19 - 21 E kim 2017 B aku / A Z E R B A Y C A N II. ULUSLARARASI SOSYAL BtLtMLER ARA§TIRMALARI KONGRESi BiLDiRiLER KiTABI Editorler Hasan KARA - Turhan QETIN - Yusuf INEL ANKARA - 2017 II. ULUSLARARASI SOSYAL BiLiMLER ARA§TIRMALARI KONGRESi BiLDiRiLER KiTABI Editorler Hasan KARA - Turhan QETIN - Yusuf INEL I S B N: 978-605-82037-1-6 ANKARA - 2017 II. ULUSLARARASI SOSYAL BiLiMLER ARA$TIRMALARI KONGRESi (19-21 Ekim 2017 Baku / AZERBAYCAN) IInd. INTERNATIONAL RESEARCH CONGRESS on SOCIAL SCIENCES (19-21 October 2017 Baku / AZERBAIJAN) BiLDiRiLER KiTABI / PROCEEDINGS Editorler / Editors Hasan KARA - Turhan £E T iN - Yusuf iNEL I S B N: 978-605-82037-1-6 Anadolu Kulturel Ara^tirmalar Dergisi (ANKAD) Yayinlari Journal o f Anatolian Cultural Research (JANCR) Publications 20 Aralik 2017 20 Decemberr 2017 Ankara - TURKiYE Ankara - TURKEY www.usobak.org Copyright: © USOBAK-2017 Tum haklari saklidir. Yazilardan yazarlari sorumlu olup editorler sorumlu tutulamaz. Bu e-kitabin hi^bir kismi, editorlerin ve yazarlarin izni olmaksizin elektronik, fotokopi, kayit veya ba$ka herhangi bir yolla ^ogaltilamaz. All Rights Reserved. The authors are responsible for their writings. No part o f this e­ book may be reproduced in any form or by any means, electronic, photocopying, recording or otherwise, without the permission o f the editors and authors. Gunumuz Penceresinden Ahmet Agaoglu “islamiyet’te Kadin” Eseri Uzerine Notlar In Today's Point o f View Ahmet A gaoglu’s Work “Women In Islamic ” A li ASKER1 - Canan YILDIRAN2 - Duygu OZKAN Ozet Ahmet Agaoglu Turk Du§unce tarihinin yeti§tirdigi onemli §ahsiyetlerden biridir. 1869 yilinda Azerbaycan’in Karabag bolgesinde §u§a §ehrinde dunyaya gelmi§ Ahmet Agaoglu once §u§a’nin geleneksel Musluman okullarinda egitim almi§ ardindan Tiflis’te lise ogrenimini tamamlami§tir. Burada sanat, kultur, ilerici fikirler, inkilapgilik gibi degerleri yakindan gozlemlemi§ ve Musluman dunyasi ile otekilerin farkini endi§e ederek mu§ahede etmi§tir. Lise egitiminden sonra Universite igin once Petersburg Politeknik Yuksek Muhendislik okulunda bir buguk sene egitim alsa da egitimine devam etmemi§ ardindan Fransa’ya giderek Paris Sorbonne Hukuk Fakultesi ve College de France’dan mezun olmu§tur. Musluman toplumda genglik yillannin ardindan ogrencilik hayatini Avrupa’da gegirmi§, iki imparatorlugun tebaasi, daha sonra Turkiye Cumhuriyeti’nin vatanda§i olarak renkli siyasi bir ya§am surdurmu§tur. Ahmet Agaoglu’nun bir du§unce adami olarak yeti§mesinde ku§kusuz bulundugu ortamlar buyuk etki yapmi§tir. Bir fikir adami olarak Ahmet Agaoglu, yeti§tigi ortam ve iginde bulundugu ko§ullar kadar zengin ve gok boyutlu du§unce yapisina sahiptir. Gazeteci, mutefekkir, yazar, politikaci gibi vasiflari kendinde birle§tiren Ahmet Agaoglu du§unce hayatina da erken ya§ta atilmi§tir. Azerbaycan’da modernle§me ve du§unce hayatinin geli§im safhasinda yazdigi yazilar ve faaliyetleriyle kendini tanitmi§, toplum hayatinin gok degi§ik sorunlanni ve belli ba§li konularini ele alarak derinden analiz etmi§tir. Agaoglu’nun dikkatini geken konulardan biri de islam dunyasinin iginde bulundugu durumdur. Bugun islam dunyasinda onemli sorunlardan biri kadin haklari, islam ve kadin sorunlan Ahmet Agaoglu’nu yakindan ilgilendirmektedir. Bu baglamda yazann 1901 yilinda Rusga kaleme aldigi ve uzun yillar sonra Turkiye’de de tercume edilerek yayinlanmi§ “islamiyette Kadin” eseri hacmi itibari ile kisa olsa da du§unce derinligine gore onemli bir yere sahiptir. Ug bolumden olu§an bu eserde yazarin ya§adigi donemde kadin haklarinin geli§mesi, islamiyet oncesi iran ve Arap toplumunda kadinin durumu, islam dini, islam kaynaklarina gore kadin, Hazreti Muhammed’in kadinlara tanidigi haklar ve ayncaliklar, islam tarihi boyunca Muslumanlikta kadin haklari ve kadinin guncel durumu ele alinmi§tir. Ahmet Agaoglu bu eserde islam dininin kadina ili§kin hukum ve normlarinin, aslinda kadinlan haksiz saldinlardan korudugunu soylemekte olup islam dunyasindaki kadin problemlerini islam’a degil, dini normlari uygulayicilara atfetmektedir. Bu tebligde Agaoglu’nun “islamiyette Kadin” eseri 21. yuzyilin geli§im duzeyi zaviyesinden okunacak, bu sorun elde edilen kazanimlar ve kaybedilen degerler baglaminda degerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Ahmet Agaoglu, Islam, kadin haklari, islam ’da kadin, du§unce tarihi. Abstract Ahmet Agaoglu is one of the important personalities of Turkish history of thought. Ahmet Agaoglu, who was born in Shusha in the Karabakh region of Azerbaijan in 1869. He completed his high school education in Tbilisi after having been educated in Shusha's traditional Muslim schools. Here he closely 1 Dog. Dr., Karabuk Universitesi, i.i.B.F., [email protected] 2 Ar§. Gor., Karabuk Universitesi, i.F., [email protected] 3 Ar§. Gor., Karabuk Universitesi, i.F., [email protected] observed values such as art, culture, progressive ideas, revolutionism and he was worried by the difference between the Muslim world and the others. After high school education, he did not continue his education even though he studied for one and a half years at the Polytechnic Higher Engineering School in Petersburg then he went to France and graduated from Paris Sorbonne Law School and College de France. After years of youth in Muslim society, he spent his education life in Europe. Ahmet Agaoglu, a subject of the two empires, then as a citizen of Turkish Republic, sustained a colorful political life. Undoubtedly, environments that Ahmet Agaoglu attended had a huge impact on him for being a thinker. Ahmet Agaoglu, as a thinker, has a broad and multidimensional mindset as much as his environment and conditions. Combined the qualities like journalist, thinker, writer, politician himself in his life, has entered into intellectual life at an early age. He introduced himself in Azerbaijan with his works and activities at the stage of modernization and development of intellectual life. He has deeply analyzed the different problems and the main issues of community life. One of the issues that attracts attention of Ahmet Agaoglu is the situation of the Islamic world. One of the major problems in the Islamic world today is women's right which is closely related to Ahmet Agaoglu. In this context, the writer wrote in Russian in 1901, and translated "Women in Islam" published in Turkey many years later which is a thin volume but has an important place according to depth of thought. In this work composed of three parts, the development of women's rights, in contemporary, pre-Islamic, Iranian and Arabian society, women's situation, Islam religion, according to Islamic sources, the rights and privileges of Prophet Muhammad's women, the development of woman’s rights in Islam throughout the history of Islam and the current situation of women have been discussed. In this work, Ahmet Agaoglu, asserts that judgments and norms of Islamic religion in fact protects women's from unjustified attacks. Problems concerning women in islam are to be attributed to practitioners not religious norms. In this paper, Agaoglu's "Women in Islam" will be read from the point of view level of progress in the 21st century, this problem will be evaluated in the context of the achievements and lost values obtained. Key Words: Ahmet Agaoglu, Islam, woman right, woman in Islam, history o f thought. Giri§ Ahmet Agaoglu Azerbaycan’in ve Turkiye’nin igtimai ve siyasi hayatinda kendine ozgu yeri olan onemli bir du§unce adamidir. Siyasi ve igtimai faaliyetlerin yani sira yazar, gazeteci, hukukgu ve akademisyen kimligi ile taninan Ahmet Agaoglu’nun gali§ma ve ilgi yelpazesi son derece geni§ ve zengindir. iki imparatorlugun tebaasi olmu§, Azerbaycan’in (Karabag) islam muhitinde buyumu§, Avrupa’da egitim almi§, imparatorluklarin yikilmasina taniklik etmi§ bir du§unce adami olarak Ahmet Agaoglu Turk-islam toplum lannin iginde bulunduklari sorunlari yakindan gozlemleme firsatina sahip olmu§tur. Ahmet Agaoglu en az be§ dile (Azerbaycan Turkgesi, Osmanlica, Rusga, Farsga ve Fransizca) tam §ekilde hakimdi ve birden gok universite diplomasina sahipti. O kitap yazan, makale yazan, gazete gikaran, universite ve liselerde yabanci dil, edebiyat, hukuk, tarih, hukuk tarihi dersleri veren, ug ayri ulkede devlet memuru olmu§ ve siyasi vazifelere tayin edilmi§ bir §ahisti.4Aldigi egitim ve bulundugu ortamlar Agaoglu’nun geng ya§tan itibaren bir du§unce adami olarak §ekillenmesinde etkili olmu§tur. islam Dunyasinda yuzyillarin sorunu oldugu kadar gunumuzun de sancili meselelerinden olan kadin problemi Ahmet Agaoglu’nun dikkatini gekmi§tir. Yazar bu konu 4 Ali Asker, Mubariz ziyali vs huquqgu kimi Qhmsd bay Agaoglu §sxsiyysti. Azarbaycan sorqsiinasliq elminin inkisaf yollari, Akademik Vasim Msmmsdsliyevin anadan olmasinin 70 illiyins hssr olunmu§ Beynslxalq Elmi Konfransin Materiallari, 27-28 iyun 2013-cu il, Azsbaycan Milli Elmlsr Akademiyasi akad. Z.M.Bunyadov adina §srq§unasliq institutu, Baki 2013 (ss. 624-626). ile ilgili dti§tincelerini, ele§tiri ve tespitlerini “islamiyette Kadin” eserinde ortaya koymaya 5ali§mi§tir. Bu eser 1901 yilinda Rus?a kaleme alinarak yayinlanmi§, uzun yillar sonra Ttirk^eye de terctime edilerek “islamiyette Kadin” adiyla yayinlanmi§tir.5 U? boltimden olu§an bu eserde yazarin ya§adigi donemde kadin haklarinin geli§mesi, islamiyet oncesi iran ve Arap toplumunda kadinin durumu, islam dini, islam kaynaklarina gore kadin, Hazreti M uhammed’in kadinlara tanidigi haklar ve ayricaliklar, islam tarihi boyunca Mtisltimanlikta kadin haklari ve kadinin gtincel durumu ele alinmi§tir. Cinsiyet ayrimciligi, kadinlarin toplum hayatinda, egitim ve ktilttir alaninda temsili kurumlarda ve nihayet ailede sahip oldugu konumla ilgili gtintimtiz islam dtinyasinin farkli toplumlarinda farkli geli§im seyirleri gozlemlenmektedir. 21. ytizyilda kadin sorununun m aalesef be§eriyete mal oldugunu, Mtisltiman topluluklarda ise bu alanda derin problemlerin ya§andigini soyleyebiliriz. Ahmet Agaoglu’nun bu eseri yazmasindan ytiz yili a§kin bir stirenin ge?mesine ragmen kadin sorunlarinin gtintimtizde sorunlar listesinin ba§larinda yer almasi tizticti oldugu kadar dti§tindtiructi bir meseledir. Bununla birlikte islam ogretilerinin yanli§ yorumlanmasi, ozellikle uydurma sozlerin hadis olarak kabul edilmesi, kadin aleyhtari yabanci ktilttirlerin islam ’a girmesi kadini “asirlar boyu a§agilanmi§ ve toplumdan adeta soyutlanmi§” hale getirmi§tir ve bu durum hale devam etmektedir.6 Oysa islam, kadini horlandigi mevkiden alip ytikseltmi§, erkegi de kibir ve gururundan a§agi indirmi§, iki cinsi kulluk ve insanlik mertebesinde e§it saymi§tir. Bir?ok ayetlerde erkek ve kadina birlikte hitap edilmektedir. K ur’an-i Kerim, kadin ve erkegin birbirlerini tamamladiklarini, birisi olmadigi takdirde digerinin de olmayacagini, insanlik bakimindan aralarinda bir fark bulunmadigini soylemi§tir.7 Ahmet Agaoglu da bu eserinde kadin sorununun islam ’dan kaynaklanmadigini bilakis islam ’i yorumlayanlarin ve kurallari uygulayicilarin yanli§ yakla§imi; tutum ve davrani§lari sonucunda kadin sorununun olu§tuguna dikkat ?ekmektedir. insan haklarinin bir par?asi olarak kadin haklari gtintimtiz dtinyasinda onemli sorunlar i?eren haklar kategorisine dahildir. Bu sorun sadece norm atif nitelikli olmayip toplumlarin i?timai, siyasi, maarif, ekonomik ve ktilttirel yapilariyla yakindan ilgilidir. Ahmet Agaoglu’nun tam bir asir once ele aldigi sorunlar farkli mecralarda ve degi§ik boyutlarda bugtin de devam etmektedir. 21. ytizyil insaninin baki§ a?isi zihniyeti ve dti§tince yapisi ?er?evesinden “islamiyette Kadin” eserinin yeniden okunmasi tarih ve gtintimtiz baglaminda islam ’da kadin sorunlarinin degerlendirilmesi a^isindan onem ta§imaktadir. 1. A hm et A gaoglu’nun H ayat ve Faaliyetleri Ahmet Agaoglu 1869 yilinda Azerbaycan’da §u§a §ehrinde dogmu§tur.8 ilk egitimini §u§a’daki Rus okulunda ve Tiflis Gimnazyumunda aldiktan sonra 1887’de Petersburg 5 Eserin Turkiye de yapilmi§ tercumesi birbirine yakin iki farkli ad ile 1959 “islamlikta Kadin” ve 1985 “islamiyette Kadin” olarak yaymlanmi^tir. 6 Salih Akdemir, Tarih Boyunca Kur’an-i Kerim’de Kadin, Jo u rn al of Islamic Research, Vol: 10, No: 4, 1997 (ss. 249-258), s. 257-258. 7 Suleyman Ate§, islam’in Kadina Getirdigi Haklar, Islam i A ra^tirm alar, Cilt: 10, Sayi:4, 1997 (ss. 304-310), s. 305. 8Ahmet Agaoglu’nun ya^ami ve du^unceleri konusunda bakiniz: Yusuf Ak?ura, Turk^uluk: Turk^ulugun Tarihi Geli^imi, 3. Baski, ilgi Ktilttir Sanat, istanbul 2012 (ss.176-196). Shissler A. Holly, Iki Im p arato rlu k A rasinda A hmet Agaoglu ve Yeni Turkiye (Qev. Taciser Ula§ Belge), Bilgi Universitesi Yayinlari, istanbul 2005; 9hm ad Bay Agaoglu: se^ilmi§ asarlari (tsrtibfilsr, Vilayst Quliyev, Oziz Mirshmsdov, On soz musllifi: Vilayst Quliyev), §srq-Qsrb, Baki 2007; Fahri Sakal, Agaoglu Ahmet Bey, Turk Tarih Kurumu, Ankara 1999; Aybeniz Aliyeva Kengerli, Azerbaycan’da R om antik Turk^uluk, Dogu Ktittiphanesi, istanbul 2008, s.131-146; Agayev (Agaoglu) Ohmsd bsy Mirzs Hsssn oglu, Azarbaycan Xalq Cum huriyyati Ensiklopediyasi, iki Cildds, Lider ns^riyyati, Baki 2005, s. 103-104); Hilmi Ziya Ulken, Turkiye’de £agda$ Du§unce Tarihi, Ulken yayinlari, istanbul 1981, ss. 401-405; Gtilssrsn Akalin, T u rk du$unca va siyasi hayatinda 9 h m ad Agaoglu (Cevirsni vs ns§rs hazirlayani:Samirs Msmmsdova), AzAtaM, Baki 2004; Ufuk Ozcan, Ahmet Agaoglu ve Rol Degi§ikligi, Muhendis-Tekniki Enstitusunu kazanmi§, fakat gozlerindeki rahatsizligi nedeniyle, §u§a’ya donmu§tur. Tedavisinin ardindan yuksekogrenimini devam ettirmek igin Paris’e gitmi§tir.9 Alti ay devam eden Fransizca egitiminin ardindan 1888’de Ahmet Agaoglu Sorbonne Universitesinde hukuk egitimine ba§lami§tir. O burada egitim aldigi sirada ayni zamanda Pratik Yuksek Ara§tirmalar okulunda unlu “Avesta” ara§tirmacisi James Darmsteter’in derslerine, §ark Dilleri Okulunda ise Shefer ve Barbier de M eynard’in Arap, Fars ve Turk dilleri derslerine katilmi§tir.10 1890’li yillardan itibaren Ahmet Agaoglu artik Fransiz basininda kendisinin §arkla ilgili, ge§itli konulardaki makalelerini yayinlatmaya ba§lami§tir. “La Nouvelle Revue”, “La Revue bleue politique et litteraire”, “Journal des debats” gibi taninmi§ yayinlarda iran ve Azerbaycan’la ilgili, bu bolgede ya§ayan halklarin tarihi, edebiyati, medeniyeti vs. konusundaki yazilar yayinlatmi§tir. Bu donemde, yani 1890’larin ba§larinda Ahmet Agaoglu Tiflis’te Rusga yayinlanan Kafkasya ve Baku’deki “Kaspi” gazeteleriyle de i§birligi yapmi§tir.n Ailevi durumlarla ilgili tekrar §u§a’ya donmu§, ardindan Tiflis’e yerle§mi§, Fransizca ogretmenligine ba§lami§tir. Okulda gali§irken bir taraftan da Kafkas gazetesinde yazarligini surdurmu§tur. 1896’da §u§a’ya gegerek burada Fransizca ogretmenligine devam etmi§tir.12 Ug yil §u§a’da ya§adiktan sonra Zeynelabidin Tagiyev’den aldigi teklif uzerine Baku’ye gegmi§ ve orada Kaspi gazetesine ortak olmu§, ayrica, gazetenin ba§yazarligini ve editorlugunu yurutmeye ba§lami§tir. 1905 yilinda arkada§i Ali Bey Huseyinzade ile birlikte Hayat gazetesinin redaktorlugunu yurutmu§tur. Az sonra oradan ayrilarak ir§ad ve Terakki gazetelerinin de redaktoru olmu§tur.13 £ a r hukumetinin Muslumanlar uzerindeki baskiyi artirdigi, Ermenileri savundugu, Musluman-Ermeni gati§masinda ikiyuzlu politika uyguladigi bir donemde Ahmet Agaoglu kendini cesur bir mucadele adami olarak tanitmi§tir. Ahmet Agaoglu’nun faaliyetleri Ruslar tarafindan ciddi §ekilde takip edilmi§, kitap ve yazilari “Panturkist” oldugu gerekgesiyle yasaklanmi§tir. Turkiye’de me§rutiyet ilan edilince birgok dostunun i§ba§ina geldiginden yararlanarak 1909’da14 gizlice istanbul’a gitmi§tir.15 1918’de Azerbaycan’da milli devlet kurulduktan sonra Ahmet Agaoglu Kafkas islam Ordusunun komutani Nuri Pa§anin siyasi dani§mani olarak Azerbaycan’a gelmi§tir. Bu donemde Azerbaycan’in bagimsizligimn uluslararasi gapta taninmasi amaciyla A.Top§uba§ov’un ba§kanliginda Paris Bari§ Konferansina gonderilecek heyette Ahmet Agaoglu da yer almi§tir. Fakat Fransiz makamlarinin vize vermemesi sonucunda heyet yakla§ik ug ay istanbul’da beklemek zorunda kalmi§tir. Bu sirada Ahmet Agaoglu ingilizler tarafindan bir sava§ suglusu olarak tanimlanarak tutuklanmi§tir. ingilizlerin raporlarinda Ahmet Agaoglu’yla ilgili gergege uymayan birgok yanli§ ve garazli iddia yer almi§tir.16 M alta’daki tutukluluk suresi agit §artlar altinda 1921 yilina kadar devam etmi§tir. Agaoglu, serbest kalmasiyla once istanbul’a ardindan da Milli M ucadele’ye destek olmak amaciyla Ankara’ya gegmi§tir. Ahmet Agaoglu’nun bundan sonraki ya§am ve faaliyetleri Turkiye’de devam etmi§tir. £ok renkli ve yogun siyasi ve igtimai faaliyetleriyle taninan Ahmet Agaoglu akademisyenlik ve gazetecilik yapmi§, siyasi faaliyetlerine devam etmi§tir. Siyasi Kitabevi Yayinlari, istanbul 2010; Murat Duran, Azerbaycan Turkgulugunde Ahmet Agaoglu, 21. Yuzyil, Sayi: 39, Mart 2012 (ss. 101-106); Qziz Mirshmsdov, Qhmsd Bay Agayev, Fikrin karvani, Yazigi, Baki 1984, (ss. 81­ 95). 9 Aybeniz Aliyeva Kengerli, a.g.e., s. 133, Fakat Vilayet Quliyev ve Aziz Mirehmedov’a gore kabul sinavlarinda §oven ruhlu bir ogretim uyesinin ona tirgonometreden yeteri kadar puan vermemesi nedeniyle enstituyu kazanamayarak “gengliginin hayali” olan Petersburg §ehrinden ayrilmi^tir. Vilayst Quliyev, a.g.e., s. 6. 10 Vilayst Quliyev, a.g.e., s. 6. 11 Vilayst Quliyev, a.g.e., s. 6. 12 Fahri Sakal, a.g.e., s. 14-15. 13 Aybeniz Aliyeva Kengerli, a.g.e., s. 134. 14 Kendi otobiyografisinde bu tarih 1908 olarak gegmektedir. V. Quliyev’e gore bu, kuguk teknik yanli^liktan kaynaklanmi^tir. Vilayst Quliyev, a.g.e., s. 17. 15 Fahri Sakal, a.g.e., s. 19. 16 Malta surgunleri ve ingilizlerin yalan iddialariyla ilgili bkz: Bilal N.§im§ir, M alta Surgunleri, 5. Basim, Bilgi yayinlari, Ankara 2009. faaliyeti boyunca ozgtin duru§u ve dti§tinceleriyle taninmi§ Ahmet Agaoglu zaman zaman siyasi yonetimle ters dti§mti§ ve bu durum siyasi kariyerini onemli olftide etkilemi§tir. 1931 yilinda vekilliginin sona ermesiyle birlikte istanbul’a ta§inmi§ ve istanbul Universitesi’nde hukuk dersleri vermeye ba§lami§tir. 1933 yilinda tiniversiteden emekliye ayrilmi§, bu tarihten sonra da gazetecilige devam etmi§tir. Son doneminde yine iki arkada§i ile birlikte fikardigi Akin Gazetesi'nde o donemde uygulanmakta olan devletfi politikalari ele§tirmeye devam etmi§tir. Gazetenin bu tutumundan donemin htiktimeti memnun degildi. 1933 tarihinde ise Universite Reformu ile Dartilftinun’da degi§iklik yapilmi§ ve bu egitim kurumu istanbul Universitesi olarak yeniden dtizenlenmi§ti. Bu dtizenlemenin ardindan Ahmet Agaoglu emekli edilmi§ ve ayrica, gazetesi de kapatilmi§ti.17 Agaoglu emeklilige ayrildiktan sonra Ttirkltik Mecmuasi ve ikdam gazetelerine yazi yazmi§tir. 19 Mayis 1939’da istanbul’da vefat etmi§tir.18 2. “Islam iyette K ad in ” E seri Uzerine N otlar “islamiyette Kadin” eseri Ahmet Agaoglu’nun islam dini ve ayrica sosyal ya§amla ilgili goru§lerinin yer aldigi tek ?ali§ma degildir. Agaoglu bu konudaki dti§tincelerini degi§ik eserlerinde ortaya koymu§ ve belli ba§li tespitlerde bulunmu§tur. Agaoglu’na gore din, kul ile Allah arasini dtizenleyen bir prensipler sisteminden ibarettir. islamiyet’i diger dinlerden ayiran da dinin asil konusunu olu§turan ve Mtisltimanlari bir arada tutan inan? ve ibadetlerdir. Din ifinde zikredilen hukuk, ekonomi, siyaset gibi diger hususlar dine tesadtifi olarak girmi§ veya din onlardan tesadtifi olarak bahsetmi§tir. Tarihsel geli§im stireflerinin etkisiyle din konusunda da bazi sorunlar ortaya fikmi§ ve zamanla yalniz naslara degil, yani zamanda ali§kanliklara bile dini mahiyet verilmi§tir.19 Gortildtigti gibi Agaoglu, dinin ortaya ?iktigi ilk zamanlardaki saf, bozulmami§, temiz halinin zamanla tarihi ko§ullarin etkisiyle degi§tigine, oztine aykiri bir hale geldigine dikkat ?ekmektedir. Bu ?izginin “islamiyette Kadin” eserinde de korunarak devam ettigini gormekteyiz. Kadin sorunlarini tarihsel, ktilttirel, sosyolojik yontiyle ele alan Agaoglu, ayni zamanda islam ’i da haksiz saldirilardan korumaktir. Agaoglu islam dininin aslinda kadina onemli haklar saglayarak onu, toplum i?indeki dti§tik durumdan kurtarip yticelttigine vurgu yapmaktadir. Bunu dogrulamak i?in islam oncesi Araplarda ve iran’da kadinin ne kadar kotti durumda oldugunu gozler ontine sermektedir.20 Yazara gore Hz. M uhammed’den once Arabistan’da ve Arabistan’i ?evreleyen tilkelerde kadinin durumu korkun?tu. M esela iran’da kadin tam anlamiyla bir kole idi. Kapali bir ya§ayi§ stirtiyor, dtinyadan habersizdi. Yasalar kadin alim satimina izin veriyorlardi. Dini yasalar bir erkegin annesi ile, kiz karde§i ile, hala ve teyzesiyle, karde§ focuklariyla evlenmesine izin veriyordu. 21 Kocalari kadinlara adeta bir ev e§yasi goztiyle bakar, ister atar ister satardi ve onlari oldtirmek veya ya§atmak kocalarinin elinde idi. Agaoglu, K ur’an-i Kerim ’in her §eyden once kiz focuklarinin diri diri kuma gomtilmeleri gibi vah§i bir gelenege kar§i isyan ettigine dikkat feker.22 Kadinin bunca hukuksuz oldugu bir durumdan aile-nikah akitlerinde rizaya dayali bir taraf haline getirilmesi, rizasiz bir evlilik aktinin batil saymak, sozle§melerde taraf olmak, ticaretle ugra§mak, aile degerlerine sadik kalmakla bir?ok konuda bagimsiz tasarrufta bulunmak vs. haklara sahip bir dtizeye ytikseltilmesi o gtintin toplumu ifin bir devrim niteligindeki yeniliklerdi. 17 A.Holly Shissler, a.g.e., s. 315-316. 18 Fahri Sakal, a.g.e., s. 27-63. 19 Ahmet Agaoglu’nun dinle ilgili gorti^leri konusunda bkz: Muhit Mert, Osmanli’dan Cumhuriyet’e Ge?i§ Stirecinde Ahmet Agaoglu’nun Dini Du^unceleri,” H itit Universitesi llahiyat Fakultesi Dergisi, Cilt: V, Sayi: 10, 2006/2 (ss. 7-27). 20 Ahmet Agaoglu, islamiyette Kadin, Qev. Hasan Ali Ediz (Ankara: Birey ve Toplum Yayincilik, 1985), A.g.e., 16. 21 islamiyette Kadin, s. 23-24. 22 islamiyette Kadin, s. 28. Ahmet Agaoglu, oncelikli olarak dunyada kadin haklarinin korunmasi konusunda surdurulen gabalara dikkat gekerek bu gabalari takdir eder. Yazar, insanlarda duygu derinliginin artmasi, hak ve adalet kavramlarinin geli§mesinin etkisiyle yuzyillar boyunca kuvvetli cinsin zayifi ezmesi gergeginin dogrulu hakkinda §uphelerin uyanmaya ba§lamasi ve kadinlar lehine cereyanlarin dogmasinin altini gizerek Avrupa ve Am erika’da kadina taninan haklarin her gun biraz daha artarak kadin erkek e§itligi saglanirken, Afrika ve A sya’da milyonlarca Musluman kadini en agir kolelige mahkum edildigine vurgu yapar.23 Agaoglu, Muslumanlarin gunumuzdeki durumunu Orta £ag donemi Avrupa’da, bir zamanlar Hiristiyanlarin igine du§tukleri duruma benzetir ve bunun nedeninin insanlarin, aslinda mensup olduklari dini bilmemelerinden kaynaklandigini yazar. Bu yuzden dini degil, dinin mensuplarini sorgular: Hiristiyanlik, Ortagag’daki Katoliklerin kusur ve kabahatlerinden ne derecede sorumlu ise, bugun de islamlik Muslumanlarin kusur ve kabahatlerinden o derece sorumludur. Bu kusurlarin sebeplerini dinlerde degil, dogrudan dogruya dine du§man bazi esaslarda aramak gerekir. Nitekim din her zaman yalniz iyiligi, dogrulugu, akla yakin du§unceleri, ahiret dunyasini, ruhun olumsuzlugunu, iyilik ve kotulugun kar§ilik gorecegini kabul eder, soz konusu kotuluk ve kusurlari kabul etmez.24 K ur’an-i Kerim’in kadinlar, yetimler ve miskinlerle ilgili ayetlerinin garpici bir uslupla ele aldigina i§aret eden Agaoglu, kadin konusuna atfen “Nisa” adini ta§iyan buyuk bir surenin oldugunun, tekge bunun bile islamda kadin meselesine ne kadar buyuk onem verildiginin bir gostergesi oldugunu vurgular. “Ey insanlar! Sizi ayni maddeden yaratan, ondan da e^ini yaratan ve ikisinden de birgok erkekler ve kadinlar uretip yaratan Allahtan korkunuz!” §eklindeki ayetler o devrin Arap erkeklerini §a§irtan cesur ve beklenmedik ifadelerdir. Yazara gore bu sozler puta tapan bir Arap igin, onun butun geleneklerini, goreneklerini, anlayi§larini, dunya goru§unu altust eden korkung bir yenilik, ba§li ba§ina bir inkilap mahiyetini ta§imakta idi.25 Peygambere atfedilen birgok hadisin kadinlarin onemini artirmak ve ki§iliklerini yuceltmek amaci ta§idigmi ifade eden yazar, islam ’da kadinlara taninan haklarin, Fransa gibi bugunun bazi memleketlerinde bile hala tanimak cesaretinin gosterilmedigine vurgu yapar. Ahmet Agaoglu’nun, K ur’an-i Kerim’in ilgili dikkat gektigi esaslari §u §ekilde ozetleyebiliriz: - Kizlar, anneleriyle babalarinin mirasini alabileceklerdi. Anneler ve babalar, bundan boyle kizlarini satamayacaklardi. Kiz gocuklari, ergenlik gagina erdikten sonra, istedikleriyle evlenebileceklerdi. Kizlarin rizasi alinmadan, onlarin adina kiyilacak nikahlar, yolsuz ve hukumsuz sayilacakti. Kizlar, butun yurtta§lik haklarindan yararlanabilecekler, me§ru olan her i§i yapabileceklerdi. Mukavele yapmak, imzalamak, ba§kalarina senet vermek, senet almak haklarina sahip olabileceklerdi.26 - Evli kadinlar da her hakka sahip yurtta§lardi. Bunlar, kocalarina bagli olmaksizin mallarini idare etmek ve mallarina sahip olmak hakkina maliktiler. Kocasi karisindan, emzikli gocuguna meme vermesini istemekten ba§ka higbir istekte bulunmayacakti. Kadin, kocasina, sadece sadik olmak ve ona itaat etmek zorunda idi. Bu itaat de ancak, makul bir gergeve ile sinirlandinlmi§ti. Kadinin kocasina bakmasi, onun mal ve mulkune goz kulak olmasi, tamamen istegine bagli bir i§ olarak kalmakta idi.27 23 islamiyette Kadin, 24 islamiyette Kadin, 25 islamiyette Kadin, 26 islamiyette Kadin, 27 islamiyette Kadin, s. 13. s. 22-23. s. 27. s. 27-29. s. 29-30. - Kari ile koca arasindaki her anla§mazlik, iki tarafin temsilcisinden kurulacak iki ki§ilik bir aile meclisinde halledilmek zorunda idi. Kadin gerek kocasinin gerek focugunun mirasindan yararlanabilecekti. Evlenme ve nikah a§ka, sevgiye dayanmakta idi. Bo§anma halinde koca, karisina mihr odemek, hi? degilse tif ay ifin onun gefim ini saglamak zorunda idi. Kocasindan ayrilmi§ bir kadin, ktiftik ya§taki focuklarini yaninda alikoymak hakkina sahipti. Kocasi ise, bu focuklarin nafakasini saglamakla mtikellefti. Erkekler, hatta yolunu §a§irmi§ ve nikah baglarina sadik kalmami§ kadinlara kar§i bile mtisamahali ve merhametli davranmak zorundadirlar. Kadinlari kotti bir davrani§la suflandirirken, bunu sadece §tipheye, hele dedikodu ve soylentilere dayanarak asla yapmamalidir. Kadinin sadakatsizligi, i§i adil olduklarina, yalan yere §ahadet etmeyeceklerine kanaat getirilen dort §ahidin dinlenecegi yetkili bir mahkeme tarafindan gortilmelidir. Mahkeme, boyle bir kadini, samimi bir pi§manlikla son bulan nedamet hapsine mahkum eder.28 Agaoglu, genel olarak Mtisltimanlikta kadinlarin geli§me tarihini dort doneme ayirmaktadir: 29 1) Hz M uhammed’den, Emevilerin iktidara geli§ine kadar Yazara gore Mtisltimanligin ilk donemlerinde kadinlar; sertlik derecesine varan bir fazilet duygusu, file fekmege ve yigitfe davrani§lara kar§i btiytik bir istek, §iir ve propaganda egilimine sahiptirler. Bu donemin kadinlari, duygu ytiksekligi, yaradili§larindaki soyluluk, yigitfe karakterleri bakimindan Hiristiyanligin ilk donemindeki kadinlara fok benzerler.30 Bu donem, ayni zamanda kadinlarin cahiliye ktilttirtinden kurtularak yeni ya§am tarzina ve sosyal stattiye kavu§tuklari donemdir. Yazar bu doneme ili§kin en gtizel ornekleri Hz. Peygamberin ve sahabelerinin hayatindan vermekte olup en tipik kadin orneginin bizzat Hz.M uhammed’in kizi Fatime oldugunu yazmaktadir.31 2) Emevilerden, Ttirk egemenliginin kurulu§una kadar islam dtinyasinda Ttirklerin egemenliginden onceki tarih Emeviler ve Abbasiler donemi olarak bilinmektedir. “Emeviler zamaninda M usluman kadini erkeklerle ayni ko^ullar iginde ogrenim ve terbiye gormekteydi. O donemin kadinlari yalniz yasa, din, ‘g elenek’ ogrenmekle kalmiyorlardi, ayrica, §iir, edebiyat, guzel konu^ma, kaligrafi de okuyorlardi. O donem kadinlarinin ahlak durustlugune, intikal surati, zeka kivrakligi da eklenmektedir. ” Agaoglu, Emevi doneminin en iyi Mtisltiman kadinlarindan olan, Stikeyna’nin (Hz. Htiseyin ve Fatim a’nin kizi) ya§amini ornek gostermektedir. Abbasiler doneminde islam uygarligi zirve noktasina ula§irken yine ayni donemde kadinin terbiye ve ya§ayiz tarzinda goze farpm aya ba§layan bir soysuzla§ma stireci de ba§lami§, uygarligin gerilemesiyle Mtisltiman kadinin da dti§ti§ti ba§lami§tir. Ahmet Agaoglu bu geli§mede Suriye ve iran’in ciddi etkisi olduguna vurgu yapmaktadir.32 3) Ttirk egemenligi donemi Agaoglu, islam ’in kabultinden onceki donemlerde Ttirk-Tatar kadinlarinin serbestlikten faydalandiklarini vurguluyor. Bu serbestligi olu§turan nedenlerden biri de Ttirklerin stirekli olarak gofebelik etmeleri, her zaman fadirlarda, her an, fe§itli olaylarla kar§ila§an kabileler §eklinde ya§amalari olmu§tur. Agaoglu, gofebelik faktortine kuvvetli vurgu yapar, gtintimtizde gofebeligi birakarak §ehirlerde yerle§en ve §ehir ya§ayi§ini stiren 28 islamiyette Kadin, 29 islamiyette Kadin, 30 islamiyette Kadin, 31 islamiyette Kadin, 32 islamiyette Kadin, s. 30-31. s. 31-55. s. 37. s. 37-41. s. 41-45. Turk - Tatar kabilelerindeki kadinlarin alabildigine ve merhametsizce ezildigini, ayni kabilenin gogebe kadinlarin ise kapaliligin ve gar§afin ne oldugunu bilmediklerini yaziyor. Araplarla muharebelerde ele gegirilen, Bagdat ve §am pazarlarinda cariye olarak satilmi§ Tatar kadinlari az degildi. Onlarin bir kismi cariye statusunden Halife kariligina kadar yukselmi§ti. Bu kadinlar zamanla devletin igtimai ve siyasi hayatinda onemli rol almi§lardir.33 4) Kadinin kesin olarak du§u§u donemi. Agaoglu yukarida gegen sureglerden bahsederken kadin hukuksuzlugu dahil, iran etkisini islam ’in ozunden uzakla§manin en ciddi nedeni olarak gormektedir. Agaoglu’na gore Abbasiler, kendilerini tahta oturtan iranlilara sempati ve meyillerini gizleme gali§salar da, soyca Acem olan Bermekiler birkag nesil boyunca halifelerin gozdesi olmu§ ya da vezirleri olarak Hilafet i§lerini idare etmi§lerdir.34 Agaoglu Musluman kadinin ancak serbest ve bilingli bir e§ olacagi takdirde gorevlerini faydali bir §ekilde ba§arabilecegini soylemektedir. Zira bu §artlar altinda Musluman kadin, gocuklarina saglam bir karakter ve irade a§ilayabilecektir. Buna gore de haremhane kadina geli§me olanagi vermeyen bogucu bir mekandir ve oradaki kadin tamamen bitkisel ve tembel bir ya§am surmekte olup irkin soysuzla§masinda da birinci dereceli rol oynamaktadir.35 Agaoglu harem “kulturunun” olu§masini da yine Suriye-iran etkisine baglarken bu durumu sert bir dille ele§tirmektedir: “Bir M usluman ulkesi olarak ispanya ’nin kaybolugundan ve Turk-Tatar kabilelerinin, Suriye-iran ahlak ve goreneklerinin etkisi altina du§u§unden sonra, segkin kadin ornekleri gittikge azalmaya ve kadin serbestligi hareketi sonmeye yuz tuttu. Her yerde ve kesin olarak haremlerin ve haremagalarinin egemenligi yerlegti ve bu igreng, bu agagilik kurumlar her yere kokmu§ ve bozguncu etkisini agiladi. Muslumanlarin, yuksek siniflari arasindaki aile hayatinin karanlik manzarasi, herkesge bilindigi igin, bunun uzerinde ayrica durmak geregi gormuyoruz. Zaten, bu gevrede bir insan sifatiyla onlardan soz etmek bize gok agir geliyor; ruhu ve vucudu mahveden karanlik bir ya§ayi§i ebedi olarak surmeye mahkUm edilmi§ annemizden ve kizkardegimizden kayitsizca bahsetmeye gucumuz yetm iyor.”36 Agaoglu Muslumanlarin kurtulu§unu 2 ba§lica sorunun gozumunde goruyor. Bunlardan birincisi kadin meselesi, ikincisi alfabe sorunudur. “...Musluman kadin ancak serbest ve bilingli bir anne, bir e§ olmak gartiyla sosyal gorevlerini faydali bir gekilde bagarabilecektir. A ncak bu gartlar altinda o gocuklarina sosyal hayatta gok onemli olan saglam bir karakter ve irade agilayabilir. Onlara yuksek duygular soylu dugunceler agilayabilir.”31 Ahmet Agaoglu islamin yenilige, ayrica kadin haklariyla ilgili reformlara engel olmayacagini, yenilenme ve reformun yonetimin iradesine bagli oldugunu du§unmekte olup, bu du§uncesini §oyle ifade etmektedir: “Tekrar edelim: ne K u r ’an ne §eriat, yenilige engel degildir. Ancak bunlarin propagandacilari: ulema ve geyhler, ki§isel gikarlari ugruna, Muslumanliga, uygarlikla bagdagamiyan bir nitelik vermege gali§mi§lardir. M isir islahatgisi M ehm ed Ali, M isir geyhlerini ve ulemasini, kendine bagli ug sira askerle kugattigi sarayina toplayip tasarladigi Islahat Fermanini olum tehdidi altinda onlara imzalatirken, bunu gok iyi anlamig bulunuyordu.” 38 33 islamiyette Kadin, 34 islamiyette Kadin, 35 islamiyette Kadin, 36 islamiyette Kadin, 37 islamiyette Kadin, 38 islamiyette Kadin, s. 55-56. s. 46. s. 59-60. s. 59. s. 59. s. 60. Agaoglu’na gore Ttirk ve islam dtinyasinda atilacak adimlardan birisi kadin haklarinin islamiyet’in ilk yillarinda oldugu gibi yeniden geli§tirilmesi ve kadinlarin daha nitelikli egitim almalarinin saglanmasidir.39 Ahmet Agaoglu’nun yaraticiliginin erken donemlerinde yazdigi bu eserin zengin fikri altyapisi tarih ve sosyoloji bilgisinin yani sira btiytidtigti ortamda ya§adiklari olaylardan beslenmi§tir. O Mtisltiman muhitinde, kadin tizerinde toplumun baskisini yakindan ve erken ya§larinda gormti§ birisi idi. Anasinin ttim zorluklarina ragmen onu okutmasi anasina olan saygisini artirmi§tir. Egitim ifin gittigi Tiflis’te bir Ermeni kizina matematik dersi verdigi sirada bu kizin egitimini kendi ailesindeki kizlarin egitimini kar§ila§tirmi§tir. Kendi ailesindeki kizlarin birkaf K ur’an-i Kerim suresi di§inda hifbir §ey ogrenmemeleri onu hayretler ifinde birakmi§tir.40 Kizlarin egitimine onem veren Ahmet Agaoglu kadin haklari konusundaki dti§tincelerini aile tiyelerine uygulayan bir aydin idi. Nitekim kendisi btiytik kizi Stireyya Agaoglu’nu hukuk egitimi almasi ifin te§vik etmi§tir. Stireyya Agaoglu Ttirkiye’nin ilk kadin avukati olmu§tur.41 Agaoglu’nun bu eserde ele aldigi sorunlar ne yazik ki bir asir sonra da tazeligini korurken daha §iddetli ve daha yikici karakteriyle mevcudiyetini korumaktadir. Sonu? Y erine: Gtintimtiz Penceresinden Tespitler Btiytik dti§tintir, bilim adami, gazeteci ve yazar olan Ahmet Agaoglu, bu eseri genf ya§larinda yazmasina ragmen sosyal sorunlarla ilgili fok kuvvetli analiz ve gozlem kabiliyetine sahip oldugunu sergilemi§tir. Bu eser, 20. ytizyilin ba§inda Avrupa ve Am erika’da kadina taninan haklarin her gtin biraz daha arttigi, kadin-erkek e§itliginin saglandigi, “Afrika ve A s y a ’da milyonlarcaM usluman kadinin en agir, en aci bir kolelige mahM m oldugu” bir donemde yazilmi§tir. “Buralarda kadinlar, en ilkel haklardan yoksun olduktan ba§ka, dogal bir §ekilde buyumek, serbestge hava almak gibi, hayvanlarla bitkilerin yararlandigi haklara bile sahip degildirler.”42 Agaoglu hakli olarak kadin hukuksuzlugu nedeniyle islam dinine yonelik suflamalari reddeder, dinin ortaya fikm asiyla kadin haklariyla ilgili devrimsel donti§timlerin ya§andigini, kiz focuklannin diri diri topraga gomtildtigti bir ortamda kadini toplumun en a§agi mertebesinden alarak onu onurlandirdigini ve yticelttigini belirtir. Fakat din geli§tikfe, dallanip budaklandikfa, din kurumlannin ba§inda duran, onu yorumlayan ve uygulayanlar, kendi fikarlari dogrultusunda hareket ederek din adina kadini istismar ederek, onu yazmaktan, okumaktan, fali§maktan, hatta serbest dti§tinmekten bile alikoymu§tur. Ytizyillar boyunca baski altinda ya§ami§ Mtisltiman kadinin durumu modernle§me doneminde degi§meye ba§lami§, din adina yapilan baski ve somtirti sisteminde kirilmalar meydana gelmi§tir. Buradaki onemli faktor din olgusunun baskici gtictintin modernle§me doneminde bertaraf edilmesi, en azindan azaltilmasi olmu§tur. Bu stiref aslinda dini tamamen saf di§i birakmami§, fakat ona yeni bir rol bifmi§ ve yeni bir konumlanmaya tabi tutmu§tur. Hatta tek bir inanf sistemi ifinde yenilikfi ve gelenekfi akimlar birbiriyle mticadelelerini stirdtirmeye ba§lami§lar. islam dtinyasinin degi§ik bolgelerinde ya§anan Mtisltiman toplumlarin dine olan baki§i veya tam tersi, dinin soz konusu toplumlar tizerindeki etkisi bu toplumlarin modernle§me stireflerini nasil ya§adiklariyla dogrudan ilintilidir. 39 Duran Murat, Azerbaycan Turkfulugtinde Ahmet Agaoglu // 21. Yuzyil, Sayi:39, Mart 2012 - (ss. 101-106), s. 104. 40 Gtilssrsn Akalin, a.g.e., s. 45 41 Gtilssrsn Akalin, a.g.e., s. 49. 42 islamiyette Kadin, s. 13-14. islam cografyasinin onemli bir bolumunde geleneksel, baskici ve istismarci bir din anlayi§i hukum surmektedir ve bunun en buyuk magdurlari kadinlardir. 21. yuzyilda Orta Doguda ya§anan sava§lar, kuresel cihat adi altindaki teror eylemleri, du§uk ve orta yogunluklu gati§malar, kanli mezhep sava§lari milyonlarca insanin magduriyetine sebep olurken, kadinlarin Orta £ag donemindeki kolelik, cariyelik, kadin ticaretinin ya§andigi ortamlari yeniden ihya etmi§tir. En deh§etli olani ise tum olup bitenleri her firsatta dini ve inanca dayandirmaktir. Dunyanin farkli bir islam cografyasi olan eski Rusya imparatorlugu/Sovyetler Birliginde ya§ayan Musluman toplumlarin sosyalist ihtilali sonrasi son derece sert, baskici, ateist politikalari sonucunda din faktoru bir kultur ve gelenek olarak halkin ya§am pratiklerinde yuzeysel olarak kalmaya devam etmi§, tasfiye edilerek igtimai ve siyasi ya§amdan tamamen gikanlmi§tir. Sosyalist toplumlarda din ve vicdan hurriyeti, bireysel ve kolektif haklar agisindan ciddi §ekilde ele§tirilebilecek sorunlarin oldugu bilinmektedir. Bunun yani sira kadinlarin toplumsal ya§am iginde aktif yer almalari, egitim, gali§ma, kariyer, kadin-erkek e§itligi vs. konularda kayda deger ilerleme sagladiklari bir gergektir. Fakat bugun ayni toplumlarda din olgusunun geri donu§u, insanlarin din ve vicdan hurriyetine kavu§malari, ibadet ve egitim ozgurlugu degi§ik akimlarin ve kuresel guglerin baski ve etkisi altinda geli§mektedir. Bu suregler bir taraftan yeni ulus in§a sureglerini olumsuz etkilerken diger taraftan kadin hukuksuzlugunu me§ru gorme egilimi igindedirler. Geli§melerin nasil seyredecegi, gelenek ve yenilik arasindaki mucadelenin nasil sonuglanacagini gormek igin bir sure yine beklemek gerekecektir. §uphesiz ki burada toplumlarin geli§mi§lik duzeyi, ekonomik ve sosyal haklarin guvence altina alinmasi, kadinlar igin sosyal ve ekonomik ozgurluklerin saglanmasi etkili olacaktir. Turk toplumunda kadin haklari konusunda degerlendirme yapmamiz igin yukarida bahsettigimiz faktorlerin etkisini goz onunde bulundurmamiz gerekir. Geleneksel bir toplumda gagda§ bir ulus in§a etme mucadelesine giri§mi§ Mustafa Kemal Ataturk §oyle der: “Eger bir ulus bir amaca dogru tum erkek ve kadinlariyla birlikte yurumezse, o zaman uygarlik yolunda herhangi bir ilerlemeyi beklemek gereksiz olur. Eger bir sosyal yapinin bir uyesi p a s if iken yalnizca diger uyesi faaliyette bulunursa, bu sosyal yapinin felgli olmasi anlamina gelir. Eger bizim sosyal yapim iz yeterince bagariya ula§amami§sa, bunun nedeni gimdiye degin kadinlarimizi ihmal etmig olmamiz ve onlari toplum diginda birakmig olmamizdir. iginde yagadigimiz gagda kadin her alanda daha yuksek duzeylere gikartilmalidir ve bu nedenle de, kadinlarimiz erkekler gibi her turlu ogrenim ve egitim olanaklarindan yararlanacak ve her turlu meslegi yapabilecektir. Sosyal yagamda erkek ve kadin, kargilikli olarak birbirlerine yardim ederek ve birbirlerini destekleyerek, birlikte ilerleyecektir. Dunyada var olan her geyin kadinin eseri oldugu gergegini kabul etm eliyiz.”43 Cumhuriyetin kurulu§undan bu yana kadin haklari, e§itlik, cinsiyet ayrimmin ortadan kaldirilmasi vs. agisindan kadina toplum iginde saygin yeri ve statu saglanmaya gali§ilmi§tir. Cumhuriyet doneminde Turk kadininin sosyal donu§umunde onemli ba§arilara imza atilmi§tir. Fakat toplumun geneli baglaminda bir degerlendirme yaparsak bunlarin gorece bir ba§ari oldugunu soyleyebiliriz. Ne yazik ki bugun Turkiye kadin erkek e§itliginde 142 ulke arasinda 125. sirada yer aliyor. Kadin cinayetleri ve kadina §iddet bir turlu durdurulamiyor. Bu durum Turkiye’de ciddi sorunlardan biri olarak gundemi i§gal etmektedir. TUiK verilerine gore Turkiye’de okuma yazma bilmeyen 5 ki§iden 4 ’u kadindir. Burokraside devletin ust duzey kademelerinde kadinlarin temsil hakki yeteri kadar saglanamamaktadir. §uphesiz bu durumu ortaya gikaran sebepler sadece egitim, sosyal ve ekonomik nitelikli degildir veya durumun bu hale gelmesi hukuki yaptinmlarin yetersizliginden kaynaklanmamaktadir. Ahmet 43 Tuncer, H., Turk Kadininin Gegirdigi Evrimin Tarihgesi ve Bugunku Durumu, A tatu rk A ra§tirm a M erkezi Dergisi, cilt: VI, sayi:16, Kasim 1989 (ss. 164-166), http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-16/turk-kadininingecirdigi-evrimin-tarihcesi-ve-bugunku-durumu, Agaoglu’nun bu eseri yazdigi tarihten bu yana ytiz yili a§kin zaman gefmi§tir. §tiphesiz toplumlarin algi ve degerleri degi§mekte olup belli bir evrim stireci ya§amaktadirlar. Mtisltiman dtinyasi da bu stireci ya§arken ytiz sene once oldugu gibi hala dtinyadaki geli§melerin fok gerisinde kalmaktadir. K aynak^a Agaoglu Ahmet, islam iyette K adin (Cev. Hasan Ali Ediz), Birey ve Toplum Yayincilik, Ankara 1985. Agayev (Agaoglu) 0hm sd bay Mirzs Hasan oglu, A zarbaycan X alq Ctim huriyyati Ensiklopediyasi, iki Cildds, Lider ns§riyyati, Baki 2005. Akalin Gtilssrsn, T tirk du^unca va siyasi hayatinda 3 h m a d Agaoglu (Cevirsni vs ns§rs hazirlayani:Samirs Msmmsdova), AzAtaM, Baki 2004. A kfura Yusuf, T tirkftiltik: T tirkftiltigtin T arihi Geli^imi, istanbul 2012 (ss.176-196). 3. Baski, ilgi Ktilttir Sanat, Akdemir Salih, “Tarih Boyunca K ur’an-i Kerim ’de Kadin,” Jo u rn a l O f Islam ic R esearch, Vol: 10, No: 4, 1997 (ss.249-258). Aliyeva Kengerli, Aybeniz, A zerbaycan’da R om antik T tirkftiltik, Dogu Ktittiphanesi, istanbul 2008. Asker Ali, Mtibariz ziyali vs htiquqfu kimi 0hm sd bsy Agaoglu §sxsiyysti. A zarbaycan §arq§tinasliq elm inin inki^af yollari, Akademik Vasim M smm sdsliyevin anadan olmasinin 70 illiyins hssr olunmu§ Beynslxalq Elmi Konfransin Materiallari, 27-28 iyun 2013-cti il, Azsbaycan Milli Elm lsr Akademiyasi akad. Z.M.Btinyadov adina §srq§tinasliq institutu, Baki 2013 (ss. 624-626). Ate§ Stileyman, “islam ’in Kadina Getirdigi Haklar,” islam i A ra^tirm alar, Cilt: 10, Sayi:4, 1997 (ss. 304-310). Duran Murat, Azerbaycan Ttirkftiltigtinde Ahmet Agaoglu, 21. Ytizyil, Sayi:39, M art 2012 (ss. 101-106). 3 h m a d Bay Agaoglu: se^ilmi? asarlari (tsrtibfilsr, Vilayst Quliyev, 0ziz M irshmsdov, On soz mtisllifi: Vilayst Quliyev), §srq-Qsrb, Baki 2007. M ert Muhit, Osmanli’dan Cumhuriyet’e Gefi§ Stirecinde Ahmet Agaoglu’nun Dini Dti§tinceleri,” H itit Universitesi ilah iy at Faktiltesi Dergisi, Cilt: V, Sayi: 10, 2006/2 (ss. 7-27). M irshmsdov 0ziz, 0hm sd Bsy Agayev, F ik rin karvani, Y azifi, Baki 1984 (ss. 81-95). Ozcan Ufuk, A hm et Agaoglu ve Rol Degi?ikligi, Kitabevi Yayinlari, istanbul 2010. Sakal Fahri, Agaoglu A hm et Bey, Ttirk Tarih Kurumu, Ankara 1999. Shissler A., Holly, ik i im p a ra to rlu k A rasinda A hm et Agaoglu ve Yeni Ttirkiye (Cev. Taciser Ula§ Belge), Bilgi Universitesi Yayinlari, istanbul 2005. Tuncer Htiner, Ttirk Kadininin Gefirdigi Evrimin Tarihfesi ve Bugtinkti Durumu, A tattirk A ra?tirm a M erkezi Dergisi, cilt: VI, sayi:16, Kasim 1989 (ss. 164-166), http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-16/turk-kadininin-gecirdigi-evrimin-tarihcesi-vebugunku-durumu Ulken Hilmi Ziya, T tirkiye’de £agda§ Dti^tince T arihi, Ulken yayinlari, istanbul 1981.