G'ani Abdurahmonov. O'zbek tili grammatikasi

Ғ. АБДУРАҲМОНОВ
ЎЗБЕК ТИЛИ
ГРАММАТИКАСИ
(Синтаксис)
Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тзирлигш
тасдиқлаган
ТОШКЕНТ „ЎҚИТУВЧИ* 1996www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу дарсликда ҳозирги замон ўзбек адабий тили
гап турининг муҳим хусусиятлари, қўшма гаплар ра
ва ўзлаштирма гаплар ҳамда периодлар ҳақида фикр
Дарслик Олий ўқу-в юртларининг ўқитувчилари,
ларга мўлжалланган.
синтаксисига оид содда
унинг турлари — кўчирма
юритилади.
талабалари ва тилшунос-
Масъул муҳаррир: фйлология фанлари доктори,
проф. А. Р уст ам ов
Тақризчилар:- филология фанлари доктори, проф.
Р авш анж оя Р а ҳм о но в, А ли ж о н М ам аж онов
„
4602000000—132
„
А—
—- ------ 131—96
18ВХ5—645—02785—X
.
© .Ўқитувчи" нашриёти, 199о
.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ШАРТЛИ ҚИСҚАРТМАЛАР РЎ0ХАТИ
А. М ух. — Асқад Мухтор
А. У. — Амин Умарий
А. Қод. — Абдулла Қодирий
А. Қ. — Абдулла Қаҳҳор
„Газ." — 'Газетадан
Г ул. — Гулханий
Ж . Ж . — Жуманиёз Жабборов
Ж урн. — Журналдан
3 . Фатх. — Зиннат Фатхуллин
И. Р. — Иброҳим Раҳим
Й. Оам. — Йўлдош Оймирзаев
К. Файз.' — К. Файзуллин
Керб. — Кербобоев
М. — Муқимий
‘М. А. — Мухгор Авезов
М. Б. — М. Бобоев
М. Ибр. — Мурод Иброҳимов
М. Исм. — Мирзакалон Исмоидий
Март. — Миргемир
,
М: М . — Мумтоз Муҳаммедов
М . Қ . — Мақсуд Қориев
Н . — Навоий
'I
0 — Ойбек
О. Ё. — Одил Ёқубов
П. Қ . — Пиримқул Қодиров
Р. Б. — Рамз бобожон
Р. Файз. — Раҳмат Файзий
С. А. — Садриддин Айний
С. Абд. — СоОир Абдулла С. Акб. — Султон Акбарий
С. Аҳм. — Саид Аҳмад
С. Ж . —• Султон Жўра
С. 3 . —- Саида Зуннунова
С. Н. — Саид Назар)
Т. Ф. — Темир Фаттоҳ
У. — Уйғун
Ч. А.— Чингиз Айтматов
Ф. Йўлд.
Фозил Йўлдош
Ш. — Шуҳрат
Ш. Р. — Шароф Рашидов
Ш айх. — Шайхзода
Э. Ж . — Эргаш Жуманбулб.ул
Я■ — Комил Яшин
Ғ. Ғ. — Ғафур Ғудом
(
Ҳ . Н. —Ҳаким Иашр
Ҳ'. О. ■— Ҳамид Олимжон
Ҳ . П. — Ҳасан Пўлат
Ҳ. Ш. —Ҳусайн Шамс
Д. Ғ. ■»- Ҳамид Ғулом
Ҳ . Ҳ . — Ҳамза Ҳакимзода
ҲаО. — Ҳабибий
www.ziyouz.com kutubxonasi
МУҚАДДИМА
1.
Синтаксис грамматиканинг бўлимларидан бири бўлиб, сўзларнинг ва гапларнинг ўзаро алоқасипи, сўз бирикмаларн ва
гапларни ташкил этган бўлакларнинг хусусиятларини ўрганади.
Бу жиҳатдан синтаксис морфологиядан фарқланади. Морфология сўзларнинг тузилиши, ясалиши, турланиши, |усланишини
текширади. Бу шаклий текшириш маъно асосида бўлади. Синтаксис ана шу шаклларнинг динамикасини, уларнинг гапдаги вазифасини, маълум фикрни ифодалашдаги ролини ўрганади.
'Морфология ва синтаксис бир-бирини тўллирувчи, ўзаро муносабатда бўлган соҳалардир Гап турлари (дарак, сўроқ, буйруқ, ундов гаплар) нинг бир-биридан’ фарқланиши, асосан, ке*
симларнинг қандай сўз туркуми орқали ифо^аланишига боғлиқ;
сўз онрикмалари ҳам бошқарувчи бўлакнинг қандай сўз туркуми эканлигига қараб тасниф қилинади; нисбий эргаш гаплар бош
гап таркибидаги коррелятив сўзнинг қайси келишик шаклида эканлигига қараб, эга, кесим ёки тўлдирувчи эргаш гап вазифасини базкаради.' Боғловчйсиз ‘қўшма гапларни ташкил этган қисмлардаги
кесимларнинг ўзаро замон муносабати бу хил қўшма гапларни
маълум гуруҳларга ажратишда асос бўлзди вахҳоказо.. Умуман,
ҳар бир синтактик катего.рия морфологич билан боғланган -ҳолда, кўпинча унга асосланган ҳолда тзсниф қилинади ва белгиланади. Баъзан бу икки соҳани бир-биридан ажратиш ҳам қийин
бўлади. Масалан, келишиклар морфологияда ҳам, синт-аксисда
ҳам ўрганилади, аммо морфологияда, асосан келишик ёлғиз,'
шакл жиҳатдан (шакли. қандай сўз туркумига қўшилиши) гекширилса, синтаксисда эса келишикнинг вазифаси, қандай сўзлар
ва бўлаклар билан бирикиши ўрганилади. Аммо келишикнинг
вазифаси морфологияда ҳам ҳисобга олинади. Ёрдамчи сўзлар
ҳам ана шу хусусиятга эга.
Узбек тили морфологиясини ўрганишда синтаксиснинг роли,
айниқса, каттадир. Бунинг сабаби шуки, ўабек тилида. сўз туркумлари рус тилидаги каби маълум бир шаклий белгилари билан ажралиб турмайди, сўзларни у ёкй бу категорияга киритиб
турувчи махсус шаклий белгилар йўқ. Шунинг учун сўзларни
туркумларга тасниф қилишда синтаксиснинг аҳамияти ортади,
яънн.маълум сўзни бирор сўз туркумига киритиш учун унинг
маъноси ва баъзи морфологик хусусиятлари билан бирга айниқса шу сўзнинг синтактик вазифаснни ҳнсоб^га олмаслик мумкин
эмас.
)
4
www.ziyouz.com kutubxonasi
Синтактик категориялар морфологик категорияларга тенг бўлмайди. Масалан: Қушнинг тинч-сен тинч Бу жумлада морфо•логик жиҳатдан тўрт сўз уч хил сўз туркуми бор (олмош, от
ва сифат), синтактик жнҳатдан эса фақат икки бўлак — эга ва
•кесим мавжуд, холос. Демак, синтаксисда сўзлар кенгроқ кўламда, уларнинг маъноси ва вазифаси ҳисобга олинган ҳолда текширилади.
2. Ўзбек тили сингаксиси (умуман, грамматика, фонетика ҳам)
назарий жиҳагдан хали мукаммал ишланмаг-ан. Бу соҳада қилинган ишлар у қадар кўп эмас1.
3. Ўзбек тилига Давлат.тили мақоми мартабаси, статуси) берилиши билан атамашунослик ҳам долзарб масалалардан бири бўлиб қолди. Бу соҳада назарий ва амалий ишлар
олиб бориш ҳамда бу соҳадаги ишларни умўмлаштириш учун
Ўзбекистон- Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қошида Атамашунослик қўмитаси ҳам ташкил бўлди. Бу соҳада кўп ижобий
ишлар олиб борилаётган бўлса-да, айрим чалкашлик ва хатоликларга ҳам йўл қўйилмоқда. Бу камчилик, айниқса, илмий ва
техника агамалари соҳасида рўй бермоқда, баъзи ҳолатларда
илмий ва техникага оид кўп атамалар арабча атамалар билан алмаштирилмоқда: морфология—сарф, сиш аксис—наҳв, ди агн о з —ташҳис, корректор—мусаҳҳиҳ, транспорт — нақлиёт каби.
Аммо олим ва талабаларга тушунарли бўлган бундай атамаларнинг асли — юнонча ёки лотинча (русча эмас) номлари сақланиши керак. Бу билан чалкашликка ҳам йўл қўйилмайди, Европа
илмидан ҳам узоқлашилмайди,. тилшуносликка оид атамаларга
ҳам шундай муносабатда бўлиш керак: грамматика, морфология,
синтаксис. фразеология, фонетика, категория, аналитик; синтетик, агрибутив, предикатив, оппозицион, релятив, коррелятив,
контекст, инфинитив, номинатив, инверсия, аффикс, суффикс,
инфикс каби атамалар илмда ўз шаклида сақланиши лозим. Ма*
салан: категория — 1) туркум, 2) тоифа, 3) даража (респуб*
лика тоифасидаги ҳакам), 4) умумий белги ва боғлақиш (фалсафада): реаллик — 1) мавжуд; ан&қ, 2) амалга ошадиган (вазифа), 3) амалий, 4) асоели (сиёсат); состав — 1) таркиб, 2) бирикма (доривор бирикмалар), 3) ҳайъат (комиссия ҳайъати),
4) ходимлар (раҳбар ходимлар), 5) поезд, эшелон (юк вагонлари составй); форма — 1) шакл,' 2) ташқи кўриниш (фалсафа:
шакл ва мазмун), 3) усул, таркиб (бошқариш усули), 4) ҳужжат
намунаси (қарор намунаси), 5) қолип (қуйиш қолипи), б) расмий
кийим, бичим (офицер б.ичими), 7) услуб (шеър услуби), 8) кўриниш, қиёфа, 9) форма (полигр. терилган ҳарфлар), 10) расми1 А. Н у р м о н о в, Н. М а ҳ м у д о в , А. А ҳ м е д о в , С. С о л н х ў ж а е в а .
Ўзбек тилйнипг мазмуний синтаксисн, ,Ф ан“ нашриёти, Тошкент, 1991 й,
Шунингдек. А. Ғ у л о м о в , И. Қ ў ч қ о р т о е в , А. Н у р м о н о в , Н. М а ҳм у д о в, М. М у к а..р р а м о в. Ҳ. Н е ъ м а т о в , А. Ж ў р а е в л а р н и н . г
докторлик дисСертацияларига қаранг.
5
www.ziyouz.com kutubxonasi
ят (курук расмиягчилик), II) ниқоб. Ёки: предмет — 1) предмег, нарса, 2) мол, Оуюм. 3) воқеа, ҳодиса ( он не имеет понятмя об этом пргдмете). 4) мавзу (предмет исследования),
5) дар,, фан ( учубний предмет),в) обследования на предмет
диспансеризации —игвол&т мақсацида текшириш; ф ункция-вазифа бўлса, феълнинг функционал шакллари иборасида функцияни вазифа дея олмайсиз в. б1.
Шунинг учун ҳам мазкур ишда қўлланиб келган рус-байналмилал атамаларнинг бир қисми сақланди, зарур бўлган ўринлардагина алмаштирилди. Масалан: состав атамаси таркиб атамаси билан алмаштириляи \сўзнинг таркиби. ўзаги, негизи, қўшимчалари; шунингдек, гапнинг таркиби: гап бўлаклари, қўшма
гапнинг таркиби қўшма гапни ташкил этган содда гаплар).
Аммо бир составли рапларда состав атамаси сақланди. Чунки бу ўринда состав атамаси бирор сўз ё~пл гапнинг таркибини
эмас, балки эга ёки кесим ва унга тааллуқли бўлган гап бўлакларини ифодалайди (эга ва' унга тааллуқли аниқловчи
ёки изоҳловчи кесим ва унга тааллуқли тўлдирувчи ёки ҳол).
Шунингдек, констр\>ктив ўрнида қурилма ёки бирикма (равишдо;или бирикм^), пауза ўрнида тўхтам , маъно оттенкалари ўрнида маъно буёқлари агамалари ишлатилди. Семантика атамаси маъно (айрим с ў з ,1 ёкн мазмун (гаплар ёки сўз бирикмаларига нисбатан) атамялари билан берилди ёхуд айрим барқарор
бирикмаларда ўзича қолдирилдй: қўшма гап қисмларининг се мантнк муносабати ёки сўз, бирикма ёки гапнинг семантик
вазифаси (функцияси) каби
' Шу билан бирга, рус-байналмилал атамаларни ўзбекча сунъий атамалар билан алмаштириш уларнинг маъно доирасини чеклаб қўйишини эсдан чиқармаслик керак.
4.
Ьу 'қўлланмада ҳозирги ўзбек адабий тилининг синтаксис
бобига оид ҳамма масалалар эмас, фақат муаллифнинг қаламига
мансуб бўлган масалаларгина ёритилди*. Бунда- мазкур синтактик категорияларнинг изоҳи, таҳлили қайта кўриб чиқилди, тузатилди, тў*лдирнлди, зарур ўринларда мисоллар алмаштирилди.
!
1 Қаранг. Русча-ўзбекча лртхт. Икки жилдли. Тошкеит, 1983—.1984-йиллар
Узбекско-русский словарь. Госиэтат иностр. слвварей. Москва, 1969 г.
Қаранг: Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1, II жилдлар, .Фан* нашриёти,
Тошкент, (966 йил, 4- бет.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi
соХ да
ГАП синтАксиси
ГАП
1. Гап. — маълум фикрни ифодалаб, нутқнинг бир қисмини
ташкил қилади. Тил, нутқ орқали кишилар ўз фикрларини, мақсад ва ҳис-ҳаяжонларини ифодалайдилар.
Фикр турлича ифодаланади: содда ёки қўшма гаплар, мураккаб қўшма гаплар (период)лар орқали, дарак, сўроқ, буйруқ,
ундов гаплар врситаси билан, икки ёки бир составли гаплар ёрдамида, тўлиқ ёхуд тўлиқсиз гаплар орқали ифодаланиши'мумкин. Бу шаклларнинг тури фикрнинг хусусиятига, маълум мақсадга кўра белгиланади. Аммо гап кандай шаклд'а бўлмасин,
унда кишининг маълум максади ифоааланади. Бундан, ҳатто ундов ёки сўроқ гаплар ҳам м'устасно эмас.'
Бинобарин, тил ҳам ўз навбатида фикрга, онгга таъсир этади, уни шакллантирали, кенгайтиради. ~ чуқурлаштиради. Фикр,
онг ва тил ўзаро алоқада шаклланади, намоён бўлади, тараққий
этади.
,
. Фикр тил орқали ифодаланса ҳам, шаклан улар ўзаро фарқланади. Шунинг учун ҳам мантиқий категориялар билан грамматик категориялар бир-бирига тенг бўлмайди Мангиқий категориялар ва мантиқий муносабатларга предикатив, атрибутив. объектив, релятив алоқалар киради. Бу мантиқий алоқалар гапнинг
бош ва иккинчи даражали бўлаклари орқали, айрим гап ва унинг
ҳар хил турлари орқали ёки гаплар бирикмаси, орқали ифодаланади. Масалан, бир составли гапларда мантиқий категориялар грамматик жиҳатдан тўлиқ ифодаланмайди, бундай гаплар
эга ёки кеси-м (ва уларнинг состави> дангина ибораг бўлади.
Шунингдек, ажратилган бўлакли гаплар шаклан бирикма саналсалар ҳам, мантиқ жиҳатдан маълум фикрни ифодалайди.
Бу мулоҳазалардан мантиқий категорияларни грамматик категориялар билан тенглаштирмаслик ва грамматик категорияларни белгилашда ҳамда чегаралашда мангиқий кагегорияларгагина
асосланиш тўғри эмас, деган хулоса келиб. чиқади.
2. Гапнинг асосий белгилари, унинг сўз ёки сўз бирикмаларидан фарқи нимада? Гапда нисбий фикр тугаллиги ва предикативликнинг мавжуд бўлиши ҳамда у грамматик жиҳатдан маълум қонун ва қоидалар асосида шаклланиши, ўзига хос оҳангга
эга бўлиши шарт. Гапнинг бу хусусиятлари кўпчилик тиллар учун
умумийдир Аммо бу белгиларнинг турли тилларда нймоён бўлиши, аҳамияти, ўрни турличадир.
7
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ҳар бир гапда маъдум фикр, мақсад ёки ҳис-ҳаяжон ифодаланади, акс ҳолда гап эмас, сўз бирикмаси бўлиб қолади ( Қиёслакг: Салима келди ва Саламананг китоба). Маълум мақсад
ёки ҳис-ҳаяжон содда ёкй қўшма гап шаклида ифодаланиши
мумкин
Гап бўлиши учун, албатта. ўз эгаси билан шахсда, сонда мослашган феъл (уегЬит ЬпИит) бўлиши шарт эмас. Маълум мақсад, фикр ифодалангаи, предикатив муносабати мавжу-д бўлган
қурилмалар (конструкшиялар), ҳатто айрим сўзлар ҳам гап саналади (масалан. бир составли атов гаплар).
Гапнинг асосий белгиларидан яна бири предикагивликдир. Модаллик — гап мазмунининг борлиққа муносабатини ифодалашдир.
Гап орқали сўзловчи бирор воқеа, ҳодиса ёки хусусиятнинг мавжудлиги ёки бирор замонда рўй бериши, аниқлиги ёки ноаниқлиги, 'хоҳиши ёки норозилиги каби муносабатни ҳам ифодалайди. Бу муносабат. яъни модаллик майл ва замон, шахс/категорқялари орқали рўёбга чйқади. Бу категориялар турли морфологик' синтактик восмталар ёки оҳанг ва бошқа йўллар билан
ифодаланади.
Модаллик турли грамматик кагегориялар (майл, инкор, бо.ғламалар ва бошқалар! ёки махсус сўзлар (модал сўзлар ёки
ҳолат категорияси) ва маҳсус оҳанг орқали ифодаланади. Замон
категорияси феълнинг турли замо ! формалари, майл категорияси
оҳанг ёки ситуация ҳамда контексг Орқали намоён бўлади. Шахс
категорияси эса махсус аффикслар, баъзан оҳанг орқали ифодаланади еки умумий вазият ва контекстдан англашилиб туради.
Гапнинг ўзига хос белгилйридан яна бири унда махсус оҳангнинг бўлишидир Ҳар бир гап оҳанг жиҳатдан шаклланган бўлади: гапнинг бршланиши ва тугалланиши унинг оҳангидан сезилиб туради, гап охирида оҳанг ҳам тугалланади. Кўпчилик
тилларга хос бўдган бу қонуният ,ўзб'ек тилига ҳам асосан мос
келади. Аммо бу соҳада ўзбек тили г.ап тузилишида ўзига хос-'
лик ҳам бор. Энг аввало, гапнинг оҳанги ўзбек тилида маълум
даражада фарқ қилади. Қўшма гапни ташкил этган гапларнинг.
ҳар бири.тугалланган мустақил содда гап оҳанги билан талаффуз этилмайдй, оҳанг қўшма гапнинг охирида тугалланади. Бунинг сабаби йўшма гапнинг бир гап сифатида ўқилиши ва умумий бир фикрнинг, мақсаднинг ифолаланишидир. Аммо бундан
қўшма гапии ташкил эпан.гаплар грамматик жиҳатдан .гапликдан "чиқади, деган хулоса келиб чиқмайди. Қўшма гап таркибидагм гзпларда маълум ҳукм ифодаланади ва предикативлик мазж уд бўлади, аммо мустақил содда гапдаги каби оҳанг тугаллиги
булмайди.
Иккинчи томондан, ўзбек тилида эргаш гапнинг кўп турлари, айниқса, бош гап ке-снми билан ёнма-ён ўринда турган ҳолатда оҳанг жиҳатдан алоҳида зжралиб турмайди, Қуйидаги
қўшма гап таркибидагн эргаш гапларнинг оҳангига диққат қилинг: — у н е л г а н д а Канигак ниқаб кетганмиди?.. — Ҳа.
К а н и з а к ч-ициб к е т г а н д а н к е а и н келди. (А. /(.) Йул-
Ь
www.ziyouz.com kutubxonasi
чи шу яоқ қ а н я а а қ я а с и б ў л с а ҳ а н б^рйшга'' тайер
эди .. (О.) Қоронғилик икида д а ҳ м а т л и қ ў л л а р у н г а
ё п а ш г а н д а й т ч ю л и б , кўзлари сергак жавдирар, юрак к\яли урар, оёқлари, қўллари титрар эди. (О ) .
- I
Оҳангдаги номустақиллик аниқловчи эргаш гапларнинг мах*
сус турида жуда аниқ кўринади. Бу хил эргаш гаплар бош гапдан тўхтам бил^н ажралмайди. Оҳанг мустацил гапларда, айрим
сўз ва сўз бирикмаларини гапга айлантиришда (Баҳор! Ўз сўзидан қайтиш!) алоҳида аҳамият касб этади. Бошқа ўринларда
эса оҳангдаги тугаллик, хабар оҳанги бўлмайди. Бундай ўринларда (юқоридаги мисолларга қаранг ) гагг оҳанги оддий сўз бирикмасииинг оҳанги каби бўлаци.'Бу хил гап қурилмалар маълум фикр, мақсад тугаллигининг ва таркибида ўз эга ва кесимининг бўлиши сабабли гап саналади.
•
3 Гап, грамматик жиҳатдан тузилишига кўра, ўзига хос бир
қурилмани ташкил этади. Икк^и составли гаплар курилмасининг
асосини бош бўлаклар - эга ва кесим ташкил этади. Эга гапда
бош келишик шаклидаги мутлоқ бўлакдир. Аммо ҳар қандай
бош келишик шаклидаги сўз эга бўлаолмайди. Бош келишикдаги сўз кесим, иккинчи даражали бўлак, ундалма бўлиб келиши ҳам
мумкин. Эга учун, аввало, унинг маъноси ва гапдаги вазифаси
'асосдир. Кесим эга ҳақидаги ҳукм, тасдиқ ва инкордир. Кесим
шаклан турлича бўлади, ҳатто маълум келишик шаклидаги отлар ҳам кесим вазифасида кела олади [китоб — сенга). ' Кесим
вазифасида сўз бирикмалари ёки ҳатто, айрим фразеологик бирикмалар ва гаплар ҳам келиши мумкин. Масалан: Сиз—ақлли
одамсиз. Халқлар истаги—яшасин тинялик! (Ғ. Ғ.) Шиори —
қайда золим бўлса, ур/ (0.)
Шунингдек, эга ҳам ЎЗ' аниқловчиси билан бирикиб, маълум
вазифани бажариши мумкин Масалан: ■Б е м е ҳ р ў ғ и л марҳа-
мат қилмайди. Эсингиздами, , мен уйланганда, авжи никоҳ
куни қ а л и н қ о р ё қ қ а н и . (О,)
Одатда, эга билан кесим бир-бири билан .шахсда, сонда мослашади. Аммо бу хусусият ўзбек тили учун қонун бўла олмайди, чунки эга билан кесим шахсда мослашмаслиги ҳам мумкин
Эга ва кесимнинг сонда мослашмаслиги эса меъёрий ҳол ҳисо1''
ланади. Масалан: Иморатлар қурилди. ■
Зга билан кесимнинг шахсда мослашмаслиги кўп ўринда меъёрий (нормал) саналади. Масалан: Мен ўқитувяи, сен ўқитувчи, у ўқитувяи; шунингдек, учинчи шахс формаси ва кесими
разишдош ёки сифатдош формасида бўлган эргаш гапларнинг кесими ҳам эга билан шахсяз мослашмайди.
Бундай ҳолларда эга билан шахс ва сонда мослашмаган с \з
шакллари маъноси (эга ҳақидаги ҳукм| тасдиқ ёки инкорни ифодалаши билан), вазифаси ва ўрнига (ўзбек тилида кесим гап охнрида келади) кўра кесим саналаверади.
Сир составли гапларда бош бўлакларнинг ўзига хос томо> ц(
бор. Бу хил гапларда шяклан эга ёки кесим мавжуд 'бўлса-др,
улар мазмунан фақат эга ва кесимнигина ифодаламайди. Акс
www.ziyouz.com kutubxonasi
ҳолда, масалан, атов гапларда кесимни, шахссиз гапларда эса
эгани топиш зарурияти туғилар эди. Ваҳолзнки, бу хил гагтларда эга ва кесим тушунчаси бир бўлак орқали ифодаланади, шунинг учун тўлиқсиз гапларда бўлганидек, бирор эга ёки кесимнинг яширингани сезилмайди
Иккинчи даражали бўлаклар фикрни тўлароқ ва 'мукаммалрок ифодалаш учун хизмат килади. Улар фақат бош бўлакларга
боғланиб. уларни изоҳлаб. тўлдириб қолмай, бир-бирларига боғланиши, бир-бирининг маьносини аниқлаши, тўлдириши мумкин.
Юқорила келтирилган мнсолларда (бирикмали эга ва бирикмали
кесимлардаг иккинчи даражалн бўлак гапкинг асосий таркибигг
киради, уларсиз фикр тўла ифодаланмайди, гап тузилмайди.
Гаплар тузилишига кўра, тўрт хил бўлади: с о д д а г а п , мур а к к а б г ап, қ ў ш м а г а п л а р ва п е р и о д л а р .
С о д д а г а п маълум фикр, мақсадни ифодаловчи. грамматиқ ва
оҳанг томондан шакллаш ан синтаюик бирликдир. Содда гап тузилишига кўра, йиғиқ ёки ёйиқ б лиши мумкин. Бош бўлакл-.рдан
таркибтопган гаплар —йиғиқ гап, агар бош бўлаклардан ташқари
иккинчи даражали бўлаклар ҳам иштирок. этса, ёйиҳ гап саналади.
М у р а к к а б г а п — таркибида асосий гап бўлакларидан ташқари ажратилган бўлаклари. ундалмалари ёки кириш бўлак ва
бирикмалари бўлган гап қурилмасидир. Бу хил қурилчалар
содда гап қурилмаларндан мазмуни ва тузилишига Қўра фарқланади1. Мазмунан мураккаб ] апларда мураккаб мазмун англашилади. Масалан Йиғим-терамна олганимиздан ке&ин, баҳоргаш икки юз йигирма гектар янги ер ошшимиз керак. \А А. >
Бу гапда, биринчидан, 'йиғин-теримнинг олинаши, иккинчидан.
янги ер ошлиши зарурлиги нфодаланади. Бундан ташқари, бу
гапнинг сифатдошли қурилмаси ўз оҳанги ва тузилишига кўра,
содда гапнинг гап бўлаклапидан фарқланиб туради ва эргаш 1 апларга яқинлашади. Шунингдек, равишдош, в>аг/Т феъли, ҳаракат
номи бошқарган қурилмалар иштирок этгам гапларда ҳам юқоридаги хусусиятлар бор Ундалмали, кириш бўляк ва бир«кмали гаплар ҳам мураккаб фикрни ифодалаши ва тузилиши билзн
содда ганларлан фарқланиб туради. Шуникг учун ҳам бундай
қурилмали г.апларнп м\раккаб гаплар сифчтида алоҳида ўрганиш
мақсадга мувофиқлир.
Ҳ ў ш м а г а п л а р турли грамматик, лексик, оҳанг воскталари
билан икки ва ундан ортиқ :апларнинг бирикувидап тузялган
яхлит гап қурилмадир.
П е р и о д - - маълум мақсад ёки фикр тўлиқ. нфодатанган,
грамматик ва оҳавг жиҳатдан тўлиқ шаклланган, иккидан ортиқ
гапларнинг бирикупидан тузилган синтактик қурилмалардир.
ГАП ТУРЛАРИ
Ҳар бир гапда қандайдпр бир мақсад, нияг ёки ҳнс-ҳаяжон
ифодаланади. Сўзловчк бирор нарса ҳақида хабар қилади ёки ўзига номаълум бўлгап предмет, воқеа-ҳодисалар гўғрисида маълу10
www.ziyouz.com kutubxonasi
мог о, 1ишпи исгайли ёки турли ички туйкуларни (илгимоси, ғазчои.
шоллиги ва бошқаларни) иф дал.чйди 1ўплинган сун жуди озгин 1 бўлиб , у кўлдан чиҚқан ариқчадин ўн мстрча оқиб <орар
за ерга сингиб кетарди. (Ш. Р.) Хуш, ота.кон. м аърулга қинақа қўишмчангиз бор? Нима дардингиз, қандай ҳасратингиз
бор? 1.4 /\ ) Ўобек мард. довюрак оўлади.' Ш>ни жши пнлиб
қуй! Иснод келтчра кўрма! (Я.) А олисхон! Илоҳим нираниси
қурсин, мени қандай қора ккнлаога солди. <Ҳ. Ҳ.)
Б у гапларнинг ҳар қайсисиаа ўзига хос мазмун ифодаланиб,
алоҳида оҳанг билан талаффуз этилади. Шунга кўра гапларни
тўрт турга бўлиш мумкин: I ! дарак гаплар; 2) сўроқ I анлар;
3) буйруқ I аплар 4) ундов ; аплар. Ҳар бир гап тури ўз мазкуни,
грамматик белгилари ва оҳанги билан бошқа гап турларидзн ажралиб туради
Дарак, сўроқ, буйруқ ва ундов гаплар йиғиқ ва ёйиқ. содда
ёки. қўшча гап шаклида бўлиши мумкин. Ҳар бир гап тури
ўзига хос грамматик белгиларга эга бўлиш билан бирта. ўзттга
хос.мазмунни ҳам ифодалайди.
- '
Дарак гаплар
Дарак гапларда бирор воқеа-ҳодиса ҳақида ҳабар берилади
' ёки бирор нарсадаги айрим хусусиятнинг мавжучлиги тўғрисидаги гасдиқ ёки инкор ифодаланади: Ака, уна саккиз йил ўз
бағрида тарбаялаб ўстирган мактаб биноси оқаришиб турибда. Ана, „Ойқиз тмғалаб ўсган уй. Акалари ҳам, Ойқазнинг
5>зи ҳам шу уйда ўсган. (Ш. Р.)
Д а р а к г а п к е с и м и қуйидаги сўз туркумлари билан ифодаланади:
I.
Аииқлик феъли билан: Шчндай кунлар келдаки. подшо-
нльнг \<руши учун тутун пкли ҳам, дон ҳам, мой ҳам қор қилмай қолди. ( П. Т.) салқин шамолларгина- қизнинг сочлара
билан ўйнашади . . . ( О )
2- Отлар билан: Инсон қули гул! \М. Икром'. Сен. донгдор
шоирсан, сўзинг — халқ сўза (Ғ Ғ.) Б\>, шубҳасиз, бизнинг
ютуғимиз. (А. Қ.) Ьу йўл — порлоқ йўл, шу йўлда очилади
бахтамиз гули.
3. Сифат билан: Ер, денгизда цудратимиз жуда зўр, .. (А. У.)
Қиз ўз ёридек уддабурон, чечам. (Ҳ О.) Ьаъза жойларни қайта-қайта экдик, ўғит ҳам танкисроқ. (Ҳ О.) Ҳаёт худди
жондек ширин, келажак ундан аьиз. ( С. 3 .) Бахмал- қирлар,
кенг бўшлицлар, пахтазорлар кўм-кўк. (Ҳ. 0 .\ Фарзакдлари
мисясиз ботир, мамлакати ҳур, бехавотир. ■Ҳ. Ғ .)
4. Сон билан: Ҳаммамизнинг осмон. ер с\<вимиз бир, ёр\>ғ
тждонимиз, ҳис-пуйғуларимиз бир. (Р Б.) Дунёнинг жанната рўзғоримиз бир, тақдири ягона зўр бошициз бир. (Р. Б.)
5. Олмош билан: Унинг ҳақи■сенда эмас, сенинг ҳақинг
унда. (П. Т.) Юрагим ст эдинг I улнор. (О. Дунёда энг нхшч одамлар ана ўшалар! (/И. Г.) Дилда достон Фарғонамаз
— шу ( Ҳ Ғ )
11
www.ziyouz.com kutubxonasi
6- Равиш билан: Ҳар қашалик мотам унга оз, олам-олам
ғам унга, оз. (Ҳ. О.) Боғам бору, гулзоримда гулим кўп, ҳар
ёқда гул, шохларда булбулим кўп. (Ҳ. О.) Тонг яқин, шонг
яқин, оппоқ тонг яқин. (Ҳ. О.) Чиранма, ғоз, ҳунаринг оз.
{Мақол)
7 Иш отлари билай: Инсонга ҳурмат — бу ўзини танимоқ■
>Ғ Ғ.) Бу ерда икки интилиш ҳоким. бир-бировларидан кўпроқ ишламоқ, иккитиси, арзонроқ туширмоқ. (Ғ. Ғ.) Заҳар
солмоқ эмиш касби илоининг. (У.)
8. Бор ёки йўқ сўзлари билан: Халқимизнинг ч,уқур идроки
бор, ғурури, анъанаси бор... Ўланларда. лапарларда жаракглаган гўзал тили бор. : О.) Бу — Шарқнинг юлдузи Ўзбекистондир, Ўрта асрлиршнг Ссисси йўқ! (Ғ. Ғ.)
9. Тинч оҳанг билан айтилиб, дарак-хабар маъносини ифодалаган номинатив ва тўлиқсиз гаплар ҳам дарак гап саналади:
Дон. .. Куз... Ачяиқ шамол. (О.) Ўртада сўпа ва ҳовуз. (0->
Оёқларида бсжарим этик. , О ) 19г2 йил, февралъ ( Газ }
Дарак гаплар нутқда бошқа гап турларига қараганда, кўпроқ
қўлланади. Бу ҳол дарак гапнинг ифодаланиш йўли' хилма-хиллигидан келиб чиқади.
Д ч р а к г а п н и н г м а з м у н т у р л а р и. Дарак гап лар турли мазмунни ифодалайди ва ҳар бир :урииинг ўзига хос оҳанги бор.
1. Дарак-хабар: Оппоқ қор. Узоқ-яқинда царғалар қағал-
лайди. Қош қорайганда ооамлар қизил чойхонага томон кела
бошлади. Ичкари қоронғи, ғовур. Одам кўп. Қаердадир чақалоқ инграмоқда (А. Қ.)
Дарак-хабар мазмуни ифодаланган дарак гапларда оҳангсуст
бўлиб, у гапнинг охирига томон пасайиб боради. Бу гапларнинг
кесими аниқлик феъли ёки бошқа сўз туркумлари билаи ифодаланади.
2. Орзу-умид: Қора кўнлар ҳам ўтар, ёруғликка ҳам чиқармаз. (0 .) Бутун куч-қувватимни ишга сарф қилмоқчи эдим.
Бакт ва осойишталик тилаймиз! Сизларга хизматни ўташ
ва, ўқишда янги муваффақиятлар тилайман. Мен ёруғликни,
эркинликни исШайман... (Ҳ. О.)
Орзу-умид мазмуни ифодаланган дагак гапларнинг кесими
сифатдошнинг келаси замои формаси -моқчи қўшимчаси ёрдами
билан тузилган феъллардан ва мазмунан орзу-умидни англатувчи истамоқ, тиламоқ, орзу қилмоқ каби феъллар билан нфодаланади.
3. Ишонч, таъкид, ғурур: Номингга муносиб, лудди қусш-
дек, абадий яшайсан тонг мамлакати! (Ҳ. Ғ.) Йўқ! Ҳеч ерга
бормайман! (Я.) Алишер Навоий сеҳрли қалами бшлан бир
тўртиб, қовоқдан кўз ясайди! ( О.) Қўлдан берганга қўш шуй12
www.ziyouz.com kutubxonasi
мас, деган гапни биласиз-ку! (0 .) Ниҳоятда курсандман, муҳандис. Бу ерда ажойиб одамлар бор! (Л. Мух.) — Ўқитувчилар ичида энг яхшиси бизнинг ўқитувчимиз1 — дейишди
қизлар.
Дарак гапнинг бу тури асосан маълум оҳанг ёрдами билан
тузилади Айрим ҳолларда юкламалар ёки сифатдошнинг -жак
формаси шу ^аънони ифолалашда грамматик восита бўлааи.
4. Маслаҳат, ташвиқ: Ука!'Ўзингни койитмагин дейман-да.
отбоқар бўлсанг ' бўларди, чўлоқ ки шига. (Р. Ф ) Шунинг
учун эртага кенгайтирилган мажлис' чақириб, атрофлича
яуҳокама қилсак, яна янги таҚлифлар чиқиб қолар (Р. Ф.)
Менга қолса, маслаҳат шу: мана баҳор, сиз қирга чиқинг,
кўкрагингизга тоза шамол тегади. (О.) Сабр қил, қўзичоғим,
\саноқли кунлар қолди! (О.) Юраверинглар, йигитлар юраве.ринглар. Майдонга рўй-рост чиқиб, ҳақимизни даъво қилами.%. (О.)
I Маслаҳаг, ташвиқ мазмуни ифодаланган дарак гапларнинг
кесимлари сифатдошнинг (-а) р формаси орҳали ифодаланади
ўзига хос оҳанги билан орзу-умид гапларидан фарқланиб туради. Бундан ташқари, маслаҳат, ташвиқ мазмуни ифодаланга;:!
буйруқ гаплардан сўнг келган дарак гаплар ҳам олдинги ган
таъсири билан маслаҳат, ташвиқ маъносини йфодалайди.
5. Севинч: У келди, ота! (А. Мух.) Ҳа, айтмоқчи, бу — Тўп-
той-а! (А. Мух.) Бирдан устанинг йўғон хуррам овози эшитилди: — Бўлди! Тўғриладик!. . . Машина тайёр! (Газ.)
Севинч мазмуни кўтаринки оҳанг билан айтилади. Бу хил
гапларда кўпинча таъкид юкламалари бўлиб, улар маънони янзда кучайтириш учун 'хизмат қи тади.
6. Таажжуб: Чўлоқ боши билан у ҳа.ч ҳашарга келабди-я.
Одамни бир кўришда. ҳам шўнчалик хотирда қолдириш мумкин экан! (А. Мух.) /авба, бундаа устомонни кўрган эмас •
маи. (О.) .
1 Таажжуб мазмуни ифодаланган дарак гапларнинг кесими тур-;
ли сўз туркумлари билан ифодаланиб, таркибида юклама бўли ши ҳам мумкин, баъзи ҳолларда эса гап таркнбидаги тавба *
ажаб, таажжуб каби кириш бўлаклари дарак гапнинг бу турини ташкил этади. Таажжуб мазмуни ифодаланган дарак гапларда оҳанг баланд бўлиб, гап охирига томон янада кўтарили'»
боради.
'
7. Гумон: Шу пайт қаердандир, узоцда қизгинам ухлаб
ётгандир, эҳтамол. у ётган уйнинг деразасидан ҳам мана
шуноай тонг мўралаётгандир. Эҳтимол, сув учун тушгандир
соага. балки сайр этмоқни истаган кўнгли? \Ж . Ж .\ Балки
у и д а м бутун бдла-чақаси билан экинга кўз тикаётгандир,
экинч бнтмаса, оч қолар, яланғоч қолар 0.) Қобилжоннинг
олдига суратчи келган экан, тушмайди деб, қайтариб юборган эмиш. (А. Қ.)
Гумон мазмуни сифатдошга-дир қўшимчасини қўшиш билан,
кг.ътсп замон сифатдош формаси (-а) р орқали, балки, эҳти13
www.ziyouz.com kutubxonasi
мол каби модал сўзлар, шарт феъли ва керак сўзи ёрдамида.
Сифатдошга эмиш тўлиқсиз феълининг қўшилиши билан ёки кириш бўлаклар ва мазмунан гумон маъносини ифодалаган феъллар орқали ифодаланади.
8. Ачиниш: Унсин учун, бечора қиз учун; бу қандай мотам! (0 .) Шўолик бошим, нималарни кўрмади! Менга ачинманг, парвоналар қатори куйиб куЛ бўлай. (М. Қ.) . . .Атлао
кўйлак ҳайф сенга, бўздан бошқаси, албатта ҳайф. (А. Қод.)
Ғам устига ғам кўрдим, иешонам қурсин, бопвакча ака. (О.)
9. Ташвиш: Оғайнилар! Юрт вайрон, молу жонлар таланг
ган. Эл оч, ярим яланғоч.
— Ахир, бундай бўлаверса,
бирон фалокатга йўлиқиш ҳеч гап эмас. (Газ.)
10. Ғазаб, норозилик, гина: Уларнинг бари алдоқчи, бари
юртимизни заҳарлайди, ба.ри ифлос! <0.) Сен олчоқсан, сенга
айтар бошқа сўзим йўқ. (О ) Тутун жигаримни титиб юборди!.. (О. ) ЙўҚ, йўқ, бу —ёлғон, бу —туҳмат^ унга! (Я.) Самовий музалар биз учун ётдир. (Я.) Вр уларниқи, сув ўлаоники, қозихона, думахона, жамики мол ҳам, пул ҳам уларники! (О.) Шунақа, Тўлаган ака. оушман отган тошдан. жигар
огпган увада қаттиқ ботади! (А Қ.) Оиаси яқин бўлишига
қарамай , бу ғариб онангиздан тез-тёз хабар олмайсиз. (О.)
11. Киноя: Ниятингиз, ойи.ибека! (Я ) Мусобақада кўз бўяш билан ютган экансиз-да. Зумрадхон! (А. Қ.) Элдан бурун
менга харидор топилди: Хўжайин ўз жияни ўрнига мени
юбормоқчи!.. (О.) Эй Акрамжон,' нафасинг мунча саратон! (Я.)
Ачиниш, ташвиш, ғазай, киноя мазмунлари умумий коктекст
орқали,'ўзига хос оҳанг, ун; ов сўзлар, юкламалар ёки кириш
бўлаклар орқали ифодалаиади.
Бундан ташқари, дарак гапларда илтимос, 'шикоят, норозилик, крсагйшл, ғурур, чақараш, ундаш, қисташ каби мазмунлар
ҳам ифодаланади.
Дарак гаплар одагда, ха ар маъносини ифодалаганда. ўртача.
тинч оҳанг билан талаффуа этилади. Аммо дарак гапларда ўз
'мазмунларидан ташқари севинч, ташвиш, ғазаб, киноя каби турли ҳис-ҳаяжон ифодаланганда, уларнинг оҳакги ҳам шунга мослашади. Агар жумладаги бирар бўлакка мантиқий урғу тушса,
шу бУлакда оҳанг кўтарилади. Бу ҳолат .гапнинг ҳамма мазмун
турлари учун умумийднр.
Сўроқ гаплар
Сўроқ гапларда сўзловчи учун номаълум бўлган бирор нарсз, ҳаракзт-ҳоаат ҳақида маълумог олиш кўзда тутилади: Хўш,
бу звеноларнинг ҳаи ерларини ювишга рози бўлдингизми ?
\Р. Ф.) Ҳ\'жжатларанч тоишира олдиларингми ? (Р. Ф.)
Арслонқул ҳали ҳам. шундайми? <0.)
Сўроқ гаплаода суҳбатдошни ўз фикринк англатишга' ёки
ифочаланаёгган факрга бўлган муносабатини билдиришга чақирн«Т3.д и*
44
www.ziyouz.com kutubxonasi
Сўроқ гаплар қуйид-аги г р а м м а т и к в о с и т а л а р ёрдами
билан тузилади:
1. -а Ц -я, -да, -ку, наҳотки каби сўроқ юкламалари ёрдамида тузилган сўроқ гапларда сўроқ оҳангининг роли катта бўлади; -ми, -чи юкламаларида эса оҳанг у қадар кучли бўлмайдй:
Ўз ихтиёри билан-а? (А. Қ.) Ўн тўрт сўм? Саксонта қоеунга-я? (О.) Ш у чоққача ҳамма ииши кетмон билан битира
олмайсиз-ку? (А. Қ.) Собиржон қорининг чарвоғида ўтказган
дам. ларимиз қандай дамлар эди, наҳотки, ўша кўнлар эсингиздан чиққан бўлса. ( А Қ.) Хотин-қизлар эркакни кўрганда,
\юраги ёрилиб, қимтчниб юрса, эркаклар бир-бирига ишонмаса, бўладими?.. (0.) Онахон нишон олгани учун сен жуда
|қурсандмисан? (Я-)
2. Сўроқ олмошлари:
Шахс ва нарсалар ҳақида фиқр юритилганда ким, нима олмошлари қўлланади. Бу олмошлар турли келишикда бўлиши
румкин: Ним у, уялмасдан номлрдларча севинчларинг билан
ўйнагчн? Нимга ўака қилдинг? Кимдан хафа бўлдинг? (У.)
)Камики камбағал халқ қўлни-қўлга бериб, яктан бўлиб турса, кимнинг ҳадди бор мардикор олишгаЯ (О.) Ғазалдш бу
каби завқ олмаган ким? (У.) Ахтаргани нима? Ахтаргани
кам? (У. )
$
' Нарса-буюмларнинг белги-хусусиятларини аниқлаш лозим бўлган сўроқ гапларда қандай, қайса, қанча, неча, нима олмош-’
лари иштирок этади: Бу қиндай бино, нимага мўлжаллийсизлар ? (О ) Қайси Инъомжон? (А. Қ.) Шу чоққача қайси бур-
чакда моғор босиб ётган эдингйз? (А. Қ.) Нима маслаҳат
берасиз? (А. Қ.) Ғулом ака, ўша вақтларда қанча ҳосил олар
эдингиз? ( А. Қ.) Неча пул бердингиз? — деди Сафаров хиёл
табассум билан. (В. Қ.) — Ҳозир бир центнер пахта неча
меҳнат кунига тушади? (А. Қ.)
Ҳаракат-ҳолатнинг бажарилиши ёки предметнинг мавжудлик
ўрни, пайти, ҳолаги, сабаби. мақсэдини аниқлаш учун қаерда,
қачон, қандай , қандай қилиб, нечук, нима учун, нима сабабдан, нима мақсадда каби олмошлар хизмат қилади: Қаерда
эдинг шунча кунлардан бери! Мен қаёқдан била.иан унинг нима ниятда олиб келганини. (А. Қ.) — Қачондан бери? — деди Бўрибой ака. (А. Қ.) Агроном? — деди Урмонжон ўрнидан
туриб. — Қани? (А. Қ.) Сенинг чўпга ухшаш кучсиз наазанг
менинг косамга қандай кор қилсин. (Гмлханий) — Қачон келадалар? (А. Қ.) Ойи, ахир, токай чиммат тутамиз?! 7 окай паранжидг ғусса ютамиз? (Я.) Қирладда духоба майсалар. Нечун менинг ҳам кўнглимда баҳор' бўлмасин? (У.) Ҳей,
йигшплар, бугун нима учун бунчалик суст кўринаяпсиз? \Керб.)
Ннма учун бутун кўраётган, кунини Ҳайдаралининг турмушига солишпшрмяппти? (А. Қ.) — Ҳа, Бўтабой ака, бемаҳолйа нима қилаб юрабсаз? (А. /(.) Қачондан бери уни сизлапОигин... дўлди. (А. Қ.) — Москвага жўнармишсиз, нимаг :
V
www.ziyouz.com kutubxonasi
менга билдармайсиз? (О.) Нима қалиб' юрибсан бу ёқларда ?—
деди: (Л. Қ.) Нима қилган эдим сенга. (Я-) Оҳ, нега эртак
бўлсин (О.)
,
Сўроқ гапларнинг ҳамма турида ўзига хос оҳанг бўлади. Бу
оҳаиг дарак, ундов гапларнинг оҳангидан тамоман фарқланиб туради. Одатда, сўроқ 1 апларда бирор нарса, , унинг белгиси, ҳаракатнинг бажарилиш ўрни, пайти, ҳолати, сабаби, мақсади сўралади. Сўроқ оҳанги аниқланиши зарур бўлган бўлакда кўтарилади.
3.
Сўроқ гапларни тузишда хизмат қилган воситалар (юкламалар, сўроқ олмошлари) айрим сўроқ гапларда бўлмаслиги ҳам/
мумкин. Бу хил сўроқ гаплар сўроқ оҳанги ёрдамида тузилади/
ва кўпинча суҳбатдошнииг сўзини такрорлаш йўли билан ҳосил|
бўлапи: — Соат икки ярим бўлди — деди Маруся. — Икки
ярим? Тун нега бу қадар узун/ (А. Мух.) Олимжонни сиз қа\
чондан бери биласиз? — Олимжонни? — сўради Ойқиз. ( Ш. Р.\
Баъзи ҳолларда фақат оҳанг ёки гап мазмуни ва баъзан айри^
лексик ва грамматик воситалар ёрдамида сўроқ гап тузилади
Буйруғингизни бажаршига рухсагп эпшнг, ўртоқ майор? (Я.
У Ота, жуда хаёл смриб қолдингиз? (А. Қ.) Абдўғаффор ота)
янги рўзғормиз дейсиз-у. бугундан бошлаб янги қошиқлар-у
товоқларга бой бўлиб қолибсиз? (Р. Ф. , Ҳайдар қўрбоши деб
эшитганингиз борми? 1 ангриқулҳожининг қуёеи оқтоеуқлик
Ҳайдарпонсад? \А. Қ.) Қелинг, ўғлим. Бемаҳалга қолибсиз.
(А. Қ.) .. .фонмсни унинг. . . юзига тутиб: — Йўл бўлсин? —
дедч. (А. Қ.) — Хўш, — деди Бўтабой ака, — бугун ўқишга
борм.ад'ингиз? (А. Қ.\
'
Баъзан сўроқ гапларнинг кесим таркибида -а ёки -дир қўшимчалари ва керак, шекилли, мута, балки каби сўзлар бўлади. Бу хил гапларчинг сўроқ гапларга айланишида сўраш оҳан1^и ясосий ўринни эгаллайди. Шу билан бирга, бунда мазмунидан
гумон -маъноси англашилиб турган юқоридаги воситаларнинг ро,ли' ҳам каттадир- Эҳтимол, унинг юраги қушдек тшшрчилаётгандир? (Керб.) — Б Vнақада кечгача ат а иш қилиб қўярсиз?
Кечгача яна уч баробар бўлао? (А. Қ.) Сиз менинг олдимга
бориб, ўз ишларингизни айтган эдингиз, эсингизда бўлса керак? (П. 7.) Бў иморат атангиздан қолган бўлса керак? —
деб сўради. (Ас. Мух.) Ҳой-ҳой, ўргилай отаси, мунча қийнайсиз уни?! Илгари дуруст эди шекилли? (А. Қ.) Худо билсин
сўзингиз балки ёлғон. (Я.)
Сўраш мазмўни таъқидланган сўроқ гапларда грамматик воситалар бирдан ортиқ бўлиши ҳам мумкин: Дадам қайда-а? (О.)
У ўйлайди, у ҳаёт-ку-а? Оппоқ қйз, кийаминг
ёмон-ку-а...
(О.) — Мухиддин айтдимикан-а? (Р. Ф.)
С ў р о қ г а п л а р н и н г м а ъ н О л а р и Сўроқ гаплар турлитуман маъноларни, ҳис-туйғуларни ва сўзловчининг воқеликка
бўлган турлича муносабатини ифо тялайди:
1.
Соф суроқ: Қаёққа олиб кетаётибсиз? (А. Қ.) Хўш, сен
ўтказадиган тажриба нимани исбот қилиши керак? (А. Қ.)
16
www.ziyouz.com kutubxonasi
Докторга кўрсатдангизми? (А. Қ.) Юлаб ташлаш кгракми,
яхшароқ парвариш қалаш керакма? ■А. Қ . ) Сазлар оқ-қорана,
йўлгаўриқна танаган ода.нлар менга бар йўл кўрсатинглар,
нима цалай? (О.)
2.
Риторик сўроқ. Бу хил сўроқ гапларнинг мазмунидан тасдиқ, хабар мазмуни англашилиб туради, шу сабабли риторик гаплар адабий тнлда ҳис-ҳаяжонни ифодалаш учун услубий восита
'бўлади: Ватанимазнинг бар қасма бўлган Мирзаяўл нега яўллагияа қдлсин? (Л. Ф.) Б олам ... Сен куагўняа, онанг кмаиб
ўлса бўлмасмиди, болам? <Ҳ. Ҳ.) Бўйрадай жойга шолғом эк,хан одамга ҳам сувми!.. (0.) Қашда шундай яиройла кўринган бу .ҳовла ёзда қандай бўлса экан? (0 .) Ў йлаб , қара, эртадан кеягаяа цаняа одам билан муомала қиламан? ( 0 ,) Мен
у бойваяяаларга нима ёмонлик қалабман! ( 0 .) Катталарнанг
ўрнина кияиклар олмаса, дўнёда одам яшармиди? (П . 7 .)
Одакнинг ҳаёта туғилишдан бошланишина ким билмайди?
Йўқ! Қандай яидайман, бў- туҳматга! (0 .)
Риторик сўроқ гапларнинг махсус турини айтмайсизми, бўладими сўзлари билан келган гаплар ташкил этади: Мена айтмайсизми?! Шунақаям қўрқиб кетдимки. Эртасига от оғриб
■цолса бўладими! ( 0 .) Саҳарга яқин Аяяага кетаётган эдим,
рўпарамдан йўлбарс яиқиб қолса бўладими! (0.)
Риторик сўроқ гапларда турли ҳис-ҳаяжон (киноя, зорланиш,
гаъкид, норозилик, ачиниш, танбеҳ, севинч, кесатиш) ифодала■нади.
Риторик сўроқнинг муҳим маъно турлари:
а)
таажжуб: Эҳ-ҳе,саккиз соатда ўрнатдиларингми!(А. Мух.)
— Сазда қандаа кеки бўЛсин! — ҳайрон бўлаб деда Йўляи.
(О.) У мардикор қандай қалиб яалада? (О.) Бу ннмаси?! (А. Қ.)
Ие, мен кимна кўряпман! (А> М ух . ) Қиз, шу гапларнинг бари
ростми? Тавба. (О ) — Холназар баздан ғаллани. қайтиб бериш уягн олганмиди? ( Керб.) Устингиздан шикоят тушди.
Шикоят? (Я.)
,
б) ташвиш, ғамхўрлик: Мени ташлаб кетмайсанми? (Ҳ. Ҳ.)
Канизак мендан қаттиқ хафадир? (А. Қ.) Нима бўлди сенга,
асрлонтойим ? Уйинг куйгур тасқара миршаблар изингга тушдими? (О.)
в)
,ғазаб: Менга деса агар тош ёғмайдими! (У.) Нега биз
инсон бўлиб, ўзни пулга сотамиз? (Ҳ Ҳ.) Мен бўри бўлдимми?! (Я-) Улуғ Сабзаворнинг эрка ўғлини йўқ қилувяи ким?
(Л. У.) Мақсад нима. мақсад? (О.) Уятни биласизми!.. Ж амоамазда илмга қарши одамлар бор дегана кимнинг тали боради!. . . (А. Қ. )
Таажжуб-ғазаб маъноси ифодаланади Бадалбойга!! (Я.)
г) гумон: Мен-ку яхши билмайман. афтидан, ҳар хил
шаклдаги металл керак бўладиганга ўхшаади? (Р. Ф.) Пахталар ҳам яхши очалмаганоир? (Р. Ф.) Наҳотки Ойқизни
оу йўлдан қайтармаса, ҳея бўлмаганда, менга, отаси тенги
яолга раҳми келмаса? (Ш. ғ\)
2 -2015
17
www.ziyouz.com kutubxonasi
д)
кучли ҳаяжон: Тока&гача эзиламиз, отпа? (О.) А?! Уғлим. Ооҳибжон... Дўипим! Аҳир сен ҳамцишлоғимизсанку?
(Я.) Қани бу ерда инсоф, қани бу ерда адолат деган нарса?
(Ҳ Ҳ ) А? Нима?... (жинниланиб) С^лтонбек? (Я.) Қани
менинг ўғлим! — деб аянчли цилқирди. Лекин ўғли кўринм.ади — Қани у, цаёцқа кетди менинг ўғлим! — деб такрорлади яна кампир. (Керб.)
Баъзи сўроқ гапларда с\зловчи учун номаълум бўлган бирор
нарса ҳакида маълумот бериш талаб этилмай, сўзловчинииг ўзича мулоҳаза қилиши англашилади: Айб... кимда?\.. Айб нима.
да? Ёки ер ёмонми?. . . Ёки уруғ ёмонми? Ё бўлмаса об~
ҳаводами? Ё ерга солинган ўғат ёмонми? ( Ў.)
Қўшма гап таркибидаги айрим сўроқ гаплар бош гап. билак
Оҳангда киришиб кетадилар: •Майли, лекин шундай яхши цулни улар бизга беришмасмикан дейман. (О ) Бу ҳолат мазмунидан жавоб талаб этилмаган сўроқ гапларда ёки сўроқ гапдан
сўнг келган гапдан сўроқ гап мазмунига жавоб англашилиб турадиган ўринларда юз беради: Қурйлишда обрўйинг ошади, шу
ердан кўтарилиб кетасан, деб келдингми?! ( С. Аҳм.) Ким ях-
ши, ким ёмон — сен цаёцдан биласан? (М. А.) Бу ишда ких
ҳац, ким ноҳац — Аллоҳнинг ўзига аён .
Сўроқ гапнинг маъносига алоҳида аҳамияг берилиб, сўроқ
оҳанги билан талаффуз этиш лозим топилса, ҳар бир сўроқ гапдан сўнг сўроқ белгиси ишлатилади: Бўстон (чўчиб). А? Ма-
марасул! Сиз? (У.) Мамадали. Қани?, Қаерда? (У.)
Буйруқ гаплар
Буйруқ гаплар кишининг хоҳиш , илтимос, маслаҳат, буйруқ
каби турли ниятларини ифоаалаб келади: Йўлчи, члроғим, сув -
ни тезлатинг. (0.) Наҳотки. ёлғон гап сўзласам! (О.) Х о н зо да. Аҳа! Қўр.қма! Қалтаоама! 7 итрама. (Ҳ. Ҳ.)
Б у й р у қ г а п л а р н и я г т у з и л иш и. Буйруқ гаплар турли йўллар, воситалар ёрдамида тузилзди:
1. Буйруқ-истак майлининг кесим вазифасида қелиши билан:
I ш а х с: Тушунтиринг, недур вазифангиз, сўз минутан кўп-
роц берай, оз десангиз. (С. Ж .) Уртоцжонлар, қана тезлатайлик, шу бугундан цолмасин. (К. Ф.) Олимжон ака! Ерларимизни цондарпб-цондириб суғорайлик! (11! Р.)
II ша х с : Писта-бодомдан кўпрок ол (О.) Онангни цўлингда
тутсанг, санглингни боишнгда тут\ (О.) Қара, жаҳон, ўг~
лимга цара! (Ҳ. П.) Ёшсан. соғсан, шила, ўйна, улфат кўр.
(О.) От! Улдир! Бола бермаймиз! (О.) Ҳой, боцца сув тошиб
кетди, тезроц кириб. бўғиб қўйинг. (О.) Онажон, цайғурманг!:.. (0.)
III ш, а х с: Меникг ҳам юрагим машъалдай порласин! (П . Т.)
Майли боранг бўлласа, дўстпларингиз цараб цолмасан...
(Р. Ф.) Подшонинг тактгш купсин! (О.) Холисхон! Илоҳим паи
www.ziyouz.com kutubxonasi
ранжи қурсин. (Ҳ. Ҳ .) Иш қилиб тхзалсин-да!. .
гит эда.
Яхш.а йи-
2. Шарт майлининг кесим вазифасида ишлатилиши
билан:
Наҳотка, Олинжон севимли Ойқизни унута олса? (Ш. Р.)
Одам ҳамма нарсага нидаса ҳам, ёлғизликка чидамаса керак.
(А. Мух. ) Онажон, шу суратни менга берсангиз (А. Қ.) Қаҳратон қиш бўлса!. . . (О.)
■
'
Бу ҳолда гап таркибида кошки., қани энди сўзлари ҳам келиши
мумкин: К о ш к и , акаси Йўлчи бўлса! (О.) Ко шк и ; шу вақт
ўғил Ўзалнанг ўрнида бўлсам! Қ а н и э н д и , сенга ўхшаб
ҳамма ақлли бўлса! (Керб ) .
Шарг феълидан сўнг эмоқ тўлиқсиз феьлининг турлй шакллйри келади: Оҳ, қани энди онам тирак бўлса эди.
Баъзан шарт майлидан сўкг -я юкламаси келади: Тўққиз кигиа музокарага яиқса-я? ( А . Қ ) Бу ҳолат иш-ҳаракат ўтган замонда бажарилган ўринларда рўй беради. Баъзан шарт феъли
■билан баробар наҳдпгка сўзи қўлланади: О, наҳотка, бу қу-
лангиз ёлғон сўзласа! (О.)
Баъзан шарт майли ўрнида ўрин келишиги қўшнмчасини олган сифатдошнинг эмоқ феъли билан бирикуви (яъни -ганда эди)
ҳўлланэди: Ўқшпувчимиз тезроқ кела қолганда эди.
Баъзан буйруқ гапларнинг буйруқ ёки шарт майли формасида бўлган кесимларга -чи юкламаси қўшилади Шарт феълига
-чи юкламаси қўшилганда, иш-ҳаракатии тезроқ бажаришга даъват (кела қолсанг-чи), буйруқ феълининг бўлишли формасига
қўишлиб келгандя, буйруқни юмшатиш (тур-чи)-. бўлншсиз шаклдаги етакчи4'феългя бўлишли . шаклдаги кўмакчи феъл қўшилганда, дўқ маъноси англашилади (кглмай кўр-чи!): Қани олдимга
^ тушмай кўр-чи! ўКон ойи, менга китоб олиб берсангиз-чи!
3. Ке.раж. мумкин, даркор сўзларининг ҳаракаг но.ми билан
бирикиб келиши билан: Бошига фалокат тушганда киши яна
Ҳам кучлироқ, саботли.роқ бўлиши керак. Бу аблаҳнй қийнаб
ўлдирши керак! (Я.) Бу ерда лсекиш м-.мкин эмас! Бап шу,
биродарлар, душманга, жабрга қарШи куралига тайёрланши
керак. ( О.)
'
4. Айрим тўлиқсиз гаплар ҳам буйруқ мазмуниви англатади.
Бу хил гапларда оҳангнинг роли катта бўлади:
а)
кесимсиз тўлиқсиз гаплар: Ўлим ёвга!(Ҳ. О.) Сенга ўлим,
сенга нафрат, эй ажал!! (А. У ) Нелас-фаишст босқанчаларига ўлим! (О.)
в)
эга ва кесимснз: -—Йўқ,—деди Салимжон, — олимлар ва
кеталлургларштг дўстлига учун! (А. Мух.) Тинчлик аҳди
учун! (С. А.) Қана, ҳо аигитлар! Йшга! Ишга азажатлар!
(А. К )
Б у й р у к г а п н и н г м а з м у н т у р л а р и Буйруқ гапларда қуйидагича мазмун ифодалаъади:
I.
Буйруқ: Паранжа ва чаммат, тезрок келган жоаингга
\ант! (Ҳ. Ҳ ) Уч оланг! От соланг кун ботар ёцқа! ( У.) ҲКаwww.ziyouz.com kutubxonasi
\9
мила, тур ўрнингдан., ялинма бу итларга, бўлмаса лаънат
дейман сендай вафодор хотинга! (Ҳ. Ҳ .) Салим кетган жойга уни ҳам жўнатиш керак! (О.)
2.
Маслаҳат: Шира тутиб қийшайган ғўзанч юлйб ташлаш керак. (А. Қ.) Қўй, ўйин, сайри томошани. ғпнимат ёшлигинг Шу феъллардан ўзингни айлагин безор, ўқи! (Ҳ. Ҳ .)
Аввал ўйла. кейин 'сўйла! (Мақол) Ойсара, тирик етим
қилманг ўғлиншзни! (Ҳ. Ҳ .) Йўқ, бошқаларга қараш керакмас, бошқалар бизга. қарасин, ўйласин ' А. Қ.)
3
Илтимос: (.издан илйшмосим, оналик қилиб, Саримсоқбойнинг звеносага- ездириб қўйсангиз. (Я.) Шоҳим Алишерга
озор берманг, у буюк одам! ( У ) Алишер, эски ганаларш унутинг. Сиз яна ўз жойингизни эгалланг! (У.) Ўртоғингизга айтинг, бу ҳужрасини биздан аямасин! (О.)
4. Орзу-истак: Ношки, тил бўлса-ю, у билан суҳбатлаша
қолса! (0 .) Қани ҳамма хотин ҳам сиздай бўлса! — деди қори Тўпаниеога зўр ҳавас билан қараб (А. Қ.) У . .. нинадай
нарсага хиёнат қилмаса, ўл десанг — ўлса, тирил бесанг —.
тарилса... (0.) Қалб азобидан келган кўз ёшларини, кошкк,
у тўхтата билса! (0 .) Йўлчини даҳшатли бир куч эгаллада »
ансофга, адоватга, ҳақақатга ёт бўлган бу ҳаётни. замонни,
ҳамма нарсана оёқ остида эзса, йиқатиб ёқса! (0 )
5. Ҳайратланиш: Наҳотка кечаси билан йўл юриб, шунча
оз юрилган бўлса!
6. Ғамхўрлик: Совқопшб қолма, иссиқроқ ёт, Шерматжон
дўстам. (Я.) Сада, менинг Мовимга, менинг қаҳрамон ўғлимга даррбв уст-бош кийим қилиб бер, яна биттасини тайёрлаб қўй. Мехинлига буюо. унинг кийим кечагига кир юқтирмасин У ҳориб-чарчаган аччиқ кўк чой, ширин таом ҳозирлаб беринг, егани олдида, емагани кетида бўлсйн. (Б. Нерб.)
7. Ташвиқ: Лахтани навларга ажратиб терайлик! (Газ.)
Шу онг ҳурчгпи, тургн’ огққа! (У.) Куннчнг тпғида
нама қиласан бу ерга келиб, салқинда ўтирсанг-чи! (А. Қ )
Мард экансиз, бойваччаларга жазо беринг, уларни шарманда
қилинг! (0 .) Овозимизни баланд қўяйлик! Ё ҳақ, ё ўлим!
Юраверинглар, йигитлар, юра бер! (0 .) — Халойиқ! — деда
Йўлчи ҳаяжонланиб. — бўш келманглар, оёқна тираш керак ,
муштна кўрсатиш керак! (0.)
8. Гумон, ташвиш: Наҳотка Муқаддас ҳам шу ётоқхонада турса? (0 . Ё.) Эҳтимол, у кейинчалик базни ҳам еб кўйса.
(Эртакдан)
Баъзан маънони кучайтирнш мақсадида кесимдан сўнг борми.
сўзи келади: Ҳамма гапни суриштираб, бирин-кетин тарозига■
сола бошласалар борми! (М. Г.)
9. Ҳаяжон, ғам: Йиқил устимга эй гардун, йақил тез! Йиқил, бошамна янч! Гавдамна бос, эз! ( У.) Эҳ, кўрлик қур син. (О.)
20
www.ziyouz.com kutubxonasi
10.
Ғазаб, дўқ: Хатдан ўчир ўглимни ҳозир! (О.) — Чшшлла.ча! — деди ҳайциоиб Йўлш. — Олиб чиц ўша темир соп,цоничгни! (О.) Тавба!... Бу лаънати асти ш ма цилади? Қани энди.. . бўға бошласанг! Иложи бўлса лаънатини тилкатилка цилиб ташласам! (У) Яцин келма! Яншб ташлайман!
(Ҳ. Ҳ ) Уйни елкамнинг чўцури кўрсин! (А. Қ.)
Буйруқ гаплар турли оҳанг билан талаффуз этилади. Кучлк
ҳаяжок, дўқ, ғазаб, қатъий буйруқ каби маъноларни ифодалаган буйруқ гапларда оҳанг кучли, маслаҳат. илгимос. гумон маънолари ифодаланган гапларда оядий, ўртача даражада бўлади.
Ташвиқ, орзу маънолари англашилган гапларда оҳанг бир оз
юқори бўлади.
Укдов гаплар
Ундов гаплар сўзловчининг Еоқеликка бўлган турлича модал
муносабатини ёки ички ҳис-ҳаяжрнни ифодалаб келади: Қандайин сен малоҳатга бой, чиройингда ҳаётим кўлар. (А. У.)
Ё ҳаёт , ё ўлим — асорат! (Я.) Даҳшапъ!. . Фан юртида
хўб тиришдик биз, цанна жўмбоц саеол ечилди... (С. )К.}
Мен етим ўсганман, оҳ у етимлик.. (Ғ. Ғ.)
Дарак, 'Сўроқ, буйрук гаплар ҳам махсус оҳанг билан айтилиб, ундов гап каби сўзловчининг ички ҳис-ҳаяжонини, ғоқеликка бўлган турлича муносабатларини «англатиши ҳам мумкин..
Аммо бу турдаги гапларда асосий, етакчи мазмун дарак, сўроқ.
буйруқ мазмунидир. Шуиинг учун ҳам улар махсус оҳанг билан
ундов гапга айланиб кетмайди: Ҳаммаси меҳнапасашнинг кучи-
дан. Бўлмаса хмдо осмондан ташлармиди? (0 ) Кет! Йўцол!'•
Малъун, касофат! Қет, жаҳаннам цаърига! (У )
Ундов гапларда эса фақат ички ҳис-ҳаяжон, сўзловчининг
воқеликка бўлган ҳис-гуйғуси ифодаланади. Шунингдек, ундов
гаплар ўзига хос тузилиши ва грамматик белгилари бўлиши билан ҳам алоҳида гуруҳни ташкил этади.
У н д о в г а п л а р н и н г т у з и л и ш и . Ундов гапларшшг тузилишида ундов оҳангининг роли каттадир. Шу билан бирга
қуйидаги лексик ва грамматик элементлар ҳам ундов гапларни
ҳосил қилишда восита бўлади:
' <,
1 Қандай, цайси, цанаца. нацадар, цанча, неча, шўнча,
шундай каби ҳис-туйғу ифодаловчи нисбий одмошлар: Мана
отаси цанақа, боласи цанаца!.. . (О.) Унс\ н учун, бечора циз
учун; бу цандай фалокат, б V цандай мудҳиш, мотам! (О.)
Қандай цувонч! (С. Ж - ) Ўроз, Қаибар, яна царол чорикорлардан цанча танишлар бор! (О.) 7у н нега бу цадар узун! (А. Мух.)
Кечки салцин тушшии билан бошланган шабадада боғни кезиш нацадар - н шъали! (Ш. Р.) Капсанчилар қишлоғи шўнацг
чиройлики! ( л Қ.) Бу ҳаёт шунла гўзалки, цучоцлаб, бағрига тортади, бу ҳаёт шунча дилбарки, кундан-кун чаманлар
ортади. (У.)
21
www.ziyouz.com kutubxonasi
?. Ундов сўзлар: Э, бахтларяи балоғатга етказган она !
{Ҳ . 0.) Вой-дод! Зўраьоннинг дастидан дод!. . (М . Исм.)
3. Ана, мана юкламалари: Бойваталарни боққа олиб кир■ди-да, ўзи бир тўнгакка ўтириб, ерга қараган ҳолда деди: —
Кўринглар: ана боғ! (О.) Мана Қоратой! У жамики тўраларга, бойларга ўт билан сувдай! (О .) Ана полицмейстер! Чўкқа
Нолесников! Ана аскарлар... Бўш келманглар, йигитлар, уна.веринглар, шоввозлар! (0 .) — Ана тантана-ю, млна тантана!
— деди. (А. Қ.)
Айрим фразеологик сўз' бирикмалари ва гаплар ҳям ундов гап
-ҳосил эгади: Эҳ, хўрлик қурсин! (О.) Тўй мўборак, ойи! (0 .)
Йўлчибой! Оғанг ўлсин! Вой қадрдоним, жигарим! (0 .) Ҳолингга вой! О.) Хайр ўғлим, оқ йўл бўл ин, хоап кўзим қо-
раси! (Ҳ. 0.) Ҳаром ўлсин би от! Айланай, ойимдан! <Ҳ Ҳ.)
Ҳ а, шундай—кўриилгунча! — дея илжайди ви такрорлади офацер. \М, Г.) Эй шўринг қургур-эй! Эа, бола фақир эй! (П Т,)
7авба! (А. Қ.) Ё лудоё худовандо. Ш. Т.) Аспга.ғIииулло . У У.)
Э. балла! (П. Т.) Ҳорманг!' (А. Қ.)
Баракалла, Оотиқ!
Ашуладан яна бўлсин! (Керб.) — Баракалла . ўғлам. ақл-сраросатингга ҳасаяот! — деб юборди Х^олназарбой хурсанд бўлиб. (В.ерб) — ҚойилмаН, ио^вон юрагига бирор ғ.има сиғмагандай нўкрагини босиб гапирди, Қоратой. (О.)
4. Махсус оҳанг: Сенга якшилик қилгакнинг ўзи аҳмоқ!
К ў р н а м а к ! Ит ф е ъ л ! (ДЎ .Ҳ)
—
Бу турдаги гаплар шаклан дарак, буйруқ гап бўлса ҳам,
мазмунан дарак. буйруқ англатмай. кишининг ич,чи ҳис-туйғуларини ифодалайди ва мчхсус оҳанг билан айтилади, шунга кўра,
бу хил гаплар ундов гап саналади Ўз кўзини ўзи ўйжоқ! (0.)
Йўлчи кўпдан кўтган еа севгиси қадар чуқур маъноли бир
хчн! (<).) Овозимизни баланд қўяалик, ё ҳ а қ , ё ў л а м ! \0 .)
■Тошкентда бир неча кун бўладиган ўткир қуруқ совуқ! ( 0 .)
В а ҳ ш и й , л е к и н г у з а л м а н з а р а ! . . (О.) К у р т а к ! —
деди Аҳмедов — Мана шундан жамоа хўжалиги кўкариб
■чиҳади; (А. Қ.)
Т у р л и в о с и т а л а р н и н г б и р и к и б к е л и ш и: Э , ўша...
(У ; Бу қандий даҳшатли м акзгра , ҳайҳот! (Я - ) Она мунгли-мунгли бошини чайқаб: — Бечора қизгина-эй! — деди.
{/'4, Г ) Эҳ.ҳаттакг! Мана ҳацқу ҳуқуқ! Эҳ, пешона! Оҳ, бечора одам
У н д о в г а п л а р н и н г м а з м у н т у р л а р и: Ундов гаплар
ҳуйидагича эмоционал мазмунни ифодалайди:
1 Тзажжуб: Оббо, лаънати калхамак! (0 .) Ажаб замона
экан! О . ! 7 авба! [О )
3. Ташаккур ваг рағбатлантириш: Эй. балли, балли! (П. Т.)
Отангга. /,аҳмат! <
■А. Қ ) Баракалла, баракалла, ўғлим.
(Керб I Ҳорланг ота! ( 0.1
V Ҳайратланиш: Ана қаҳрамон! Мен унга қойалман! Чапакка чидаган қўлларга, ишрт-шарт саволиларга бардош бер22 .
www.ziyouz.com kutubxonasi
ган кўкракларга балли! (О.) Ёпирай, бу цандай қиз экан! (О.}
Профессор Иазаров! Мана у цандай одам экан! (Ас. М.< Ажаб
дунё экам! (О.) Вой, Гулнорнинг шайтонлиги! (О )
4 Завқланиш, шодлик. мамнунлик: Тирик экансан! Ҳайрияпг! Хавф-хатарга юзма-юз келиб, унга чап бериш цалдай яхши-я! (А. Қ.) Қандай цмвот !... (С. Ж -) Қойилман, полвок
иним (О.) Нега, бунча гўзал кўринао олам! Нега цараб тўймас кўзларим. ( У )
5 Орзу-умид. Ҳудо бахтингни берсин да, болам!
6 Муҳаббат: Унинг кўз олдида Нури! (О.) Ойина билан
бирга яшаш нацадар ёкимли ва гўзал! (Керб.) Холхўжа цизариб ерга боцаркан, қиз шўх юриб кетди,.. О, ■цандай ба~
ло! (О.)
7. Ачиниш: — Э. эссиз, эссиз! Эй беяоралар... Эй, ўзинг нинг ҳолатингни билмаган Асрорцул. (А. Қ.) Эвоҳ, эссиз умр,.
эссиз цизим. . . (О.)
8. Киноя: — Янги касб цуллуқ бўлсин, бойваяча! — деди
Урмонжон (А. Қ.)
4
9 Ғазаб, норозилик, нафрат: ' Бу қандай майнавозлик! (О.)
Бу цандай бедодлик, бу қандай зулм! (Я.) Худоё тавба цилдим, бу цандай кун! . (А. Қ.) Уларга роҳат эмиш! (О.) Вой
лаънати!! Лаънати!! (Я.) Уят, қўрцоқлар! (О.) Эй қўцон боёнлари, сизлардек инсонларга туф! Талтайиб файтунда сурган давронларга туф! (Ф л Аб.шҳлар! (О.) Бас, лаънат! (Я.)
Балонинг ўқига учр пур! (Я.)
10. Қўрқиш: Войдод! Вой ўлай! Онажон! (Қ. Ҳ.)
Ундов гдпларнинг оҳанги турли-тумандир. Қандай мазмук
ифодаланишига қараб, оҳанг ҳам ҳар хил бўлади.
Бир составли гапларнинг турлари
Эга ёки кёсими грамматик жиҳатдан нфодаланмаган гаплзрга
бир составли гаплар дейилади: Ойни этак билаи ёлиб бўлмас.
(Мацол) Қор. Қатцалоц. Шом. Изғирин. \б.)
Ьаъзи икки составли гаиларнинг зга ёки кесими яшириниши
ҳам мумкин. Бу ҳолатда гаплар икки составли Ҳисоблана беради, чунки яширинган эга ёки кесимни топиб, шу жумлаларга
киритиш мумкин бўлади: — Ким экан? — деди Ўрмонжон қизиқиб. - Рўзиматнинг тоғаси кАҚ
Йиғим-теримки ол-
ганамиздан кейин, баҳоргача икки юз йигирма гектар янги
ер очишимиз керак — Қанча? — Икки юз йагирма. гектао
(А. Қ )
Бир составли гапнинг эга ёки кесими яширинмайди ва уларни топиш ҳам, жумлага киритиш ҳам мумкин эмас. Бунинг сабаби шундаки, бир составли гапларда эга ифодаланган бўлса.
'кесимнинг мазмуни эганинг мазмуни орқали билинади ёки кесим
и:{.одаланса, эганинг мазмуни кесимнинг мазмунидан англашилиб туради. Демак, бир (.остазли гапларда зга ёки кесим яши-
www.ziyouz.com kutubxonasi
Шахси номаълум гапларнинг кесими биргалик нисбатидаги
феъллар билан ҳам ифолаланади: Салймжонна институтга. қа -
бул қилишди. Имтиҳонда жавобини аъло баҳолашди
Шахси номаълум гапларнинг катта гуруҳнкинг кесими айтмоқ, демоқ, маълумот бермоқ каби феъллар билан ифодаланади ва асосий фикр бошқа шахс ёки шахсларга тааллуқли бўлади, шуиинг учун ҳам бу хил гапларни яоим ўзлашган кўяирма
гаплар деб аташ мумкин: Салимани эоталаб мактабда учра-
тши мумкин дейишди. Отаси бошқа шаҳарга кетган дейишипти. Уни Карим новвой дер эдилар.
Ярим ўзлашган кўчирма гап тамоман муаллиф гапига сингдириб юборилиши мумкин: Директорнцнг 'соат ўнлардан кейин
бўлишини айтишди.
Шахси номаълум гапларда иш-ҳаракатнинг бажарувчиси қуйидаги сабабларга биноан ифодаланмайди:
а) бажар\'вчи сўзловчига ҳам, тингловчига ҳам номаълум бўлади; Пулини ўғирлаб қўййшди.
б) бажарувчи сўзловчига ҳам, тингловчига ҳам маълум бўлади — Келишаётир, олиб келишаётир! — деган товушлар
эшитилгая, Жексеннинг уйида ўтирган Қўнонбой бошлиқ бир
гала катталар эшикка яиқди. (М, А )
в) бажарувчи умумий шароитдан, мазмундан аниқ бўлаги;
одатдаги, умумий ҳаракат ёки ҳолат ифодаланади: Эрталаб
турадилар, ювинадилар, нонушта қилиб ишга жўнайдилар.
Овқат олдидан қўл ювадилар. Ўзидан каттани кўрганда, са~
лом берадилар Трамвайда чол, кампир ва болали хотинлар*
га дарҳол жой берадилар. Ж ў жани кузда санайдилар. (Ма~
қол)
г) бажарувчи контекстдан аён бўлиб туради: Ер сотганларнинг кунини кўрдик, ахири гадой бўлади. Тўғри, ерни пулга
сотадилар. нақд пулни жаранг-жаранг санаб оладилар... (О.)
Баъзан шахси номаълум гапларда иш-ҳаракатни бажарувчиси
сўзл' вчининг ўзи бўлади Ҳ о й , А ҳ м а д , с е н г а г а п и о я п -
ти (мен сенга гапиряпман}, қулоқ солсанг-чи!
Шахси номаълум гапларнинг катта гуруҳини' расмий тилга
оид жумлалар ташкил этади: Бизга ( Бухородан) хабар қилади-
лар. Бу ерда чекишмайди.
\
ШАХСИ УМУМЛАШГАН ГАПЛАР
Шахси умумлашган гаплардан англашилган иш-ҳаракат грамматик жиҳатдан маълум бир шахсга.оид бўлса ҳам, мазмунан
ҳаммага, умумга қарашли бўлади. Одатда, бу турдаги гаплапн'имг кесимлари ҳозирги-келаси замон феълининг иккинчи шахс
феъли шаклида бўлиб, биринчи ва учинчи шахсдаги феъллар
билан жуда кам ифодаланади (аммо ҳаракат ҳар уч шахсга тегишли бўлади): Ёмон билан йўлдош бўлма. нодон билан сир-
дош бўлм>. (Мақол') Ётсанг, ётга ёқор. Олам бўлсанг, олам
сеники. (Мақол)
/
55
www.ziyouz.com kutubxonasi
ринмайди, балки ҳар иккала бўлак мазмуни бир бўлакда ифодаланади. Шуеинг учун ҳам бир составли ғапларда, тўлиқсиз ғапларга ўхшаб, бирор бўлакнинг яширингани сезилмайди; грамматик’ жиҳатдан ифода.ланмаган бўлакни қидиринла ҳеч қандай
эҳтиёж бўлмайди, бусиз ҳам фикр-максат англашила беради.
Бир составли гаплар бир бош бўлакдан тузилади. Бу бўлак
ўзи алоҳида ёхуд ўз состави (ўзига оид сўзлар) билан кенгайиб кела олади: /онг. Звено далага чицди (О.) Анҳор бўйи.
То.лзор. Бекорчи, бир тпўп. (О.) Чекалмасин. Илмни меҳнат ■сиз эгаллаб бўлмайди.
Бир составли гаплар дарак, сўроқ, буйруқ ёкй ундов гап
шаклида бўлиши мумкин. Аммо кесим ва унинг сбставидан тар•киб топган бир составли гаплар ундов гап бўлиб кела олмайди.
З га ва унинг составидан таркиб топгак бир составлй гаплар эса
■буйруқ гап бўлиб кела олмайди
Бир составли гаплар қуйилаги турларга бўлйшади:
.1) шахси номаълум • гаплар; 2) шахси умумлашган гаплар;
3) шахссиз гаплар; 4) инфинитив гаплар.5) агов 'гаплар; 6) сўзгаплар. 7) ҳис-ҳаяжон гаплар.
Шахси номаълум. гаплар ва шахси умумлашган гапларда кё•сим (ҳамда -унга оид сўзлар) мавжуд бўлиб, эга ифодаланмайди, номинатив ва инфинитив гаплагда эга (ҳамда унга оид сўз.лар) 'ифодаланиб, кесим (ҳамда унинг состави) грамматик жиҳатдан ифодаланмайди. Шахси умумлашган ва шахси номаълум
гапларда эга ҳам баъзан биринчи, иккинчи шахс олмошлари орқали ифодаланиши мумкин, аммо гапдан англашилган мазмун
ифодаланган эгаларга эмас. умумга оид бўлади Сўз-гаплар бир
сосгавли гапларнинг алоҳида гуруҳини ташкил этади, уларда
грамматик эга ҳам, кесим ҳам бўлмайди. Бу хил гаплар кишининг .турли туйғуси ва воқеа-ҳодисага бўлган эмоционал муно■сабагларини ифодаловчи модал сўзлардан и.борат бўлади.
ШАХСИ н о м а ъ л у м г а п л а р
Шахси номаълум гапларда иш-ҳаракатни бажарувчи шахс
грамматик жиҳатдан ифодаланмайди: Билиб цўйинг, адабингиз-
ни бериб цўядилар. Битирувчи синфлар учун имтиҳон саволларани вазирликдан юборадилар. — Келишаётир, олиб келишаётир . . Ана Қ удар... — деган товушлар эшитилгач. . .
{М. А.) Яна ҳужум бошладилар1 (Я.)
Шахси номаълум гапларнинг кесимлари, одатда, аниқликмайлининг учинчи шахси шаклнда бўлади, асосан, ҳозирги ёки ҳозирги-келаси замонга тааллуқли бўлади, ўтган замон шакли кам
ишлатилади. Бу хил гапларда диққаг асосан иш-ҳаракатга қаратилиб, бажарувчи шахс аниқ бўлмайди ва уни кўрсатиш талаб
ҳам эгилмайди; олагда, бажарувчи сифатида номаълум бир қанча
ша х с ва шахслар тушунилади.
24
www.ziyouz.com kutubxonasi!
Шахси умумлашган гапларнинг шахси номаълум гаплардан
фарки шундаки, шахси умумлашган гапларда бажарувчи иккинчи ва баъзан учйнчи шахсга оид бўлиб. гап таркибида иш-ҳар-акатни билдирувчи олмош-эгалар ҳам мавжуд бўлиши мумкин;
шахси .номаълум гапларпинг г.есимлари эса одатда, учинчи шахсга оид феъллар билан ифодаланиб, эгаси гап таркибида бўлмайди. Шахси номаълум гапларда эга умумий контекстдан аён бўлиб
туради, эга аниқ шахс ёки шахслар бўлади. Шунинг учун ҳам
бўлса керак, эга гапда ифодаланмайди.
Шахси умумлашган гапларнинг энг кўп қўлланадиган шакли
кесими феълнинг иккинчи шахс формаси орқали ифодаланган
гаплардир бундай гапнинг феъл кесими, кўпинча, ҳозирги-келаси замонда бўладиган иш-ҳаракатни билдиради. Бу ҳолатда,
одатда, эга ифола'1анмайди, чунки нутқ аниқ иккинчи шахсга
эмас, балки ҳаммага қаратилган бўлади: Изчат таласанг, кўп
дема, сиҳат тиласанг. кўп ема. ( Н.) Ишёқяасга иш буюрсанг,
'отангдан ортиқ нчсиҳат. цилади. (Мақол)
Шахси умумлашган гапларнинг шундай тури борки, унда.
феълнинг иккинчи шахс формаси билан ифодаланган ке имдан
англашилган ҳаракат аниқ бир шахсга, кўпиича сўзловчига оид
бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳолатда, одатда бўлиб турадиган иш•ҳаракатлар ҳақида фикр юритади. Бундай ўринларда ҳаракат,
ҳолат мазмунан сўзловчига (биринчи шахсга) қаратилган бўлсада, бу мазмун бошқа шахсларга ҳам кўчирилади. ЛАасалан:' Са-
фарга бамайлихЬтир ҳозирланилди, бундай пайтда ҳар бир
нарса оз жой эгалласин деб, уни яхшилаб жойлашга ҳаракпт
циласан, бўшроқ, жойга совун ёки оишқяа жун пайпоқ тиқиштирасан. Қайси томонга қарама — ям-яшил дала. Бора берасан, бора берасан, ахир ахтарган жойингна топиб оласан..
Ҳақиқатгўй-да! Ҳеч нарса деёлмайсан унга/
Шахси умумлашган гапларнинг кесими иккинчи ёки учинчи
шахс шаклидаги ўтг ан ёки ҳозирги-келаси замон феъли орқали
ифодаланон тури бор. Бундай гапларнинг грамматик эгаси ёки
аниқловчиси кииш, кишининг сўзлари орқали ифодаланиб, бу
сўзлар гап охирида қўлланилади: Беихтиёр ўш а * йиллар эсига
тушади кишининг. Баъзан шундай сўзлар ашпадики. ҳайрон
қолади киши. Бирор нарса ўқиб берсанг-ш, шеър эшитгиси
келяпти кишининг. Иван Борисоешнинг тракторлари бўлақ
ерларни шундай ҳайдаяптики, кўриб баҳринг очилаои киши.
(Ш. Р.) Аҳволига қараб ҳам. куласан, ҳам йиғлайсан киши. . .
Шахси умумлашган гапларнинг бу турида гпамматик томокдан эга ифодаланган бўлса-да. иш-ҳаракат умумга карашлидир.
Кесими буйруқ майлининг иккинчи шахс фог маси билан ифодаланган шахси умумлашган гаплар ҳозирги адабий тилиммзда
кўпроқ қўлланилади. Бу хил гаплар умумга тегишли маслаҳат,
орзу, киноя, буйруқ, ғазаб каби маъноларни ифодачайди Бо-
шингга қилш келса ҳам, тўғри гагшр (Мақол) Пуч ёнғон
билан қўйин тўлғазма ! (Мақол) Шарму ҳассиз Оулсит, ҳар
www.ziyouz.com kutubxonasi
ерда ерсан, шатта, маъқул. биламдон бўлсанг, аззат-ҳурматинг катта {Мақол)'
Иккинчи шахс кўплик шаклидаги феъллар билан ифодаланган шохси умумлашган гаплар кам учрайди: Кўктоғ девонига
чиқиб пастга қарасангиз, кишини ҳайратда қолдирадиган
аэюойиб манзарани кўрасиз. (Ш. Р. )
Баъзи шахси умумлашган гапларнинг эгалари грамматик жиҳатдан иккинчи шахс олмошлар орҳали ифодаланиши ҳам мумкин. Аммо бу ҳолатда ҳам улар шахси умумлашган гаилар санала беради, чунки уларда иш-ҳаракат бирор шахсга эмас, балки умумга қарашли бўлади
Кесими биринчи шахс шаклида бўмган шахси умумлашган
гаплар кам учрайди Ёмон билан юрдим қолоим уятга, яхши
билан юрдим етдим муроага. (МақоЛ)
Шахси умумлашган гапларнинг айримлари эргаш гап вазифасида келади: Ётсанг, етга ёқо,р. (Мақол) Баъзи қўшма гапларнинг ҳар икки қисми шахси умумлашган гап бўлиши мумкин-
Қайси томонга қараманг, кўм-кўк далаларни кўрасиз...
ШАХССИЗ ТАПЛАР
ч Шахссиз гаплар бир составли гапларнинг бир тури бўлиб,
уларда ифодаланган иш-ҳаракат ёки бирор ҳолат бажйрувчининг
фаол иштирокисиз юзага чиқади. Бундай гапларда эга грамматик
жиҳатдан ифодаланмайди; шахси номаълум ёки шахси умумлашган гаплардан фарқлашан ҳолда бундай гапларнинг эгаларини
тиклаб ҳам бўлмайди.
Бундай гапларнинг кесимлари мажҳул феъллар, мажҳул феъл
маъносида қўлланган аниқ феъллар воситасида ва айрим модал
сўтларнинг маълум ш.акллар билан бирикуви орқали ифодаланадн. Гапнинг бутун бўлаклари кесим атрофида гуруҳланади: Ал-
батгпа. улардан бемаслаҳат иш қилинмагай, —деди Навоий,—
аммо бир хавфдан сақланмоқ зарур. . . (О) Отларга минилсин!
Дарсликларни кўриб чиқиш, эотанги дарсга ҳозирланиш керак . .. Қайси томонга юриш керак эканлигини йўлларга кўйилган кўрсаткш белгилардан билиб олиш керак.
Шахссиз гапларнинг бош бўлаги қуйидаги сўз туркумлари ва
сўз формалари билан ифодаланади:
1.
Мажчул нйсбат шаклидаги феъллар билан. Мажҳул феъллар кўпинча учинчи шахс шаклидаги буйруқ-истак майли феъллари шаклида бўлади. Соатли жадвалга амал қилинсин. Бу
срга- нос туфланмасин, кекилмасин! ( 0.)
Кесими мажҳул феъл билан ифодаланган шахссиз гаплар расмий муомала ва расмий тилга мансубдир.
Мажҳул феьллар, асосан, ўзига оид сўзлар билан кенгайиб
ксла.чи. Аммо баъзи ўринларда, улар ёлғиз қўлланиши ҳам мум«|
кип Бунда мажҳул феъл бошқараётган бўлак контекстдан англашплпо ту[)адп ( Минилсин1) скм яширпнган бўлак сўзловчи ва
•17
www.ziyouz.com kutubxonasi
тингловчига аён бўлиб туради; айрим мажҳул феъллар ёлғиз
қўлланади, бошқарилувчи сўзни келтириш шарт бўлмайди: Чя-
килмасин!.. Йиғланмасиш (А. Қ.)
Мажҳул нисбаг шаклида бўлган феъллар ўтимсиз бўлса, тўғри тўлдирувчини талаб этмайди. Мажҳул нисбат шаклидаги ўтимли
феъллар эса тўғри тўлдирувчини талаб этади, бу тўлдирувчи
мазмунан тушум келишигида бўлса ҳам, у.нинг қўшимчасини қа, бул қилмайди: Душман мўлжалга олинсин! Уц узилсин! Ви-
лоят ҳокимиятларига қуйидаги мажбуриятлар юклатилсин.
(Газ . )
Мажҳул нисбат шаклида бўлган бундай ўтимли феълли қурилмалар 'таркибида келган белгисиз тушум келишигидаги отларни эга ҳисоблаш тўғри бўлмайди. Чунки:
1) бундай отлар кесимдан англашилган ҳаракат ёки ҳолатнинг бажарувчиси эмас. Масалан: Аҳнадзюон томонидан қарор
ёзилди жумласида иш-ҳаракатни (ёзиш ҳаракатини) бажарувчи субъект—ҳаракаткинг бажарувчиси Аҳмаджондир. Бу хил
қурилмалар таркибидаги белгисиз келишик шаклидаги от ( царор
сўзи) бош кели:никда эмас, балки тушум келишигида (китобни
ўциди типидаги гап таркибидаги китоб сўзига ўхшайди).
.Демак, мажҳул нисбат шаклидаги ўтимли феълларнинг таркибида эга мантиқ жиҳатдан мавжуд бўлса-да, грамматик жиҳатдан ифодаланмайди. Шундай экан, бу хил қурилмаларни ҳам
шахссиз гап тарзида изоҳлаш лозим.
2) мажҳул нисбат шаклидаги сифатдош.нинг эгалик қўи.шмчасиии олиши ва йўқ сўзи биЛан бирикуви билан: Кадрларни тан-
лаш еа уларни жои-жойига қўйиш ишига 'ҳалигаяа киришилгана йўц. йГаз )
3) айрим феъллар аниқлик феъли шаклида бўлиб, ўзининг
грамматик эгаси билан мазмунан бирикиб кетади ва умумий бир
тушунчани ифодалайди. Шукинг учун ҳам- бу турдаги гаплар
бир составли-ш ахс.из гаплар саналади. Бу хил гаплар қуйидаги
маъноларни ифодалэйди:
а) табиат ҳодисалари: Тонг отди. Тонг ё^ришяпти, Ёруғ
тушди. Қоронғи тушди. Совуқ тушди. Кея * кирди. Чацмоқ
чақди. Ҳозир қоронғи бўлиб қолади. Қоронғи (ёруғ) тушиб
цолди. Кеч, кирди. Навоий даринанинг рўбарўсида, ҳовлида ўс.ган ёш, баланд чинорга царади: кеч бўлиб цолган. (О.)
Бу хил-кесимлар таркибидаги феъллар фразеологик бир бутунликни ташкил этади.
б) инсониинг, умуман жонли предметнинг жисмоний ва ру- .
ҳий ҳолати ■Жони чицди. Аччиғи келди. Уйкуси келда. Кўрги-
си келди. Боргиса келди. Егиси келди. Уйцуси цочди. Кайфа
учди. Омади келди. Кўнгли айниди. Кунгли кўтарилди. Майли бор. Кўнгли йўц. Кўргинг келади. Кўз олди цоронғилашди.
Юраги орцасига уриб кетди. Боши айланди. Унинг йиғлагиси
келди. Гатгриб-гашриб юраги бўшада.
Бу турдаги феъллар ҳар учала замонга оид бўлиши мумкин,
улар асосан учинчи шахс шаклида бўлади: Унинг жуда чеккиси
.28
www.ziyouz.com kutubxonasi
келди. Лекин чекиш яумкин эмас эди (М. М.) /Кангчилчрга^
жон кираи, улар зўрдаҳша <■ билан олдинга интилди. (М.А'1.)
Қўшоқнинг жони чиқиб кетди, лаблари оқаришгандай бўлди,
асаб томирлари қатгчиц ура бошлади. ёмон энсаса қотди.
(Ҳ И.) Қамбаралининг жони шқиб кетди ва уни чап.парасп<а
сўкиб ташлади. (О.)
Бу хил шахссиз гапларда феъл билан бирикувчи сўз.бош келишикда .бўлиб, кўпинча эгалик қўшимчасини олади Бундай қаралмишнннг қараткичи йфодаланиши ҳам' му-мкин: Унинг жони
чиқди.
Баъзэн феъл бйлан бириккан бош келишикдаги сўз эгалик
қўшимчасини олмайди. Бунда иш-ҳаракат тушум келишигидаги от
ёки олмошга қаратилади: Уни совуқ урди. Уни худо ўрди.
Бу турдаги шахссиз гапларнинг эгалари, асосан, мавҳум кучлар
ёки тушунчаларни ифода қилади. Бу хил гапларнинг эгалари
\уйқим келяпти, кўргим келяпти ва бошқалар) тарихан реал
кучлар тарзида уқилган бўлиши мумкин.
Ҳис-ҳаяжон ифодаловчи қуйидаги гаплар ҳам мазмунан шаҳссиз гаплар саналади: Худо кўрсатмасин! Худо сақласик! каби.
4| керак, лозим, даркор, зарур, мумкин сўзларининг ҳаракат номларига қўшилиШи ёрдамида: 'Дўстнинг айбини юзига
айтиш керак. ( Керб.) Одамга нисбатан кўнгилчан, раҳмдил
бўлиш керак. (Газ.) Эндиликда вазифа ш,ундан иборатки, эртага энг қийин тошла участкада графикнинг бажарилишини
таъжинлаш керак (Ш. Р.) Соат тўққизга бутун аъзоларни
йиғиш керак. ( 0.) Ҳар. қандай сўзни ўйлаб гапириш керак,
ўғлим . . . Кутиш керак, буйруқни кутиш. керак—унанг жавоби
шу бўлда. Ўлимни душманга тўғри қилиш керак. (Я ) ТездаҲ
уриниш керак. (Ҳ. Ҳ.) Ҳулай фурсат келди, қатъий бир ҳаракат билан бу фалокатларни даф этмоқ мумкин <0.) Агар
бир машинанинг бир пальтони уч-тўрт кунда тика олиши
ҳисобга олинса, конвейер усулининг афзаллилипи тезда пайқаб олиш мумкин. (Газ.) Диссертация билан институт кутубхонасида танишиш мумкин. (Газ.) Уларни отиш мумкин
эмссс. У ерда ўткир болалар бор! Шўх болалар! Лекин ишлаш мумкин!
Шуни ҳисобга олиш керакки, бу турдаги шахссиз гапларда
ҳаракат номи эгалик қўшимйасини олса, бу хил гап икки сбставли гап ҳисобланади. Чунки бу ҳолатда гапнинг эгаси акиқ
бўлади.
5) кесим тўғри келмоқ феълининг тусланган' шакли билан
ифодаланади: — Бир километрча пиёоа юришга тўғри келади.
Балки.ундан қочиброқ юришга тўғри келади. Аммо одамни
шии танитади. (О < Барибиа бориииа - тўғри келди .. Ҳозирча
ётоқхонада туришингга тўғри келади. (П. Т.)
Оцатда, тўғри келмвқ феълидан олдин жўналиш келишиги
шаклидаги ҳаракат номи келадя, буҳаракат номи мазмун талабига кўра эгалик қўшимчасини ҳам олиши мумкин
ч
6) айрим ҳолларда (иш-ҳаракашинг бажарувчиси грамматик
29
www.ziyouz.com kutubxonasi
жиҳатдан кўрсатилма-ган пайтларда* равишдошнинг булмоқ боғламаси билан бирикуви' ҳам шахссиз гапларни ҳосил қилади.
Бунда бўлмоқ феъли учинчи шахс шаклида бўлиб, учала замо»
ша-мидн келиши мумкин. Мисоллар: Билчмсил саодатга эршииб
бўлмайди. Илмни меҳнатсиз эгаллаб бў-гмайди. Ойни этак
бил >н ёпиб бўлмас. (Мацол\.
Баъзи ҳолларда бўлмок феъли равишдош билан эмас, от ёки
олмош билан бирикиши мумкин: Ғофир ока, сизга нима бўлда?
(Ҳ- Ҳ )
Айрим ўринларда бўлмоқ феъли шарт феъли билап боғланади. Ишласа оўлади! Бу олмани еса бўлади
Кўрсатилган ҳамма ўринлар'1а ҳам бўлмоц боғламаси ўзидан
олдинги равишдош. шарт феъли ёки от, олмошлар билан бирикиб, тарқибли кесимни ташкил этади.
Шахссиз гапларнинг кесимлари феъл билан эмас, равиш ёки
отлар, ҳатто ундов сўзлар орқали ифодалапган турлари ҳам бор:
Сенга я*шй-я! Айтишга осон! Айтишга уят!
Бу хил шахссиз гапларнинг кесимлари жўналиш келишигидаги
сўзни палаб этади ва уни бошқаради ҳамда ўзига хос оҳанг билан айтилади.
ИНФИНИТИВ ГАПЛАР
Кесими инфинитив1 билан ифодаланган гаплар инфинитив гаплар дейилади. Бу хил инфинитивлар бошца сўзл.чрга тобе бўлмайди. Инринитив гапларда асосий фикр маълум бир иш-ҳаракат устида бўлади Бу хил гаплардан англашилган иш-ҳаракат
кўпинча келаси замонга мансуб бўлади ёки умуман бўлиб турадиган ҳаракат қайд этилади
Ҳар бир инфинитив гапда сўзловчининг воқеа-ҳодисага бўлган муносабати (модаллик) ифодаланади. Модаллик гапнинг
оҳзнгидан ҳам англашилиб туради.
Инфинитив гапларнинг бошқарувчи бўлаги ҳаракат ночи (инфинйтивнинг -(и) ш, айрим ҳолларда -ув ёки -моҚ) шакли орқали ифодаланган бўлиб, бу ҳаракат номига турли сўз туркумлари—
равишдош, равиш, воситали ва тўғри келишикдаги ёки кўмакчили* от ёхуд от маъносидаги сўзлар боғланиши — демак, ҳоким
сўз ҳол, тўлдирувчилар билан кенгайиб. уларни бошқариб келишй мумкин. Мисоллар: Аммо, болалар, соат 4 га етиб келиш!
Айтилган нарсани эсдан шцариб цўйишми! Кетиш бўлса, кетишда! Қандай мудҳиш! Салом, цандай яхши ўнрашув!
Агар бундай гаплар кесимига керак , мумкин сўзлари қўшилиб келса, улар шахссиз гапларга айланади.
Инфинитив гаплар қуйидаги м а ъ н о л а р н и ифодалайди:
1) ҳайратланиш, ажабланиш: Аж аб.., Ўз уйини ташлаб ке-
тиш! Бу цандай ацлсизлик! Мардикор олиш? (О.)
1 Бу ерда инфинитив атамаси ихчамлик учун -(и)ш ёки -моқ аффикси ёрдами билаи ясалган иш, (ҳаракат) отлари атамаси ўрнида қўлланди.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi
2) норозилик, ғазабланиш: Вояга етмаган қазна эрга беришI
Қандай ваҳшийлик!
,
3) хабар; Тунлари мижж қоцмай, муштасил китоб кўриш. .. китоблар орқали асрлар билан, минг йиллар билан.
қадимнинг файласуфлари, олимлари билан суҳбатлашиш. (0 .)
4) шарт: Ким олдин уйга етиб бориш! Ўшлаб олши! Ушлаб олаш! (болалар ўйиии)
Инфинитив гапларнинг бир гуруҳини расмий тилга мансуб
қурилмалар ташкил этади: Мажлис қуйидаги тадбир-яораларни
амалга оширишни лозим топади:
, 1) тўгарак ишларини тезда жонлантйриб юбориш, 2) ижтимоий ишларга кўпроқ кишиларни жалб этиш, 3) бадиий
ҳаеаскорлик ишларининг боришини умумий мажлисларнинг
бирида муҳокама этиш.
Инфинитив гапларнинг ичида инфинитив-атов гап турлари
ҳам.бор. Бу хил гапларнинг хусусияти шундаки, улар албатта
ўзидан сўнг бошқа бир гапни талаб этади, олатда, сўнгги гап
инфинитив гапда ифодаланган мазмунни изоҳлайди: Бир кунда
/0 тонна пахта териш! Эртакларда ҳам бўлмаган хаёл!
Ҳ/фталаб ва ойлаб бекор юриш! Ажабо, жонингизга тегмадими ?
АТОВ ГАПЛАР
Маълум бир предмет ёки ҳодисаларнинг мавжудлигини тасдиқлаш йўли билан ифода этган гапларга атов гаплар дейилади.
Атов гапнинг бош бўлаги бош келишикдаги от ёки отлашган
сўзлардан, миқдор маъносидаги сўзлар, баъзан сон ёки олмошларнинг от билан бирикувидан, баъзан олмошлардан бўлади.
Атов гаплар шаклан оддий сўз ва сўз бирикмаларига ўхшайди. аммо махсус :ап оҳангининг бўлиши билан ва маълум бир
фикр тугаллигининг'ифодаланиши билан улардан фарқланиб турали.
Баҳор. .. типидагй бир составли гапни Баҳор бўлди гапига
тенг деб тушунилмайди. Б аҳор. . . типидаги гапнинг оҳанги, урғуси ва маъноси бўлди боғламаси (ёки ўтган заион аниқ феъли)
ни талаб этмайди. Атоз гаплардан нутқ сўзланиб турган пайтда
мавжуд бўлган предмет ёки ҳочисалар но\1лаиади, қайд этиб
ўтилади, улар ўгган ёки. келаси замонда тасаввур этилмайди.
Атов гапларни бош келишикдаги от ёки от маъносида: и сўз
бошқаради. Аммо маълум предмет, ҳодисалар кўрсатилганда,
бошқарувчи сўз тушум келишиги қушимчасини олиши ҳам мумкин: Кчтобни! А.фтини! Кўзини! Ьой бунинг ёлғон айтишинией! Бу хил гапларда оҳангнинг роли катта. Ўзбек адабиёти тарихи ёзма ёдгорликларида ҳам номинатив гаплар учрайди: Ёз
фасли, ёр васли, дўстларнинг суҳбати, шеър баҳси, ишқ дарда, боданинг кайфияти. <Бобўр)
Атов гапларнинг ифодаланиши, тузилиши, грамматик белгилари қуйидагилардан нборат:
31
www.ziyouz.com kutubxonasi
1.
Нисбий олмошлар ёрдами билан: Қандай кўкракдор майдон! Қандай гўзал! {Р. Ф.) Яхши... Нацадар яхши. . ( А Мух.)
Бу цандай бедодлик, бу цандай зулм! ( Я ) Ортик, цара, цандай гўзал манзара! (Қерб.) Титликни царанг, цандай жимжит. (Керб.)
Нисбий олмошлар ёрдами билан тузилгая бир составли гаплардан эга ва кесими мавжуд бўлган икки составли ундов гапларни
фарқламоқ даркор: Дарҳацицат, ўйлаб кўринг, бу цандай гап!
Э ҳ е . .. цата чўлу, цаняа даштлар обод бўлади. (С. Н.)
2. Ана, мана юкламалари ёрдами билан: Ана совуц, мана
цор! Мана Ўсаржоннинг даласи... (О ) Мана Барат сугьургиш! Бозордан супургисини яаца цилолмай, яна орцалаб цаптаётир. ( О. , — Мана бедам! — цўлини белига тираб, яўзи ба-,
лан узоцца ишорат цилиб, деаи Ёрмат. {О )
Кўринадики, нисбий олмовдлар ёки ана, мана юкламалари
ёрдами билаи тузилган атов гапларнинг ҳоким сўзлари от ёки
от маъносидаги сўзлар орқали ифодаланади Бундай ҳоким сўзлар ёлғиз бўлиш.и ёки ўз аникловчилари билан кенгайиб келиши
мумкин. Бу хил.гап ўзига хос оҳанг билан талаффуз этилади.
Айниқса, нисбий олмошларда (>ундай оҳанг бўлмаса, атов гаплар
эмас, сўроқ гаплар ҳосил бўлади.
3. Атов гапларни ҳосил қилишда оҳанг асосий роль ўйнайди.
Оҳаиг ёрдами билан айрим сўз ва сўз бирикмалари атов гапга
айланади. Бу хил атов гаплар от ёки от маъносидаги сўзлардан
ёки сўз'бирикмаларидан таркиб топиши мумкин:
а) ёлғиз отлардан: Профессор Москаленконанг уна Катта
зал Балкон. Июль оаи. Тун. ( Я ) Чанг. Куяли иссицдан на~
фас бўғилада. (О ) Қаз ўнцир-яўнцирларга узоц такилди.
Арац! Сув! (Ш. Р.) Уна цара Асал! Оццушлар! (Ч. А.) Ҳамма
ёцни оппоц цор цоплаган. (П. Т. ) Сув'. Ойциз. сойлардан
шалдираб яацаб, бепоён ерларга оцаётган зилол сувлсерни яўз
олдига келтирди. (Ш. Р. >
Бош келишикда келган отлар билан ифодаланган гапларда
чақириш, диққатни- жалб этиш, дўқ, ғазаб, шодлик, ажабла'ниш мазмунлари ^фодаланса, бундйй атов гаплар в о к а т и в
г а п л а р ҳам дейилади1:
—Васила?
— С и р о ж а к а ! — Василаунга бир интилиб, тўхтада.
(С. 3.) Натал^>ка. О н а ж о н ! ! ! ( Я . ) - Ё р м а т а к а! — Гул-
норнинг юраги тўлцинланиб кетди. (О.)
б) от ундов сўз билан бирга келади: Эсиз бола! (Д" Ҳ.) Оҳ
болам., жон болам, беяора болам / (Я ) Э шўрлик , нотавон,
меҳрибон онам... \Я.)
в) отнинг сифат билан бирикувидан: Ғира-шира тонг. (Ҳ. П.)
Май . . Ажойаб сўлим бир баҳор! (С. Н.) Қузги ойдин...Салцин. (А. Ҳ .) Ғўборсиз кенг осмон. ( Я.) Аблаҳ золимлар!
т Р а с Т л о в И. Ҳозирги ўзбек адабин тилида бир составли гаплар Тсшкенг,
„Фан* нашряёти, 1971 й, 78-бег.
32
www.ziyouz.com kutubxonasi
(Керб.) Бирд.гн кўзларини пирпиратиб қичқириб юборди: Мелицуш .. Менинг отим... (Керб.) Чексиз Қорақум. Эски хароб бир цўрғон. (Я.)
г)
огнинг сон ёки миқдор маъносидаги сўзлар билан бирикиб
келиши билан: Йигирматача одам. Ўн саккиз градус. Уя чега-
раш . Беш соат. Бар неяа дақақа жамлак Кўп одам. 23 —21
декабрь чоршанба, пайшанба. (Ф.) 1942 йил сентябрь ойлари.
Шимолий Кавказ. (Я.) Плацкарт вагон. Ёнма-ён икки купе.
(У .,
Атов гаплар йиғик ёки ёйиқ бўлиши мумкин. Агар атов гап
фақат бош бўлакнинг ўзидангина таркиб топса, йиғиқ атов гап
дейилади; агар атов гапнинг бош бўлаги ўз аниқловчиси, ўзига
оид бўлак билан бирикиб келса, ёйиқ атов гап дейилади. Аниқловчилар қаратқич ёки сифатловчи бўлиши, бир сўздан ёки ўз таркиби билан кенгайиб келиши мумкин;
Зиндон. Оёқ-қўлига кишан урилган Равшан ўй суриб
ўтиради. ( Я.) Ана у кўриниб турган баландликнинг қоторқатор жилғалари, у ернинг белга урадиган ўтлари, қўн яйрайдиганяйловлари—қаммасиАбайга шу қад >р қадрдон, агу
қадар кузига иссиқ кўринадиган ерлар. (М. А )
Атов гаплар сўз ёки сўз бирикмаларидан ва тўлиқсиз гапларлан фарқ қилади. Гапга мазмунан ва оҳангда киришиб кетган
сўз ва бирикмалар эга ва кесимни ташкил этиб, атов гап бўла
олмайди: Қ о в ў н . . . у бир пишган ош. (Кгрб .) А нт о н о е, у
сомон ҳам эмас, похол ҳам (Керб.)
Шунингдек, ҳукм маъноси ифодаланиб, эгани тиклаш мумкин бўлса, тўлиқсиз гап саналади: Шу, ҳалиги Исҳоқ кўп уддабурон-да! Эпчил, пишиқ, жуда зийрак бола! — деои,. . — Ҳа,
дарҳақиқат, жуда зийрак! — деб Бойсол ҳам
(М. А.)
тасдпқлаои.
Атов гапдан тўлиқсиз гапнинг яна бир фарқи шундаки, тўлиқсиз гапларда бош келишикдаги етакчи от ва от маъносидаги
сўзлардан олдин восита келишигидагя ёки кўмакчили сўз ёки
равиш бўлиши мумкин: Эшик олдида шкаф, рўпарпда ойна
каби. Атов гап таркибида етакчи отга бу хил шакллар боғланмайди.
Агов гаплар қўшма гап таркибида келиши мумкин. Бунда
қўшма гап таркибидаги бошқа гап (ёки гаплар) атоз гапии умумий равишда изоҳлаб келади: Мана, қатор-қатор иҳота дарахтлари, қалин-қалин дарахтзорлар — булчр намни сақлай-
ди, гармсел ва кўчма қумлар йўлини абадий тўсади. (Ш. Р.)
Мана, янгидан бнно қилинган кўллгр, сув омборлари—булар ■
миллион-миллион гектар дашт ерларини суғоради. (Ш. Р.у
Манг Беҳзод ва Музаффар, Султонали ва Зайниддин, Султонм,род ва Мир гЧумтоз, устод Қу.г уҳаямад еа Ш-.йх
Пойи еа ҳоказолар -б у л гр замонанинг ажойиб устодлари эдилар. {О.)
33
3 -2 0 1 5
www.ziyouz.com kutubxonasi
Атов гаплар маълум бир предмет, ҳодиса, воҳеанинг мавжудлигини кўрсатади. Бу ҳолатда қуйидаги маънолар юзага чиқади:
1. Пайт: Баҳорнинг гуллаган яоғи... (О.) Кечки куз фасли.
(О.) Булутли қиш кунининг юракка зихлик берувяи бир тонги. Гулнор онаси билан бирга уйда татада нонушта цилар
эди. (О ) Сокин, ғариб қиш оқшоми. (О.) Ажойиб сўлим бир
баҳор. (С. Ж .) Узун кун. Иссиқ. (О.) Салқин. Тураман гпанҳ о .(А . У.) Қаҳратон қиш (О.) Юракни қаздирувчи ҳазинбир
палла, ноябрь эшикни қоқадир. ана яна баҳор... Қуёш кундан-кун кучлироқ қиздиради. (О.) 1993 йилнинг март ойлари.
2. Ўрин: Қаттакон бозор. Минг хил мева, минг хил одам.
(О.) Гўзал боғ. Унда цуёш ва енгил шамолнинг, гуллар ва
майсаларнинг қувноқ ўйини кун бўйи давом этади. (О.)
3. Воқеа-ҳодиса: Қаттиқ бўрон. Қор. Қатқалоқ. Шом.
Изғирин. (О.) Қоронғилик. Йўлчи жим-жит кўчада танҳо
айланиб юриб, бойникига қайтди. (О.) Бу кенгашлпрдан хулоса битта: ҳаракат қилмоқ! Омонсиз ҳаракат қилмоқ.
(Ҳ. ғ.)
4. Маълум нарса, предмет ва шахсларнинг мавжудлиги кўрсатилади: Мана сув! Азим тоғлар сирли қўйнидан, сирли йул-
лар билан у силжиб бирикар. (О.) Тиниқ баҳор осмони. Мана мен! Ҳозир қаерга қарасанг, менга ўхшашлар. (О.)
5. Инсоннинг турли ҳис-туйғулари ифоааланади: Яна ғазал/
Яна муаммо. Оҳ, Ҳирот, Ҳирот! Қаён боқсанг, шоирни кўрасан, ҳар ерда ғазал жанжали! (0 .) Эвоҳ, эссиз ўмр, эссиз
қизим! (0 .) Мана тўрт кўз билан кутилган соғитли к ун ...
(0 .)
6. М*вкудлик (идора, китоб, мақола, журнал, газета номлари пешлавҳаларга қўйилган номлар). Узбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамаси. „Ўтган кунлар". „Сароб*. Мустақиллик
(мақола). „Ёшлик“. „Ўзбекистои овози“ ва б.
Баъзан атов гап қайтарилиб келади Бу ҳолда кўплик, давомлик маънолари англашилади: — Ўртоқлар, трактор келаётибди! — Трактор, трактор! — деб югурди Мелиполвон. (П. Т.)
Холмурод тоқат қилолмади, ғайрат билан тугунини қўлига
олар экан, қувончга тўлиб. ўз-ўзича шовқин солди:-Тош кент, Тошкент. (П. Т.) Мана лайлак қор! Лайлак қор!
(Ҳ . Ш.) Ана йиғи-ю мана йиғи! (А. Қ.)
СЎЗ-ГАПЛАР
Махсус оҳанг билан талаффуз қилинадиган, аммо бирор ҳукм
ёки мавжудлик ифодаламагак сўз ва сўз бирикмалари атов гап
бўла олмайди. Улар сўз-гапни ташкил этади. Қ и с м а т, та қ -
д"ир, фалак!.,. Кечирасиз, оғайни, тақдир, лекин бунақанги
сўзлар сиз каби тушунадиган ўқимишли одамга ярашмайди.
(И. Ибр.) Б р я н с к и й ! Урушдан кейин Самиев сени академияга
34
www.ziyouz.com kutubxonasi
юбориш орзусида эди-я!.. ( О Г.) Улар бир ёки бир турдаги
сўздан иборат бўлиб, турли ҳис-туйғулар ифодаланаётган фикрга
турли муносабатларни билдиради.
— Режа бажарилдими? — Ҳ а . Дарсдан кея қолганлар борми ? — Йўқ. Эҳ!
Бундай гаплар тобе ёки ҳоким бўлакларни талаб ҳам этмайди, уларда бирор бўлакнинг „яширингани” ҳам сезилмайди. Улар
олдин айтиб ўтилган фикрга модал муносабатларни ифодалайди.
Шунинг учун ҳам улар кўпроқ диалог, баъзан монолог гапларда қўлланади. Ана шу хусусиятларга кўра, улар тўлиқсиз гаплардан ҳам, ҳатто бир составли гаплардан ҳам фарқланиб туради. (Чунки бир составли гапларда грамматик жиҳатдан эга ёки
кесим ифодаланади, бу хил гапларда грамматик жиҳатдан ҳам,
мантиқ жиҳатидан ҳам эга ёки кесим бўлмайди. Ҳар икки бўлак
бир сўзда мужассамланади.)
Сўз-гапларнинг асосий хусусиятларидан бири уларнинг махсус оҳангга эга бўлиши ва маълум вазиятни, контекстни талаб
этишидир. Агар бу шартлар бўлмаса, сўз-гаплар ўз вазифасини
бажара олмайди.
Сўз гапларнинг қуйидаги турлари мавжуд:
1. Т а с д и қ б и л д и р у в ч и с ў з - г а п л а р . Бундай сўз-гаплар сўзловчининг айтилаётган фикрини тасдиқлаши ёки би^ор
фнкрга қўшилишики кўрсатади. Тасдиқ сўз-гаплар вазифасида:
ҳа, шундай, тўғри , яхиш, албатта , хўи, бўлмаса-яи каби
сўзлар ишлатилади.
Бу типдаги сўз-гаплар берилган саволга жавоб бўлади {-фш сримни тушундангизми? — Ҳа) ёки ифодаланаётгак фикрни тасдиқлайди. (Мен сизни жуда яхши биламанI Ҳа!)
2. И н к о р с ў з - г а п л а р . Бу хил сўз-гаплар берилган саволга сўзловчининг инкор жавобини ёки маълум фикрга қўшилмаганини ифодалайди. Бу инкор айрим ўринларда экспрессив маъно англатади. Инкор сўз-гаплар вазифасида йўц, ҳея, аксинча
каби сўзлар ишлатилади: — Сиз ҳам шундай ўйлайсизии?—А кс и н я а ! (еки йўц) .
3. С ў р о қ с ў з - г а п л а р сўзловчининг саволи, таажжубини
англатади ёки тингловчини жавоб беришга, бирор иш-ҳаракатга
ундайди. Сўроқ сўз-гаплар вазифасида шундайми, , йўцми, наҳот, рости билан-а, бўптими, яхшими каби сўзлар ва бу хил
сўзларнинг юклама ёки айрим кўмакчилар билан бирикуви орқали
нфодаланади:— Салим бугун дарсга цатнашмабди?— Н а ҳ о.т ?!
4.
Қ и с - т у й ғ у с ў з - г а п л ар. Айрим сўз гаплар маълум хабарга ёки воқеа, ҳодисага, нарса-предмет, шахсга нисбатан бўлган ҳис-туйгуни билдиради. Бундай гаплар асосан ундов сўз- ■
лар орқали ифодаланади. — У ҳ, б а й - б а й , ўзинг биласан, болам! (О ) —Ҳ а , ҳ а ! — деди Рисолат бува чўзиб. — Шунацами
ҳали (С. 3 .) — Д о д ! — Лаъли бирдан бацириб юборди. — В о й -
дод, бу мени ўлдиради... (Ҳ. Ғ.)
5.
М о д а л г а п л а р . Ҳис-туйғу гаплари Фақат айрим сўз бўлиб қолмай, бирикма ҳолида бир неча сўз билан ҳам баён. эти-35
www.ziyouz.com kutubxonasi
лади. Бу хил гапларда маълум воқеа, ҳодиса ва нарсага бўлган
шахсий модал муносабаглар англашилади.
Ҳис-туйғу гаплари саломлашиш, хайрлашиш, ташаккур, кечи
рим, рағбатлантириш, мамнунлик каби маъноларни ифодалайдн
а) — Салом, қимматли меҳмонлар! Энди ҳорманглар, ға-
лабаларингиз қутлуғ бўлсин! (Я.) Хуш келибсиз!
б) Меҳмонлар —Қуллуц! — деган ҳолба тартиб билан гулхан теварагига ўтардилар. (С. А.) Ташаккур, бу нурдан бўлоик баҳраманд. (!', Ғ.) Ғайратингиз уч,\н офарин. (О ) Қуллуқ, қуллуқ, Ғофиржон! ( Ҳ Ҳ .) — Ҳа, баракалла! ( Керб)
Маали! Бу майлида тасалли эмас, Тарихий интиқом, тарихий нола (Ғ, Ғ ) — О, балли! — деди Абдурасул бош ирғитиб.
(П. Т.) Баракалла, азаматлар! Муборак бўлсин! (Керб.) —Раҳмат сизга, Иван Никитач.! —деди Олимжон чиройи очилиб. —
Ширин сўзларингиз, далда берганингиз учун раҳмат. Самимий
ёрдамингиз учун раҳмат! (Ш. Р ) — Воп, раҳмат, раҳмат!!
( Ш. Р ) Балли, баракалла, яша, азамат! (Я.) Раҳмат, дўстларим. (Я.)
в) Ҳайр, ўғлим, хайр, кўзим қораси. (Ҳ. О.) Ҳайр, севгилим, хайр қимматлигим... (Л. У.)
г> — Ҳе-е-ей! Академик, жағингга тушираман-а! (Каз.)
Аслида исмам Камол, бу ерда Академик деб лақаб қўйишган
эди. (Ч. А . )
д) Нинни укам, аллаё. (С. /К. ) — Марҳамат қилинглар!
ТЎЛИҚСИЗ ГАПЛАР
Бирор бўлаги яширинган гаплар тўлиқсиз гап дейилади: Р а ҳ и м жо н . . Иккови бир олманинг икки палласи! О д и л о в .
Кўзиевич? (А /ў. , Бу ўринда, Одиловнинг гапи тўликсиз гаптир,
унда факат эга ифодалаииб, бошқа бўлаклар туширилган.
Баъзаи гап бўлаклари бутунлай тушиб қолиб, гап бўлаклари
билан грамматик жиҳагдан алоқага кирмаган сўзлаонинг ўзи тўлиқсиз гапни ташкил этиши мумкин. Р а ҳ и м ж о н Зоеурларна
бугин тозалади чоғи? О д и л о в . Албатта. (А . К-)
Грамматик жиҳатдан бирор бўлак ифодаланмагани учун бундай Гаплар тўлиқсиз гап саналади. Аслида, тўлиқсиз гаплар
мазмунан тўлиқ бўлади, чунки улар ҳам маълум бир фикрни
англатади; яширинган бўлак англашилиб туради. Тўлиқсиз гап
маълум фикрни, мақсадни ифодалашда қўлланувчи бир услубий
всситадир. Диалог типидаги тўлиқсиз гапларда гапнинг бир ёки
икки бўлаги мавжуд бўлади Бу билан ифодаланган гап бўлагини
бошқа бўлаклардан ажратиб кўрсатиш лозим топилади. Бундай
ҳолларда тўлиқсиз гап тўлдирилса, грамматик жиҳатдан мукаммал
гап ҳосил бўлади-ю. аммо айтилмоқчи бўлган мақсад, мақсаднинг
нозик қирралари ифодаланмай қолади, нагижада гап мазмун
жиҳатдан ҳам, услуб жиҳатдан ҳам бузилади. Демак, тўлиқдиз
гап бирор бўлаги етишмаган чала гап эмас, балки содда гапнинг
алоҳида бир туридир, маълум мазмунни ифодалашда қўлланувчн
аб
www.ziyouz.com kutubxonasi
услубий воситадир. Шунинг учун ҳам бирор тугал маҳсад, фикрни англатмаган, бўлинган, узилган гаплар, сўз ва сўз бирикмалари тўлиқсиз гап саналмайди. Ҳалига. . . ҳа. . . майли эртага ай»
тиб бераман.
Тўлиқсиз гапларда яширинган бўлак умумий контекстдан,
олдинги ва сўнгги жумлалар мазмунидан, ситуациядаи англашилиб туради.
ТЎЛИҚСИЗ ГАП ТУРЛАРИ:
1} диалогик нутқ таркибидаги тўлиқсиз гаплар; 2) мустақил
қўлланувчи тўлиқсиз гаплар, 3) фразеологик бирикма тарзидаги
тўлиқсиз гаплар, 4) қўшма гап таркнбидаги тўлиқсиз гаплар.
1) Диалогик нутқ таркибидагн тўлиқсиз
гаплар
Диалогик нутқни ташкил этган тўлиқсиз гапларнинг ўзига
хос хусусияти шундаки, уларда зарур" бўлган, маълум мақсадни
очиш ва суҳбатни давом эттириш учун хизмат қилган гаи була*
гигина ифодаланади. суҳбатдошнинг нутқидаги гап бўлаклари,
зарур бўлмаса, гап таркибидан тушиб қолади, қайтарилмайди.
Демак, тўлиқсиз гапларнниг бу кўринишида суҳбат учун зарур бўлгаи бўлаклар айтилиб, қайси бўлакнинг яширангани олдинги жумладан билиниб туради, бу ҳолатда эга ва унга оид сўзлар
бўлиб, кесим бўлмаслиги ёки кесим ва унга оид сўзлар ифолаланиб, эга бўлмаслиги ва ёки иккинчн даражали бўлаклар мавж уд бўлиб, эга ва кесим ифодаланмаслиги мумкин: Втзифани
баж-сармаганлиги учун ким танбеҳ олди? — Салим. Б\г е >лароа нима бўлади? — Пахта, кузги буғдой. ( Ш. Р.) Боласи йўҳ-а,
шу хотиннинг? — Тирноққа зор. ( Ҳ . Ҳ ) — Хўш ўғлим, ҳисоблик
дўап айрилмас деган гап бор. — Ҳақ гап, бой ота! (Ҳ . Ҳ.)
Болани ўлдирган анови имонсиз Хонзода. Ўша! Бой ота, ўша,
|Д Г. Ҳ .) Сенга эринг нима совға келтирди? — А, ҳалиги. . . Ҳа,
бир жўра атлас, (Ҳ. Ҳ.) — Айта олмайман, цўрқаман —
Кимдан? {Ҳ. Ҳ )
Суҳбатдошнинг нутқидаги айрим бўлакни такрорлаш йўли билан
ҳосил бўлган гап;ар ҳам диалог типидаги тўлиқсиз гаплар ҳисобланади: Яна биринг қана? — У киши ноз уйқудалар. — Нима? Ноз уйқудалар. (Ҳ. Ҳ .) — Сен менгх ким бўласан ? — Ўзим
уй шингизда чўриман — Чўриман, ҳе тентак (Ҳ Ҳ.) — Анави
казспир болани эзиб ташламоқчи экан? — А? Эзиб ташлаяоқ-
чи? (Ҳ. Ҳ .)
Диалог типидаги тўлиқсиз гапларнинг мазмун ва услуб жиҳатдан қуйидаги кўринишлари бор:
1.
Айрим тўлиқсиз гапларда гапнинг ёки эгаси, ёки кесими
ва ёки иккинчи даражали бўлаги ажратиб, бўрттириб кўрсатилади. гап диққат этилиши лозим оўлган бўлакдангина иборат
бўлади:
www.ziyouz.com kutubxonasi
37
а) М а в л о н . Қизлар ҳам борми? С а л т а н а т . Уята қиз.
(А. Қ. > Ҳ а ф и з а . Муносиб эмасмидингиз? Аям муносиб бигит
деган эдилар-ку? Д е ҳ қ о н б о й . Ўзингиз-ш? (А. Қ.) Қ ў з и е в ,
Пацирни беринг, олиб келиб бераман. Д е ҳ қ о н б о й . Йўқ,
ўзим. ( А. Қ.) О д и л о в . Ёлғиз ўзими? (Л. Қ.)
б)
Қ ў з и е в . Сўрашиб цуяйлик бўлм аса... (қўл бериб). Ҳо шим. Қ ў з и е в . . . Сапёр. Д е ҳ қ о н б о й . Деҳқонбой. (А. Қ.)
Қ ў з и е в. Гап шўрда эмас! Д е ҳ қ о н б о й. Нимада? (А Қ.)
Д ў ҳ қ о н б о й . Эски Ж ува, нима уяун- эски жува? О д и л о в .
Эскидан қолган от. (А. Қ.)
в) О д и л о в . Бригадирликка Деҳқонбойни цўйсак-чи? Д е ҳ қ о н б о й . Меними? ( А. Қ.) М а в л о н . Мен унинг гапина тўрт
пулга олмайман. О д и л о в . Ишини. ишларини-чи? (Л, Қ.)
Баъзи тўлиқсиз гаплар тасдиқ ёки инкорни талаб этувчи саволга жавоб тариқасида тузилади. Бу хилдаги тўлиқсиз гаплар
кўпинча бир сўздан, баъзан сўз бирикмасидан иборат бўлади.
Бундай гаплар берилган савол таркибидаги жавоб талаб этган
бўлакиинг қайтарилиш йўли билан тузилади. Бу ҳолда. кўпикча ҳа ёки йўқ, эмас сўзлари қўлланади:— Уйга бордингми? —
Ҳа, уйга. — Кеча келган Салимми? — Салим
олдингми? — Йўқ, дафтар.
эмас. — Китоб
Тўлиқсиз гап мантиқ жиҳатдан тасдиқ ёки инкорни билдирувчи сўзлардан ҳам таркиб топади.
Баъзи ўринларда берилган саволга жавобни ифодалаган тўлиқсиз гап сўроқ гап тарзида бўлади, аммо бу сўроқ гап мазмунан тасдиқни ифодалайди: Тошкентга борадими?— Тошкентга
бормай, қаерга боради.
Айрим сўроқ гапларнинг таркиби жавобнинг керакли турини
танлаб олишга имкон беради. Жавоб ифодалаган тўлиқсиз гапларда савол-гап таркибидаги бирор бўлак қайтарилади: — Эртага келасанми ёки индинга? — Индинга. Қалам .олдингми ёки
дафтар ? — Дафтар.
2) Мустақил қўлланувчи тўлиқсиз гаплар
Тўлиқсиз гаплар диалогик нутқда қўлланишидан ташқари,
фикрнинг ихчам, эмоционал ифоцаланиши учун алоҳида ишлатилиши ҳзм мумкин.
Мустақил қўлланувчи тўлиқсиз гапларда, асосан, кесим бўлмайди. Яширинган кесим сифатида кифоя, турмоқ , бўлмоц,
ўтирмоқ, пайқамоц, бор каби мзвжудлик маъносини билдирувчи сўз билан ифодаланган тушунча тасаввур қилинади.
Бу ҳолатда эга гапнииг охирида ёки бошида бўлиши мумкин.
Яхша отга бир цамчи, ёмст отга минг цамчи. (Мақол.) Уйнинг олдида боғ. Эшик ёнида жавон. Ҳар кун эрталаб гудок.
Бирдан шовцин.
Бу хнл гапларда кесимнинг бўлмаслиги меъёрий ҳолат ҳисобланади, кесим тиклангудек бўлса, жумла бузилади.
38
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бундай тўлиқсиз гапларда эга, одатда, ўрин, пайт ҳоллари
ёки тўлдирувчилар билан кенгайиб келади.
1) Эгаси ўрин ҳоли билан кенгайиб келган тўлиқсиз гаплар:
Гулхан чўғлари унинг ориц юзини ёритади. Б о ш и д а эскириб
кетган дўппи, устида ямоқ чопон. Деворлари цордан ҳам оқ,
ойналари ярқироц. Текис, қагпор, саф нарОалар, Т ў р т то м о н д а карталар. Доскаси соз, силлиқ, қора. Латта, бўри
ҳам сара. Ў р т а л и к д а стол-стул, С т о л д а ранг-баранг
гул.
2) Эгаси пайг ҳоли билан кенгайган тўлиқсиз гаплар: Кондуктор нариги купедаги бир аёлнинг сўроғига: — Б и р с о а т д а н к е й и н Т о ш к е н т ! — деб жавоб берди. (П. Т.)
3) Эгаси тўлдирувчи билан кенгайган тўлиқсиз гаплар; Ў л и м
б о с қ и н ч и л а р г а ! ! ! Юзларча оғиздан чиққан бу товуш бутун қишлоқни ғулғулага солган эди (С. А.) — С ў з ў р т о қ
Д ў с м а т о в а г а ! — деди Тожибоа. (П. Т.) — Б и з — с и з б и л а н! — дейишди бригада аъзолари (Ш. Р.)
4) Иккинчи даражали бўлакдан иборат бўлган тўлиқсиз гаплар: Олишишнинг фойдаси йўқ. Р а ҳ м о н қ у л о в б и л а н а й н и қ с а . (А. М ух.) Кунжарана супуриб ол! 7 е з! (П. Қод.)
Мустақил қўлланувчи бу хил тўлиқсиз гаплар кўпинча бадиий асарларда жой ёки асар қаҳрамонининг ҳолати ёки ташқи
қиёфасини тасвирлаш учун хизмат қилади.
Истак ёки чақириқ ифодаланган тўлиқсиз гаплар мазмун, тузилиши ва оҳангига кўра тўлиқсиз гапнинг бошқа турларидан
фарқланиб туради. Бу турдаги тўлиқсиз гаплар, одатда, бош
келишик ёки белгисиз тушум ёки жўналиш келишиги шаклидаги
отлардан бўлади: Ҳамма сайловга! Мастон, чилим! (Ҳ. Ҳ.£
Чой! Чойни бу ёққа /
3 ) Фразеологик бирикма тарзидаги тўлиқсиз гаилар
Айрим тўлиқсиз гаплар фразеологик бирикмаларни ташкил
этиши мумкин. Ўлар тўлиқсиз гапнинг ҳамма шаклида келиб, турли
мазмунни (саломлашиш, табрнклаш, чақириш, хабар, ҳис, туйғу
кабиларни) ифодалайди. Хайрли кеч. Байрамингиз билан! Ту-
ғилган кунангиз билан! Ким бўларди! Бекорчи хўжа. Шошма
ахир, бердисини айтай. Кимга дегин, Ёрматнинг қизига! (0.1
Тўлиқсиз гаплар мазмунан дарак, сўроқ, буйруқ,
бўлиши мумкин.
ундов гап
4) Қўшма гап таркибидаги тўлиқсиз гаплар
Тўлиқсиз гаплар ёки боғловчисиз, ёки боғланган қўшма гапнинг
бки эргаш гапли қўшма гапнинг бирор қисми бўлиши мумкин.
Бу турдаги тўлиқсиз гаплар олдинги гапдан нуқта билан ажратилиши ҳам мумкин, Аммо ҳар иккала гап умумий бир фикрни
ифодалагани, айрим гап бўлакларининг умумий бўлаги учун ҳам.
39
www.ziyouz.com kutubxonasi
МУРАККАБ ГАП СИНТАКСИСИ
Мураккаб гап синтаксисида содда гап таркибида келиб, уларни мураккаб гапларга айлантирувчи синтактик конструкция ва
категориялар ўрганилади. Булар қуйидагилар:
I. Гапнинг ажратилган бўлаклари.
II. Ундалмалар.
III. Кириш бўлаклар.
I.
Гапнинг ажратнлган бўлакларини ажратилган сифатловчилар, изоҳлар, ажратилган предикатив қурилма (равишдош, сифатдош ва шарт феълли бирикмалар), махсус ажратилган кўмакчили
қурилмалар ташкил этади.
1.
Равишдош, сифатдош ва шарт феъли бошқарган қурилмаларнинг ажратилган бўлаклар саналишига сабаб, уларнинг
мазмуни умумий гап мазмунидан ажратилиб ифодаланиши. уларда
маълум даражада мазмун тугаллигининг, предикативликнинг бўлишидир. Масалан: Тшиландиқ тегирмоннинг чирик новиоан сув,
майда кумуш томчиларини сакратиб, гувиилаб отилади. О.)
Атрофни айланиб зерикканимиздан сўнг, ўртоқлар билан
қишлоқ бозорини томоша цилгани чицишни маъқул кўрдик
(Ғ. Ғ.) Яхши билан юрсанг, етарсан мўродга. ( Мацол.)
Бу хил равишдо н, сифатдош, шарт феъли бошқарган қурилмалар маълум гап бўлакларидан ўзига хос хусусиятлари билан
ажралиб турадн Бу ўзига хос хусусиятлар қуйидагилардир:
а) улар мазмунан маътум мақсад ифодалайди (маълумки, гап
бўлаги маълум бир тушунчани ифодалайди);
б) уларда маълум даражада предикагивлйк, ҳукм англашилади, бу мазмун равишдош, сифатдош, шарт феълининг феъллик
хусусиятидан келиб чиқади;
в) бу хил қурилмаларда оҳанг эргаш гап оҳангига маълум
даражада якин туради. Равишдош, сифатдош, шарт феълли қурилмаларнинг бу хил ўзига хос хусусиятлари уларга маълум
мустақиллик беради ва бу билан улар оддий гап бўлакларидан
фарқланадн. Бу хусусиятлар уларни эргаш гапларга ҳам яқинлаштирса-да, аммо улар эргаш гап саналмайди, чунки таркибларида ўз эгалари йўқдир. Бу хил қурилмаларда мустақил эганинг
бўлнши уларга мантиқан мустақиллик беради, бу ҳолда маълум
(албатта, тобе) мазмун тугаллиги ифодаланади.
Равишдон, сифатдош, шарт феълли қурилмалардаги семантик,
грамматик ва оҳангдаги мустақиллик, эргаш гаплардаги мустақилликка қараганда нисбий бўлса-да, бу хусусиятлар уларни
алоҳида синтактик қурилма сифатида изоҳлашга олиб келди. Бу
хил қурилмали гаплар қўшма гап билан содда гап орасида туради. Шунинг учун ҳам равишдош, сифатдош, шарт феълли қурилмалар иштирок этган гапларни алоҳида гап конструкцияси — мур а к к а б г а п л а р деб номлаш маъқул
Ҳозирги ўзбек ва бошқа туркнй тилларга оид грамматикалар
4
www.ziyouz.com kutubxonasi
улар қўшма гапни ташиил этади. Қўшма гапларнинг бирор қисмини ташкил этган тўлиқсиз гапларда бирор бўлак тушиб қолади, ифодаланмаган бўлак бошқа гап таркибидан осонлик билан
топиб олинади. Шундай қилиб, бир гапдаги бирор бўлак тўлиқсиз гап учун ҳам умумий бўлак саналади. Бу типдаги тўлиқсиз
гаплар, одатда қўшма гапларнинг иккинчи қисмини ташкил этади Қўшма гапнинг таркибига кирувчи тўлиқсиз гаплар эгасиз,
кесимсиз ёки иккинчи даражали бўлаксиз бўлиши мумкин.
Э г а с и и ф о д а л а н м а г а н т ў л и қ с и з г а п л а р . Тўлиқсиз
гапларнинг эгаси ифодаланмаслиги мумкин Бу ҳолатда отлан
ёки феълдан ифодаланган кесим мавжуд бўлиб, унинг маъноси
бўрттирилади, диққат шу кесимга жалб этилади. Яширинган эга
.V, улар сингари кишилик ёқи у, бу каби кўрсатиш олмошлаонлан бўлади, бу хил гаплар ёзувда олдинги гапдан нуқта ёки
ундов белгиси билан ажратилади:
а) Ўғилчангни. янги яслида кўрдим, Қўзичоқдай ўйнаб юрар-
ди. Тетик, соғлом., хурсанд, хўп етилган. қизил олма каби
тўлиб турарди. (У.)
б)
—Ёлғон! — деба Самад яна.—Йигирма/падан кўнроқ дўзандаса бор эаа. (С. А ) Ўнтер Пршиибеев! — деб қияқирда ва
пгўқ-тўқ босаб кетда. ( А. ,Мух.) —Ҳув, кўряпсизми? — деда,—
Канал. Натта канал. Ўтган йила шқардик. (А. Қ.)
Баъзи тўлиқсиз гапнинг яширинган бўлаги кейингн гапдан
апглашилиб туради: Дў л ! — дег)и у ҳовучидаги муз пар/аларт а
қараб. — Дўл! —такрорлади жақли чиқкан чол Опқилга қараб.
(Ш. Р.)
К е с и м и и ф о д а л а п м а г а н т ў л и қ с и з г а п л а о: Нечаю
кундўз шамол, ёмғир, осмокдчн туман аримас эда (О Г Воқеана Аббосхон ҳам балади. Илҳом ҳам. (А. Қ ) Олам қуёш
билан ёруғ, одам илм балан (Мақол). Олтан ўтда балинади,
одам меҳнатда. !Мақол ,) Балимсизга аш йўқ. ии/сизги ош.
(Мақол). Буғдой устида бир қиз, кўзини уйқу босган.(!!. Т.)
И к к и н ч и д а р а ж а л и бўла^ и и ф о д а л а ц м а г а н т ў л и қ с и з г ап. Баъзан тўлиқсиз гапларда бошқарувчи сўз феъл
бўлкб, бошқарилувчи сўз ифодэланмайди, ифодаланган бўлак
олдинги гап таркибида мавжуд бўлади. Масалан- Унинг кичик
ҳийиқ кўзлари емон ёнди, лаблари титради. (О ) Хо/пинимни
ҳам камбағаллик йиқитди. бу ердаги оғир и/и нобуд қилди. (О. ) У ерда муҳаббат бўларди меҳмон, оромда ўтарди оц
ойдин тунлар. ( Ҳ . Ғ .)
Айрим тўлиқсиз гапларда бирданига бир неча гап бўлаги
ифодаланмаслиги ҳам мумкин:. , . Шохлардаги очилган, очил-
маган тўлиц кўсакларни битталаб санади:
етм/иита.
(Ҳ. Ғ.) . . . Ҳақг/қстан кў.гряк омо»ат: битта чурук ёғоч холос! (О.) -Т у ф -е номард! — Сулаймок ака дас/п ўркидан турди. ( М . Исм.)
.40
www.ziyouz.com kutubxonasi
ва илмий текшириш асарларида равншдошли қурилмалар ажратилган бўлаклар сифатида қаралади. Бунда ; жратилган бўлак
сифатида фақат -(и) б, баъзан -й шаклли равишдош қурилмаларигина кўзда тутилади, -гач, -гунча, -ганича шаклли равишдошли қурилмалар нима учундир шу қаторда ажратилган бўлак
сифатида кўрсатилмайди. Бундай шаклли равишдош қурилмаларини ҳам ажратилган бўлак санамаслик учун ҳеч қандай асос
йўқ. Мисоллар: Бухородан келгач, Тошкент мактабларида
ўқитувчилик қила бошлади (/4. Қ.) Бекка етгунча, белдан
айриласан. {Мацол.) Умурзоц ота, чойнакни ушлаганича,
эшик олдида тўхтаган Олимжонга цайрилди. {Ш. Р )
Равишдошли қурилмаларнинг айрим турлари грамматикага
оид адабиётларда ажратилган бўлак сифатида ўрин олган бўлсада, аммо сифатдошли қурилмалар ва шарт феълли қурилмалар
бирор гап бўлаги сифатида қатъий ўрин олган эмас.
Таркибида ўз эгаси бўлган сифатдошли қурилмалар ёки шарт
феълли қурилмалар, албала, эргаш гап бўлзди: Модомиш,
ҳаққингизда шу қабилда сўз юрар экан, албатта беҳуда бўлмаса керак, деб ўйлайман. (0,.) Қўйчивон кўп бўлса, цўй ҳа~
ром ўлади. {Мақол.)
Таркибида ўз эгаси бўлмай, умумий бир эгага тааллуқли
сифатдош ёки шарт феълли қурилмалар ҳам бўладики, уларни
эргаш гап ҳисоблаб бўлмайди. Масалан: Авазга отнинг юганинитутцизар экан, насиҳат цилиб бир сўз деди.. . ( Фольклор).
Тарих ёзила бошлаган кунгача ва ундан сўнгги жамиятнинг
яшаш усулларини ўциб ва шулар устида ўй юргиза бошласангиз, кўп цизиц даврларга рўбарў бўласиз. {Б. Ғ.)
Бу хил сўз қурилмаларини (равишдошли қурилмаларни ҳам)
зргаш гап ҳисоблаб бўлмагандек, уларни оддий гап бўлакларига
ҳам киритиб бўлмайди, Улар гапнинг айрим бўлаклари билан
эмас, гапнинг умумий мазмуни билан муносабатга киришади,
уларда маълум даражада ҳукм, предикативлик хусусиятининг
бўлиши, 'алоҳида оҳанг билан талаффуз этилиб, асосий гап бўлакларидан тўхтам билақ ажралиб туриши маълум даражада
уларга мазмунда ва оҳангда мустақиллик беради. Шу хусусиятларга кўра, сифатдошли, равишдошли, шарт феълли қурилмаларнинг бундай турлари ажратилган гап бўлаклари бўлади. Улар,
мазмун ва оҳангдаги хусусиятларига кўра, муракқаб гапни ташкил этади.
А ж р а ти л га н б ўл а к мураккаб гап синтакснсини ташкил
этувчи алоҳида бир гап бўлагидир; бинобарин, ажратилган бўлак
содда гап синтаксисини ташкил этувчи гап бўлаклари — аниқловчи, тЎлдирувчи, ҳолнинг бошқа бир шакли, уларнинг ажратилган тури эмас. Албатта. ажратилган бўлаклар шаклак гап
бўлакларига ўхшайди. Аммо улар маълум бир бўлаклар билан
бирикиб, кенгайиб, янги сифат касб этади. Айрим сўз бирикмалари маълум шарт-шароитда янги сифатга—гапга ўтганидек,
равишдош, сифатдош, шарт феъли, кўмакчили сўзлар ҳам ўзига оид бўлаклар билан кенгайиб, маълум ҳукмни ифодалаб.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi
мазмун ҳамда оҳанг жиҳатдан нисбий мустақилликка зга бўлиб,
янги бир синтактик натегория —ажратилган бўлакни ва мураккаб
гапнинг таркибий қисмини ташкил эгади
Шундай қилиб, содда ва қўшма гап орасида турувчи мураккаб гапларнинг белгиланиши айрим синтактик қурилмаларнинг
ўрцини тўғри аниқлашга ёрдам беради.
2.
Ажратилган бўлакларнинг иккинчи гуруҳини к ў м а к ч и л и қ у р и л м а л а р ташкил этади Ҳар қандай кўмакчили қурилмалар ҳам ажратила бермайди. Ажратилган бўлакни ташкил этувчи кўмакчилар қуйидагилардан иборат: ташцари, қараганда,
кўра, каби, сингари, ўрнига, устага, билан бирга, царши,
бўйша, биноан, туфайли, мувофиц, царамай ( царамасдан,
цараганда ; яраша, ҳолда, билан, сари. Аммо бу кўмакчили
қурилмалар ҳам ажратилган бўлак саналиши учун маълум шартшароит зарурдир. Бу шарт-шароитлар шулардан иборагки, кўмакчили қурилманинг ажратилиши учун: а) таркиб жиҳагдан
ёйиқ бўлиши: б) мазмунни бўрттириб, ажратиб ифодалаши; в)
алоҳида оҳанг билан галаффуз этилиб, асосий гап бўлакларидан
тўхгам билан ажралиб туриши керак.
Қиёсланг: Сиз аслда туғилгансаз шаааф-шон уцун. Памир
бўйлаб лочин кади учгансиз отда. (Ҳ. О. ) — Ажратилмаган ҳолли содда гап.
Ҳозиргина бемалол ўйнаб юрган икки бола Ййлчини кўриш
билан ўндан ҳурккан каби, ичкари ҳовлига цочишди. (О.)-—
Ажратилган ҳолли содда гап.
Ажратилган кўмакчили қурилмалар ўзига хос айрим хусусиятлари билан оддий гап бўлакларидан фарқланади:
1) улар гапнинг умумий мазмунига алоқадор бўлиб, ҳаракат,
ҳолат, хусусиятларнинг нима асосида, нима билан рўй бериши
ёки бермаслигини кўрсатади ёки икки хил мазмун бир-бирига
қиёсланади;
2) улар маълум бир сўроққа жавоб бўлмайди, гапнинг кесими билан ёки бошқа бирор бўлаги билан грамматик алоқага киришмайди. Чунки улар гапнинг умумий мазмуни билан муносабатда бўлади;
3) уларда маълум даражада предикативлик хусусияти бўлади,
ҳукм англашилади. Бу хусусиятига кўра, кўмакчили қурилма
қисқартирилган гапга ёки эргаш гапга ўхшайди;
4) улар ўзи ифодалаётган мазмунни бўрттириб, уни бошқа
гап бўлакларидан ажратиб ифодалайди;
5) шу хусусиятларига кўра, улар ажратилган оҳанг билан
талаффуз этилади, бошқа гап бўлакларидан тўхтам билан ажралиб туради.
Ажратилган кўмақчили қурилмалар ўзига хос хусусиятлари
билан оддий гап бўлакларига тенг 'бўлмайди ва эргаш гапларга
яқинлашади. Аммо улар эргаш гап ҳам бўла олмайди, чунки уларнинг таркибида ўз эгаси бўлмайди. Шундай экан. ажратилган
кўмакчили қурилма иштирок этган гап қўшма гап ҳам бўла олwww.ziyouz.com kutubxonasi
43
майди. Шунга қарамай, таркибида ажрагилган кўмакчилиқ қурилма иштирок этган гапларда мураккаб фикр ифодаланади.
Шунга кўра, бу хил қурилма гаплар м у р а к к а б г а п л а р деб
номланади.
3.
Ажратилган бўлакларга а ж р а т и л г а н с и ф ат л о в ч и л а р
ва и з о ҳ л а р ҳам киради. Масалан: Ёпиралиб келинглар, аш з
одамлар; Бу ер одам ери — м у қ а д д ас, к ў р к а м . (Ғ. Ғ.) Бу
ерларга келган у — х а л қ ў ғ л а, ш о и р, Ватан тоғлари сари
тиб қучоғин. 10 .)
Ажратилган сифатловчилар ва изоҳловчилар ўз хусусиятлзри
билан оддин гап Оўлакларид*н фарқланади. Бу хусусиятлар маьнони бўрттириб, ажратиб ифодалаш, бирор бўлакни изоҳлаш ажратилган оҳанг билан талаффуз этилишида кўринади. Бундан ташқари, бу хил ажратилган бўлаклар икки ёқлама маъно муносабатига киришади. Аввало, улар маълум бир бўлакни аниқлайди,
изоҳлайди (юқоридаги мисолларда ер сўзи ва у олмоши аниқлападиф Иккинчидан, ажратилган бўлак гапнинг кесими, билан у орқали бутун гап мазмуни билан маъно муносабатига киришади; биринчи мисолда муқаддас, кўркам ажратилган сифатловчиси ер ни
аниқлаш ва бу хусусиятни ажратиб ифодалаш билан бирга,
кесимга (ёпирилиб келинглар) ҳам боғланади — нима сабабдан
ёпирилиб келиш зарурлигини кўрсагади („бу ер муқаддас, кЎркам бўлгани учуп ёпирилиб келинглар“). Иккинчи мисолда ҳам
ажратилган изоҳловчи халқ ўғли. шоир сўзлари у олмошини
кзоҳлаш билан бирга, кесимдан англашилган ҳаракат (келган)
нинг нима сабабдаи рўй беришини англатади („халқ ўғли, шоир
бўлгани учун, бу ерларга келган“).
Ажрагилган бўлаклардяги икки хил маъно муносабатининғ
бирп асосий бўлиб, иккинчиси қўшимча мазмундир Бўндай
қўшимча мазмун сабабгина бўлиб қолмай, таъкид, пайт, шарт,
тўсиқсизлик мазмуни ва турли ҳнс-туйғу ифодалаган муносабатлар ҳам бўлиши мумкин.
Ажратилган бўлакларнинг хусусиятларидан яна бири, унда
предикагивлик мазмунининг бўлиши, ҳукмнинг, тўғрироғи, ярим
ҳукмнинг англашилишидир. Шунинг учун ҳам улар тўликсиз
гапга ҳам ўхшайди. (Биринчн мисолда: Бу ернинг одам ери ва
унанг муқаддас, кўркам эканлиги англашилади. Иккинчи мисолда унинг бу ерларга келгана ва унинг халқ ўғли , шоир
экани ифодаланади.) Ажратилган бўлакнинг гапга яқиилиги унинг
алоҳида оҳапгидан, бошқа гап бўлакларидан тўхтам билан ажралиб туришидан ҳам билиниб туради. Ажратилган бўлаклардаги ҳукм баъзан шу даражада кучаядики, натижада ажратилгак
бўлак оҳзнгда ва маънода кесимга яқинлашади: Заводларда ии-
гшплар илғ . ор, Пўлат қуйиб, ҳаёт қуради, Фабрикада қизлар иж о д к о р, Озод меҳнат завқин суради ( О.)
Илғор, ижодкор сўзларипппг кесим бўлмай, ажратилган бўлак
экани ҳаёт қуради, завқин суради каби кеснмларга боғланишидан кўринмб
■14
турибдп.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ажратилган бўлаклардаги бундай маъно ва оҳангдаги мустақиллик, унинг мазмунидаги предикативлик белгилари, албатта,
уларни маълум бир мустақил ёки тобе гапга айлантириб юбормайди Смахсус шарт-шароит билан улар тўлиқсиз гапга айланиши
ҳам мумкин). Чунки ажратилган аницловчи ёкн изоҳловчи аниҳланмишининг шу жумлада ифодаланиши, айниқса, ёнма-ён келиши уларга маънода ва оҳангда тўлиқ мустақиллик бермай,
уларнинг изоҳловчилик хусусиятини таъкидлаб турди. Ажратилган бўлакларнинг алоҳида бўлак эканлиги таркиби ва оҳангидан
ҳам билиниб туради. Аммо бу бўлак оддий гап бўлагидан фарқланади. Бу фарқ унинг мазмунидаги мураккаблик, яъни икки
ёқлама мазмун алоқасида ва оҳангида кўринади; шунга қарама.': ажратилган бўлак оҳангига кўра, гапга яқин туради, бу
оҳангда маълум даражада ҳукм англашилади.
Демак, ажратилган бўлаклар ўзига хос хусусиятлари билан,
бир томондан, оддий гап бўлакларидан фарқланса, иккинчи томондан, улар тўлиқсиз ёки эргаш гаплардан ажралиб туради.
Ажратилган бўлакли гаплар мазмун ва оҳангдаги ўзига хос хусусиятлари билан мураккаб фикрни ифодалайди. Аммо мураккаб
фикрни ифодаловчи бу гаплар қўшма гап бўла олмайди, чунки
таркибида фақат битта асосий предикатив бирлик мавжуд. Шу
билан бирга, бу хил гап қурилмаси содда гап ҳам бўлмайди,
чунки таркибида асосий предикатив бирликдан ташқари. ярим
предикативлик мазмуни бўлган ажрагилган гап бўлаги бор. Шунинг учун ажратилган аниқловчи ёки ажратилган изоҳловчи иштирок этган гап қурилмаларини содда гап билан қўшма гап орасида турувчи м у р а к к а б г а п л а р тури деб ажратиш зарур бўлади.
11.
Мураккаб гапни у н д а л м а л а р ё к и к и р и ш б ў л а к л а р
иштирок этган гаплар ҳам ташкил этади Бу хил сўзларнинг гап
бўлаги бўла олмаслиги грамматик адабиётларда кўрсатиб ўтилади. Бунинг асосий сабаби қилиб, ундалма ва кириш бўлакларининг гап бўлаклари билан грамматик алоқага кириша олмаслигини кўрсатадилар. Аммо ҳамма грамматик адабиётларда ҳам бу
хил бўлаклар гапнинг умумий мазмуни билан муносабатга киришиши айтиб ўтилади: бу хил бўлаклар сўзловчининг ифодаланаётган ҳаракат, ҳолатга муносабатини ёки фикрлар ўртасидаги
муносабатни кўрсатади ёки нугқ қарашли бўлган шахс ва предметларни ифодалайди.
Гап таркибида бирор сўз маълум бир маъно ифода қилар
зкан, бундай сўз маълум бир грамматик алоқага ҳам киришишш
керак. Масала шуидаки, ҳозиргача гапда сўзларнинг алоқас>
тенг ва тобе (сўнгги алоқа ўз ичига мослашув, битишув, бошқарув алоқаларипи т а д и ) алоқа деб келинади ва бутун сўзлар шу
алоқаларга мослаб ҳукм қилинади. Ундалма ва кириш бўлаклаг
узига хос грамматик усул билан муносабатга киришади. Бу грам
матик алоқа усулини и з о ҳ л а ш деб номлаш мумкин. Изоҳлан
грамматик алоқа усули ҳозирги анъанавий тобе алоқа усулиг;
ҳам, тепг алоқа усулига ҳам ўхшамайди. Бу грамматик усу.
ўзига хос бўлиб, граммагик муносабатларнинг учинчи туриниwww.ziyouz.com kutubxonasi
4
и з о ҳ л а ш у с у л и н и ташкил этади. Ундалма ва кириш бўлаклар ҳам оддий гап бўлакларига ўхшаб мустақил сўз туркумлари
билан ифоааланади ва ўзига оид маълум бир бўлакларни бошқариб кела олади.
Ундалма ва кириш бўлаклар алоҳида оҳанг билан талаффуз
этилади, гап бўлакларидан маълум тўхтам билан ажралиб туради. Улар маънодагина эмас, оҳангда ҳам алоҳида мустақилдир.
Шундай қилиб, ундалма ва кириш бўлаклар иштирок этган
гапларда содда бир фикр, ният ифодаланмай, мураккаб фикр,
ният англашилади ('яъни маълум бир ҳаракат—ҳолат, хусусият
ҳақида хабар ва шу хабарга бўлган сўзловчининг модал муносабати). Бундай гап қурилмаси қўшма гапни ҳам ташкил этмайди, чунки бу қурилмаларнинг таркибида бир-бири билан боғланган ёки мустақил икки хил предикатив бирлик бўлмайди.
Ундалма ва кириш бўлакли гаплар мураккаб гапни ташкил
этади.
Шундай қилиб, мураккаб гапнинг ўзига хос қуйидаги хусусиятлари бўлади:
1) мураккаб гапларнинг таркибида, асосий гап бўлакларидан
ташқари, ажратилган бўлак ёки ундалма, ёки кириш бўлаклар
бўлади (баъзан бу бўлакларнинг бир нечаси бир гап таркибида
бўлиши мумкинў;
2) мураккаб гаплар орқали содда, биргина мақсад, ният ифодаланиб қолмай, мураккаб фикр ифодаланади;
3) мураккаб гап таркибида икки хил предикатив бирлик,
ҳукм бўлади. Бу предикатив бирлик ёки ҳукмнинг бири асосий
бўлиб, иккинчиси тўлиқ бўлмаган ҳукм, ярим предикативликдир. Асосий ҳукм гапнинг умумий мазмунидан англашилса, тўлиқ бўлмаган ҳукм, ярим предикативлик бу хил гапнинг ажрагилган бўлаклари ёки ундалмалари ва .ёхуд кириш бўлаклари
орқали ифодаланади;
4) мураккаб гапни ташкил этган бўлаклар гапнинг бошқа бўлаклари билан ёки гапнинг умумий мазмуни билан изоҳлаш муносабатига киришади;
5) ундалма ва кириш бўлакли синтактик қурилмалар ўзига
хос гап бўлаклари саналади. Ажратилган кўмакчили қурилмалар
эса тўлдирувчи ҳам, ҳол ҳам бўлмай, ажратилган гап бўлаклариникг алоҳида бир турини ташкил этади.
Мураккаб гаплардаги ярим предикативлик (тўлиқ бўлмаган
ҳукм) эргаш гапларга ёки тўлиқсиз гапларга ва ёки бир составли гапларнинг, айрим турларига ўхшайди. Тўлиқ бўлмаган
ҳукмни ифодалаган ажратилган бўлаклар, ундалмалар ва кириш
бўлаклар мазмунан ва оҳангига кўра маълум даражада мустақилликка эга бўлсалар ҳам, аммо улар гап бўла олмайди;
6) мураккаб гапни ташкил этган бўлаклар асосий гапнинг
умумий мазмуни билан муносабатга киришади. Улар баъзан
шаклан айрим гап бўлагини изоҳлаш орқали гапнинг умумий
мазмунига алоқадор бўлади, бундай бўлакларнинг мазмун муносабати иккиёқламадир. Аммо бу мазмун муносабатларининг бири
46
www.ziyouz.com kutubxonasi
асосий, етакчи бўлиб, иккинчиси кўшимча мазмун муносабатидир;
7) мураккаб гапни ташкил этувчи бўлаклар: ажратилган бўлаклар, ундалмалар, кириш ёки изоҳ бўлак ва бирикмалар ўзига хос оҳанг билан талаффуз этилади, Бу оҳанг бошқа гап бўлаклари оҳангига ўхшамайди, улар гап бўлакларидан тўхтам
билан ажралиб туради;
8) мураккаб гап ўзига хос синтактик қурилмадир. Улар содда
гапдан ҳам, қўшма гапдан ҳам фарқ қиладш Маълумки, ҳар бир
синтактик қурилманинг ўзига хос таркибий қисмлари бўлади
(содда гапнинг гап бўлаклари, қўшма гапнинг эргаш гаплари каби). Мураккаб гап синтаксисининг таркибий қисмини ажратилган
бўлаклар, ундалмалар, кириш ёки изоҳ бўлак ва бирикмалар
ташкил этади. Бу синтактик категориялар оддий гап бўлакларидан ҳам, қўшма гапни ташкил этувчи қурилмалардан ҳам фарқланиб, м у р а к к а б г ап қ у р и л м а л а р и деб юритилади.
АЖРАТИЛГАН БЎЛАКЛАР
Гапнинг ажратилган бўлаклари муҳим услуб воситаларидан
биридир. Мураккаб фикрни содда, ихчам ва таъсирли ифодалаш
усулларидан бири ажратилган бўлаклардан фойдаланишдир. Шунинг учун ҳам ажратилган бўлаклар масаласи грамматика билангина эмас, услуб, оҳанг, тиниш белгилари масалалари билан ҳам
боғланади. Ажратилган бўлаклар ўзининг грамматик белгиси
мазмуни ва вазифасига кўра, синтаксиснинг махсус соҳаси—мураккаб гап синтаксисининг ўрганиш манбаидир.
Ажратилган бўлаклар тилда қадимдан қўлланиб келади; бу
грамматик категория ўзининг тарихий тадрижий тараққиёт йўлига эга. Ажратилган бўлакларнинг равишдошли қурилмаларини,
кўмакчили қурилмаларнинг кўп турларини, ажратилган аниқловчиларни деярли ҳамма еэ ҳар қандай турини ёзма ёдгорлик тилида учратиш мумкин. Ажратилган бўлакларнинг адабиётда қўлланиши айниқса сўнгги йилларда авж олди. Бунда ўзбек ёзма
адабий тилининг халқ тилига яқинлашиб, янада такомиллашиши,
тилларнинг ўзбек тилига баракали ва самарали таъсири бўлди.
Ажратилган бўлак ўзининг мазмуни, вазифаси ва шунга мувофиқ ўзига хос оҳанги билан ажралиб турувчи алоҳида синтактик қурилмадир. Ажратилган бўлак мазмунидаги ўзига хос хусусият шундаки, унда ярим предикативлик, маълум даражада
ҳукм ифодаланади. Масалан: Аёл, болаштг олдага келаб ва
ачиниб, боишна силади. (П, Т.) Бугун кун бўлади, равшан ва
бедоғ. (Ҳ. О.)
Ҳар икки жумлада икки хил ҳукм ифодаланади. Биринчисида
аёлнинг бола олдига келиши ва ачиниши ҳамда аёлнинг бола
бошини силаши; иккинчисида—бугун (яхши) кун бўлиши ҳамда
бу куннинг равшан ва бедоғ бўлиши. Иккала жумладаги икки
хил ҳукм, хусусиятига кўра, бир хил эмас: бу ҳукмларнинг бири асосий ҳукм бўлиб, иккинчиси ярим ҳукм, ярим предикатив4/
www.ziyouz.com kutubxonasi
-пикдир Ажратилган бўлакарда ана шундай ярим ҳукм, ярим
лредикативлик ифодаланади. Бу ҳукмнинг тўлиқ бўлмаслигига
сабаб шуки, ажратилган бўлаклар асосий ҳукмга тобе бўлади,
уни изоҳлайди, аниқлайди, тўлдиради. Бундан ташқари, ажратилган б^лакларда ҳукмнинг тўлиқ бўлиши учун грамматик
асос (ўз эгасининг бўлмаслигн) ҳам, оҳангга хос асос (гапга хос
оҳангнинг бўлмаслиги) ҳам йўқдир.
Ана шу асосларга кўра, ажратилган бўлакли гаплар қўшма
гапни ташкил эта олмайди. Шу билан бирга, ажратилган бўлаклар оддий иккинчи даражали бўлаклардан ҳам фарқланади. Ш унинг учун ҳам ажратилган бўлакли гап оддий содда гап бўлмай, мураккаб гапни ташкил этади.
Ажратилган бўлакнинг ўзига хос маънавий вазифаси (семантик функцияси) бўлади. Бу вазифа шундан иборатки, ажратиш
орқали маълум бўлакнинг маъноси алоҳида бўрттириб кўрсатилади. Бу мантиқий ажратиш оҳангда ҳам ўз ифодасини топади:
ажратилган бўлак бошқа гап бўлакларидан фарқланувчи алоҳида оҳанг билан талаффуз этилади. Ажратилган бўлакнинг маъно
хус/сияти бу билан чекланмайди, ажратилган бўлаклар орқали
бошқа, қўшимча маънолар ҳам ифодаланади. Масалан: Бари —
Рогдаа, қ ў р н м а с б а ҳ о дир. Қилиш юрт очишга қодир. (П )
Бунда ажратилган бўлак қўрқмас баҳодир — Рогдайнинг белгисини кўрсатибгина қолмай, нима габабдан унинг қиличи юрт
очпшга қодир эканини ҳам таъкидлайди.
Ажратилган бўлак орқали сабаб, таъкид каби қўшимча маъно бўёқлари ёки модал муносабатлар ифодаланади. Бундай қўшпмча маъно муносабатларининг ифодаланишига сабаб шуки,
ажратилган бўлак фақат ўзи аниқлаётган бўлак билан алоқага
кнришиб
қолмай, аниқланмиши
муносабатга
киришаётган
бўлак билап ҳам ёки гапнинг умумий мазмупи билан ҳам алоқага киришади (юқоридаги мисолда бирикмали аниқловчи аниқланмиш билац ҳам, кесим билан ҳам алоқага киришган). Аммо бу
иккиёқлама муносабатнинг бири ҳам мазмунан, ҳам грам-матик
томондан бўлиб, иккинчи хил муносабаг эса фақат мазмунандир.
Ажратилган бўлакнинг содда гап сингари ўз мустақил, мантиқ урғуси бор, у гап бўлакларидан тўхтам с.илан ажралиб туради, ўзига хос оҳанги бўлади. Ажратилган бўлаклардаги оҳанг
оддий гап бўлакларининг оҳангига ўхшамайди, ажратилган бўлак алоҳида пасайган (баъзан кўтарилган) оҳанг билан талаффуз
этилади. Одатда, ажратилган бўлакдан олдин келган, изоҳланаётган сўзда оҳянг кўтарилади, ажратилган бўлакда эса оҳанг пасаяди ёки одатдан ташқари кўтарилади: Унсин ўяун, бечора
қиз учун, бу қандай мудҳши мотам! (0).
Агар ажратилган бўлак бир сўздангина иборат бўлса, аниқланмишнинг оҳангида ўзгариш бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо
ажратилган бўлакнинг оҳанги ўзига хос хусусиятни йўқотмайди.
Агар ажратилган бўлак гап бошида келса, табиийки, ундан
олдин оҳанг кўтарилмайди; агар ажратилган бўлак гап охирида
келса, оҳанг пасаяди.
18
www.ziyouz.com kutubxonasi
.Масалан: Б а х м а л ж а б д у қ л а р у р и б , с у л у в қиз л а р д ай ю риб, арғумоқлар чопдилар. (Ҳ. О. I Бири акс этар
гулларда, Бири олим, ё қ и м л и х у шф еъ л. (Ҳ. П .) — Сафар
ким ? — яна сўради Акрамбой. — Менинг иним — м а н а бу
оаа. ч. .. (С. А )
Ажратилган бўлаклар гапнинг бошқа бўлаклари билан мазмунан муносабагда бўлади. Ажратилган бўлак билан ажратилмиш аниқланмиш ўртасидаги оҳангда „мелодик-ритмик“ муносабат мавжуд.
Ажратилган бўлакнинг ўзига хос хусусиятлари мана шулардан кборат.
Ажратилган бўлаклар тузилишлари, маъно ҳамда вазифаларига кўра, бир томондан, уюшиқ бўлакларга, иккинчи томондан,,
Кўшма гап таркибидаги эргаш гапларга ўхшайди. Ахшо улар ўртасида маълум ва аниқ фарқ бор.
Ажратилган бўлак билан уюшиқ бўлак ўртасидаги фарқ қуйидагича:
1. Гапнинг ҳар қандай бўлаклари уюшиб кела олади, лекин
ҳар қандай гап бўлаги ажрэтилиши мумкин эмас, фақат иккинчи даражали бўлакларгина ажратилиши мумкин.
2. Ажратилган бўлак бирор гап бўлагининг хусусиятини ажратиб кўрсатади, шу билан бирга, унга қўшимча изоҳ беради,
асосий мантиқий урғу ажратилган бўлакда бўлади.
Маълумки, бундай хусусият уюшиқ бўлакда йўқ.
3. Ажратилган бўлакнинг ўзига хос оҳанги бўлади, у гап бўлакларидан тўхтам билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам
ажратилган бўлакдан олдин ва кейин (изоҳ маъносидаги ажратилган аниқловчилардан ташқари) вергул ёки тире қўйилади.
Уюшиқ бўлак бўлса, санаш оҳанги билан талаффуз этилади.
Уюшиқ бўлаклар орасида тўхтам бўлса ҳам, уюшиқ бўлак билан гапнинг бошқа бўлаклари ўртасида тўхтам бўлмайдк. Шу
сабабли уюшиқ бўлаклар орасида (бириктирувчи боғловчилар ишлатилмаган бўлса) вергул қўйилади, аммо уюшиқ бўлаклар билан оддий гап бўлаклари орасцда вергул қўлланилмайди.
Эргаш гап эга ва кесими бўлган, мазмунан ва оҳангга кўра,
гап ҳукмидаги сўзлар бирикмасидир. Ажратилган бўлакнинг таркибида (кенгайиб келган ўринларда ҳам) эга ва кесим бўлмайди. Ажратилган бўлак яхлит ҳолда маълум гап бўлаги билан муносабатга киришади.
ГАП БЎЛАКЛАРИНИ АЖРАТИШ УСУЛЛАРИ
Бирор гап бўлагини ажратишга бўлган зарурият грамматик
ва оҳангда маълум шарт-шароитнинг мавжуд бўлишини талаб
этади. Булар: сўз тартиби; ажратилган бўлакнинг ҳажми; ўзига
хос оҳанги; тўхтам; сўз алоқасининг ўзига хос хусусияти ва
бошқалар.
Шуни эътироф этиш керакки, бирор гап бўлагини ажрагиш
маълум сабаб билан рўй бериб, ажратилиш усуллари ҳам турли4— 2015
49
www.ziyouz.com kutubxonasi
тиш н и я т и г а боғлиқ бўлади. Бунца ажратилган бўлакларда
модаллик аниқ ифодаланади. Масалан: М\>лла Абоураҳмоннинг
совяилари бошлаб Солиҳ махдумнинг қизи—Раъно уяун бор•
дилар. (А. Қод.)
Бу мисолимизда муаллиф Раъно учун иборасини ажратади,
чунки у Солиҳ махдумнинг қизи Раъно бўлгани учун совчилар
борганини бўрттириб кўрсатмоқчи, эслатмоқчи бўлади. Мисол:
Шч отпга мана бу боланинг — Қ у д а й б е р д и н и н г ишқи пгушиб цолган экан. (М. А.) Бунда ҳам муаллиф боланинг ким
эканлигини изоҳлаш, эслатиш, бошқа гап бўлакларидан ажратиш
(у машҳур Қунанбойнинг ўғли!) мақсадида шахснинг номини
билдирувчи Қудайберди сўзини келтиради.
Муаллифнинг маълум маънони бўртгириш нияти билан ажратиши кўпроқ кўмакчи билан келган сўзлар ёки аниқланмишдан
олдин келган аниқловчилар орқали бўлади.
Қуйидаги мисолда муаллиф ажратилиши мумкин бўлган ўринда ажратишни лозим топмаган: Олтинчи куни к е ч к и п а й т
Аҳмаджон ўз взводи билан. . . милтиқ тозалаш билан машғул эди. (А Қ.)
Умуман, жуда кўп ўринларда гап бўлакларининг ажратилиши
муаллифнинг гапдаги бирор бўлакка аҳамият бериб, уни бўрттириб кўрсатишига боглиқдир. Ажратиш маълум модалликни ифодалаш. учун грамматик восита сифатида хизмат қилади.
Гап бўлакларининг ажратилиш усуллари бу билангина тугалланмайди. Баъзан ажратилган бўлак ва аниқланмиш бўлак.нинг қандай сўз туркумларидан ифодаланиши ҳам шу бўлакнинг
ажратилиш хусусиятини белгилаб беради. Шунга кўра. кишилик
олмошлари ва атоқли отларга мансуб аниқловчилар, одатда, ажратилади.
Ажратилган бўлаклар маъпоси ифодаланиши, вазифасига кўра қуйидаги турларга бўлинади:
1. Ажратилган феълли қурилмалар.
2. Ажратилган кўмакчили қурилмалар.
3. Ажратилган сифатловчилар.
4. Ажратилган изоҳлар.
А ж р а т и л г а н к ў м а к ч и л и қ у р и л м а л а р , гап бўлаклари билан ўзига хос грамматик алоқасига кўра, на ҳолга, на тўлдирувчига ўхшайди. Масалан: Кеча, о д а т г а м у в о ф и қ , на-
ри-бери „етти“ қилинди. (О.) Қ и з и г а ж а в о б б е р и ш ў рн и г а , хаёлчан кулимсираб турган кўзларини қуёш ботаёт•
ган \'фққа, узоқларга тикди. (А. Мух.) Д и н и й и л м л а р д а н
т а ш қ а р и , риёзиёт, илми нужум. мантиқ, адабиёт ва ҳоказолардан кенг, пишиқ маълумот касб этган эди. (О )
Кўмакчили қурилмаларнинг ҳаммаси учун умумий бўлган
мазмун бор. Бу — кўмакчили қурилманинг мазмуни умумий гап
мазмуни билан муносабатга киришишидир. Бу хил қурилмалар
айрим гап бўлаклари билан эмас, гапнинг умумий мазмуни билан алоқага киришади. Бу мазмун муносабати маълум предмет,
ҳаракат, ҳолат, хусусиятнинг бир-бирига қиёсланиши, солишти51
www.ziyouz.com kutubxonasi
ча бўлиши мумкин. Шу билан бирга умумий хусусиятлар, уму»
мий шарт-шароитлар ҳам бўлади.
I. Гап бўлакларини ажратишда гап таркибидаги б ў л а к л а р н и н г т а р т и б и н и ўзгартириш муҳим роль ўйнайди.
Маълумки, ҳозирги ўзбек адабий тилида айрим гап бўлакларининг ўзига хос ўрни бор — аниқловчи ўз аниқланмиши бўлган
отдан олдин, равиш ҳоли эса феъл-кесимдан аввал келади. Бу
тартибнинг ўзгариши, масалан, аниқловчининг аниқланмишдан
сўнг қўйилиши, феъл-кесим билан равип] ҳоли ўртасида бошқа
гап бўлакларининг бўлиши — гапнинг оҳангини, инверсияга учраган гап бўлагининг маъносини, қисман бўлса-да, ўзгартиришга
олиб келади. Бу ҳол ўрни ўзгарган гап бўлакларига диқкатнинг
тортилишига, натижада шу бўлакнинг ажратилишига сабаб бўлади. Масалан: Улардан бари — с е р с о ц о л, р а н г п а р ва
о р и қ — ўз мантиқинанг кучини кўрсатишга тиришади. (0.)
Сўнг Нури, ў р н и д а н т у р и б , дадаси билан совуққина
кўришди. (0).
Инверсияга учраган ҳар қандай гап бўлаги ҳам ажратила бермайди; фақат гап таркибида қагъий ўринга эга бўлган гап бўлаклари тартибининг ўзгариши улзрнинг ажратилишига сабаб
бўлади.
II. Кўпинча гап бўлакларининг ажратилиши учун уларнинг
ўзига оид сўзлар билан к е н г а й и б к е л и ш и зарур бўлади.
Бу ҳол гап бўлагига нисбий мустақиллик бериб, бошқа гап бўлакларидан ажратилишига олиб келади. Масалан. Мен ўзбек,
т о ш к е н т л и к и ш ч и н а н г ў ғ л и , сени юрагимдан куйлайман ҳар дам (Ҳ. Расул). Хотини, р а н г и ў ч г а н , ўрнидан
туриб, болани беланчакка солди. (Л. Қ.)
III. Баъзан айрим гап бўлаклари ўзидан олдин келган бўлакни и з о ҳ л а б к е л и ш йўли билан ажратилиши мумкин. Супа-
дан жуда нарида, м а р в а р т а к т у т л а р с а л ц и н и д а ,
. . . оломон кўмрайиб қараб турар эси. (М. Исм )
Бу гапда супадан жуоа нарада иборасининг умумий маъносини ажратилган бўлак аниқлаб беради.
Бу хил гап бўлаклари ўзига хос кўтарилувчи ёки пасаювчи
оҳанг билан талаффуз этилиб, асосий гап бўлакларидан тўхтам
билаи ажратилади. Шу сабабли диққатни кўпроқ ўзига жалб қилади, натижада ўзи изоҳлаётган бўлакни бўргтиркб, гапнинг бошқа бўлакларидан ажрагиб кўрсатади Одатда, изоҳланмиш сўз
қандай сўроққа жавоб берса ва қандай вазифада келса, ажратилган изоҳлар ҳам шу хил сўроққа жавоб бўлади ва шу хил
вазифада ишлатилади.
Баъзан ажратилган бўлакни аниқлаш., изоҳлаш, таъкидлаш
учун яъни, масалан, хусусан, жумладан, айниқса каби сўзлар
келади.
IV. Айрим ўринларда баъзи гап бўлакларининг ажратилишк
гаянинг синтактик қурилиши, ажратилган бўлакнинг ўзига хос
хусусиятидан келиб чиқмай, м у а л л и ф н и н г шу гап бўлагининг маъносиии бўрттириб, бошқа бўлаклардан ажратиб кўрса50
www.ziyouz.com kutubxonasi
рилишидир; ажратилган кўмакчи-ш қурилмаларниьг умумий мазмуни билан асосий гапнинг умумий мазмуни қиёсланади. Ву қиёслаш орқали маълум предмет ёки хусусиятлар ўхшатилади (ка6а, сингари), зид қўйилади ёки қиёсланади (царши, яраша, қарамай, қараганда, кўра, ҳолда, ўрнига), бир-бирига қўшилади’
(ташқари, устига, билан бирга), маълум хатгу-ҳаракат хусу'.иятларнинг рўй бериши асосланади (бўйт а, биноан, туфайли,
чувофиқ, билан) ва ҳ. к.
Ажратилган кўмакчили қурилмаларни, ўзига хос мазмуни ва
граммагик белгисига кўра, қ и ё с и й г а п б ў л а к л а р и деб
номлаган маъқу.л. Бу хил қурилмалар ҳам гап бўлаги бўлади,
чунки улар, таркибларида ўз э(а ва кесимлари бўлмагани учун,
эргаш гап саналмайди, аммо семаптик вазифасига кўра эргаш
гапга яқин туради. Ажратилган кўмакчили қурилма мазмуни ва
грамматик хусусиятга кўра гап бўлаги саналади.
АЖРАТИЛГАН ФЕЪЛЛИ БИРИКМАЛАР
Ажратилган феълли бирикмаларчи равишдош, сифатдош ва
шарт феъли бошқарган бирикмалар ташкил этади.
Равишдошли бирикмалар
Равишдош ўзининг феъллик хусусиятларига кўра маълум гап
бўлакларини — тўлдирувчи ёки ҳолни бошқариб, кенгайиб кела
олади. Ўзига оид сўзлар билан кенгайиб келган равишдошлар
-'авишдошли бирикма дейилади Равишдошли бирикма мазмунан
ҳол гуруҳига кириб, маълум мазмунни бўрттириб ифодалаш, алоҳида оҳанг билан талаффуз эгилиб, бошқа гап бўлакларидан
тўхтам билан ажралиб тургани учун, улар ажоатилган бўлак саналади
Равишдошли бирикма шаклидаги ажратилган ҳоллар ҳозирги
ўз'.'ек адабий тилида кенг қўлланади.
Равишдош - бу иккинчи даражали кесимдир. У маълум бир
эганинг ҳаракат-ҳолатини ифодалайди. Аммо бу ҳаракат-ҳолат
бошка. асосий ҳаракат-ҳолатни турли томондан изоҳлайди, тўлдиради. Шунга кўра равишдош, асосий феълга ўхглаб, маълум
бўлаклар (тўлдирувчи, ҳол) ни бошқариб келади. Шунинг учун
ҳам равишдошли бирикма ҳам мазмунан, ҳам грамматик томондан, оҳангига кўра, маълум мустақилликни ташкил этадн. Бу билан гапда икки марказ вужудга келади: бу марказларнинг бири
тобе, иккинчиси ҳоким бўлади. Равишлошли бирикма тобе марказпя ташкил этади (шупинг учун ҳам кўп вақт рзвишдошли
бирикмани алоҳнда гап билан алмаштириш ҳам мумкин бўлади).
Равишдошли бирикма гапнинг бошида, ўргасида, охирида келишн мумкин. Ҳар уч ҳолатда ҳам мазмунни бўрттириб, айириб,
диққатни шу мазмунга жалб қилиб ифодалайди. Сайисхонанинг
урта белидаги шнахона устида гуриллаб ёнаётган олов тев;рагида еттанш лампа остида гурунглашиб, чой ичишиб,чи62
www.ziyouz.com kutubxonasi
лим яекшаиб, сайаслар ўтармоқда эдилар. (С. А.) Ж илға
оқар ўйноқлаб , беташвиш ўз аўлада, Гулдараб кўнглан чоғлаб. боқнай ўнгу сўлага. (Э. Охунова).
0 н 1 келар аўлда югуриб, кўрингандан қазини сўраб. (У.)
Равишдошли бирикма гаининг охирида келиши шеъриятда
учрайди ёки кўчирма гапдан сўнг келган муаллиф гапи таркибида бўлади.
Гап бошида келган равишдошли бирикманинг мазмунан ва
оҳанг жиҳатидан ажратилиши аниқ бўлади: Бечорага зулм ай-
лаб, қўл-бўйнини боғлабсан, ҳар сори чекиб-сўдраб, ўлдиргани
чоғлабсан. (Фурқат). Қаҳратон қишда ялангоёқ муз босаб,
счратонда қазғин қум кечиб, ассиқда, совуқда обдан пишган
йигатни ҳам, . . . кун хийла бетоқат қилган эди. (О.)
Ўзбек адабий тилида равишдошли бирикма ажратилмаслиги
ҳам мумкин. Бундай бирикма феъл кесим билан ёнма-ён келиб,
ундан бирор тўхтам билан ажратилмайди, умумий оҳанг билак
талаффуз этилади. Масалан: . . . кунини ў т к а з и б юрган экан.
(Л. Қ.) Асрорқул хатни ў қ и б бўғилда. (А Қ.)
Шунингдек. равишдошли бирикма кўмакчи феъл билан ён~
ма-ён келса, ажратилмайди; агар кўмакчи феъл билан равишдош.
орасига бошқа сўз ёки сўз бирикмаси кирса, бундай равишдошли бирикма ажратилган ҳисобланади. Масалан: Бошлиқнинг ол-
дига боргач, ў з и д а н
дан қўрқиб қолда
ҳадиксираб,
бирор сўз
айтиш-
Ёлғиз равишдошларнинг ажратилиши учун улар ёки уюшиб
келиши, ёки бошқарувчи с \з билан унинг орасида бошқа гап
бўлаклари бўлиши шарт. Масалан: Эй. Фарғона! Тушкун кун-
лар боласани тишида ташлаб, юв а б , т а р а б , с е в а б , ў пиб ,
қ у ч и б , о п и ч л а б , Эй баҳтларни балоғатга етказган она!
(Ҳ. О ) Сўнг қиличина маҳкам ушлаб, б у к ч а й и б оҳистагина ерга йиқилда. (О.) Оақиз Оламжоннинг тарсагидан бўшгина ушлаган ҳолда, э р к а л а н и б , у билан ёнма-ен оорарди (Ш. Р.) Мен ҳамма вақт сенга айтаман-к \', — деди Хадачабегам, а ч ч а ғ л а н а б . О.)
Ёлғиз равишдошларнннг ажрагилиши учун маълум шарт-шароитнинг туғилиши уларнинг бошқарувчм феълдан сўнг келиш
йўли билан ҳам бўлади. Чунки бундай ҳолда гап бўлагипинг
меъёрдаги ўрни ўзгариб, равишдош диққатни ўзига жалб зтади,
ажратилган оҳанг билан талафф^з этилади: Нўрандинг, ч а й қ а -
л а б , ў а н а б , о қ и б оппоқ кўпиклар-ла. (Ҳ . О )
Ёлғиз равишдошлар қуйидаги ўринларда ажратилмайди:
1. Агар разишдош эргаш гапнинг кесими бўлиб келса:
Теримчалар пахтпаларни тперашарда ж а д а л л а б . . . (Қўшиқдан.)
2. Равишдош феъл билан ёнма-ён келиб, ҳол вазифасида
қўлланса: Гуломжон э н т и к и б - э н т а к а б гапирди.
3. Равишдош қўшма феълнииг таркибига кириб, кесим вазкфасида келса: Кампир меҳмонларни анча ергача кузатиб қўғ
да. (А. Қ.)
www.ziyouz.com kutubxonasi
4. Кўмакчи вазифасида қўлланадиган равишдошлар ( бошлаб,
■бўйлгб), кириш бўлак вазифасидаги кўра кўмакчиси бошқарган
қурилмалар ҳам ажратилмайди: Йўлча далага — катта ерга
келгандан б о ш л а б , бундага қароллар, мардакорлар балан
апоқ-чапоқ бўлаб кетда, ( 0. ) Бар манутш цадар, қимар этмасдан, қаёққадар қараб турда, сўнг пақарни кўтараб, бедааоя б ў й л а б , юцорага, бойнинг боғи томонга юрди. (О. ) У н и н г
а й т и ш а г а к ў р а , эртага келармйш. ■
5. Бундан ташқари, равишга кўчган равишдошлар ҳам ажратилмайди; бундай равишдош шаклларига қуйидаги сўзлар киради яхшилаб, бутунлай, бора-бора, қўярда-қўймай, қайта-
цайта, қўша-қўша, қота-қота, ўта, бораб-бориб, озиб-ёзиб,
туриб-туриб ва бошқалар: Б а р а м а л л а б Асилбек ўтовнияг эшагига етишда. (М. А.)
6. Равишдошли бирикма идиоматик, фразеологик бирикмани
ташкил этса ёки шундай бирикма таркибига кирса ҳам ажратилмайди (бу ўринда ҳам равишдошли бирикма мазмунан равишга яқиклашади); Е н г и м и з н и ш и м а р и б шига тушдик-,
к ў з и н г г а қ а р а б юр; о ғ з и н г г а қ а р а б гапар; б о ши м и з н и о ғ р и т и б нима циласан.
Одатда, -б(-иб) шаклли равишдошли бирикма ажратилган бўлак сифагида кўпроқ қўлланади. Равишдошнинг бошқа шакллари ҳам бу вазифада қўлланиши мумкин: 1) -гунча, -ганча (ва
унинг фонетик вариантлари), 2) -а/й: Мисоллар: Дарё ў т и б ,
йўл б о с и б , Д а в о н огииб, пўл б о с и б , излар экан ёрини,
суюқли дилдорини. (Ш айх.) Самарқандга к и р г а ч , ўзгача
тарғиб бошлади, (Бобур) Зумрад ўрмондсСги сўқмоцдан яи кқ у н ч а , кампирга кўмаклашиб кетди (Эртак). Бу далаларга дон э к к у нча, пахта эк. Отаси ўлгандан кейин, мадрасани т у г а т а о л м а й , қишлоққа цайтишга мажбур бўлган экан. ( С. А ) Бир қўлида чимматини чангаллаб, бир қўли
билан паранжини с у д о а г а н и ч а , унга қараб тикка юрди.
■(А. Мух.)
3) -гач (ва унинг фонетик вариантлари): У меҳмонларни
к ў р г а ч , сапчаб ўрнидан тчрди ва ўзига югуриб келгпн Зафарни бағрига босиб, Ҳабибга жой кўрсатди. (Р. Узоқова).
Бухородан к е л г а ч , Тошкент мактабларида ўқитувчилик
цила бошлади. (А. Қ.)
4 Феълнинг -масдан шакли аслида сифатдош бўлиб (бўлишли шакли -р), ҳозирги ўзбек тилида равишдош вазифасида қўлланади. Бу шакл феъллик хусусиятига кўра, маълум сўзларни
бошқариб., равишдошли бирикмани ташкил эта олади ва бундай
бирикма, мазмуни ҳамда оҳангига кўра, ажратилган бўлак саналади: Ўғлига ва меҳмонларга б и л д и р м а с д а н , уларни кўз-
дан кечира бошлади.
Бу типдаги қурилмаларнинг ажратилиши учун состави кен■гайиб келиши ва бошқарувчи сўз феъл билан дистант ҳолатда
•бўлиши шарт.
54
www.ziyouz.com kutubxonasi
Равишдошли бирикма гапда маълум мазмунни ифодалаш учук
хизмат қилади. Бу мазмун равишдошли бирикманинг аник маъноси ва асосий феъл-кесим билан қандай муносабатга киришувига қараб белгиланади.
Бу мазмун турлари қуйидагича:
1) ҳаракат-ҳолатнинг қай тарзда рўй бериши: Шўрлик, ай-
вонбан йўлакка қараб, қучоғини очиб, ҳовлиқиб югуриб келиб,
бўйнимдан цучоқлаб олди. (Е. Ғ.) . . . пўстинини бир цўли билан тутиб, иккинчи цўли билан шишасиз, тутовчи кир лампани цишииц ушлаган ҳолда, цўзларини Ёрматга тикиб вайсайди. (О.)
2) маълум ҳаракат-ҳолат бошқа ҳаракат-ҳолатга қиёсланади,
ўхшатилади: Баҳслашувчилар баъзан мўнозара алангасида ўз-
ларини унўтиб, бир-барларига дағал иборалар айтишар, баъзан бургутдай ҳурпайиб, бир-бирларига чанг солмоцца тайёр лангандай цизиқ бир вазиятда бир зумгина цотишарди. (О.)
Гўёки чанцаб, чўллаб, Хўп ўпади бемалол. (Ҳ. О.)
Отга мансуб ўхшатиш бирикмаси бўлмоц боғламаси билан
қўлланади. Бу хил қурилма шаклан равишдошли бирикма, мазмунан отга мансуб қурилма саналади: Занжирдан бўшаган итдай бўлиб Салимбойвачча хизматкорга ташланди. ( О.)
3) ҳаракат-ҳолатнинг рўй бериш пайти: — Шу чоцда эсига
ҳалиги маҳмадона тушиб, югуриб бориб воцеани сўйлаб, ундан хумни синдирмасдан сигирнинг бошидан цутқазиш чорасини сўраган. ( С. А.) Эшикни маҳкам ёииб, дераза орқали
ҳовлига кўз ташлаб, сўнг ўтирди. {Р. Файз.) Яшил бўёқ билан бўялган дарвоза ёнига келганда, бироз тараддудланиб
қолди. (О.) Нўзимни очаб ўзимга келгач, қарасам, йўлбарс
эмас экан
4) ҳаракат-ҳолатнинг рўй бериш сабаби: Йўлчи лой этиги
билан гиламга оёц босишдан тортиниб, гиламни. қайириб,
эшик олдида тиз чўкди. (О ) Ҳаво булутлигидан вацтни тайин.
қила олмай, Сулгпонмуроддан сўради. (О.) Қиз, фикрга чўмиб Мулла Бурҳонни ҳаяжон ичида кўриб, яна гапиришга
киршиипти. ( С. Л.) Нима цилишини билмай, Туробжон уй ўртасида туриб қолди. (А. Қ.)
Сабаб мазмунинн ифодалаган равишдош бирикмаси -ми юкламаси билан қўлланиши мумкин. Агар маълум ҳаракат-ҳолагнинг рўй бериш ёки бермаслиги шубҳали бўлса, ёки бир қанча
сабаб келтирилса, равишдошнинг ана шундай шакли ишлашлади. Масалан: . . .Ойинанинг тарафини олибми ёки унга киноя
қилибми, ҳар ҳолда ачиниб гапирганлар ҳам бўлди. (Керб.)
5) ҳаракат-ҳолатни бажаришдан мақсад: Келибман бир димоғим чоғ этай деб... (Фурцат.) Шунинг учун, ашулани ўрга •
ниб олиш мақсадида, Абай билан бирга овцат цилиб кетмоқчи бўлди ва орадага фурсатдан фойдаланпб,Қишкене Мўлданинг ҳузурига чиқиб кетди. (М. А.)
6) ҳаракат-ҳолатни вужудга келтириш учун восита ёки асос
55
www.ziyouz.com kutubxonasi
бўлган ҳаракат, ҳолатни ифодалайди: Қани, қани, ўртоқ Қоди■роз! — \!нга далда берди Ойқиз, елкаси билан тошни итариб.
( Ш Р.) Биз элинизнинг завқини, табиатини назарда тутиб,
укинг ўз тилида цалам сурайликки, унинг кўнгли фикр гуллари билан тўлсин. (О.)
7)
айрим ҳолларда равишдошли бирикма асосий қисмдан англашилган воқеа, ҳодиса, ҳолат билан баробар рўй берадиган,
ўзнга анча мустақил бўлган воқеа, ҳодиса-ҳолатни ифодалайди.
Бу хил равишдош бирикмалари асосий гапнинг кесимига тобе
бўлмайди. Аммо бу мантиқий мустақиллик билан бундай равишдошли бирикмалар мустақил содда гап бўлмайди ёки асосий гап
билан қўшма гапни ташкил эта олмайди, чунки: 1) уларнинг
таркибида алоҳида эга бўлмайди, 2) қурилма тобе шакл — равишдош шакли билан тугалланади. Масалан: Шонли Аврорадан
эмиб нурлар, Яна. товус каби қанот ёздинг. (Ҳ. О. ) Асрлар-
нинг қайғусин қарғаб, Шодлик ва бахт куйини налдим. {Ҳ.ОА
Қона-қона шуълалардан ичиб, Эраб оққан сувлардан кечиб,
Ғунчаларнинг кўйлагин ечиб, Ҳаёт берар чўлларга баҳор.
( У.) Арслонқул дастлаб ўз қишлоғи, тирикчилиги, севгиси
тўғрисида сўзлаб, бирдан Дилдор номини тилга олиши билан
Султонмуроднинг ранги буз оқариб, ичидан тшпроқ босди. (О.)
Равишдошли бирикманинг мазмун турлари юқорида қайд этиб
ўтилганлар билан чегараланмайди.
Равишдошдан англашилган ҳаракат-ҳолатнинг рўй бериш пайти бошқарувчи феълдан англашилган ҳаракат-ҳолатга нисбатан
олдин ёки кейин, бир вақтда рўй бериши мумкин.
Асосий бошқарувчи феълдан англашилган ҳаракат-ҳолат равишдошдан англашилган ҳ а р а к а т - ҳ о л ат д а н сўнг рўй беради (бундай муносабат -б, -гач шаклли равишдошларга тааллуқлидир): От устида кўп юрмай, Қийинчалик кун кўрмай,
Эр кшии ҳеч мард бўлмас. (Фолъклор.) У аризани ёнидага
пар ёстиқ устига қўйиб, кигкина тўқмоқча балан эшикни уч
марта цоцди. (С. А .) Узоқдан келаётган қорани кўраб, отининг жиловани бироз тортиб қўйди.
Асосий феъл кесимдан англашилган ҳаракат-ҳолат билан равишдош орқали ифодаланган ҳ а р а к а т - ҳ о л а т б и р в а қ т д а
рўй беради (Бу кўпроқ -а/й шаклли равишдошга тааллуқлидир): . . . <охолаб кула-кула, қизиқ бир нарса тўғрисида вай-
саша вайсаша, дала томон йўл олишди.
Шу билан бирга равишдошнинг -иб шаклли тури ҳам, умумий контекстга кўра, бошқарувчи феъл билан б и р в а қ т д а
р ў й б е р г а н ҳаракат-ҳолатни ифодалаши мумкин: . . унинг
қўлидаги тугунни кўоиб, кели сопини келининг устига қўя
чопди. ( А. Қ.) Гоҳ юмалоқ хонтахтага суяниб, гоҳ кенг кафт лари билан тиззасига тиралиб.чуқур хаёлларга чўмада.(М.А )
Равишдошнинг -гунча шаклидан англашилган ҳаракат, ҳолат
бошқарувчи феълдан англашилган ҳаракат, ҳолатдан кейин рўй
беради: Қишлоққа киргунча, у ёқ-бу ёқдан сўзлашиб бордик.
56
www.ziyouz.com kutubxonasi
/
Равишдошли бирикма ва равишдош гапда кўпинча уюшиб келади. Бу ҳолат асосий феъл кесимнинг мазмунини турли
томондан кенг изоҳлаш зарур топилган ўринларда юз чберади.
Уюшиқ равишдошли бирикма ва равишдош боғловчиларсиз„
ёлғиз оҳанг ёрдами билан ўзаро боғланиши ёки бу алоқа теаг
боғловчилар ёрдами билан бўлиши мумкин.
Оҳанг ёрдамида бирикиш: Ёзилиб, етилиб, тўлиб ётаби.
Ёппасига янги кунга эришган қувонч. (Ҳ. О ) Йигит унга боқиб, мў&ловини чамириб, Сартарошга раҳмат айтди. (Ол
Отнанг шапир-шўпурини эшитиб, ўтов эшигидагп шолчанн
қайириб, уй ичидан бир йигит чиқди. ( Керб.)
Маълум бир гап таркибида бўлган бирдан ортиқ равишдошдк
бирикмалар доим уюшавермайди. Уюшмаган равишдошли бирикма асосий гапнинг турли бўлакларига ёки бири уюшиқ кесимларнинг бирига. иккинчиси уюшиқ кескмларнинг бошқасига боғланади. Масалан: У, п а н ж а р а л и а й в о н г а ю з л а н и б ,
бир оёғига суяниб сигара чекиб турган генералга ғазаб билин
царади, у н г а то м о н бош б а р м о ғ и н и ў қ т а л и б , жаҳл
билан сўзлади. (М. Ибр.)
Тенг боғловчилар билан бирикади: Икки дўст кулбанинг
эшигини зич беркитиб, г о ҳ Йўлчининг фазалатларндан секан-секин сўзлашиб, г о ҳ ўзини тута олмай, аччиқ-аччик
йиғлаб, кун цорайгунча ўтиришди. (О.) . . . Кўзларини д а м
очиб, д а м юълиб, уйқуга қаршилик курсатди. (О ) Ҳовуз ол дидан ўтаётган эди, цорачагина бир боланп эргаштириб мактабконага томон бораётган бировни кўрчб қолиб ва ҳозир.
бўлган воцеани уларга гапиргиси келгандай тўкталгиб беиктиёр тикилди. (П . Т.) . . .Ойинанинг тарафини олибми ё к и
унга киноя қилибми, ҳар ҳолда ачшшб гапирганлар ҳам бўлди. \Керб.)
Ажратилган равишдошли бирикмалардан олдин айрим ҳолларда тенг боғловчилар қўйилади Бу боғловчилар равишдошли
бирикмага тааллуқли бўлиб, уни асосий гап бўлаклари билан
боғлаш учун хизмат килади. Бошқа ўринларда бу богдовчи равишдошли бирикмага қарашли бўлмасдан, асосий гап бўлакла-'
рини бир'бирига боғлаб келади: Салима цаддини ростлади ва.
кафтини кўзига соябон қилиб, пахта. далаларидан угоқда
уста қор билан цоиланган тоғларга тикилди.
Бу жумладаги ва боғловчиси асосий гапнипг кесимларини
бир-бирига боғлайди (қаддини ростлади ва тикилди).
Ёрдамчи сўз равишдошли бирикмага тааллуқли бўлган ҳо.
латга мисол: Дарвешалининг ҳар бир саволига, г ў ё шу ца-
билдаги бинони бирон жойда кўриб, маъцул топган к аби,
тўла жавоб берар эди. (О.) Чегаклардан тотли бўса олай
деб, Чаманларнанг гул танини силкитиб, Астагина шаббода ҳам елаои. (У.) . . . уларга ҳеч раҳм қилмай в а. қисто *
вини бўшаштирмай, кўлни кўмдириб ва унинг устини текис57
www.ziyouz.com kutubxonasi
латиб, ўзи уяун бир кўшк ва бир яорбоғ бино қилдирди.
<С. А.)
Равишдошли бирикма феълга боғланади; бу феьл кўпинча
кесим вазифасида келади, демак, равишдошли бирикма асосан
феъл-кесимга боғланади. Шу билан бирга, феълнинг турли шакллаои — сифатдош, шарт феъли, равишдошнинг ўзи ҳам равишдошли бирикмани бошқариши мумкин. Бу ҳолда равишдошли
бирикма гапнинг турли бўлакларига боғланади.
Равишдошли бирикма шарт феълига боғланади: Юрагидаги
дардини унга ояиб ташлаб, ундан м а с л а ҳ а т с ў р а с а ,
цандай бўлар экан? Равишдошли бирикма сифатдош оркали
ифодаланган бошқа бир ҳолга ёки ҳаракат номи орқали ифодаланган тўлдирувчига боғланади: Қишлоққа кетиб, т у з а л -
г а н д а н кейин келмоқяиман. (А. Қ.) Бу содда, самимий, номусли қишлоқи қизнинг сўзларини охиригаяа эшитишга бардош қилмай, тезроқ қ о я и ш г а интиларкан, қиз унанг қўлларини оҳистагина ушлади. . . (О,)
Равишдошли бирикма сифатдошга боғланади ва у билан бирликда сифатдошли бирикмани ташкил этади: . . . гоҳ чопиб, гоҳ
ерга ётиб, бир-бирларидан ўзишиб, ю г у р и б к е л а ё т г а н
болалар мактабга яқинлашди.
Равишдошли бирикмалар бир гап таркибида бирдан ортиқ
бўлиб, уюшиб келади, бу ҳолда асосий феълни турли томондан
таърифловчи муфассал фикр ифодаловчи гап қурилмалари ҳосил
бўлади: Кошки у ҳам Йўляига ҳамроҳлик қалган бўлса, у
билан дардлашаб, ғамларига шерак бўлаб, овутиб, юпатиб,
у билан бирга тепалар, жарлар ошса. . . (О.) Наби полвон
кўзларини очиб, қулоқларини диккайтириб, бойга қулоқ солмоқда эди. (С. А.) Ўйнаб. нафас олиб, ёзилиб, эркин қулоя
отиб юраман. (Ҳ. 0 ./ Сўнг, таняа устида ётган аапаросидан
олиб, гугурт яақишга сабри етмай, қошини қуйдириб, лампадан тутатди. (О.)
ҳ
Уюшган ажратилган ҳоллар доимо бир хил шаклда бўла бермай, турли шаклдаги туркумларлан ҳам ифодаланиши мумкин.
Қуйидаги мисолда ажратилган ҳол -иб ва -масдан шаклли равишдош ҳямда ҳолда сўзи билан бириккан сифатдош орқали
ифодаланади: . . . яна бир неяа вақт ўйлаб, ниҳоят, айниқса
Хадияабегимнинг орзусини ерда қолдиришга ботинмай, қабул
қилди. {О.)
Равишдошли бирикмалар шаклланишлари, таркиблари билангина эмас, тўхтамига кўра ҳам эргаш гапларга ўхшайди. Эргаш гаплар каби, улар ўринлашиши ва мазмуни билан маълум
даражада мустақил бўлиб, оҳангига кўра ажралиб ҳам туради.
Бу билан оддий сўз бирикмаларидан фарқланади, Оддий сўз би-'
рикмаларидан яна бир фарқи шуки, равишдошли бирикмада маълум даражада ҳукм, предикатив алоқа бўлади. Аммо таркибида
ўз эгаси бўлган равишдошли қурилмаларгина эргаш. гап саналади, уларда оддий эргаш гаплардаги каби нисбий фикр тугаллиги бўлади, таркибида эга ва кесим алоқаси — предикатив алоқа
68
www.ziyouz.com kutubxonasi
мавжуд бўлади. Масалан: 1. Сочларам такка бўлаь, этлариж
жимарлаб кетда. (А. Қ.) — эргаш галли қўшма гап д. Кун,дац-кун цўлни қўлга бериЬ, Улуғ йўлимиз топмоқда камол—
равишдош бирикмали содда гап.
Сифатдошли бирикмалар
Сифатдош ўзига оид сўзлар билан кенгайиб, сифатдошлк
бирикмани ташкил этади. Бундай бирикмалар орқали маълум даражада предикативлик ифодаланади, шаклан эргаш гапларга ўхшайди Аммо таркибида ўз эгаси бўлмаслиги билан эргаш гаплардан фарқланади.
Сифатдошнинг турли шакллари турли мазмун муносабатларини рўёбга чиқариш учун хизмаг қилади: п а й т муносабатининг рўёбга чиқишида сифатдошнинг ўрин-пайт келишигида келган ёки кўмакчи ҳамда кўмакчи вазифасидаги сўзлар билан (са йан, бера, буён, кейин, залюн каби) ёхуд экак тўлиқсиз феъли
билан бириккан шакли қўлланади. Ш а р т муносабатини ифолалашда сифатдошнинг ўрин-пайт келишиги билан қўшилган шакли ишлатилади Т ў с и қ с и з л и к муносабатини ифодалашда сифатдошнинг царамай кўмакчиси, ҳолат ифодаланганда, ҳ о л д а
ёрдамчи сўзи билан бириккан шакли ишлатилади. С а б а б мазмунида сифатдошнинг чиқиш келишигидаги шакли ёки уяун ва
бошқа кўмакчилар билан бириккан шакли қўлланади. Ҳамма
ўринда ҳам сифатдошнинг асосан -ган шаклли тури қўллзнади;
Қош цорайганоа, юпун кийинган одамлар. . . чойхона томон
кела бошладилар. (А. Қ.) Зиёдахон хамир цорар экан, унга
кўз царина ташлаб кулимсиради (А. Қ.) Гулнорни жўкатгандан сўнг, аняа вацт хаёл суриб ўтирди.(0.) Эшикдан Бойяиборни йўрғалатиб, эгарга энгашган ҳолда, Ойқиз кириб
келди. (Ш. Р ) Эртароц келганимда, уни учратар эканман.
Шунча цаттиқ уринганига царамай, ўжар ўртоғига фикрини
тушунтира олмада. Дарсга кеч цолгани сабабли, Салим ўқитувчи цандай вазифа топширганини била олмади.
Сифатдошнинг бош келишикдаги шакли а н и қ л о в ч и л и к
муносабатини ифодалайди: Шуми ҳали қирц йиллик цадрбоядан чиццан гап ? ( А. Қ.) Уз цўли билан ўз набирасини ўлдирган , кечаю кундуз кайфу сафодан бош кўтармаган, тўйда
ҳам.азада ҳам тўхтовсаз ичадиган Ҳусайн Бойцаро салтана
тимизни ҳалокатдан сацлаб цолишга цодир эмас! (И. Сул , У.)
Ажратилган кўмакчили бирикмалар
Маълум кўмакчили сўзлар билан бошқарилган гап бўлаклари
гапдаги ўрнига, ўзига оид сўзлар билап кенгайиб келишига
кифодяланаётган фикрга бўлган умумий семантик муносабатига
ўра ажратилиши мумкин.
59
www.ziyouz.com kutubxonasi
Кўмакчили бирикмаларнинг ажратилишида ҳамма кўмакчилар
ҳам восита бўлавермайди. Фақат маълум бўлакнинг мазмунини
а-юҳиаа ажратиб ифодалашда хизмат қнлувчи кўмакчиларгина
бу вазифада қўлланиши мумкин. Бундай кўмакчиларга ташца*
ри., қараганда, кўра, каби, сингари, ўрнига, устига, билан бирга, қарши, бўйта, биноан, туфайли, мувофиқ, қарамай (қарамасдан, қараганда), яраша, ҳолда, билан. сари ва шунга
ўхшаш кўмакчи ва кўмакчи вазифасидаги сўзлар киради.
Ажратилган кўмакчили бирикмалар мазмунан қуйидаги хусуснятлари билан ажралиб туради:
1. Ўзи ифодалаган мазмунни бошқа гап бўлакларининг мазмунидан айириб, бўрттириб, диққатни шу бўлакка жалб қилади.
2. Ажратилган кўмакчили бирикмалар мазмунан қисқартирилган гапга ўхшайди. Чунки улар асосий гап мазмунига алокадор
бўлган қўшимча бир мазмунни ифодалайди. Аммо ажратилган
кўмакчили бирикма грамматик жиҳатдан гап бўла олмайди.
Демак, ажратилган кўмакчили бирикма иштирок этган гаплар орқали мураккаб фикр ифодаланади.
Ажратилган кўмакчили бирикмалар асосий гапнинг умумий
мазмуни билан, унинг кесими ҳамда кесимига тааллуқли сўзларнипг мазмуни билан алоқадор бўлиб, ҳаракат-ҳолатнинг нима
асосида, нима билан рўй беришини кўрсатади. Бундан ташқари,
қар.гганда, кўра, каби, ўрнига, устига, билан бирга ксмакчилари иштирок этган бирикмаларда маълум бир предмет ёки тушунчалар устида фикр юритилади, улар маълум ҳаракат-ҳолит,
хусусиятнинг рўй бериш ёки бермаслик асоси бўлааи, уларда
асосий ҳодиса, ҳолатга мувофиқ иккинчи бир ҳодиса рўй
беради. Бундай тушунча каби, қариш, бўйияа, биноан, туфайли, мувофиқ, қарамай, яраша, ҳолба, билан кўмакчилари
ёрдами билан тузилган бирикмаларда ҳам бўлади. Аммо сўнгги
бирикмаларда маълум бир ҳаракат-ҳолат, хусусиятнинг қандай
қилиб, нима асосида рўй беришини ифодалаш маз.муии ҳам бўлалн. Бу мазмун фарқлари кўмакчили бирикмаларни б и р и н ч и
г у р у ҳ ажратилган кўмакчили бнрикмалар ва и к к и н ч и г ур у ҳ ажратилган кўмакчили қурилмаларга бўлишга олиб келади. Бундай грамматик тасниф бу хил бирикмаларнинг мазмунига ва шаклига маълум даражада мос келадн. Маълумки, ҳар бир
грамматик ҳодиса бирор грамматик номга эга бўлнши керак. Лекин ажратилган кўмакчили бирикмаларнинг кўп тури оддий гап
бўлакларидан маълум даражада фарқланади. ( Бундай хусусият,
айниқса ташқари, қараганоа, кўра, ўрнига, устига, билан бирга, қарши, биноан, яраша ва бошқа кўмакчилар ёрдами билан
тузилган бирикмаларга тааллуқлидир.) Бу фарқлар, аввало шундан иборатки, ажратилган кўмакчили бирикмалар мазмунан бутуи гапга алоҳадор бўлади, гапнинг умумий мазмунини изоҳлчйди Айрим кўмакчили бирикмалар айрим гап булагкга ҳам оид
бўлиши мумкин. Аммо бунда ҳам ажратилган кўмакчили бирикма айрим бўлакни нзоҳлаш ооқали бутун гап мазмунини тўлдиради, таърифлайди. Айрим бўлакка оид бу хил бирикмаларда
60
www.ziyouz.com kutubxonasi
икки хил мантиқий-грамматик алоқа бўлади: мазмунан маълум
бўлакка оид бўлса, мантиқий-грамматик жиқатдан кесим ва унинг
таркибига тааллуқли бўлади. Масалан: Аммо қиз, я л т э т а б
с ў н г а н ю л д ў з к а б и , бир онда кўздан ғойиб бўлган эди.
(О.) Бир вақтнинг ўзида ажрагилган бўлак эгани ҳам изоҳлади.
Маълумки, бундай икки юмонлама мантиқий-грамматик муносабат оддий гап бўлакларида йўқ.
Бундан таш.қари, кўмакчили бирикмаларнинг биринчи гуруҳи, оддий гап бўлагига ўхшаб, маълум сўроққа жавоў бўлмайди, гапнинг кесими оилан грамматик алоқага киришмайди; бу
хил бирикма гапнинг умумин мазмунига, кесим ва унга тааллуқли бўлакларнинг ҳаммасига алоқадор бўлади. Масалан: „ Унсия*
оа, Навоийнинг хонасида, у н и н г ҳ а р ва қ т д а г и я қ и н л а р и д а н та ш қ а р и , шоирлар, олимлар бор эди. (О.)
К а п с а н я и л а р н и н г а й т и ш л а р и г а б и н о а н , Фармонқул ҳам, хотини ҳам урушоа ўлган эканлар. (А. Қ.) Шўняа
вақтдан бери ош-тўзимни т иб келаб , қалтис пайт келганда, м е н и қ ў л л а ш ў р н и г а , юз ўгириб кетмоқчи. — деди.
(П. Т ) . . .умрининг кўпини парҳез билан кечирган табиб, с оц о л и н и н г о қ и г а қ а р а м а й , калтакдай маҳкам эди. (О )
. . . содиқ мулозими Бобоали эшик оға, Б а л х д а н б у г у н
к е л г а н м а ъ л у м о т л а р г а б и н о а н , Дарвешали . . марказга кириш ҳаракгтини давом эттиражагини . . . сўзлади.
(О )
Ажратилган кўмакчили бирикмаларда маълум даражада предикагивлик хусусияти бўлади. Уларда бирор предмет ёки тушунчалар ҳақидаги ҳукм, бир мазмун билан иккинчи бир мазмуннинг қўшилиши каби мазмун муносабатлари англашилади.
Б\' жиҳатдан уларда маълум даражада гаплик хусусияти ҳам
Оўлади.
Мазкур хусусиятларга кўра, кўмакчили ажратилган бирккмали гаплар қўшма гап билан содда гап орасида турган қурилмаларии ташкил этади.
Кўмакчили сўзлар билан ифодалаиган ажратилган бўлакларни, бир >томондан, ажратилмаган иккинчи даражали бўлаклардан, иккинчи томондаи, эргаш гаплардан фарқлаш керак. Бу
'Ардаги ажратилган бўлаклар ажратилмаган бўлаклардан: 1) таркибининг ьенглиги, 2) маънони Сўрттириб ифодалаши, 3) ўзига
хос ажратилган оҳанг билан талаффуз этилиб, асосий гап бўлакларидан тўхтам билан ажралиб туриши билан' фарқланади. Солиштиринг:
Анвар ўларнинг сўзига қарши м а ж ҳ ў л б и р в а з а я т
с а қ л а г а н ҳ о л д а бош қимирлатиб супага. қайтди. ( А.
Қод I — Равиш ҳоли.
Ой, с Vв б е т и д а қ а л қ и б б о р а ё т г а н т а р в у з па л л а с и с и н г а р и , бекинмачоқ ўйнаб, гоҳ кўринади, гоҳ яширинади. (Ҳ. Назир.) — Ажрагилган бўлак
!Пуни ҳисобга олиш керадси. кўмакчи билан келган сўзларниш ажратилиши асосан уларнинг ўзларига оид сўзлар билан
С1
www.ziyouz.com kutubxonasi
қари, Астрободдаии, Балхдами, Марвдами, Машҳаддами, бирон жойда исёнкор ўғилларнинг ёки ҳали ханжарини енг
учида яшириб турган бошқа бир ўғилнинг исёнини кутар эди.
(О.) Аммо унга бўлган бўтун муҳаббатига қарамай, энди
сулҳ тўғрисида сўз бўлиши ҳам мумкин эмаслигини қатъий
билдирди. (О.)
Айрим кўмакчилар (-у стига, билан бирга, ўрнага) фақат
сифатдош ва ҳаракат номини бошқарса, бошқаси (-ташқари,
қатъи назар, қараганда, кўра, каби, сингари) ҳам отни, ҳам
феълни бошқарадн.
Ҳар бир кўмакчи маълум мазмунни ифодалаш учун восита
бўлиб қолади:
1. Маълум предмет ёки ҳаракат- ҳолатни бошқасидан а й и р и б
кўрсатади.
Бу хил мазмун ташқари ва бошқа кўмакчиси орқали тузилган конструкцияда ифодаланади. Ташқари кўмакчиси чиқиш келишигидаги от ёки ҳаракат номини ёхуд сифатдошини бошқаради: . . .энди рақсдан бошқа, шатранжга оид бир неча байт
айтар эди. (0 ) Лекин, бундан қатъи назар, ҳукуматга ёрдам бериш — бизнинг биринча вазифамиз бўлиши керак. (О.)
Бу ер илм, санъат ўяоғи бўлишиоан ташқари, мамлакатдаги
энг гўзал шаҳарлардан бири эди. (О ) Бу ҳазрат билан Алишернинг ораларида илгаридан дўстлик ва яқинлик бўлишидан
ташқари, Алишернинг тоғалари Ҳусайн Бойқаронинг яқин
одамларидан бўлганлар. ( 0 )
2. Қ и ё с л а ш м у н о с а б а т и . Бу хил муносабат, аввало, билан кўмакчили бирикмаларда ифодаланади. Билан кўмакчили
бирикма мазмуни билан гапнинг бошқа бўлакларидан англашилган мазмун бир-бирига қиёсланади: У, Қунанбойнинг сўзини
маъқўл кўрмагани
(М. А.)
билан,
Бужейнинг ҳам ёнини олмади.
Бу турдаги қурилмаларда тўсиқсизлик маъноси ҳам бўлади:
Бошқаларга хўмрайиб қарагани билан, ҳея нарса айтмади.
Билан кўмакчили бўлак бош келишикда бўлиб, одатда, сифатдош ёки ҳаракат номи орқали ифодаланади (агар бошқарувчи сўз от орқали ифодаланса, одатда, сабаб мазмуни англашилади).
Қиёслаш муносабати кўмакчи вазифасидаги қараганда сўзи
орқали бошқарилган қурилмаларда ҳам ифодаланади. Қараганда
сўзи жўналиш келишигини бошқаради. Бошқарилувчи сўз от ёки
сифатдош бўлиши мумкин: Ҳозирги пайтда, илгариги вақт-
ларга қараганда, кийим-кечак ҳам мўл, озиқ-овқат ҳам мўл.
(Керб.)
Қиёслаш муносабати кўра кўмакчиси бошқарган бирикма орқали ифодаланади (бу кўмакчи баъзан асослаш муносабатини ҳам
ифодалайди). Кўра кўмакчиси жўналиш келишигини бошқаради
Бошқарилувчи сўз сифатдош ёки от билан ифодаланади: Ўзи
кўп билмайди ва жуда кўнгилчан, мана шунинг учун ҳам у
63
www.ziyouz.com kutubxonasi
кенгайиб келишига, кесимга нисбатан узоқроқ ўринда ўринла*
шишига (кесимдан қанча узоқлашса, ажратилиш мазмунв шунча аниқ бўлади) ва муаллифнинг ифодаланаётган маънони бўрттириш, бошқа гап бўлакларидан ажратиб кўрсатиш ниятига боғлиқ. Ана шундай шарт-шароит бўлмаганда, кўмакчили бўлак
ажратилмай қолиши ҳам мумкин.
Ажратилмаган: Шоар, . . . ё с т а қ ц а с у я н г а н ҳ о л д а
тарих мутолаа қилчрда. (О.)
Ажратилган: Нури оқ рўмолана юзига тушириб, б о ш и н и
қ у й и с о л г а н ҳ о л д а , . . . сал бурилиб ўтирди. (О.)
Бундай қурилмаларнинг оддий гап бўлагидан асосий фарқи
гапнинг айрим бўлагига эмас, гапнинг умумий мазмунига оид
бўлишидадир.
Иккинчи томондан, кўмакчи билан келган бўлак эргаш гапнинг кесими ҳам бўлиши мумкин: Ёшинг у л ғ а й г а н с а р и ,
тажрибанг ҳам орта борар экан, ука. (Ш. Р.) Биз қат алик
кўп йўл ю р г а н с а й и н , манзил шута узоқлашгандай бўлар эди. (С. Аҳм )
Кўмакчили сўзлар билан ифодаланган ажратилган бўлаклар
шаклан эргаш гапга ўхшаса ҳам, аммо улар ўртасида аниқ ч егара бўлади. Қиёс қилинг. А ж р а т и л г а н ҳ о л:
Гулнор, у я л г а н к а б и ,
солди. (О.)
табассум билан бошини қуйи
Э р г а ш г а п:
Орқангдан цолмасдан жўнадим жангга, Қ ў з и к е т г а н
к а б и қ ў й н и н г к е т и д а н (Ҳ. О.)
Эргаш гаплар гап тўлиқ бўлганлиги, бирор предмет ҳақида
ҳухм.тасдиқ ифодалагани туфайли, уларнинг таркибида ўзига мустақил бўлган кесими ва эгаси бўлади. Бу ҳол, маълумки, ажра»
тилган бўлакда йўқ.
Кўмакчилар бошқарган бўлак от ва феъл шаклидаги сўзлар
бўлиши мумкин. Биринчи ҳолатда, ажратилиш мазмуни бўлса
ҳам, мустақиллик унча сезилиайди, бу ҳолда предметлик мазмуни кучли бўлиб, асосий гап таркибидаги бирор предмет, нарса, ҳодпса учун қиёслаш манбаи бўлиб қолади. Иккинчи ҳолатда эса ажратилган кўмакчили қурилма мазмунаи анча мустақил
бўлиб, аеосий гапда ифодаланган мазмун билан мувозий (параллел) бўлган, унга мувофиқ келган бошқа бир воқеа, ҳодисани
яфодалайди. гапнинг умумий мазмунига кўра ана шу икки воҳеа, ҳодиса, ҳолат қиёсланади. Бу ҳолда кўмакчи бошқарган бўлак сифатдош ёки ҳаракат номи орқали ифодаланади. Масалан:
У, онаси Гулсум сингари, қишин-ёзин бойнинг уй ишларани
қилади. (О ) У, ҳамма бойлар каби, айёр, муғомбир, пухтапишақ эди. (О. ) Ўткинчиларнинг йўлини тўсмоқчи, этакларига ёпишмоқчи бўлган гадойлар, шаҳарнинг бошқа гўзарла рага қараганда, бу ерда кўпроқ эди. (О.) Тил, алоқа қуроли
бўлиши билан бирга, кураш ва ривожланиш қуроли ҳамдир.
Қизлар, Холнисодан ташқари, беш киши эди. (А. Мух. ) Лекин муттасил сафарлар бездирган, чарчаган бўлишидан таш62
www.ziyouz.com kutubxonasi
фурсат, келгута, атроф-теваракдашларга цариш бормайди,
уларни уяакиштиришдан кўра, сир қилишни аъло кўради ( О.)
Шуни ёдда тутингки, тиз чўкиб яшагандан кўра, тик туриб
ўлиш яхшироқ. — Ие қилар эдингиз! — деди дўнг /повуш билйн. — Қуруққа қоягандан кўра, кучли ёв билан омшиб, зарб
еган яхши. (О.) Лекин кўтарилишдан кўра, тоғ орқасига тушиш имконсиз туюлди. (0 .) Айб қил.иоқдан кўра, айбни иқрор қилмаслик ёмон. (О.)
3. Ўрнига ва шунга ўхшаш кўмакчи вазифасидаги сўз-чар бир
предмет иккинчиси билан, бир ҳара<ат, ҳолаг иккинчиси билан
а л м а ш г а н и н и , бири ўрнига иккинчиси рўй берганини нфодалайди. Ўрнига ёрдамчиси бош келишикҳаги сўз билан бирикади. Масалан: Булар шундай, мен билан фахрланши ўрнига,
мени кўриша олмайди. (У.) Сувдан ўтган дуи/ман гуруҳина
босиш ўрнига, шикаст еган қўшиндек бузалиб, орқа-ўнгига қарамай, Ҳисорга қочди. (О . )
4. Устига, билан бирга ва шунга ўхшаш кўмакчи ва кўмакчи вазифасидаги сўзлар бир мазмунга нккиичисининг қ ў ш и л и ш и н и кўрсатади ва бош келишикдаги сўз билан бирикади. Масалан: Улжон, Абайнинг бетоб ётгани устига, ўзини бу қадар
қўрқитган Ўспонга жуда жаҳли чиқди (М. А.) Улжон, ваз-
мин бўлиши билан бирга, ҳар нарсани синчиклаб қарайдиган
зийрак она эди (М. А ) Ўқув йили у чинчи чорагининг тугаишга. оз вақт қолди. Ҳозир уқитувчилар ўқув дастурларини
курсатилган муодатда муваффақиятли тугатиш билан бирга, ўз эътиборларини ўтилган мавзуларни чуқур вг асосли
равиш /а такрорлашга қаратмоқдилар. (Газ.)
Бплан бирга кўмакчиси ўрнида баробар ёки билан бир қаторда
сўзлари ҳам келиши мумкин. Масалан: Нури. бу йигит тўғрисида кўпроқ нарса билишни исташ билан баробар, бу қизнинг
унга муносабатини очиш каби яширин бир ният бнлан гапни
чувалади. (О ) Чорвачиликни ҳозирги ночор ҳолиоан чиқариш
\'чук, бошқа чоралар кўриш билан бир қаторда, чорвачиликн.1 равожлантиришга раҳбарлик қилишна қатъий суратда
юксак даражага кўтариш кеоак.
Билан бирга, билан бир каторда кўмакчили қурилмалар,
бир томондан, маълум предмет, ҳолатнинг хусусиятларини ифодаласа, иккинчи томондан, икки хил ҳаракат, ҳолат, воқеа, ҳоаисанинг бири рўй беришини кўрсатадн. Биринчи ҳолда кўмг.кчклн қурилма маълум бир предмет билан боғланади Масалан: Бизникг адабиётимиз, ўзига хос услубга эга бўлганлигини
қайд қилиб ўтиш билан бир қаторйа, унинг умумий тояонлари ҳам борлигиш /сўрсатиб ўтиш керак. <Журн ) Адабиёт
мафкура иншнинг ажралмас қисми бўлиш билон бирга, халқ
оммасинннг да,рдини ёритувча ҳаёт дарслиги ҳамдир. (Дарслик )
ё Т / с и қ с и з л и к мазмуни.
Бу мазмун муносзбати қуйидаги кўмакчилар ёрдами билап
ифодаланади: 1} қарши кўмакчкси ёрдами билан тузилган қу64
www.ziyouz.com kutubxonasi
рилма гсесимдан англашилган мазмунга бирор ҳаракат, ҳолат,
хусусият тўсиқ бўлганлиги, аммо бу. тўсиққа қарамай, асосий
ҳаракат-ҳолаг, хусусият рўй беришини кўрсатади
Қарши кўмакчиси жўналиш келишигидаги сўзни бошқаради.
Бошқарилувчи сўз асосан ўтган замон сифатдоши ёки оторқали
ифодаланади; баъзан бошқарилувчи сўз бирор шахснинг исгаги,
хоҳишини ифодалайди, шунинг учун ҳам бошқарилувчи сўз кўтмоц, хоҳиш каби феъл ёки от бўлади. Масалан: Бироц, Сидиқ-
жоншнг кутганига қарша, Зуннунхўжа цовоғина солиб, тескара царади. (А. Қ ) Қўлтиқлашиб бир-бирига узатган қўллар Навоийни, унинг хоҳишига қарши, юқора чиқараб қўйган
эди. (0 .)
Қарши кўмакчиси бошкарган айрим бирикмаларда кесимдан
англашилган мазмуннинг рўй бериш сабабини ифодалаш маъноси ҳам бўладиг У, ҳар эҳтимолга қарши, ҳисобот ва ҳужжагп-
ларни тайёрлаб қўйишни буюрди.
2)
Тўсиқсизлик мазмуни қирамай, қарамасдан кўмакчили
бирикмаларда ҳам ифодаланади. Бу кўмакчилар жўналиш келишигидаги сўзни бошқаради. Бошқарилувчи бўлак қуйидагича
сўз туркумлари билан ифодаланади:
а) от билан: Эртаси кучли бош оғриғига қарамай, Амир
М ўғул кўчиш ҳаракатига тушди. (О.) Аммо унга бўлган. бутун муҳаббатига қарамай, энди сулҳ тўғрисида сўз бўлмас лигини қатъий билдирди. (О.)
б) ҳаракат номи билан: Лутфинисо Гулсумбиби ва Гулнорни жуда озода, показа эканликларини, кўрпа-ёстиқлари эски
бўлишига қарамай, ҳар вақт тоза тутилиишни яхшм билсада, бу гапни ашпишдан тоймади (О.)
в) ўтгаи замон сифатдоши орқали: . . .қурилиш муддатлари
барбод бўлаётганига царамай, нормасини эплай олмаганига
қарамай, давай клуб, де&ди, давай парк, дейди. (А. Мух.)
От ёки сифатдош орқали ифодаланган бошқарилувчи сўз бўлмоқ боғламаси билан келиши мумкин. Бу боғлама ўгган замоннн ифодалаганда, сифатдошнинг -ган формасини, ҳозирги замонни ифодалашда, ҳаракат номи-ш (-иш) шаклини олади: Маълум
оулишича, бутун замонда завод эгаси бўлишига қарамай, у
\<1Л жабр кўрган экан. (А. Қ.) У чарчаган бўлишига ца.рамай,
Юлдузхон билан тезроц учрашиш орзусада катта-катта қаОам ташлаб, тез юриб борарди. (Р. Файз.) Жамил узоқда
шурган бўлишага қарамай, Тоҳир бйлан Лачгифа ўртасидага
. уубат мазмунани тахминан билар эда. (М; Ибр.)
Бошқарувчи сўз таркибида баъзан эгалик қўшимчаси бўлади.
'гнлик қўшимчаси икки ҳолатда қўлланази:
а)
қарамай, қарамасдан кўмакчилари бошқарган бирикмали
шииарда икки бажарувчининг ҳаракат-ҳолати ёки бир бажарув■1ИШШГ икки хил ҳаракат-ҳолати ҳақида гап юритился: Цажлис
/чтсининг таклифага қарамай, кўпмилик янга номзойнл маъутамади. Салама, ҳали акча сш бўлишига қараяаи, ишни
у<>‘1ц тб кетди.
'
65
0|!3
www.ziyouz.com kutubxonasi
Баъзан ҳаракат ёки ҳолатни ифодалаган бўлак белгисиз бўлади, аммо шаклга кўра, у эга ҳисобланмайди, белгисиз қаратқич ҳукмида бўлади: Шунча топишрақ, гап-сўз бўлашига
қарамай, ҳа деса режана рўкач цалаб, ўзамизни юпатаб кел -
моқдамаз (Р. Файз.)
б)
қаратқич ва қаралмиш муносабатига киришган от ва от
алоқаси бўлса: Иккаша звенонанг ерада, куннанг ассиғага қа рамай, Погодин культивацай қаларда (Ш. Р.) Расмай қонуннанг қаттақ бўлишига қарамай, оағал жоҳилликнинг шадоатига қарамай, бундай йўл туташ, айнақса Катерина сингара
характерлар уяун аслида амқон бўлмайдаган иш эмасдар.
(Дарслик.)
Эгалик қўшимчаси кўпроқ учинчи шахс шаклида қўлланиб,
бошқа шахс шакллари кам ишлатилади: Сиз ишда, ахлоқда
синалган.. . бўлишингазга қарамай, ёшларна тарбаялашда
ҳеч нарса балмас экансиз. (Р. Файз.)
Қарамай, қарамасдан кўмакчиси бошқарган бирикма мустақил маъно ифодалайди, аввалги гап билан сўнгги гапни бирлаштирувчи бир восита бўлиши мумкин. Бу ҳолда кўмакчили бирикма аввалги гапнинг мазмунини эслатади, унинг ўрнида келади.
Шунинг учун ҳам кўмакчи бошқарган бўлак кўрсатиш олмоши
орқали ифодаланади:
.Шунга қарамай, эскилик . . . қолдиқ-
лари янгилик куртаклари ёнада ёввойи ўт сингари, ҳамон
ўрмаламоқда, ўсиш, ривожланишимизга халақит бермоқда
(Газ.) Шундай бўлйишга қарамай, Муҳаддин июшиб қолоа.
(Р .Ф )
3)
тўсиқсизлик мазмуни кўмакчи вазифасидаги яраша 'сўзи
бошқарган бирикмаларда ҳам ифоддланади: — . . .от энг яхша
ҳайвон, жуда суяман. — Суйганга яраша, ўзингники бўлса, —
деди хўрсиниб Ж ўра, (О.)
/
Яраша сўзи бошқарган бирикмада қиёслаш мазмуни ҳам бўлади. Яраша ёрдамчиси жўналиш келишигини бошқаради, бошқарилувчи сўз сифатдош, ҳаракат номи каби сўз туркумлари билан ифодаланади.
6.
Маълум бир хусусиятнинг рўй бериш а с о с и ёки с а б а би:
1)
кўмакчи вазифасидаги мувофиқ сўзн асосий гапдан англашилган ҳаракат-ҳолат, хусусиятнинг рўй бериш ёки бермаслик
асосини кўрсатади. Бошқарилувчи сўз от ёки отлашган сўз бўлйб, у жўналиш келишигида келади. Масалан: Менда мавжуд
баъзи маълумотларга мувофиқ, бўзчининг қизина ўлдирўвчилгрни қамамоқ хусусида бу ерда недир андиша, мулоҳазалар
ва мушкулотлар бор эмиш ( О.) . . .Бу ишнинг қалтис томони сара йўқлигига ва тажрибакор ақлнинг кўрсатишига мувофақ, бу ишдан фойда дарёдай тошиб келиишга янг чуқурроц ишонгач, завқлаш б кетди-да, кўзлариш яна мақкамроқ
юмди. ( О.)
Мувофиқ сўзи бошқаргаи бирикмада айрим ўринларда ҳаракат-ҳолаг, хусусиятнинг қандай тарзда рўй бериши мазмуни ҳам
65
www.ziyouz.com kutubxonasi
бўлади: Оламжон, замонасага мувофиқ олифтанамо, ёшага
қараганда, нароала, силлиқ кшиа эда (О.) Султонмурод ўн
тўргпта доамий шогардларана, алмдага даражаларига мувофақ, качик гуруҳларга бўлиб, пешинга қадар дарс берда. (О.)
Ҳайдар олтан тахтда қовоғина солиб ўтарган Ҳусайн Бойцарога, бутун цоадага мувофиқ, таъзим қилди. (О.)
2) кўмакчи вазифасидаги баноан сўзи бошқарган бирикма
ҳнм, мувофиқ бошқарган бирикмага ўхшаб, маълум ҳаракат-ҳо~
лат, хусусиятнинг рўй бериш асосини кўрсатади; бу ҳолатда асос
қатъийроқ ифодаланади Биноан сўзи ҳам жўналиш келишигини
бошқаради, бошқарилувчи сўз от ёки от ўрнидаги сўзлапдан
бўлади: Балхдан бугун олинган маълумотларга биноан, Цар-
вешали подгиоҳ Маждадданни мансабдан тушармас экан, СултонМаҳмуд билан аттафоқ тузаб, марказга қарша юриш
қалажага эиштилди. (О.)
3) маълум ҳараьат, хусусиятларнинг рўй беришида асосан
кўрсатиш мазмуни бўйияа кўмакчиси бошқарган бирикмадан ҳам
англашилади: Деҳқонларнанг эътиқода бўааяа, худолар балан
суҳбат қалаётганда ҳамма нарсана унуташ керак. (Ж урн з
У одата бўйаяа, шовқинсиз, тоза ҳавода танам олаш учун
ўрнадан қўзғолди. (О.)
Бўааяа кўмакчиси бош келишикдаги от ёки от ўрнидаги сўз»
ни бошқаради.
4) кўра кўмакчиси бошқарган бирикма ҳам маълум ҳаракат,
хусусиятнинг асосини кўрсатиши мумкин (кўра кўмакчиси баъзан қиёслаш муносабатини ҳам ифодалайди); бу кўмакчи жўналиш келишигидаги отни бошқаради: Граф Дьюрернанг илтамо-
сага кўра, генерал Кавказ режасининг ҳам бар уяини яиқараб
қўйда. (Керб.у
Билан кўмакчиси бошқарган сўз бош келишикда бўлади;
бошқарилувчи сўз от, сифатдош, ҳаракат номи орқали ифодаланиши мумкин. Одатда, бошқарилувчи сўз сифатдош ёки ҳаракат
номидан бўлса, қиёслаш муносабати ифодаланади
Сабаб муносабати кўмакчи вазифасидаги туфаали, сабабли
сўзлари иштирок эгган бирикмалар орқали ҳам ифодаланадн. Бу
воситалар бош келишикни бошқаради. Бошқарилувчи сўз сифатдош ёки от ва от ўрнидаги сўзлар орқали ифодаланади: У табассум билан, худди ўша пайтда ҳамма ўқларина опгаб та -
момлагана туфаали, бароз тўхтаб қолганини тушунтиради.
Кеяг келмаганлиги сабабли, топшириқни бажармаганана айтиб, узр сўради. Шундай қилиб, ҳалол меҳнат туфайли бадавлат турмуш кеяириш, қишлоқна обод қилишнинг ўзи катта роҳат дейсиз-да. (Р. Файз.) . .Бу ғоялар Навоийнанг бутуқ,
ижодиётани суғоргандир, бу ғоялар туфайла, у ўлмас сиймо
бўлаб қолди. (Р. Ғуломов.)
7. Ў х ш а т и ш муносабати:
П ўхшатиш муносабати сингари, каба кўмакчиларк бошқарган бирикмалар орқалн ифодаланадм; бунда маълум ҳаракатҳолат, хусусият, предмет бошқа бир ҳаракат, ҳолат, хусусият,
67
www.ziyouz.com kutubxonasi
предметга ўхшатилади. Сингари, каби кўмакчилари бош келишикдаги бўлакни бошқаради. Бошқарилаётган бўлэк сифатдош
ёки от орқали ифодаланади:
а) бошқарилаётган бўлак сифатдош (одагда, ўтган замон сифатдоши) орқали ифодаланганда, .гапнннг умумий мазмунидан
ски гапнинг кесимидан, ёхуд кесим таркибидан англашилган ҳаракат, ҳолат, хусусият ўхшатилади: Гулнор намли кўзлари
билан Йўлчига тИкилиб, бир нимадан ҳурккан сингари, яна унга
суқилди. (О.) Ниҳоягп, орцасини ёстақдан узаб, муҳим савдо
шии билан шуғулланган каба, жиддай равашда гапираб кет<)и. (О.) Бу саволга қандай жавоб беришга қийналган каби,
носқовоғина ўйнаб ерга такилди. (О.)
Баъзан сифатдошнинг ҳозирги ёки келаси замон шакллари
ҳам бошқарилиши мумкин: Амир Абадий муқаддас жойга кета-
ётган каби, руҳа енгиллик билан зиндон томонга бораркан,
орқасидан лапанглаб, Тўғонбек ҳам етди. (О.) . . .худди сайрга борадиган сингари, ҳамма нарсалар тахт қилиб қўйилди.
Бу ҳолат, албатта, ўхшатиш бирикмасининг рўй бериш пайти бйлан белгиланади. Одатда, сифатдошнинг ва бошқарувчи
феълнинг шакли бир-бирига мос келади. Баъзан, замон кўчйрилганда феъллар шаклан бир хил бўлмаслиги ҳам мумкин.
Айрим ҳолларда ўхшатиш бирикмаси ичида субъект ва предикат орасидаги мангиқ ҳамда грамматик муносабатни таъкидлаш учун сифатдошга эгалик қўшимчаси қўшилиб келади: Кўп
хотинлар, азада айтцб йиғлагани каби, фарёд кўтаради. (О.)
УхшатиШ мазмўНИНИ таъқидлаш учун гўё, худаи юкламалари, кесим таркибида каби, сингари кўмакчилари ёки -дай, -дек
қўшимчаси қўлланилиши ҳам мумкин: Гулнор, гўё ўзини жасоратсизликда айблаган ва ўз аҳволидан умидсизланган, ўксинган каби, кўзлари ёш билан тўлди. (0 .) 'Кейин хастанинг
парёстиққа ботган бошига, гўё сажда қилган каби, энгашди.
(О.) Лекин бу шодлик уввоси, худди қилич урилгандек, бирдан
кесилди. (М. Исм.)
' Бошқарилувчи бўлак от орқали ифодаланганда, ўхшатиш бирикмаси бирор предметга боғланади, унинг хусусиятини бошқа
предмет хусусиятига ўхшатиб таърифлайдн. Лекин ўхшатилган
предмет мазмунан маълум предметга боғланса ҳам, грамматик
жиҳатдан кесимдан англашилган ҳаракат ҳолатнинг қандай рўй
беришини кўрсатади: Гулнорнинг гавдаси, юригида қўзғалган
ҳис.гар бўронида, нозик новда каби, қалтирар эди. (О.) Лекин ҳозир паришон варақалардаги кўчиралган эски ғазаллар,
эски шароб каби, унинг руҳини кучли маст қила бошлади. (О.)
Қоронғалик, Гулнорнинг қайғуси каби, қуюқлаша борди. ( О.)
Бўстон, қафасдан чиққан қуш каби, ташқари отилди. (0 .)
Ҳарамдаги барча аёллар, салом берган келинлар каби,
энгашиб қаршиладилар. (0 .) . . .Кейин, отилган •ўқ сингаои, /
бўшлиқларга кириб кўздан ғойиб бўлди. (Ас М.)
Айрим ўринларда сингари, каби қўмакчилари ўрйила янглиғ,
мисли ёки бамисоли, сифатида, ўхшаб сузлари қўлланади: Яно8
www.ziyouz.com kutubxonasi
ги вазир буларни, бамисоли қармоқдай, халқнинг бўғзага
ташламоққа ҳаракат қилур. (О.) Мен ўз томонидан, сизнинг
оўгтингйз сифатида, маслаҳат бераманки. . . (Керб.) Аммо
ссн, худда туриб-туриб портлаадиган минага ўхшаб, тоқатамизни тоқ қилиб юбординг. („Бахт“.) Шу кеяа, эл қаттиқ уйқуга кетган пайтда, ўғриларга ўхшаб, биқиниб, яшириниб, оёқ учид I юриб, бир амаллаб Асилбек ўтовининг эшигига етишди. (М. А.) Бў орада, худди романлардаги ошиқларга ўхшаб, йигит бағрини ерга бериб, ётиб қолди.
Ўхшатиш мазмуни сингцри, каби кўмакчилари ёрдамида
бошқарилган конструкциялар орқали ифодаланиб қолмай, -дей//
-дай элементининг маълум сўзларга қўшилиши ёрдами билан ҳам
англатилиши мумкин.
Бу элейент ҳам ёки отга, ёки сифатдошга қўшилади. -дек//
-дай элементи қўшилган бўлак кўпинча ўзига оид сўзлар билан
кепгайиб келади, бу ҳолат ўхшатиш^ бирикмасига мазмун ва
оҳа.чг жиҳатдан мустақиллик беради: Йўлчининг юраги, сандонга
тушган оғир болғадаа, кўкракни гурс-гурс урмоқда эди (О.)
Йўлчи, „ур!“ деб ҳайқирди-да, овига чанг солган арслондек, миршаблар устига ташланди. (О.) Икки-уч юз қадам наридаги якка-ёлғиз дарахтлар ва пастқам уйларнинг қамит ва ёғоч бўғотлара туман ичада, оқшом маҳалдаги кўланкадай, баҳайбат
пахмаярди. (П. Т.)Яна бироз шу каби гаплардан кейин, наманидир мулоҳаза қилишгандек, ҳаммалари жим бўлишда (ГТ. Т.)
Бу хил бирикмаларнинг таркибида ҳам, ўхшатиш мазмунини
кучайтириш учун худди, гўё юкламалари қўлланиши мумкин:
Қурбон ота билан хайрлашиб жўналгандан кейин Сиддиқжон
хийла ергача, худди тўсатдан уйғонган кишидай, гаранг бир
ахволда борди. (А. Қод.) Ҳаммалари кулиб юборишди ва худди шўхлик қилиб қўлга тўшган болалардек, бир-бирларига
илиқ кўз билан қарай бошлашди. (М. Ҳўсайн.)
Ўхшатиш мазмунини ифодалаган бирикма мазмунан анча
мустақил бўлса, алоҳида, гап охирида келади: Шу машинанинг
қулоғини бурасанг, лаганча гир-гир айланиб, ашула, дутор,
тамбур ванғиллайверади. Худда жонли одамдай. (0 .)
8. Ҳ о л а т муносабати.
1)
маълум ҳаракат, ҳолатнинг қай тарзда рўй беришини ифодалаш учун ҳолда, йўсинда сўзлартқ ёки. -ганча қўшимчали сифатдош қўлланади. Бу элемент мустақил гап бўлаги вазифасини
бажара олмайди, у вазифасига кўра, ёрдамчи .сўз вазифасида
келади. Ҳолда сўзи асосан сифатдош билан бирикади; бу хил
сифатдош, одатда ўзига оид сўзлар билаи кенгайиЗ келади:
Маҳдўм, д о в д и р а г а н й ў с и н д а , Анвар билан ачкарига
кирди. (А. Қод.) Бир қўлида чимматини чангаллаб, б и р қ ў л а б и л а к п а р а н ж и с и н и сў др а г а н и ч а , унга қараб
тикка юрди. (Л. Мух ) Тансиқ ижирғанаб, е р г а қ а р а г а н
ҳ о л д а , тўғри ошхонага югурди. (О.) Холмурод . . . оёқларини бутоқларга қўйиб, д а р а к т г а м а ҳ к а м ё п и ш г а н
ҳ о л д а , бу ерда нима бўлаётгикши то.юша қилди. (ГТ. 7.)
69
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бошқарилувчи сўз — сифатдош бош келишикда келади. Баъ*зан сифатдош таркибида эгаллик аффикси ҳам бўлиши мумкин.
Бу ҳолда сифатдошнинг маълум субъектга тааллуҳли экани таъкидланади: Элликбоши . . . иўстинина . . . бар қўли билан ту-
таб, икканча қўли билан, шишасиз, тутовчи кир лампсни
қийшиқ ушлаган ҳолда, кўзларани Ёрматга тикиб вайсади. (О.)
Онахон билан Анзират кампир юракларини ҳовучлаганларича,
Ж ўрахон билан Ҳожия икковини кўча эшигигача кузатиб қўйишга мажбур бўлдилар. (А. Мух.)
Ҳолда элементининг ҳолатда шакли ҳам шу вазифада қўлланади: Лашкарбоши қиличини кўтариб, ранги онпоқ оқарган
ва даҳшатли бир ҳолатда, жангчилар орасида от суриб, ҳужумга ундарди.
Ҳолда сўзи бошқарган бирикма ҳолат мазмунинигина ифодалаб қолмай, тўсиқсизлик мазмуниии ҳам ифодалаши мумкин.
2) ҳолат мазмун муносабати яраша сўзи бошқарган бнрикма
орқали нфодаланиши ҳам мумкин (бу хил бирикма, бундан ташқари, тўсиқсизлик муносабатини ҳам ифодалайди). Яраша сўзи
ҳам вазифасига кўра, ёрдамчи сўз бўлади ва маълум бўлакни
бошқаради. Бошқарилаётган бўлак от ёки сифатдош орқали ифодаланиб, одатда, жўналиш келишигида келади: Мана сиз ҳам, ўз
кучингизга яраша, бу ишга ўз ҳиссангизни қўшибсиз.
3) ҳолат мазмун муносабати билан кўмакчиси томонидан бошқарилган қурилмалар орқали ҳам ифодаланиши мумкин: Кавшанаётган имом — мактаб домласи ва бир мударрис ҳам, бу л уносабат билпн, . . бир оз даҳанаки жанг қилишди. (О.)
9. Д а р а ж а муносабаги.
Маълум ҳаракат, ҳолагнинг қай даражада рўй беришини ифодалаш учун сари кўмакчиси бошқарган Сирикма қўлланади. Сари кўмакчиси бош келишикдаги сўз билан бирикади. Бундай
бўлак асосан сифатдош орқали ифодаланади: Ҳат ёзшииб, унинг
ишларидан кўпроқ хабардор бўлган сари, иштиёқа ошиб, курашишга интиларди.
Кўмакчили бирикмалар кўрсатиб ўтилган воситалардан ташқари, бошқа хил кўмакчи вазифасидаги сўзлар билан ҳам тузилиши мумкин.
Шу билан бирга, айрим кўмакчилар ажратиш учун кўпрон;
қўлланса, баъзилари камроқ ишлатилади
Кўмакчилар иштирок этган ҳар қандай бирикма ажратилгак
ҳисоблана бермзйди. Бу хил кўмакчили бирикмалар қуйидаги
вазифаларда ҳам қўлланади]) гап бўлаги: Ўйлаб кўр, агар пахта ҳ о з и р г и г а қ а р а -
г а н д а бир ой, майли 3 ҳафта олдин пишса. . . хўжаликда
аҳвол қандай бўлар эди. ( О .) Абай болалари ҳақида саҳродаги қ а р и н д о ш л а р и д а н к ў р а кўпроқ жон кўйдириб ҳ ам
оға-д\'ст сифатида ғамхўрлик қилаётган маслаҳатидан жуда хурсанд бўлди, (М. А ) Улар совўқ ҳавода б у р у н л а р и .
д а н к ў р а кўпроқ енг уча билан кўзларани артадилрр. (МА.) Бу ерда унинг қўлдошлари, Онахон, Ҳафизахон, Рузеон /0
www.ziyouz.com kutubxonasi
хон сингари кўматилари бор. (А. Мух.) Узоқ йўллар босаман, :поғлар ошаман, Чорвадор о ш н а л а р с а р и шошаман.
( Р ■ Б.) Б у н д а н к ў р а гўнг титгананг яхши эмасми, қари
товуқ. (О.) . . . А б а й б и л а н б и р г а овқат қилмоқчи бўлди.
(М. А.)
2) киритма бўлак: Ҳатто, о д а м л а р н и н г а й т и ш и г а
қ а р а г а н д а , шундай воқеа ҳам бўлган экан. (А. Мух. )
О д а т д а г и т у ш у н я а л а р и г а к ў р а, иш тутди.
Кўринадики, кўмакчили бирикма гап бўлаги бўлганда, сўнгги
бўлак билан бевосита алоқага киради ва гапнинг оддий зарурий
бўлаги бўлиб қолади, Кўмакчили бирикма киритма бўлак бўлганда, маълум бир фикрнинг манбаини кўрсатади.
Айрим ҳолларда ташқари, устига, билан бирга ва бошқа
кўмакчилар кўрсатиш олмошлари билан бирикиб, мазмунан аввал айтилган гапни эслатиш учун хизмат қилади ва сўнгги га-п
мазмуни билан аввалги гап мазмунини бирлаштиришда восита
бўлади. Бу ҳолда ,кўмакчили бирикма киритма бўлак вазифасига
кўра, гапларни бириктирувчи боғловчи восита бўлади: Фикрин-
гиз тўғри, а.имо б у н д а н т а ш қ а р и мулоҳазалар ҳам йўқ
эмас. Ғўзалар бу йил секин ояилди, б у н и н г у с т и г а ҳаво
ҳали ҳам ёзилиб кетмаяпти
Айрим ҳолларда ажратилган кўмакчили бирикма муаллифнинг
ҳўшимча, йўл-йўлакай изоҳи, эслатишини ифодалайди: Раисчинг
авзойи ат а бузуқ, г а п и г а қ а р а г а нд а, анча дакки ҳам
еганга ўхшайди Бундай кўмакчили бирикмалар маълу.м дар.ажада кириш бўлакларга ўхшаЯди.
АЖРАТИЛ ГАН
СИФАТЛОВЧИЛАР
Ажратилган сифатлозчилар предметларнинг маълум белгисини бўрттириб, гап таркибидаги бошқа бўлакларнинг маъносидан
ажратиб ифодалайди, днққагни ана шу белгига қаратади. Масалан: Борлиғимла фарзандингман, с о д и қ , м е ҳ р и б о н Озар-
байжон' (С. Вурғун.) Қобил бобо, я л а н ғ о ч , я л а н г о ё қ ,
я к т а к ч а н , оғил эшиги ёнида туриб, дағ-дағ титрайди,
ҳаммага қарайди, аммо ҳеч кични кўрмайди. (А. Қ.) Ўттизтача одам — я р о ғ ли. (С. Ж-)
Ажратилган сифатловчиларда предметнинг маълум белгисини
бўрттириб, ажратиб ифодалаш мазмунигина ифодаланиб қолмасдан, бошқа қўшимча маъно нозикликлари ҳам бўлади. Шоир
ёки ёзувчининг сифагловчини ажратишдан асосий мақсади ҳам
ана шу қўшимча маъно нозикликларини ифодалашдир. Келш рилган мисолларнинг биринчисида қўшимча изоҳ маъноси ифодаланади: шоир ўзннинг содиқ ва меҳрибон эканинн алоҳида
ифодалайди, ўзи ҳақяда қўшимча изоҳ беради. Шунинг учуи
ҳам бу гапни иккига ажратиб ҳам ифодалаш мумкин эди — борлитмл / сенинг фарзандн.нгман, мен сенга содиқ еа меҳрибон- '
ман каби.
71
www.ziyouz.com kutubxonasi
Та л а б а л а р н и н г р а ҳ б а р и , сиз баранки навбатда 6у
ишларда бош-қош бўлиб туришингаз лозим. Бу типлаги снфа;ловчи бирикмалзр шаклан ва мазмунан анча мустақил булиши
билан, маълум преамегга тааллуқли бўлган қўшимча изоқ —
белги-хусусият, ҳолатни ифодалайди.
Ажратилган сифатловчилардаги қўшимча изоҳ, предмет белгиси ҳақидаги қўшимча маълумот ифодаланган бўлак алоҳида
таъкидланиши, мантиқий урғу олиши мумкин (юқоридаги мисолларга қаранг). Баъзан эса бундай сифатловчилар алоҳида таъкидланмайди, мантиқий урғу олмайди. Бу ҳолда сифатловчилар
муаллифнинг қўшимча йўл-йўлакай изоҳи, эслатишини ифодалайди: Энда одамлар — о т л а қ , п а ё д а , ёш, қ а р а учрай
бошлади. (О )
Ажратилган сифатловчилардаги бу икки хил хусусият сифатловчининг маъносидан ва гапнинг умумий мазмунидан англашалади.
Куйидаги каби ўринларда ажратилган сифатловчида учинчи
хил маъно нозиклиги — маълум бир ҳаракат-ҳолатнинг рўй бёришндаги сабаб ёки асос англашилади: Дам ўқ якглиғ, булугпларга караб, қайқйрар у — д о в ю р а к , д а д а л . (М. Г.)
■Наҳотка шу ўғал, ш у ж и г а р ио ра,
Шў б а р э т а а р я а с и , ш у б а р қ о ш а қ қон,
Ш у ну мй у қ д а й юр а к , шу к и н к и н а жон,
Узига жаҳонна сиғдирар бар кун. (Д'г. О. <
Сичцоп қ\ймабди сара, Е л а м - ё п а ш қ о қ, х а р а , Даллол
бўпгпа калам-уш, Юлдуз бўлса олармаш (Қ. М.)
Қуйидаги мисолда ажратилган сифатловчи маълум лредметга
бўлган муаллифнинг модал муносабатинқ (бу ўринда салбий му носабагини) ифодалайди: Сачцонбой, р а ҳ м с и з , т ў н г , Д ў к
урубон босади. (Қ. М.) Сакраб тушиб шукда туядан, кғрвон
боша — б е р а ҳ м , но д о н. .. (Э. Р.)
Бундан ташқари, айрим ажратилган сифатловч ларда шарг,
пайт, тўсиқсизлик каби қўшимча маъно турлари ҳам ифодаланади.
Келтирилган ҳолатларнинг ҳаммасида ажратилган сифатловчи
сифатланмишдан сўнг келади. Сифатловчининг ўрни ўзгармай,
сифатланмишдан олдин келиб ажратилиши камдан-кам. учрайдигак ҳодисадир (бундай ҳолатдаги ажратилгап сифаглсвчилар рус
тилидан таржима қилипган айрим асарларда учрайди) - Бунинг
сабаби шуки, сифатланмншдан олдин келган аниқловчининг ажратилиши ёзувчининг киятига боғлиқдир, ёзувчи сифагловчи орқали маълум бир ҳаракат, ҳолатнинг қай тарзда рўй бергячини
ва ёки сабабини ифодаламоқчи бўлса, шу бўлакқи ажрагади.
Ажратнлгаи сифатловчн алоҳида оҳанг билан айгилади, си:ратланмишдан тўхтам билан ажрала--. ;-;лоҳпдл мантиқий урғу билан талаффуз эгилади. Масалан: Шу в а л о я т н а н г р а ҳ б а -
р и с а ф а т и д а , Сиз халқнинг аҳволаки яхшилаш учун шахсан нама ишлар қалдангаз?
72
www.ziyouz.com kutubxonasi
6у хил ажратилган бўлаклар таркиб жиҳатидан анча кенг
ёки уюшган бўлали. Бу ҳол уларнинг мазмун ва оҳанг жиҳагдан ажратилган. эканлигини англашга ёрдам беради. Демак, ажратилган сифатловчи орқали қўшимча маъно нозикликларини
ифодалаш усулларидан бири аниқловчининг ўрнини ўзгартмай,
упга мантиқий урғу бернш ва таркибини кенгайтириш йўли билан ҳам бўлар экан.
Ажратилган сифатловчиларда қўшимча маъно нозикликларш
нинг янглашилиши бу хил бўлакларда вазифа доирасининг кенга.йиши сабабли бўлади. Агар сифатловчи фақат ўз аниқланмиши
билан маъно ва грамматик алоқага киришса, бу хил бўлак ажратилганда, маъно томондан кесим билан ҳам муносабатга киришади. Бу ҳолат сифатловчи орқали бошқа маъно нозикликларини ҳам ифодалашга олиб келади.
Ажратилган сифатловчининг таркиби кенгаймай, кесим билан
ёкма-ён келса, унга яқинлашади: Оддий колхозчисан — к ам-
та р , с о д д а д и л , , Аммо фикрларинг доно ва равон. Бири
акс этар гулларда, Бири олим, ё қ и м л и , х у шфе ъ л. (Ҳ.О.)
Айрим ўринларда ажратилган сифатловчи билан сифатланмиш
ёнма-ён келмай, уларнинг орасида бошқа гап бўлаклари (кўпинча, кесим ва унга оид бўлаклар) бўлади. Бундай ҳолат ҳам ажратилган сифатловчи орқали қўшимча маъно оттёнкалари ифодалашда бир усул бўлиб ҳисобланади: Акси садо юрти — цоялар
аро , Мен ёнғоқзор топдим — г ў з а л , х у ш қ а в о . ( А.Тўқим-
боев.) Муштумзўр лапанглар — м у ғ а мб и р, п и с м и қ , (О.)
Батрак эдпнг, юпу н, я л а н г о ё қ , Бойнинг подасини қирга
ҳайдардинг. (О.)
Бундай ажратилган сифатловчилар орқали қўшимча изоҳ, қўшимча маълумот ифодаланади, ёки предметнинг бирор белгиси
йўл-йўлакай эслатиб ўтилади (сўнгги мисолга қаранг) ва ёхуд,
аксинча, предметнинг белгиси алоҳида ажратилади, таъкидланади.
,
Сифатланмиш-отдан сўнг келган сифагловчилар ўзича мустакиллашиб, алоҳида- гапни ташкил этиши мумкин: Китоб бор, —
б о ш и д а н б ад б а х т, б а д к и р д о р, Мазасидан дарров ачишар оғиз. ( С. Вўрғун)
■Бу мисолда бошидан бадбахт, бадкирдор ибораси китобнинг
таърифи бўлиб, мустақил мазмунни ифодалаб, алоҳида гап оҳанги билан талаф^уз этилади. Шу сабабдан у тўлиқсиз гап саналади.
Кўринадики, кесимдан сўнг келган сифатловчилар ҳар вақт
ажратилган бўлак бўла бермайди. Агар улар таркиб жиҳатдан
анча кенгайиб, алоҳида гап бўлакларидан узоқлашса, мазмунап
?!устақиллиги ортади, алоҳида гап оҳанги билан айтилади. Шунг а кўра, бу хил бирикмалар гап ҳисобланади ва олдинги гап б ц лан бирга қўшма гап қурилмасини ташкил этади. Масалан:
Баротой — о з а р н и н г с а н ъ а т к о р қ из и,
Кўнглингда Бокунинг оқ тонги яшар. (Ҳ. Ғ.)
www.ziyouz.com kutubxonasi
Баъзан мустақил ган тусини олган бундай қурилмаларнинг
эгаси алоҳида бўлиб, олдинги гап эгасйдан фарқланиб туради.
Алоҳида аҳамият берилиб, мантиқий урғу қабул қилган, таркиби кенг ва сифагланмишдан сўнг уюшиб келган сифатловчилар ҳам тўлиқсиз гап ҳисобланади. Масалан: Беш қиз тика?
ҳар бирининг'ҳам, ўз ёши ббр, завқи, қилиғи бор, Наттаси—
Назмихон опам — и н г и ч к а қош, қ о р а к ў з , б ў й д о р . . . .
М а с л а ҳ а т г ў й , ғ а м х ў р ва т ў й ғ ў н. (О.) Ўғлим ҳалок
бўлди, яхши ўғил эди, А қ л и р а с о , г ў з а л , д о в ю р а к ,
д и л д о р. ( 0 .)
Ажратилган сифатловчилардаги бу'икки хил хусусият — маълум предметнинг белгисини ифодалаш ва бошқа кўшимча ўзига
хос мазмунни — мураккаб фикрни содда гап шаклида ифодалаш
учун хизмаг қилади.
Ажратилган сифатловчилар орқали мураккаб фикрни содда
гап шаклида ифодалаш имконияти туғилади, кўпинча улар гапнинг шундай зарурий қисмига айланадики, уларсиз гап тузилкши ўзгаради, айтилмоқчи бўлган фикр англашилмай қолади.
Масалан: Улардан бири — к ў зо й н а к л и к е к с а х о т и н , . .
ҳаммадан кейин қолиб, узоқ суҳбатлатди. ( Р. Файз.) Ояил-
нинг тўртинш ҳамхонаси, с о ч и н и у с т а р а б и л а н олд и р и б ю р у в ч и а н д и ж о н л и к и и г и т ч а , сгполга дафтар-китобларини ёйиб, янги тарихдан конспект олмохда.
(■ П .
Қ.)
Бу гап қурилмаси таркибидаги сифатланмиш (бири), ҳатто
сўнгги бўлаклар билан грамматик алоқага киришади.
Ажратилган сифатловчи мазмунан икки хил бўлиши мумкин.
Биринчидан, ажратилган сифатловчи предметнинг белгисини алоҳида айириб, бўрттириб, диққатни белгига жалб қилиб ифодалайди. Масалан: Қирқди қўрқоқларнинг ваҳимасин шу зум
унинг товўши, т е т и к ва янгроқ.
Бири акс этар гулларда,
Бири олим, ё қ и м л и , х у ш ф е ъ л . {Ҳ. П.)
Қизлар оғир эгди бошларин, Сукут . . . э з г и ч , м а ъ н о д о р »
у з о қ . (О )
Баъзан ажратилган сифагловчи бир составли гап вазифасидаги ундалмага оид бўлади. Бу ҳолда унннг маъноси янада бўрттирилади: Ғазабда ёнди Раҳим., Деди: т- эй, бой, бе р а ҳ м!!!
(С. Ж .)
Бошқа ўринда эса предметнинг маълум белгиси. йўл-йўлакай
эслатиб ўтилади. Бунда ҳам сифатловчи ажратиладн, аммо биринчи ҳолатдаги каби, алоҳида мантиқий урғуга эга бўлиайди:
Улардан бири — с е р с о қ о л, р а н г п а р ва о р и қ — ўз мая-
тиқининг кучини кўрсатишга киришади. (О.)
Бу жой — Ўзбекистон қурган павильон,
Ў й м а к о р, х у ш с у р а т , к ў р к а м , с е р ж и л о .
(С. Абд.)
74
www.ziyouz.com kutubxonasi
КўрОик бир■қизни, л о л а л а б л и ,
С у н б у л с о ч л и , п а р қ а о чи л г а н . (С. Абд.)
Исми барлос — с о д д а , д и л о в а р — ов ва қуш илмининг пиридар. (О )
Ажратилгап сифатловчиларда маълум даражада предпкагинлик мазмуни, ҳукм бўлади. Аммо бу ҳолат маъно жиҳатлангипа
бўлиб, грамматик тузилишига' кўра, улар ажратилган сифатловчи
бўлиб қолади. Бу ҳол айниқса якка ажрагилган бўлакларда яққол
кўриниши
мумкин.
Масалан:
Заводларда бигат-
лар — и л ғ о р , Пўлат қуйиб ҳаёт қуради: Фабрикада қизлар — и ж о д к о р , Озод меҳнат завқин суради. (О.)
Ажратилган сифагловчнларда ҳукм мазмунннинг аниқ ифодаланиши маълум шарт-шароит асосида юзага келади. Бунинг учун:
1) ажратилган сифатловчи кесимдан олдин келиши, 2) сифатланмишдан олдин эса ҳол ёки тўлдирувчи бўлиши зарур.
Бу икки ҳолат бўлмаса, айниқса ажратилган сифатловчили
бнрнкма кесмм бнлан ёнма-ён турса, ажратилган аниқловчидаги
ҳукм мазмуни жуда сусаяди. Бу ҳолатда ажратилган сифатловчи изоҳловчига яқинлашади: Ғижирлайди арава, — ш а л о қ ,
Қишлоқ, қишлоқ. (О.) Толлар — с а т а н г , шошиб безанар.
(О.) Бир ёнимда пахта — ду р д о н а . (С. }К.)
Ажратилган сифатловчили гапларнинг асосий белгиларидаи
бири шуки, бу хил гапларнинг кесими асосаи феъл-кесим бўлиб,
у маълум сифатловчининг ажратилган эканини яққол кўрсатиб
туради. Ог кесим бўлган тақдирда эса, сифатловчининг ажратилган экани яхши англашилма-йдн; гапнинг умумий мазмуни,
бўлаклар орасидаги мазмун муносабати аниқ бўлмай қолади.
Сифатловчилар маълум бир шарт-шароитда ажратилади. Маълумки, ҳозирги ўзбек адабий тилида сифагловчи муайян ўринда
жойлашади — сифатловчи ҳар вақг аниқланмишдан олдип келади. Сифатловчининг ана шу қатъий ўрнини ўзгартиш — сифатланмишдан сўнг қўйиш натижасида, унинг маъносп ва оҳангида
ўзига хослик келиб чиқади. Бу вазиятдаги сифатловчининг оҳанги бошқа гап бўлакларининг оҳангидан кескин ажралиб туради
ва сифатлозчи б|'шқа гап бўлакларидан тўхтам билаи ажралади.
Оҳангдаги бу ўзига хослик диққатнинг аниқловчига тортилишига сабаб бўлади. Шу йўл билан мантиқ ва оҳангда ажралиш рўй
берадп,
Ажрагилган сифатловчилар, бошқа ажратилган иккинчи даражали бўлакларга нисбатан кам қўлланади. Аммо маълум матнда, нутқла ажратилган сифатловчини топиш осой — у ўз оҳанги,
гапда ўрнининг ўзгариши билан яққол ажралиб туради.
Қуйидаги уч ҳолат сифатловчиларнинг ажратилишинн янада
равшанла штиради:
а) агар сифагланмиш кишилик олмошлари, атоқли от ёки отлашган сўзлар орқали ифодаланса. Масалан: Хуш келибсиз! —
деркан, кулиб у — дўндиқ. (С. Ж А Ҳеч эринмай куч тўкипти Кўкан — девкор, ўйламапти шунча пиёз кимга даркор. (Ғ. Ғ. >
www.ziyouz.com kutubxonasi
У, и с ё н к о р , б у юк э р к с е в а р, цад кўтариб г?сурср тўғримда . ! /К- Ж .) Улардан бири с е р с о ц о л , р а н г п а р еа о р и ц —
мантицинанг кучини кўрсатишга тиришади. (О.)
Одатда, кишилик олмоши ёки отлашган сўзга мансуб сифатловчилар ҳар вақг ажратилади, чунки кишилик о.тмоши ёки отлашган сўздан олдинда сифатловчи қўлланмайди. Атоқли отга
тааллуқли ажратилган сифатловчи шу от билан мазмунан жипслашиб, кўпинча унинг лақабига айланиб қолади: Салим г а -
ж а к ўтиб кетди. Карим ў р и с ўнта сўзида албатта 3 —4
Уш рус сўзларини ноўрин ишлатади.
Кишилик олмоши, агоцли от, отлашган сўзга мансуб ажратилган сифатловчилар бир сўздан бўлиши ҳам мумкин: Мен,
ё м о н д а н , ажралиб, яхшини топганинг цани? (Қўшиц.)
б) агар сифатловчи ўзига оид сўзлар билан кенгайиб ёки
уюшиб келса. Масалан: Шу вацт афғон цирларига бош кўгпа-
рар 0 (1 , б и з н а н г а з и з . қ. а д р д о н . (С. Саидалиев ) Пахтакор
ўзбекман — ъ а б а р д а с т , м а ғ р у р , Шарцнинг маёғи деб аталур юртим. (Ғ. Ғ.)
Сифатловчининг ўзига оид сўзлар билан кенгайиб келиши
ёки унинг уюшиши унга анча маънода мустақиллик беради.
в) ажратилган сифатловчининг аниқланмиши ўз навбатида
аниқловчи ёки изоҳловчига эга бўлса. Масалан: Асрларнинг
киишн бўғови узиларди, т и р и к , б е м а д о р . (О.)
Юқоридаги уч грамматик ҳолат ажратилган сифатловчиларга
маъно ва оҳангда мустақиллик беради.
Ҳар қандай сифатловчилар ҳам ажратила бермайди Фақат
сифат ёки сифатдош билан ифодаланган сифатловчиларгииа ажрагилади; кўрсатиш олмоши, сон орқали ифодаланган ажратилган сифатловчилар учрамайди, Қаратқич келишигида келган аниқловчи аниқланмишдан сўнг қўлланмайди, шунинг учун ҳам унинг
ажрагилиши мумкин эмас. Баъзан шеъриятда қаратқичли аниқланмишдан сўнг ҳам келади, аммо ,бу ҳолатда аниқловчи қофия,
вазн талаби билан қўлланиб, ажратилиш хусусиятига эга бўлмайди
Асосан аслий сифатлар ажратила!ди, иисбий сифатларнинг ажратилиши кам учрайди.
*
Нисбий сифат ажратилганда. иборанинг адабий-китобийлиги
сезйлиб туради Масалан: Бир цата кабутарлар — бц, яипор,
кўкимтир ва ҳ о к а з о ту с л и — очкўзлик билан шошиб-пишиб дон терар экан, Ҳусайн Бойцаро болалардай цувониб
кетди. ( 0 ) Саккиз-тўццазда бутун-бутўн асарларни — илмий, ф а л с а ф и й , ш е ъ р и й — завцца берилиб мутолаа этган (О.)
Сифат билан ифодаланган ажратилгаи сифатловчилар ёлғиз
бўлади (агар сифатланмиш кишилик олмоши, атоқли от ёки отлашган сўзлар орқали ифодаланса) ёки уюшиб келади: Мен,
б е ч о р а . бу ашга цўл уришга ботинмадим. Келур сена ҳам
йўцлагудек бир замон — я х ш а . (Завқий.) Ғижирлар кияик
76
www.ziyouz.com kutubxonasi
эшик, Чиқар қизил каиаиоф қаз, Ё м ғ и р ю в г а н я п р о қ де к, / К о н л и , т и р и к ва т е ти к . ( С. Ж-)
Сифатдош орқали ифодаланган сифатловчилар сифагдошнинг
'феъллик хусусиятига кў|. а, ўзига оид сўзлар билан кеигайиб,
сифатдош бирикмасини ташкил этади:
Эй, сен гулханларнинг ёрқин шуъласи,
Д а ҳ ш а т л и й ў л л а р д а н м а р д о н а ке л г а н —
. . . қалбларга бергил ҳарорат.
Сифатдош ёки сифат билан йфояаланган ёлғиз сифатловчилар-<
нинг ажратилиши кам учрайди: Волгадан Қорақум саҳролорага сув йўли■солинар, кўяа я м- я ши л. ( Р . Б.) Ҳам бор гилам —
з а н г о р и , Шу эди бисотда бори. (С . Ж .) Байроқ, ҳ а в о р й н г ,
мағрур ҳилгьираб турар. (Ҳ. Б.)
Ажгатилган сифатдошли бирикманйнг таркибида тўлдирувчи
ёки ҳол, ёхуд ҳар'икки бўлак бўлиши мумкин. Масалан: У, ҳ о зиргина бўлаб ўтган сўҳбатдан ҳаяж онга кел-
г а н ва т о л и қ қ а н , ҳамон шу суҳбат пгаъсирида эди. (О.)
Кам экан у, с е н г а б а с к е л г а н Ю.)
Ажрагилган сифатдошли бирикмаларда икки хил маъно анг-.
лашилади. Биринчидак, предметнинг ҳаракат белгиси ва шу предметнинг ҳолатини (биринчи мисолга ҳаранг) кўрсатади. Иккинчидан, ажратилган сифатдошли бирикма аниқланмишни изоҳлайди: юқоридаги сўнгги мисолда сифатдошли бирикма — аниқланмиш у олмошини зниқлаб келади — у шахснинг ким эканлигини
изоҳлайди.
Ажрагилган сифатлошли бирикма ўз аниқланмишидан сўнг,
гап орасида келади. Ажратилган сифатдошли бирикманинг гап
охирида келйши кам учрайди, чунки бундай ҳолатда сифатдош
ўтгак замон феъли вазифасида қўлланиб, алоҳида гапни ташкил
этади. Баъзан гап охирида келган сифатдошли бирикма мазмунан ўз аниқланмиши билан жипс муносабагда бўлса, ҳаракатҳукмдан кўра, хусусиятни кўпроқ ифодаласа, ажратилиши мумкин. Масалан: Юраги аяиди — янгигина яктак эди, э н д и уят ў р т ю в и л г а н . ( А. Қ.)
Ёлғиз келган сифатдошнинг ажрагилиши учун, олатда, аниқланмиш кишилик олмошн билан ифодаланади, кесим аниқланмишдан оллин келади. Мисол: Ним у, в а й с а ё т г а н ? — деди
масхараомиз...
Кўринадики, -ган шаклли сифатдошгина
Маълумки, -ған шаклли сифатдош икки
маълум ҳаракат, ҳолатнинг ўтган замонда
далаб, ўтган замон феълини ташкил этади:
ажратилиши мумкин.
вазифада қўлланади:
рўй бергаиини ифо-
Кенгаш қатшиичилари царор лойиҳаси билан кеяа танишиб яиққан. Бошқа
ўринларда эса -ган шаклли сифатдош ўз маъносида қўлланиб,
предметнинг ҳаракат-белгисини кўрсатади. Бу ҳолатда у аниқ
замонни кўрсатмай, предметнинг маълум давр ичидаги доимий
77
www.ziyouz.com kutubxonasi
белгисини англагади. Ана шу иккинчи ҳолатла, у ажратилиши
мумкин. Бунда кесим аниқлик феъли билан ифодаланиб, сифатдошли бирикма белги ёки ҳолат англатади ва таркиби қенгайиб
келади. Масалан:
Кўрдим бир қизни — лола лабли,
Сунбул сокли, п а р қ и о ч и л г а н , ( У .)
Бу жумлада ажратилган бўлак — парқи очилган - шахснинг
ташқи белгисиг!и ифодалайди; сифатдошли бирикмани кесим билан аралаштириш ярамайдн, чунки у асосий кесим -- кўрдим билан бир маъно гуруҳини ташкил этмайди, демак, улар уюшиқ
кесимлар бўла олмайди,
Ажратилган сифатдошли бирикмаларнинг ўзига хос бир тури
бор. Бу тур маълум предметнинг аниқловчиси-изоҳловчиси бўлиб, ўз аниқланмишидан сўнг, кўпинча гап охирида келади: Бир
қассоб бор эди, Т у р д и ч ў т и р д е г а н , бозордан қўй сотиб
олибди.
Бу хил ажратилган сифатдошли бирикмалардан қўшимча
изоҳ, таъкид каби мазмун англашилади.
Ажратилган от сифатловчиларнинг. бир турида ажратилган сифатловчилар оркали предметнинг ҳолати ёки ҳаракатига бўлган
қўшимча изоҳ сифатида нфодаланади Масалан: Равшан қара-
са, бир кампир. қ ў л и д а и к к и м ў н д и к ў з а , келаётибди.
1,9. Жуманбулбул) Саройнинг раққосалари, гуруҳ-гуруҳ бўлиб — ҳ а р г у р у ҳ а й р и м к и йи мд а —т.уркона, ҳинд араб,
эрон рақсларини бажарар экан, базм авжга минди. (0 .)
Бундай ажратилган сифатловчилар кўпинча сифатланмишдан
сўнг, баъзан эса аниқланмишдан олдин ҳам келадй: Т е п а к а л
бошида р а н г и ў ч г а н эски 'дўппи, э г н и д а я м о қ
э с к и тў н, қорни. к а т т а , м а ғ о м б и р б а ш а р а — Қори
Ишкамба ўқувяининг кўз ўнгида намоён бўлади.
Ажратилган бўлакларнинг бу тури шаклан сифатловчига ўхшамаса ҳам, у мазмунан отга боғланиб, упинг белгисини ифодалаш билан сифатловчига айланади. Бу турдаги сифатловчилар
мазмунан кесимга ҳам боғланиб, кесимдан англашилган ҳаракатҳолаткинг қай тарзда рўй беришини кўрсатади. Аммо бу иккинчи даражали маъно нозиклиги бўлиб, уларнинг асосий хусусияги предметнинг белгиси, ҳолатини ифодалашдир. Бу хил қурилмаларнинг кеси.ми бўлмаслиги, маълум бир отнинг хусусиятини
кўрсатиши уларни сўз бирикмаси деб изоҳлашга сабаб бўлади.
Бу хил сўз бирикмадари ўрнига, оҳанги ва вазифасига кўра, ажратилган бўлак саналади. Бошқарувчи сўз шаклан бош келишикда бўлса-да, у мазмунан аниқловчидир (тош кўприк, қўл соат
туридаги аниқловчили бирикмалардаги тош, қўл сўзлари каби).
Баъзан сифатловчи билан сифатла.нмиш дистант ҳолатда бўлади. Бунда белги-хусусият янада бўрттирилиб, алоҳида таъкидланиб ифодалакади:
О яи л м о қ ч и б ў л и б т у р г а н ғ у н я а д а й ,
Неяун л а б л а р и н г д а қизиллик ортди. (У.)
78
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ажратилган изоҳлар
Ажрагилган изоҳларнинг айрий турлари гапнинг бирор -бўлагини изоҳлаб, унга боғлиқ бўлган қўшимча маълумот беради.
Масалан:
Ҳар ёцца хабаршлар —
7 и л и. у з у н ж а р к а л а р —
Чопа-чопа кетдилар. ( Ҳ . О. ) .
Фурсатинг борма, цайнатангдан, З у н н у н х ў ж а д а н сўраб
келганмисан? — деди. {А. Қ.)
Ажратилган изоҳлар ажратилган бўлакларнинг бошқа туридан
ўз хусусиятлари билан ажралиб туради. Бу фарқлардан бири
шундаки, бу хил ажратилган бўлаклар ўзлари ифодалаётган
маънони бошқа гап бўлакларидан ажратиб ифодалабгина қолмай,
улардан олдин келган бошқа бир бўлакнинг маъносини ҳам
изоҳлаб келади. Юқоридаги биринчи мисолда — хабарчилар, иккикчисида тили узун жарчилар сўзлари изоҳланади.
Ажратилган изоҳлар шаклан ҳар хил бўлганидек, маъно турлари ҳам ҳар хилдир. Бош келишикдаги ажратилган изоҳларда
предикация (ҳукм) кучли бўлади.
Ҳар бир ажратилган бўлакнинг асосий вазифаси маълути бир
бўлакни аниқлаш, изоҳлаш, таърифлаш, турли модал муносабатларни ифодалашдир. Бундан ташқари, ҳар бир ажратилган изоҳ
қўшимча маъно ноз^кликларини ҳам ифодалайди. Бу маъно
муносабаглари ва маъно турлари, ажратилган бўлакнинг таркиби, ўрни, шаклига кўра, турлича бўлади.
Одатда, ажратилган изоҳлар алоҳида оҳанг билан талаффуз
этилади, ҳар икки томонида тўхтам бўлади. Шунга кўра, улар
оддий гап бўлакларидан фарқланади. Аммо ҳозирги ўзбек адабий тилининг ўзига хос хусусияти шундаки, бошқа тиллар учун
қатъий бўлган бу қоида ўзбек тилида маълум даражада фарқ
қилади: кўпинча ажратилган бўлакдан олдин маълум тўхгам
бўлса ҳам, ундан сўнг тўхтам кўпинча бўлмайди — ажратилган
бўлак сўнгги бўлак билан умумий оҳанпа эга бўлади. Бу ҳолатда ажратилган бўлак ва унинг таркиби ёки қисми алоҳида
оҳанг билан айтилса ҳам, ажратилган бўлакларнинг охирига келганда, оҳанг ўзгариб, умумий гап оҳангига тенглашади ва бу
ҳолда ажратилган бўлакнинг охирги қисми ёки таркибининг талаффузи оддий гап бўлаклари оҳангидан фарқланмай қолади
Масалан: Бироц хат ўз ораларидан ишга юборилган ва ҳар бир
саломномалари билан унга маънавий куч бериб турадиган ишчилар жамоасидан, с и н ф д о ш д ў с т л а р и д а н келган экан
(П. Т.) Холмурод эркак, аёл , ёшу цари билан хайрлашар экан
шу пайтгача сира хаёлига келмаган бир нарсани, б у о д а м
л а р н и н г ў з и г а ш у ц а д а р м е ҳ р и б о н , шу ц а д а р ц а д р
д о н б ў л и б ко л г а н л а р и н и ҳис цилади.. .
(Я . т. \
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу хил ажратилган изоҳлар бошқарувчи сўз билан ёима-ён
келади, шунинг учун ҳам улар орасида тўхтам бўлмайди ёки
тўхтам жуда қисқа бўлади. Демак, ажра-тилган изоҳларнинг бундай ўзига хос хусусияти унинг ўринлашиш ва таркибига боғлиқдир: изоҳ бўлакнинг таркиби қанча қисқа бўлса ёки ёлғиз бўлса, умумий гап оҳангнга киришиб кетиши шунчалик аниқ бўлати.
Ажратилган изоҳлардаги бундай хусусият, айниқса, аниқловчи шаклидаги ажратилган изоҳларда аниқ кўринади. Масалан:
Ме н . . . курашаётган конгресс иштирокшларининг — я н г и
д ў с т л а р и м н и н г қаҳрамонона қиёфаларини гавдалантариб беришга ҳаракат қилдим. (С. Эшонтўраева) Кечага. яъни
у р у ш д а н о л д а н г и ҳаётнинг қандай бўлганина ва икирчикирини мана энди биляпмиз.
Аниқловчи вазифасидаги ажратилган изоҳлар аниқланмишларидан кейин келганликлари ва кўпинча аниқланмиш билан ёнмаён турганликлари учун ҳам, улардан сўнг тўхтам бўлмайди,
аниқланмиш билан умумий оҳангга эга бўлздн.
Бундай ажратилган изоҳ билан аниқланмиш орасида бошқа
гап бўлаклари деярли қўлланмайди, агар қўлланса, ажратидган
изоҳдан сўнг тўхтам бўлади Масалан: Шаҳарнпнг бош меъ-
мори бу театрнинг, ҳ а қ и қ и й с а н ъ а т с а р о й и н и н г .
— жуда машҳур рус меъмори академик Шусев лойиҳаси ва
эскизлари бўйича қурилганини айтди. (С. Эшонтўраева)
Бошқарувчи бўлакдан тўхтам билан эжралмай, умумий оҳанг
билан талаффуз этилувчи ажратилган изоҳлардан сўнг ҳеч қандай тиниш белгиси 'қўйилмайди.
Ажратилган изоҳлар одатда, мазмуни изоҳланиши зарур бўлган бирор бўлакка боғланиб, уни изоҳлайди, аниқлайди. Бундай
изоҳланаётган бўлакдан — ажратилган изоҳдан олдин келади.
Айрим ҳолларда изоҳлаётган бўлакнинг ўз изоҳловчи бўлаги
бўлиши мумкин. Масалан: Кеча, 1 с е н т я б р д а , ў қ и ш б о ш -
л а н и ш и к у нида, ҳамма худди байрам кунларидагидек шод•
хуррам.
Бу хил ажратилган изоҳлар бир-бирини изоҳлаш билан бирга, асосий — биринчи бўлакнинг маъносини изоҳлайди, аниқлаштиради Мен, ў з б е к , т о ш к е н т л и к и ш ч и н и н г ў ғ л и ,
сени юрагимдан қўёлмайман ҳар дам. {Ҳ Расул)
Баъзан ажрагилган изоҳ мазмуни изоҳланаётган сўзнинг айнан ўзи бўлади (қайтарилган бўлак ёлғиз бўлиши ёки ўзига оид
сўзлар билан кенгайиб келиши мумкин): Шуни унутмангки,
гулнинг гўзаллиги ҳам инсоннинг, п о к қ а л б л и и н с о н н и к г
гўзаллиги туфайлидар. ( Р. Файз.) Икки ерада араб алифбосининг „шин" ҳарфига ўхшаган тамға босилган 'отни — к и б о р л а р н и н г 1 о т и н и етаклаб келадилар. (М . А.)
Айрим ўринларда изоҳ қисм анча кенгайиб келиши, ҳатто
гаркибида эга ва кесимлари бўлган аниқловчн ёки бошқа хил
эргаш гаплари бўлиши ҳам мумкин: Эшонбоевнинг олдидан олиб
чаққан туйғуса — қ а н ч а т а н қ и д қ и л с а н г , ш у н ч а яхши д е б т у р у в ч и т у й ғ у — бу сўзларни оқларди. (П. Қ.)
60
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
\ А ж р а т и л г а н и з о ҳ л а р н и н г м а ъ н о в а з и ф а с и . Аж»
ра\илган изоҳлар гап таркибидаги бирор сўзнинг (бу сўз гап бўда^и бўлиши ёки бўлмаслиги ҳам мумкин) маъносини изоҳлаш,
аиицлаш, у, билак боғлиқ бўлган қўшимча маълумотларни ифодала,ш учун хизмат қилади, шу сўз орқали ифодаланган маънога м^аллифнинг муносабатини кўрсатади, Ҳар бир ажратилгай
изоҳда икки маъно ифодаланади: аввало, ажратилган изоҳ маълум сўзнкнг маъносини изоҳлайди, 'аниклаштиради, шу билан
бирга, ажратилган изоҳ қўшимча маъно нозикликларини ҳам
ифодалайди. Бу икки хил маъно ажратилган изоҳнинг бошқз гап
бўлаклари билан' икки хил, икки томонлама муносабатга киришидан келиб чиқади. Масалан: Менинг кириб келувим ҳар ик•
ки уйда ҳам , я-они б и з н и н г у й д а ҳам. С а о д а т л а р •
н и н г у й и д а ҳ а м жуда катта қувончларга сабаб бўлди.
(Ғ. Ғ.)
Мисолларда ажратилган изоҳлар маълум сўзлар (ҳар икки
уйда) ни изоҳлаб, аниқлаб келиш билан бирга, кесим билан ҳам алоқага киришиб, қўшимча маъно турини ифодалайди.
Бундай қўшимча маъно айрим ҳолларда маълум оҳанг ва гапнинг умумий мазмунидан ҳам англашилиб туради. Шунга кўра
ажратилган изоҳларда маълум даражада предикативлик (ҳукм)
ҳам англа*д1 илади Ана шу хусусиятлари билан ажратклган изоҳ
„қисқартирилган гап“ га ўхшайди.
Ажратилган изоҳ қуйидаги маъно вазифаларини бажаради:
1. Маълум с ў з н и н г м а ъ н о с и изоҳлаиади.
а) маълум шахс ёки предметнинг ёши, қариндошлиги, фаолияти, миллати, асли, тури ва бошқа хусусиятларига кўра изоҳланади. Масалан: Устанинг шогирди — ў н т ў р т яи гар Йў л~
дош, дераза олдида ўтирарди. (О.) Поячам, яъни С а о д а т -
н и н г д а д а с и , ўзи хизмат қилиб турэр эди. (Ғ. Ғ.) Уй соҳиби — шоир, ўз одатича, бир нафас қўнмайди. (О. ) Бирдан
таниб қолдим-ку, машинистни — а к а м н и . (3. Диёр.) Мавжуд икки вазир — Х ў ж а А т о ҳ а м А б ду л х о Ли қ — девондаги ишларни бошцяриб улгурмас эди. (О.) Тўғонбек подшонинг севимла ўғли Музаффар Мирзонинг — ҳ а л и ёш ш а ҳ з о д а н и н г — ёш йигитлари қаторига Мажидданнинг ёрдлми
билан кириб олишга муваффақ бўлган эди. (О ) Лекин қўллари бақувват бола — Ўс по н, уни ўрнидан тургани қўймай,
босиб олди. (М. А.) Бу мавзуда узоқ ва кўп гап бўлди. бироқ
биз, я н г и к е л г а н л а р, гапиришдан ҳам кўра, кўпроқ қулоқ солиб ўтирдак. Менга, ў з б е к к и ш и с а г а , бу даҳшат•
ларнинг ҳаммасина — қизлар, эрлар, аёлларнинг сотилшиини
сўзлаб берадйлар (В. Содицовау.
б) номаълум бўлган бирор сўз (кўпинча чет тилидан олинган
ёки кўпчиликка тушунарсиз сўз) изоҳланади.
Бу ҳолатда ажратилган изоҳ билан изоҳланаётган сўзнинг
маъно доираси тенг келади. Масалан: Бунга келар республика -
даги новаторлар — д о н г д о р к и ш и л а р . (Мирт.)Ғулом ака—
ц у л а к а манглайин ўпиб, айтгандир: „Жигарим, жоним,
—2015
81
www.ziyouz.com kutubxonasi
азизим. . ." (Ғ. Ғ.) Айпшлаётган бу ўланни — қ ў т иқ ни М&кши эшшпиб келаётган эди. (М . А.)
/
Изоҳловчи ва изоҳланмиш бўлаклар синоним ёк-и сииоБивга
яқин сўзларни ташкил этиши мумкин. Масалан: Лекин шуни
икрор цилиши керакки, менинг севгим я с а м а — с о х т а бўлса ҳам, ўнинг севгиси соф цалбдан келган ёшлик севгиси бўл•
гани билиниб тўрар эди. (С. А.) К’ўп ўтмади, оёқ ишпйллашига я н г и — о ҳ о р л и кийимларнинг ғижирлаши қўишлди.
в) ажратилган изоҳ тўдадан қисм ёки бутундан бўлакни ифодалайди: Маҳкам эса шу топдг ўзига энг яқин тўрган бир
мақсадни — и м т и ҳ о н т о п ш и р и ш н и кўзлаб ўқир эди.
(П Қ.) Бошқалари-яи, масалан, б о л а л а р у й и д а н ч и қ қ а н
ф а р з а н д л а р и м и з , ота-онасини қаердан билади. (0 . Юнус)
Ғ.ореядаги урушга хотима бериш мумкин бўлган экан, демак,
иккпти бир урушга ҳам, масалан, с о в у қ м у н о с а б а т л а р
у р у ш и г а ҳ а м, хотима бериш мумкин. (Илья Эренбург )
г) маълум ҳаракат ёки ҳолатнинг рўй бериш ўрни, лайти, даражаси, ҳолати аниқлаштирилади. Масалан: Бу 'ерда, ҳ а л и н
д а р а х т л а р н и н г к ў л а н к а с и д а , . . . юздан ортиқ шоир
тўпланган эди. (О.) Қолган вақтларда, а к с а р к е я а л а р и ,
„Чаҳор девон“ билан машғул эди. (О.) 1866 йилларгача— Б ухор о амири б и л а н ' р у с иод шоҳи о р а с ид а тузилг а н с у л ҳ но м аг ач а, Бухоро музофотининг боисқа туманлари каби Ғиждўвон туманидаги деҳқонлар Ҳам ер ҳосилинанг ўндан тўрт қисмини нодшоҳликка берар эканлар. (С.А.)
. Шунинг учун бу ерга жуда кам, й и л д а б и р ё к и и к к и
м а р т а г и н а келао эди (А. Қ.)хҚўллар ишлар тез — м ў ь жи з а к о р . (О.)
2. Ажратилган изоҳ бирор предмет ёки ҳаракат-ҳолат ҳақида
булган қ ў ш и м ч а м а ъ л у м о т ифодалайди, уни турлитом ондан таъриф.тайди; таърифлашда маълум тушунчанинг характерли
белгиси асо.га олинади. Масалан: Битта қишлоқ қолдир, кўм-
к ў к қ и ш л о қ . . . Мерос бўлар, юрт бўлади шод. Шаҳар қалиб
олар ўзлари -ўғил-қизлар— к е л а ж а к ав лод. .. (Мирт. ) Бор
бўлсин } Колио —- Чи н и қ қ а н а р б о б . (Мирт. ) Қиз.гар қадрдон
муалламларини, муаллималар эса ўзларининг дастлабки шогирдларини — э р т а н г и му а л л и м а қ и з л а р и н и табршладилар. (О.)
3. Изоҳланмиш бўлакнинг маъноси кенг бўлиб, ажратилган
изоҳловчи унинг доирасини маълум тушунчалар билан ч е г а р а л а й д и . Масалан: Биз деҳқончилик маданиятини оишраётган-
лигимиз сабабли чорвачилик учун жуда аҳамиятли бўлган
бошқа экинларнинг — бе д а, х а ш а к и с а б з и , х а ш а к и
л а в л а г и , қ а н д л а в л а г и э к и н л а р и н и н г я.ти ҳосилиии оширашимиз ҳам мумкин. Ичкари тарафдан кекса бир ходима — э ш и к о ч а р хола — кўриниб, Гулшанга салом берди
82
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
(А. Қод.) Айрим ўринларла ажратиб, чегаралаб кўрсатилган бўлакчинг маъноси таъкидланади: Кекса, ҳокимона бепарво, ринд
табиатли олам — замоннинг энг улуғ тарихчиси — нозик ва
самамий муомала билан царши олди. (О.)
‘Бу хил ажратилган бўлаклар айниқса, жумладан, ҳатто, хусусан, ҳам каби лексик ва грамматик воснталар билан бирга
қўллакади. Масалан: Бу оиланинг бир йилдан бери зиндонга
ўл :иаган қўрғонда қамалиб ётган аъзолари, айниқса ёш болалар, боққа чиқаб жуда яйрадилар. Уларнинг бир нечтаси, була.о орасида Холмурод ҳам, ётоқхонага киришди (П. 7.) Бут \ ’Н фалсафанинг, айниқса янги фалсафанинг буюк асосийбош
масаласи — тафаккурнинг борлиққа муносабати масаласидир.
Бу ерда одамлар, айниқса хотин-қизлар бир-бирини танийдилар, янги гаплар эшитадилар. (А. Мух.) Ҳамма, шулар қа тори Қудрат ҳам, бир неча минут ҳайрон бўлиб турди. (М.
Исм.) Ибн Сино илм-фан соҳасида, хусусан, тиббиёт соҳасида, ғоят катта ва қимматли мерос қолдирди. („Фан ва турму ш“)
Баъзан гап таркибидаги айрим бўлаклар айнан қайтарилади.
Қайтарилган бўлак кўпинча маълум аниқловчи ва изоҳловчи сўзлар билан бирикиб келиши мумкин Бу тобе сўзлар маълум бўлакнинг маъносини турли томондан изоҳлаш вазифасида келади.
Такрорланган бўлак ажратилган изоҳловчи бўлак саналиб, мазмунан таъкидлаш вазифасида бўлади. Масалан: Онанг, умид би-
лан бешигингни тебратган, шу бечора онанг сендан нима
кўрди. {А. Қ.) Ҳатто форсипараст шоирлар ҳам унинг ғазалини — ўзбек тилидага ғазалишл энг буюк нодиралар даражасига кўтардилар. (О.)
4.
Айрим ажратилган изоҳлар м о д а л м у н о с а б а т л а р н и
ифодалайди — сўзловчининг маълум предметга бўлган муносабатини кўрсатади:
а) сўзловчининг и ж о б и й муносабати: Корея ўғиллари —
йигитларнинг гуллари, Қақшатғич зарба билан босқинчага
ташланди. (Мирт.) Иаманган боғлари — ишқ булоқлари, Қалбня мафтун этар мисоли қўшиқ. (Р. Б.) Шуни унутмангки,
гулнанг гўзаллиги ҳам инсоннинг, пок қалбли инсоннинг гўзаллиги туфайлидир. (Р, Фааз.)
б) сўзловчининг с а л б и й муносабати (нафрати, жирканчи,
мазахи, кесатиши ва бошқалар): Бу ердаги ўртоқларанг сени,
сен ювиндихўрни ҳамқишлоғамиз дегана ор қилишади. (А. Қ )
Соқчилар Золим хонни, Бў ажойиб ҳайвонни, Оғилда ушла далао. (Ҳ. 0.) Трумен, Черчилларнинг, у номурод дилларнинг
заволини истайсиз! (Ғ. Ғ.) Гўзал Пхенъянни яксон этди ёз —
Уолл-Стритнинг ёвуз малайи. (Дг, Ғ.) Қутурган шоҳ, у золим тождор, Эҳ, сўндирди, хор қилди босиб. Чекинади денгизга Нъю-Йорк бойваячалари — олафта офицерлар. (Мирмуҳсин.)
www.ziyouz.com kutubxonasi
83
Л ж р а т и л г а н и з о ҳ л а р н и н г г р а м м а т и к белгила- »
р и. Ажратилган изоҳга оид бўлак, одатда, маъноси мавҳум бўлган от ёки олмош.равиш ва бошқа сўз туркумлари орқали ифодаланади. Масалан: Шарқниш машъалидан, азим водийдан,
Се.нга . . . ташаккур беҳад. (X. Расул.) Мен ҳам, Коаеянанг
ҳур фуқароса, баланд чўққила.рга кўтариламан. (Те Ги Чен).
Сен. Раъно, укаларингга қара-ш. (А. Қод.) Бир вақтлар, Навоаага илк меҳмон бўлган куни, у ўз қобилиятини бир-бив
кўрсатган эди. (О.) 7 оза ложувард устига олтиндан ишланган бортига солинган нақшлар, тасвирлар — устала.ршшг,
наққошларнинг санъати — уни роса мот қилган эди. (О.)
Таърифлаш зарур топилганда, атоқли оглар ҳам изоҳланиши
мумкин: Ана, ҳусни кўзни олгувш X у р р ам -—Якка қайрағоч--
нинг қаҳрамон қизи. (Ҳ. Ғ.)
Изоҳланмиш бўлак, одатда, ўзига оид сўзлар — аниқловчилар,
изоҳловчилар билан кенгайиб келади. Бу аниқловчилар кўпинча
олмошлар орқали ифодаланади, бунда изоҳланмишни изоҳлашга
бўлган талаб янада кучаяди.
Ажратилган изоҳ, асосан, морфологик шаклланишига кўра
изоҳланмиш сўз билан бир хил кўринишда бўлади. Аммо бундай мослик доимо бўлавермайди. Айрим маъно ва маъно нозикликларини ифодалаш учун изоҳловчи ва изоҳланмиш турли сўз
туркумидан ёки турли шаклда бўлиши мумкин.
1) изоҳланмиш — отлашган сўздан, изоҳловчи отдан: Куюл
бўйи ишлаб, чаряаб, толиб,- Ухлаб қолди, ёлғизи — к е л и н чак. ( У.)
2)
' изоҳланмиш — аюқли отдан, изоҳловчи турдош отдан ва
аксинча: Дарвиш Ҳожининг, кичқин. а г и н а, ж и к қ ак, ҳа-
р а к а т и те з , ч ў қ қ и с о қ о л ч о л н а н г ишага диққат
билан қараб турди. (О.) Узун стол ооқасида ҳалиги, эркак лар билан бир қаторда икки аёл — хотин-қизлао педба.шм
юотинанг жонкуяр муаллималари, меҳрибон. мураббийлаои —
З о ҳ а д а ва Ш а р и ф а , ўтиришар эди. (Зулфия> Яшнаб
келар раис — Б о л т а к а , ҳилпиратаб йўрғанинг ёлин. (0. )
3) изоҳланмиш — олмошдан, изоҳловчи — от ёки отлашгак
сифатдошдан: Аммо биз, о д д и й к и ш и л а р , бундай муноса-
батлар бўлшии мумкин ва лозим деб ҳисоблаймиз. кҒ. Ғ.)
Биз — о та-ў ғ и л, уйдан чиқаб, бобомнинг ҳовлисига бордик.
(С. А.) Эй, сен, гулханларнинг ёрқин шуъласи, . . .Д а ҳш атл и й ў л л а о д а н м а р д о н а к е л г а н — Лартизан қалбларга бергил ҳарорат. (Ҳ. О.)
4) изоҳланмиш жой ёки бирор жонсиз предмет номини ифодаловчи отдан бўлса, изоҳловчи аниқ шахсни кўрсатувчи отлардан ифодаланади: Ҳамма кометалар ҳаракати қуёш тизи-
мадаги планеталар ҳаракати қонунига, я ъ н и К е п л е р
қ о н у н и г а мувофиқ бўлади. („Фан ва турмуш") Қаёққадар,
балки, Ғ у л н о р н а н г м о з о р и г а , илдам жўнаркан, лаблари муттасил пичирларди. (0.)
85
www.ziyouz.com kutubxonasi
в)
маълум предметнинг
сўзловчига
бўлган м у н о с а б а т и :
„Сиздан илтнмос қилар эдимки, Ғафур Ғуломга, менинг иккити отамга, яна бир ўғлинг бор экан, у доим сени оталагн
ча ғамхўрлигингни унутмайди, деб хабар қилгин", — деди.
(Журн.) Хотинини. ўн саккиз йиллик хотинини, мана ш\ндай ҳаяжон ияида бирити марта кўриб туриши эди. ( Р. Файз.)
5.
Маълум ҳаракат-ҳолатнинг рўй бериши учун а с о с н и ёки
с а б а б н и ифодалайди: Мана, мен, в и ж д о н л и н е м и с с и -
ф а ти Ь а , цуролларингизни ташлаб, Ғитлер уяун ўз қонингизни тўкманг, деб сизга мурожаат қиламан.
Бу хил ажратилган изоҳлар, одатда, кишилик олмошига оид
бўлиб, кўпинча улар олмошдан сўнг, баъзан олдин келади. Ажратилган бўлакнинг таркибида сифатида сўзи бўлади. Баъзан бу
сўз ўрнида бўла туриб феъли қўлланади.
Айрим ҳолларда олмош ажратилган изоҳдан сўнг 'келади: —
Б р и г ад а н и н г а с о с я и л а р и д а н б и р и с и ф а т и д а , бт
ринчи сўз сенга, Василий Ивановш. (А. Мўх.)
д)
т ў с и қ с и з л и к муносабати ифодаланади: Уларнинг ҳаммаси — хоҳ ёш, хоҳ қари — фирибгар, ғийбатки, золим. (О.)
6. Изоҳловчи бўлак ўзидан олдин келиб,унга вазифадош бўлакдан англашилган м а ъ н о н и н г х у л о с а с и н и ифодалайди:
Эргаш гаплар сўз бирикмасидан таркибида эга ва кесими бўлиши билан, яъни га п б ў л и ш и билан фарқланадк.
Бу жумладаги гап бўлиши билан бирикмаси эга ва кесим
бўлиши балан бирикмасининг хулосасидир. (Чунки зға ва кеснмнинг бўлиши гапни ташкил этади.)
7. Изоҳловчи бўлак муаллифнинг й ў л - й ў л а к а й и з о ҳ и »
э с л а т и ш и бўлиши мумкин. Бундай иккинчи даражали изоҳ,
эслатиш, одатда, паст оҳанг билан талаффуз этилади ва шунинг
учун ҳам улар, кўпинча, қавсга олинади: М узика!. . Илгари-
■лар музикадан ( а й н и қ с а, о пе р а в а с и м ф о н и к м у з ик а д а н ) кўп нарсани тушунмас. эканман. (77. Қ.) . . . бундан
сўнг сенга меним машқларим. (ш е ъ р д а ф т а р и м ) керак бўлмас ва ўзинг билан олиб юришинг ҳам эҳтиётдан змас. (А.
Қод.)
Ажратилган изоҳлар иштирок этган бирикмаларда асосий,
етакчи маъно изоҳланаётган бўлакда бўлади. Айрим ўринларла
■зжратилган изоҳлар ҳам асосий тушунчаларни и^одалаши, изоҳланаётган бўлак унга нисбатан маълум даражада изоҳловчи бўлиб қолиши мумкин: Замона Ғо.иери — к е кс а С у л а и м о н —
доҳийга атади шоҳ асарини. (Ғ. Ғ.) Унинг бу кулгиси эслатар эди, илк баҳор чеяагин — X о л б е к а г у л и н и . (Журн.)
Баъзан ажратилган изоҳ ва изоҳланмиш мантиқ жиҳатдак
тенг бўлиб, бир-бирини изоҳлайди: Тайга жангчилари — м а р д
п а р ти з ан л а р , қурол-яроғларни тўп.гар шошмасдан
Ғи Чен.)
(Те
Баъзан ажратилган изоҳловчи ва изоҳланмишлар бирикиб,
фразеологик бирикмани ташкил этади: Й и л —ўн акки ой. . .
84
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу хил ажратилган бирикмаларда мазмунап ўзаро изоҳлаш
рўй б е, 1ааи: изоҳланмиш маълум шахснинг туриш ўрнини билдирса, изоҳловчи маълум жойда турувчи аниқ шахсни кўрсата*
,пи.
5) изоҳланмиш ва изоҳловчи бўлаклар турлича шаклланиши
ҳам мумкин: бу ҳолат ҳам ўзига хос граммагик маъноларни
яфодалаш учул қўлланади:
а)
изоҳланмиш ва изоҳловчи эгалик қўшимчасининг икки хил
шахс белгиси билан шаклланади: Ўғли — х ў ж а й и н и м — уй-
лангандан кейин рўзғорни яхшилаб, овқатларни мўл-кўл цила бошлапти. ((?.)
6) избҳланмиш тушум, изоҳловчи жўналиш келишиги ва
миқдор-чегара билдирувчи қўшимчаларни қабул қилади: Ун-
'дан кейин бутун халқни, а ъ ё н д а н т о р т и б к ў з и о ж и з
г а д о й г а я а — тўйга яорлаган. (О.)
в) изоҳланмиш бош келишик шаклида, изоҳловчн ўрин-пайг
келишиги шаклида бўлади ёки аксинча: Ўша куна, с о в у қ ке-
я а л а р н и н г б и р а д а , Салимжонни хўжалигамиз бошлиғи
нақирди. У вақтларда — б у л т у р , босмачилар билан урушганимиз Меҳтарқосим кўприги тошдан эмас, ёғочдан қурилган эди. ( С. А.)
г) изоҳланмиш чегара билдирувчи -гача шаклини олган пайт
ҳоли, изоҳловчи чиқиш келишиги қўшимчаси бўлган от: Эрта-
лаб соат бешдан е т т и г а ч а,
тортилди.
н а ҳ о р д а н , маҳаллага ош
д ) изоҳланмиш бош келишик шаклида, изоҳловчи эса ҳам
ёрдамчиси билан келади: Бутун цишлоц — а й т и л г а н и ҳ а м ,
а й т и л м а г а н и ҳам, тўю-тамошада қатнашди.
Синтактик хусусиятга кўра, изоҳловчи ва изоҳланмиш бўлаклар турли хил ёки айрим ўринларда бир вазифада бўлиши мумкин. Кўп ўринларда ажратилган изоҳловчи бўлак уюшиб келади. Уюшган изоҳлар боғловчилар ёки ёлғиз оҳанг ёрдами билан
бирикади: Икки овсин — Ту р с у н ой би л а н Ш а о о ф а т —
бирга ўтириб, ҳасратлашар эои. (О.) Эшон болалари — С айф у л л о ва М а с т у р а л а р — эрта ётиб, кеч турар эди-
лар. (Ш. Т.)
'
Зайнаб балан Оцон икковнинг —
Я н г а к е лин. я н г и к у ё в н и н г —
Бахти шундай бўлди барқарор. (Ҳ О.)
*
Ажратилган изоҳ изоҳлянмиш бўлакка ҳеч қаидай боғловчисиз, фақат оҳанг ёрдами билан бирикади — бу ҳол унинг маъно,
вазифаси ва оҳанг хусусиягидан келиб чиқади.
Айрим ҳолларда ажратилган изоҳ билан изоҳланмиш орасяда, хусусан, айниқса, жумладан, масалан, яъни, тўғриси каби
сўзлао. қўлланади Бу лексик элементлар изоҳланмиш ва изоҳловчи бўлак орасидаги грамматик муносабатни кўрсатишдан кўра, улар орасидаги айрим семантик муносабатни (тўдадан бўлак,
,86
www.ziyouz.com kutubxonasi
ажратиб кўрсатиш, изоҳ ва бошқалар) ифодалаш учун қўлланади: . . .булардан, х у с у с а н Ўрмон полвондан.. . (С. А.) Одая -
лар, ааниқса болалар, чувиллашиб маъцулладилар. (Л1. Исм.)
Ҳамма, ҳаттпо цараялар ҳам цурилшига фаол цатнашда.лар. (А. Мух.)
АЖРАТИЛГАН ИЗОҲЛАРНИНГ СИНТАКТИК ВАЗИФАСИ
Ажратилган изоҳлар, синтактик вазифаларига кўра, изоҳланмиш сўзларга тенг бўлиб, улар қандай вазифада бўлса, булар
ҳам шу вазифада келади. Шунга кўра, ажратилган изоҳлар тўрт
турга: ажратилган изоҳловчилар, ажратилган аниқловчилар, ажратилган тўлдирувчилар ва ажратилган ҳолларга бўлинади.
А ж р а т и л г а н и зо ҳ л о в ч и л а р
Ажратилган изоҳловчилар ҳозирги ўзбек адабий тилида кенг
қўлланади. Бунинг сабаби изоҳловчиларнинг грамматик жиҳат»
дан, бошқа бўдакларга нисбатан, анча мустақил бўлишидадир.
Изоҳловчи орқали ифодаланган маънони бошқа гап бўлаклари маъносидан ажратйб, бўрттириб ифодалаш лозим топилса, у
ажратилади. Ажратилган изоҳловчи кўтарилган ва баъзан бнроз
оҳанг билан талаффуз этилади ва у одатда изоҳланмишдан сўнг
сўнг қўлланади.
Ажратилган изоҳловчи кўпинча ўзига оид сўзлар билан кенгайиб келади, бу ҳолда унинг ажратилиши янада аниқроқ ва ёрқинроқ бўлади. Масалан: Баратой —О з а р н и н г с а н ъ а т к о р .
циз и, Кўнглангда Бокунанг оц тонги яшар. (Ҳ. Ғ.) Йўл бўйида турар ёр — Б и р - б и р а н и с е в у в ч и д ў с т л а р . (Ҳ. Ғ.)
Кишилик олмоши ёки отлашган сўзларга оид бўлган изоҳловчнлар ҳам ажратилади: Биз, 2 2 - г у р у ҳ д а ў ц у в ч а к и з -
л а р , Ҳайриниса ҳам биз билан ёнма-ён тураб ўцишини истаймиз. (Зулфия ) Шунда ўзи — с у в цо п ц а ч и с и — Шл;озларда турар мағрур. (С. Акб.) Ичкарида яна икка хотин бор эди:
бири — ў р т а ё ш л а р д а г и ч ў т и р х о т и н — тикка туриб
Ўрмонзюонга бир нама деяётган экану, Сиддицжонни кўриб,
гапдан тўхтади, иккинчиси — б и р к ў зи ғ и л а й . - ё ш г и н а
ж у в о н — кираверишда чўнцайиб ўтирар эди. (А. Қ.)
, Кишилик олмоши (умуман, от ўрнида келган олмошнинг бошқа турлари ҳам) ажратилган изоҳловчилар билан кўпроқ қўлланади. Бунинг сабаби, аввало, олмошнинг мавҳум маъноли бўлиши бўлса, олмошга оид изоҳловчи ундан сўнг қўлланади, бу изоҳловчининг.ажратилишига сабаб бўлади.
Олмош ва унга оид ажратилган изоҳловчи кўп вақт мазмунан бирикиб, бир тушунчани ифодалайди: Сен, и т , нимаучун
болани ёлғиз цўйиб кетдинг. (А \ А-.) — Ме н , ф а ц и р , бу
ашдан ёлғиз бехабар цолибман.
Ўз изоҳланмиши билан бирикиб кегган бундай изоҳловчилар
изоҳланмишнинг келишик қўшимчасини ;ҳам ўзига олади: М е н,
87
www.ziyouz.com kutubxonasi
сЎзлар билан бирикиб нергул ёкн тире орасига олинади: Э.чди
унинг цўлида райҳон эмас, боягина — б а р н е ч а м и н у т
о л д и н г и н а — . . . ҳаёт учун асралган наргис бор эди. (Л'{.
Исм.) Навоиа худда ўя фарзандидай кўрган бу жияниничг,
б и р в а қ т л а р ш о и р в а с и п о ҳ и бў л г а н б у й и г и гп~
н и н г бу ҳолга тушганига қайғурарди. ( О.) УНшигина июар
бўлган букри шаҳзода — Ғ а р и б М и р з о н и н г кўшкида ск сар шоирлар, яолғучилар, ашулачилар базм қилиишрди. (О .)
Шоирна ўзи солдирган гўзал бинолардан бири — ж о м е г а ,
абадий қарори учун илгаридан ясаб қўйилган масканига ет~
каздилар. ( 0.)
Баъзи ўринларда ажратилган изоҳловчининг олдидан тире
қўйилиб, сўнгидан вергул ишлатилади: Эртаси. гпушга яқин
Мойбосарнинг иккита чопари—Қ о с и м б о й б и л а н } Ку м аг у л , от чоптириб келиб, Жигитик — Уркембойнинг ову.глга
тушди. {М. Л.)
Баъзан, аксинча ажратилган изоҳловчиларнинг олаидан вергул қўйилиб, сўнгидан тире ишлатилади: Армия генерали, ўш а
си-з а й т г а н „ қ а н д а й д и р о с и ё л и “ — мен бўламан (Я ->
Бу ҳол изоҳлоБчи билан изоҳланмиш ўртасидагн маъно муносабатларига ёки муаллифяинг ажратилган бўлак орқали маънони қандай ифолалаш ниятига боғлиқ бўлади.
Қуйидаги ўринларда ажратилган изоҳловчилар тире билак
ажратилади:
а ) -агар ажратилган изоҳловчи гап охирида келса:
Ватаним Нурота — т о ғ л а р о р а с и ,
Огпим Зргаш — Ж У м а н б у л б у л б о л а с и.
\Э. Жуманбулбул)
б) агар ажратилган изоҳловчининг ўз ичида вергул ишлагилган уюшиқ бўлак бўлса: Шу пайт ён қўшнилар — бўзчи, кссагар, жомадўз — уйлаоидаи чйқишди. (О.) Бу ерларга келган
у — халқ ўғли, шоар, Ватан тоғлари сари очиб қучоғин. (О )
в) ажратилган изоҳловчини ва изоҳланмиш сўзни уюшиқ бўлаклардан фарқлаш учун: Шартномага истараси иссиқ ёштка бир йагит — в и л о я т ҳ о к и м и , республикада машҳур
катта бир завоонинг директоги цўл қўйишди.
г) агар ажратилган изоҳловчи модал муносабат ифодалаб.
киритма бўлакка яқинлашса: Уларни бир-бирига боғлаб т\<ргян
ҳислар бу сўчгги кунларнипг синовидан — б и р и н ч и с и н о в .
— янада зўрайиб чиқибди. (П. Қ.у
Оҳанги умумкй бўлган изоҳловчи ва изоҳланмиш ўртасида
дефис ишлатилази: Самолётлар к ў к — о с м о н қаърига ки-
риб, кўздан ғойиб бўлди.1
1 Ажратчлган изох.-твчиларда тире нуйишга оид бу қондаларни қолгак
ажратн.и аи бўда.пар^а ҲоМ кўп ўрикларда татбиқ этиш мумкии.
89
www.ziyouz.com kutubxonasi
Л1 у қ а м и й г а, ҳамйша муддаодир кўзларинг. (МуЦймий.)
. ■ х\пи, у олажаноблик цилиб, м е н , я ў л о қ қ а , турмушга
чиқиои деалик. . . Дунёда м е н — е т и м ў р то ғ и н г г а, тан->;с' сирдош ва дилдор эданг, (А. Қод.)
Нзоҳловчи ва изоҳланмишнннг бундай муносабатга киришган хиллари апрнм ҳолларда фразеолггик бирикмани ташкил
эгали: Мен, К а р и м С а ф а р ў ғ л и , 1941 йили Тошкентда
туғилдим. Биз, қ у й и д а қ ў л қ ў й и б , ш а р т н о м а туз у з ча л а р. . .. Мен, О л и м Н и з о м и д д и н ў ғ л и , . . . маошимни олишига. ишонч билдираман.
Елғиз келган изоҳловчи қуйидагн ўринлардагина ажратилади:
1. Агар муаллиф бирор предметга изоҳ
тспса:
Масалан: Орқада
тикка турган
беришни лозим
ёшгима йигит,
М а м а д а л и , ўзини одамларнинг орасига олди. ( А. Қ.) Бир
ёцоа,
қарасангиз,
бас — к а р н а й чун-чун деб турибди,
бир томонда ингичка флейта, н а й товуши. (А. Мух.)
Бундай ажратилган бўлакларнинг оҳанги ўзига хос бўлиб,
бошқа гап бўлакларидан паст ва суст талаффуз этилиши билан
ажралиб туради.
2. Агар изоҳловчи кишилик олмошига ёки отлашгзн сўзга
оид бўлса. Масалан: Тўхтагин, қиз, бу — мен — О м о н ж о н
( Ҳ О ) Болаларнинг ичада энг кишги — беш я ш а р л и с и
■боғчага қатнарди.
3. Агар изоҳловчи атоқли отлардан сўнг келса: Бугун унинг
тушига Қутжони, ё л ғ а з и , карган эди. (М. А .|
4. Агар изоҳловчи изоҳланмиш билаи яьни, масалан, хусусан, айниқса, ҳатто, ҳам, шу жумладан. ёки ва шу каби сўзлар ёрдахш билан бирикиб келса. Масалан: Бувам. я ъ н и а к а м нин г о та с и , ҳозир раиснинг ўрнида турипти. Бу оиланинг
бир йилдан бера зиндонга ўхшаган қўрғонда қамалиб ётган
аъзолари, а й н и қ с а , ёш б о л а л а р и , боққа чиқиб жуда яйғсадалар. (С. А.) . . ^Бу кулиш унинг бояга кулгаларидан . тамоман бошқа, я ъ н и б а х т и ё р л и к кулгаси эди. (А. Қод:)
Ажратилган изоҳловчилар одатда ўз изоҳланмишларидан сўнг
челади, аммо баъзан ундан олдин келиши ҳам мумкин: В и л о -
я т х ў ж а л и г и н и б а р б о д қ и л г а н , сиз яна раҳбар бўлаб, қолишангаз лумкинми?
Ажратилган изоҳловчилаонинг изоҳланмишдан олдип келиши
оз учрайди; бу вазиятда сабаб муносабатлари англашилади.
Баъзан ажратилган изоҳловчи билан изоҳлапмиш ёнма-ён
келмайди: Она ҳам қўл қўйди, м у шфи қ, я е ҳ р и б о н. (С.
Абд.)
Одатда, ажратилган изоҳловчилар гап бўлакларидан вергул
•ёхи тире билан ажратилади Ажратилган қарагқичли аннқловчилар ёки ёлғиз ажратилган изоҳлар изоҳланмишдан вергул ёки
тире билан ажрагилиб улардан сўнг тиниш белгилари қўйилмайди. Агар ажратилган изоҳловчи ўзига оид сўзлар билан кенгайиб келган бўлса, турли боғловчи ва боғловчи вазифасидаги
88
www.ziyouz.com kutubxonasi
Агар ажратилган аниқловчи билан сўнгги бўлак орасида тўхтам бўлса, аниқловчидан сўнг вергул қўйилади (биринчи мисолга караиг)1.
Аииқланмиш сўзлар уюшиб келса, улардан фарқлаш учук.
ажрагилган аниқловчи билан аниқланмиш орасига тире қўйила.•ди: Онасй ҳам боласининг —б а х т и қ о р а ж и г а р г ў ш а-
с и н и н г кўзларида шу зору муштоқлик оловини кўрар эди,
(М. Исм.)
Бошқалар учун ноаниқ бўлган тушунча ёки шахс изоҳланади. Масалан: Бу ёшлар Раймонд Дьеннинг — ш о н л и Ф р а н -
цу з в а т а н п а р в а р и н и н г кўрсатган қаҳрамонлигини так~
рорлашга тайёр, деган фикр бошимга келда. (С. Эшонтўраева).
Аниқловчининг ҳар икки тури — сифатловчили ва қаратқичли
аниқловчилар — ажратилиши мумкин.
Ажратилган изоҳ вазифасидаги сифатловчили аниқловчилар
кўпимча белги — хусусият билдирувчп аслий, нисбий сифатлар
ёки сифатдошлар орқали ифодалана ш. Масалан: Нўргазмада
кўк ҳ а в о р а н г газламалар ажралиб гпуради: Келин балан
куёв янга, п о р л о қ ҳаётга қадам қўйдилар. Кўк яой соф ва
табиий, қ. а й т а а ш л а н м а г а н чоа ўсимлигидир
Ажратилган изоҳ тўлдирувчилар
Мавҳум маъноли ёки изоҳ талаб этган тўлдирувчи ҳам ўзиникг изоҳловчц бўлаги билан келиши мумкин. Бундай ажратилган бўлак шаклан тўлдирувчи бўлиб, мазмунан ўзидан олдинги
тўлдирувчининг маъносини изоҳлайди, диқкдтни ана шу бўлакка
жалб этади Бундай ажратилган изоҳ алоҳида оҳанг ва тўхтам’
билан тала!)фуз қилинади.
Тўлдирувчиларнинг ҳар икки турида ҳам ажратилгаи изоҳ
бўлаклар бўлади:
1) ажратилган воситасиз тўлдирувчилар: Кечқурун ош суз-
сак, бир насиўа кам, Қумсайман, бировни — а л л а к и м н и .
(Ғ. Ғ.) . . .Карвонбоиш. . . бўсаға устига қўйилган қўлни —
а м и р қ ў л и н и — икки қўллаб ушлаб кўзига суртди. (С. А.)
2) ажратилгзн воситали тўлдирувчилар: Фурсатинг борми,
қайнатангдан, 3 у н ну н х ў ж ад ан, сўраб келганмасан,-де"ои. (А. Қ.) Ҳа, баракалла, — деди Сафаров, — ерга хўжайин
бўлчсиз, жа.иоа хўжалиги, к а т т а х ў ж а л и к к а хўжайин
бўласиз. (А. Қ.) Унсин уяун, б е я о р а қ и з у ч у н , бу қандай'
мудҳииг, яотам! (О.)
1 Кесим билан (ёки бирор бошқарувчи бўлак бнлан) ёнма-ён (контакт) ҳолатда бўлган бошқа тур изоҳ ажратилган фўлаклар (тўлдирувчи, хо.1 , изоқлончилар) дан олдин вергул ёки тире қўйилса ҳам, учардан сўнг Сирор тўхтам
(пауза) бўлмагани учун вергул ёки тире, одатда, туширилади. 'Аммо мазмунан
ва синтактик томондан мазкур гап Оўлаги ажрагилган бўлак саналади Аммо
муаллиф таъкнд, ажратиш маъносида вергул ёки тире ишлатиши ҳам мумкнн
9!
www.ziyouz.com kutubxonasi
Баъзан икки изоҳловчи бир-бирини изоҳламай, маълум пред■метнинг икки хил белгисини ифодалаши мумкин: Куйлар яалар
' ч о а р — б а с т а к о р , фикр топар сеҳрли диёр. . . (О.)
Бу мисолда ш о и р — б а с т а к о р предметнинг икки хил хусусияти— унинг шоир ва бастакор (композитор) лигини кўрсатади. Бундай изоҳловчилар ажратилмайди.
Изоҳловчи ва изоҳланмиш шаклан бир хил бўлмаслиги ҳам
мумкин: Йигирманш зинадан кейин у з у н — ў р д а н и н г э н и
қ а д ар — б а р й ў л а к бошланиб, . . бухори яакма эшиклар
зиГтатланган эди. ( А. Қод.) Эй сен, . . . д а ҳ шат л и - й ў лл а р д ан м а р д о на к е л г ан — партизан цалбларга бергил
ҳарррат. (Ҳ. О.)
5у ҳолатда ёзувчи ажратилган бўлак орқали қўшимча модал
маъноларини — биринчги мисолда аниқлаш, иккинчисида сабаб —
асос маъноларини ифодалайди.
Ўзбек адабий тилида, олмошга мансуб ёки ўз аниқловчиси
бўлган сифатдан ифодаланган аниқловчилар, мазмунига кўра отгиашади. Демак, шаклан аниқловчи бўлган сифатлар от туркумига ўтиб, ажратилган изоҳловчиларни ташкил этади. Масалан:
Қаҳрамон йигитлар мени кеяирсин, Бу галги шеъран ҳам цизларга доир, Оени, ҳур ва озод, сени цуйлайман. ( Зулфия) Шу
пайт афғон цирларидан бош кўтарар от — Биьнинг азиз,
цадрдон. (Т. Сайдалиев)
А ж рати лган и з о ҳ аниқловчилар
Ажратилган изоҳ аниқловчилар ўзидан олдин келган бошқа
бир аниқловчининг маъносини изоҳлаб келади. Масалан: Унинг,
ш е р а н д о м б ў й л а к ц и л и я б о з н и нг, бир вақтлар баҳодирона жуссаси жуда заифлашган. (О.)
Бу жумладаги аниқловчи (цилиябознинг) ўзидан олдин келган аниқловчи (унинг) ким эканлигини изоҳлаб келаётир. Бу
хил аниқловчи ўзидан олдин келган сўзни изоҳлабгина қолмасдан, уни бўрттириб, диққатни шу сўзга тортади ва унн гапнинг
бошқа бўлакларидан ажратади; шу сабабли ўзига хос, ажрагил'ган оҳанг билан талаффуз этилади.
Ажратилган аниқловчиларнинг бу тури ўзига хос хусусияти
билан фйрқланиб туради. Бу хусусиятлар а:осан қуйидагилардан
иборат:
1. Ажратилган аниқловчи аниқланмиш отга эмас, бошқа аниқловчига оид бўлиб. унинг маъносини изоҳлайди.
2. Ҳар вақг изоҳланмиш сўздан сўнг келади.
3. Изоҳланмиш билан ажратилган бўлак ўртасида тўхтам бўлса ҳам, гапнинг сўнгги бўлаги аниқланмиш-ог билан ажратилгэн бўлак ўртасида тўхтам бўлмайди, сўнгги сўз билан умумий
оҳангга эга бўлади. Шу сабабдан ҳам бу хил ажрагилган бўлак
ўзидан олдин келган аниқланмиш — отдан ҳеч қандай ишора билан ажратилмайди. Масалан: Уша отгамана бу боланинг, Қ у-
д а й б е р д и н и н г ишци тушаб цолган экан. (М. А.)
90
www.ziyouz.com kutubxonasi
Изоҳ маъносидаги ижратилган тўлдирувчилар изоҳланмиш
'<5илан, яъни жумладан., ч,уноти, айниқса сўзлари ёрдами билан боғланиши мумкин: Агар ҳоким ҳеч кимни, а й н и қ с а
Қу д р а ч п а к а н и қамамаган бўлса. аҳолини... қўрқитиш уяун
қамамаган. ( Л1. Исм.) Бу йигитнинг оғзидан байт чиқишини,
а й н и қ с а б у н а қ а б а й т ч и қ и ш и н и ҳеч ким кутмаган
бўлса керак, ҳамма гуруллаб кулиб юборди. (А. Қ.)
Айрим тўлдирувчилар айнан такрорланади ёки бирор синодим билан алмашади. Бу ҳолда тўлдирувчидан англашилган маъ■но билан изоҳланмиш маъноси бир хил бўлса, тўлдирувчи маъноси бўрттирилади: Икки ёш . . . бир-бирини юракдан севади-ю,
аммо бирга ҳаёт қуришга, ч и н а к а м . . . о и л а қ у р и ш г а
журъат қила олмайди. (Ш. Р.) Энди кексайган чоғларида янги даврга, б а ҳ т - с а о д а т д а в р и г а , . . . кирдилар. (Ш. Р.)
Қайтарилган бўлак маълум аниқловчи, изоҳловчи сўзлар би-.
лан бирикиб келади. Бу сўзлар тўлдирувчининг маъносини изоҳлашда хизмат қилади.
Айрим ҳолларда бундай изоҳловчи
сўзларнинг аҳамияти ортади ва маълум сўзни кайтаришдан мэқсаа ана шу изоҳловчиларнинг маъносини изоҳлаш, таъкидлаш бўлиб қолади: . . .Ҳукумат тузиш тўғрисидаги таклиф юзасидан
президентга бериладиган узил-кесил жавобни яна бир марта
кечиктиришга — бу с а ф а р э р т а г а э р т а л а б г а ч а қ о л д и р и ш г а қарор қилган бўлса керак. (Газ.)
Бу мисолда асосий фикр музокараларни эртага эрталабгача қолдириш ҳақида бормоқда.
Одатда изоҳланмиш тўлдирувчи билан изоҳ тўлдирувчи бир
хил шаклда бўлади. Айрим ҳолларда баъзи мазмун турларини
ифодалаш учун изоҳланмиш ва изоҳловчи бўлакларнинг шакли
бир-Сирига мос келмаслиги мумкин: Масалан: Шукур, бефарзанд
эмасмиз: бир ўғлим, бир қизим бор, иккови ҳам уруш етимчаларидан, р у с г ў д а к л а р и . (О.)
Бу мисолларда ажратилган изоҳлар орқали маълум тўлдирувчиларнинг маъноси бошқаларидан ажратиб кўрсатилаётир.
Ажратилган изоҳ ҳоллар
Ажратилган изоҳ ҳоллар, одатда, бошқа бир ҳолдан сўнг
хелиб, ўзидан олдинги ҳолнинг маъносини изоҳлайди, аниқлайди; аниқлаб, изоҳлабгина қолмасдан, изоҳланаётган сўзнинг маъносини бўрттириб, бошқа гап бўлакларининг маъносидан ажратиб кўрсатади: Қишда, д а л а д а иш йў қ к е з л а р д а , китоб
ўқийди. ( Ҳ. Ғ. ) Кўкда, д а р а х т л а р у с т и д а , ғуж-ғуж юл'дузлар ёнади. (О.)
Ажратилган изоҳ ҳол сўроғи ҳамда вазифасига ксра, изоҳланиб келаётган сўзга. тенг бўлзди. лекин ифодаланиш материалига кўра, изоҳланмиш бўлакка тенг бўлавермайди. Еир оқиюм,
92
www.ziyouz.com kutubxonasi
М ц р з о Ёд го р н и н г т а н т а н а б и л а н п о й г п а х т г а
к и р и ш и н и н г у чанч . и к у н и , Султонмурод шам олдида,
ғамгин, танҳо ўтирар эди. (О.) Шу куни кечцурун, д а л а д а н қ а й т и ш д а , қори Сиддиқжонга ҳамроҳ бўлиб қолди.
(А. Қ.)
Ажратилган изоҳ ҳоллар нутқда кенг қўлланади. Айниқса4
ўрин ва пайт ҳолининг ажратилиши бошқа хил ҳолларга нисбатан кўпроқ учрайди.
1. Ажратилган изоҳ ўрин ҳоли: У ерда, о л о м о н ор а с и-
д а , бир неча сўвори отлардан тушаётган эди. (М . Исм.)
2. Ажратилган изоҳ пайт ҳоли: Бугун, д а р с д а н к е й и н ,
мактабда ота-оналар йиғилиши яақирилган эди. (С. 3 .)
3. Ажратилган изоҳ равиш ҳоли: Қўллар ишлар т е з - м ў ъ ж и з а к о р . (О.) Йиллар мана шу хилда, о с о й и ш т а ўтар
эди. (А. Қ.)
4. Ажратилган изоҳ м&қсад ҳоли: Келибман бир димоғим чоғ
этай деб, К ў н г у л н и д а р д у ғ а м д а н с о ғ э т а й деб.
( Фурқат )
Ҳолларнинг қолган турлари кам ажратилади.
Ажратилган изоҳ ҳоллар кўпинча яъни- сўзи билан бирга қўлланади: Тў й. . . электростанция ишга тушг.андан кейин, я ъ н и
ф е в р а л н и н г б о ш л а р и д а ўтказиладиган бўлди. (А. Қ.)
Ажратнлган изоҳ ҳоллар ўзига оид сўзлар билан кенгайиб
кела олади (юқоридаги мисолларга қаранг), улар ўрни билан ёлғиз бир сўздан иборат ҳам бўлади: Бир Кўн кечки овқатдан.
сўнг у дераза пардасини тушириб, бош томонга — д е в о р -
га, тунука чирокни осиб, бурчакда ўтириб мутолаага бошлади. (М. А.)
Шунингдек, ажратилган изоҳ ҳоли уюшиб келиши мумкин:
Бутун далада — ў н г т о м о н д а ҳ а м , ' ч а п то м о н д а ҳ а л — ҳамма ерда ғўзалар кўм-кўк шоналар бўлиқ.
...
Баъзан бир ажратилган изоҳ ҳоли иккинчисининг маъносини
изоҳлаб келади: Полвон арабнинг ўзи уй эгасига муносиб бўл -
ган ерда—меҳмонхонанинг энг қуйисида, даҳлиз эшиги ёнида —
1919 й и л д а г и ж о й и д а ўтирмоқда. эди. (С. А.)
Ажратилган изоҳ ҳоллар мавҳум маъноли олмош ёки равиш
в8 бошқа сўз туркумлари орқали ифодяланган ҳолларни изоҳлайди.
Кўпинча, бундай изоҳланмиш сўзлар пайт ҳолларида — вақт, бир
вақт, баъзи вақт, баъзан; кун, йил ва бошқа сўзлар бўлса,
ўрин ҳолида — қаёққа томон, тўғри, узоқ, аллақаёқ, ўртаси,
эт,аги, олдинда, томон, илгари, бу ер, у ер кабн лексик воситалар қўлланади.
Таъкид-изоҳ маъноси ифодаланганда, изоҳланмиш сўзнинг
бирор аниқ маъноси изоҳланмайди. Бу ҳолда изоҳланмиш маъноси т&ъкидланади.'Масалан: Ўзи, бир хил одамларни — а й н и қ -
са, г а н г а у с т а од а м н и — фақат гап билан бирор нарсага ишонтириш қийин. (П. Қ.)
Гап бўлакларидан к е с и м ҳам изоҳ талаб этиши мумкин.
Кесимни изоҳлаган бўлак алоҳида оҳанг билак айтилади.
93
www.ziyouz.com kutubxonasi
қўшма гапни ҳам ташкил этади, Аммо бундай эргаш гап оддий
эргаш гапдан вазифа доирасининг кенглиги билан фарқланади.
Кўринадики, ажратилган изоҳ гапларнинг ҳар икки тури,
маълум бир бўлакни изоҳлашига кўра, бир-бирига яқин бўлса
ҳам, улар маъно ва вазифалари билан фарқланади: ажратилган
изоҳ гапларнинг биринчи тури учун ажратиш маъноси устун
бўлса, иккинчи тури учун изоҳлаш маъноси етакчидир.
Ажратилган изоҳ гаплар биринчи турининг 'кесимн сифатдош
ёки сифат орқали ифодаланади:
1. Ажратилган изоҳ гапнинг кесими бош келишикдаги -ган
шаклли сифатдош орқали ифодаланади: Жувон, бо ш и д а н р ў -
м о л и т у ш и б к е т г а н , Сибдиқжонга орқаеини ўгириб зўр
иштаҳа билан тут териб емоқда эди. (А. Қ.) Йигитлардан
бира — у в а д а к и й и м л и , я о р п а х и л ва ю з и о ф т о б д а
к у й г а н , корондами, яоракорми, кўзларини яақяайтириб, оғзини катта ояиб, йўғон товуш билан атрофга бонг урди. (О.)
2. Ажрагилган изоҳ гапнинг кесими сифат орқали ифодаланади: Иариги супада — т е п а с и т о к л и — Кўняилар улфати
-гз л -с ў з улоқда. (О .) Икки қиз—б и р и о п п о қ , и к к и н я и с и
қ о р а д а н к е л г а н — унга шундай табассум билан боқар. . .
эаики, йигшп бирдан уялиб ерга қаради.
Ажратилган изоҳ гаплар иккинчи турининг кесими сифатдош
ёки равишдош орқали ифодаланади.
1) сифатдош орқали ифодаланганда, асосан -ган шаклли сифатдош қўлланлб, сўз ўрин-пайт келишиги қўшимчасини олади
ёки шундай қўшимчани олган пайт билдирувчи сўзлар билан
бирикади: Шу пайтда, Ғ у л о м ж о н н и н г к ў з и г а о л а м
ц о р о н ғ и б ў л и б т у р г а н п а й т д а , Дилора қўити жўякдан нав-ниҳол каби нозик қаддини кўтарди . . . (М. Исм.)
Мартда, ой я и қ м а г а н п а й т л а р д а , жануб кеяалари
қоронғу бўладики . . , дарахтларни ҳам кўриб бўлмайди.
(Керб.)
2) ажратилган изоҳ гап кесими равишдош орқали ифодалаНади: Гуландомнанг руҳи, гўзаллиги уни бир қадар ўз таьсирига олгандан , у ҳозиряа — л о а қ а л о в қ а т ва и я к а -
л а к к е л г у н я а — ў билан одмироқ суҳбат қалишна истади. (О.)
Ажратилган изоҳ гаплар оддий изоҳлардан, таркибида' эга ва
кесимларнинг бўлиши билан, яъни гап бўлишлари билан фарқланади. Бу фарқлар уларнинг мазмуни ва грамматик вазифаларида ҳам кўринади.
УНДАЛМАЛАР
Ундалма — сўзловчининг нутқи қаратилган, бошқа бир шахс
ёки предметни ифодалаган сўз ёки сўз бирикмаеидир.
Ундалма бош келишикдаги от ёки от маъносидаги сўзлар орқали ифодаланиб, гапнинг умумий мазмунинк тўлдиради, гапнииг кимга қарашли эканиаи кўрсаткб туради.
96
www.ziyouz.com kutubxonasi
Кесимнинг ҳар икки тури — феъл кесим ҳам, от кесим ҳам
изоҳ талаб эгади, изоҳловчи бўлак кесимдан англашилган маънони изоҳлайди, таърифлайди.
Феъл — кесим изоҳи: . . .ғўзани парвариш қилдилар — су-
ғ о р д и л а р , б у т а д и л а р , д о р и с о л д и л а р , ч о п д и л а р.
. .қўрқишдан музлагандай бўлиб қолган қўлларини ҳаракатга келтарди — ю қ о р и к ў т а р д и . . . (С. А.)
От — кесим изоҳи: — Мана кўрдингларми, қаттиқ — т иш л а р и н г н и у шатрг ди. (О.) Сен геолог — т о ғ м у ҳ а н д и с и; Мен филолог — бошқадир касбим. (Ж- Ж ■) Олахўжа
кўринишда шундай — м ў м и н , бузоқнинг ҳақи бор деб, сигирнинг сутини иямайди. (П. Т.)
Изоҳ талаб этган бўлак восита келишигида бўлиши ҳам мумкин: — Фақир халқ уяун, — деди бир ўтинкаш, — ҳақиқий
о.юдлик, тўқлик шу мамлакатда — о з од б ў л г а н л а р юр-
ти д а .
Кесимни изоҳловчи бўлаклар изоҳланмиш бўлак билан бир
шаклда бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. Бу жиҳатдан ажратилган кесимлар турли шаклда тузилади. Айрим ҳолларда изоҳланмиш ва изоҳловчи бўлакларнинг кўмакчи феъллари умумий
бўлиши — бу кўмакчи феъл-изоҳловчи бўлак таркибида ' бўлиши
мумкин: . . . масалананг жавоби соддагина-. йўқолган нарса
иккиняи қутпига қўйилган эди.
Ажратилган изоҳ айрим бўлакни эмас, бутун эргаш гапни
изоҳлаши мумкин: Шароит қандай оғир бўлмасин, қ и ш д а
ҳ а м , ё з д а ҳ а м , вазифани ўз вақтида ва сифатли бажариш шарт эди.
А ж р а т и л г а н и з о ҳ га п л а р
Айрим гаплар мазмунан маълум гап таркибидаги бирор бўллкни изоҳлаб, аниклаб келиши мумкин. Бундай гаплар ўзи
изоҳлаб келган бўлакдан сўнг бевосита келади уларнинг айримлари асосий гап билан бирикиб, қўшма гапни ташкил эта олмайди: Хотини, р а н г и о п п о қ , кўзларини катта-катта
ояиб, унга ваҳимали қаради. (А. Қ.)
Бу мураккаб гал таркибидаги ранги оппоқ гапи хотини сўзикинг аҳволини тасвирлайди.
Бу хил ажратилган изоҳ гаплар мураккаб гапни ташкил этади.
Ажрагилган изоҳ гапларнинг бошқа бир тури асосий гапнинг
айрим бўлаклари билан ёки унинг умумий мазмуни билан муносабатга киришади. Масалан: Кеяқурўн, р а и с я о й и я и б
ў т и р г а н д а , эшик тарақлаб ояилиб, Рустам кираб келди.
Бу қурилма таркибидаги раис яой ияиб ўтирганда гапи кеяқурун сўзидан англашилган пайтни аниқлайди, изоҳлайди. Шу билан бирга, бу изоҳ гап асосий ғапнинг кесимидан англашилган
ҳаракатииш- қачои рўй бсрганл.чи ҳам кўрсатади. Демак. изоҳ
гап граммагик нгиҳагдан ва мазмуьаи асосий гая билан бирикиб,
94
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ундалма диалогик нутқда, монологда, муаллиф нутқида, мурожаат, пшор, буйруқ, чақириқ, эълонларда ишлатилади: — Стажон дейман, ўйинга усгпа экансиз-ку, — деди Ўрмонжон кулиб. — Шуни. айтгин, ўғлим, ўйинга уста эканм.а.н. . . Бир
менми? Шу одамларга ҳам ўйин-кулги ярашар экан-ку! — Бу
одамларга жуда-жуда кўп нарсалар ярашади, отажон. (А,
Қ.) Ишшлар, ўйғон, сенга ишлашга етишди замон. (Ҳ. Ҳ )
Ўртоқлар! Бугун клубимизда халқаро аҳвол тўғрисида суҳбат бўлади.
Ундалма гапнинг бош ёкй иккинчи даражали бўлаклари билан мослашув, бошқарув ёки битишув алоқасига кириша олмайди. Аммо у гапнинг айрим бўлакларй ёки бутун гап мазмунига
алоқадор бўлиб, гапнинг зарур қисмларидан бири ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам у ай;рим гап бўлаклари ва гапнинг умумий
мазмуни билан ўзига хос грамматик алоқага киришади. Маълум
бир гапдан ундалманинг чиқарилиши ёки ҳатто, ўрнининг ўзгартирилиши гапнинг умумий мазмунига таъсир этади, мўаллифникг
айгмоқчи бў.лган фикри англашилмай қолади.
Ундалманинг ажратилган изоҳловчига яқин бўлган турида
грамматик алоқага кириш хусусияти аниқ кўринади, чунки ундалма маълум бир бўлакнинг маъносини изоҳлайди. Масалан:
. . .Бош турмушим тўри,кўнглимнинг жўри — Буларнинг ҳам-
маси сен, Б а т а н и м —о н а м . (Ҳ. 17.)
Мисолдаги Ватаним — онам ундалмаси сен олмошининг маъкосини изоҳлайди, аниқлаштиради. Шу билан бирга, Ватаним—
оная ундалмаси бутун гап мазмуни билан ҳам алоқададир.
Бу хил синтактик категориянииг асосий вазифаси ундалма
бўлса ҳам, унда изоҳлаш хусусияти ҳам бор. Бундай ундалмаларнинг ажратилган изоҳлардан фарқи қуйидагича:
1.
Ундалма чақириш оҳанги билан талаффуз этилади. Ажратилган изоҳлар эса ажратилган, алоҳида оҳанг билан айтилади.
!‘2. Ундалма нугқ қарашли бўлган маноани ифодалййди, изоҳлар эса бирор бўлакни изоҳлайди (Ундалма баъзан изоҳлаши
ҳам мумкин. Аммо унинг ундалмалик хусусияти биринчи ўрннда бўлади).
3.
Ундалма бош келишикда бўлади, изоҳлар изоҳланмишнинг
шаклига кўра, турлича бўлиши ҳам мумкин.
Ундалмалар агов гапларга шаклан ўхшайди \
Атов гапларга мисоллар: Алишер Наеоий . . Эндиликда ҳам -
манинг оғзидан /и\> сўз тушяас эди (0 ,) ўБаҳаннамдай қизғин
қумликлардан кейин бу водай эртаклардагидай гўзал, о,
Ф а р ғ о на! (О ) Собир жангда, меҳнатда қотган, дағаллаш ■>
ган бармокларидан ҳандалак шарбатини шир-шир оцизиб,
Х'/рсанд қшцирди: О, ж о н и м Ф а р ғ о на, оқ олтиним, бог
} 0 \ я н г и Ф а р ҳ о д ва Ш и р и н л а р ! — кўзларини
жўрттага нақгайтириб, цошларини ўйнатиб цичқирди Ўктам. — Сирдарё бўйларида ўз Ширининг учун қаҳрамоилик
кўрсатмоцяимасанЭ (О.)
96
www.ziyouz.com kutubxonasi
Атов гаплар маълум бир ҳис-ҳаяжон, 'мақсад ифодалаган
гапдир. Шунинг учун ҳам у гап оҳанги билан талаффуз этилади. Ундалма тугал бир мақсад ёки тугал бир ҳис-ҳаяжонни
ифодаламайди, оҳангда ҳам тугаллик бўлмайди.
. Ундалмалар м а ъ н о с и ва у с л у б и й в а з и ф а с и г а кўра
уч гуруҳга бўлинади:
1) нутқ каратилган манбани ифодалайди. Нутқ қаратилган манба уч хил бўлиши мумкин: а) шахс, б) шахс бўлмаган жонли
предмет, в) жонсиз предмет.
/
а)
ундалма шахсни ифодалаганда, кишининг номи, фамилияси, тахаллуси, қариндошлиги, ёши, жинси, касби, унвони ва
бошқа хусусиятларини кўрсатиш мумкин: Собир Умарович, -сиз-
ни табриклайман. ( Я.) Шуни яхши билингки, Собир -Умарович,
сизнинг жонингиз халк. учун керак. ( Я.) Ол, жиян, йўл юриб
келгансан. (О.) — Хуш келибсиз, оғалар, хуш кўрдик! — деб
уларга эшикни кўрсатди. ( М. Ибр.) Фг.идўн косани жойига цўйди-да: — Қўрқма, она.; синдирмайман, — деди. (М. Ибр.) — Ҳеч
цаерга юборма, Муса тоға, цеч ц аерга... Болаларга кийим-боди цилинглар. (М. Нбр.) — Йигшп, бир кишига, адабиётдзн дарс беришга'рози бўлармидинг?,—деб сўради. (М. Ибр.)
Ўртоц генерал майор, менга ҳам жангга киришга рухсат беринг. (Я.)
Ўзбек тилида хотиннинг эрга мурожаатини ифодалаш учун
одатда отаси, эрнинг хотинга мурожаатини ифодалаш учун ойиси (онаси) сўзлари қўлланади: Кўз тегмасин, от си, Фридун
жуда яхши йигит бўлабди! — дер эди Сабрия хола: (М. Ибр.)
Баъзан ундалма сўзловчининг ўзи бўлиши, сўзловчи ўзигаўзн мурожааг этиши мумкин. Бу ҳол айрим монолог гапларда
(ички нутқ* ёки шеъриягда, анъанавий қоидага мувофиқ, шеър
муаллнфини кўрсатиш учун охирги байтда қўлланади: Чуцурёз,
ширин ёз, шошилмай соз ё з,. Халц қилмас эътироз, Собир
Абдулла, (С. А.)
■
’
>
6} ундалма жонли предмет бўлиши мумкин. Бундай ундалмалар ҳайвон, парранда, ҳашарот номлари бўлиб, кўпинча, масал, матал, эртакларда ва баъзан шеъриятда қўлланади: Тулки
бўри билан ўрмонда учрашиб цолди. Тулки дебди: Бўрижон,
бўрибой, дўст бўлмаймизми? (Эртак)
в) ундалма жонсиз предмет бўлиши . мумкин. Бу ҳолат асосан шеъриятда қўлланади ва предмег жонли мавжудот тарзида
уқилади, фикр ҳис-ҳая&он била-н ифодаланади: Сени унутолмас
юрагим асло, Э й Ў р т а Ос и ё , Ў.рта Осиё!!! (В. Индгр)
2) ундалма орқали маълум шахс, предметлар тавсиф қилилади, таърифланади. Бу тавсиф шахс, предметнинг ташки ёки
11чкн белгисига кўра бўлади. Шахс, предметни таърифлаш қуйилаги йўллар билан бўлади:
а» ундалма вазифасидаги отга аниқлозчи, изоҳловч 1|Лар қўпшлнб келади: Ҳой,< я х ш и қиз , яцинроц кел, Бчр икки
оп/ч
су.г
сўзлайии. ( Ҳ. О. ) „Псга ўци/пувчингиз курлн чзйди.
/ —ли.'»
У7
www.ziyouz.com kutubxonasi
а з и з и м Ша м с и я " , деб сўради. (М. Исм.) Ш а р ц қ а н у р
б е р у в ч и , эй Ў з б е к и с т о н , Улуғ оилада топдинг шарафшон! (Т. Тўла) П о р л а г а н юз, я ш н а г а н к ў з , б о т и р
■циз!. . чечак каби очдинг юз. (Ҳ. О.)
б) ундалма бошқа ундалмалар орқали изоҳланиши мумкин.
Бу ҳолда шаклан уюшган ундалмалар вужудга келиб, сўнгги
ундалмалар биринчи, асосий ундалмани изоҳлайди: Яшагил,
тракторим, цуёшим, ноним, Бошимгй оЛтиндан цўйдинг чамбарак, Яшагил, меҳнатим, цувватим, жоним, Илк тонг отар•
■да беролдинг дарак. (Ғ. Ғ.)
Мисолда асосий ундалма тракторим-, қолган ундалмалар уни
'изоҳлайди.
в) шахс, предметнинг ташқи ёки ички белгисига кўра таърифланади; бундай ундалмалар орқали сўзловчининг маълум
шахс, предметга модал муносабати >;ам ифодаланади: Ўн тўқ-
.циздан ошмай тўр, гўзал, (Ҳ. 0.) Халқ кесади йартқич кал•
’ ЯасТш, Лаънат сенга, труменчи жаллодлар! (И. шоир) Андак
сабр этинг, дўстим, мен сизга баъзи воқеаларни сўзлай. . .
( 0. ) Хўш, аҳволлар қалай, жангчи ўртоцлар. (Я.)
Бу хил ундалмалар кўпинча отлашган сўзлар билан ифодаланади: 'Бу ёққа қара, т е н т а к ! Камбағал бўлсанг ҳам, ўл- гўдек одмисан, баландда юрасан, биламан. (О.) — О б б о Қо-
р а в о й - э й , ишни дўндирибсан-ку! Э й з у л м к ў р г а н л а р , эй
асирлар! Бизга озодлик вацти етиб келди. (С. А.)
’ Сифатдошнинг -гур, -кўр шаклли отлашган тури барқарор
.бирикманй тйшкил эТ1дй. Ниятингга еткур, қулоц сол. (Ҳ. О.)
Уйинг куйгур
балога йўлйқцур, ишни расво қилибсан-ку!
Баъзан бу шакл ёлғиз қўлланади: Қаёцқа яна, тинмагур? —
сўради Комила ўзини оналарча сезиб. (О.)
Шахс, предметлар бошқа бир .жонли, жонсиз предметларга
ўхшатиш орқали таърифланади (бунда ўхшатилСан предметнинг
асосий белгиси маълум шахс, предметларга кўчирилади): Сайра,
тўтицушим, сайра. (Ҳ. Ҳ.) Ўтирганлардан бири ёнидан жой
бериш тараддудига тушиб: — Кел, чироғим. кела қол, — деди.
[и . Т.) Ҳой бўрилар, сўзларингдан цайш. Бўлмаса ҳокимингга бормайман, мингбошингга ялинмайман, халқца арз циламан, халцца. 1. Ҳ. Ҳ.) Суцма Кореяга тумшуғинг, тулки, Қолсин қўлида Корея эрки. (Мирт.) Сен етим эмассан тиНчлан,
жигарим. {Ғ. Ғ ) Боғимда. анорим, сенга йўл бўлсин? Қатордаги норим, сенга йўл бўлсин? Испиҳон ханжарим, сенга йўл
бўлсин? Умримнинг меваси — бир тоза ниҳол, Битган олмазорим, сенга йўл бўлсин? (Фольклор)
Бу хил ундалмалар айрим ўринларда шахс, предмегнинг ташқи бирор белгисини ифодалайди: чўлоц, кўр, кар, кал ва шунга
ўхшаш сўзлар ундалмаларни ташкил этади. паъзан Ҳой шляпали! Эй машина! типидаги ундалмалар ҳам огзаки нутқла учрайди. Бунда сўзловчи учун номаълум шахс ' нгшнчн кўзга тлшланган, шу вазиятда муҳим бўлган белгисига :;ура номлападн.
98
www.ziyouz.com kutubxonasi
(Ҳой шляпаси бор одам! Эй машинаси бор ёки яашинани
бошқараётган киши каби.)
Унлалма орқалк ифодаланган шахсга сўзловчининг модал муносабатини кўрсатиш учуи биринчи шахс эгалик аффиксйдан
ёки -жон, -хон каби эркалатиш аффиксларидан' фойдаланилади: — Кайфинг чоғ бўлгани уяун жуда хурсандман, азизим.
(М . Ибр.) Сизга бағишланур, ўқувяим, Ижодимнинг энг асл
боби. (У.) — Шошилманг, онажон, шошилманг. Йўл қаняалик узоц бўлмасин, одамлар унанг аняа қисмини ўтиб
қаашган. (М. Ибр.) Кеяирасаз, бемаврид ҳазил килибман.
(А. Қ.)
Баъзи ундалмалар эгалик аффикси билан қўлланади: — Ол,
санглим, болаларга кшшм-бош қалиб берарсан. (М. Ибр.)
— Мен шошалаётганим йўқ, болам. . . (М. Ибр.)
3)
ундалма сўзловчининг ҳис-ҳаяжонини ифодалайди. Бу ҳисҳаяжон орқали ғазаб, нафрат, мазах, кесатиш, илтимос, ачиниш,
эркалаш; ҳурмат, шодлик, табрик, чақириш, мамнунлик каби
ҳислар англашилади. Эмоцнонал муносабатнинг ифодаланиши
турли йўл билан бўлади:
а) уцдалмалар билан бирга ундов сўзларни қўллаш орқали:
Умрим эй, сен бўлиб шуняа бёғубор, То абад айладинг мени
бахтиёр. Умрим, эй, сен билан қилиб ифшихор, Бўлайин ўл~
гуняа мен ҳам миннатдор. ( Ғ. Ғ. ) Ҳай, ўт йигит, ҳалига сўзларинг олпшнга арзийда, аммо ҳар кимга сўзлай беома. (О.)
Унаов сўзлар билан келган ундалма ўз аниқловчилари билан
кенгайиши ҳам мумкнн. Бундай ундалмалар орқали ҳам эмоция
ифодаланади ҳамда ундалма орқали ифодаланаётган шахс, предмет таърифланади: Чақмоқ каби юксал, яшна, уя узоқларга,
Ненг жаҳонга, Донг таратган, Эй, азамат шер. (Ҳ. О.) Эй
Фарғона! Эй ўлкамиз томиридан, жўшган, тоза қон (Ҳ . О.)
б) ундалмаларни айнан такрорлаш орқали (айнан такрорланган бўлак ёлғиз бўлиши ёки аниқловчи билан' бирга қўлланиши
мумкин): Дада! Дадажон, нон ейман, нон келтирдингизми?—
ўКоним ўғлим, қўзим ўғлим, мана ҳозир нон олиб келаман.
(С. А.)
в ) айни бир ундзлма бошқа
бир сўз орқали такрорланади:
Қани, М и р з а ж о н , қани буёққа келинг, у к а . (77. Т.) Қооирқул: Ҳа, X о н з о д а . кел, с и н г л и м . . . (Ҳ. Ҳ.) А б р о р ,
у ғ л и м , ана у беҳининг каллагига газета қистириб қўйган
:-нШ.м, шуни олиб кел. (А. Қ.)
Ундалмалар орқали бирор ҳис-ҳаяжон ифодаланиши оҳанг
орқалн ҳам бўлиши мумкин: Озод давлат фуқаролари, ҳорманг
энйи!
Лммо бундай ҳолда ундалмадаги асосий семантик вазифа нутқ
қарашли маибани ифодалашдир. Демак, ундалманинг турли маъ1н> гуруҳларн бир-бирига яқштлашади, бирлашади. Ҳар қандай
ҳолатда бу маьно гуруҳларпинг бири устун бўлади, чунки етак■III онр ма 1.П01П1 ифодалаш учун махсус граммагик, лексик ва
ошпқа хпл поситалар қулланади.
99
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ундалмаларнинг семантик- вазйфасинй белгилашда умумий гап
турининг (унинг дарак, сўроқ, ундов гап бўлишининг) .ва оҳангнинг роли каттадир. Аммо бу .воситалар қўшимча воситалар ҳисоблацади.
Ундалмаларнинг ифодаланиши. Ундалма бош келишик шаклидаги от ёки отлашган сўзлар орқали ифодаланади. 1. От орқали ифодаланганда, асосан, а гоқли оглар ёки турдош отлар бўлиши мумкин. Турдош от ҳам кўпинча шахсни ифодаловчи сўзлар бўлади. Баъзан турдош от жонли ёки жонсиз 'предмет бўлади: Дўстларга таяниб, уларна курашга қуроллантириб,
бир иш курсатасиз~ба, Ўктамжон. (б. ) Инсон тез ўтувчи
орзу-ҳавасларга ўаинчоқ ' бўлмаслиги керак, Тўғонбек. (О.)
Кечир, Зайнаб, сўзлолмас тилим, Кечир, Зайнаб, чидолмас
дилим. (Ҳ. О.) Эшит, цизим Паразод, чиқарибсан ёмон от.
(Ҳ . О.) Бу . . . фалакнинг ' гардишига боқ, чироғим! — деди
Шокир ота. (О.) Туф, де, кўзинг тегади, касофат. Шу сўз, ларингни менга айтсанг, тилингни суғуриб олардим. (О.)
Хўп, хўп, эркатойларим. Кўп, хўп, қўзичоқларим, Кўзгинамнинг нурисиз, Айланай, чироқларим. (С. Қудаш) Салом! Сўзла, кўзгужон, ҳақиқатни эт баён. (П.) Севаман, олтин куз,
севаман жондан. Табиат безанган гўзал чоғингни. Дарахтт
лар ранг-баранг кийим кийиниб, Кўзни эркалатган ча.ман
боғингни. (П.)
2. Ундалма отлашган сўзлар орқали ифодаланади; бундай отлашган сўз кўпинча сифат ёки сифатдош, баъзан сон бўлади: —
Яхшилар, дала азаматлари! — деди у мулойим ва юракдан
чиққан товуш билан. — Ҳозир терим ^тўйини бошлаймиз. . .
( О.) Эй, буюк ватаним баҳодирлари. Эй, жангларда пишган,
чиниққан эрлар. Эй, арслон юраклар, мардлар, ботирлар.
Кўрсатинг душманга ўлканинг кучин! (У.)
3. Ундалма олмош орқали ифодаланиши ҳам мумкин. Бу вазифада асосан иккинчи шахс кишилик олмоши қўлланади. Ундалма вазифасидаги олмош асосан кесимсиз, бир составли гапларда ишлатилади: Э й сиз, қ о н т ў к и б , з а ф а р о л г а н -
лар, о лға!
Бу хил гапларда сиз ундалма бўлиб, уни изоҳлаб келувчи
сўзлар ажратилган изоҳловчи бўлади.
Агар бу хил олмош иккй составли гапда қўлланган бўлса. у
эга вазифасида бўлиб, олмошга оид сўз ундалмадир: Сиз, ўр-
тоқлар. . . ариза берган экансизки, кўп маъқул гап. (Ғ. Ғ.)
Олмош икки составли гапларда ҳам ундалма вазифасида қўлланади: Ҳой сен, қани бу ёққа кел-чи! Қани, энди сиз, отин-
гиз нама эди, доскага чиқинг-чи!
Бу ҳолатда сен ундалмаси чақириш, мурожаат оҳанги билан
айтилади ва ундан сўнг тўхтам бўлади; бундай ундалмадан сўзловчининг қўпол ва расмий муомаласи англашилади.
4. Ундалма кўпинча ундов сўзлар билан бирга қўлланади. Шу
билан бирга, ундов сўзнинг ўзи ҳам мустақил равишда ундалма
вазифаскда қўлланиши мумкин. Бундай ундов сўзнинг мазмунан
100
www.ziyouz.com kutubxonasi
бирор шахс номи ўрнида келгани англашилиб туради; ундалма*
га хос чақириқ оҳанги билан талаффуз эгилади; Ҳай! Сизни ку-
тиб турибмиз.' (Ҳ. Ҳ .)
5.
Ундалма сўз бирикмалари, турғун иборалар орқали ифодаланади; Хайр, ўғлим, оқ аўл бўлсин. Хайр, кўзим қораси.
(Ҳ.О.) — Ҳой, соцолинг кўксингга тўкалгур, — деда хотин, —
бу қандай қилиқ. (Ғ. Ғ.) Ҳой, қизи тушмагур, нима деб ал •
жираяпсан? (А. Қ.)
Сўнгги икки жумла ўзбек тилининг ўзига хос мурожаат шакли бўлиб, таркибида эгаси ва кесими бордир.
У н д а л м а л а р н и н г т а р к и б и . Ундалмалар таркибларига кўра уч
хил: 1 1 йиғиқ ундалмалар, 2) ёйиқ ундалмалар, 3) мураккаб ундалмаларга бўлиниши мумкин. Ииғиқ ундал^а ёлғиз бир сўздангина таркиб топади. Ёйиқ ундалма ўзига оид сўзлар билан кенгайиб келади. Ундалмага оид сўзлар аниқловчи ёки изоҳловчи
вазифасида бўлади. Бу аниқловчи ёки изоҳловчилар қуйидаги
сўз туркумлари орқали ифодаланади:
1) сифат: Шеър айтгим келяпти, азиз дўстларим, шеър
кх
\
айтгим келяпти, гўзал Фарғона. (Ғ. Ғ.) Заҳматкаш, дўстпарвар, жанговар. Аҳдада вафоли, қувноқ ўз- егим, Мақташда тантилик қилсам ҳаққим бор. (Ғ. Ғ.) Забардаст, бардошлик қунту ахтисосли, Азамрт ўғиллар, отиняа қизлар, Азиз
кўксингизда, юрак устидй, Порласа ярашур олтин медаллар.
(Ғ Ғ.) ■
2) сифатдош: Севар ёрим, сенга бир гап бўлдими, Ширвон
элдан ё бир хабар келдими? ( Фолъклор) Папақ кийган қаҳрамон, Гавдали қоплон, 7 емир панжанг билан тўк дўшманингОан қон. (Ғ. Ғ.)
3) от: Қутлуғ бўлсин, батрак ўртоқ, чорикорлар! (Ҳ. Ҳ.)
Шунча қарзим бор эканми? Мен буни қандай узаман, бой
ота? (Ҳ. Ҳ.)
4 ) о л м ош : Ж он фидо бўлсин сенга, эй, Ўзбекистоним менинг. (У.)
Ундалмаларнинг қаратқич келишигидаги от, сон, кўрсашш
олмоши 0илан кенгайиб келган турлари кам қўлланади. Бунинг
сабаби шуки, бу сўз туркумлари ундалмага ортиқ аниқлик киритади, маълумки, ундалма бундай аниқликни' талаб этмайди:
Ж он фидо бўлсин секга, эй Ўзбекистоним менинг. (У .)1 Яш-
на, эй халқимнинг ул уғ дорилфунуни.. . (Ғ. Ғ.)
Ундалманинг ёйиқ шаклини фразеологик бирикма ташкил
эгиши мумкин: . . . Хамр, кўзим қораси. (Д \ О.) Сўнма, эй
чюле қуёш и.. . (У.)
Ундалманинг қуйидагича мураккаб шакллари бўлади:
1)
ёлғиз ундов сўз билан ёки ундов сўз билан баробар, аниқловчи, изоҳдовчилар билан бирга келиши мумкин. Бу ҳолда
1 К а р а н п Р- Р. ,С а й ф у л л а е в. Обравдение в современном узбекском
лшсратурном язмке, автореферат. Ташкент, 1961, стр. 12
www.ziyouz.com kutubxonasi
101
билан эмас, изоҳ оҳанги билан талаффуз этилишлари ҳам кўрсатиб туради.
У к д а л м а л а р н и н г ў р н и . Ундалма гапнинг бошида ҳам, ўртасида ҳам, охирида ҳам кела олади. Ундалманинг ўрни унинг се*
мантик вазифасйга, услубий хусусиятига, таркибига, асосий гапиинг тузилиши ва мазмунига ҳам боғлиқ бўлади.
1. Одатда, тингловчининг диққзтини жалб этиш, муроитаат
этиш учун хизмат қилган, мураккаб таркибли, шунингдек, ундов
сўзли ундалмалар гап бошида келади: Онажонларим, ҳамма
ўзининг эски деворини цуяоқлаб ўтира берса, юрт цаяон обод
бўладиг (А. Қ.) Шакар оға, хабар олгин- ҳолимдан ( Ф. И.)
М улла ака, ҳаммоллик иш эмас. Мен ер ҳайдашни, кетмон
чопишни яхши кўраман. ( О .) Жон ака, оц подшога тутун
пули деб, тинкани цуритдингиз, пўстаккаяа сотиб бердим.
( О. ) Дўстим, бахтиёрмиз бў хонадонда, бирдир мацсадимиз,
фикри ўйимиз. ( М. Муҳаммадцулов)
Шунингдек, ундов сўзлар билан келган ундалмалар,- шиор,
чақириқ, маъруза, буйруқларда ундалма гап бошида бўлади: Гў-
зал эй, сенга бир гап демоқца кўп ҳайронман. (Ҳ. О.) „Эрон
меҳнаткашлари. Қўзғолинг, бутун дунё меҳнаткашларининг
овозига ўз овозингизни цўшинг.“ ( М. Ибр.) „ВатандошларI
Эиштинг! Ҳацицат овозига цулоц солинг!" (М. Ибр.)
2. Ўз семантик вазифасидан ташқари, ҳис-ҳаяжонни нфодалаган ундалмалар гап орасида ёки гап сўнгида келади
Гап ўргасида келган ундалма мантиқий урғу олмайди: Беҳу-
дага, ўғлим, эгма бош, (Ҳ . О .) 'Ғалабамиз, шодлигимиз, донғимиз уяун, дўстим, кел ияайлик аккимиз. (Ҳ О.) Сўлдирма,
бобожон, гулдай тарзингни. ( Ф. Й.)
Б и р хил кесимлар такрорланганда ҳам сўзларнинг орасида
ундаглма келади: Ол, ўғлим, ҳаццингна эртароц ол. . . (Ҳ. О .)
Боргил тезроц, баҳодар дўстим,
Кун чицишдан, ку.н ботишга бор. (Ҳ. О.)
— Хўп, ука, хўп. Эрталаб жўнаймиз, — деди шошилиЬ
Дўсмат. (П. Т.)
, < Гап охирида келган ундалмалар сўзловчининг , модал муносабатини ёрқин ифодалайди. Охирида ундалма келган гаплар
кўпинча таркибига кўра анча йиғиқ бўлади: Чин сўзим, Гулнор,
манга ишонмайсанми? ( О.) /<ел, цўзим. —Ҳар вацтдагича царши
П'КН1 чол. (0.) Ўрайлик, йиғайлик, терайлик, дўстлар, Биз
кутган унумдан юз тўқциз келди. (Ғ. Ғ.) Мени сўкманг, мени кечиринг, жон Нафиса опа (А Мух.) Мен ишонаманки,
оуетларим, сизлар менинг номимни авлодга муқим- килашга
аоеата бўласиз. (С.
Ҳайцир, трактор! Тунроцларнинг
шрагини кўпор, ағдар, ёр! (Ҳ. 0 . \ Мана кўрдангми, оғайни, сеаинг ке.лажаганг порлоқ. ( М. Ибр.) — Ўци, ўғлим думёда жа~
.\платдан қутцарадиган нарса илм нуридир. Ўци, илм ол,
103
www.ziyouz.com kutubxonasi
кучли.ҳис-туйғу ифодаланади: Юр.’эй ўлкам, жаҳонларга тит-
~роқ солиб юр. (Ҳ. 0 .) Шер юрак эй қаҳрамон, ёвдан жаҳонни пок эт. (Ҳ. О.) Яиш, эй, ватаним, мунча гўзалсан. <Ғ. Ғ.)
Сен билан баб-баробар уйгона олдим,' эй қуёш. (Ғ. Ғ.) Эй
қаҳрамон довюрак, жасур, улуғ халқ, Қудратингдан цўқ бўлои зўрлик, асорат. (Ғайршпий) Эй, забардаст, шн баҳодир
пахтакор, ҳимматинг зўр, сен наманда бахтиёр. (Ҳ. П.) Ҳай
қизим, бунақа йигитдан совяи иккиняи келмайди. (0 .)
Ундалма чақириш мазмунини ифодалаганда, ҳой\ эи, э. аё
ундов сўзлари билан келади. Чақириш маъносидаги ундалма
/акрорланганда, кўпинча, ундов сўз иккинчи ундалмадан олдин
келади: — Ая, ҳой ая, туринг дадамни топиб юпатинг, хафа
бўлмасин, ётиб бемалол ухласин. (0 .) Кел, эй Фурқат, суханни мухтасар қил. ( Фурқат) '
2) ундалманинг таркибида аниқловчи эргаш гап бўлиши ёки
эргаш гап шаклида бўлиши мумкин: Эй ч.еҳраси тобоним, Ошиқ-
,
|
■
лари ҳайроним, йўқ тоқати ҳижроним, васл ила даво айланг. (Муқимий) Ўлма, эй қўли қанд, жафокаш боғбон, Яшай
бер, боғларга яўлғанган Ватан (Ғ. Ғ.)
3) ундалма такрорланиб келиши мумкин. Бу ҳол кучли ҳисҳаяжон ифодаланганда, ундалмага алоҳида аҳамият берилганда
рўй беради. Ундалма такрорланганда айнан қайтарилиши, аниқловчи билан бирикиб келиши ёки ундалманинг ўрнини мазмунан
босувчи бошқа сўз билан алмашиб, қайтарилиши мумкин: —
Ж а м и л а ! Ж а м и л а ! Бас, тур ўрнингдан. (Ҳ. Ҳ л — Оғ а ,
садағанг кетай, о ғ а , — деб гап бошлади, — мана бу болаларга бир қара, ураҳминг келсин бизга. (М. Ибр .) — С а р х о н,
С а р х о н , С а р х о н , ухлаяпсанми? —деб яақирар эди. — Менга қара, сенга гапим бор. (М. Ибр.)
Унлалмалар такрорланганда, ҳар вақт ҳам кегма-кег кела
бермай, ундалманинг такрорлакган шакли гапнинг охирида бўлиши, бир мазмундаги икки ундалма орасида бошқа гап бўлакларининг ёки бошқа гапнинг бўлиши мумкин: Қ о д и р қ у л : Ҳа,
X о н з о д а, кел, с и н г л и м , шу ердамасан ? (Ҳ. Ҳ . ) Хайр, ў ғ-
л и м , оқ йўл бўлсин, Хайр, к ў з и м қ о р а с и , Билким, жангда билинади, Мард йигитнинг сараси. (Ҳ. О.) Чақирипти армиямиз, ф а р з а н д и м , Омон боргил, саломат кел, д и л З а н д и м . (Ф. И.)
4) ун д а л м а у ю ш и б к ел ади : О н а ж о н ! Ғ о ф и р ж о н ! Унутма мени! (Ҳ. Ҳ.)
1
Қатор келган ундалмаларнинг охиргисида оҳанг кўтарилиб,
олдингилари санаш оҳангида айтилади.
1
У ю ш и б к ел ган ун д а л м а л а р н и и зо ҳ л о в ч и у н д а л м а л а р д а н ф а р қ л а ш за р у р . М асалан: Эндиги умрнинг посбонлари, азиз фар-
]
зандларим, ўғил-қизларим! Улуғ байрамингиз қутлуғ бўлсин!
Бу мисолда иккинчи ва учинчи ундалмалар биринчисини изоҳланди, таърифлайди. Уларнинг уюшмаган эканлигини ораларига
тенг боғловчини киритиш мумкин бўлмаслиги ва санаш оҳанги
102
www.ziyouz.com kutubxonasi
!
1
-сўнг болаларни. ўцит! Бахт-саодатнинг калита' илмдир! —
дер эди. (М. Ибр.)
Одатда, ундалма модал муносабатни ифодаловчи гаплардак
{хўп, салом, хайр, раҳмат, ҳорманг, кечирасиз ва бошқалар)
сўнг келади. Шунингдек, ундалма хайр ва йўц сўзларидан ҳам
кейин қўлланади: Хайр, опа, келсанг ўзингга, Рози бўлгин бёр•ган тузингга. (Ҳ. О.) Хайр, Ғофиржон, бир умр хайр. (Ҳ. Ҳ .)
Раҳмат, дўхтир опа, жуда миннатдорман. (М. Муҳамладқулов) Ҳорманг, Ҳайдарвой, юришларингиз ўзгача? (У.)
Ундалмаларнинг оҳанги. Ундалма алоҳида чақириқ, мурожаат оҳанги билан, талаффуз зтилади. Аммо бу оҳанг турли дара.жада бўлади. Ундалма оҳангининг даражаси ундалма оркали
ифодаланаётган маънога, асосий гапнинг хусусиятига (сўроқ, ундов ёки дарак гап бўлишига), таркибига, ўрнига, ниҳоят, муаллифнинг маълум мазмунни ифодалаш ниятига боғлиқ бўлади.
Шу сабабли ҳам бир хил ўринда жойлашган ундалма гап хусусиятига кўра, турли оҳанг билан айтилиши мумкин:
1) дарак гапда—^пасг оҳанг билан: Болам, куч деган ё суяк-
дан. ё гўштдан бўлар экан. (Ғ. Ғ.)
2) ундов' гапларда — кучли оҳанг билан: Г у л б а ҳ о р . Бой/
Қолмади тоцатим!Ғофир. Жамила!Йиғлама, йиғлама!(Ҳ.Ҳ.)
3) сўроқ гапларда алоҳида мантиқий урғу олган ундалмадан
сўнг чўзиқ тўхтам бўлади: Гулнорхон, фабрикага кириб иш-
лашни хаҳлайсизми? (3 Ф )
* , Ундалманинг оҳ^нгига, албатта, унинг ўринлашнши таъСирэтади, Гап орасида ёки охирида-келган ундалма гап бўлаклари
оҳангидан кам фарқлаиувчи оҳан^ билан айтилади Гап бошида
келган ундалмалар баланд оҳанг билан, чўзиброқ талаффуз этилади. Айрим ҳолларла ундалма кучли ҳис-ҳаяжонни ифодалаб,
кўтарилган оҳанг билан айтилади ва шунга кўра. ундалмздан
сўнг ундОв белгиси қўйилади: Ғ о ф и р . Бой ота! Мен хотин-
фурушларни ҳацорат цилдим, холос! /Камилам! Ростми?
Ҳой, ҳоким! Бу золим мингбошининг калтаклари остида суякларим эзилда, мадорим битди, шундай бўлса ҳам икки оғиз
гапираман. X о л м а т. Ҳой, ҳоким! Сенинг ҳақицатинг 'шума!
Ж а м и л а . Бой ота! Тўхтанг! Тегманг бу кишига. Жон бой
ота. Болани ўлдирган анови имонсиз Хонзода. . . Ўша! Ўша!
Бой ‘ота! Ўша! (Ҳ. Ҳ . ) '
Асосий гап мазмуни ва оҳангининг ундалма оҳангига таъсиридан ташқари, ундалма семантик вазифасига кўра ҳам ўзига
хос турли оҳанг билан талаффуз этилади. Ундалмага қанча аҳамият берилса ёкй ундалма орқали қанча чуқур ҳнс-ҳаяжон ифодаланса, у«инг оҳанги шунча кучли бўлади.
Ундалмани характерловчи оҳанг белгиларидан бири тўхтамдир. Кучли ёки нормал чақириқ оҳанги билан талаффуз этилган
ундалма бошқа гап бўлакларидан тўхтам билан ажралади: Она-
жон! Ғофир йигирма йиллик цадрдонимиз-а. (Ҳ. Ҳ.) — Ота, —
деди Й ўлш нолга бораб, — рсҳмат сазга, лекан заҳарана
солган илонга ялиниш ярамайди. (О.) Ғофиржон! Унутма
104
www.ziyouz.com kutubxonasi
мгни, бола.нгни'ўлдирган, хотинингни, хазон цилган бойнинг,
бу-тун бсйларнинг жазосини бер! (Ҳ. Ҳ.)
Алоҳида таъкидловчи, чақириқ оҳанги билан талаффуз эгиладиган ундалма ёки ўзигд оид сўзлар билан кекгайиб келади,
ёки ундов сўзлар билан бирикади, ёхуд такрорланиб келади,
бундай ундалмалар аниқ тўхтам билан ажралиб туради: А:шз
ватандошим, ёдингда бўлсин, сен титлик ишага сафарбар
зотсан (Ғ. Ғ.) Эй сиз, шараф билан юксалган боиш, Эй спз,
баҳодирлар, моҳир мерганлар, Шу она туфайли туринг оёцца! (У.) С о б и р а х о н . Ҳой, цизия, қаёқда қолдинг? (А. /ў.'•
Хой, яхши қиз, яқинроқ кел, Бир-икки сўз сўзлайин. (Ҳ. О.)
Буви, буви, мен дада бўлдим, — дейди Ёдгор дадасининг шапкасини кийиб: (Ғ. Ғ.\
Уюшган ва уюшмаган ундалмалар шиорларда чақириқ оҳангибилан талаффуз қилинади: Азиз ватандошУьар, юртдошларим> ватанимиз мустақиллиги муборак бўлсин!
Уюшган ундалмаларнинг ҳар бири алоҳида санаш оҳанги билан айтилади. Бирор уидалмани изоҳловчи ундалмаларда оҳанг
бир хил бўлмай, охирига томон кўтарилиб боради: Фарзандла-
рам, ўғил-қизларим байрамингиз муборак.
Маълумки, тўлиқ чақириқ оҳанги билан талаффуз этиладиган
ундалмалан сўнг чўзиқ тўхтам бўлади. Шунинг учун ҳам ундалмали гап, кўчирма гап бўлиб келса, муаллиф гапи, кўпинча,
ундалмадап сўнг келади: — Х о т и н , — деб Сабрия холани чакирди,. — пичоқнн олиб кел, тўқличани - ҳам сўя қолай.
(М.Ибр.)
Агар ундалма турли ҳис-ҳаяжон маъиоларини ифодалаш впзифасида келса, асосий гапнкнг ўртаси ёки охирида бўлеа, укдалма киритилган гап кичик бўлса, ундалманинг- оҳатги асосий гап
оҳангидан жуда кам фарқланиб, тўхтам билан ажратилмайди ёки
жуда қисқа тўхтам бўлади: Келинг, Холматжон ака! Қадамингизга ҳасанот. (Д". Ҳ.) Им о м : Қуллуқ, қуллуқ, Ғофир-
жон. (Ҳ, Ҳ.) Омон, менга ўзингни англат, Очиқ гапир, сўзингни англат. (Ҳ. О )
Гап ўртасида келган ундалманипг оҳанги алоҳида ажралиб
турмайдн, аммо ундалмй мавжуд бўлган ўрннда оҳанг маълум
даражада ўзгаради. ундалмадан сўнг жуда қисқа тўхтам бўлади. Айниқса, таркиби ёйиқ ёки ундов сўз билан келган ундалма
оҳанг жиҳатдан анча ажралиб туради. Шу билан бирга, ҳис-ҳаяжон маъноси 'кучли бўлган, мантиқий урғу олган ундалма, гапчинг қай ўринда келишидан қатъи назар, гап бўлакларидан ажралиб турган алоҳида оҳанг билан талаффуз этилади: Қўлингни
чюрт, эй жаноб. Қурия тупроғидан. ( Мир.)
КИРИШ БЎЛАКЛАР
Кириш бўлаклар сўзловчининг гашшнг айрим бўлаклари ёки
бутун ифодага бўлган модал м> носабатиии, ҳис-туйғуларини
л-1юдалайди.
ч10 <
www.ziyouz.com kutubxonasi
ганнни исботлайди: Аввала, уруш бўлмасин, уруш бўлгандан
кейин, тил ўлг\<рнинг суяги йўқ.. ( А. Қ.)
Кириш бўлак вазифасида бундан яицдики, билдим, биласанки, кўрасин (-ки), қарасам, бундай қарасам, шуқур каби сўз
лар ҳам келади. Бу хил сўз ва сўз бирикмалари фақаг модал
муносабатларни ифодалагандагина кириш бўлак бўлади.. Бу мо^
дал муносабатларга қуйидаги маънолар киради: гумон (билмч,дин), хулоса (бундан чиқдики, кўрдингки), диққатни жалб этиш
исўрасанми, кўр, қара), ишонч ( аминманки, ишон\ ва шу кабилар: Бундан чиқадики, Зуннунхўжа сени сўроқлаб топган,
уноан кеаин қизини юборган., (Л. Қ.) Биласан, хотин аҳли
молга ўч бўлади. . . (О.) Аям, шукур, соғ-саломат. (О.) Бир
вақт, шундай қарасам, хизматкорхона деразасидан Йўлчибой
акага кўзим тушди. (0 .)
Юқорида кўрсатиб ўтилгандек, кириш бўлак бутун гапга —
ундан англашилган мазмунга алоқадор бўлиши ёки гапнинг айрим бўлакларига — улардан англашилган маънога алоқадор бўлиши мумкин.
1. Кириш бўлак бутун гапга оид: — Афтидан, — деди
Солижон, — овқатга занг урадиган вақт бўлиб қолганга
ўҳшайди. (А- Қ.) Эҳтимол, шу бугуноқ газетами.знинг фавқ\'лодда сонини ҳам чиқарамиз. Хотиржам бўлаверинг.
(М. Ибр.)
Кириш бўлак қўшма гапнинг бир қисми бўлгам эргаш гапгагина оид: М о д о м и к и, ҳаққингизда шу қабилда сўз юрар экан.
албатта, беҳуда бўлмаса керак, деб ўплайман. (0 .)
2. Кириш бўлак айрим гап бўлакларига тааллуқли:
а) гапнинг кесимига: Сиз, албатта, нимага чақирди экан,
оеб ўйлаётган бўлсангиз керак. (М. Ибр.) Сиз бу гаплярдан
бехабарсиз-да, албатта. (А. Қ.)
б) галнинг эгасига: — Оға, эҳтимол, сиз ҳам ётмоқчидирсиз? — деб сўради. (М. Ибр.)
в) гапнинг аниқловчисига: — Бу, шубҳасиз, бизнинг ютупшиз, — дгб гап бошлади Самандаров. (А Қ.)
Кириш бўлак бир гап таркибида бирдан ортиқ бўлиши мум.:кн Бундай ҳолат кириш бўлакнииг бири гапнинг бир қисмига
(ёки бкрор бўлагига), иккинчиси гапнинг иккинчи қисмйга (ёки
бошқа бўлагига) қарашЛи бўлган • ўринларда рўй беради: Д е -
мак, ватан мамнун бўлган ўғилдан меҳрибон она ҳам мамяун, а л б а т т а . (М. Б.) А ф т и д а н , қари дейсан, ш е к и л 1 н.
(Ҳ. Ҳ ) — Ц е м а к , с е н и н г ч а , мен жамият манфаатнирпга зид йўл тутган эканман-да? — деб сўради кулимсираб Арам, у университетнинг тиббаёт факуЛьтетида ўқир
>ди. (М. Ибр.) Ўқши учун, м е н и м ч а , бирор ши билан маш'■ул бўлишинг ҳам керакдир, а х и р . (М. Ибр.) Ҳ о л б ў к и ,
пазведкада, а й н и қ с а , бу разведкада эҳтиёт шарт. (У.)
Ифодаланган мазмунни кучайтириш учун кириш бўлак такрорланиб келиши мумкин: — А л б а т т а , а л б а т т а , илти-
Фотлари учун аъло-ҳазратга кўп раҳмат. (М.Ибр.) А ф с у с .
www.ziyouz.com kutubxonasi
Кириш бўлаклар гапнинг умумий мач.мупига ёки унипг айрим
бўлаклари билан изоҳлаш муносабатша киради. Кириш бЎлаклар муаллифминг гапнинг айрим бўлаклари ёки умумий мазмунига бўлган изоҳи ёки турли ҳис^ҳаяжонини ифодалайди.
Кириш бўлаклар вазифасида:
-1) маълум сўз туркумларидан ажралиб чиқиб, фақат кириш
бўлак вазифасида ишлатиладиган сўзлар келади: биритидан,
масалан, яъни, модомики, шекилли, афсус, эсиз, демак, дарҳақицат, бахтимизга ва бошқалар: Шернинг бўйни занжирга
итоат қилса ҳам, юраги асло бўйсунмас, афсуски, бу оддий
ҳақиқатни идрок этмайдилар. (О.) Демак, Мадамин теваракда изғиб юрар экан, у кечалари одамлар \йқуга кўз юмган
пайтларда ииг кўради. (77. Т.) Дарҳақиқат, халқ укун улуғ
иш қиляпмиз, ўғлим. (77/. Р.) Кошки, бошқа амирлар ҳам
авомнинг тилини билса. Кошки, ўзгалаони ғийбат қилувчилар-ўз нуқсонларини ҳам билсалар, ( У. ва И. Сул.) Эсиз,
тақдир экан , қайдин билибмиз, Азизим, д^нёга бевақт келиб•
миз. (У. ва И. Султон) Афсус, қўшни ерларда ёзиқ бургут
қаноти. \Ҳ. О.)
21 маълум сўз туркумидан ажралиб чиқмаган, кириш бўлак
вазифасида ҳам, гап бўлаги вазифасида ҳа.м қўлланувчи сўзлар
келади. Булар: тўғри, рост, шубҳасиз, сўзсиз, афтидан, ҳа-
қиқатан, одатда, қисқаси, албатта, айтгандай, шундай қилиб, охири каби. Тўғри, иш ғоят мушкуллашди. :0 .) Шубҳасиз, топталар, яшилар ғаним, ўлсам айрилмасман қучоқларингдан. ( У.) Қисқаси, шу йўл билан ҳосилни ошириш
мумкинлигини исботлаш керак. (77/. Р.) Ишнииг бир қисми
машиналар >билан бажарилади, албатта. (77/. Р.) Лекин, менимча, ўртоқ Ж алолов ҳақсиз. . . (77/. Р.)
'Кириш бўлак вазифасида келган айрим сўзлар ўзининг аслий
лексик маъноларини йўқотади. Бу айниқса афтидан сўзида аннқ
кўринади. Бу сўзнинг афт (юз, бет) маъноси унутилади, сўзловчининг тахмини, хулосасини ифодалайди: Махсим эшакни
кўприкнинг панжарасига боғлаб, олдага ўт юлиб солди ва
ўш ғ ерда, афтидан, таниш чиқиб қолган бир Одам билан гаплаша кетди.-, (Л. Қ.\
Қуйида дейман феъли ҳам ўз маъносини қисман йўқотади ва
кириш бўлак вазифасида келади: — Отахон, дейман, ўйимга
уста экансиз-ку, — деди Ўрмонжон кулиб (А. Қ.)
I Шунингдек, ишон, кўр. қара феъллари ҳам кириш бўлак вазифасида келиб, асл маъноларини айнан саҳламайди: Ҳолбуки
кириш бўлаги зса гапнинг (ҳол-бу-ки) қисқарган шаклидир.
Гап шаклида бўлган айрим бирикмалар ҳам кириш бўлак вазифасида келади, масалан, аввали шуки бирикмаси ана шундай
хусусиятга эга: Аввали шуки, сиз гапнинг тагида нима борли-
гини бир ўйлаб кўринг.
Баъзан бу бирикма кесими туширилган ҳолда ҳам қўллаиади — бу бирикманинг кириш бўлакнинг маъно ва вазнфасига ўт*
106
www.ziyouz.com kutubxonasi
м и н г а ф с у с к а , 'дунёга жудй зрта келган эканман. (А. Қ.)
УндаЛ тоифаларни йўқ.отмоқ керак эди, а ф с у с , м и н г афс у с к и , улар уршмоцдалар, цудрат касб этмоқдалар. (0.)
Кириш бўламарнинг граммашк белгилари. Тузилишига кў~
ра кириш бўлаклар икки хил бўлади:
I. Кириш бўлаклар. II. Кириш бирикмалар.
I.
Кириш бўлаклар бир сўздан ёки бир бўлак ҳукмидаги сўз1ардан иборат бўлиб, улар гапда кириш бўлак вазифасида бўлади, баъзилари эса маълум гапдагина кириш бўлак вазифасида
кўлланади.
Мбрфологик таркибига кўра, кириш бўлаклар маълум бир
сўз туркуми билан боғланади, ўша сўз туркуми билан ифодаланади. Шунга мувофиқ, кириш бўлакларни қуйидаги .турларга бўлиш мумкин:
1. От ҳукмидаги кириш бўлаклар.
Бу хил кириш бўлакларга қуйидаги сўзлар киради: хуллас,
хайриятк, дарвоқе, таажжуб, яамаси, майли, ҳолбуки, мо-
домики, бахтимизга, афтидан, назарида, одатда, ҳар ҳолда
ва бошқалар. '
'
'
От ҳукмидаги кириш бўлаклар турли шаклда бўлади:
а) кириш бўлаклар асосан бош келишик шаклида бўлади:
Дарҳақиқат, хамрият, дарвоқе, яамаси, шояд, таассуфки ва
бошқалар.
б) айрим кириш бўлаклар таркибида учинчи шахс эгалик
қўшимчаси бўлиб, бу қўшимча ўзакка киришиб кетади: 'Расми,
ёмондан қояилади, замона шум бўлса, яхшидан ҳам қояар
экан кииш. (А Қ.) . . . раас ана шу камяиликлкрни бирдан
бартараф қилишга, ояиғи, ожизлик қилмоқда. (Ш. Р.) Яхшиси, Табриз комиссияси тўғрисида нима қарорга келганингизни
айтиб бера қрланг, — деди у. ( М. Ибр.) Охири, бу яуққининг
устига яиқиб олибди-да, бошқаларнинг ҳам яиқариш йўлини
излаб, кўзи жавдираб тўрибди. (О.)
Айрим кириш бўлаклар жўналиш ёки ўрин-пайт келишигила
бўлиб, эгалик қўшимчаси билан қўлланади. Бунда эгалик қўшимчаси ўз вазифасида келади ва шунинг учун ҳам учала
шахс билан турлана олади. Булар бахтимизга (бахтингизга,
бахтимга. . .) , назаримда каби кириш бўлакларидир.
в) кириш бўлаклар жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келйшиги
шаклида бўлади. Аммо бу шакллар ўзининг асл вазифасини
йўқотади: бяхтимизга (бахтига), аксига; ҳақиқатда, ҳар ҳолда, назаримда^ яамамда, одатда, афтидан, жу младан. Масалан: _Қ и з.. , ўлар ҳолатга етганда, бахтига, ер ислоҳотц бўлиб қолди. (А. Қ.) — Лекин Сарҳанг, назаримда, аняа содда-
дил одам туюлди менга. (М. Ибр.) Ҳар ҳолда, узоқ кеяани
ўтказиш уяун ўшандан яхши нарса йўқ. (М. Ибр.) Ҳақиқатан, нега қишлоқда бўлиб ўтган ва бўлаётган ишларга кўзини каттароқ ояиб қарамабди, ( А. Қ.)
108
www.ziyouz.com kutubxonasi
г)
кнрнш бўлаклар кў;мак;чилар билан келиши мумиин. Булар — бахтга царши, сўзига кўра, одат бўйича, одатга иувофиқ ва бошкалар.
. д) кирнш бўлакнинг маъносини кучайтириш учун турли белгилар бирга қўлланади: -ки боғловчиси афсуски, модомики, хайриятки каби сўзларга қўшилади- (булардан модомики кириш
бўлаги ҳар вақт -ки боғловчиси билан бирга қўлланади); ҳам
ёрдамчиси маънони кучайтиради (ҳайрият ҳам); эҳ каби ундовлар ҳис-ҳаяжон билан ифодаланишни кўрсагади ( эҳ, афсус):
Афсуски, ваъдалар ўз вацтидй бажарилмади. Модомики, аҳвол шундай экан, у кишининг орзуларига цулоц солишимиз
керак бўлади. (О.) Хулласи, гап шу ерда цолсин. Хайрият
ҳам, Зиёдахон келиб цолди, бўлмасф ҳамма ёцни^ остин-устун цилар экан. ( А. Қ.) Лайриятки, мен „Муборакнома“ ни
ўцитиб кўрган эканман. (С. А.)
2. Олмош ҳукмидаги кириш бўлакларга бундан ташкари,
ҳар цалай ва равишдан ўтган менимяа (менингча), сазнингш
каби сўзлар мисол бўлади: Тинялик уяун курашни, менингча,
мартен ёнида ҳам шиддат[билан олиб борса бўлади. (А. Мух.)
Унингяа ҳам, иш ўз йўлида, гекин-аста бўлаверади. (М.Ибр.)
Дема.к, сизнингяа, бизнинг ’миллатимиз аъло-ҳазратнинг илтифотлари соясида фароғатда яшамаётган эканоа, а?
(М. Ибр.) Ҳарцалай, у сеняалик кўп азоб яекмаган бўлса керок.
(М. Ибр.)
ҳ
. •
3. Сифат ҳукмидаги кириш бўлакларга —• тўғри, тўғрироғи,
дуруст, тузук, ажаб, цисцаси, сўзсиз, шубҳасиз, табйий, рост,
ва бошқа сўзлар киради: — Тўғри, ёмон одам жазосини тортиши керак, — деди Саида. (А. Қ.)
4. Сон ҳукмидаги кириш бўлакка бириняидан, бир томондсн,
иккиняидан сўзлари киради. Бу кириш бўлак баъзан чиқиш' келишйги шаклуда, баъзан кўмакчи-от билан келади : Иккиняидан,
эртага вилоят ёш ёзувяиларининг конференцияси ояилади.
(О. Ё.) Сиддицжон, бир томондан, Ўрмонжонга цандай рўиара
бўлишини билмай, . . . иккиняи томондан. унинг хуш цабул цилиши умиди билан энтикиб кутар эди. <А. Қ.)
5. Равиш ҳукмидаги кириш бўлаклар қуйидагилар: Албатта, айницса, дастлаб, аввал, охир, холос, шукур, ниҳоят, ҳа^цицатан, умуман, айнан, хусусан, асосан, зотан, ваҳоланки,
дарҳацицат, шунингдек, ҳар вацтдагидек, тахминяа, оксиняа
каби. Масалан: Ниҳоят, бир куна яидай олмай ўзи гап ояди.
(М. Ибр.)
Албатта, ўзаро яхши"ният билан иш бошланса, яора топилмай қолмайди. {М. Ибр.) Манц, дўстимизнинг
гапига сен ҳам цулоц сол. Эҳтимол, сен ҳам бирор нарса тушуниб цоларсан. (М . Ибр.) Майли, кираверсин. яой цўйинглар. (М. Ибр.) Г о ф и р Қўрцаман, холос, яуқка менинг олтинларим, марварид, маржонларим, атлас-шоҳиларим йуц!
Ёлғиз гавҳардан тиниц, цўёшдан ҳам юксак муҳаббатим бор,
ҳолос! (ДС Ҳ.)
www.ziyouz.com kutubxonasi
109
6.
Кириш бўлакларнинг кагга бир гуруҳнни феъл турига кирувчи .кириш бўлаклар ташкил этади. Бу хил кириш бўлакларнинг қуйидаги турлари бор:
а) замони, шахси аниқ бўлган феъллар: Оеиман, ўйлайманки, қайтараман; кешрасиз, кўрасизки, бунван чицдики, ишонасизми, биласизми, англашилдики, борди-ю ва бошқалар. Бу
хил кириш бўлакларнинг баъзилари таркибида албатта -ки, -ми
ёрдамчилари бўлиши шарт. Мисоллар: Бечора капсанчилар, деп-
ман, ер ўзларига царашли бўлганда, шу ариқни ўша вақтда
чиқаришса ҳам бўлар эди. (А. Қ.) — Отахон, дейман, — ўйинга уста экансиз-ку, — деди Ўрмонжон кулиб. (А. Қ.) Сиддиқжон, дейман, одам деганга андиша, юзи-хотир деган нарса
ҳамма вақт керакдир. (А. Қ.) Холмат. . . бир ёқдан ўзимнинг
ҳам биронта дилкушони олишга қурбим етмаганиданми, билмайман, бироз гирдгашт қилиб келар эдик. (Ҳ. Ҳ.) Биласизми,
шу сафар у машинист, мен ёрдамчи бўлиб юрдим. ( Ойдин)
б) кириш бўлак вазифасида ишон, кўр (кўринг), қара (қаранг), айтайлик, ўйлаб кўр, шошма каби буйруқ феъл шакллари қўлланади. Айтайлик, у ҳам сени ^евади. Қара, қандай
чеҳраси иссиқ, ВаличкаЪир синглингнинг исми, мана, унга тикдинг кўйлакча, кўр-чи, болам, бўйи дурустми? (Д . Файзиев)
— Ростданми? — деб сўради қиз жиддий: — Лекин, айтингчи, сиз ўзингиз ҳақиқатан ҳам биз билган одаммисиз.
(М. Ибр.) Лекин пулни кўп мақтаб юбордим, шошма, ерда ҳам
хосият кўп. (0
Юқоридаги феъл шакллари қисман ўз маъносида қўлланмай,
айтилаётган .фикрга ёки унинг айрйм қисмларига эшитувчининг
диққатини жалб эгйш учун ишлатилади (бу айниқса, дейман,
борои-ю, кўрасизка, қаранг каби феълларга тааллуқли).
Бу хил феъл типидаги ' кириш бўлаклар (ўйлайманки, айтайлик, биласизми ва ҳоказо) эргаш гапли қўшма гапларнинг
бош гапларига яқин туради. Мазмун, оҳанги бу хил кириш бирикмаларни қайси синтактик қурилмага оид эканлигини ҳал этади.
в) айтган сифатдошига -дек//-дай суффикси қўшилишидан
ҳосил бўлган айтгандек феъли (шаклига кў'ра, равиш) кириш
бўлак вазифасида келадй: — Ха, айтгандек, янги унвонлар му-
борак бўлсин, медицйна фанлари доктори бўлдим, деб шипшитиб ҳам қўймайсиз-а! (М. Муҳаммедов)
Айтгандай кириш бўлаги ҳам ўз лексик маъносини қисман
йўқотади ва сўзловчининг эсига тушиб қолган қўшимча бир
фикрни ифодалайди.
Равиш ясовчи -ча суффиксининг -(и)ш ҳаракат номига қўшилиши ёрдами билан тузилган англашимча, айтишларича, эшитишимча каби шакллар ҳам кнриш бўлак вазифасида бўлади.
(Бу шакл ўтган ёки келаси замон сифатдоши шаклида бЎлиши
кам учрайди.)
Кириш бўлакнинг бундай шакллари кўмакчи билан ҳам бирикиб келади: билдцруииига қараганда, айтишига кўра ва бош110
www.ziyouz.com kutubxonasi
қалар: Мавлоно Маждаддиннанг айтишага кўра, хазинвда
ақалла икка туман ҳам пул қолмабдур. ( У. ва И. Сул.)
'Демак кириш бўлаги ҳам аслида феълнинг ҳаракат номн
шаклидир: Демак, пахтадан нормал ҳосал етиштираб олишга бутун куч, ва амконаятлар муҳайё. (Ғ. Ғ.)
д) феълнинг шундай қалаб, ашқалаб каби аслида равишдош
бўлган шакллари ҳам кириш бўлак вазифасида келади: Шундай
қалаб, гапнинг хулосасига келайлик.
е) кошкийда кириш бўлак шакли кошки модал сўзи билан
вда феълининг бирикувидан таркиб топган.
Кириш бўлакларнинг шундай турлари ҳам борки, улар маълум сўз туркумидан тамоман ажралиб кетган. Уларнинг ташқи
морфологик кўринишидан ҳам бирор сўз туркумига яқинлаштириш, аниқ бирор сўз туркумидан ажралиб чиққан деб ҳукм чиқариш қийин. Булар яъна, шекилла, сфсус, эсиз, кошки, эҳтамол, шояд, аттанг каби сўзлардир.
Бу хил кириш бўлаклар морфологияда модал сўзлар гуруҳини ташкил этади. ,
II. Кириш бйрикмаларнинг таркиби қуйидагича бўладй:
1, Аниқловчи ва аниқланмиш характеридаги кириш бирикмаЛЙр*
а) қарагқичли кирнш бирикма: Унинг факраяа, қараяларнанг айтишача, сенинг бахтангга, бунанг устига, менинг нгзарамда, сенанг балашангча каби Мисол: Буларнинг ҳаммаси, албатта, ёмон, хунук, ҳар бира бир хавф. лекин Сафаровнинг назарада, булардан ҳам ёмонроқ, хунукроқ нарса, булардан ҳам 'каттароқ хавф кўкламни қўлдан бериб қўйиш
эда. (А. Қ.) Унанг тажрибаси эса жуда катта эди. Нўрсатган хазматлара ҳам, ўзинанг ўйлаигича, оз эмасди. (М. Ибр.)
Қаратқичли аниқловчининг бошқарувчиси от ҳам, ҳаракат номи ҳам бўлиши мумкин.
б) сифатловчили кнриш бирикма: бар томондан, бир ёқдан.
шу жумладан, бар сўз балан каби.
Морфологик таркибига кўра, бар томрндан, бир ёқдсн кнриш бирикмаларидаги томон, ёқ сўзлари кўмакчи-от бўлиб,
бир сўзи уни аннқлайди. Мазмунан асосий етакчи сўз биррнр
Шу жумладан, бир.сўз балан кириш бирикмалари барқарор бирикмани ташкил этади.
Кириш бирикма вазифасида от келган тақдирда (хабарларга
қараганда, маълумотага кўра каби) унга сифагдош ёки бошқа
сўз туркумидан ифодаланган йиғиқ ёки ёйиқ аниқловчи боғланиши мумкин; Аммо узоқ-яқиндгн қулоғага чалинган хабар-
ларга қараганда, улар ўртасидага гап шиқ-муҳаббатдан, оила
қуриш маслаҳатаоан нарага ўтяаган. (Мумтоз)
Баъзан тожикча изофа қурилмаси кириш бирикма вазифасида қўлланиши мумкии (фикри ожазимча. хулласи калом ва
бошқалар): Факри ожизимча, тездан исёнчилар устига қхшин
нюртмоқ зарур. (У.) Хулласи калом, сабрна, қаноитни унутади. (0 .)
www.ziyouz.com kutubxonasi
111
2. Тўлдирувчили кириш бирикма: Қисцасини айтсам, тўғрисини айтганда, деганингиздан билсау, менга деса ва бошқалар. Мисол: Ростини айтсам, сиз тўғрингазда бирор нарса
дея олмайлац. (М. Ибр.) Ростини айтганда бу йил саратон жуда'иссиц бошланди.
Тўлдирувчили *кириш бирикмаларнинг бошқа-рувчи сўзи сифатдош ёки шарт феъли шаклида бўлади; ҳар икки хил қурилма ҳам эргаш гапга ўхша-йди. Аммо бу қурилмаларнинг мазмуни ва грамматик хусусияти уларни эргаш гап эмас, кириш бирикма, деб ҳукм қилишга олиб келади. Бу хил кириш бирикмалар ифодаланаётган фикрга муносабатни ифодалайди, ўзича
маълум бир фикр, мақсадни англатмайди.
3. Ҳолли кириш бирикма: бошцаяа айтганда, очиц айтганда, цисца цилиб айтганда, цисца цилиб айтшита ва бошқалар.
Бу хил кириш бирикмаларнинР бошқарувчи сўзи сифатдош ёки
ҳаракат номидан бўлади.
4. Кириш бирикма парнинг таркибида бир неча хил гап бўлаклари бўлиши мумкин (аниқловчи ва тўлдирувчи; аниқловчи ва
ҳол; тўлдирувчи ва ҳол): Унанг 'гапига цараганда, унинг ояиц
айтишича ва бошқалар. Мисол: Чопарнинг айтишига цараганда,
душман цўшинлари тез орада дарёни кеяиЬ ўтади. (Фольклор)
Кириш бўлак ва кириш бирикмалар қ у й и д а г и м а ъ н о л а р н и ифодалайди: 1} ифодаланаётган ф и к р г а б а ҳ о берилади; айтилаётган Фиқрнииг аввалги фикр - билан алоқаси, сўзловчининг маълум воқеа, ҳодиса, ҳаракат-ҳолатни шахсан қандай
тушуниши кўрсатилади. Бунга — албатта, ' сўзсиз, ҳацицатан,
дарҳацицат; ҳацицатда, тўғри, умуман, англашиладики, кўринишдан, маълумки, хулласи, цисцаси, шундай цилиб, демак,
англашимна, модомики, ниҳоят, айницса, майли, шунингдек,
рост, дарвоце, дуруст, цалай, ҳар ҳолда, холос, яхшиси, яъни,
очиғи кабилар киради: — Албатта, хўжайинники ноҳац. (О.)
Хацицатда, кейин билса, чол уни алдаб олиб келган экан.
(А. Қ.) Буларнимг ичида, дарҳацицат, Сафаров билан Самандаров ҳам бор экан. (А. Қ.) Қуёш осмонда, ҳацицатан, худди
бир катта чўғдек. (П. Т.) Цекнинг, тўғрироғи, бутун заводнинг оловли маркази шу ерда. (А. /VI.) Модомики, ҳаццингизда шу цабилда сўз юрур экан, албатта, беҳуда бўлмаса керак, деб ўйлайман. (О.) Хуллас, Ғафур Ғулом ўз ижодида
) мумтоз адабиётимиздаги ижодиётни куйлаш к.аби энг> яхши
анъаналарини янги шароитда, янги мазмун, янги бадиий воситалар билан бойитган миллий шоиримиздир. (Ғ. Ғулом
таржимаи ҳолидан.) Дуруст, ҳаммаси ҳам ёш йигитлар,
ҳаммаси ҳам ўша ернинг одамлари. Қалай, катта йўл куриндими? (А. Қ.) — Дхшиси, ■душманни ўз цуроли билан уруш
керак. (М. Ибр.) Сўзамол, бадавлат ц-зри тоғанинг бирдан
кўз юмиб, сукутга ботишининг сабабини, табиий Йўлчи тушунмайди. ( О.) Яъни, шоҳ мамлакат бойлигини ўраб ётган
ажд 'Ҳодурким. . . (У.) Раис ана шу камчиликларни бирдан
бартараф цилишга, очиғи, ожизлик цилмоцда. (Р. Файз)
\\2
www.ziyouz.com kutubxonasi
I
2) сўз/ювчининг воқеа, ҳодиса, ҳаракат-ҳолатга э м о ц и о н а л
м у н о с а б а т и н и ифодалайди:
а) г у м о н : бу маъно эҳтимол, афпшдан, чамаси, шскилли
каби сўзлар орқали ифодаланади: Эҳтимол, бир онаси қолган-
дир бағрин ёқиб, эҳтимолки, бу қиз бир савдогарнинг қизидир.
Эҳтимол, бир суқсур, бир паринанг ўзидир. (Ҳ. О.) У, афргидан, Иброҳимовга бир оғиз гаи айтгани йўлакдан кирган
экан-у, буларни кўриб ўтирди ва Сиддиқжон билан гаплашроиган гапи борлигици айтиб, унинг қолиишни сўрада. (А. Қ.)
Иккала жувон, фэқат шундай гап 1очилишина кутиб турган
эқан, шеуилли, иккови, бир-бирага навбат бермай бидирлаб
кетди. (А. Қ.)
I
б) ш о д л и к , м а м н у н л и к : бу маъно — бахтимизга, толеимизга, ҳайрият (кц), шукур, ниҳоят, ишқилиб каби сўзлар
орқали ифодаланади: — Хайрият, — деди Дўсмат, —; нафасни ўнглаб, кейин, — бошқа одамлар экан. (П. 7 .) Бахтимизга, ўртоқ Давронов учраб қолиб, бизни бу ерга эргаштириб
келди-да. (77. Т.) Шукур, эл қатори эшигимизга номер қоқилган. (А. Қ.) Бахтимизга, сен омон бўлгин, болам. (Ҳ Ҳ.)
Билмас эдим, билмасдим асло, лекин, шукур, урмади бало.
(Ҳ. О.) Ишқилиб, ҳар ким ўзига яраша иш топиб олди. (Ойдин)
Ишқилиб кириш бўлаги иштирок этган гапнинг кесими келаси замонга оид бўлса, бу кириш бўлах орқали орзу-ууид мазмуяи англашилади.
в) о р з у - у м и д ; бу маъно —■кошки, кошкийди, ишқилиб,
шояд кабилар орқали ифодаланади: Ношки, акаси Йўлчи бўлса
эди. ( О.) Кошки эда, сизнинг шу кўркам сафарларангизда
жуфт-жуфт бўлаб эркаклар, сизна севаман деб ваъда берган
йигатлар бўлса эди, бахтаёр далаларимизнинг ҳуснига ҳусн
қўшилиб,. меҳнатлар \тумлироқ, куйлар янгроқроқ чиқар эди.
(Ғ. Ғ.)
г)
'а ф с у с, ' а ч и н и ш; бу маъно қу.йидаги кириш бўлаклар
орқали ифодаланади: афсус,. афсуски, эсиз, аттанг, бахтга
қарши, таассуфки, аксига олиб ва бошқалар: Афсус, минг аф-
суски, дунёга жуда эрта келганман. (О.) Бир вақт ёзган хатидаги самимий маслаҳатларини, дўстона аччиқ сўзлар би■
лан кўрсатилган ҳақиқатларни, афсуски, Бадиузза.мон қулоққа олмабди. (О.) Эсиз, болалар-эй! — деди Дўсмат. (П. Т.)
Зуҳра юлдуз кўкда армон қилади, эсизка; маконим бу боғдан
пироқ. (У.) Эсизгина, портлатувчилар кетиб қолганлар. Яна
чақирсаю фурсат кетади. (Ш, Р.) Эҳ, аттанг, шунча меҳнат
қилсанг-у, меҳнатинг кўкка совурилса. (Ш. Р )
д) и ш он ч : ' қуйидаги кириш бўлаклар бу маънони ифодалаш учун қўлланади: шубҳасиз, албатта, муқаррар за бошқалар: Буни, шубҳасиз, кўрамиз, текширамиз, ўрганамиз,
тагига етамиз, ўзцмизнанг кучимиз етмаса, раҳбарга арз қиламиз. ( А. Қ.) Озодликка чанқоқ элларга етгач, кулбасини
8-^015
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ш
ёритар, албатта, латинг. (Ғ. Ғ.) Албатта, ҳаима куч, итчининг болғасида, унинг билагида ва меҳнатида. (М. Ибр.) Енгур зулматни нур, албатта, ишксиз. (У. ва И. Султон) Хозир барҳаёт бўлган, Темур шаҳзодаларидан энг тадбиркори,
внг қобили ва энг муносиб соҳиби тахт, шубҳасиз, Ҳусайн
Бойқародур. (У. ва И. Сул.) Қуйинг, майли, алар билгунча
қилсун. Зулм чақмоқлари, қўйинг, майли, қутурсун, Ҳасад
тўлқинлари қирғоққа урсин, муқаррар, оқибат бизнингча бўлғай. (У. ва И. Сул.)'
!
д)
т а а ж ж у б : бу маъно ажаб(ки), таажжуб(ки), наҳот
(ки) каби кириш бўлаклар орқали ифодаланади: Ажаб, бу чол
маьрузага қўшимча қилиб, нима демоқчи экан. (А. Қ.) Собиржонқорининг чорбоғида ўтказган дамларимиз қандай дамлар
эди, тҳотки, ўша к\нлар эсингиздан чиққан бўлса. (А. Қ.)
Ажаб, занжирбанд шер, енгаман дер. (У. ва И. Сул.) Таажжуб, янгича аза, янгича базм. (У. ва И. Сул.) Ажабо! Шаҳаншоҳ Боғижаҳонрода истироҳатга машғул эди. Кутилмаг/н бир фурсатда келйшларига не ҳодиса боис бў.гди экан.
(У. еа И. Сул.)
3)
айтилаётган фикрнинг м а н б а и н и кўрсатади. Бу хил маъно қуйидаги кириш бўлак ва кириш бирикмалар орқали ифода*
ланади: менамча, фикримча, фаҳмимча (да), унинг сўзига кўра,
айпшшларича, билдиришига қараганда; назарида, эс а : да, маълумот беришича, (унинг) нуқтаи назарида, эшитишимча ва
бошқалар: Менимча, унда оз деганда ярим йиллик иш бор, игичи
к\чинц цаероан топамиз-у, харажатни қаердан оламиз.(Ш. Р.)
Аммо, менамча, сал кўрпага " қараб оёқ узатиш керак.
(Ш. Р.) Шоир киноя билан кулди-да, ҳаммага эшиттириб
деди: — Фикримча, рутбаларнинг, мансабларнинг паст-балари. йўқ. (С.)
Ўзгаларнинг фикрига шубҳа билдирилганда ёки бошқаларнинг
фикри эканини таъкидлаш учун кесим эмиш феъли билан қўлланади: — Билмадим. . . Айтишларича, меҳмонлари билан-ёз-
лик боғига 'келиб, саёҳат қилиб юрган эмиш. (М. Ибр.)
4фФикрии ифодалаш у с у л и » услубига м у н о с а б а т билдирилади. Бу хил маъно қуйидаги кириш бўлак ва кириш бирикмалар ёрдами билан ифодаланади: Унинг сўзи, билан, бош-
қача айтганда, бир сўз билан (айтганда), очиқ қилиб, қўполроқ қилиб айтганда, яъни, айнан, тўғрароғи, қисқаси ва
бошқалар. Мисол: Қисқаси, қашшоқликдан ти цидириб, узоқ шаҳарларга кетар эди. (П Т.) Аммо, мен сизга айтса.м, Муҳай ёси тушмагур ҳам бир жаҳон, қизларнинг султони, юз-кўз
демаган олов. (М. Муҳамедов)
5)
Ифодаланаётган фикрнинт, айрим ҳаракат-ҳолат, хусусиятнинг оддийлиги, о д а т д а р ў й б е р у в у и ҳодиса 'зканлигини
ифодалаш учун одатда, одат бўйича, одатга мувофиқ каби кириш бўлаклар қўлланади: Еб-ичиб ўтиришни, одятдагача, ху-
шомадгўйлик билан таклиф қилди., (О.) Бугун Гулнэр вафо•
тининг саккизинчи куни; кеча, одатга мувофиқ, қаринОош114
www.ziyouz.com kutubxonasi
ур\}ғлар тўпланиб келишди. Қиз томон, одатга ммвофиқ,
хонхнинг пойгасини банд этади. ( О.) Музокарадан зериккандай, азамат гавдасини тиклади, кенг кўкраги билан оғир
нафас олди-да, одати бўйииа, 'зарда қилган каби кескин га*
пирои. (О.) Мавоий девондан қайтиб, одати бўйича, Шайх
Баҳлулни йўқлади. (О.)
6) Нутқнинг айрим қ и с м л а р и ў р т а с и д а г и м у н о с а *
б а т , гап бўлаги ёки айрим фикрларнинг т . а рт иб и; бу хил
маъно қуйидаги кириш бўлак ва кириш бирикмалар орқали ифодаланади: Хуллас, хусусан, асосан, зотан; умуман, унинг устига, биринчидан. . қайтараман, эслатиб ўтаман, демак,
аксинча, шундай қилиб, аввало, дхири, айниқса, ҳолбуки, ваҳоланки, деярли, жумладан ва бошқалар. Мисол: Аъло ўқиш
ўзи юксак шуҳрат, ҳар шуҳратинг тилларда достон, Зотан,
менда бўлса. зеҳну қудрагп, Нега қолай аъло олмасдан. ( С. Ж .)
Биранчиси, Иван Никитич Смирновнинг буйруғини туш\-нмадим. Иккинчиси, ўжарлик қилдим, ўзимнинг хато фикримда
қаттиқ туриб, сизларнинг ҳақли сўзларингизга қулоқ солмади.ч. (Ш. Р.). Аксинча, Ҳусайн Бойқародек улуғ, тажрибали
деб ном чиқарган ҳукмдорнинг катта қУшин билан келиб,
ҳеч иш чиқаролмай, ғўрурини сулҳ билан қондиришга мажбўр бўлганлиги уларнинг кўкрагини кўтарган эди. (0 .) Дарвоқе, Ғофир, келинга айт. хизмат-пизмат қилиб турсин.
(Ҳ. Ҳ.)
7) Кириш бўлакларининг айримлари тингловчининг диққатини айтилаётган фикрга жалб' этиш учун хизмат қилади: бу маъно — кўраангки, билдингки, тушунасизми, ўйлаб кўр, қани,
марҳамагп қил, эшат, кечир каби кириш бўлаклар орқали ифодаланади.
Кириш бўлак ва кириш бирикмаларни ташкил этган сўзлар
айрим ҳолларда мустақил ундов гап бўдиб келиши (асосан эмоционал маънони ифодаловчи ундов гаплар) ёки тўлиқсиз гап
бЎлиши ёхуд оддий гап бўлаклари вазифасида бўлишларн мумкин:
1. Кириш бўлак вазифасидаги сўзлар мустақил гап тарзида:
Э, а т т а н г! — деб пичирлади Давлатёр. — Кўплашиб келганимизва, шу ераа қамаб олар экан.ииз. . . (П. Т.) — А ф с у с ,
а ф с у с ! — деб гапга. аралашди Ҳикмат Исфаҳоний. (М. Ибр.\
2. Кириш бўлак вазифасидаги сўзлар гап-бўлаги вазифасида:
Ҳар ким ўйнади тўптошини, ш ў б ҳ а с и з тутди қиморнинг
бошини. (Ҳ. Ҳ.) Узун-узун арғамчи ерда ётса. м а й л и м и / Э с сизгина. Гулбаҳор гўрда. ётса м а й ли ми! (Ҳ. Ҳ.) Агарни магарга никоҳ килсалар, бир ўғил туғилғай оти — Ко шки.
(Ғ. Ғ.) . . . Аф т и д а н иш кўрган бир гуруҳ йигитлар балан
куршалган Навоийни кўриб, югурди ( О.) М ен н а з а р и м д а
анча муҳим бўлган баЬзи маълумотларни келтираиан. (Газ.)
Кириш бўлакларнинг ўрни асосан уларнинг маъно ва вазифасига боғлиқ бўлади. Бирор гап бўлагига оид кириш бўлак шу
www.ziyouz.com kutubxonasi
115
бўлак билан бевосита ёнма-ён келади. Агар кириш бўлак гапиинг умумий мазмунига тааллуқли бўлса, у гапнинг бошида ёки
охирида бўлади; бунда маъносига аҳамият берилиб. мантиқий
урғу олгаи кириш бўлак гапнинг бошида бўлади; гапнинг сўнгида келган кириш бўлак одагда ҳис-туйғуни ифодалайди: Ха-
қиқатан, қазақ бар ном, ҳаавонларнанг ои^қозонини „ашканба“ деб-эдилар. Қандаа муносабат балан одамга „ишканба"
номани берганлар? (С. А.) — Тўғра, деда у, — баз балан савдо қилувчилар топилади. (А1. Ибр.) Ииҳоят, мен ааталган
жойга етаб олдим. Зокар ота, шубҳасаз, жуда тажрабали
пахтакор. ( А Қ.) — Эсангна еб қуйабсан, шекилли, деб жавоб берди Сархон. (М. Ибр.)
Кириш бўлаклар бош гапгагина оид бўлса, у эргаш гапдан'
сўнг; бош гап олдида келади: Азаз шаҳзода, дунёда юз йил
яшамоқ юз йал азоб чекмоқ эканана балсангаз^ эда, эҳтимол,
менга юз йал умр таламаган бўлар эдангаз. (У. ва И. Сул.)
Ундоқ бўлса, албатта, ўртоқ Самандаровнинг сураштарганлара ўранла. (А. Қ.)
Кириш бўлакларнинг айримлари кўпроқ гап бошида (тўғри,
демак, ҳақцқатан ва ҳоказо), бошқалари гап охирида \шекилла), баъзи бирлари гапнинг ўртасида келади (ўнанг назарида,
масалан каби). Бу кириш бўлакларнинг маълум семантик вазифасига боғлиқднр. Албатта, кириш бўлаклар. турли вазифада ҳам
келади, аммо бу ҳол айрим кириш бўлакларгагина тааллуқлидир.
Қуйида албатта кириш бўлагининг вазифасига диққат қилинг: а) А л б а т т а , мен кўрсатган далилларга ҳам қўшала-
да. А л б а т т а , менинг бўйнамга биров арқон солаётгана
йўқ. (А. Қ ) б) Иван Никлипия, сув бор, а л б а т т а , бароқ
тўрт кўнг!а чиқариш қайан. (Ш. Р.) в) Сен айтган одамлар,
а л б а т т а , соддадал ва очақ кўнгал одамлар. ( М. Ибр .) Саз,
а л б а т т а , янга ташкалот тўғрасадага гапларна эшатгандирсиз, Шамсия хонам? ( М. Ибр.)
Албатта кириш бўлаги гапнинг бошида ва охирида келса,
одатда, гапнинг умумий мазмунига нзоҳ беради, гап орасида
эса 'кесимнинг маъносига алоқадор бўлади. Аммо албатта кириш бўлаги .ҳаерда келмасин, гапнинг биринчи навбатда кесимига боғланадй, унинг маъносини изоҳлайди.
Бинобарин, кириш бўлакларнинг деярли ҳар бири ўринлашишда ўзига хос хусусиятларга эга бўлади.
Кириш бўлакларнинг оҳанги оддий гап бўлакларининг оҳангига нисбатан пастроқ бўлади, аммо суръати тезлашади. Кириш
бўлак гап бўлакларидан тўхтам билан ажралиб туради. .Баъзан
шу тўхтам унча сезилмайди. Агар кириш бўлакка мантиқий урғу тушса, унга алоҳида аҳамият берилса, унинг оҳанги секинла*
шади, тўхтам аниқ ва чўзиқ бўлади.
116
www.ziyouz.com kutubxonasi
КИ РИШ
ГА П ЛА Р
Кириш гаплар асосий гапнинг умумий мазмунига бўлган суз»
ловчининг муносабатини ифодалайди.' Кириш гаплар ҳам шунга
кўра, кириш бўлак ва кириш бирикмалар ифодалаган маьноларни ифодалайди: ифодаланаётган фикрга баҳо берилади; айтилаётган фикрнинг аввалги фикрга бўлган муносабати кўрсатилади; сўзловчининг ҳис-туйғуси ифбдаланади; айтилаётган фикрнинг
манбаи кўрсатилади; фикрни ифодалаш усули изоҳланади: айтилаётган фикрга сўзловчининг диққати жалб этилади ва ҳоказо.
Кириш. гапларнинг кириш бўлаклардан фарқи, аввало, уларнинг тузилишида кўрииади. Кириш гапнинг ўз ичида предикатив муносабат бор. Иккинчидан, кириш гап маълум и з о ҳ н и
кенгроқ, тўлароқ, аниқроқ ифодалайди. Учинчидан, кириш гап,
кўпинча, маълум гап бўлаклари билан кенгайиб келади.
Кириш гаплар тузилиши жиҳатидан бир составли ёки икки
составли бўлиши мумқнн. Кириш гаплар асосан фразеологик гап
шаклида бўладиЧ Бу хил фразеологик гаплар қуйидаги шаклларга эга бўлади:
. 1) кесими шарт феъли шаклида бўлади. Бунда — а) эгаси бўлмайди (менга цолса): Яхишл.ик, менга қолса, тушга кирмаган
бир яхшилик. (0.),
б) зг?си шаклан бўлмайди (у ёғини сўрасанг, ўциганига келсак, цандай десам бўларкин, тўғрисини айтсам,каби: У ёға ни сўрасанг, айтайми, дадам Ёрматга куёв бўлмоцяи! (О.).
Сен, цандай десам бўларкин, жуда яхши тенги йўц йигитсан! . . (Б. П.) Ёлғиз боришга, тўғрисини айтсам, цўрқаман.
( О.)
в) эгаси шаклан бўлади (мен сизга айтсам ва бошқалар}:
Мана шуларни хўп ўйладим-ў, мен сизга айтсам, ариза ташлашга жазм этдим. (А. Қ.)
2) фразеологик гапнинг кесими буйруқ феъли шақлида 6Улади. Бунда: а) гапнинг згасй бўлади (эсим қурсин каби); Қайси Хушрўй? Эсим ҳам цурсин, ҳа, қишлоқданми?(О.) — Мастлик цурсин, тоза машмаша цилибман, ҳе-ҳе-ҳе, — совуц кул ди бойвачча. ( О.)
б) гапнинг эгаси шаклан бўлмайди (цулинг бўлай, тасаддуғинг бўлай, қандингни ур, омон бўлгур, менга қара ва ҳоказо);
. . .игнанинг учидай ёлғони йўқ, қулинг бўлай, бойвачча. (О.)
. . .икка оғиз сўзим бор, тасаддуғингиз бўлай, марҳамат қилинг. (О.) Қандингни ур, юлдузларинг жуфт тушган 'бўлса чи, одам болйси сенларни ажрата олмайди! ( 0 .) . . .бригадамизда ўн бир киши қолди, холос. Лекин ҳаммаси ҳам, омон
бўлгурлар, ударник йигитлар. ( А . Қ.) Айниқса, мана шу беш-1
1 Бу ўринда фразеологик бирикмадан фарқлаш учун фразеологик гап лерминини лозим топдик. Таркибида предикатив муносабати бўлган, ҳатто шаклан эга ва кесими бўлган бу хил қурилмаларии фразеологик бирикмадан фарқлаш керак бўлар. Акс ҳолда, бирикма билан гап тушунчаси фарқлавмай қолади.
117
www.ziyouz.com kutubxonasi
олта йил тида бойлик жуда зўрайаб кетди, хўп деяверинг.
(О
)
Бу хил кириш гапларнинг кесими бўлишсиз шаклда ҳам ьелади (кўнглингизга келмасин ): — Бу гапангиз нотўғри, ло-
ри, сизнинг илмингиз эскича илм, энди янгича илм керик.
Кўнглингизга келмасин-ку, извошга эшак қўшиб бўлмайди.
( А. Қ.) Сизни танимаганлари уяун суриштиргандирлар- да?
Кўнглиргизга келмасил- у, ҳар хил одам бўлади. (Л. Қ.)
3) фразеологик гапнинг кесими аниқлик феъли билан ифодаланади. Бунда а) гапнинг эгаси шаклан ифодаланмайди ( ўзин-
гиз биласиз, ўзингйздан ўтар гап йўқ); ўзингиз биласиз, тўрт
йалоан бери бу ерда ишлайман, тиним йўқ; ишдан бошим
чиқмайди. (О.)
(■) гапнинг эгаси ифодаланади (мана кўрасиз, ўзингизга маълум): Урмонжон акам уриигмайОилар, мана кўрасиз , уришмайдилар. ;А. Қ.) Ундоқ деманглар, мана кўриб турибсиз,
жонини жабборга бериб ишлаётибои. (А. Қ.)
4) кириш гапнинг кесими -моқчи ёки -ган , - дай ва ёх у д
-ган,-да аффикслари билан шаклланган сифатдош формаси орқали нфодаланади: Ўрмонпсон айтмоқчи; „ашаддий бинокор" ус-
та. 'Гўлаган бинокорликка. .. берилиб кетди... ;А; Қ.) Иброҳимов қаерга бормасин, шундан гап оч члиб, ҳар ким ўз фикрмулоҳазасини айтар, Ўрмонжон айтмоқчи, масалани бутун
халқ муҳокама қилар эди. (А. Қ.) . . . Иброҳимов, Қурбон ота
айтмоқчи, гулларни ўз' илмидан баҳраманд қилди. (А Қ.)
Ишқ ўтида ёнган, /Кобир айтгандай, уйқусиз кўзлари қизаргандай кўринди. (Ҳ. Ш.) Икки жинс бир ёстиққа бош қўйиши билан, масаланинг бир томонини олиб айтганда, ўтмиш
ва келажак наслни бир-бирига боғлайдиган ҳалқа вужудга
келтиради. (А. Қ.)
/
Кириш гаплар кўпинча а:осий гапнинг орасида, гап бошида
ёки сўнгида келади.
5) кириш гапнинг кесими — от кесим шаклида: Муболаға
эмас-у, бой билан гаплашганда ҳатто унинг қулоғига озор
етказиши мумкин бўлган „р и■ҳарфини ичига ютиб, гапиради: — Буюсинла, тақсий. . . (А. Мух.) Кундузи бўлса, ўзингиздан ўтар гап йўқ, хунукроқ кўринади (А. Қ.)
ИЗОҲ ГАП ВА ИЗОҲ СУЗ
БИРИКМАЛАРИ
Маълум гап таркибида шундай гаплар ёки сўз бирикмалари
бўлад.ики, улар асосий гапдан англашилган мазмунга ёки уникг
таркибидаги айрим бўлакларнинг маъносига оид қўшимча изоҳлар, қўшимча маълумотлар, айрим тузатишлар беради1. Ана шу
ўзига хос маънолари билан улар кириш гаплардан фврқланади.
(маълумки, кириш гаплар шаклан фразеологик гап бўлиб, маз* Қаранг: И . ' Г о ш а л и е в .
Ҳ озирги ў зб е к
с т р у к ц и я л а р , „ Ф а н “ н а ш р и ё т и , Т о ш к е н т , 1976 й .
118
www.ziyouz.com kutubxonasi
адаб ий тилида киритм а кон-
м\нан кирнш бўлаклар англагган маъноларни ифодалайди). Бундан (ашқари, кириш гаплар асосий гап мазмунига ёки унинг
яйрим бўлаклари маъносига яқин туради. Бу кириш гапларнинг
яҳанги ва тузилишидан ҳам кўриниб туради. Изоҳ гаплар ёки
изоҳ сўз бирикмалари асосий гапнинг умумий мазмуни ёки ўнинг
айрим бўлаклари маъносидан узоқроқ туради, ўзига хос алоҳида оҳанг билан талаффуз этилади, бу оҳанг асосий гап оҳангидан фарқланади. Шу билан бирга, изоҳлаш вазифасида айрим сўз
ёки сўз бирикмаси ҳам келиши мумкин.
Изоҳ гаплар асосий гапнинг умумий мазмунига оид бўлиши
ёки асосий гапнинг айрим
бўлаклари маъносини изоҳлаши
мумкин: . . . рўмоляага тугилган қандни, гўшангада кийила-
жак юпқа оқ кўйлакни (бунга ҳам бомланинг „нафаси" теккан) ва бир паряа қоғознинг юзиг а. . . ёзилган . . . „эзиб-тки"ни .. рўмоляага т угиб... белгили жойга қўйди. ( О.) Кампир■
паранжини бошга илиб , Нурини машқур „Қўнғироқ" фолбинг а . ..) баъзилар „гост фолбин" ҳам дейишади) судради, (О.)
. . . Отасини бир кеяа қонга беланган ҳолда зиндон ёқасидан
топганларида (уни зиноондан қояганлар ўлдириб кетишган
эди) Абдусамад ўн яшар, қўрқоқ, лекин писмиқ, қув бола
эди. (А. Қ)
Изоҳ гаплар қуйидаги маъноларни ифодалаш учун хизмаг килади:
- 1) маълум воқеа, ҳодиса ёки хусусиятнинг рўй бериш ёки
бермаслик с а б а б и: Қурбон ота унинг суҳбатини хушламаса
ҳам , одамнинг юзи иссиқ—ҳамсафар бўлиш тўғрисидаги саза.-
сини ўлдирмади. (А. Қ.) ...т икилган кенг, узун оқ июҳи
кўйлак (қутли кунда „бурма кўйлак" кийишни онаси ман этгчн), боишда байтлар ёзилган катта санама рўмол эди. (О )
Эру хотин узоқ^ўйлашиб ўтирмай кяунки ўйлашадиган жой
эмас эди!), совяининг иккиняи ■келишида жавоб беришга қарор қилдилар (А. Қ.)
2) айрим сўз ёки сўз бирикмаларига и з о ҳ беради; изоҳлаш
орқали шу бўлак ҳақида қўшимча маълумотлар ҳам ифодалакади . . . бақувват қўллари, сўзларидаги қишлоқяа соддалик
ва тўғрилик кбу хусусиятни камбағал одамларда катта■фазилат деб топар эди бой) унга жуда ёқди (О ) Қирғиз Ўроз'
белбоғига маҳкам яандиб тугилган бшптагина сўлкавойни
(кчм билади, буни қаяонлардан бери сақлаб келган) яиқариб.
секингина ташлади (О.)
3
маълум
воқеа, ҳодиса ёки хусусияглар қ . и ё с л а н а д и г
Бч одат (меҳмонларни елпиб қўйишдай) хонлао, беклар замонасадан қолган. . . (Ғ. Ғ.) Унинг яхши ҳаясабоқларидак
бўлганим туфайли (ўша давр кишилари фаҳми доирасида) у
менга дарсдан олдин уйимга келасан, бирга дарс тайёрлай миз, деди, (С. А.)
4)
тўсиқсизлик: Иккиняидан, бу хизматкорнинг қизига уйланшики— қиз қаняа яиройли бўлмасин — ўз ғўрур, ўз обрўси
уяун катта нуқсон деб билган эди. 10 ) Аммо Иўляи қандайwww.ziyouz.com kutubxonasi
119
дир бир темирчп ўртогининг сўзига 'гпрч.и' бу сўз қанчп самимай еа тўғра бўлмасин) цизнинг ишонч ҳосил қилишига
шубҳа, цилганидан, . . . ўз дўстини олпб келииши мулоҳаза
қилар эди, (О . )
5) маълум ҳаракат-ҳолат ёки предмет, хусусиятни аниқлаш
ёк'и э с л а и т ш . т а ъ к и д л а ш , д и қ қ а т н и ж а л б , э т и ш: —
Биласанми, Йўлчи, бир шоир — билмадим, Сўфи Оллоёрми,
шундац деганлар .. (О.) Ўша кун эдими ёки бошқа бир к\т
(аниға эсимоа колмаган ) мактабда ўқишлар тамом дўлаб,
болалар -тарқалаётганда, Ҳабиба мендан сўради. (С. Д .)
6) маълум ҳаракат-ҳолат ёки предмег- шахсни, хусусиятни
т а ъ р и ф л а ш : Ҳошим- полвон эса — у чиндан ҳам исми-жис•
мага монанд. . . дуркун йигат эди, — соддадиллик билан /су-
либ жавоб берарди. (О. Ё.) Эркакларнинг бири марказий гаяетанинг мухбири, иккинчаси муҳондис (Маликбоев уни Фёдор
Макарович дср эди), қиз эса Москва институтрини битириб
келган экан. (А . ((.) Нинч Алексеевна (,У қишлоқдаги севимли
ўқшпувчисини эсларди ) Водил меники эмас, менинг шаҳрим
Вязьма, демайдику ? ( Файз)
7) маълум ҳаракат-ҳолат ёки хусусиятнинг рўй бериш ша р ти, п а й т и ё к и . ў р н и г а кўра изоҳлаш:
а) ша р т : Атрофда — миршаблар ва бақириииан битта-
яримта мастлар истасно қилинса, бошқа товўш йўқ. (О.)
Ҳатто, ер сотишни хаёлга келтирмаган одамларнинг ерларини—агар уларнинг ерлари ўз ерларига. чегарадош бўлса —
ўзиникига қўшиш учун ҳеч нимадан тоймас... эди (0.1 Фа-.
қат, овқагпни ўғиллари, кел.ин ва набиралари Ьилан бирликда
ейишни (меҳмонлар бўлмаганда), ўзи учун шарт қилиб олган. (О .)
б) пайт: Оналари, буеилари билан тўйга келган меҳмон
болаларга—уларнинг кййимларига яхши разм ролингандан
сўнг—тегишли муомалада бўлади, (О.)
в) ў р н и : Зинғиллаганимча ётоқхонага жўнадим, ётоғимиз
кўчанинг нариги юзидаги извош бозора ёнида эди, ( Р . Раҳмон)
8) маълум ҳаракат-ҳолат ёки предмет, хусусиятлар ҳақи/а
муаллифнинг қ ў ш и м ч а м а ъ л у м о т и . и з о ҳ и , Қўлга базўр
илинадаган кичкича қалал билан—у бу қаламчани ер-кўкка
ишонмас эди—махорка қоғозларига ёзиб, Йўлчига русча ҳарфларна танатда. (О.) Ашпгандек, ҳой дўстим, мана шу ' ойи
(қоровул кулди-да боқди осмонга) билдингми, яқинда тўй бўлармиш. (О.) Наеоий қилични қинидан суғурди (қиличнинг биринчи ва сўнгги марта суғурилиши эди), дадиллик билан одим
отиб кетди. (О.) Акангиз камалиб, сизни институтдан бўшатишганда ( „ҳайдашганда" дейишга тили бормади) кейин бир
учрашдик.., (Шуҳрат)
9) муаллифнинг т а х м и н и агар Каримов кўраниб қолса
(у тулки чиқиши ҳам эҳтимол), сездириб қўйма. (Ҳ. Шамс)
Ш) сўзловчининг л и р и к ч е к и н и ш и , к и н о я с и ,
орзуси:
Бўтабой ака кўзимни очганларидан кей ин... Бўтабой акага
120
www.ziyouz.com kutubxonasi
чин нунгилдан ташаккур билдираман... Бўтабой ака кўзимна
очганларидан кейин янгичасига ҳам машқилни роса цилиш.
мақсадида астойдил ўқидим. (А. Қ ) Мана кўрдингларми, ( қурут) қаттиқ—тишларингни ушатади. Бай-бай, бу болаларнинг дастидан ўлиб бўлдим: ахир бу тош қурут\ ж итлдонларингни тешиб юборади-ку. (О.) Сатторқул аканг... печка олиб кирди. Қишлоқ одамига бирое бир нарсани ташлаб
бермасин. Сенинг қаерда эканлигингни сўроқлаган , билган хотининг эмас, цайнатанг... оти нима эди. . . Зунн\'нхўжа. (А. Қ . ) , . .
Ҳалиги ерда, оти нима. уйи жуда совуқ эди, эгнида юпқа
нимча. (О.) Ёшим ўн олтига роса тўлгани йўқ эдики, бирпахтаяи бойдан хотин устига совчи яиқди, ёши элликдан
ошган экан, ўғил-қизлари кўп; {лекин пул қутуртириб ёш
қизга уйланиш.ни орзу қилган. Ҳдзир ҳамма ерда пулдорлар
шундай қилишади. Бошқалар ош-нонга зор бўлса, улар қизга зор. Ёши ҳам, қариси ҳам. (0.)
Изоҳ гаплар тузилишига кўра икки составли ёки би"р составли бўлиши мумкин.
•
1.
Икки составли йиғиқ гап шаклида: ўзининг бу хислага-
ларига яуқур ишонар, бу билан бошқаларга мақтанмаса ҳам
(Мақтаняоқликни ёмон кўрар эдиу), баъзи вақт ичидан фахрланарди. ( О) . . . бўйи бир қария келар-келмас тайёр баякана
махсиларни (Шокир ота баяканадўз эди) силлиқ ёғоя билан
куяи борияа ишқалаб,. . . пардоз берарди. ( О.)
. 2. Икки составли тўлиқсиз гап шаклида: Мен, Бувайоага
олиб кетсам—ўз қишлоғимиз — биеон кавак топилар деб ўйлаган эдим. (А. Қ.)
3.
Икки составли ёйиқ гап: Мана шулар орқасида, у камтарин маҳа.гла боққолининг ўғли Каримяиттак—киякина, лскик
ҳаракатлари яаққон ва илдам бўлганидан—ёшлмкда шундай
лақаби бор эди —ҳозир кимсгн , Мирзақаримбой.. . (О.)
Избҳ гап бир составли гап шаклида ҳам бўлади:
1. Шахси номаълум гап: Мен уйдаги кўрпачаларни (бизда
оз бўлгана ' уяун, қўшчилардан ҳам олиб яиққан эканлар)
ташқарага таший бердим. (Ойоин) Биз тўғри бизнинг эшикка
бордик (Фарғон.ада эшик деб „уйни“, „бутун ҳовлини“ айтишади).
2. Шахссиз гаплзр: Тарбияяиларнинг игуняа ҳаракапг қилишига қарамай, Камдлани „одамга айлантириш" (агар шундай
дейиш му.ккин бўлса ) жуда секинлик билан борди. (Газ.)
Изоҳ гаплар зргаш гап шаклида ҳам бўлади: Ўктам қорасарғира сояли, сузук кўзли, оғзи ғуняадай (эски шарқ шоирлари таъриф қилганидек) бўйдор, кучли қизга бир зум тикалиб сўради. (О.) Нега биз шундай кенгаш яақиришни таклиф
қилаётирмиз? Бунинг сабаби аввало шуки, музокаралар олиб
бориш; буюк давлагалар орисига нпфоқ солиб турган ҳо. чрги
англашилмовяиликларни ёки лоақал шу англашилмовяиликлардан баъзиларини осойишталик ва оқилона бартараф қилиш—агар тиняликка интиладиган бўлсак, бошқаяа натижа,
www.ziyouz.com kutubxonasi
121
нанг келиб шқшиини, уруш бош,ланиб кетиишна истамайдиган бўлсак—ҳаммамиз тутишамиз мумкин булган бирдан-бир
йўлдар. (Газ . »
Изоҳ гап кенгайиб, қўшма гап ш.аклида бўлиши ҳам мумкин:
Сиддақжон Қўғазор кўяасидаги (бу кўчага бирити бўлиб Қўға■юрдан тўрт киши кўягани учун, кўча Қўғазор деб аталар,
ҳали от қўйилмаган эда) уйлардан бирига кўчган Рўзаматни
табриклагана борди. (А. Қ.)
Изоҳловчи қисм гап бўлмай, айрим сўз ёки сўз бирикмаси
шаклида бўлиши ҳам мумкин. Бундай шаклдаги бирикмалар, гап
гаркибидаги айрим бўлакларга изоҳ беради: . . . қўлигЬ, нима
т 'шса—бултурги газетами, календарми, фарқига бормасдан,
дсрҳол ўқишга тутунади. ( Чх.)
Маълум бўлакни а н и қ л а ш : Беш йилликлар даврида халқ
шоирларининг шеърлари (Фозил шоарнинг „СельмаиГ и сингсри) дан ташқари, халқ ўртасида оғиздан-оғизга кўчиб юрган кўп қўгииқ ва ашулалар пайдо бўлди. (Ҳ. Ё.)
Маълум ҳаракат-ҳолат, хусусиятни ч е г а р а л а ш : Шундай
пайтларда, — лекин жуда сийрак-у қўрқа-писа инидан чиқада.
(О .)
Тушиоа Гавҳарнинг хушҳол кулимсираб тўргани-фақат кулимсиР&гани, бошқа тафсилотлари эмас!-қайта-қайта эсига тушар ва соғинч ҳиссини бир қадар бўлса ҳам босарди. (П. Қ.)
Айрим булакдан англашилган маънони т а ъ к и д л а ш :
Муаллиф ремарқалари ҳам умумий гап мазмунига 'ёкиайрим
ҳеракат-ҳолат хусуеиятига и з о ҳ б е р а д и : Марзакарим: Ҳ а,
кўрдим. Лекцн гапиришганим йўқ. (Гулхонга) Тулкимисан,
бўриР (Ҳ. Ҳ )
Изоҳ мазмунидаги бу хил сўз ва сўз бирикмалари ажратилган бўлакларга айрим хусухиятлари билан ўхшайди. Аммо бу
хнл бўлакларда маълум маънони бошқа гап бўлакларй маъносидан ажратиб, бўрттириб ифодалаш, предикативлик ва ўзига хос
'ажратилган оҳанг бўлмайди. Шу билан бирга изоҳ сўз ва сўз
бнрикмалари маъно доирасининг ўзига хос томонлари бор.
Изоҳ гап ва изоҳ сўз ҳамда сўз бирикмалари "одатда эсосий
гапнинг орасида ёки асосий гапдан сўнг келади. Асосий гап
орасида келган изоҳ гап ёки сўзлар маълум бир бўлакнинг маъносини ва ёки эргаш гапнинг мазмунини изоҳлайди. Агар изоҳ
гап асосий гапдан сўнг келса, одатда, гапнинг умумий мазмунига оид бўлади: Б у н д а н ў т т и з беги йил илгаримикан, раста-
ба дўконни очган йилим эди-да, бошимга бир мушкул иш
тушди: баъзи вақтда савдогарлар. ҳам сиқилиб қолади, сен
бунга тушунМайсан. (О.) Қўнғироқ чалинииги билан ҳаммаоан
аввал ирғиб тўриб, дарров домласинпнг қўлоқчинини тутқизар эди. (Домласи қулоқчин кийиб юрар эди.) (А. Қ.)
Изоҳ гап ёки изоҳ сўз ҳамда бирикмаларнинг оҳанги асосий
гап ёки унинг айрим бўлакларининг оҳангидан фарқланади.
Одатла, улар пастланиб борувчи, суст изоҳ оҳанги билан талаффуз этилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ҚЎШМА ГАП СИНТАКСИСИ
Умумий тушунча
Мазмуни, грамматик тузилиши ҳамда оҳангига кўра бир бу~
тунликни ташкил этган, боғловчи ёки боғловчи. вазифасидаги воси талар1 ёрдамида бириккан қурилмалар қўшма гапни ташкил этади„
Шаклан қўшма гап бирдан ортиқ содда гапларнинг бирикувидан таркиб топган бўлса ҳам, бу содда гаплар мазмунан ях
лит ҳолда бирикиб, умумий бир фикрни, мақсадни ифодалайди,
Бундай гаплар турли боғловчилар ёки боғловчи вазифасидаги воситалар ёрдамида, ёх у д турлича оҳанг билан ўзаро бирикади. Бундай қурилмалар гапларнинг оддий йиғиндиси бўлмай, янги бир
тузилишни, алоҳида сифатни ташкил этганлиги учун синтаксисии.нг
алоҳида текшириш манбаи бўлади.
Қўшма гапнинг асосий белгилари;
1. Қўшма гап таркибидиги содда гаплар бир-бирини ёки бири иккинчисини мазмунан изоҳлайди ва ҳар иккиси бирикиб,
умумий мақсадни ифодалаш учун хизмат қилади. Масалан: Қўш,нанг т иш -сен тинч. ( М ақол) Бу қўшма гапни ташкил этгак
содда гаплар умумий бир фикрни—кишининг тинчлиги нима билан бўлишини ифодалайди, бу мазмун ҳар бир содда гап алоҳида 'олинганда англашилмай қолади.
2. Қўшма гап таркибидаги гапларч грамматик томон/ан ҳам
бир-бирларига боғлиқ бўладилар. Бу хил гаплар, кесимининг бир
хил ёки бир бирига мос шаклда эканлиги, уларда уму.мий иккинчи даражали бўлакларнинг бўлиши, содда гаплар таркибида.
мазмўни изоҳланаётган бўлакларнинг мавжудлиги, кесимлар бир
хил бўлганда, уларнинг бир ўринда—умумлашган ҳолда берилиши
ва бошқа хусусиятлар—қўшма гап таркибий қисмларини тузилиш томондан бир-бирига яхлит боғлаб қўяди.
3. Қўшма гап тзркибидаги гапларнинг оҳанг жиҳатдан ҳам
ўзига хос хусусияти бор. Қўшма гап таркибидаги бир гапнинг
оҳанги ва ҳар икки гап орасидаги тўхтам иккинчй бир гапни
талаб этади; оҳанг қўшма гапиинг охирида тугалланади
Демак, қўшма гапни ташкил этган гаплар мазмуни, грамматик қурилиши ва оҳанги билан' алоҳида қўлланўвчи мустақил
содда гаплардзн фарқ қилади. Шунинг учун ҳам ҳар қандай
содда гапни бириктириб, қўшма гап ҳосил қилиш мумкин эмас.
Ўзбек тилида қўшма гаплар маълум мазмун муносабатларини
ифодалаши, грамматик белгилари, тузилиши ва оҳангига кўра,
уч типга бўлинади:
1. Боғловчисиз қўшма гаплар.
2. Боғланган қўшма гаплар.
3. Эргаш гапли қўшма ) аплар.
. 1 С ин таксисда боғловчи в о си тал ар деган д а с о дда гапларни бирикти риб,
қ ў ш м а г а п ҳ о с и я қ и л у в ч и ҳ а р қ а н д а й 1р а м м а т и к в о с и г а л а р в а о ҳ а н г т у ш у н и лади.
,
123
www.ziyouz.com kutubxonasi
Қ ўш м а гап л ар н и н г тузи ли ш и
Қўшма гап маълум воснталар билан ўзаро жипс боғланган
гаплар бирикмасидан иборат. Маълум мазмунни ифодалашда
хизмаг қилган гаплар грамматик, лексик-грамматик ва лексик
воситалар ёрдами билан ўзаро бирикади. Бундан ташқари, қўшма гапни тузишда қўшма гап қисмларининг замон муносабати,
гапларнинг оҳанги ва ўринлашишнинг ҳам роли каттадир. кўрсатиб ўтилган ъоситалар фақат кўшма гапни тузиб қолмасдан қўшма гап қисмлари орасида маълум семантик муносабатларнинг
ўрнатилиши учун ҳам хизмат қилади.
I. Г р а м м а т и к в о с и т а л а р , . Қўшма гапни ҳосил қилувчи
грамматик воситаларга боғловчилар, юкламалар, кўмакчилар, келишик қўшимчалари киради. Бу воситалар билан боғланган ва
эргаш гапли қўшма гаплар тузилади (бу воситалар қўшма гапнинг ҳар қайси турида алоҳида изоҳланади).
II. Л е к с и к - гр а м м а т и к в о с и т а л а р . Қўшма гапни тузишда хизмат қилган хлексик-грамматик воситаларга сифатдош.
равишдош, шарт феъли, буйруқ феъли, ҳаракат номи шакллари
киради. Бу сўз турлари, ўз семантикаларига кўра, маълум бирикмада, конструкцияда қўшма гапни тўзишда хизмаг қилади
(бу воситалар эргаш гапли қўшма гаплар бобида изоҳланади).
III. Л е к с и к в о с и т а л а р . Махсус лексик воситалар ва айрим гап бўлакларининг семантикаси, вазифаси, ўрни қўшма гапни тузйшда, маълум мазмун муносабатларининг ифода-ланишида
муҳим воситачилик ролини ўйнайди. Лексик воситалар қўшма
гапнинг ҳамма турида қўлланади. Аммо қўшма гапни тузишда
грамматик ва лексик-грамматик 'воситалар қўлланган ўринларда
лексик воскталарнинг ролқ сусаяди, аммо йўқолмайди. Айниқса,
богловчисиз қўшма гапларда лексик воситаларнинг хизмати каттадир, улар боғловчисиз қўшма гапни тузувчи асосий восита бўлиб хизмат қилади.
Қўшма гапни тузувчи лексик воситаларнинг қуйидаги кўринишлари бор:
I. А й р и м с ў з л а р (лексик элементлар). Боғловчисиз қўшма
гапни ташкил этган гапларни бир-бирига боғлашда шу гаплар
таркибидаги айрим сўзлар ва баъзи гап бўлакларинииг хйзмати
каттадир. Бу хил сўзлар мазмунан боғловчилик вазифасини турлича бажаради.
I. Айрим кириш бўлак ва кириш бирикмалар ҳамда айрим
сўз бирикмалари қўшма гапларни ҳосил қилишда хизмат килади.
Бундай бўлак ҳамда бирикмалар биринчи қисм таркибида бўлса, мазмунан сўнгги гапни, агар иккинчи қисм таркибида бўлса,
олдинги гапни талаб этади.
И з о ҳ л а ш муносабатини ифодалаш учун, яъни, умуман,
бир сўз билан, бошқаш айтганда, масалан, қисқаса, бунинг
устига, қисқасини айтганда, шу. билан бирга, тўғрироғи га
шу каби сўз ва иборалар. қўлланади: Ижтамоий аҳволларини
сўрааман, яъни бойми, бечорами, деҳқонми, чорвадорми? (С. И.)
124
www.ziyouz.com kutubxonasi
Қ и ё с л а ш муносабатини ифодалаш учун шунга қараиай,•
шундай булса-да, афсус (афсуски), аксита , акс ҳолда, ҳақи,
қатда, биритидан иккитидан, бир томондан, иккити томондан, муқаррар, менинг фикримка, унингча, бахтга қарши,
бундан ташқари каби кириш бўлак ва кириш бириқмалар ишлагилади: Ҳуринисо икки ёқлама қайғуга қолди: бир томондан, эрига ини акиса, иккити томондан, ўғлининг ноқобиллигидан куйиб жизғанак бўлаёзди. (А. Қ.) Булар билан қоронғида сўзлашганига севинди, ^акс ҳолда кўкариб шишган
башараси капанининг иззат-нафсини сўндирган бўлар эди.
{О .) Бу имо-ишораларга баъзи одамлар таажжубланди, баъзилар тайинли жавоб бермади, масалан, Умида хайрихоҳлик
билдирса ҳам, мушукнинг зулмидан қутулиш учун уиинг бўйнига қўнғироқ осиш энг яхши нарса, лекин бу қўнғироқни
ким осади дегандай қилди. (А. Қ.) Лекин бу нарса Қаландаровнинг тафтини босолмади, аксита, юрагига ўт ёқилди.
(.4. Қх
Демак, шўндай қйлиб, хўллас каби кириш бўлаклар бир
фикрнинг иккинчи бир фикрдан келиб чиқиши, унинг хулосаси
эканини кўрсатиш учун хизмат қилади.
Булардан ташқари, шекилли^ кириш бўлаги ва натижада, .
бунинг натижасида,. ниҳоят каби бирикмалар сабаб ва ундан
келиб 'чиқадиган натижани, шундай экан бирикмаси эса хулосани ифодалайди: Ер тагидан ўтказилган бу йўл бемалол кириб
чиқишим учун имкон берди ва бунинг натижасида 'омборим
ҳам анча кенгайди. (Дефо) Душманлар Норбувининг пайига
тушди, ниҳоят. Норбуви ўғирланди. (Ҳ. Шамс) ...ғ ў з а қатор оралари ўч марта икки томонлама ишланиб, натижада
кетмон билан чопиқ қилишга ҳожат қолмайди. (А. Қ.)
2. П а й т муносабати ифодаланган қўшма гапларда шундан
буён, шундан кейин, шу пайтда, шунда, унда (ва бу сўзларнинг синонимлари) қўлланади. Бу лексик'элементлар гап бўлаг^и
вазифасини бажаради ва мазмунан қўшма гапнинг иккала қисмини боғлаш учун хизмат қилади. Шундан буён олмошн қўшма гапнинг ҳар икки қисмидан англашилган ҳаракат-ҳолатнинг
бир вақтда бошланиб давом этишини, қўшма гапнинг қисмидан
англашилган ҳаракат-ҳолат қачондан бери рўй бериб туришини,
биринчи қисм иккинчи қисмдан англашилган мазмуннинг рўй
бериш чегарасини кўрсатади: Машина қўзғолганда, бир ғовур
кўтарилди-ю, кейин жимлик чўкди. (А. Қ.) Отаси ўлганига
у н беш йил бўлди—шундан буён ҳар қанақа ишни йиғиштириб
қўйган. ( О.) Агар шу даврда ғўзага оъиқ, айниқса, фосфор
стишмасау, вақтда чопиш пўч бўлиб қолади. (И. Р.)
3.
Қўшма гапни тузишда ва унинг қисмлари орасида маълум
гемантик муносабагларнинг белгиланишида олмошларнийг (асо<ан кўрсатиш ва нисбий олмошларнин.г) алоҳида роли бор. Айаиқса, боғловчисиз қўшма гапларда шу, у, шундай ва бошқа
«урсатиш олмошлари қўшма гапни тузувчи ва маълум мазмун
муносабатларини ифодаловчн ягона воситадир. Бу олмошлар
125
www.ziyouz.com kutubxonasi
асосаи қўшма гапнинг биринчи қисмида қўлланади ва турли вазирада келади: Мана иллат қаерда айб об-ҳавода эмас,
айб меҳнат интизомининг йўқлигида (У.) Шуни яхши билинг: ўчмас номингиз, ўчмас бу боғларда босган изингиз
(Т. Тўла) Шундай аёллар бўлади: улар ишқни эъшиқод каби
муқаддас тутадилар, ( 0 )
Изоҳ талаб этувчи олмошлар баъзан* қўшма гапнинг иккинчи
қисми таркибида бўлади: Козетани ҳушидан кетгунча урар—
бунинг айбдори—хотин, у қиш кунлари о§қ яланг юрар-бунинг айбдори эр эди. (В. Гюго) Ити бўлмаганнинг ялоғи бўлмас, сен шуни унутма! (Керб.)
Боғланган қўшма гапларда кўрсатиш олмошлари асосан қўшма гапнинг иккинчиқисми таркибида келади: Эргаш, айниқса
игу кунларда кеяаю кундуз Ҳожиянинг уйида, аммо қиз буни
бошқаларга ошкора қилшини истамайди. {А Мух.) Одамга
андиша керйк, лекин ундан ҳам илгарироқ инсоф керак. (А. Қ.)
Эргаш гапли қўшма гаплар таркибида асосан нисбий олмошлар ва баъзи ўринларда кўрсатиш олмошлари қўлланади. Ннсбий олмошлар одатда эргаш гап таркибида (Ким кўп ишласа,
ҳурматли бўлади), айрим ҳолларда бош гап таркибида қўлланади (Нима қилсинки, дардига малҳам йўқ). Кўрсатиш одмошлари одатда бош гап таркибида (Сиз шуни унугпмангки, . .)
ёки бош ва эргаш гапларнинг таркибида бўлади (Боғ шунчалик
мева бердики, бунчалик ҳосил кўпдан бери олинмаган эди).
'
Бу бўлак, сўз ва сўз бирикмалари қўшма гап кесимлари орасидаги мазмун муносабатларини ифодалаш ҳамда уларни бириктириш учун қулланади, шу билан бирга, улар гапнинг маълум
бўлаги вазифасида ҳам келади. Демак, улар ўз маъносига кўра
қўшма гап қисмлари орасидаги мазмун муносабатларининг белгиланишига ёрдам” беради. Лекин уларни бу хусусиятларига кўра боғловчи ҳисоблаш, мустақил сўзлардан ёрдамчи сўзлар турига ўтказиб юбориш тўғри бўлмайди. Улар ўзларида луғавий
маъиоларини сақлаганлиги ва бирор гап бўлаги вазифасида келиш хусусиятларига кўра, мустақил сўзлар гуруҳига киради.
4.
Маъноси бир-бирига номувофиқ ёки маънодош сўзларнинг
иштироки билан ҳам қўшма гаплар тузилзди.
а) маъноси бир-бирига номувофиқ бўлган сўзлар бир-бирига
зид, мувофиқ келмаган мазмундаги гапларни бириктиради ёки
шу мазмундаги гапларни бир-бирига қиёслайди. Бундай сўзлар
турли сўз туркумлари орқэли ифодаланади ва гапнинг турли
бўлаклари вазифасида келади: Булбул кегпди, гул қолди. (Ҳ. О.)
Ҳақиқат осмонда эмас, Шермат, ҳақиқат ерда. (Я ) Ўшм
бунда, кўнгил унда, (О.) Барни биров беради, кўпни меҳнат.
Бор борича, йўц ҳолича. (Мақол) Сиз кетинг бу м аҳалладан ё биз кўчиб кетамиз. (А Қ.) Ит ҳуради—кареон ўтади.
(Мақол)
на қаттиқ гап кор қилади ва на юмшоқ гап.
(У.) Дабдаба камроқ бўлсин-у, жавобгарликни сезиш ҳисси
кўпроқ бўлсин. ( Ш. Р.) Баъзи кшииларимиз Тошкент томонга қанотини ростлаб турибди-ю, лекин сен борганинг маъ126
www.ziyouz.com kutubxonasi
қул (О.) Майла, сиз яширдингиз, аммо мен яширмайман.
(О.) Айрим ҳолларда маълум сўзларнинг бўлишли ва бўлишсиз
шакллари қўшма гап қисмларини боғлаш учун хизмат этади:
Болали уй бозор, боласиз уй мо$ор. (Мақол) Тер тпўкканга
беш ёнғоқ , тўкмаганга пуя ёнғоқ. (Мақол) Билган билганин
ишлар, баляаган бармоғин тишлар. (Мацол) Айтсам, талим
куяди, айтмасам дилим куяди. (А. Қ.)
б) мазмунан бир туркумни ташкил этган сўзлар ' ва синонимлар асосан боғловчисиз қўшма гапни тузишда хизмат қиладилар.
Бу хил қўшма гаплар бир пайтда рўй берадиган, бири иккинчисини изоҳловчи гаплардан таркиб топади: Хотинимни ҳам кам-'
бағаллик йиқитди, бу ердаги оғир иш нобуд қилди. (0 .) Бу
сўзни эшиташ билан Нурининг сўнган умиди алангаланди,
кўкраги ёниқ орзулар балан тўлда. (0.) Букун Зайнаб юришларида, юриш билан туришларида бир ажойиб мардлак бор
■эои, бир жасурлак унга ёр эда. (Ҳ. О.)
II.
Г ап б ў л а к л а р и н и н г т а к р о р л а н и ш и . Кўшма гапнинг ҳар икки қисмида бир хил гап бўлаги такрорланиши мумкин. Бунда фикр ўша гап бўлагй усгида боради, одагда, бу хил
қўшма гапларнинг биринчи қисмини иккинчи қисмсиз тушуниш
қийин, иккинчи қисм эса мазмунан биринчи қисмни талаб этади.
Бир хил бўлакнинг икки гапда такрорланиши ҳар икки гапни
бир-бирига мазмунан яқинлаштириб, қўшма гапни ташкил этадн.
Фикр юригилаётган бўлак қўшма гапникг биринчи қисми таркибида бўлади, иккинчи қисмда'эса шу бўлак бир хил ёки турли шакл ва вазифада такрорланади, иккинчи қисм, умумий мазмуни билан такрорланган бўлакнинг мазмунини изаҳлайди, тўлдиради ёки у ҳақда қўшимча маълумог беради.
Такрорланган бўлаклар ҳар икки гапда бир хил ёки турли
вазифада бўлиши мумкин. Бир хил вазифада такрорланганда,
шу бўлакнинг бир хйл вазифаси ва мазмуни таъкидланади. гМаълум пайтда рўй берган, амалдаги мувозий воқеа, ҳодиса ёки
белги-хусусиятлар ифодаланади. Агар такрорланувчи гап бўлаклари турли вазифада бўлса, изоҳлаш ёки қиёслаш муносабати
ифодаланади. Гап бўлаклари айнан такрорланиши ёки бирор синоним билан алмашиниши мумкин.
Биринчи қисм таркибидаги бўлак иккинчи қисмда ҳам ўз вазифасида қолади:
Шунинг учун суғорилаётган қатор ораларида чуқур
эгат олинса, трактор ўтгандан кейин илдазлар қирқилиб нетади ва бу қатор орасида озиқланиш анча камаяди. ( Газ.)
Менинг домлам йўқ, домлам икки кўзим. (Д. Қ.) Сув келди—
нур келди. Вақтинг кепгди- бахтинг кетди. (Мақол) Ўтди
кунлар, ўтди.замонлар, ўтди ғамга ғапқ бўлгап онлар. (Ҳ. О )
Бунда булбул китоб ўқийби, Бунда қургплцр ипак тўқинда,
Бунда ари келтиради бол, Бунда қуш.лар топади иқдол, (Ҳ. О.)
127
www.ziyouz.com kutubxonasi
Биринчи қисм таркибидаги бўлак иккинчи қисмда бошқа вазифада келади: Бир йигитш кетмон билан ер нопади, овози-
ци қўйиб, ора-сира куйлайди, дарахтларда цушлар унга жўр
бўлади. (О ) Бу кунларда Сидоикжоя нақадар хурсанд бўлсаў
Канизак шу қадар хафа ва унинг хафалигига газета сабаб
эди. (Л. Қ.) Ўктам Комилага саволлар берар, циз пишиц-пишиц жавоб қайтарар эди. (О.) Орзигул дарвозадан ишарига
кирди, дхрвоза ўз-ўзидхн бекилди. (И. шоир) Сени иш енгмасин, сен ишни енг. (Мацол)
Баъзан иккинчи гап таркибида такрорланган бўлак ифодаланмаелиги мумкин. Аммо такрор бўлакнинг мавжудлиги умумий
контекстдан ва сўз алоқаларидан билиниб туради, бу ҳолат қўшма гап таркибидаги гапларни янада жипсроқ боғлайди: Мана
сенга олам-олам гул, этагингга сиқцанича ол. (Ҳ. О.) Ариц-
лар Чицардик—ёвлар цуритди. („Хат") Дўст ачитиб гапирар,
душман кулдириб. (Мацол)
Биринчи ва иккинчи қўшма гапларнинг иккинчи қисми таркибидаги такрорланиши зарур бўлган бўлаклар—ундан, уни тўлдирувчилари ва учинчи қўшма гапнинг иккинчи қисмида 'кесим
ифодаланмзган.
Қўшма гагшинг ҳар икки қисмида келган бир хил гап бўлаклари қэндай вазифада бўлмасин, фикр шу бўлак устида боради, бевосита унинг ёки у билан боғлиқ бўлган ҳаракат-ҳолат
хусусиятлари тўғрисида фикр юритилади.
Ш. . У м у м и й и к к и н ч и д а р а ж а л и б ў л а к л а р . Қўшма
гапнинг таркибидаги иккинчи даражали бўлаклар қўшма гапнинг
ҳар икки1қисми учун умумий бўлиши мумкин. Бу ҳолда гаплар
'учун умумий бўлак фақат биринчи гап таркибида қўлланиб, иккинчи гапда ифодаланмайди. АммО' умумий контексгдан, гап
бўлакларИнинг морфологик белгилари орқали сезилиб туради:
Гулнинг юраги кучли тўлқинланди, бутун гавдасини тотли
бир титроқ босди. (Ш. Р.) 'Бу қўшма гапнинг биринчи қисми
таркибидаги апиқловчи (Гулнинг) ҳар икки қисми учун умумийдир, аниқловчининг қўшма гапнинг иккинчи қисмига ҳам оид
эканлиги аниқлакмиш (гавдасини)нш? таркибидаги эгалик қўшимчасидан билиниб туради.
Боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмнинг таркибида умумий бўлакнинг бўлиши қушма гап таркибидаги гапларни бир-бирига жипс боғлайди, бири бўлмаса, иккинчисиии англаш қийинлашади; шу асосда ихчам кўшма гап қурилмалари
вужудга келади.
Гапнинг ҳар қандай иккинчи даражали бўлаги ҳам умумий
бўлиб келиши мумкин.
1)
умумкй бўлак—а н и қ л о в ч и . Қўшма гапнинг ҳар икки
қисми учук аниқловчининг умумий бўлиб келиши кўпроқ қўлланади. О ;атда, қаратқичли аниқловчигина умумнй бў.пиши
мумкик, сифатловчили аниқлозчилар эса такрорланиб келади,
чункн аниқлэнмиш таркибида сифатланмишга ишора бўлган бирор грамматиқ белги бўдмайди: / Куеоннинг бутун бзрган даш128
www.ziyouz.com kutubxonasi
номи ҳам бир бўлди-ю, ҳояир бодранг узатгани ҳам бир бўлои (Л. Қ.) Унинг кинак қайиқ кўзлари ёмон ёнби, даккамРуккам майиқли қалин лаблари титраб кепгди, (О.) Қошларининг ораси тугумаланди, қалин лаблари ниманидир птирлади. {О.)
Умумий иккинчи даражали бўлаги аниқловчи бўлган боғловчисиз қўшма гапларда бир пайтда рўй бералиган ҳаракат-ҳолат,
хусусият тўғрисида фикр юршилади ёки улар қиёсланади.
2) умумий иккинчи даражали бўлак—т ў л д и р у в ч и: Хота-
нимни ҳам камбағаллик йиқитди, бу 'ердаги оғир аш нобуд
қилди. (О ) Сиддиқжон „у н с у р “ к а л и м а с и н и ,ҳукуматга
қарши" деган маънода ишлатар, бу ердагилар ҳам шу маънода англар эди... (А. Қ.)
Умумий иккинчи даражали бўлаги тўлдирувчи бўлган қўшма
гапларда ҳам бир пайтда рўй берувчи воқеа, ҳодисалар ҳақида
хабар берилади.
3) умумпй нккинчи даражали бўлак—ҳ о л: С е в и н г а ни да н
уларни қучоқлчб ўпди ҳар иккисининг кўзлари ёшланди.
к М. Иб р ) Табиат ўзгарар м и н г й и л л а р д а н с ў н г , балки
биз билмаган гиёҳлар ўсар. (У.) Шу о н д а қаттиқ қарсак
чалинди-ю, ҳамма гуруллаб ўрнидан турди. (Л. Қ.) У й ғ о н г а н и д а суяклари сирқирар, ўзини ланж туйди. { О.)
Умумий иккинчи даражали бўлак бирдан ортиқ бўлиши мумкин:
а) а н и қ л о в ч и ва ҳ о л : Ғазабидан М прзакаримбойнинг
кўзлари пир-пар учди, ранги оқарда.. . (О.)
б) ҳ о л ва а н и қ л о в ч и : К ечқурунга яқин Гулнорнинг
руҳи анча енгаллашди. иссйға пасаади, нафас олиши ҳам аста-
секин дурустланди. (0.)
Одатдз, умумий мккинчи даражалн бўлак қўшма гап та ркибидаги биринчи қисмпииг таркибиаа келади. ,
Эга умумлашган ҳолда кела олмайди. Маълум курил.манинг
ҳар икки қисми учун бир эг^ (эўлса, ундай қурилма содда ёкй
мураккаб гап саналади, чунк!и бундай ҳолда бир предметнинг
турлича ҳаракат-ҳолати, хусусияти ҳақида ҳукм юритилади, бундай ҳукмлар эса уюшган кесим ҳисобланади.
Юқорида кўрсатиб ўтилган воситалар —қўшма гап таркибида
айрим боғловчи сўзларнинг мавжудлиги в'а баъзи. гап бўлакларининг маъпоси, айрим гап бўлакларииинг такрорлан иб ёки
умумиашиб келиши қўш.ма гапни ярагишда граммагик белги
ролигги ўйнамайди, улар грамматик характерга эга эмас. Аммо
ўз маъноларига кўра, улар икки гапни мазмунам бирикгиришда ва қўшма гапии вужудга келтиришда катта роль ўйнайди,
демак, семангик-грамматнк зазифани ўтайди.
Боғловчисиз қўшма гапнинг қисмлари учун иккинчи даражали бўлаккипа умумий бўлиб қолмай, кесим таркибидаги ёрдамчи
ёки тулиқсиз фаъллар ҳам умумий бўлиб келиши мумкин. Бупдай ўринларда бир-бнри билан жипс богланган қурилмалар вужудга келади: Бостирмада чироқ пастлатилган, теварак-атро12
9 - 20)5
www.ziyouz.com kutubxonasi
'
роқ у ҳала ў с а д и ва м у с т а ҳ к а м л а н а д и . Авжи к е т и ш
п а п т и , бир оздан кейин т о н г о т а д и . (О.)
б) қўшма гап қисмларининг кесимлари келаси ва ҳозирги
замон шакли ва мазмунида бўлади: Энди у ўз тожига човут
солган икки офатнинг цўлларини к е с и б т а ш л а м о ғ и к'ер а к . Лекин унда куч ва ғалабага ишонч. йўқ. (0 .) Бу йўлда
ғайрат ва ҳимматингиз асло о з а й м а .с и н . Аммо, барча
тадбирни п и н ҳ о н ту т мо қ м а ъ қ у л. ( О.)
в) қўшма гап қисмларининг кесими ҳозирги ва ўтган замои
шакли ва мазмунида: Ҳозар унча б и л и н м а й д и —янги к е л а гансиз
(А. Қ.).
I)
қўшма гап қисмларининг кесимлари келаси ва ўтган замон
шакли ва мазмунида: Эҳтимол, бундан ҳеч нарса чиқмас,
шундай бўлса ҳам сизга айтгимиз келдй. (А. Қ.)
д)
қўшма гап қисмлари кесимларининг ўтган замон ва келаси
замон .шакли ва мазмуни қиёсланади: Майли , сиз я ш и р д и н г и з , аммо м.ен я ш ир м а и ма н . ( 0 .)'
V. 0 ҳ а нг ва ў р и н . Қўшма гапни тузишда гаплар оҳанги
ва уларнинг ўринлашиши ҳам алоҳида аҳамиятга эга.
Оҳанг содда гапни бирнкгириб, боғловчисиз қўшма гап ҳосил қилншда муҳим роль ўйнайди: Қўшни келди—кўмак келди.
{Мақол) Бу қўшма гапнинг таркибидаги ҳар қайси содда гапни
алоҳида олиб, тугалланган оҳанг билан талаффуз этилса, бирбирига алоқаси бўлмаган икки мустақил гап келйб чиқади.
Оҳангни ўзгартириш билан—бирмнчи гапни кўгарилган - оҳанг
билан-айтиш ва ҳар икки жумла орасида махсус тўхтам бериш
ва иккинчи гапни пасайиб борувчи оҳанг билан талаффуз этиш
натижасида—бу иккш гап богловчисиз қўшма гап бўлиб бирлашади
Гапларни бириктирувчи грамматик ва лексик воситалар қанча
кам бўлса ёки бўлмаса, қўшма гап таркибидаги гаплар шўнчалик бир*бирига киришиб кетади, оҳангнинг роли шунчалик аҳамиятли бўл-ади. Шунинг учун ҳам оҳанг ва ўриннинг боғловчисиз қўшма гапларни тузишда алоҳида аҳамияти бор.
Оҳанг боғловчисиз қўшма гапларнинг бир турини иккинчисидан фарқлашда ҳам муҳим роль ўйнайди: Пахта 'очилди —уни
териб олиш керак. Бу қўшма гапда пайт мазмун муносабати
англашилади, яъни пахта очилиши биланоқ, уни териш зарурлиги ифодаланади. Агар бу қўшма гапни—Пахта дчилди, уни
териб олиш керак—шаклида санаш оҳанги билан талаффуз
этилса, сабаб ва ундан келиб чиқувчи натижа мазмунини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гап ҳосил бўлади.
Оҳангнинг вазйфаси бу билан чегараланмайди. Оҳанг турлв
йўл билан тузилган ҳар қандай қўшма гапларда ҳам б у х и л гап
қурилмаларини тузувчи муҳим воситалардан бири бўлиб қолади.
Қўшма гапнн тапкил этгап ҳар бир гап маълум т а р т и б билан жойлашади. Шу ўринга кўра, маълум мақсаани, фикрни
ифодалаш учун- хизмат қилади. Маълум ўриннинг ўзгариши шу
131
www.ziyouz.com kutubxonasi
фида ҳамма ётиш тараддудида, кимдир аллакачон хуррак
отар эди, (А. Қ).
IV.
З а м о н м у н о с а б а т и . Кўшма гап тузишда ва маьлум
бир мазмун муносабатларнинг ифодаланишида кўшма гап қисмдари-кесимларининг замон муносабати дам катта роль ўйнайди.
Кесимларнинг маълум замон муносабатида бўлиши билан маълўм бир мазмун ифодаланади.
' Қўшма^^фп қисмларининг кесимлари асосан бир хил замон
шаклида бўлйб, бир-бирига шаклан мос келади. Бу замон шакллари феълнинг аниқлик, буйруқ, шарт майллари, сифатдош ва
от кесимлар орқали ифодаланади. Шарт ва буйруқ феълларининг аниқ замони контекстдан ва бошқа қисм кесимларининг
замони орқали ифодаланади. Ог .кесимлар ҳозирги замон маъноеида 1(ўлланади.
Қўшма гап қисмлари кесимларининг бир хил за^онда бўлиши, асосан, бир пзйтлик, айирув ва қисман қиёслаш-зидлаш муносабатини ифодалаган қўшма гапларга хосдир, Баъзи ҳолларДа
замон кўчирилиши мумкин: Аяиз дўстим, сени жуда кўргим.
келади, соғиндим. (Ш. Р.)
Сабаб-натижа ва кетма-кётлик муно.абатини ифодалаган қўшма гапларда қисмларнинг кесимлари мазмунан турли замон
шаклида бўлиши зарур бўлса-да (ўтган ва ҳозирги замон ёкя
ҳозирги ва келаси замон), амалда ҳар икки қисмнинг кесимлари
бир хил замон шаклида бўлади. Бироқ мазмунан қисмлардаги
ҳаракат-ҳолат турли замонда рўй беради: Сотволдина цидириб
кетганлардан бири ярам. кеяада ц а й т и б к е л д и ва у келтирган шум хабар бугпун цишлоцни оёцца т у р ғ и з д и (Т. Т.)
Отам овцат е м а г а н ва унга эргашиб тоғаларим ҳам бароа
нарса е м а г а н л а р . (С. А .) Кеча ўзйнинг цора пардасини
й и ғ и ш т и р а б о ш л а д и , уфц о ц а р а б о ш л а д и. (Ҳ.Шамс )
Бу қўшма гап қисмларининг кесимлари бир хил замон шаклида бўлишига сабаб шундаки, биринчи қисмдаги ҳаракат-ҳолат
олдин бажарилса-да, у тугалланмай, иккинчи қисмдаги ҳаракатҳолат билан баробар давом этади.
Қўшма гап қисмларининг кесимлари турли замон шаклида
Оўлиши, асосан қиёслаш-зидлаш муносабатини ифодалаган қўшма гапларга хосдир.
Қиёслаш муносабатини ифодалаш учун боғловчи сўзлар кўлланмаганда, кесимларнинг турли замон шакли ва маъносида бўлиши қўшма гапни ташкил этган гапларнинг мазмунини бир-бирига қиёслайди ёки зид қўяди. Кесимлари турли замон шаклида
бўлган қўшма гапларла қиёслаш муносабатини вўжудга келтирувчи бошқа воситалар ҳам қўлланиши мумкин, бу ҳолда қиёслаш ёки зид қўйиш муносабати янада бўрттирилади.
а) қўшма гап қисмларининг кесимлари ҳозирги ва келаси
замон шакли ҳамда мазмунида бўлади: Тўғри , Ўктам менга
ё ц а д и , бироц ҳанчадан бўрун одамнанг иш и к е р а к . (О.)
Япги бошланган ишимиз кучсиз к ў р и н с а ҳам, майли, би130
www.ziyouz.com kutubxonasi
/
қўшма гапнинг бузилишига сабаб бўлади ёки қўшма гаининг бир
турдан иккинчи турга ўтқб кегишига сабаб бўлади: ў н минут-
ча ҳам вақт ўтмаган. эди—майдоннинг нараги бошида биз
кутган одам кўринди. Бу қўшма гапиинг биринчн қисми кўриниш ҳаракатининг қайси пайтда рўй берганини билдиради. Бу
боғловчисиз қўшма гапнинг таркибидаги гапларнинг ўрнини алмаштириб кўрайлик: Майдоннинг нариги бошида баз кутган
одам кўринди—ўн->минутча ҳам вақт ўтмаган эди. Бу ҳолатда
ўрин аямашиши билан қўшма гап бузилади, иккита алоҳида
хап ҳосил бўлади.
Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги қисмларнинг ўрнини ўзгартий! бйлан бир мазмунли қўшма гапдан иккинчи бир мазмунлн қўшма гап келиб чиқиши мумқин: Аҳмаджон пулемётдан
бар сидра ўқ ёғдирди, душман пулемёти жим бўлиб қолди.
(А. Қ.) Бу қўшма гапда душман пулемётининг жим бўлишига
Аҳмаджоннинг ўқ ёғдириши сабаб бўлаётир. Агар бу жумлаларнинг ўрнини ўзгартирсак, шу ,маънонинг акси келиб чиқади:
Душман пулемёти жим бўлиб қолди, Аҳмаджон бир сидра ўқ
ёғдирди. (Душман пулемёти жим бўлди, Аҳмаджон эса сабабсиз ўқ ёгдирди.) Яиа: Сен келдинг—ясанди дунё! (У.) Ясанди
дунё—сен келдинг.
Юқоридаги қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг ўрнини
алмаштириш билан сабаб натижага, натижа сабабга айланади.
Б О ҒЛ О ВЧ И С И З ҚЎШ М А ГАПЛАР
Икки ва ундан ортиқ содда гапларнинг ўзаро грамматик боғловчилар ёрдамисиз бирикувидан тузилган қўшма гаплар боғловчисиз қўшма гаплар бўлади. Масалан: 1. Ботирлари канал
қазади, шоирлари ғазал ёзади (Ҳ. О.) 2. Бой борича, ~.йўк
ҳолича. (Мақол) 3. Яхши отга бир қамчи, ёмон отга ' минг
қамчи. ( Мақол) 4. Юрагида қандай дард бор—мана бу менга
сир. (О.)
Боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган содда гаплар ўзаро тобе ёки тенг боғловчисиз бирикади. Аммо бундай содда
гапларнинг тузилишида лексик, морфологик. синтакгик мувозий
(параллел) лик бўлади. Бу ҳол биринчи қўшма гапаа эга ва
кесимларницг бир хил шаклда бўлишида, иккинчи қўшма гапда
антоним эгаларнинг ва бир хил шаклдаги кесимларнинг келтирилишида, учинчи қўшма гапда антоним аниқловчилар ва бир
хил гап бўлакларининг такрорланишида кўринади. Тўртинчи
қўшма гап эса савол ва жавобдан иборат бўлиб, иккинчи гэп
таркибидаги мана бу олмоши бнринчи гапга мазмунақ тенг б\ лади ва ҳар икки гапни бириктирншга ёрдам беради. Демак,
боғловчисиз қўшма гапни ташкил этган қисмлар мазмунан бирикиб, маьлум воқеа, ҳодисалар ўртасидаги мазмун муноеабатини
ифодалаб, умумий бир мақсадни англатибгина қолмай. бу қисмларнинг гап бўлакларида ва грамматик тузилишнда маълум бир
мувозийлик (параллелизм) бўлади. Бу ҳол қисмларни бир-бирига
www.ziyouz.com kutubxonasi
жипс боғлаб, маълум қўшма гап турининг тузилншнга сабаб бўлади.
Ьоглозчисиз қ(’шма гапларнинг тузилишидаги асосий воситалардан бири- о ҳ а н г д и р . иханг боғловчисиз қўшма гапнинг
тузилишида ҳамла бу хил ганларда турлича маъно ва маъно
нозикликларининг ифодаланишида асосий омил бўлиб қолади.
Боғловчисиз қўшма гаплар боғланган ёки эргаш гапли қўшма гапларнинг бегловчисиз варианти эмас, балки а л о ҳ и д а
қ ў ш м а г а п т у р и д и р . Боғловчисиз қўшма гапларнинг қисмлари орасига тенг ёки тобе боғловчинн киритиб бўлмайди. Бундай боғловчи бирор ўринда киритилса ҳам, бутун гап қурилмаси
ўзгаради, мақсад тўлиқ ифодаланмай қолади, ёпнқ қурилма вужудга келади. Боғловчисиз қўшма гаплар очиқ қурилма бўлиб,
мазмунан ўзаро боғланган бир қанча турли гапларни бириктира
олади: Қор ва шамол кучая борби, ташқарида қишни ва қорни соғанган қарғаларнинг қағиллашлари . . . (О.)
Гапларни бириктирувчи'грамматик воситалар бўлмаган ўринларда айрим сўз ва оҳанг воситаларининг роли ортади. Шу сабабдан ҳам боғловчисиз қўшма гап қисмларини бириктиришда
айрим сўзларнинг қўлланиши, умумий иккинчи даражали бўлакларнинг б-ўлиши, маълум гап бўлакларининг ҳар иккн қисм таркибида такрорланиши, олмош ва мавҳум маъноли сўзларнинг
қўлланиши ҳамда қисмларнинг кесимларининг ўзаро замон ҳамда мазмун муносабати боғловчисиз қўшма гапни тузишда ва
маълум мазмуннинг ифодаланишида восита бўлади. Шунинг учун
ҳам бу хил қўшма гапларга нисбатан б о г л о в ч и с и з атамасини қўллаш шартли бўлиб қолади, чунки юқорида кўрсатиб
ўтилган воситалар кенг маънода боғловчндир.
Боғловчисиз қўшма гаилар мазмунни ифодалашларига кўра
ҳам ўзига хосдир. Бу хил қўшма гаплар кўпннча мураккаб ва
ўзига хос мазмун муносабатларини ифодалашлари билан характерланади. Шунинг учун ҳам богловчисиз қўшма гапларда ифодаланган мазмун му-ноеабати боғланган ёки эргаш гапли қўшма
гапларда ифодаланган мазмун муносабатларига тенг эмас.
БОҒЛОВЧИСИЗ ҚЎША1А ГАПЛАРНИНГ ТАСНИФИ
Боғловчисиз қўшма гаплар уч турга бўлинади:
I. Пайг муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гаплар
II. Қиёслаш муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма
гаплар.
III. Изоҳлаш муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма
гаплар.
ПАЙТ МУНОСАБАТИНИ ИФОДАЛОВЧИ БОҒЛОВЧИСИЗ
ҚЎШМА ГАПЛАР
Боғловчисиз қўшма гапларнинг катта гуруҳини маълум бир
ла'|гда рўй берган ёки мавжуд воқеа, ҳодиса, хусусият ёки ҳолагларни ифодаловчи қўшма гаплар ташкил этади. Бу хил қўшwww.ziyouz.com kutubxonasi
ма гапни ташкил этган қнсмлар умумнй бир фикрни ифодалаши
билан характерлаиадилар Масалан: Пахта далаларида энди
салцини кусаиган тунги еллар эсар, меваси оғирлигидан қад
буккан дарахтларни вазмин силкитар, сап-сариқ жухорипояларни шилшратар эди. (О.) <Ўша! . . . факат бир оз букчайган, \>зун соқоли оқарган, устида ўзига кенг жигар ранг
тмжурка, тиззалари қора мойдан ялтираган галифе. шимг
боишда эски пилотка, оёғида солдатча. ботинка... (А. Қ )
По';ни кўринмаган ям-яшил яйлов кишининг баҳри-дилини
очлди. теварак-атроф кишининг суци кирар даражада гўзал.
( Ж . Сейттзаров) Сен ўғлимсан, хотининг келиним. (Ҳ Ҳ.)
Лабинг дўрдоқ, кўзларинг ғилай! Ажина цошиқдек юзларинг .
бор. (Ҳ. Ҳ.) Сабрия хола ухлаб ётган Олмосни. кўтариб о гдир
Гулноз Наёзни етаклаб йўлга тушди (М. Ибр.)
Боғловчисиз қўшма гапларнинг бу тури маълум шахс, предмет ва унинг ташқи қиёфаси, руҳий ҳолатини тасвирлашда, табиат ва жамият ҳодисаларини ҳамда уларга бўлган муносабатни
тасвирлашда кенг қўлланади, мувозий ҳаракат, хусусиятлар
ифодаланади. Бундай қўшма гап қурилмаларини ташкил эгган
гаплар мазмунан бири иккннчисига тобе бўлмайди, улар умумий
бир фикрни ифодалаш учун хизмат қилади, унинг қисмлари ҳисобланади.' Пайт муносабатида бўлган қўшма гап қисмлари орасида маълум даражада мазмун боғлиқлиги бўлиши ҳам мумкпн.
Бу ҳол маълум гап бўлакларининг қўшма гап қисмлари таркибида такрорланиши ёки махсус сўзлар ёрдами билан рўй беради: Кумушбиби бошловяи цизлар билан уйга кирди, у н д а н
таралган атир ислари билан уй тўлди. (А. Қод.) Сиз отам
ўрнига оталик қилдингиз, с и з д а н ҳеч ёмонлик кўрмадим .
(М. Ибр.)
Куйидаги қушма гапларда бир мазмунга иккинчи бир мазмуннинг қўшилиши ифодаланади: Рус одами ёлғиз ботиргина
эмас, у —корсоз. (О ) Саида ҳайрон бўлди: аввал шуки, ҳали
чой сўрагани йўк, уноан кейин, нама учун бу одам чой ташиб
юрибди? <А. Қ.)
Бу хил мазмун баъзан эгаларни айнан такрорлаш йўли билан
ифодаланади: Биз зўр, биз ғолиб, биз музаффар!!! (С. Ан.)
Қисмлари орасидаги мазмун муносабати гапларнинг умумий
мазмунидан ҳам келиб чиқиши мумкин. Қуйидаги қўшма гапларда иккинчи га учинчи қисмдан англашилган мазмун бирннчи
қисмда ифодаланган ҳаракат-ҳолат асо ида рўй бериши ифодаланади: Куз қуруц келди, ҳосил бутун йиғилди, ерлар шудгор
цилинди (С. А.)
Бу хусусиягм билан қўшма гапларнинг сўнгги турлари пайт
муносабатини ифодаловчи қўшма гап туридан чиқиб кетмайди.
Чунки бундйй гапларда бир-бирини изоҳлаш қўшимча маъноси
бўлиб, асосий мазмун қисмларнинг пайт мунссабатига кириши-'
шидир.
Пайт муносабатига киришган қўшма гапларнинг муҳпм белгиларидан бира оҳангдир. Бу хил гаплар тинч, санаш оҳанги
134
www.ziyouz.com kutubxonasi
билан талаффуз этилиши билан ажралиб туради, қисмларнинг
оҳанги бир-бирига ўхшайди ва улар орасида бир хил т>'хтам
бўлади.
Қисмларидан англашилган ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятларнинг рўй бериш тартибйга кўра, ,пайг муносабатини ифодалаган
боғловчисиз қўшма гаплар икки турга .бўлинади:
а) ҳаракат-ҳолйт, белги-хусуси(птнинг бир пайтда ёки биргаликда бажарилишини кўрсатувчи боғловчисиз қўшма гаплар.
б) ҳаракат-ҳолат, белги-хусуснятнинг кетма-кет рўй беришини қўрсатувчи боғловчисиз қўшма гаплар.
I.
Ҳ а р а к а т - ҳ о л а т , б е л г и - х у с у с и я т н н нг б и р п а й тда ёки б и р г а л и к д а б а ж а р и л и ш и н и к ў р с а т у в ч и боғл о в ч и с и з қ ў ш м а г д п л ар. Боғловчисиз қўшма гапни ташкил
этган гаплардан англашилган мззмун бир вақтда ёки бирга рўй
беради.
Одатда, бу турдагн қўшма гаплар иқки ёки ундан ортиқ
содда гапларнинг бирикувидан таркиб топиб, бу содда гапларнинг кесими икки хил бўлиши мумкин:
I.
Боғловчисиз қўшма гапларнинг составилаги қисмларнинг
кесимлари бир хил замон шаклида ва мазмунида бўлади. Бу
ҳолат гаплар орасидаги тугал мувозийлик, яқинлик, ўхшашликдан далолат беради.
Қўшма гап қисмларининг кесимлари ҳозирги замон шакли ва
мазмунида бўлиши мумкин. Бунда ҳозирги замоннинг бир хил
ёки турли шакли қўлланади: Кутилари. ўқийди ялла, жувон- ч
лари айтади алла, пазандаси ёпади ширмон, царилара кутади меҳмон. (Ҳ. О.) Дарё мавж уриб оқмоқда, уноан оромбахш,
салкин шабада эсади. ( Ж урн .)
Ҳозирги замон мазмуни сифатдошлар орқали ёки от кесим.лар орқали ифодаланиши ҳам мумкин: Даласида унмас тикон-
л гр . чўлларида чақмас илонлар, Қуш учганда куймас қаноти,
Ода.н ўтса, қуримас зоти. Чанқаб қолиб йўловчи ўлмас, ҳар
бурчакда бошкесар бўлмас. (Ҳ. О.) Интизом—тарбия натижохидир, режим—тарбая во-ситасидир. Ҳамма қувноқ, ҳар
кам ҳар хил. ишбилан банд.
Бу хил қўшма гапларни кўпинча бир составли ёки тўлиқсиз
гаплар ташкил этадй.
Қўшма гап таркибий қисмларининг кесимлари бир хил замонга
оид турли шаклларда бўлганда, кесими ҳозирги замон феъли
орқали ифодаланган гапда ҳозирги пайтда рўй берувчи ҳаракагҳолат ифодаланса, сифатдош ёки ог кесим орқали предметнинг
доимий, мавжуд хусусияти ҳақида фикр юритилади.
Бир пайтлик муносабатини ифодаловчи боғловчисиз қўшма
1апл'арни ташкил этган қисмлардан биринчисининг кесими баъ•,ан-(м) б, -( м а) -й шаклли' равишдош орқали ифодаланиши
характерлидир: Эсган салқин шамолдан қўллар унча қ о в у шм а й , лаблар гезараб титрайда. (О.) Ўги озғин Саида■ бир,
ҳафта деганда кўзлари к и р т а й и б , икки лунжа хийлачўкди, (Л. Ҳ.) Йўловчиларнинг қаршасидан кучли, ел э с аб , моwww.ziyouz.com kutubxonasi
13э
мақи >гдироқ
(М Л.)
г у л ди р аб,
шаррос
вмғар
қу йиб келаверда.
Бу хил қурилмаларнинг эргаш гапли қўшма ган саналмаслигига сабаб шуки, уларда равишдош кесимли гап сўнгги гапни
изоҳламайди, балки ўзи сўнгги гап билан .мувозий рўй бераёгган воқеа, ҳодиса ёки ҳаракат-ҳолатни ифодалайдн Иатижада
бир-бирига киришган богловчисиз қўшма гаплар вужудга келади.
'Бундай равишдошларни бемалол аниқлик феъл билан алмаипириш мумкин
Ҳозирги пайтда рўй берадиган воқеа. ҳодиса, белгй, хусусиятни ифодаловчи боғловчисиз қўшма гапларда ёлғиз пайт мазмун
муносабати ифолаланиб колмай, бошқа маъио турлари ҳам англашилиб туради. 5у ҳол, кўпинча, қўшма гап таркибий қисмларл
кесимларининг турли шаклда Оўлишидан келиб чиқади.
/
Қўшма гап қисмларининг кесимлари ўтган ёки келаси замон
шаклида бўлиши мумкин: 'Меҳнат кулди, кураш зафар қозон-
ди. (Ҳ. .О.) Номилнинг юзи ёниб кетгандай бўлди, нафас олиши ўзгарди. (О.) Кампирнинг кўзлари алламелўк олайиб кет ди, юзинанг суякка ёпшиган чандир териси оқарди. (0 .) Шуни
билкам. жон у чун жон оламиз. Шуни билким, тўкамиз қон
учун қон. (Ҳ. О.) Кора-бора уларнинг ҳам кўзи очилааа,
паст-баландни ажратиб олишади. (М. Ибр.)
2.
Бир пайтлик мазмуни ифодаланган боғловчисиз қўшма
гапларнинг кесимлари турли замон шаклида бўлади.
а) ўтган ва ҳозирги замон шаклида.
Боғловчисиз қўшма гдпни ташкил этган қисмлардаи бирииянг
кесими ўтган замон сифатдоши шаклида бўлганда, маълум ҳаракат-ҳолат ёки хусусиятнинг ўтган замонда рўй бергани ва
ҳозир ҳам давом этаётгани англашилади: иккинчи гапнинг кесими ҳозирги замон шаклида бўлгани учун ҳам, икки гапдаги ҳаракат-ҳолат баробар давом этади.
Биринчи қисмнинг кесими' ўтган замон аниқлик феълй бўлганда, иккинчи қисмнимг ҳозирги замон шаклидаги кесимида
замон кўчирилади: Ўктам сояда аста юриб кетди, қатор
жайоаларнинг новдалари унинг бошига тегиб, вазман тебракаби. ( 0. ) Гулнорнинг ранга ўчган, лаблари титроқ. (О.) Сенинг учун тахт ўрнатдим ёнимда Исминг ёзиқ бу кун ёпган
нонимда. (Ҳ. О.)
'>) ҳозирг.и ва ўтган замон шаклида.
• Қуйидаги боғловчисиз қўшма гааларда замон қисман бкр-бирига мувофиқ келади Уларнинг таркибидаги иккинчи қисмдан
англашилган мазмум олдиндан рўй беради ва биринчи гапдан
англашилган мазмун билан баравар давом эгади: Олданги қа-
торда Асцар полвон билан Бектемир; знг охириоа ҳамма
вақтдагидек, сафдан узилмасликка тиришиб, чатаноғики кераб, Али тажанг судраларди. (О.)
Боғлозчисиз қўшма гапнинг таркибидаги қисмлар орқали
ифодаланган воқеа, ҳоднса.тамомап бир 'вақгда рўй бериши —хар
икки гапдан янглашкдган воқеа, ҳодиса бир вақтда бошланиб,
136
www.ziyouz.com kutubxonasi
<5ир ванггда тугалланнши мумкин ёки гаплардя ифодаланган вокеа. ҳоди.анинг рўй бериш вақти қ и с м а н оир-бирига мос ке-'
лиши мумкин, бундай ҳолда гапларнинг бцридан апглашплган
воқеа, ҳодиса маълум вақтда рўй бериб, иккинчи гапдан англашнлган вокеа, ҳодисанпнг рўй беришн шу вақтга қисман мос
келиб қолади.
Қўшма гап қисмларидан англашилган мазмуннинг тамом.ан
бнр пайтда рўй бериши—қисмларнинг кесимлари бир хил замон
шаклила бўлиш^ оилан, қўшма гапнинг ҳар икки қисмп учун
умумий иккинчи даражали' бўлакларнинг келтирилиши билан
ифодаланади. Қўшма гаплардаги ҳаракат. хусусиятнинг бир вақтда рўй беришики янада таъкидлаш учун қўшма гапнинг иккинчн қисми шу пайтда, шу замон. каби сўзлар билан бошланиши
мумкин Мисоллар... Қарпндошларштг. аҳволи пачава, /пирикчилига бем аза... (О.) Булар Мирзачўлга кўчиб келашган-
да ҳам Каландаров бригадир, Ҳуринасо ипакчилик звеносининг бошлиғи бўлган экан. (А. Қ.)
Гап бўлакларининг такрорланиши ҳам ҳаракат-ҳолатларнинг
тамоман бир пайтда рўй бергаплигини кўрсатиш учуп хизмат
қнлади: Болангна ўзим. елкамда кўтараман , ўзим кагшпа
цила.чан. (Д'. Ҳ.) Вацтинг кетди- бахтанг кетаи. (Мақол )■
Қўшма гап қисмларидан англашнлган мазмуннинг рмй беришидаги мослик қисман эканлиги ифодаланишп ҳам мумкнн: Рў-
боийни ичида ўциди, юзини табассум цоплаои. (О.)
Боғловчисиз қўшма гапни гашкпл этгап қисмлардан англашнлган мазмупнипг рўй беригнидаги қисмаи мослнк шу қисмлардаги кесим шаклларининг турлича бўлишидаи ёки қўшма
гапнинг умумий мазмунидан келиб чиқади. (Бирипчи қўшма
г.апда —рубоийни ўқиш ва габассум бир пяйтда рўй беради, аммо
рубоийни ўқиш ’ олдин бошланиб, табассум кейинроқ унга
қўшилали >
II. Ҳ а р а к а т-ҳ о л ат, б е л г и-х у с у с и я т н и н г к е т м а-к е
рў.й б е р и ш и н и к ў р с а т у в ч и г а п л а р д а н т у з и л г а н
б о ғ л о в ч и с и з қ ў ш м а г а п л а р . Боғловчнсиз қўшма гапларнинг қисмларидан англашилган мазмун кетма-кег рўй беришй
мумкин: Азжи китиш пашпи, бир оздан сўнг тонг ртади (О )
Бугун маърузага яхшилаб танёрлан, эртага бирга' қишлоцца
бориб кгламиз. (О.)
,
Қўшма гаплар орасидаги кетма кетлик мазмунини янада таъкидлаш учун иккинчн гапнинг бошланишнда кейин , ундан
кгйин кабн сўзлар қўлланали ёки ҳар икки гап таркиб'ида аввчл —
кейин, эртага—ҳозир сўзлари ишлатилади: Дала ҳавоси сизга
сғдек ёцади, бутун иллатни, хамирдан цил суғургансай, гпортиб олади, кейин тоза цимиз ичинг. ( О. )- Ишни бошла,—деаа Самад' этикчи унинг сўзини кесиб,—тезгузарлилар билан
киладиган жанжалингнп эртага цўй, ҳозир сувни боғлаш ке рак. (С. А.)
Шуняай қилиб, боғловчисиз қўшма гзплардаги ҳаракат ва
хусусиятларнинг кетма-кетлиги қисмлар кесимларининг туI лч
www.ziyouz.com kutubxonasi
замон шакли, мазмун муг.осабати ва махсус сўзлар срқали и^о*
далаиади.
Боғловчисиз қўшма гапнинг бу тури икки хил кўринишга
эга. Бир турида қўшма гапнинг биринчи ‘қисмидан англашилган
ҳаракат, хусусият тугаллангач, иккинчи қисмда ифолаланган ҳаракат, хусўсият содир бўлади. Иккинчи хил қўш.ма гапларда
эса воқеа, ҳодисаларнинг рўй беришида ана шундай кескин чегара йўқ, бйринчи қисмда англашилган мазмун тугаллакмай, Қўшма гапнинг иккинчи қисмидаги мазмун юзага чиқаверади: Ца-
рахтларнинг успгидан! онда-сонда қушларнинг садоси бир зулгина янграр , яна оғир жимжитлик чўкарди. (О.) Бир вацпъ
дастурхонлар ёшлди, турли таомлар кирди. (Эртакдан) Кеча
ўзининг қора пардасини йиғиштира бошлади, уфқ оқара бошлади. (И. Р.) Ер ларза-га келди, аскарларнинг ус/пига тупроқ тўкилди. (3. Фа‘пх.)
Бу хил қўшма гап қисмларининг кесимлари бир хил замов
шаклида бўлиши ҳам мумкнн. Бундай ҳолда кетма-кетлик мазмуни гапларнинг умумий мазмун муносабатларидан англашилади;
Орзиг \’л дарвозадан ичкари кирди, дарвоза ўз-ўзидан бекилди.
(И. /иоир.) Тўрга катта галам солдилар, ўйатилар келиб
колаилар. (Ҳ. 0.)
ҚИЁСЛАШ МУНОСАБАТИНИ ИФОДАЛОВЧИ
БОҒЛОВЧИСИЗ ҚЎШМА ГАПЛАР
Боғловчиснз қўшма 'гап қисмларидан англашилган мазмун
бир-бирига қиёсланиши мумкин. Шу мазмунга мувофиқ биринчи
гап юқори кўтарилувчи, иккинчи қисм эса пасаювчи оҳанг билан
тйлаффуз этилади ва ҳар икки гап орасида сезиларли тўхтам
бўлади. Бу тўхтамдан гапнинг давоми борлиги сезилиб туради.
' Боғловчисиз қўшма гап қисмлари орасиддги бундай қиёслаш
оҳанги ёрқин ифодаланмаслиги, гаплар оҳанги санаш оҳангигз
яқинлашиши ҳам мумкин: Ўтирганлар бир-бирига қараб олда:
/ ҳеч ким бопгиниб жавоб бермади. (Ҳ. Шамс.)
Бундай қурилмалар умумий мазмунга кўра қиёслаш муносабатини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гап турига киради.
Қиёслаш муносабатини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гапларнинг хусусиятлари уларнинг тузили.шида ҳам кўринади. Бў
хил қўшма гапларни ташкил этган гапларнинг тузилишида, гап
бЎлакларининг шаклида мувозийлик, ўхшашлик бўлади. Бундай
ҳусусият айниқса мзқол ва ҳикматли сўзга ўхшаш боғловчисиэ'
қўшма гапларда ёрқин кўринади: Ёмон бўлмоқ ўзидан, силлиқ
бўлмоқ сўзидан. Йалқи оласи ташда, одам оласи ичда, Яхишдан от цолади, ёмондан—дод. (Мақол.)
Қўшма гап қисмлари ифодаланган воқеа, ҳодисаларни бирбирига қиёслашдан мақсад уларнинг фарқини очиш, бир-бирига
мувофиқ, номувофиқлиги ёки тенг эканлигини кўрсатиш ва улар
ҳақида қўшимча маълумот ифрдалашдир. Қисмлари Сир-бири1а
138
www.ziyouz.com kutubxonasi
қиёсланаёп ан богловчисиз қўшма гапларда қуйидаги маамун
муносабатлари ифода таниши мумкин;
!. Боғловчиейз қўшма гапни ташкил этган кисмлардан англашилган воқеа, ҳодисалар бир-бирига з и д қ ў й и л а д д ! . Зидлик
мулосабатида,- асосан, қўшма гап таркибидаги айрим бўлакларнинг мазмуни қиёсланади; Булар роҳшпда, иен ҳасратда
яшаб.чан. (О . ) Яхши иш битира-р, ё.ион иш йитирар (Ма-
ҳол) Унанг .руҳи дўстга қуёшдай илиқ, душманга даҳшат.
(О. Я-^ши — яхшига ёндаштирар, ёмон йўлдан адаштирар.
(Мақол) ЯКаҳл—душман, ақл—дўст. (Мақол)
Баъзи боғловчисиз қўшма гапларнинг таркибидаги қисмлар
оркали- ифодаланган воқеа, ҳодисалар бир-бирига зид қўйилмай,
лккинчи қисмдаги воқеа, ҳодисанинг рўй бериши биринчи қисмдаги рўй берган воқеа, ҳодисага м у в о ф и қ э м а с л и г и англашилиши ҳам мумкин. Биринчи қисм мазмунидан кутилган воқеа,
ҳодиса, иккинчи қисмда рўй бермайди. Бу хил қисмларда маълум даражада зидлик маъноси ҳам бўлади: Султонмурод ўзини
яетга олишга пгиришди, халц тўлқини уни суриб кетди, ( О.)
Сиддиқжон —қарол бола, бу—ўзйга тўқ дир одамнинг қизи . ..
(А.
Қ ).
Боғловчисиз қўшма гапнинг айрим турларининг иккинчи қисмида бирннчи қисмидан англашилган зидликка қарамай. маълум
бир иш-ҳаракатнинг юзага кели.ши ифодаланади. Бу хил гаплар
ўзининг оҳанги ва қўшма гап таркибидаги иккинчи қисмнинг
бнринчи қисмга мазмунан тобе бўлиши билан характерланиб туради: Дуишан ҳамон яқинлашиб келмоқда—пулеяёт соқов,
Абдулла.гвни туртаман, хўмрайиб лабиии қисади. (О ) Жисмимиз йўқолур —ўчмас номилиз. (Ҳ. ..О.) Минг азоблар билан
мен ухлайман, кўз олдимда унинг сурати. (Ҳ. О.)
2. Қўшма гап таркибидауи қисмларнинг мазмунлари бир-бирига к и ё с л а н а д я , ч о ғ и ш т и р и л а д и , шу д)ўл билан улар
уртасидаги фарқ очилади: Билаги зўр бирна йиқар, билими
зўр мингни йикар. ( Мақол.) Эти сеники, суяги ўзиники. (О.)
Мана, отаси қанақа, боласи қанақа . . . (О.) Бирники мингга
.чингники туманга уради. (Мақол)
3. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги иккинчи қисмнин.'
мззмуаи биринчисига қ и ё с л а н а д и , унга а с о с л а н и л а д и .
Одат.та, бў турдаги қўшма гапларнинг биринчи қисми мақол
ёяи афоризмдан иборат бўлиб, қўшма гапнинг иккинчи қигми
шу мақол, 'маталларда ифодапанган фикрга ўхшатилади, қиёс.чанади, уларга асосланади. Қўшма гапнинг иккинчи қисмида бас-н қилннаётган асосий фикрни шу орқали.асослашга, исботлашга
ҳаракат қилинади: Ука, бор-борта, йўц-ҳолияа, ишқилиб, бир
кунимиз ўтиб турибди. (О.) Ўзи тўймаганнинг сарқити қорин оғритади, онажон, сиздан ортди-ю\ бизга жир битдини!
(А. Қ.)
Бу хил боғловчисиз қўшма гапларнинг таркибидаги асосланувчи қисм иккинчи ўринда бўлиши ҳам мумкйн. Бу ҳолат
асосий диққат қўшма гапнинг биринчи қисмига қаратилган ўрнн139
www.ziyouz.com kutubxonasi
ларда рўй беради: Мен қуруқ сўтинг душманиман, етти ўлш б бир кесиш керак . (О.) Болани Шарофат эртага албатта-
олиб кгтмай. иложи йўқ—бол миОан айрилса, яупчуқ ҳам чирқиллайди. (А. Қ.)
Айрим боғловчисиз қўшма гаиларда анирув муноеабатига якин
мазмун алоқаси ифодаланади Қуйидаги қўшма гапнинг бирицчи
ва иккинчи қисми билан учинчи қисм орасидаги мазмун муиосабатига диққат қилинг: Менда нияа гуноҳ , Йўлчида ни.на гуноҳ, айбимиз, гуноҳимиз — муҳаббатимазми? (О.)
Қиёслаш муносабашнинг и.юдаланиши қисмларнинг умумий
мазмуни орқали, кесимларнинг шакли ва маъноси орқали, баьзан
айрим лексик воситалар (кириш бўлаклар, антоним сўзлар ва
ҳоказо) орқали ифодаланзди: Очиқ кўриниб турган далил шуки,
биз ўз' базаларимиз билан таҳдид солаётганимиз йўқ (у му-
ман, ҳеч бир мамлакатда бизнинг ҳа.рбий базаларимиз йўқ),
а к с и н ч а , ғарб давлатлари мана шундай жуда\ кўп ба:,аларни қурмоқдалар. У з о қ д а г и кшинашар, я қ и н д а г и тишлашар. (Д Қл Йчгит ур\ ) шг акетби, орқасиоа ёр қ о л о н .
(Ҳ. О. ) Ёридан айрилган е т т и й и л йиғлар, эладан айрил г а н ^ ў л г у н ч а йиғлар. (Мақол)
Ўтган замон сифатдошинииг ёки -моқчи шаклли феълнинг
экан, эди тўлиқсиз феъли билан келган шакли қўшма гапнинг
биринчи қисмининг кесими бўлиб келганда ҳам, умумий мазмунга
кўра қиёслаш-зидлаш муносабати ифодаланади (бундай қўшм^
гапларда оҳангнинг роли катгадир): Гавсия қилинган рўйкатга
Қўшчинордан уч киши кирган экан, қўғазорликлар буларнинг
ҳаммасига карши туришди. (Д Қ.) Қаландаров сметани ўқимасдан овозга қўймоқчи бўлган эди, Саида унга мажлис раиса
борлигини эслатди. (А. Қ.) Карима дадасини олаб кетмоқчи
эди, чол кар ва'соқов бўлаб олди—кўнмади. (А. Қ.) Саида
чақиб кетмоқчи эди, Носиров тўхтатди. (А. Қ.)
Боғловчисиз қўшма гаплардаги қиёслаш муносабати қўшме
гапнинг таркибидаги гапларнинг кесимлари инкор шаклда ҳам
ифоталанади. Бупда қуйидаги ҳолатлар бўлиши мумкин: Одатда, иккинчи қисмнинг кесими инкор шаклида бўлади: Яшали
учун курашдим, олишдим, бошимга тупроқ сочиб, фарсд кўтардим, фоидаси бўлмади. (Ҳ. Ҳ .) У онасидан қолган уйни
буздириб, ёғочини сотмокчи ■бўлган экан, ҳеч ким олмабди.
( А Қ.)
Гапларнинг қиёсланвётган кесимдан бошқа бўлаклари ҳам
инчор шаклда келади: Т о қ а т л и г а тоғлар эгар бошини,
т о қ а т с и з н и н г бировлар ер бошини. ( Мақол )
Қўшма гап биринчи қисмииинг кесими иикор шаклидабулиб,
иккинчи қисмники тасдиқ шаклида бўлиши ҳам мумкин: Унга
бу ишни ҳеч ким мажбуран берган эмас, у ўзи та.нлади.
(О.) . . . бошқаларга қараш керак эмас, бошқалар базга қарасин, кўрсин , ўйласин .. (А. Қ.)
Қўшма гап таркнбидаги ҳар қисмнинг кесими инкор шаклида
бўлганда, зидлик мазмуни англашилмай, воқеа, ҳодисалар бир140
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
бирига қиёслаиади, ухшатидади: Дағал тиллар гўзал' сўзлар
бунёд этмас, Тўта ҳеч вақт қарға нутцпни, ижод этмас, Юз
мартаба ҳажга бориб келса аҳмоқ, Ҳеч ким уна пасанд этмас, ёд этмас. {„Тўтаномаи) Қарға асло какликка тенг келолмас, Арслонгина к\/чли филбан енгилмас. („ Тўпшнома“)
Аҳмоқ ҳориганини билмас, кўса қариганини. ( Мақол )
Қиёслаш муносабати кўпинча иккинчи қисм олдидан қиёс
мазмунидаги шарт ёки пайт эргаш гапни келтириш йўли билан
бўлади: Тома-тома кўл бўлур, ҳеч томмаса, чўл бўлур.
(Мақол)
,
Боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмларнинг кесими бир хил бўлган ҳолларда, услубий талаб бил ан, кесим'бир
ўриндагина .қўЛланиши мумкин: Дўст ачитиб, душман кул-
дириб галирар. Арслон азидан қайтмас, йигит сўзидан. Яхшигнцнг шарофати тегар. Ямоннинг касофати. Гул тикансиз
бўлмас, дур садафсиз. (Мақол)
Баъзи боғловчисиз қўшма гапни юзага келтируачи- биринчи
гап фразеологик оирикмага айланган: Бу аҳволни ким пайқади?
П а й ҳ а ш у ё қ д а ту р с и н , ўқитувчиларнинг додига қулок
осадиган киши бўлмади. (А. Қ.) Б у х о р о г а б о р и б ў қ и ш
нари турсин, қашлоқда ҳам ўқий олмас эдим. (С. А.)
Иккинчн қисми бўлмади феълидан ташкил топган қиёслаш
муносабатини ■ифодаловчи боғловчисиз қўшма гаплар ало.ҳпда
гуруҳни ташкил этади. Бундай ҳолатда бўлмади феъли қўшма
гапнинг биринчи қисмидан англашилган мақсад амалга ошмаганини англатади ва маъно ҳамда вазифасига кўра шахссиз гапга
тенг бўлади: Ҳа, айтгандай, сигирингизнинг қаншарига теми-
ратки чиқибди, намакоб суркадим, нос пурпадим—б ў л м а д и .
(А. Қ.) Лаълихоннинг ютган оши ҳам нарига ўтмай қолди.
Устидан аччиқ-атиқ яой ҳам ичди—б ў л м а д и . (Ойдан) Мен
бир оз ҳазиллашиб кўрдим, б ў л м а д и . (Ойдин) Ҳеч қамга
кўринмай ҳам қўйдам—б ў л м а д и . (Ойдин)
Қиёслаш муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмларнинг кесим-лари фсъл кесим ёК'» от
кесим тарзида бўлиши мумкии. Қўшма гапни ташкил этган қисмларнинг кеСими феъл кесим бўлганда, унинг замон шакллари
бир-бирига мувофиқ келиши ҳам, мувофиқ келмаслиги ҳам мумкин,
1. Кесимлар ўтган замон шаклида:
, Манажон уна бошлиқ олдига сўдраб кирмоқчи эди, бошқа
бар шов-шув кўтаралибрсетди. (А. Мух.) Либосни бойлар кийди—бизлар яланғоч. ( „Хат “)
Сўнгги қўшма гапнинг ог кесими, биринчи кес имга кўра, ўтган замон сифагида ўқилади, замони кўчирилади.
2. Қесимлар ҳозирги замон шакли ва мазмунида:
Бир одам ариқ очади, кўп одам сув ичади. (Мақол) Шаҳарлар боқийдар., умр—ўткикчи, Дарёларсобитдир, сув.т р-кўчкита. (Ш.) Ҳусн тўйоа керак, муҳаббат кунда керак. (Мақол)
/
www.ziyouz.com kutubxonasi
142
ИЗОҲЛАШ А1УНОСАБА1 ИНИ ИФОДАЛОВЧИ
БОҒЛОВЧИСИЗ ҚЎШМА ГАПЛАР
Боғловчисиз қўшма гапларнинг айрим турларида қўшма гапларнинг таркибидаги бир қисмдан англашилган воқса, ҳодиса
иккинчи гапдан англашилган воқеа, 'ҳодисага боғлиқ бўлади,
бир қисм иккинчисини ёки унинг таркибидаги айрим бўлакларни
изоҳлаб, тўлдириб келади. Бундай боғловчисиз қўшма гапнинг
таркибидаги қисмлар бир-бирига мазмунан боғлиқ бўлиб, ораларидаги мазмун муносабат яқинбўлади.
Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги қисмларнинг мазмун мукосабати турлича бўлгани учун, унинг оҳанги ҳам икки хил бўлади.
Изоҳлаш муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гапларда тартиб ҳам қатъийдир. Қўшма гап таркибидаги ҳар бир
қисмнинг маълум ўрни бўлади. Бу тартибнинг ўзгариши маъно ва
оҳангни ўзгартиради, ифодаланмоқчи бўлган фикр англашилмай
қолади: Биз етиб келдик—кутубхона очилди. Кутубхона очил-
ди —биз етиб келдак.
Биринчи қўшма гапда—биз етиб келишимиз билан кутубхонанинг очилгани ифодаланмоқда. Агар бу қўшма гапнинг таркибидаги қисмлар алмаштириб айтилса, акс мазмун—кутубхонапинг
очилиши. билан, бизнинг етиб келганимиз англашилади.
Таркибидаги қисмларницг ўзаро мазмун муносабатига кўра,
изоҳлаш муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма ганлар уч
гуруҳга бўлинади. Боғловчисиз қўшма гапларнинг бир гуруҳида
қўшма гапнинг иккинчи қисмидан англашилган воқеа, ҳодисанинг
рўй бериш шарти, пайти, сабаби, ҳолатини қўшма ганнинг биринчи қисми кўрсатади. Боғловчисиз қўшма гапнинг бошқа гуруҳида қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмини ёки унинг
таркибидаги айрим бўлакларни изоҳлаб, тўлДириб, унга нисбатан бирор вазифани бажариб келади. Бундай қўшма гапларнинг
учинчи гуруҳида иккинчи қисм биринчи қисмнииг умумий маз«
мунини изоҳлайди.
Боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмлар орасидаги мураккаб мазмун муносабати айниқса изоҳлаш муносабатида
яққол кўриқади. Изоҳлаш муносабатини ифодалаган боғловчисиэ
қўшма гаплар қуйидаги мазмун муносабатларини ифодалаш учун
хизмат қилади:1
1. Шарт-пайт муносабати
Боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисмидан англашилган
воқеа, ҳодисанинг рўй бериши учун биринчи қисмдан англашилган воқеа, ҳодисанипг рўй бериши шарт қилиб қўйилади, шарт
найт билан боғлиқ бўлади; шу бнлан бирга баъзи турларида сабаб маъноси ҳам бўлади, Бу турдаги қўшма гапларнинг биринчи
қисми кўтарилмвчи оҳанг билап, иккинчи "қисми эса пасайиб борувчи оҳанг билан талаф|)уз этилади, Ҳар нкки гап орасида ўзн143
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мақол, матал туридаги қиёслаш. ўхшатиш маънолари.ни
англатган гапларнинг кесимлари одатда ҳозирги замон шакли ва
мазмунида бўлиб, (кесим умумий бўлганда, бир ўриндагина қулланади), уларда умуман, доимо бўладиган воқеа, ҳодисалар ҳақида фикр юрнтилади: Юрган—дарё, ўпшрган— бўйра. Яхши қанд
едирар, ёмон панд едирар. Қўл яраси кетар, тил яраси кетмас. Билган билганин ишлар, Билмаган бармоғин тишлар.
(Мақоллар)
3. Кесимлар келаси замон шакли ва мазмунида:
Энди мен сиздан бар нарса сўраиман, сиз тўғри жаеоб бера оласизми? (Қ. Ҳ. )
Қиёслаш мазмунидаги қўшма гапларни ташкил эгган қисмларнинг кесимлари турли замон шакли ва мазмукида бўлиши
ҳам мумкин:
а)
ҳозирги ва ўтган замон: Мана, қаршиларингда, йўлнинг
нариги бетида сарой бор—кирмабсанлар. (О.)
' б) ўтган замон ва ҳозирги замон: . . . Уйи жуда совуқ эди,.
$гнимда юпқа нимча. (0.)
в) ўтган замон ва келаси замон: Иккиси хам аҳмоқ . . . Бири
ймғиб ўлади, бири еб ўлади. (0.)
г) ҳозирги ва келаси замон: Менга пўл керак, қаердан оламанР (О.) Сиз ишонмаяпсиз, бошқалар ҳам ишонцай қўядилар.
Қиёслаш муносабатнни ифодалаган боғлоечисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмлардан англашилган мззмун турли
даврга тааллуқли бўлиши табиийдир: ўтган ҳодиса бплан ҳозиргпск, ҳозирги ҳодиса билан келгусида бўладиган ҳодиса қиёсланиши мумкин.
Қиёслаш муносабатини ифодалаган' боғловчисиз қўшма гапларнинг тузилиши, пайт муносабагини ифодалаган богловчисиз
қўшма гаплардек, эркин бўлмайди. Бу хил гаплар олагда иккн
содда гапдан тузилади. Бунинг сабаби шундаки, қиёслаш муносабатида асбсан қўшма гап таркибидаги айрим бўлаклар қиёсланади, демак, жумла қанча ихчам бўлса; қиёсланаётган бўлаклар шунчалпк аниқ ва ёрқин кўзга ташланади. диққатни ўзига
жалб этади. Пайт муносабатини ифодалаган қўшма гапларда-эса
бутун гап мазмуни ҳақида фикр юритилади, бугун гаплар муносабати кўрсатилади.
Айрим ҳолларда боғловчисиз. қўшма гапнинг қисмлари маълум даражада мураккаб бўлиши, бирдан ортиқ содда гаплардан
тузилиши-ҳам мумкин. Бунда ҳам гаплар аниқ икки марказга
гуруҳланади ва қисмларда айрим бўлаклар қиёсланаёп ани безилиб туради: Мана, сизда нарса бор экан, сотибсиз, бйзда бип
парча. ердан бошқа кўзга иланарлил ҳеч нарса йўқ эди. (0.) У
ютса, унинг ютуғига биз шерик бўламиз, биз ютсак, бизнинг
ютўғимизга у шерик бўлади, (А. Қ.)
142
www.ziyouz.com kutubxonasi
га хос тўхтам берилади: Мақтатоқ бўлманг —хижолагп торгп-
майси.3. (Мақол) Давлат тинч—халқ тинч. (О.)
Бу хил боғловчисиз қўшма гапларнинг қнсмлари шунчалин
киришиб' кетадики, ташқи томонидан худди бир предикатив қурилмадек уқилади.
.
/
Қўшма гапнинг қисмлари орасидаги шартлик муносабати аниқ
бўлиши ёки бу шартлик умумий равишда бўлиши мумкин:
а) аниқ шартлик ифодаланганда, иккинчи гапдан англашилган
воқеа, ҳодисанинг рўй бериши учун маълум пайтда рўй берувчи
ёки рўй бериши мумкин бўлган маълум шарт қўшма гапларнинг
биринчи қисмида ифодаланади: , Кичкина“ ариқчани юқоридан
сакраб тошни чайнаб ташлаади. (О.) Эшакни оч, ташқаои чақай, сўнг нима десанг ҳам бераман. (М. Ибр.)
б) қўшма гапнинг иккинчи қисмидан англашилган воқеа, .ҳо*
дисанинг рўй бериши ҳар вақт маълум бир шарт асосида бўлиши ифодаланади. оунда шартлик мазмуни маълум -замон билан
боғданмайди. Аниқ шарт эмас, умумий шарт ифодаланади ва бу
мазмун пайт, сабаб билан боғланади. Бу хил қўшма гаплар мақолларда, умуман бўладиган воқеа, ҳодисаларни ифодаловчи гапларда қўлланади: Юрт бетинч—сен бетанч. (Мақол) Дангаса
бўлманг—бахтсиз бўлмайсиз. (Мақол) У (подшо) баҳайбат
бар йўлбарсдир,_ Тегданг — ютиб юборади. \Керб.)
Шарт-пайт муносабнтидаги пайт маъноси.қўшма гапнинг бошланишидаги шу пайтда, шунда каби сўзлар орқали ҳам англашилиб туради: Ишангна бошдан пу хта қал, охарагача жалов-
на қўлдан берма,.$рта тўр, кеч ёт, кўсакни /пўқ қалаб, офатоан сақлаб, олдан пишир—ана шунда режанг юз. ( О.)
Шар,т-пайт муносабатининг ифодаланишида қўшма гап таркибидаги кисмлар кеснмининг замон муносабаги качта роль ўйнайди: шарт-пайт муносабатида биринчи гаи олдин. иккинчи
гап сўнг рўй бериши керак: Салама келди—дарс бошланди.
Агар замон муносабати ўзгарса, пайт муносабатн ифодаланади:
Салима келди—дарс бошладик.
Шарт тушунчасидаги реаллик ва ирреаллик қўшма гапнннг бу
турйда ҳам бўлди.
Реаллик: Ватфани бажардинг—хурсано бўлаЬ кетади.
Ирреаллик: Вазафана бажардинг—хурсанд бўлибкетар эда.
Реаллик ва иррезллик қўшма гапнинг умумий мазмунияан ҳам
бошқарувчи гап кесимининг шаклидан англашилиб туради.
Шарт-пайг муносабатини ифодалаган боғлоачисиз қўшма гапларни ташкил этган гапларнинг кесимлари қуйидагича бўлади:
а) биринчи гапнинг кесими буйруқ феъли орқали, сўнгги гапнинг кесими аниклик феъли орқали ифоДаланади:
»
қўшма гап бирин.чи қисмининг кесими буйруқ феъли орқали
ифодаланганда, иккинчи қисмининг кесимини келаси замон шаллида бўлишини талаб этади, чуики йккинчн қисмдан англашилган мазмун биринчи қисмдаги шарт рўй бергакда юзага келиши
мўмкин.
144
www.ziyouz.com kutubxonasi
б) ҳар икки қисмнинг кесими аниқлик феъли орқали. ифодаланади: Бошқанг қилирлама, жилданг —отилисан. (Д> Намоағиляилик одамнинг ёоуг рунёдан булган умибина кгмириб.
ъанглатиб еб ташлар экан. Ёруғ дунёдан умидинг бўлмагандан
ксиин, дарчшг қийшиқ турди. нима бўлди-ю, тўғри т урди-нима бўлди? (А. Қ.) Фурсатни қулдан бердинг, ҳосилнинг қаймоғидан аирилдинг Шаҳирга тушди — қшилоқ қолаои, қишлоққа тушди —шаҳар қолади
Боғловчисиз қўшма гапдаги ҳар икки қисмнинг кесимя аниқлик феълидан ифодаланганда, одатда, биринчи қисмнинг кесими
ўтган замонда бўлса, иккинчи қисмнинг кесими келаси ёки ҳозирги замон шаклида бўлади, агар биринчи қисмнинг к^сими ҳозирги замонда бўлса, иккинчи қисмнинг кесими келаси замоп
шаклида бўлиши керак. Айрим ҳолларда ҳар иккн қисм кеснмининг
бир хил шаклда б/лиши ҳам учрайди (юқоридаги мисолларга
қаранг). Бу ҳолатда иккинчи қисмга умумий изоҳ, умумий баҳо
берадш
в) ҳар икки қисм ёки қисмлардан бирининг кесими от кесим
тарзида бўлади;.феъл кесим' билан бирикканда, от кесймнингзамони кўчирилиши мумкин. Юрт бетинч-сен бетинч. (Я.) Ўзи
юзсиг—сўзи тузсиз. (М ақол) Қўшнанг тинч —сен тинч. (Мақол)
.Ишнинг кўзини бил—дала ҳам обод, чойхона ҳам. . . . (О )
Кўзим тирик—мен бнлан муомала қцласиз. (О,) Ўлимга ҳали
шқт 0ор. Тириксан —кўрганинг ғанимаж. ( О. г
Воғловчисиз қурилмаларда шарт-пайт мазмуни сабаб-натижа
мазмун муносабатига яқин туради. Бу ҳол шарт ва сабаб тушукчаларининг бир-бирига яқинлиги туфайли содир бўлади. Бундай
мазмун муносабати биринчи қисмининг крснми тўлиқсиз феъл
билан ифодаланган богловчисиз қўшма гапларда яққол курннадй:
Хошинингни бунақа феъли тез экан, (болани) олиб кстмагани ҳам дурус/п. ( А . Қ.) Биз ўз иишмизнц билиб қилаверамиз, ҳа оғайна, билиб қуйинг. бемаъни атакани ақлсизлар
қиладй, балки сойдан бар томчи ҳам суе чиқмас, одамлар
ишдан ■қолсин, экинлар кечикиб кетсин, иннайкейин бутун
вилоятда ишрманда. бўлайлик. (Ш. Р.) Қўшни эканмиз—мен
ўтаман. (О.)
Шарт-пайт муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўцгма гапларни ташкил этган қисмлар кўпинча тўлиқсиз ва бир сосгавли
гап тарзида бўлади.'
2. Сабаб-натижа муносабати
Боғловчисиз, қўшма гапнинг таркибидаги қдсмлар сабаб-натижа мунссабатини ифодалаши мумкин. Бу ҳолда қ\’шма гаштинг
иккинчи қисми биринчи қисмда ифодаланган воқеа, ҳодисанипг
рўй бериши ёки рўй бермаслигининг сабабини, асосини кўрсагади (Мгн бу йил деҳқончиликдан ҳеч нарса ололмадим: Кузги
буғдойнинг бошоқлари шира. олаётган пайтда ҳавода ола бўлут пайдо бўлиб, боиюқлар куйиб, қовжираб кетди. (С. А.)
10-2015
145
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ёки боғловчисиз қўшма гапнинг биринчи қисми иккинчи кисмда
ифодалангаи воқеа, ҳодисанинг сабабини кўрсатиши мумкин. Бу
ҳолда қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмда рўй берган
вокеа, ҳодисанйнг натижаси эканлиги англашилади. Сени кўр°
дим, ўйнади юрак, Бўлбул каби сайради тилил. (У.)
Шунга кўра, сабаб-натижа муносабагиии ифодалаган боғловчисиз қўшма гаплар икки гуруҳга бўлинади: а) иккинчи қисми
сабаб мазмунини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гаплар (натижа-с^баб); б) иккинчи қисми натижа мазмунини ифодаловчи боғловчисиз қўшмД. гаплар (сабаб-натижа).
Боғловчисиз қўшма гапдаги сабаб-натижа муносабатини ифодалашда, умумий контекст, кеснмларнинг лексик маъноси, оҳанг,
урғу, гапларнинг ва гап бўлакларининг ўринлашиши асосий роль
ўйнайди, мазмун муносабати шу воситалар асосида. келйб чиқа ди.
Сабаб-нагижа муносабатига киришгантапларда айниқса оҳангнинг ролн катта. Агар.ўзига хос сабаб-натижа оҳанги бўлмас
экан, қўшма гапнинг тури ҳам ўзгаради. Масалан, бу қўшма
гапни турли оҳанг билан пайт-натижа, сабаб-натижа, -иккинчи
қисми сабаб ифодалаган боғловчисиз қўшма гап сифатида тушуниш мумкин. Сабаб-натижа ифодаловчи баъзи богловчисиз қўшма гап қисмларини санаш оҳанги бнлан талаффуз этиш уларни
пайт муносабатини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гапларга
яқинлаштириб қўяди: Ер тош қотган;қор лойланмаган аоавадай
ғижирлайда. (0 .) Кундан-кунга, сарғайиб сўла бошлада; уни
ғам адо қиллоцда эди. (М. Ибр ) Сен бойни ёмон кўрссан, ёлғиз лен сени ундан қутқаралан. (Ҳ. Ҳ.) Гапинг тўғри, даданг
ҳам хизматкорнинг уйланишини сира ёқтармайди. (О.)
А. И к к и н ч и қ и с м и с а б а б м а з м у н и н и и ф о д а л о вчи б о ғ л о в ч и с и з қ ў ш м а г а и л а р . Бу хил боғловчисиз
қўшма гапларни ташкил этган қисмларнинг биринчиси натижа
ифодаласа, иккинчи қисм бу нашжа қаидай сабаблар асосида
рўй беришини ифодалайди. Иккннчи қнсми сабаб ифодалаган
қўшма гапларнинг биринчи қисми бир текисдаги оҳанг билан талаффуз этилади ва оҳанг гап охирида бир оз кўтарилзди. Иккинчи қисм эса кўтарилувчи оҳанг билан талаффуз этилади ва
х.а.р икки қисм орасида гапнинг давом этишига ишора берадиган
сезиларли' тўхтам берилади; иккинчи қисми биринчи қисминикига қараганда-секин айтилади ва маълум гап бўлакларига мантиқий урғу тушади.
Сабаб муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гапни
ташкил этган қисмларнинг кесимлари қуйидагича бўлади:
1.
Қўшма гапни ташкил этган қисмларникг ҳар иккаласида ҳам
кесими ўтган замон шакли га мазмунида бўлади: Бобосининг
гапини уқаб олмоқ учун унинг кетидан қолмай югуриб юриш
керак эди: бобоси бир лаҳза тинчимай юргани-юрган зди. (О.)
Ростдан ҳам такцидга Қаландаровнинг эти хийла, ўлган, бунёан бирмунча вақт бурун уни биров шунчалик танқид қилса,
146
www.ziyouz.com kutubxonasi
/
ҳақиқатан тиззасини нўкрагига қуйиб. тилини суғуриб олилига жон-жаҳди билан урпнар эди. (А. /(.)
'2. Ҳар икки гапнииг кесими ҳозирги замон шакли ва мазмунида бўлган (буида содда гаплардан бирининг ёки ҳар ' иккала(Сиғинг кесими от кесим шаклида бўлиши мумкин): Қагптиц со-
еуқ кунларда қулоқларини эски латта билан боғлаб олса.
ҳам, бунинг фойдаси йўқ„ барибир, бурун ва лаблари титрайди. (П. Т. \ Ёз охирида. Самарқандда. кечалари салқин, кунд\злари иссиқ бўлади: туш пайтида шабада тоғдан салқин ' ва
роҳатбахш ҳаво келтармайди. (О.) Ҳамла айб ўғлимда: г\л ,
бўшснг. (Ҳ. Ҳ.)
3.
Ҳар икки гапнинг кесими келаси замон шакли ва мазмунида: Нўмирни кўпроқ сотиб оламиз — қши ат а совуқ келади-
ганга ўхшайди. Уйни йиғшитиришга ўлгурмаймиз — ҳозир меҳмоклср келиб цолишади.
Қўшма гап таркибидаги сабабни кўрсатувчи иккинчи гапнинг
кесими ҳозирги-келаси замон мазмунида бўлганда, биринчи гапнинг кесими буйруқ феъли шаклида бўлиши ҳам мумкин: — Ич,
бобо, совумасин, қорнинг очдир. ( 0 .) Лекан эҳтаёт бул, қал-
■тмс жойлар кўп. (0.) Қўрқма отангнинг қаҳридан, мен сенга
ержан. (Я.) Пахтани қилгин эгагп, бўлар экан. кам меҳнат.
( Қўшиқ)
Боғловчисиз қўшма гапни ташкил этган қисмларпинг кесимлари турли за'мон шакли ва мазмунида бўлиши ҳам' мумкин:
а) нагижа-ўтган замон, сабаб-келаси замон шакли ва мазмунида: Саада бунга жуда суюнди: демак, ҳисобот юзасидан бў-
ладиган музокара қизғин тус олади. (А. Қ.)
б) айрим ҳолларда сабабни ифодалаган гап маълум предмегшахсларнинг ички руҳий ҳолатини кўрсатади. Бунда иккинчи
гапнинг кесими ҳозирги замон феъли орқали ифодаланадн, бу
ҳолда биринчи гапнинг кесими ўтган замон феъли шаклида булиши мумкпн: Сиздан ташвишландим: баъза вақтда ҳаддан
ташқари ўзингизга ишонасиз. (О.)
' в) агар маълум ҳаракат-ҳолатнинг рўй беришн учун сабзб
олдинроқ рўй берган бўлса, қўшма гап таркибидаги сабабни
ифодаловчи иккинчи гапнинг кесими ўтган замон шаклида, бкринчи ' гапники ҳозирги замон шаклида- бўлиши мумкин: Ҳозир
унча билинмайди — янги келгансиз. . . (Д. Қ.) Айрйлпққа ту-
шиб йағлар икки ёр, сабрлар тугади, синди косаси, ғам билан,
сарғайди гулдайин дийдор. (Ҳ. О.)
г)
натижа мазмунини ифодаловчи биринчи қисмнинг кесими
келаси замон, сабабни ифодаловчи иккинчи қисмнинг кесими ҳози 9ги замон шақли ва мазмунида: Бирор нарса кийсанг вўлар
эди, ҳаво совуқ. Томошага бормай.иан, бу ердаги томошаларнинг
ў:ш ҳам етиб турабди.
'
Иккинчн қисми сабаб ифодаловчи қўшма гаплар савол за унга муаллифнинг ўзи берган жавоб бўлиши мумкнн: — Номан-
'дарда ақл кўн. Қибланомаси билан мўлж аллаб туриб, бир
кичкана тешак топмасмикан — ўтардак-кетардик.
(О.) Ҳа,
www.ziyouz.com kutubxonasi
147
Сиддиқжон. ака, мунча тикилиб қолдингиз, чмройли эканмиУ
<А. Қ.) Билмадим нима бўлди экан, шундал кейин бир цўлим
билан бир оёғим буткул ишга ярамайдиган Оўлаб қолди.
(А. Қ . ) .
Биринчи қисми мақол бўлган боғловчисиз қўшма гапларла
йккинчи қисм натижа ифодалаб, биринчи қисм ўша натижанинг
асосини кўрсатади: Юракнинг дардини дардлашиш босади, қулоқ ' ол! (О.) Бирники мингга, мингники туманга уради-ш у-
ни билиб иш қил.
Иккинчи қисми сабаб ифодаловчи қўшма гапларнинг шаклланишида шекилли сўзининг ўрни ҳам бор, бу сўз биринчи қисмнинг кесимидан сўнг келади: Қаландаров жаҳли келганда қан-
доқ бўлшии аён экан шекилли, шундай кўпириб, шундай тошиб ишқиллаётган Ҳуринисо бирдан тушди, товуши, неяукдир, мишн бўлиб қолди. (А, Қ.)
Б. И к к и н ч и қ и с м н а т и ж а м а з м у н и н и и ф о д а л о в чи б о ғ л о з ч и с и з қ ў ш м а г а п л а р . Боғловчисиз қўшма гапнинг таркпбидаги қисмларнинг биринчиси сабабни, иккинчиси эса
ундан келиб чиқадиган натижани ифодалайди.
Боғловчисиз қўшма гаплариинг баъзп бирила сабаб ва натижа муносабати билан баравар пайт муносабати ҳам ифодаланади. Шунга кўра, сабаб-натижа муносабати ҳам турлича ифода.ланади; бир ўринда сабаб-натижа муносабати устук ва ёрқин
итодаланса: Бу етмагандай қайтанга, осов от нимадандир
ҳуркиб, бир кутариб ташлади — жарга қулашимга сал қол,ди. ( 0. ) Бошқа ўринларда эса сабаб-иатижа мукосабати иккинчи
ўринга ўтиб, асосан пайт муносабати ифодаланади: Биз шила-
дик, гуллади тупроқ. Биз ишладик, кўкарди экин. (У.) Ишим
тўғшгланиб кетди, ери.м ўзимга қолди. (О.)
Баъзи сабаб-натижа муносабати билан баразар изоҳлаш, асослаш. муносабати ҳам ифодаланади: Зориққан вақтимизда жамоа хўжалига қарашган эди, қарзимизни уздик. ( А. Қ.) Пах-
та нима эканини бола ҳа.и билади: кўяада тўртта ёнғоқ,
бир сиқим пахта тушиб ётган бўлса, аввал пахтага қўл
узатади. (А. Қ.)
Мантиқ жиҳатдан сабаб олдин, натижа сўнг рўй бериши керак. Шу туфайли- сабаб ва натижа муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гапни ташкил этгаи қисмларнинг кесимлари
турли замон шакли ва мазмунида бўлиши шарт. Аммо бундай
ҳолат кам учрайди. Кузатилган материалларнинг кўпида сабаб
ва натижа муносабатини ифодалаб келган гапларнинг кесимлари
бир хил замон шаклида бўлади. Шундай бўлса-да, юқоридагн
қонуният бузилмайди; бир замонга оид кесимлардаги ҳаракатҳолат, хусусият кетма-кет рўй беради; бу ҳол контекстдан, кесимларнинг мазмунидан англашилиб Туради.
1.
Сабаб ва натижа ифодаловчи гапларнинг кесимлари ўтган
замон шаклида: Совуқ сув яхши таъсир қилди — улар хийла
енгиллашиб, аста тентарашди. (О.) Бундан беш-олти ой ил гари йўқладам — келдингиз, гаплашдик. (О.)
148
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Сабаб ва патижа .ифодаловч.и гаплариинг кесимларн ҳозирги замон шаклида: Кўп яхиш гапирасиз, олдингиздан^кашининг
кетгуси келмайди. Отам қариб цолдилар, онам 'дардяил—б\~
ларнинг неяа кунлиги цолганини ким билади? (А. Қ.)
3. Сабаб ва натижа ифодаловчи гапларнйнг кесйми келаск
замон шаклида: . . .Қаландаровнинг таклифи, шубҳасиз, ўт-
майди; унда раиснинг обрўйи тушади. (А. Қ )
Келаси замонга оид сабаб ва унинг натижасини ифодаловчк.
гапларнинг кесимлари буйруқ феъли шаклида бўлади: Тилакла-
рингизга етингизлар, яен ҳам кўкрагимни кўтариб, донгдор
қизлария, цаҳрамонларим билан мацтанай. (О .)
Келаси замонга тааллуқли саГаб ва натижа мазмунилаги ҳаракат-ҳолат кетма-кет рўй беради. Бу ҳолда иккинчи қисмнинг'
'унда сўзи билан бошланиши сабаб-натижа муносабатини ифодалашда катта роль ўйнайди.
Сабаб ва натижа муносабатида кесимларнинг бир хил замон
шакли орқали ифодаланишининг сабаби шундаки, кўп ўринларда саб'аб мазмуни олдинроқ рўй бергац бўлса-да, у натқжа мазмуии билан баравар давом ,эга беради, уларнинг орасида қатъий
чегара бўлмайди: Бу замонда ҳеч, кия ҳам кўяада қоляас экан:
заводда бири опам бўлди, бири акам бўлди — йўлимни пгопиб
олдим. ( А . Қ.) Хўжа Ғиёсиддин Ҳиротдаги баъзи мшиҳўр зотларни гўзал тақлид қилди: ўтарганлар ўринларидан қўзғол май қолдилар'. (О. ) ■Бу қўшма гапларнинг биринчи қисмидак
англашилган мазмуи маълум даражада иккинчисидан олдинроқ
рўй беради ва баробар давом этади.
Сабаб-натижа муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма
гаплар таркибидаги гапларнинг кесимлари турли замон шакли на
мазмунида бўлиши мумкин: Одатда. янга хабар бир зумда маъ-
л\>м бўлади: маҳалладагилар Салиманинг қайтиб келганлигибан ўша онда хабардор бўлдилар. Пули йўқ, жойи йўқ —
хотинни нима қилади? (О.)
Ҳаракат-ҳолатнинг кетма-кет рўй беришини англатувчи бу
ҳолат сабаб ва натижа муносабатини ифодалаган боғловчисиэ^
қўшма гаплар учун хос бир ҳолдир.
I
Сабаб ва натилса муносабатини ифодалаган боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмларнинг бири ёки ҳар иккисининг
кесими буйруқ феъли орқали ифодаланиши мумкин': Қизчанг йиғ-
лайди — сен бор.ча. (О ) Ўйла, Қора-пои, ишцилиб, Йўляи боламга таянч бўл, ёлғизлатма, йигатканг кўнгли бузилмасин
боши букилмасин. (О.)
Сабаб англатувчи гапнинг кеснми- шарт феълининг керак сўзи билан бирикуви орқали ифодалаииб! натижа ифодаловчи қисмининг кесими аниқлик феъли шаклида бўлади: Қаландаровнинг
даъвосига қарши бундай жавоб ҳеч кимнинг эсига келмаган
бўлса керак, ҳамма кулиб юборди ва Саиданинг гапини маъқуллади. (А. Қ . ) Қаландаров (.аиданинг зарбага бундай эпчиллик билан чап бе^аишна сира хаёлига келтирмаган Оўлсо
керак, ўзи шошиб қолди. (А. Қ.)
1 1У'
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ву хил қўшма гапларнинг тузилишила Оҳангнинг ўзига хос
роли бор.
Баъзи богловчисиз қўшма гапларда натижа мазмуни биринчи
ўрннда бўлади: Эри ҳисобчи, ўзи бригадир. икковининг топганадан шундай ҳовла-жой, шундай рўзгор орттириб бўларми кин? (Л. 1\ )
3. Ў хш атиш
муносабаги
Боғловчиснз қўшма гап қисмларининг биридак англашилган
мазмун иккинчисидан англашилган мазмунга Ўхшапу 1иши мумкин, бу ўхшатиш орқали асосий фикр ифодаловчи гапдаги мазмун янада аниқроқ, ёрқннроқ бўлади. Одагда, қўшма гапнинг
бирннчи қисмида асосий рўй берадиган, реал ҳодиса ифодаланиб, иккинчи кисмда реал бўлмаган. ўхшатилган ҳодиса ҳақида
гап боради: Кундузни тун деб ўйлаб сарҳадга келОи ўғри, кўршапалак оҳари оташга келди тўғри (Ҳ О. )
Мақол шаклидаги баъзи ўхшашш мазмунини ифодалаган боғловчисиз қўшма гапларда ўхшатишдан ташқари.. натижа ёки хулосалаш мазмуни ҳам бўлади: Сув келди — нур келди. Қўшни
нелои — кўмак келди. ( М ақол ) Хатингни ўкидим - ўзингни
кўрдим. (0 .)
Бу қўшма гапларда хулосалаш, тенглаш мазмуяи ҳам англашилади.
Ўхшатиш муносабатини ифодалагаи боғловчисиз қўшма гаплар одатда икки қисмдан тузилади, қисмлар ҳам тузилиш жиҳатдан мураккаб бўлмай, бир содда гапдан иборат бўлади.
Бу турдаг.и боғловчисиз қўшма гапни ташкнл эгган гапларнинг кесимлари асосан ўтган замон шакли ва мазмунида бўлиб,
замон шакллари бир-бирига мувофиқ келадй.
Ухшатиш цуносабатини ифодалаган боғловчисиз' қўшма гапларнинг оҳаиги мураккабдир. Бир ўринда боғловчисиз қўшма
гапнинг биринчи қнсми охирига томон бир оз кўтарилиб боруачи оҳанг билан айгилиб, сўнгра гапнинг давом этиши сезилит
гмрадиган тўхтам берилади, иккинчн гап эса кўгарилкб борувчи
юқори оҳанг билян талаффуз этилади: Майни жуда кўп ичади-
ган Тўғонбекка икки коса мап ҳеч кор қилмади: чанкоқ пгуянинг лаби сувга тегди, холос! (О.)
Боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган қисмлар орасила
юқорндаги каби мазмун муиосабатларидан ташқард, яна бошқача муносабатлар ҳам ифодаланйшн мумкпн:
1) қўшма гаппинг биринчи қисмк иккинчи қисмдан англашилган ҳаракат-ҳолат, хусусиятнйнг рўй бериш п а й т и н и кўрсатади: Каттагина, чирик тўнгак орқасада м-укка тушган гав-
дага кўзи тушди, югурди,-(0.) Асқар полвон ўйланиб ҳали
жавоб бергунича йўқ эди, оғир булутли ..ҳавона артиллерия
даҳшатли гумбурлатиб юборди. (0 .) Йўлчининг кетганига
бир соат қадар бўлган эди, Гулнор кўркам сояларини т^за150
www.ziyouz.com kutubxonasi
тиб, . . . тотли кечинмаларга, ўбларга берилаб ўтарарди. (0.)
Бацт хуфтдндан ўтган; жувозхонада яироғ кўринди. (0 )
2} иккинчи қисм н а т и ж а йфодалайди: ■Айтайлик—гпузатсин! (Л. Қ.)
3) иккинчи қисм м а қ с а д ифодалайди: Эшикни бекшп —
совуқ кирмасин. Яхти ишлайлик — давлатимиз бой, ҳаётимиз
фаровон бўлсин.
Боғловчисиз қўшма гап турли-туман мазмун муносабатларнни
ифодалашда ^ўлланувчи синтактик қурилмадир. Шу сабабли боғлсвчисиз қўшма гаплар ррқали ифодаланган мазмун муносабаглари кўрсатиб ўтилганлар билан, албатта, чегараланмайди.
4. Қисмларнинг бири иккинчисини изоҳловчи
боғловчисиз қўшма гаплар
Боғловчисиз қўшма гапларнинг иккинчи қигми биринчи қксмини турли томондан изоҳлаши мумкин. Б.унда: иккинчи қисм
биринчи қисм таркибидаги айрим гап бўлакларининг маъиосинн
изоҳлайди, тўлдирувчи ёки биринчи қисмнинг умумий мазмунини нзоҳлаб, шу мазмун билан боғлиқ бўлган турлича маълумотни ифодалаши мумкин: Мён биламан; ицбол бизнини, Бизники-
дир саодат, илараф. (У.) Шуни яхши биланг: ўямас номингиз,
ўчмас бу боғлароа босган изингиз. ( 7 . Тўла) Нурага ўхшаш
цизларнинг ишқи баҳорда ёққан қордай: бир ёқдан ' ёғиб, бир
ёцдан эриб кепшди. (О.)
Бу қўшма гапларнинг иккинчи қнсми биринчи қисм таркибидаги феъл ва олмош ( биламан, шуни) -нинг маъносини изоҳлайди. Учинчи қўшма гапнинг .иккинчи қисми эса биринчи қисмнииг
мазмунини умумий равишда изоҳлаб келади.
Айрим гап бўлаклари изоҳланганда, изоҳланувчи бўлак маъноси мавҳум сўзлар (феъл, олмош, баъзан мавҳум маъноли от)
орқали ифодаланади. Бундай гап бўлаги кўпинча қўшма гапнинг
бирннчи қисми таркибида бўлиб, ун!а мантиқий урғу тушади.
Одатда, бу хил қўшма гапнинг биринчи қисми кўтарилган оҳапг
билан айтилиб, ундан сўнг кейннги гапнинг бошланишига ишора берувчи огоҳлантирувчи тўхтам бўлади.
Маъноси изоҳланаётган ,сўз гапнинг турли бўлаги вазифасида
кела олади.
Иккинчи қисми биринчи қисмнинг умумий мазмунини изоҳловчн қўшма гапларда биринчи қисмнинг мазмуни билан боғлиқ.
бўлган қўшимча изоҳ, маълумот берилади ёки муаллифнинг муносабатн ифодаланади.
Богловчисиз қўшма гапнинг бириичиси таркибидаги анрим бўлакни изоҳлаб келган иккинчи қисм ўз мазмунига кўра ўзи изоҳлаб келаётган бўлак маъносига тенг бўлади. Бунлай қиси вазифасига кўра ўзи изоҳлаб келаётган олмош ёки отнннг вазифасига тенгдир, шунннг учун ҳам букдай қўшма гап қисмнни маъноеи изоҳланиб келаёпан бмлак ўрнига қўйинт мумкин бўлади:
/•)асалан: Бир нарса аниқ эди: бу ооам уни ўзига маҳкчм мих■
www.ziyouz.com kutubxonasi
лаб кетди. (Ас. М.) Бу жумлаааги олмошни тушириб. Бу одам
уни ўзига маҳкам миклаб кетганм аниқ эди тарзида н(\ ода'Л,'ИУ м у м к и н .
Бу мулоҳазалардан маьлум бўладики, бундай кўшма ганларнгнг икккнчи ҳисми биринчи кисмига нисбатан бирор вазифани
бажаради. Бунда иккинчи қисм биринчи қисмга нисба«ан субъект;:в, объектив, атрибутив, релятив вазифада келиши мумкин. Шуннси характерлики, қўшма гапнинг иккинчи қисми бирор гап бўдагининг сўроғига жавоб бўлади (н,има?, н и м а н и ? , қ а н д а й ?
каби). Сўроқ кўшма гапнинг биринчи қисмидан берилади. Бундан вазифаси билан кўшма гапнинг иккинчи қисми гап бўлакларига тенг бўлмайди, бундай номланиш синтактик-семантик вазифага кўрадир.
А. Қ ў ш м а г а п н и н г т а р к и б и д а г и и к к и н ч и қ и с м
биринчи қисмга иисбатан с у б ъ е к т и в му н о с а б а т
м ф о д а л а й д и , Боғловчисиз қўшма гапнинг бу тури икки кўринишга эга;
а) биринчи қисмнинг таркибидаги олмош-орқали ифодаланган
эганинг маъноси иккинчи, гапда изоҳланади: Сўзлаб бердинг.
Фақат шу эсимда: эртаси куни кўзини ояганда, ёнида Собиржон йўқ эди. (А. М у х )
Биринчи гапнинг эгаси вазифасида кўпинча нарса олмоши
келади. Бу олмош ёлғиз қўлланмай, ўз аниқловчиси билан бирликда ишлатилади: бир нарса, икки нарса, ҳамма нарса, турли нарса, шу нарса кабй. Бу бирикмалардан кўринадики, нар са сўзининг бу вазиятдаги аниқловчилари ҳам маъноси умумий
бЎлган олмош ёки сонлар орқали ифодаланади., Бу ҳол нарса
сўзининг мавҳумлик маъносини янада оргтирадй, изоҳга талаб
янада кучаяди. Қўшма-гапнинг иккинчи қисми, ана шу бирикмани изоҳлайди: Б и р н а р с а анчқ эди: б у одам уНи ўзига маҳ~
кам- михлаб кетди. (А. Мух.)
б) биринчи гапда эга бўлмайди: гапнинг олмош орқали ифодаланган эгаси тушиб “қолади ёки биринчи гап бир составли
гап тарзида бўлади: Унинг кўнглидан ўтди: борди-ю, Лагпо-
фатхон дегани суви қояиб, шохида маииз бўлган кампиосимон
бир хотин бўлса-яи? (Л. Қ.) Ўзингизга маълум: кадр танқис. (0 .)
Кўринадики, биринчи қисмнинг мазмуни, албатта, иккинчи
зшсмнинг-бўлишини талаб этади.
Савол-.жавоб шаклида бўлиб, биринчи қисмдаги эгаси олмош
орқали, ифодаланган б о ■ловчисиз қўшма гаплар ҳам шу турга
киради: иккинчи қисм биринчи қисм таркибидаги олмошнинг маъносйни изоҳлаш билан биринчи галга нисбатан эга вазифагнла
бўлади: Кам табиб, бошидан ўтган табиб. (А. Қ.)
Б . Қ ў ш м а г а п н и н г и к к и н ч и қ и с м и б и р и н ч и қ и с мг а н и с б а т а н о б ъ е к т и в м у н о с а б а т и ф о д а л а й д и . Бпғлозчисиз қўжма гапнинг иккинчи қисми бкринчи қисмиипг кесимини изоҳлаши, маъносини тўлдириши ёки биринчи қисм таркн352
www.ziyouz.com kutubxonasi
билаги мавҳум мазмуили олмошнннг маъносини апиқлаштнриши
мумкин. Одатда, бундай олмош тўлдирувчи вазифасида келади.
I)
боғловчисиз қўшма гапнивг таркибидаги иккинчи қисм биринчи қисмнинг кесимини изоҳлаганда. маъносини тўлдиргакда,
унга нисбатан қуйидаги мазмун муносабатларида бўлади:
а) маълум воқеа, ҳодисалар ҳақида хазар.
Боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисми бирор воқеа, ҳодиса ҳақида хабар беради, шу. йўш билан биринчи қнсмнинг кесимидан англашилган маънони изоҳлайди, тўлдиради.
Бу хил гапнинг биринчи қисмининг кесими аитмоц, жавоб
бермоқ, тушунтирмоқ, ёзмоқ, ваъда бермоқ. огоҳлантирмоқ,
келишмоқ, талаб қилмоқ, рухсат этмоқ каби феъллар орқали ифодаланади: Василий Иванович тўғри айтади: бригада
■бирор касбдаги одамни четдан чақиршига муҳтож бўлмл син. (Ас.М.) У ёзибда: — Баракалла, ўртоқ шопр, қани дўсгплик, оғайнилик, ҳафсалам пир. (Ғ Ғ ) Фахр билан силкиб кўл,
Дёрлао: тилаймиз оқ -йўл. (Қ. Ҳикмат)
Боғловчисиз қўшма гапнинг бу тури кўпимча муаллиф гани
ва кўчирма гапдап тузилади. Бу ҳолда муаллиф гапи кўчнрма
гапдан ол,аин, унинг ўртасида ёки ундан сўнг келиши мумкин.
Муаллиф гапининг кўчирма гапдан сўнг ' кели.ши кам бўлиб, у
асосан оғзаки нутққа хосдир: — Сенда ўша китоб борми? Бўлса, эртага Қомилга келтириб дерсанг, яхши бўлар эди, — де~
ди.
'
Муаллиф гапининг кўчирма гапдан рлдин ёки, айниқса, кўчирма гап орасида келиши ёзма нутққа хослир: — Шу кузда, —
деди отам, —■мактабга берамая деган ниятим бор. (С. А.)
Айрим ҳолларда кўчирма гапнинг айнан ўзи эмас, унинг маз;муни ифодаланади: Ефнм Данилоеич тушунтариб бердн- Кап.и-
тан Каримов Жўрахонни ўлдирган ва бошқа катта жиноягп*
ларни зиммасига олган бандитлар изига тушибди. (Ас. М.)
б) бирор воқеа, ҳодисапи тушуниш, қабул қилиш.
Бу’ ҳолда биринчи гапнинг кесими кўрмоц, царамоқ, эшитмоқ, эсламоқ, танимоқ, сезмоқ ва шу каби феъллар орқали
ифодаланади: Мот қолмайли, ўзим кўрган батрак Қўкап —
Қандай сўзга, кандай онгга келиб етган. (Ғ. Ғ.) Кўрдингагқу,
қанча ерга экин эккан.иан. (0.)
Боғловчисиз қўшма гапнинг бу турида биринчи қисмнинг ке.симидан англашилган ҳаракат-ҳолат орқали нималар ўқилгани,
тушунилганини қўшма гапнинг иккинчи қисми кўрсатади.
в) фикрлаш жараёии, кишининг ички руҳий ҳолати.
Беғловчисиз қўшма гапнинг икқинчи қисми кишининг фикрлаш жараёни, руҳий ҳолатини ифодалайдн. Бу ҳолда биривчи
гапнинг кеси?,}и ўйлаяоқ, тушунмоқ, райқамоқ, билм.оқ, ишан-'моқ, унутмоқ, ҳисобламоқ-, кўрмоқ, иқрор бўлмоқ, игтамоқ,
қўрқмоқ. хаефсирамоқ, ҳайрон булмоқ каби феъллар орқзли
ифодалаиади: Англадим мен, сендагй фикр, Сенда бўлган қс~
рашлар янга, (У.) Якун қилдим: кўзёшларимга икки боисбор
;63
I
www.ziyouz.com kutubxonasi
қандай — бнлаб■бўлнас — V тупроққа буланган эди. (А. Мук. )
Билмайман, ҳозир найсн боғда, қайси гпоғда. (0.) Биз бой
отангизга Ёрматнинг цизини олиб бермоцчи эдик. хабарикгиз
борми? (О.) — Бил.найман, қаёққа йўқолди, — деди у жиддий. (0.)
- Бу хил қўшма гапнинг сўроқ гап қисми кўпинча нисбий олмош иштирок этган риторик сўроқ гап шаклнда бўлиб, бу сўроқ
асосий гапнинг олдида, ундан сўнг ёки унинг таркггбида келиши
мумкин: Нима дер эди, қизим, бола ярашипти дейди-да! (/1. Қ.)
Шу улкан қурилшиларда ким айта олади, Бйзнинг ўсмар
билакнанг кучи сингмаган? (Ғ. Ғ.) Э, ўлим жарига қулатга
сал цолдим, ўзим ҳам ишонмайман, қандай тирик қайтдим.
(О. ) . .Ким билади — тақдирнинг хоҳиши, жилваси яна қандай кўтилчаган ўйинлар кўрсатар экан. (О.)
2| иккинчи қисми биринчи қисмша нисбатан объектив муносабат 'ифодалаган боғловчисиз қўшма гапларнинг иккинчи гуруҳида қўшма гапнинг таркибидаги иккинчи қисм биринчи қнсм
таркибидаги тўлдирувчи вазифасида келган олмошнинг маъноскки
аниқлаш, изоҳлаш орқали биринчи қисмнинг мазмунини тўлдиради. Бирикчи қисм таркибидаги мазмуни изоҳланаётган олмош
шу ёки бу кўрсатиш олмошлари бўлади. Бу олмошлар асосан
тушум келишнгида бўлади, бошқа келишикла ёки кўмакчи бялан .келган шакли кам учрайди: Буни аниқ билгил, эркни та-
лаб қилар, Ҳар қадамда кураш, ботирликлар. (О.)
Бу хнл боғловчисиз қўшма гапларнинг мазмуни изоҳланаётган қисмининг кесими асосан билмоқ, айтмоқ, сўрамоқ кабк
феъглар орқали ифодаланади.
Мазмуни изоҳланаётган олмош иккинчи қисм таркибида бўлиши ҳам мумкин. Бу типдаги гаплариинг қисмларида мзштақиллик апча кучли бўлади ва қисмлар орасида изоҳдан ташқари
бошқа маъно муносабамари ҳам ифодаланади: Ғошдай оғир■
қўлларим бор, бунга'ҳеч ким туриш беролмаган. чҲ. Ҳ.) Ўн
тўққиздан ошмай гпўр, гўзал, йигит сендан шуни сурайди.
(Ҳ. О.) Зулфиқоров билан менинг масалам кўрилар эмаш,.
шунга келдим.. . (А. Қ )
Айрим ҳолларда қўшма гапнинг биринчи қисми таркибида бу ,
шу олмошлари ўрнида олмош вазифасидаги нарса сўзи қўлланади. Нарса олмоши ,ёлғиз келмай, бир, бирон каби олмош—аниқловчилар билан бирга ишлатилади. Иккинчи қисм ана шу бирик»
манинг мазмунини изоҳлаш билан биринчи қисмнинг мазмунини
тўлдиради: Қаландаров, хўжаликни айланиб юриб б и р н а р с а н и пайқади: ҳамманинг оғзида Саида. '. . (А. Ҳ . ; Учрайди
Каримдек ўқитувчилар, Аммо б и р ' н а р с а н и билмнлар
улар: Эскилик сарқити бизга тамом ё/п, Унга эргашмоқ, берилмоқ уят. (Газетадан)
В. Қ ў ш м а г а п т а р к и б и д я г м и к к и и ч и қ и с м бир и н ч и қ и с м г а н и с б а т а н а т р и б у г и в м у н о с а б а г и фо д а л а й д и . Бу хил қўшма гапларнинг бшкинчи қисми биринчи
қисм таркибидаги олмош еки отнинг маъносини аниқлаб келади.
155
www.ziyouz.com kutubxonasi
экин, асли. (У.) Мен баламан:- енгамиз, бизнинг ғалабамиз
таьмин этилган. (У.)
/ Изоҳ муносабатини янада таъкидлаш учун маъноси изоҳлаиаётган феъл изоҳловчи гапнинг бошланиши ва охирида такрор.лзниб келиши мумкин: — . . . п а й қ а м а й қ о л д и : Бу гап-_
ларни тўғри маънода айтдими ёки цояирим қилдими — б и лм а д и.
Бу хил 'боғловчисиз қўшма гаплар тузилишига кўра, муаллиф ва кўчирма гаплардан таркиб топиши ҳам мумкин: Дилдор
юрак уриишни, ҳаяжонини боса олмасдан ёстиққа бошини
қўйиб ўйлади: унутмабди, қадрдоним, у билан яшаги, бирга
жафо яекти каби зўр бахт борми? (О.)
Боғловчисиз қўшма гаплар„нинг бу гуруҳини ташкил этувчи
асосий лексик-грамматик вбсита билмоц феълидир. Билмоқ феъ'■ли одатда, қўшма гапдаги биринчи қисмнинг кесими вазифасида келиб, у ўтган замон ёки ҳозирги замон шаклида бўлади:
Билар эдим, муқаддас жангга, Ша'к-шубҳасиз боришанг лозим. Бцлар эдим, шундаи Ватанга шараф эрур бўлмоқ мулот м. (У.) Энди билдим, бизга берган ваъдалар ёлғон экан,
Кўнглингизни ўзгалар ўз кўнглига солган экан■ (У.) Мен била.ман: фақат бизга боқар, Бизникидир асл келажак. ( У )
Мен баламан: у ер бўз, Гул тергани кетган. эмассан. (Зулфия)
Айрим ўринда билмоқ феълининг шарт феъли шакли ҳам
қўлланади: Билсанг, менинг ҳам ўғлим Колди Сенинг ерингда.
(ҳ . О )
Одатда билмоқ феъли кесим вазифасида келган гап йиғиқ
гап шаклида бўлади. Агар бу хил-гап таркибида восигасиз тўлдирувчи қўлланган бўлса, изоҳлобчи иккинчи гап ана шу воситасиз тўлдирувчининг маъносини изоҳлайди: Д а д а м н и биласиз — оғир шига ярамайдилар. (А. Қ.ў Мен сизн. ц биламан,
сиз бундай қилмайсиз. . . (О.)
Билмоқ феъли кириш бўлак вазифасида ҳам келиши мумкин.
Бу ҳол билмоқ феьлининг маъно ва вазифаси сусэйган ўринларда рўй беради.
Билмоқ феълининг кириш бўлак вазифасида келиши унинг
ўринлашиши ва қандай гап тури билан бирга келишига, маъно
даражасига, мантиқий урғу олиш, олмаслигига ҳам боғлиқ. Агар
билмоқ феъли дарак гапларнинг ичида ёки охирида келса, кўпинча, кириш гапга яқинлашади: Ҳа, к и м б и л а д и , санда
ойимнинг юмуши бордир, бир яиқишинг керак. (О ) Ўзи етиштпрган ҳар тола пакта, б и л а д и , элини қилао яароғон.
(Т: 17.) Сиз кўнгла тоза йигит, б и л а м а н . . . (О.)
Объектив муносабаг ифодалаган бу хил боғловчисиз қўшма
гапларнинг иккинчи. хусусияги шуки, бу хил қўшма гапларнинг
биринчи ёки иккинчи қисми сўроқ гап шаклида’ бўлади, асосий
изоҳ 1 ап ана шу сўроқ гап бўлади. Бундай сўроқ гап биринчи
ёки иккинчи ўринда келади: — Ўзинг кимсан, айт-яи . . . .
. . . ҳолсиз яўзилиб ётган бу одамнинг юз-кўзи-ю, уст-боши
-154
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Биринчи қисм 1 аркибндаги маъноси изоҳланаётган от одам,
хатоб, хабар, воқеа, салом, талаб, манзара ьаби маъноси умуммй сузлар бўлиб, иккинчи гап ана шундай сўзларнинг мазмунини изоҳлаш, аниқлаш й\'ли билан биринчи гапда ифодаланган
фи-крни тўл.чиради. Бундай отлар одагда эга ёки тўлдирувчи вазифасида бўлади Х у ш х а б а р олиб келдим: айиц тутдик.
У м и д и м бор:/т р аегуст туни бошлаб борар нажопгга албат! (М. }К.) Йул бўйи ў т г а н - к е т г а н д а н гапириб борди.
Еуваидадаги юзбоши воқеаси, ўзининг Сибирь қилинганини, Ио~
викованинг очеркини ўқигандан кейин Москвага боргани, Новикова қ'аноай қарши олганини ва у билан нималар тўғрисида
га':лашганини гапириб берди. (А. Қ.ў Иор опа ҳам ёшлигидан
ўрганиб қолган о д а т н и тарк эта олмайди: ёши етмишдан
рртган, у ҳамон ўсма-сурна қўйиб, безаниб, силкиниб юриш'ни қўймайди. (}Кўрн.)
'
,
2. Боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмнинг таркибидаги аниқловчи ёки кесим вазифасидаги олмошнинг
маъносини изоҳлайди ва шу билан биринчи гапнинг мазмуннни
тўлдиради, аниқлаштиради.
Маъноси изоҳланаётган олмош кўпинча шундай кўрсатиш олмошидир, бошқа кўрсатиш олмошларининг (бундай, шу) қўлланиши кам учрайди. Боғловч-исиз қўшма гапларнинг бу турида
иккинчи қисм биринчи қисм таркибидаги маълум бир предметнинг хусусияти, белгисини аниқлаш орқали шу предмет ҳақида
қўшимча маълумот беради, ҳар икки кисмда бир хил предмет
ҳақида фикр .юритилади: Ш у н д а й кунлар бўлган, Алишер
майда харжлар учун ҳам тангасиз қолган. (О.) Ш у феъллари яхши: ҳеч кимна бировнит олдидсС беҳурмат қилмайдилар. (А. Қ.ў
Айрим ҳолларда биринчи қисм таркибидаги шундай олмошига иккинчи қисмда унинг олмоши мос келади. Бу ҳолда иккинчи қисмнинг аниқловчилик вазифаси янада бўртиброқ ифодаланади: Мен ш у н д а й бир инсон ҳақида хабар' кёлтирдим:
у н и н г ҳар бир сўзи бебаҳо гавҳардир. (О.)
Қушма гапнинг биринчи қисми таркибидаги маъноси изоҳланаётган олмош бир гумон олмоши бўлади. Бу олмош ёлғиз ёки
бошқа аниқловчи билан бирга келиши мумкии: Яна б и р ода-
тини жуда ёмон кўрардим, ўз аъзоларига қўпол муомала қилар эди. (Ж урн.) Б и р вақтлар цишлоқда бир бегона киши
гцайдо бўлиб қолган эди, — ёши улгайган, хучимуйлов, яна
бўнинг устига ҳар хил ҳунарга фартг. . . (О.) Ииколиннинг
ҳалбини янги б и р ■цўрқинч, таталарди: ўқ-дори, озиқ-овқат
унда чегарали эди. (О.) Саидахон, қизим, менда ҳам б и т т а
савол бор: раиснинг хатоси топилган эмиш, масаласи қачон
кўриладиР (А. Қ.ў Б и р оқсоқол кўрдим—бўйи чипордек, Эгнида беқасам, кўкраги ояиц, Қора чақмоқ каби ҳануз қорачиқ.
Билакларда йўлбарс қуввати бордек. (Мирт.)
Бир қисми иккинчисига ниебаган аниқловчи вазифасида бўлган қурилманинг ўзига хос бир тури бор. Бу хил қурилмалар
156
www.ziyouz.com kutubxonasi
изоҳловчи қисм биринчи 'ўринда, изоҳланмиш бўлак нккинчи
цисм таркибиДа бЎлади: Наманганда, Надежда Павловнм деган
тутинган опам бор эдилар, ўша каши ўргатганлар. ( А. Қ.,) ’
Бу қурилманинг биринчн қисми иккинчи қисм таркибидаги
ўша киши бирикмасини изоҳл; йди.
Маъноси изоҳланаётган олмоши бўлган қисм иккинчи ўринда
бўлиши маъно ва услуб талаби билан бўлади: Ботирлари канал
цазади, Шоирлгри ғазал езади, Жувонлари айтади алла,
Куйяилари ўқийди ялла, Пазандари ёпади ширмон, Қарилари
кутади меҳмош —Бу шу н д а й и н ! ажиб диёрдир. ('Ҳ. О.) Бу
ҳолатда изоҳловчи гапнинг мазмуни биринчи ўринга қўйилади.
Боғловчисиз қўшма гапнйпг иккинчи -қисми биринчи қисм таркибидаги олмошдан бошқа сўз туркумларидан (асосан, сифатдан)
ифодаланган аниқловчннинг мяъносини изоҳлаши, унИ аниқлаштириши мумкин: Қарияларнинг яхши сўзи бор-— қўрцмас
қирқ , йил қирғинда 'юрса, қилич, ўтмайди. (О.) Отам деҳқон-
чиликдан бўшаган вақтларида и к к и иш балан машғул бў.трди: бу ишларнинг бари тегирмон чарки ясаш бўлиб; иккннчйси тўқимачилик эди. (С. А.) Яна ним.а б а л о исмлари
бор — тилим ҳам келишмайди. (О.)
Маъно и изрҳланаётган олмош биринчи қисмникг кёсими вазифасида келиши ҳам .мумкин. Бу ҳолатда олмошларнинг ҳар хил
турлари қўлланиши мумкин бўлади (шундай бўлса-да, шу, шундай олмошларининг қўлланиши кўпроқ учрайдик Менинг мас-
Л!ҳатим шу: ўз муҳокама ва маслаҳатларингда ҳамиша Ватан манфаати ҳамда халц манфаатларини ҳар нарсадан
юқори қуй. (М. Ибр.) Г а н б у н д а й : тунов кун кўз олдимда от нобуд бўлди. (0. ) Киромиддинниш гавда тузилиши бошқача эди: бўйи ёшига қараганда узун, боши оддий болаларникидан катта, бўйи тўла ва кўкраги. кенг эди. (О.) К им бўлар эди., сув ёқалаб юрган сўвчилардан биридир. . . (С. А.)
Баъзан биринчи қисмнинг олмош билан ифодалапган кесими
яшириниши мумкин: Фақат бир илтимос, кўркам чаманда,
очаб гул ғунчалар этганда ханда . /Кувонмарг ғхнчани эсла,
ёд эт, Унутма, доимо руҳимни шоо эт (У. ва И. Султ ) Би -
роқ, шартим — сўз қолмасин йўлда-чўлда. (С. /К.) Қарз орта.
борганининг сабаби — пулнинг танига унинг фойдаси ҳар йил
қўшилиб турди. (С. А.)
Боғловчисиз қўшма гапнинг бу тури, биринчи, асосий гапнинг
эгасига диққатни жалб эгиш зарур бўлганда қўлланади: иккинчи изоҳловчи гап олдинги гапга нисбатан мазмунан кесим'бўлади, эганинг хусусият ёки ҳолати'ҳақйдаги ҳукм, тасдиқ ёхуд
инкорни ифодалайди.
1
Одатда, атрибутив муносабат ифодалаган гап иккинчи ўрннда келади. Агаэ гапни мазмунан бўргтиркш, унга диққзтни жалб
этиш лозим топилса, бу хил гап бнринчи ўринда келади: 7онг
шамоли, Синдир мени ҳамда қув, Йироққа элт кукунимни,
Эр юрган издал кетай, арзим шу. (Саҳобиддин .Али) ,
15?
www.ziyouz.com kutubxonasi
ши олшида: маориф назоратидан каттагина бир вазифани беришди. (А. Қ.)
Қуйидаги қўшма гапларда биринчи гап иккинчи гап таркибидаги ўрин ёки равиш ҳолининг маъносини изоҳлаб. келади: Оч>
ликдан қўллар цимирламайди, чиғириц ўци айланмайди, бунд а й ишлшидан сизга бирор манфаат йўқ, бой ота. (С. А.)
Кейин. Соҳибжамор-нинг ота-оналари цаерда туршшми сурпштирди, ў ш а ё ц ц а цараб йўл олди. (Эртак)
Одатда, ҳолнинг маъносини изоҳловчи
келади. •
гап
иккинчи ўрннда
5. Иккинчи қисми умумий изоҳ бўлган
боғловчисиз қўшма гаплар •
Боғловчисиз қўшма гапнинг юқорида келтирилган кўринишларида кўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисм-таркибидаги айрим бўлакларнинг мазмунини изоҳлайди. Боғловчисиз қўшл5а гапнинг яна шундай ту.рлари боркн, уларда иккинчи қисм
биринчи қисмнинг умумий мазмунига изоҳ беради ёки биринчи
қисмнинг кесимидан англашилган ҳаракат-ҳолат, хусусият асосида нималар рўй беришини ифодалайди, ёх ў д биринчи қисмда
ифодаланган мазмунга бўлган муаллифнинг муносабатини ифодалайди:
''
х
1) иккинчи қисми биринчи қисмнинг мазмунини изоҳлаган
қўшма гапларда биринчи қисмининг кесими кўпинча от кесим
бўлади : "Менинг билишимяа, Қаландаров тошцин сув: тегирмонни бузиши ҳал мумцин, юргизиши ҳам мумкин. (А. Қ.)
Ўзбекистон ўзингиз кўргандагидай — далада, шаҳарда иш цайнаб ётибди, — жавоб берди циз кулпмсираб. ( О .) Қосим мироб
айтарди: агар қўрцмасанг, энг ооамхўр дарё ҳеч. нима цилолмайди — сувнинг ўзи цирғоцца чицараб цўяди. (О.) Аксар уйлар хароб ва кимсасиз эди — эшиклар кўчирилган, деразалар
синиц, ҳовли юзада ҳар хил қацир-цуцирлар сочилиб ётарди.
{О . ) Ҳамиша кулар юз, юмалоц, сергаи рус оитазининг чўмичи цоронғида ҳам янглшимади — худди „норма* ни солди. (О.)
Итлар, — деди отлиц ўз-узига, — худди амирнинг одамларидай, тегмасанг ҳам," сенга ёпиишб жонингдан безор цилади.
{С. А.)
/
Бу турдаги қўшма гапларнинг иккинчи қисмида изоҳ билан
баробар қўшимча маълумот ҳам ифодаланаяи: Бироқ бир неча
минут йчида аҳвол англашилди: чекиниш вақтида ўз қисмидан узилиб цолган бир взвод жангчилар йўл цидира-цидира
тасодифан буларга дуч келган. ( О ) Элатлар айрилишда —
бира фронтга, бири заводга кетди. (О.)
Боғловчисиз қўшма гапнинг қисмлари синоним мазмунли гагтлардан тузилиши мумкии: Кўзим йўлда — кутмоқдаман. . . (О.)
2) боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмининг кесимидан англашилган ҳаракат-ҳолатдан сўнг, унинг
асосида иималар рўй беришинк ифодалайди. Бу ҳолда биринчи
159
www.ziyouz.com kutubxonasi
Изохлзнаётган гап бўлаги от орқали ифодаланиши му.мкин. Бундай қурилмаларнинг қисмлари мазмунан анча мустақил бўлади.
Қўшма гапнинг иккинчн қисми биринчи қисм таркибидаги маълум бир огни изоҳлаш билан биринчи қисмнинг мазмунини тўлдиради: Китоб бор — шаллаци, беор, беқарор, Бетит бўлар,.
пгитрар ҳар сокин юрак (С. Вурғун). Ёрмат ои.гасининг боцка кўчиб кетганини эшитиб афсус қилди: кошкцйди, Гулсумбиби шу ерда .бўлса, Гулнорнинг „бузуқлигин ни унинг қуло ғага еткизса. . . (О.) Энди мақсадга келайлик: катталар бил ш гаплашганингизда, мени бошқа бир юмушга ўтказсангиз.
(О.) . . . араваларни илдамлик билан бўшатиб, юкларни бойникига ташишга киришилди. Арава-арава ун... гуруч, қоп-қоп
бодом, писта, кажаваларда ҳолвалар, қирқ-эллик катта-кияик яшикда ҳар хил мевалар. . . (().)
Г. Қ ў ш м а
гапнинг
иккинчи
қисми
биринчи
қ и с м г а н и с б а т а н р' елятив м ў н о с а б а т д а б ў л а х и .
Мазмуми изоҳлаиаётган ҳол олмош ёки равиш орқали ифодаланиши мумкин.
х
Қўшма гапнинг биринчи қисми таркибидаги изоҳланаётгак ҳол
ОЛМ.ОШ- орқали ифодяланиши мумкин. Бу вазифада асосан ш у н дай олмошн қўллапади: Мен сизни биламан, сиз б у н д а й қилмайсаз, хўжчаин -ксшситса, сукса, ғазабингиз ут олмайди.,
яна пасаяди. ( О.)
Изоҳловчи гап кўпинча кўчирма гап бўлади ва ш у н д а й
олмошнинг маъносини изоҳлаш орқали биринчи қисм кесимининг
маъносини изоҳлайди, тўлдиради: Ёшлигимда онам менга доим
шундай деб уқтирарди:
Баъзан шундай олмоши ўрнида бундай кўрсатиш олмоши
қўлланади (бундай олмошининг маъиоси аниқроқдйр. Шунинг
учун унинг қўлланиши чегараланилган): ...биз бошқа давлатларпинг вакилларига б у н д а й деяпмиз: келинглар, тинч-тотув
яшаш ва ияки ишларга аралашмаслик сиёсатини ўтказайлик.
(Газ.)
Биз б у н д а й деяимаз: атом ва водород қуроли синовлашни тақиқлайлик. ( Газ.)
Айрим ҳолларда шундай, бундай кўрсатиш олмошлариданташқари изоҳлаяувчи гап таркибида қандай олмоши ишлатилади.
Бў хил қурилмаларда изоҳловчи гзп изоҳланувчи ‘гапнинг таркибидаги олмошнинг мазмунини эмас, ҳаракат-ҳолатнинг қай
тарзда рўй беришйни кўрсатади: Бирон аёл сўзга чиққундай
бўлса, унинг қ а н д а й ўтиршиини кўрсангиз: бу аёлга ҳамма
гапни гуё ўзи ўргатган, энди мажлисда ўтиришдан мақсади —
билиш — қани, ўргатган гапларини эплаб айта оладими, йўқми? ( .4. Қ.^
БоғловчисиЗ’ қўшма гапнинг бирикчи қисми таркибидаги мазмуни изоҳланаётган ҳол равишлар орқали ифодаланиши мумкин.
Б у хил равишлар асосан ҳолаг равишлари бўлиб, ўран ва бошқа равкш турлари кам қўлланйди: Бу ерда уни жуда яхшиқар158
www.ziyouz.com kutubxonasi
қисмкинг кеснми кЎпинча царамоқ феъли ва унинг синонимлари
кўрмоқ, кўздан кечнрмоц, кўзи тушмоқ феъллари ва баъзан
ташиимоқ, тикилмоқ каби феъллар орқали ифодаданади: Ҳа.чсираб, томоғи қупаб, баландликдан теваракка қаради — хес
зот йўқ. (О ) Қизча ялт эпшб қаради — унинг лўппи юзлари•
да томчилар юмаланарди. Бектемирга- ҳамма нарса аён бўлди. (О.) Оёқ учи бплан секин-секин бориб, дарча ёриғидан м ўралаб қаради, кунчиқар томонда катта ўчок, қозонда шўрва
қаЛнаб тўрипти. (Эртак) Сўлғин, сариқ ўт билан \қопланган
. далада қоп-қора иккита танкни кўрди — бири қийшайган, иккинчиси эса тумшуғили ерга қадаган. (0. ) Нарида ётган милтиққа кўзи тушди, таниди — ўзиники. (0.) Ўктам Комила
орқасидан юриб, кенг текис, баҳаво маидонга чиқди; майдоннинг бир томонидаги тепаликда усталар икки қаватли катта иморат қурмоқда эдилар. (0 .)
Сектемир ертўлага кирди — сигир йўқ. (0 .)
Айрим ўринларда биринчи қисмиинг кесими от кееим бўлиши
ҳам мумкин. Бунда от кесимдан ан!лашилган маънонинг хусусияти тўғрисида гап боради: Атрофда ғув-ғув пашша: оёқларга
ёпишади, бурун катаклаоига суқилади, қулоқларни узади. . ,
бир зум тинчлик йуқ: (О.)
,3) қўшма гапларнииг иккинчи қисми биринчи қисмда ифолаланган мазмуига умумнй изоҳ бўлиши ёки муаллифнинг муногабатинй ифодалаши мумкин: Йигит сўзидан, арслон изидан қашпмас — боболаримизнинг бу ҳикматли гапага ишонингиз. (О }
Мажлис тааинлак бир фикога келмасдан тарқалди, зотан
Иброҳимовнинг бу масалани қўйшадан мақсади бирон қарорга
келти эмас, одамларнинг фикр-мулоҳазаларина эшшпиш эац.
('/1. Қ.) Канизак . . . бошини кўтариб Новиковага қаради: аф•
тндал, бу саволга жавоб берлоқчи эмас эди. (А. Қ.)
Иқкинчи қисм биринчи қисм мазмуннга умумий изоҳ бўлгапяа, бу, у олмоши бнлан бошлаииши мумкин, бу олмошлар мачмунан бириичи гапга тенг бўлади: Леклш қтшнчилик торта-
миз, бусиз бўлмайди. (А. Қ.)
•Бу хил беғловчнсиз қўшма гапларнинг бириичи қисми тўлиқсиз гагт бўлиб1, суҳбагдошнинг азвал айтган гапининг айни чакрори оўлади: • Нега чекади? — Н е г а э мй ш! Аҳволи танг.
(О.) — Мана, бо11 ота, ишнинг кетшии шундай, менимча, чак«ки бўлмаса керак. — Ч а к к и э мас! — Бундақанги. ашничак-
ки деймйз. ( О.)
Иккинчи қисм биринчи қисмдан'англашилган мазмуннинг худосасини ифодалаши мумкин: Ёз келди —- бало келди. (О.) Узоқ~
* Буиядк ўринлараа қушма гапцинг бириичи қисмипи ташкит этгац тўлиқсиз !ап суҳба гдошнинг ггпи бўлиб, уни иккинчи бир гаахс маълум истеҳзо,
ғэз-б ва бошқа хил охаиг билаи аТтнан такро^лазди Шуничг учуп қўшма гаплар ораскда учдрв белг иси қўйилади Бундай линиш (гг.‘Лги тлр'қўшма' гагт қурилмасини бузмайди. Кўшма гапнинг қисмлэри ундо», сўроқ. нуқта белгилари
билан ажратилиши хам мумкнн.
160
www.ziyouz.com kutubxonasi
да, ўнг томонда, тепаланиб чў:шл?ан темир йўл орқасидам,
тупгун ва аланга кўтариларди — бекат ёнарди. (О.) Еиишг
уяга тўлди, оппоқ қазгина Учта соадан ўтдинг, оилдинг уч
қирдан. ( А . У.) Зулфиқоповнинг хотин устига хотин слшиа,
албатта, аёлларга боа-феодалларча муносабат — жиноятдан
бошқа нйрса эмас . . (Л. Қ.) Узо<(да, машҳур пулелётчи Абдуллаев, унинг орқасидан Асқар полвон пулемётни судраб борарди — „расчёт ҳалок бўлибди шекилли", деб ўйлаои Еектемир тида. (О.)
Қўшма гашшпг иккинчи қисми бирипчи қисмдан енглашил'ган ҳаракаг-ҳолат, хусусиятни харзктерлайли, кандай шароитда
рўй беришини ифолалайди: Кириб келди жимгина А.нор. Қовоғидан ёғар эди қор. (0 .) 7 елефонда она сўзлар шсшгандан,
Пастки қовоқлари учади пир-пир. (М. Бобоев)
БОҒЛСВЧИСИЗ ҚЎШМА ГАЙ ҚИСМЛАРИНИНГ
ТУЗИЛИШИ
Боғловчисиз қўшма гап қурилмасини ташкил’ этган қисмлар
турли гап шаклида бўлиши мумкин. Кўпинча, улар дарак гап
шаклида бўлади. Қисмларнинг бири ёки ҳар иккиси сўроқ шаклида бўлишгг ҳам мумкии. Аммо бундай гаплар шаклан сўроқ,
мазмунан ригорик сўроқ гап бўлиб, қўшма гапнинг бошқа бир
қисми уни изоҳлайди; сўроқ гап асосан биринчи ўринда келади:
Ч'екинсинми — йўқ, ғурури йўл бермади. ( 0 .) Бўзами, арақми,
мусалларми, коньякми — қўймабфи эшон (0 ) Бека синглисага
жангчини ташштирди — қаердан, ким у, қаидай қабул қилди
уни ва ҳоказо. (0 ) „Салом жангчи ўртоқ! Мен билмайман,
сиз ким, русми, украинма, ўзбекми, қозоқми, кирғизми. . .
( 0 .)
Қўшма гапнинг иккинчи қисми соф сўроқ гап бў/.чб шаклланиши мумкин: Нима киласан, яна қашлоққа қлйгпасакмн?
! 0. )
Боғлозчисиз қўшма гапни ташкил зтган риторик сўроқ гаининг айрим турлари барқарор фразеологик гап тарзида бўлэди:
Дунёда нима к ў п —кулги кўп. (0.) Нима кўп — иш кўп. . . (О.)
. . . ғариблар қорнини. тўйдиргаи ким — Холназарбой. <Керб >
Боғловчисиз қўшма гап қисмларидан бири (одатда, сўнггиси)
буйруқ-истак гап шаклида булиши мумкин: Сувдонни лабига
тутди, ҳеч нима йўқ\ боитни орқага ташлаб, суедонни кў.
тарди —бирон томчи бўлса-чи! ( 0 .) Уларникг кўзларида гнган орзу: извошга ўтирсалар, отниқаттиқ чоптираб, „пўштнўшт!" билан шаҳарна айланаб чиқсалар, ҳаммани ҳайрон
қолдирсалар. . . (О.)
Боғловчисиз қўшма гапнинг муҳим белгиларидан бири шукк,
унинг қисмлари содда гапнинг ҳар хил турлари ва кўринишларидан ташкил тоншии мумкин. Бунинг сабаби қўтнма гзп к;«>ларининг жипс муносабаги, бир қисмнинг мазмуич ва тапкибйдаги
бўлак маъносидаи нккинчи қисмнинг ;аркнби азн бўлиб туриши11 -2315
163
www.ziyouz.com kutubxonasi
нинг пешонасига қўйди, нац оловдай . . . (0 .) Ертўланннг ис
босган деворидан унга . . . қарайда — шундай содда, шунлай
яқин ва самамий. (0.) Баъзи япасқи рус дарахтларидан нўхатпдай қизил ва қора мевалар тери.6 ошалада — такир ва
нордон. (0 .) Кўкда икки юлдуз яақнади — исмсиз, м-ажҳул аскар мсзорининг ша-млари! (О.)
3)
қисмларнинг ҳар иккиси тўлиқсиз гап шаклидз бўлиши
мумкин. Бу ҳолда кўпинча кесим ифодзланмайди: Яхши отга
бир қамяи, ёмон отга. минг қамчи (М ақол .) Одамна — бошдан. дарахтни — ёшдал. ( М ақол .) Унинг бошида яп-япги таг-
дўзи дўгшн, устида чўнтаклара қопқоқли, қайтарма ёқали
узун оқ жужун камзул, оёқларида ихчам, янги этик. : О. )
Боғловчисиз қўшма гапларни ташкил этган гапларнинг ҳар
қайсиси, агар улар икки составли гап бўлса, эгаси бўлиши шарт.
Умумий згаси бўлган гап қурилмалари, улар қанчалик кенгаймасин, қўшма гапни ташкил эгмай, уюшиқ бўлакли содда гап бўлади. ,
Шуниигдек, қўшма гап қисмларинипг кесимлари мустақил
шақлда бўлади ва ўз эгасига мослашади.
Айрим ўринларда боғловчисиз қўшма гап қисмларииинг кесимлари бир хил сўз бўлкши мумкин. Аммо бундай окр хкл
кесимлар ҳар қайси гапда такрорланиши керак: Й и қ и л г а л б а р
м арднинг орқасадан қ ў л а д а гранат аси би лан и к к и н ш
бот ар
р ў й - р о с т к ў т а р и л д и . Қон ёнди, т е .м и р ё н д и . { О . ) О м б о р ч и —
э р к а к , ф е р м а м у д и р и ^ — э р к а к , д ў к о н м у д и р и — э р к а к ! (А . Қ ) '
,
БОҒЛАНГАН КЎШМА ГАПЛАР
Боғланган қўшма гаплар деб ўзаро тенг боғловчилар ёрдзмида бириккан, мазмуни ва тузилишига кўра бир бутун/.ькшз
ташкил зтган қўшма гап турларига айтилади.
Боғланган қўшма гапни бош.қа қўшма гап қурилмаларядан
фарқлаб турувчи асосий грамматик белги уларни ташкнл этгзн
қисмларни бир-бирига боғловчи тенг боғлозчилар ва юкламзла: дир. Боғланган қўшма гапни ташкил эчган қисмлар орасида ҳ&м.
боғлозчнсиз қўшма гапларда бўлганидек, пайт, қиёслаш, саба >натижа, изоҳлаш ва айнриш мазмун муносабатлари ифодаланзди.
Бу хил қўшма гап қурилмалари -орасндаги фарқ фақаг боғлагган қўшма гапларда тспг боғловчиларнинг ишлатилишидагипп
эмас. Бу фарқ яиа айириш мазмун муносабагининг кенг қўлланишида, сабаб ва патижа мазмун муносабатини ифодаловчи гап
қурилмаларининг мустақпллигида ва ҳар бир мазмун мупоеабпти ичида ўзига хос мазмуи турларининг ифодаланишида кўринади.
Боғланган қўшма гап н«смлари орасида турли мазмун муносабатларининг и родаланишида шу қксмлар тзркибмдаги гап бўлакларининг маъноси ва ўрипдашиши, .уларнинг мазму-нак ға
грамматик жнҳатдан ўзаро муносабати, айрим боғловчи сўзласнцнг қўллааиши, гапяарнинг оҳанги каби, .омиялар асосий роль-
www.ziyouz.com kutubxonasi
дадир. Боғловчисиз қўшма гаплар жонли нугцни акслантирғани
учун ҳам анча эркин тузйлади.
1. Боғловчисиз қўшма гап қисмларидан бири ёки ҳар иккиси
бир сосгавли гап шаклида бўлиши мумкин. Бу хил’ гапларнйнг
ўринлашишида ҳам эркинлик кўринади
а) шахссиз гаплар: Эшакни яйдоц миниб бўлмайди — йици-
тади кишини, (А. Қ.) Азиз дўстим, сени жуда кўргим кела•
ди, соғиндим. ( Ш. Р.)
б) шахси номаълум гаплар: Ётган ҳўкизга ем йўц, дейдилар. (Керб.)
в> шахси умумлашган: Мингларча чацирим шимолга юр,
мингларча чацирим жанубга юр — ода.и салтанатидасан . . .
(О .)
г) атов гаплар: Камол мудроц босган кўзларини ишцалаб,
боши қуйи, хаёл сурди: яна Салияа. ( 0 .) Мана, ўряон ҳиди—
бундан ёцимли нарса борми! Бу ерда ўлим ҳам — бахт. ( О.)
— Ё ўлим, ё ҳаёт — бошца чора йўқ! (О ) Ҳовли-жой, рўзғор, машина, портрет . . . нима қилса-ю, мени қанотимдан
уйга.михлаб қўйса! (А. Қ.) Ня деоим, секин бориб қулоқ. солдам. Аёл овози . . . ғалати гаалар. Тирқишдан мўраладим:
Йўлчи билан егпук бир қиз. (О.)
Баъзи атов гаплар тўдиқсиз гапларга яқин туради: Йўлчи ўз
манзалша қайпгнб, пичан ,,.тўшакка“ чўзилажан, ҳалиги. ердан яна ноғора тарақлади: базм! (О ) Қишлоқда колган бир
ҳоауч аҳоли кўчаларга тўкилган эди — болалар, аёллар, чоллар . . . (О.) Военкоматдан югуриб келсам, кўчамга кира олмайман — ғишт, темир-терсак, тутун, ўт. (О.)
д) кнфинитив гаплар: Ариза билан шикоят қилсинлар, наинки пойтахтда ғалва кўтармоқ. (О.) — Йагат серзарда бўлиит, йақилса, ер тишлаб т^риши керак, бу нима, оғиздаги
сшнч бирозга, олдириш? (О.) Душманш ўлдириш, яна узоқдан
ерга пасиб отаб эмас, рўй-рост ўлдириш, бу қандай завқ! (О.)
/чен \ни юртнинг катпга бойига унаштирсам, нодрн қиз бир
ялангоеқ билан қочибда, кулиб турган бахтига юзни тескари бураш — бу цандай нонкўолак! (О >
2. Боғловчисиз қўшма гапнинг қисмларидан бири ёкн ҳар иккиси кўпйнча тўлиқсиз гап шаклида'бўлади:
1) қисмларнинг бири таркибли эгадан ташкил топган тўлиқсиз гал бўлади (ёлгиз эгадан ташкил тошан тўлиқсиз гаплар
богловчнскз қўшма гап таркибида кам қўлланади): Мен гоҳ ҳа-
знллашсам, ёнисан кичкина суратни чицаради —учувчи кийимида бир йигит. (О.) Бектемир ўлим даласида боради — кўзларида ғазаб яшина, оҳарган юзида пўлатнинг қаҳри ва қаттиқлиги. (О.) Эртасига ҳамма одатдагича далага чиқди. Тошшемир отанинг ўзи ҳам. (И Ўктамов)
2) қисмларнинг бири кесим ва унинг таркибидаг ташкил топган тўлиқсиз гап шаклида булали: Бу кишини Козимбек ке-
йин танади —Ойнисанинг эри эди. (А, Қ.) У бив қўлини қиз•
www.ziyouz.com kutubxonasi
уПиайди. Масалан, қўшма гап кисмларкда маъноси бир-бирига
зид сўзлар ва шаклларнинг кЎлланиши циёслаш-зидлаш ва айириш мазмун муносабатини келтириб чиқаради: Урушдан фақат
б о й л а р манфаат тонди, аммо к а м б а ғ а л л а р хонавайрон бўлди. С и з яширдингиз, аммо м е н яширмайман. Бу
жандармларнинг на к а т т а с и г а ишот бор, на к и и и г и г а ишонг бор. (М. Ибр .) Майли, с и з кетинг бу маҳалладан
ё б и з куяиб кетамиз. (Л. Қ.)
А лбапа, тенг боғловчи боғланган қўшма ганни тузувчи асосий восита бўлиб қолади. Тенг богловчининг ҳар бир тури маълум бир мазмун муносабатини рўёбга чиқаришда хизмат қилади
(масалаи. ва боғловчиси бириктирув муносабатини, лекин боғловчнси қнёслаш муносабатини ифодалаган қўшма гаиларда ишлатилади ва бошқалар). Аммо тенг боғловчилар бирор мазмук
муносабати билан қатъий боғланиб қолмайди (бириктирув боғловчиси бириктирув. сабаб-натижа ҳамда изоҳлаш муносабаглари ифодаланган қўшма гапларда қўлланиши мумкии ва бошқалар).
Боғлапган қўшма гапни ташкил этган қисмлар шаклан мустақил, мазмунан ўзаро боғланган гапларда.н ташкил топади. Бундай
қўшма гап қисмларининг бир-бирига боғлиқлиги уларнинг тузилишида, кссимларнинг мазмунан ва срамматик муносабатида, умумкй гап бўлакларининг бўлишида ҳам кўринади. Шунинг учун
ҳам боғланган кўшма гап, қанча гаплардан ташкил топмасин,
яхлиг ягона бир қурилмани ташкил этади.
Богланган қўшма гаплар, боғловчисиз қўшма гаплардан фарқланиб, ёпиқ гап курилмаларини ташкил этади. Боғлангак қўшма
!аплар икки қисмдан таркиб топади. Бу қисмлар ўзаро тенг боғловчилар ёрдами билан бирикади.
Боғланган қўшма гап, қисмларининг ўзаро алоқаси оркали
қуйидаги мазмун мупосабатлари ифодаланади'. 1.' Қиёслаш муносабати 2. Бирикгирув муносабати. 3. Айирув муносабати. 4. Сабаб за нагижа муносабати. 5. Изоҳлаш муносабати.
Қўшма |апларни ташкил этган қисмлар орасида доимо ҳам
фгр хил мязмун муносабати ифодалана бермайди. Кўпинча, бир
қўшма гннда бирдан ортиқ мазмун муносабатларининг ифодаланганнни курамиз. Масалан, бириктирув муносабати бошқа мазмун
муносабаглари билан оғланиши, айирув муносабатида киёслаш
муносабагн билан сабаб-натижа муносабаги бирликда ифодаланиши мумкин ва бошқалар. Аммо қанлай мураккаб мазмун мупогабаглари ифодатанмасии, бу мазмун муносабатларининг бири
отакчи бўлиб, қолганлари қўшимча мазмун турлари бўлиб қолади.
ҚМЁСЛАШ МУНОСАБАТИНИ ИФОДАЛОВЧИ БОҒЛАНГАН
ҚУШМА ГАПЛАР
Боғлаиган қўшма ғап қисмларининг мазмуни бир-бирига қиёсланиши мумкин. Маълум воқеа, ҳодиса, белги-хусусиятларни
бир-бирша қиёслашдан мақсад улар орасидаги фарқни аниқлаш
(6 4
www.ziyouz.com kutubxonasi
■ки уларни зия қўйиш, бир-бирига номуво|)иқ ьканини кўрса'• 1 ! Ш Д И р
Киёслаш муиосабагинн ифодаловчи қўшма гаи икки марказга,
■им.н қисмга бўлинади, Ҳар икки қисм бир-бирига 1қиёсланади.
!\нсслашнинг асосида ана шу икки марказни бир-би.рига зид қўннш, уларнинг бир-бирига номувофиқ эканини кўрсашш ёгади.
ЬМунга кўра, қўшма гапни қанча гаплар ташкил этса. улар ўзаро Согланиб, бирикиб, аниқ иккн марказга гуруҳланади. Мисоллар: Ог/гам „Мирзо * ва „Ғулом " тахаллусла-ри, балак талай
теьрлар ёзган. Лекан булар бар ерга тўпланнб чицқан эм-ас.
{Ғ Ғ.) Яна ўйлаишб кўрамиз,'ҳар ҳолда сўзингна ерда қолбпумасман, лекан ундай ножўя сўздан қа-йгп. >О. ) Қоринлар
тулди, товоқлар бўшалди; лекин с ў ф и „савоб" бўлади деб, ҳалн ҳам дастурхонга тўкилган гуручларна териб, оғзига солмоқда эди. (С. А ) Фатхиллабой ҳовлисига етди, ҳовли дарчозаси ояиқ, аммо у дарвоэа олдида бар аскар еоқшлик қилиб
турар эди. (С. А )
Боғланган қўшма гапларда ҳар икки қисмнинг ёки бу қисм-'
лараан биринииг мазмуни қиёсланади, изоҳлаиади ёки бу қисмларнинг чаркибидаги айрим гап бўлакларининг маъноси қиёсланнди, изоҳланади. Айрим гап бўлакларининг маъноси қиёслаиаётганда, шундай гап бўлаги қўшм.а гапнинг иккинчи қисмида
ҳим такропланади.
Қнёслаш муносабатини ифодалаган асосий граммагик воситалар инкор боғловчилари..эса, бўлса, йўқса сўзлари, юклама.чарн ва инкор категориясидир. Қиёслаш мазмун муносабатииинг
ҳар хил маьно турларини ифодалашда лексик воситалар қулланаДи.
Қиёслаш муносаЗагики ифодалаган қўшма гапни ташкил этган содда гаиларнинг оҳанги бир ҳил бўлмайди, одагла, қўшма
таааииг биринчи қисми кўтарилган оҳанг билан, қўшма гапнинг
нккинчи кисми эса пасайган оҳанг билан талаффуз этилади; ҳар
ккки қнсм орасида анча сезиларли тўхгам берилади. Қўшма гап
таркибидаги қиёсланаётгаи бўлакларга кучли мантиқий ургу тушади 1»у урғу бўлса, эссС феъллар ёрдами билан тузилган Қўшма гапларда айииқса кучли бўлади.
Юклама ёрдами билан тузилган қўшма гапнинг биринчи қисмндз оҳанг бошка ҳолатларга нисбатан анча юқори бўлади.
Қпёслам! муносаоатини ифодаловчи қўшма гап қисмлари орасида
тўх»ам анча чўзиқ бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳолат ёзувда нуқта
ёки нуқтали вергул билан кўрсатилади. Бунда қўшма гапни ташкг.л этган қисмларнинг мазмуни анча ўзига мустақил ёки таркибн мураккаб қисмлардан нборат бўлади: О й қ и з т у р г а н е р д а н
с а л н а р и д а и к к и ёш б о л а к а т т а т о ш н и м а ш и н а к у з о в и г а
т аш лаш уч у н ур и н м о қ д а эди . А м м о к а т т а т ош б о л а л а р н и
п и са н д қ и л м а га н д е к . ў р н и д а н ж и л м а с д и . (Ш . Р .) Қ ў л и н а т и ги га уза т д и . Л е к и н ч о л б у қ и й м а т л и бую м ни қ ў л д а н ч и қ а р и ш н и и с гп а м а д и . ( О .) Ё и ш м ў н о л т и г а р о с а т ў л г а н а й ў қ
э д и к и , б и р п а х т а ч и б о й д а н х о т и н у с т и г а со в ч и ч и қ д а , ёш и
165
www.ziyouz.com kutubxonasi
элликдан ошган экан, ўғил-қизлара кўп; лекин, пул қутуртириб, ёш қизга уйланишни орзу қилган. ( О.) Шарофат Сиддиқжондан шамасига жавоб ёки ҳар иккаласанинг 'ҳам тилини боғлаб турган андишага барҳам берадиган бирон нарса
кутар; Сиддиқжон эса хотини ярашгаии келгаш га ам-ап бўлиб, унга хўжалиқнинг келажагини кўрсатиш учук нимал хр оейишни ва гапни нимадан бошлашни ўйлар эди. {А: Қ.)
Нуқтали вергул билан ажрагилган қўшма- гап қиемларникаг
ўзаро мазмуний алоқаси, нуқта қўйилган ҳолатга иисбатан яқии*
роқ ва ҳар икки гап орасидаги тўхтам қисқароқ бўладп.
Қисмларнинг орасида анча сезнларли тўхтам 'берилган гап
қурилмалари ҳам, бошқа қўшма гапларга ўхшаб, умумнй 5ир
фикрни и1 олалат учун хизмаг қилади. Қис.Мларнинг бирикнб,
яхлнт ҳолда умумий фикрни ифодалашларини иккинчи қисм бошидаги боғловчи ҳам кўрсатиб туради, боғловчн ҳар икки қ й с м »и бир қўшма ган сифатида бирлашгиради. ШундаЛ килиб, қд.млар орасидаги чўзкқ тўхгам ҳар нкки қисмни алоҳндл мустгки.т
содда гапга айлантириб юбормайди. Қисгллар орасида. и зич мяз»
мун муносабати, умумий бяр фихрии ифодалаш на қисмлкрки
бириктирувчи бОҒЛОЗЧИНМНГ мавжуд бўлиши бу тупдйгн Қур:!Лмаларнинг қўшма гапни ташкил эшшиии кўрсатадп 5у ҳс-.уагаи
қисмларнкнг оҳанги ҳам хўрсатиб турааи; биринчи қис.м, од:..!Й
дарак гапга ўхшаш, туг.мланган оҳанг билан талзсрфуз этк ч =лди; баринчи қисм охирида оҳанг тугалланмай, гапнинг
зтишига ишора берувчи махсус оҳанг билан таласрфуз эти
Бу хил қўшма гапиинг- иккиичи қисми бўлса, юқори о.чанг билги
боғланиб. гап охиркда оҳанг пасэяди, тугэлланад::.
Боғлапган қўшма гаппи ташкил этган содда гаплиршшг
нуни бир-бирига зид қўрилпши, қиёслсниш ва бу орқалн ҳ ,р
икки гапдан англашилган мазмун бир-бирн: ап фарқланиши мумкин. Шунга кўра қиёслаш муиосабатини ифодалагз с боғланг ,п
қўшма гаплар қуйидаги мазмун муносабатиии рўёбга1 чиқзриюи
мумкйн:
1.
З и д л а ш м у н о с а ба т-и н н н г и ф о д а л а н з г ш я, Қўшма
гап қисмларининг умумнй мазмуни ёки гаплаэ тгрсибндаги а.1рим бўлаклар бирор' томондан бир-бирига зид қўаклади. Бу хад
қўшма гап қисмларшги асосан аммо, лекин, бироқ боғловчилгри бириктиради. ‘
а) қўшма гапнинг бириичи қисмида шахс ёкн воқса-ҳодисакшнхоҳиши ифодалаииб, иккинчи қксмида ,шу хоҳишга знд бм.тган
вокеа^ ҳодисв рўй беради; Бу уруш, ахир, ишқ т ошақликнчнг
жойи эмас, дейман ўзимга, аммо кўнгилда ҳамшла ўшанзнг
хаёли (О.) Унинг мўлжали беш-олти километр юриб қайпшш эди, бироқ янги маишна, тўғри ва ра-воп 'асфалш й ў л
ҳавасини келтарди-ю, туман марказига тушиб чикишга каоор
берди. (Л Қ.)
б) Ппслметиинг ҳаракат-ҳолати, белги-хусусияти пгахсачнр
ҳаракаг-ҳолатига :*ид қўйигадн; Най ҳам дурустгина чал.ллди,
лекин Рафиқ дарров сандириб ташлади. (О.) Бригада ўн ет*
www.ziyouz.com kutubxonasi
■ахти кун дсганда ҳам тош-шагал араяат баянпц қатЧ яи,харар эоа, аммо ҳала ҳам. меҳнатнтг самарасини, балдарадпгаи барор белга кўринжасоа (Ш.
в) боғланган қўшма гапнннг биринчи қисмидан аиглашилгак
ҳг.ракаг, белги>хусусиягнииг зид бўлишига қарамай, иккинпи
кисмидан аиглашилган мазмун юзага 'чиқадн (бу хил гап қурил;мя..и асосий ўринии эгаллайди; / антибойватанииг нафаса и ш -
;>а, тугикб кетди, бйроц у у я лга н каба ўаи.на билм аслакка солоа. ■0.) Б ул д қ шу ерда — аямо ҳалагача бар т о.т а сувдан
длрак йўқ. {Ш. Р.)
г) қўшма гаппинг нккиичи .қисми' маълум мақсадни юзага чиқишк учун зид бўлган объектив тўсиқни ифодалайди: Холмурод
балан кўп гаплашгиса келар, лекан аложибўлмас эда. (П. Т.)
Қўшма гая қисмларидаги айрим бўлакларнинг маъноси эмас,
Оалки қисмларнинг умумий мазму-ни бир-бирига зид қўйилиши
: з у м к нн.
Зидлаш, қарама-қарши қўйиш еа, Ҳам боғловчиси ёрдами билан |узилган қўшма гапларда ҳам ифодаланадн. Бу турдаги гаплврла, ифодаланаётган мазмунга мувофиқ тарзда лекин богловчиси ёки упга сипопим бўлган бошқа сўз қўлланади, Улар иккинчи гаппинг оошида, ва боғловчисидан сўнг к е л 1,"и: Ҳамон
яопм.б, борада ва лекин кўкрага қон. {Ҳ О ) Шундай ўшои
уруғ оа арлод Ҳам ҳеч бара қичқаряади дод. (Ғ. Ғ.)
КУринадикн, қўшма гаплардаги зидлик мазмуни бўрттирилиши ёки сусайтирилиши мумкин. Шунга кўра, қўшма гап оҳангн
боланд ёки оддий (сана;н оҳанги) бўлиши мумкин. Ҳар икки
ҳолла ҳа.м маъноси зид қўйилаёгган гап бўлакларига мантнкий
ург'с тушади.
2.
Қ и ё с л а ш м у н о с а б а т и н и н г н ф о д а л а н и ш и. Қўшма гал таркибпдагк содда гаплардан англашилгак мазмун Скрбиг.яга қиёсланиши мумкии. Қиёслаш оркали воқеа, ҳодиса ёг.н
•предмет ва унииг хусусиятларп ўртасидаги фарқлар очалади.
]ў:ёслаш мазмуни аеосан бўлса, эса феъллари, шуниигдек, юкламалар, лидловчи боғловчилар орқали ифодаланади. Бу хил
қўшма гап қисмларинияг қурилишнда мувозийлик (пар;ллелизм)
сўладн.
Бу турдагн богловчисиз қўшма гапларда асосан айрим гап
бўлакларипинг маъноси- бир-бирига қиёсланади. Бўлса, эса боғлозчилари олагда маъноси қиесланаётган бўлакдан сўнг келади.
Бундай бўлак. маълумки, қўшма гапнинг иккинчи қисми| таркибида айнан такрорланади ёки олмош билан алмашади. 'Одатда
боғловчидам сўнг тўхтам берилиб, маъноси қиёслаиаётган сўзга
мактикий урғу тушади. Шу йўл билан қиёсланаётгак бўлакка
дикк.тг жалб бўлади.
Қўшма гап таркибидагн бўлакларнииг маъноси бир-бирига
•қиёсланганда:
я.) қиёсланаётган бўлакларнинг хусусиятларидаги фарқлар очилади Ошабек даҳшатланаб ёнадаги Алага қаради, Ала эса
. . . лабинл паиилаб гпурар эда. (Л. Қод.) , , , Ёз куз, қишина,
167
www.ziyouz.com kutubxonasi
кўкламини, ёзина кўп ёз, ёзган цоладур, умр эса такрор ўтажакдар. (С. Абд.) Козимбек қилмшиидан хижолат, Саида эса
ундан . . . бирон оғаз сўз кутар эда. (/!. Қ.) Х. о н з о д а . Сен.
шу имни бажар! Бойдан қутуласан, мен бўлсам ўз мақсадияга етаман ' Ҳ. Ҳ .) Мен пахта тўғрасида гапирсам-у, бомқа
майда масалаларга бошқа одамларни тўғраласак. ;,4. Қ. > —
Модомаки шундоқ экан. — деда Саада давом эптб, — сиз бюрода туриб бердингиз нама бўлди-ю, бюродан толиқарада. туриб бердиншз нама бўлди? (Л. Қ.)
Қиёслаш муносабаги кўцинча юклама вазифасидаги хам ёр~
дамчмси оркали ифодалвнади: Деда: оқди ҳамма аста шу ат рофга. Мен ҳам кардам шу гурунг, шу қувноқ са.фга. {Ғ . Ғ .)■
Ботинолмай сенга боқардим. Қуволмасдинг сен ҳам ҳссни.
{М Бобоев) — Майла, мен бундан кейин касаллак, умуман.
тиббнёт тўғрасида гапармайман, саз ҳам эшон тўғрисида га.пирманг! Ҳе:с ҳам гапирманг! А. Қ.)
б) кисмлардан англашплгаа мазмуннинг бир*бирига муеоЬиқ
келмаслиги кўрсагцлали ёки тўсиқсизлик мазмуни англчшиляди:
Бунн кўриб Қаландаров ҳайрсн бўлди: „Калтак менинг елка.нга тушаётибои-ку, нега сенинг орқанг қавара,та.?“ \А Қ.)
Энг с:и қизларимизга қаоар қурбон бўлишга, осилши ва опи лишга рози бўлдилар-ку, аммо душман йўлинп 'пйсдилар,
Москвага киришга йўл Сермадилар. \0.)
Айрим ҳояларда бу хил қурилмаларда қиёслаш бклак биога
қарама-царши қўйиш мазмуни ҳам англашилади: Ғ/има унук
бизда ҳали ҳам хотин-халажга бир кўз билак қарялааи-ю,
эркакларга бошқа кўз билан қаралади. >Л. Қ.) Лекин булс.р нинг ҳалмаси ҳовла эгасининг ҳаваси зўр-у, ҳафсала ва дади
йўқлигини кўрсатиб турар эди. (Л. Қ.)
Бу турдаги боғланган кўшма гапларда номурофнхлнк мазму*
ни лекан боғловч-иси ёрдами билан тузилган қўшма гзплардагидек кескин бўлмайди
в) иккинчи қисм таркибида бўлса, эса бўлган гап қурилмаларининг айрим турларида воқеа, ҳодиса, претметлар бно-бисига қарши қўйилмайди, иккинчи қисмдан англашилган мазмук
биринчисидан келиб чиқмайди, уларда бир-бирига яқкн в қеа,
ҳоднса ёки белги хуеусиятлзр ҳақида гап ' борадн: Аравангиз
синчқ, отингиз бўлса қари (О.)
оу қўшма гапда арава билан ог бнр-бирига қйрама-қарши
қўйилаётгани ёки қиёслаиаёггани йўқ, балки биринчи гапчинг
умумий мазмуни билаи иккинчи гапнинг умумий мазмунини қийслаш маъноси бор. Бу қиёслаш орқали белги-хусусиятлар б.иобирига зид қўйилмай, улар мазмунаи бир-бирига мувофиқ ўхшаш. тенг эканлиги кўрсагилади.
Лекин боғловчиси ёрдами оилан тузилган қўшма >аплар ҳам
қиёслаш муносабатини ифодалаши мумкин, аммо бу ҳол қўшма
! апларда қиёслаш билан баробар, иккинчи қисмда бигиичи қисмнинг умумий мазмуни ёки айрим бўлакларнинг маъьоси билан
боғлиқ бўлган қўшимча маълумот берилади.
(68
www.ziyouz.com kutubxonasi
Қиёслаш муносабатини ифодалаган бу хил боғлачган қўшма
гапларнинг шундай кўринишлари ҳам борки, унда кўшма гйпнинг бирор хисми (кўпинча, иккинчи қисми) мақол ёки матал
бўлйб, бошка кисмдан англашилган мазмун унга қиёсланади, бу
'киёслашнинг асосида, маълум даражада, қарама-қарши қўйиш
мгъноси бўлади: Бу киша „тушунтирши керак" дедалар, лекик
,,гапш гапар уқканга, жонна жонга суққанга. . .“ (Л. Қ.) Мен
қуруқ сўзнанг душманиман. Аммо етти ўляаб, бир кесаш керак. (О.) — Қазасан, қартасан,- ахир аслингга тортасан . . .
Энда жар битди-да!. . Ўза тўймаганнанг салқати қоран рғоитади, онажон, саздан ортда-ю, бизга оюар батдами!. .
( А Қ.)
-у (-ю), -ку юкламалари ёрдами билан тузилган қўшма гапларниаг ўзига хос хусусияти шундаки, бу хил қурилмаларла
қўшма гап қисмларининг умумий мазмуни бир-бирига қиёсланади ёки зид қўйилади.
о. И -з о ҳ л а ш м у но са б а т и н и н г и ф о д а л а н и и и . Боғланган қўшма гапнинг айрим турларида қиёслаш, зидлаш ва
Зошқа мазмун мукосабати билан бирга изоҳлаш муносабати ҳам
кфодаланади. Бундай қисмларнинг таркибидаги айрим бўлакларнинг маъноси ёки биринчи қисмнинг умумий мазмуни изоҳланиши мумкии. Изоҳлаш орқали қиёслаш, зидлаш муносабатларн
келиб чиқади ёки иккинчи қисмда биринчн қисмга боғлиқ бўлган
ҳўшимча маълумот берилади. Изоҳловчи гаш одатда иккинчи
ўрннда бўлади. .
Ғапнинг бирор бўлаги — букдай бўлак бош бўлак ёкн иккин•ш даражали бўлак бўлиши ҳам мумкин — изоҳланганда, бу бўлак ҳар икки қисм таркибида бўлади.
а) эга изоҳланади: укаса К а м о л эса 7 ошкентда олай мак-
табда ўқарда-ю, бароқ ўтган аал у ҳам армаяга оланда, кичик укаси: Исмоал зоотехник эда. (О.) Одамга а н д а ш а керак, лекан у н д а н ҳа.ч илгарироқ инсоф керак. (А. Қ.) Албатта. . . . ер зарурларнинг зарури, лекин қаишгоқликоан
■ьиқаш уяун е р н и н г ўза кифоя қалмайда. (-А. Қ.)
б) кесим изоҳланадк: — Сиз бар в а з а ф а д а эдингаз, —
деди у истеҳзоли кулиб, — аммо, у н а н г на эканина баздан
пинҳон тутардинеиз. (О.) Ҳозар ҳал к а м б а ғ а л м и з , лекап бу к а м б а ғ а л я и л . а к ёруғ дунёдан бўлган умадимизна
эмас, ёруғ дунёдан бўлган умидимиз бу камбағалчаликна еб,
кемириб таиглаётибди. (А. Қ.) Саддиқжоннинг юрага бироз
ға ш бўлди, лекан бу ғ а ш л и к н а н г сабабина ўзи ҳам аниқ
билмас эди. (А. Қ.)
В) иккинчи даражали бўлак изоҳлапади: Тўғра т а ш к а л о т ч и л и к н и н г аҳамаяти катта, лзкан т а ш к а. л қ и л г а н . одам т а ш к и л о т ч и н и н г соясиоа қолио кет.час•
лагя керак (А. Қ.) У, эҳтимол. . . . СааОа балап с а л о м л а ш г а н а н а унутган бўлса, бироқ (. аида . . с а л о м и г а
ўзт а маъко бериб, „ . янги котибага биринчи са.гом“, себ
қўйди. (А. Қ.) Мадкарам буқоқ ҳақиқатан балалигиОа отаса
www.ziyouz.com kutubxonasi
бп.тя ҳ а ж г а боргак, лскин. д/паси камбагал бўуаана ўчун,
шасавлнл ҳам ҳен кам ҳожи. ослшс энан ( А Қ )
ҚўШМа 1ИМНЯН' ИККИНЧИ КИСМИ
биринчисниинг
УМУМИЙ
мзз-
Хавф :/ўр, аммо аскар ҳақиқий, мағлубияпьга украмайда, Онангиз ўша' гаани айтабдими, а-йтмабдими — уни қўя беринг. {А. Қ . )
мулиии изоҳлайдн:
13'/ хил кўшма гапларнинг иккинчи қисмида биринчи кисмдаа
англашилган мазмунга баҳо берилнши, сузловчининг муносабатн
нфпдаланиши' мумкин: У ўзага ортиқча :сб бериб, ясап тусан
билан юрар, аммо бу унга ҳеч ярашмас эди. Хўжа Абдўлладек кўрнамакни жазога тортгумиздир, бунга зарра шубҳа қилмангиз. (0 .)
Ву турдаги боғланган қўшма гап қисмлари йўқса боғловчисв
билан бирикиши ҳам мумкин: Шу ерда.ўқ довули орасида ҳам,
у маънодор, сирли оҳанг билан билдирОи у, капита/нга бўлган
алоҳида ҳурматини таъкидлаш у-г\н, шундай қиларди, йўцса
ўзи камтар ва олижаноб йигит эди. ( О .)
Йўқса боғловчиси қисмлари ўзаро айирув муносабатида бўлган қўшма гапларда ҳам қўлланади.
Қўшма гапнинг биринчи қисмидаги мазмуни изоҳлаьаётган бў«
лак иккинчи қисмда ўз вазнфасида келиши ёки бошқа вазифага
кўчиши мумкин.
Изоҳлаш мазмуни ва богловчиси орқали тузилган қурилмаларида ҳам ифодаланади: Бу қишлоқнинг кўп ерларина қум бос-
ганлиги сабабла, экишга яроқла ер оз қолган ва у ерларттг
кўпяилигаш ҳам қашлоқдаги бар-аккита катта бой эгаляаб
олга.н эди. {С. А.)
Бу қўшма гап таркибида ер сўзи изоҳланади.
Қиёслаш муносабатининг мазмуни юқо1ида кўрсатиб ўтнлганлар билан чегараланмайди. Бундан ташқари, қўшма гапларкинг
умумий мазмун муносабатларига кўра, боғловчи ва богловчи вазифасидаги воситаларнинг хусусиятига кўра, бошқа мазмун мукосабатлари ҳам ифодаланзди:
1) қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмлан англашилган мазмунки чегаралайди: У, батальонда снашгер деб ҳисоб-
лакмас эди-ю, лекин отишда яхши бир снайпер каби маҳоратга эгалигини ўзи биларди. (0.) Аслида донишманд кишилар қашшоқлар орасидан етиигади, аммо, афсмски, қашшоқлар
ўқиш учўн имкон топа олмайдилар. {С. А ) Узоқда ҳеч нарса
кўринмас, лекин шаҳардан, қурилишдан ҳар хил овозлар эи/итилиб /пурарди (}Курн. ) Буларнинг ҳаммаси ҳаж Исмоилжонни энг мувофиқ номзод ҳисоблар, леки-н баъзила^ бунга
раиснинг кўнишига шубҳа билан қарар эди. (А. Қ.\
2) қўшма гапнинг ҳар икки қисмида бир-бирига мувофиқ келмаган ёки қарама-қарши бўлган воқеа, ҳоднса, ҳаракат-ҳолатлар
ифодаланиб, улардан бири рўй бериши ифодаланади. Бу мазмун
муносабати зидлов-айирув мазмун муносабати деб номлағиО,
бундай қўшма гап қисмлари йуқса, бўлмаса боғловчилари орқали боғланади: Шунинг учун бригадасидан кўнгли ҳеч тинли170
www.ziyouz.com kutubxonasi
.лаёгпган экан, Иў қ с а Саада балан бар гаплашишга муштоқ
зканана қаата-қаата аатиб, уна уйига таклаф қалда. (Л. Қ.)
Фроктда ҳазил катта гап. Б ў л м а с а , дилгарлак кашини еб
қўяди. ( О.) Шунаси жонга тегди, 6 ў л м а с а - к у , фрицни додана берамиз-а,—деди. (О .) Не қилсинки, у қанотсиз, б ў л м а с а шу онда учиб фашистларнинг кўзларини юлиб олмоққа
гпааёр эди! (О.)
-3) қўцша гапнинг иккинчи қисми биринчи қисм мазмуни би-лаи боғлиқ бўлган қўшимча маълумот ифодалайди. Бу мазмун
муносабати ифодаланган қўшма гапларда зидловчи боғловчилар
ёки фақат юкламаси иштирок этади- Ота, юртимизнинг бу
куни бахтла, чиройли, л е к и н эртаси, индини яна ҳам чиройлироч, бахтлироқ бўлади. (О. ■ Ҳамма бир-биридан якши
кийинган, л е к и н ҳеч кимнинг кийими бировникага ўхшамас'ди. (П. Т.) Чинна товоқ я'хша, л е к а н қазаси билан бўлса
яна яхшароқ бўлади. (А. Қ.) Дарда ҳадсиз, ф а қ а т йўқ дарддош. (О.)
+) зидлаш-изоҳлаш мазмун муносабати балки боғловчиси орқали боғланган қўшма гапларда яфодаланади: Ер аслоҳотида
халқнанг ера оланяайди, б а л к и ерга ҳеч муносабати бўлмаган боалар, савдогарлар, судхўрларнанг қўладан олиниб,
г.амбағалларга берилган эди. (С. А . )
Қиёслаш мазмун муносабатини ифодалаган боғланган қўшма
ганларда турли мазмун турларини ифодалаш, боғловчилардак
т;ашқари, турли лексик-грамматик воситаларнинг роли каттадир.
оунда 'аввало маъноси бир-бирига қарши қўйилган, антоним сўзлардан ифодаланган гап бўлакларк қўшма гапнинг ҳар икки қисгнида келтирилади: Саз а қ л л и одамсиз, •бароқ шунга келганда н о д о н л а к қилибсаз. (С. Акорбоев)
Буидан ташқари, қўшма гап қисмлари кесимларининг бўлишли ва бўлишсиз шаклларини қарама-карши қўйиш йўли билан
яидлаш муносабати ифодаланади: Бувинасо' кўзларадан дув-дув
ёш оқазиб й и ғ л а р , леқин унинг йиғисини хеч, кам с е з м а с ди. (Ч. 7.) Йўляа шу чоқ цанча ақяаса бўлса б е р а ш г а
т а й ё р э д а , лекпн ёнада бар тайини ҳам й ў қ эди. (0.)
.Қаландаров ҳеч қачон бунақа меҳмон кутмагана учук райижооқўм рааса барон йўл-йўриқ кўрсатар, деб ў й л а г а н эди,
бироқ раис б у н д а й қ и л м а д и . (А. Қ.)
Айрим ўринларда иккинчи қисм бошланишида қўлланадиган
бяъзи лексик воситалар ҳам (шунга қарамай, шуидай бўлса-да,
ҳолбука, барабир ка; и) зидлик муносабатини ифодалашда хизлшт қилали: Умарали машина билан сакраб, бошина кабана
мифтига ураб олар, лекан шу н га қ ар ам ай борган сари
„тезроқ юр!“ деб қистарои ( // /-’ ) Козамбек кўнмаёпшбди-ку,
.аекан б а р а б и р , кузоа тўй қаламаз. (А. Қ.)
т
www.ziyouz.com kutubxonasi
БИРИКТИРУВ МУНОСАБЛГИНИ ИФОДАЛОВЧИ БОҒЛАНГАН
ҚЎШМА ГАПЛАР
Боғланган қўшма гапларнинг қисмлари биракгирув боғловчи»
лари (ва, ҳам, ҳамда), бўлса, эса шакллари ҳамда баъзи юкла*
малар ёрдами билан боғланиши мумкин. БундаП кўшма гап
қисмлари маълум бир пайгда ёки кетма-кег рўй берган воқеа,
ҳодиса, ҳаракагларни бириктириб келади ва бу билан уюшнқ
бўлакларни эслатади: Чорпоянйнг бераги ёнида қариган Абдураҳимбой, унинг ёнида Абдуҳаким ва Мулласобшн номли ик -
ки кагпта ўғли ўтирар ва буларнинг рўпараларада, . . . т\:маннинг бойяаридан бир неча кииш ўтирмоқда эди. (С. А.)
Мажлиенинг тўрида татарча, пўстин, тапгарча телпак, татаряа кигиз этшс кийган цорна капша бир татар бопи ерлашган ва унанг ёнчда салласина катта цилиб қишлоц имоми цўнцайиб ўтирмокда эди. (С. /1 .) Буларнинг бири цишлоғимизнинг хатиби эди ва унанг снида ўрта бўйли, цок гавоали. ориц, тпуси цорамтил, оқарган ўртача соколли иккинча
сдам борар эди. <С. А.) Хуржун устига кўрпач.а тўшаб бо•
бом ( эшакка > минди ва мени ҳам унинг орцасига мингаитирдилар, ота.и ва бошқалар ииёда юриб, боғ томон йўналоак,
(С. А.) Қаландаров бир нима деб тўнғиллаб ерга царади еа
бурнининг учи пгердан йилтиради (А. Қ.) Чироц ўнгга цайрилиб ғойиб бўлди-ю, ҳаял ўтмай яцинроцдан кўзна цамаштирадаган. ёғоу сочиб чицди ва босинқи мотор товуши эшитилда. (Л. Қ.) Носиров бир нима демоцчи бўлиб оғиз ростлаганда, эшик секип секин очилда-ю, Арслонбек Қалаядаровн тг
шопдай мўйлов ниҳоятда ярашган озғин юзи кўринди. (А. Қ.)
Мисоллардан кўринадкки, қўшма гапни ташкил этган қисмлар мувозий (параллел) ҳаракат-ҳолат, хусусиятларнк ифодалайди, қисмлар мазмунан бир-бирига тобе ёки боғлиқ эмас, апмсулар бирикиб, умумий бир фикрни ифодалайди, у.мумий 5ир
фикрни қўшма гаплар тасвирлашда, таърифлашда, илмий, ижтимоий-сиёсий яутқда кўлланади. Бу хил қўшма гапларда кўшимча, ҳис-ҳаяжон мазмуни ифодаланмайди, қисмлар маълуь?
тгайг муносабатига киришадилар.
Аммо бириктирув муносабатигз киришгаи қўшма гапларнинг
қисмлари кўпинча мазмунаи ўзаро жипс боғланади, бирипикг
мазмуни иккинчйсига боғлиқ бўлади, турли мазмун буёқларн,
эмонионал маънолар ифодаланади:
1)
қўшма гапнинг иккинчи қисми биринчи қисмикинг умумч.й
мазмунини ёки, кўпинча, биринчй қисмнинг таркибидаги ейрим
бўлакларнинг маъносини изоҳлайди ва у билан боғлиқ бўлган
қўшимча маълумогни пфодалайди Бу ҳолда маъноси изоҳланаётган бўлак қўшма гапнннг иккинчи қисми таркибида қайтарилади: Ларё ёқасадаги йў.гда от аравалар бир-бирига боғлан-
ган ҳолда цатор тизилишиб турарди ва улар муз олинадаган ерга тўғрилаб цўйалган эда (Б. П.) Бу кунлардаги ижоОим ўкувчилар оммасига маълумдар ва шу йаллардаги шеърwww.ziyouz.com kutubxonasi
ларимни тўплаб „Мен 1Дарқдан келаётирман“ номла кипюб
цилдим. ( Ғ. Ғ . ) Қон тўла тепада жонон юраклар ва шқ юракларда жа-ҳон яшарин, Маърифат, ботарлик, севга, меҳнатла. (Ғ. Ғ.)
2)
қўшма гапнинг ҳар икки қисмида умумий ма.-мун ёки
айрим гап бўлакларининг маъноси бир-бирига қиёславади, зид
ҳўйилади: Эл кўзида шундай маломатли, қонунга қаралаоа-
ган бўлса, шундай қалтис йўлга юргани сизни нима мажбур
қилди-ю, сизга нима, далда берди. (А. Қ.) Аҳоли кўплнча ма кит олдидага катгпа кўчадаги қудуқдан сув т ар ео л-пиқда
сув бўлмага.н вақтларда ҳайвонлар^нл қўоуқоан с^ғоьарди
(С. А.)
8)
сабаб ва натижа: Йўлла ўз тида: „Яхши, ўтпн шу ердан қўямиз, зулм. қаерда учраса, шу ерда ёндпраш керак", оеб
ўйлади-да, сўзи, ҳаракати билан одамларни руҳлантириб,
„Олмазор“ га югўраркан, орқадан кимдир „ЙўлчхбойҒ деб чақирди. (0.)
6у хил қўшма гапларни бирлаштирувчи ва қўшма гаянинг,
мазкур гуруҳига киритувчи умумий хусусият шуки, бу хнл қўшма гапларда қисмларидан англашилган мазмуннинг бпри киши,
бир-биркга боғланиши, иккинчн қисм мазмунининг бнринчи қисм
мазмунига қўшилиши ифодаланади.
Бирикткрув муносабатига киришга қўшма гапларнн тузувчн
ва қисмлар орасидаги мазмун муносабатларини ифодалашда хиз*
мат қилувчи восшалар қўшма тап қисмлари кесимларининг замоп муносабати, гап бўлакларининг ҳар икки қисмда такрорланишидир, шунингдек, ҳар икки қнсм учун умумий иккннчи азражали бўлакларнинг мавжудлиги ва айрим лексик поситаларнинг ишлатилиши ҳам восита бўлади: Окопга генералнинг ўзи
келгана ҳақидаги хабар о н а й б ир л а ҳ з а д а шшшр-ишвнр
билан қўлоцсан-кулоцқа. ўтди ва шу заҳоптёқ солдатлар
ўрикларидан тураб, генерални зўр мамнуният билак кугпиб
олишди (О.) А в т о м о б и л ь қ ў з ғ о л г а н д а , бар ғовчр кўтарилди-ю, кейин жимлик чўкди. (Л. Қ .)
Вириктирув муносабатига киришган қисмларда асосан санзш
оҳанги бўлади. Аммо турлн мазмун турларининг қўшклиши билан қисмлариинг оҳанги ўзгаради, ҳар бир қисмнинг ўз оҳами
бўлади. Бу хил қўшма гап қисмдарининг кесимлари асосаа бир
хнл замон шаклнга эга бўлиши билан ажралиб турааи.
Бириктирув муносабати ифодалаиган қўшма гапларда қандай
қўшимча мазмун турлари ифодаланмаснн, қўшма гап қисмларидан англашилган ҳаракаг-ҳолат, хусуснят маълум бир пайтда
рўй беради, маълум пайт билан боғланади. Шунга кўра, Сириктирув муносабатида бўлган боғланган қўшма ганлар нкки гуруҳ' га бўлинади: 1) ҳаракаг-ҳолат ёки бирор белгинниг бир пайгда
рўй беришини кўрсатувчи боғланган қўшма гаплар, 2) ҳаракпгҳолат ёки бирор белгининг ке!ма-кег рўй беришинн к\рсатувчи
боғланган қўшма гаплар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
тааллуқли булади. ьундай иккинчи даражали бўлаклар аниқловчи ёки тўлдирувчи бўлиши ҳам мумкин.
II. Ҳ а р а к а г - ҳ о л а т ё к и б и р о р б е л г и н и н г к е г м а к ст рўй б е р и ш и н и к ў р с а т у в ч и б о ғ л а н г а н қ ў шма
г а п л а р . Боғланган қўшма гап қисмларидан англашилган маз.мун кетма-кет рўй бериши мумкин. Одатда, биринчи қисмлан
англашилган. мазмун олдин, иккинчи гапдан англашилган мазмун сўнг рўй беради.
Бириктирув боғловчиси ёрдами билан тузилган қўшма гапнинг бу тури, бир пайтлик мазмунини ифодалаган қўшма гапларга қараганда, кенгро< қЎлланачи: Эргаш бу сўзни зшитиши.
билан югуриб цум хомаси успииа шқоа ва мен ҳам ун.и г изи'
дан югурдим (С. А.) У шаҳардами? Ямоцниликни би.лг,р эканма? —■ деди Нура ва юраги, ненукдир, бир лаҳоа алланечук
уриб ке.тди. (О.) Шу пайт тўсатдан кўш эшиги тарацлаб
ошлди-ю , Зуннунхўжа ҳаллослаганта караб келда . . (А. Қ.\
Унда кейин мана бу М'1С ташкал этилди-ю, бунга ўша пах та заводада ишлайдаган бир йигшп каттакон бўлиб келди.
(.4. / ( ) . . . кампир . . . эшитганларини чолга сўзлар, чол эса.
дарров Қоратойга етказар эди. (О.)
Турли пайтда рўй бермаган воқеа-ҳолат: Ҳеч ким билан гап
лашмаади, гинаси бор ҳаммадан, на ялинаш кор қилада , на
насиҳат, тасалли . . . (У.) Назаримда, севгига мен ҳам цаттиц туталдим. На кундузи оромим бор, На уйқуда ҳаловат.
(У.)
На, на инкор боғловчпси ёрдами билан тузилган қўшма гап-.
лардаги кетма-кетлик мазмуни бошқа боғловчилар ёрдами би-.
лан тузилган қўшма гаплардаги кетма-кетлик муносабатига ў.чшамайди. Буларда ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятлар турли вақтларда рўй бермайди. Бу ҳолларда қўшма гапнинг биринчи қиемидан 'англашилган мазмун олдин рўй бермаслиги, қўшма гапнинг иккинчи қисмидан англашилган мазмун ундан сўпг содпр
бўлмаслиги керак, бунииг акси бўлиши ҳам мумкин.
Шунинг учун на, на боғловчиси ёрдами билан тузилган қўшма гапни ташкил эгган бу хил гап қурилмаларининг ички мазмун муносабатини турли пайтда рўй бермайдиган воқеа, ҳодисаларни ифодаловчи боғланган қўшма гаплар деб номлаш мумкии.
Кўп ўринларда қўшма гапда ифодаланган ҳаракат-ҳолат, хусусиятлар кетма-кет бўлиши билан баробар, уларда сабаб ва н"атижа маънолари ҳам ифодаланади Кетма-кет рўй бераётган ҳаракат-ҳолатларнинг биринчиси бошқа бир ҳаракат-ҳолатни юзага
келишига сабаб бўлади, сўнгги ҳаракат-ҳолат қўшма гапнинг
биринчи қисмидаи англашилган ҳаракат-ҳолат асосида рўй беради. Бундай мазмун асосаи бириктнрувчи боғловчи ёки юкламз
ёряами билан тузилган боғланган қўшма гапларда кўпроқ учрайди: Ярим соат ўтар-ўтмас, орадаги бегоналик пардаса
кўтаралди-ю. Сиддицжон саргузаштмна цасцача сўзлаб берди.
(А Н.) Бопшр. цўшан бизга ёр.Биз ҳам доимо тайёр. (Қушиц)
Фиқат илк баҳорда бир неча бор ёмғар ёғади-ю, ён бағирлар
175
www.ziyouz.com kutubxonasi
Қушма гаплардаги бир пайглик ёки кегма-кетлик асосан кесимларяинг маъноси ва замон муносабати орқали ифодаланади
1. 'Ҳ а р а к а т-ҳ о л а т ё к и б и р о р б е л г и н и н г б и р п а й тда руй б е р и ш и н и к ў р с а т у в ч и б о г л а н г а д қ ў шм а
г а п л а р . Богланган қўшма гаплар бир пайтда рўй берувчи ҳарзкаг-ҳолатни ёки бирор белгини ифодалаши мумкин. Бунда қўшма гап қисмларидаги ҳаракат-ҳолат ёки бирор белги-хусусият
тамоман бир вақтда рўй бериши ёки бажарилиши, рўй бериш
пайги қисман бир-бирига мос келиши мумкин.
1) қуйидаги қўшма гапларда ҳар қисмдан англашилган мазмун тамоман б и р п а й т д а рўй беради: . . . ўтмиш ва кела-
жак наслни бар-бирига боғлайдиган ҳалқа вужудга келтиради ва бу ҳалқани вужудга келтирадиган ҳар икки томон ҳам
ўзини, уз жинсина энг'мукаммал деб билада (А. Қ.) Тўпланиб юлдузлар кезалар. Ҳар кун нефть оққан нўллардан. Ва
ўтли болгали қўллардан. Бир кўмак, бир мадад сезалар.
(Ҳ О. ) Абайнинг ранги ўлда-ю, кўзлара оқ шоҳи қўққиларга
тикалганича қолаи. Пушкан эсига тушди (М. Л .1
Бир вақтда рўй бермаган воқеа, ҳодаса, ҳолат: Серсекенинг бу галги даьвоси қуруц шубҳа эди, холос: На унинг шоҳиди бор-у , ка унанг далили бор. (М. Ибр.)
2) боғланган қ ў ш м а гапларда ҳаракаг-ҳолат, белги-хусусиятларникг рўй бершни қ и с м а н б и р - б и р и г а м о с к е л и ш и
англашилади. Бу хил қўшма гаплар қисмларидан англашилгак
мазмун ҳаракат-ҳолаг ёки белги-хусусиятларнингрўй беришида
қатьий чегара бўлмайди: Бу вақтда кўзларим; ёш билан тўлган ва овозимда бир оз ўзгариш юз берган эди (С. Л )
Ву қўшма гапда икки ҳолатнинг рўй бериши тамоман бир
вақтда бошланиб, бир вақтда тугалланмайди: ҳара> ат-ҳолатларнинг рўй б.ериши бир-бирига қисман мос келади.
Маълум боғловчилар ёрдами билан тузилиб, бир пайтда ёки
кетма-кег рўй берадиган воқеа, ҳодиса ёки белги-хусусиятнй
кўрсатувчи боғланган қўшма гаплап орасида айрим ўринларда
қагъий чегаоа йўқолади. Бундэй ҳол ҳаракат-ҳолати ёкк белгихусусиягларининг рўй бериши бир-бирига қисман мос. келган
қўшма гапларда аниқ кўринади.
Ьир пайгда рўй берувчи ҳаракат-.ҳолат ёки белги-хусусиятни
ифодалаган қўшма гаплар қуйидаги хусусиятлари билан' ажралиб турадгг,
1. Қўшма гап қисмларинннг кесимлари бир хил замон шаклида
бўлиши. Агар қўшма гап қисмларининг кесимлари турли шаклда
бўлса, уларнинг биридаги замон кўчирилиб, улар мувофиклашади.
2. Қўшма гапнинг иккинчи қисми таркибида бир пайтлик маъносини янада бўрттириш учун шу пайт, худди шунда.шу вақтда, бирдан каби лексик воситалар бўлади ва улар гапда пайт
ҳоли вазифасини ўтайди: Шу онда чироқ шарақлаганича ергатушиб чил-парчин бўлди еа бирданига икката ўқ чиқди. (А. Қ.)
Қўшма гапнинг биринчй қисми чаркибидаги бу хил иккинчи
даражали гап бўлаклари қўшма гапнинг -иккинчи қисмига ҳам
174
www.ziyouz.com kutubxonasi
. тоғ эпгаклара майса ва лола, турли чечак, гунафшалар
балан копланади. ( Ш. Р .) „Электростанцаянн тезрогс битири:и у я у н ўртоқ Мавлонбеков катта муҳандас олиб келибдилар“ деган кабар бир пасда бутун қшилоққа тарқалди-да ,
бар талай одам йиғилди. (А. Қ.)
Кегма-ке 1 г>ўй берувчи воқеа, ҳодиса ёки белги-хусусиятни
80
нфодаловчи қўшма гаплар мазмунан икки турли бўлади:
Ь Қ'сгйма гаанинг биринчи қи:мидан англашилган мазмун тугаллапиб, сўнг иккинчи қисмдаги мазмун бошланади: Қамбара-
лининг жони чиқиб кетди ва уни чаппараспи қилаб сўкиб
ташлади (Л. Қ.) Мамасаио. йўтала-йўтала келаб эшикни очди яа меҳмокл?рнн кўриб. кўзлари олайиб кетди. (II. Т.)
Ҳаракат ҳолат, белги-хусусиятларнинг кетма-кет рўй беришини бир гапдан англашилган мазмун тугаллапгач; сўнггиси бошланишини кўрсатиш учун махсус лексик носи!а кейин (ва унинг
синонимлари) қўлланиши мумкин. Бу восита қўшма гапнинг иккинчи қисминипг бошида келади: Автомобиль қўзғолганда, бир
ғовур кўтарилди-ю кейин жимлик чўкди (А Қ
)
^ Қўшма гагпарнинг иккипчи турида ҳаракат-ҳолат ёки белгк-хусусиигларнинг бири тугалланиб, сўнг . иккинчиси бошланмайди. Авзал қўшма гапнинг биринчи қисмидан англашилган
мазмун руй беради, у тамомланмай, иккннчи қисмдан англашилган мазмун юзага чиқа бошлайди ва баробар давом зтадк: Рў-
парадаги тоғнинг бағридан қора гпутун кўтарилди ва у ердан
йўталган сингари товуш эшитилди. (О.) Семиз каламуш ерга туишб лапанглаб дарвоза томонга қочда ва болалар қийқараб , уни қувлаша бошладилар (О.)
АЙИРУВ МУНОСАБАТИН.И ИФОДАЛОВЧИ БОҒЛАНГАН
ҚЎШМА ГАПЛАР
Боғланган қўшма гапнинг айрим турларйда кисмларидан англашилган мазмун-воқеа, ҳодиса, ҳолатларнинг бири рўй бериб,
икқИнчиси рўй бермайди ёки уларнинг ҳар қайсиси рўй беради,
аммо руй бериш кегма-кет бўлади. Бу хил қўшма гап қисмларидан англашилган маз.муп, одатда, бир-бирига боғлиқ бўлмайди, бири иккпнчнсини изоҳламайди. Аммо шунга қарамай, қўшмя ган қисмлари маз.мунан бир-бирига яқин бўлган ски бир турдаги тушунчаларни ифодалайди. Қўшма гап қисмлари умумий
бир фикрпи, тушунчани, ниятни ифодалаш учуи хизмат қиладн,
шу. бир тушупчанинг, ниятнинг қисмлари саиалади: Капкиа ҳо-
вузлардаги сувларда кўлчнкалар ва шуълалар жах жам ўйната/.и. гоҳ кўланкалар ёниб кетади, гоҳ шуълаларна куланкалар ютади. (0 .) Ё подшо бирор ерга чиқаоа ёки элчи кг.пиии
куппслади. \ 0 )
Боғланган қўшма гаплардаги бундай мазм'-п алоқаси 1ьартлм
равншда айирув мунссабати деб номланади. Анпруз муносабатиии ифодалаган боғланган қўшма гап қисмлара ўзаро айируз
www.ziyouz.com kutubxonasi
\ . боғловчиси
ва айрим лексик восигалар ( баъзан, ҳали, бир) ёр*
\дами билан боғланади.
А й и р у в м у н о с а б а т и н и к ф о д а л а г а н қ ў ш м а га нлр. рникг
м а з м у н и . Айирув муносабатини ифодалаган қўшма
гап қисмларининг ўзаро мазмун муносабати уч хил бўлади:
1. Қўшма гап қисмларидан англашилган ҳаракат-ҳолатларнинг
бири рўй беради ёки рўй бермайди.
2. Қўшма гап қисмларидан англашилган ҳаракаг-ҳолатлар галма-гал содир бўлади.
3. Қўшма гап қисмларидаи англашилган ҳаракат-ҳолагнипг
ҳар иккиси рўй бёради 'ёки рўй бермайдн.
I. Қўшма гап қисмларида иф озалатан ҳаракат-ҳолагларнимг
б и р и р ў й б е р и ш мазмупи ифодаланганда, қўшма гап қпсмл :ри ўзаро е, ёки, ё бўлмаса, хоҳ боғловчилари ёрдами бнлан
бирикади. Бу хил қўшма гаплардзги бир қисмдан англашнлган
мазмун кккинчисини инкор этааи: Илгари ҳам к\>н шунОай қи:шрмади, ё бу йил ёз йссаҳроқми? (0,1 Бўйингга бўлдим, мсн
зулор, ё мен борай, ёки сен келгин, <Фольклор}
Қўшмз гап қисмларидаи англашилган ҳаракат-.ҳолатнинг бнри
, рўй берганлиги ёки рўй бериши мумкин эканлкгини яиада тзъкидлаш учуя ё боғловчиси билан баробар бўлмаса феъл. шлкл?
қўлланали: Балки, ҳозир Дилдорни осаётгандирлар, ё б ў л -
м а с а уни қийнамоқдалар, ё ' б ў л м а с а , азамат шерикяара
е.индонга босқин ясашга. мажбур бўлиб, бари қирилдими ? \0 л
Бирор той миндар, ё б ў л м а с а қизинг минаб келаётган
туянинг жиловини бергик, у етйкласин; бирон суелик жойга
туцайлик. { Журн. )
Ёки соғлозчиси ёрдами билан тузилган боғланган қгшма гап
қисмларидаги мазмун сўзловчи учун аниқ маълум бўл':айди.
шуникг учун ҳам икки хил ҳаракат-ҳолатни, тахминни ургага
ташлайди. Боғланган қўшма гапдаги бу мазмун қўшма 1 аптузилишига ҳам таъсир этади: кўпинча бу хил боғланган қўшма иппла_р сўрох гаг.лардан иборат оўлади; бундай сўроқ гаплардан
янглашилгзн мазиун бир-бирша қпёсланади ҳам: Хотан чиндан
борми, ё ағлайан ҳангомами? — кулиб деда Ўроз. ( 0 .) Ьа ёки
ўртамизда ёмоя бир гап ўтдими? Ёки а&б кўраб бизда, Уйни
'татлаб кетдими? (Ҳ. О.) Халцқа,. ватанга хизмат қилиш
тўғрцсидаги еаъдаларангаз эсингиздами, ё унутиб қўйдтгиз ми? Ёки бмнинг ҳамласа юракдан чақмаган, сохта гаплар
здиш ? (Ҳ. Ғ.)
•Айрим ҳолларда сўзловчииииг та‘хмини, гумони ифодаланган
бу турдйги боғлангзн қўшма гапнинг мазмунини изочлаш учун
улардак сўнг яна бир гаи келтирилади: Кишлоқца Салима бооадами ёт Карим• борадима — бу нарса маълум эмас м«кга.
Сўроқ гаплардан гаркиб топган бу хил боғлангап қўшми гаплар қўп:ма гапнинг сўнг ги қисмидан англашнлган' мазмунни
изоҳлаши мумкин: Омадимаз келган экан.ии, ё қурт тутииши
соғиниб цолга-н эканмизми — бирам бўлиб берди, қани знди тс-
риб тамом қилсак. (А. Қ.)
1/7
1д —2015
www.ziyouz.com kutubxonasi
'Бу қўшма гапнинг иккинчи қисмидан англашилган холат (пилланинг яхши бўлганлиги) нинг изоҳини қўшма гапнинг биринчи
қисми (ё боғловчиси билан тузилган боғланган қўшма ган) ироҳ»
лайди (пилланинг яхши бўлганлигига икки хил тахмин 'кўрсзти*
лади: ёки омадийинг келганлиги, ёки қурт тутишни соғиниб қолишгани).
Таркибида қисмларидан англашилган ҳаракат-ҳолатларникг
биригина рўй бериши мумкин бўлган боғланган қўшма гаплар-.
кинг кесимларидаги замон ва замон муносабатида ҳам узига хсслйк бор: бу хил қўшма гап қисмларининг кесимлари асосан ҳозирги ва ҳозирги-келаси замон шаклида бўлади, 'кесимларнинг
ўп ан замон шаклида қўлланиши- кам учрайди. Бунинг сабаби—
сўзловчининг тахмини, фарази кўпроқ ҳозирги ёки ҳозирги-келаси ззмонга тааллуқли бўлган ҳаракат-ҳолатларга оид бўлишидадир. Боғланган қўшма гап қисмларининг кесимлари асосан бир
хил шаклда бўлиб, воқеа-ҳодисанинг бир хил замонда рўй бе"риши тахмин этилади, кесимларидан англашилган ҳаракат-ҳолатнинг рўй беришидаги бу мослик бу хил боғланган қўшма гапларнинг ўзига хос хусусиятидир: Ё подшо бирор ерга кақади,
ёки элчи келити кутилади. (0 .)
Боғланган қўшма гаплардаги ҳозирги замон тушумчаси от,
сифат, сифатдош, сон, олмош, равиш кабилар билан ифодаланган от кесимлар орқали ҳам англашилади: Ё бой ўлш б берган
ғўза бир ботмон эмас, ёки ғўзага ёмон ғўза аралашган. (С.А.)
Ёки ер ёмонми? Уруғ ёмонми ? Ё бўлмаса ааб ҳааодам и ? ( Ғ. Ғ .)
Ёки боғловчиси билан тузилган боғланган қўшма гап қисмлари бошқа айирувчи боғловчи ёрдами билан тузилған қўшма
гапнинг қисмларига қараганда, м.азмунан, грамматик ва оҳонг
ниҳатдан анча мустақилдир, бу хил гапларда бири рўй бериши
мумкин бўлган алоҳида ҳаракат-ҳолатлар ифодаланади, 'го;с каби
боғловчилар ёрдами билан тузилган қўшма гапнинг ҳар икки
қисмида воқеа рўй бергани учун, қисмларда ифодаланган ҳаракат-ҳолатлар 'бир-бирига боғлиқ бўлади, айрим ҳолларда бири
иккинчисини келтириб чиқаради. Ёки боғловчиси ёрдами билан
тузилган қўшма гап қисмлари оҳанг жиҳатидан ҳам маълум даражада мустақил бўлади:бу хил қўшма гапларнинг ҳар бир қисми
алоҳида оҳанг билан айтилади; ҳатто улар мустақил тугаллангаи
оҳанг билан талаффуз этилиши ҳам мумкин.
Бу хил қисмларнинг бирикиб, қўшма гап ҳосил қилишига сабаб -- уларнинг мазмунидир — улар умумий бир фикрнк ифодалайдилар, умумий бир фикрнинг қисмлари ҳисобланади.
2. Айирув муносабатини ифодалаган қўшма гап қисмларидаи
англашилган воқеа, ҳодисалариинг. ҳ а р и к к и с и п у ж у д г а
келади. Аммо, қўшма гапнинг бир цисмидан англашилган ҳараракат-ҳолат ёки белги-хусусият бир вақтда эмас, турли вақтда
рўй. беради Бунда қўшма гач қисмлари ўзаро гоҳ, дам боғловчилари ва боғловчи вазифасидаги баъзан, бир, ҳали сўзлари ёр~
1/8
www.ziyouz.com kutubxonasi
далШ б.илак боғланади: Да-м жаҳяам яиқади, дам кулгим қис-
пайди. (0.) Гоҳ узоқдан оқзар кўйлакда кўринади тоғлар,
тепалар; гоҳ чўзилиб қуюқ ўрмонлар ; кўз ўнгида аста ўт а■
аар. ( 0 ) Баъзан кўнглим унга қушдай ўяади, баъзан яна чўшкқирайман. (0.)
Боғланган қўшма тапнинг бу лури қисмлари айрим ўринлар*
да мазмунан аича мустақилликка эга бўлиши, тузилиши мураккаблашиши мумкин: Гоҳ-гоҳо унинг қудратли қўллари қалал
ушлаб, чиройли ғазаллар, рубоайлар яратарди. Набираси учун
оч олиш фикри гоҳо-гоҳо илондек чақиб, бутун вужудини заларлар эди. (О.)
Бу хил қўшма гапнинг қисмлари алоҳида тугалланган оҳакг
билан айтилади ва орада сезиларли тўхтам берилади, шунинг
учуа ҳам улар орасига ёзувда нуқта ишораси қўйилади.
3.
Галма-гал рўй берувчи воқеа, ҳодиса ёки белги-хусуснятни
ифодалаган қўшма гап қисмларининг кесимлари ў^тган замон ёкн
ҳозирги-келаси' з?мон шакли ва мазмунида бўлиши мумкин. Ьу
жиҳатдая ёки боғловчиси ёрдами бнлан тузилган гап қурилмаларидан фарқланади (маълумки, ёки боғловчиси ёрдами билаи
тузилган гап қурилмалари кесимларнинг замон шакли чегараланган: кесимлаонинг ўтган замонда келиши жуда кам қўлланади).
!.. Ботланган кўшма гап қисмларининг кесимлари ўтган замон
феъли шаклида: Узоқлардан кенг водий қучоғида гоҳ кўм-кўк
ўт ўсиб ётган яйловлар кўринади, гоҳ булутлар ин солган
қип-қазил қоялар ва қоп-қоронғи даралар кўзга ташланарди.
(СО Тумка овқат вақтада Рўзамат яна эрталабкидаа унгабунга тегашиб, кушандаларининг тилани қачатаб. баъзан мот
қиларди, баъзан улар Рўзиматни мот қалашиб бараварига
нулашар эдилар. (А. Қ.)
2. Қушма гап қисмларининг кесимлари ҳозирги-кёласи замон
Тпаклида: Гоҳ узоқдан оқ зар кўйлакда кўранади тоғлар, гпепалар. Гоҳ чўзилиб қуюқ ўрмонлар. Кўз ўнгидан аста ўталар . . . ( У. ) Дам қонсараб ханжар, пичоқ. милтиқ билан ши
кўрса; дам ўт қўйиб пахталарга, оловида исинса; Дам истайди одамларнинг тилак, армони синса, Ишонч тўлган юрак
ларда ғайрат тўлқини тинса, дам юзига ниқоб тортиб, ўз
кишингоай бўлади. (У.)
Баъзая қўшма гап қисмлариникг кесимлари турли замон шаклида бўлади: Гоҳ осмонни тутиб ашула янграйди, гоҳ алла-
цаердан гармон товуши келиб қоларди. (О.) Нури гоҳ севиниб
гиирин хаёлларга ботади, гоҳ бутун вужудини қўрқув босарди. (О.)
Ву ҳолатда биринчи қисмнинг кесимидан англашилган замок кўчирилади: иккиняи: қисмнинг кесими шаклига мувофиқлашиб, ўтган замонга оид бўлади. Баъзан бу хил қўшма гап қисмларининг
кесимлари от кесим тарзида бўлади: Гоҳ ошиқ қалбнинг озоридир ишқ, гоҳ ғам-қайғунинг бозоридир ишқ. ( У.)
(>аъзан айирув боғловчиси ёряами билан боғланган қўш.ма
.ганлардан олдин умумлаштирувчи мазмундаги гап бўлади, бу
179
www.ziyouz.com kutubxonasi
ҳолда боғдовчйли боғланган қўшма гап ,умумлашгирув')и гаи»
кймг мазмунини очади, изоҳлайди: Унинг кўз олбида ласис-Сюй
даҳшатли қиёфаларда жонтнади, гоҳ унинг >скелета) гўрастонааги-оч итлар билан қоронғада суяк талашади, гоҳ пияап орасидан топган қозондан палов агаарилади. {€).)
Айирув муносабатини ифодалаган боғлангаи қЎшма гап қксмлар)! анча мустақил бўлгап очиқ қурилмаларни ташкил зггнтк
билан бошқа хил боглангап кўшма гаплардан фйрқланади. Бу
хил боғланган қўшма гап таркибида ҳар бир айирув боғловчи
елоҳида бир қисмни ташкил этади ва бу кисмлар ў.чаро бир-бн»
рига боғлиқ ёки тобе бўлмаНди. Шу сабабли айнрув мунс. абатинн ифодалаган қўшма гапларнимг бнр неча қссмлардан —ганлардан тузилишк табиий бир ҳолдир.
у
САБАБ-НАТИЖА МУНОСАБАТИ1-ГИ ИФОДАЛОБЧИ
БОҒЛАМГ'АН ҚЎШМА ГАПЛАР
Боғланган қўшма гап қисмларининг бири маълум вокез, ҳоднса, ҳолатнинг рўй беришига сабаб бўлган воқеа, ҳодиса, ҳолатни. иккинчн қисм эса • шу сабаб асоеида рўй берган воқеа,
ҳодиса, ҳолатки ифодалайди. Масалан: Аног> сўзлар еа Зайнаб
қалби тол баогидай дир дир қалтирар. ‘Ҳ. О.)
Бу қўшма гапнинг иккинчи қисми (Зайнаб қалбининт қалтираши) биринчи қисмдан англашилган ҳаракатнинг (Анор сўзлашинннг) натижасидир. Қўшма гапнинг биринчи қисмидак англашилгаи мазмун иккинчи қисмдаги мазмунни юзага келтиради
Сабаб ва натижа муносабатипи и(| о-га;,а>'2 н қўшма гап қисмлари ўзаро бириктирув боғлойчнсн ёки ~у, -/о, -да юкламалари
ердами билан борлапади. Аммо сабаб ва натижя муносабатишб-г
юзага келишиии богловчи ёки юкламага боглаб қўйиш тўгри
эмас. Қўшм.Г гапнинг умумий мазмгни ёки унинг таркибидаги
айрим бўлакларнинг маьноси. шуннкгдек, оҳанг ва мзнтиқий ургу, модал сўзлар сабао ва- натнжа муносабатини келтириб чиқаради
Қўшма гап қисмлари кесимларининг маъносини бир-бирига
қиёслаш билан улар орасида сабаб ва катижа мукосабати ифо*
далаиганини тушуниш мумкин.
Айрим ҳолларда қўшма гап қисмлзри мазмунини қизслаш сзбаб ва натижа муносабатини келтириб чиқаришн мумкнн Бу ҳолат, асосан, юклама ёрдами билан бириккан қўшма гакларга ва
бириктирув боғловчнсн билан бириккан баъзи бир бокланган
қушма гапларга оиддир: Анзират хола эндигина ёруғ кун кў-
ршцга умид боғлаганада, аамба ва. ундан кейин какал аиш бои>,~
ланди-ю. куёв. эвази нақд бўлмаган оғир меҳнатга тсб бера
олмай , Кимсанойни олиб, шаҳарга кетиб қолди. (А. /< )
Воғланган қўшма 1 апнинг бу хили, ички мазмун муносабаги*
га кўра, эргаш гапли қўшма гапларга ўхшайди. Аммо бу :<ил
ган қурилмаллр мазмуни. грамма1 ик тузилиши ва оҳакг билаи
фарқланиб туради ва боғлакган қўшма гап бўлади.
180
www.ziyouz.com kutubxonasi
Боғланган қўшма гапдаги сабаб ва нагижаич ифодалгган ҳср.
бир қисм мазмун жиҳатдан маълум даражада мустақиллнр. С.:баб ва натижани ифодаловчи эргаш. ва бош |-апларда эсаҳар и к ки гап бир-бири билан жнпс мазмуни алоқасига ииришзди; эр,гаш гап эса бош гапсиз ўқилмайди, ишлатилмайдн. Эргаш
ли қўшма гапдаги тобелик ва ҳокимлик боғланган қўшма галда бўлмайди.
Боғланган қўшма гапнинг бу турини ташкил этган қисмлар
тузилиши жиҳатидан мустақил содда гап шаклида бўлади. эргаш гап.ли қўшма гапнинг сабаб англатувчи гапи тугаллакгдн
грамматик шаклли сўз билан ифодаланмайди, шупинг учун қгг»:
бу хил гаплар мустақил равишда қўлланмайди.
Қўшма гаг.нинг сабаб англатувчи биринчи қисмида оҳанг маълум даражада кўтарнлади на ундан сўнг қўшма гапнинг давом
этишига ишора берувчи тўхтам бўлади, Эргаш гапли қўшма гапда ҳам оҳапг асосан ана шу тартибпа бўлса ҳам, эргаш гаплаги
оҳанг анча юқори кўтарилади ва ундан сўнгги тўхтам жуда қксқа бўлади.
Сабдб ва натижа муносабатини ифодаловчи қўшма гап қисмлари кесимларида замон шаклларининг қўллапишида ўзига хсслнк бор. Мазмунан бу хил қўшма гапни ташкил этган қисмларкнпг биринчиси сабаб бўлиб, иккинчиси ундан келиб чиқадиган
натижаии нфодалайди. Шунга кўра, бириичн қисмнинг кесимн
>.тган замон ёки ҳозирги замоп шакли ва маъносида бўлса, иккнпчи қисмкинг кесими ҳозирги ёки келаси замон шакли ва маъ
носида бўлиши керак, Аммо амалда кесим шакллари анд.
шундай бўлган қурилмалар жуда кам учрайди. Одатда, боғланган. қўшма гаи қнсмларинг.нг кесимлари бир хнл замоп (купинча, ўтган замон) шаклида бўлади. Бу хил кеснмлардан а!!глашилган мазмуннинг кегма-кет рўй Сериши, Оирипинг сабаб, нккин■чисининг ундан келиб чикадиган натижа эканини коитекст, қисмларнинг умумий мазмупи кўрсатиб туради: Самандароо ламмани таниса керак Шу пайт ёнидагилардан Сндоиқжон, юлм
эканлигини сўраган ва ҳажиа Сиддиқжонга қараб турган эои,
(А Қ.) К т ялт этиб Ж амолга қаради-ю, юраги лсзрйқиб
кетди. (0.)
Кўшма гап таркибидаги сабаб ва натижани ифодаловчн қисмлар ўтган замонга онддир. Аммо улардап англашилган мазму;;
кегма-кет рун беради—сабаб олдин, натижа сўпг содир бўлади.
Сабаб ва натижа муносабатини ифодалаган қўшма гап қисмларининг кесимлари бпр хил замон шаклида бўлишларига сабаб
шунлакн, бу хил гапларда сабаб ва натижа орасида қатъий чегара бўлмайди — авнал сабабни ифодалаган қисмда ҳаракат —
ҳола? бошланган бўлса-да, у тугалланмай, натижа мазмунини
ифодалаган қисмдагн ҳаракат-ҳола.т бошланади ва ҳар нккиси
баробар давом эгади: Ғамхонада қашшоқлик кулди ва оалв ■
тутдай тўкилди. (Ҳ. О )
Бу хил гап қурилмаларининг айрим турларнда натижа бошланганда, сабаб тугалланади, ам.мо бу ҳолда ҳам сабабдан нати->
18Г
www.ziyouz.com kutubxonasi
жанинг келиб чиқиши тезлик билан рўй беради: Бемор дорини.
ичди-ю, таъсира ҳам дарров билина қолди. (Л. Қ.)
Сабаб“натижа муносабатини ифодаловчи қўшма гапларни ташкил эггаи қисмларнинг ички тузилиши, урғуси ва оҳангида ўзига хослик мавжуддир. Бунинг сабаби қўшма гапнинг иккинчи
қисмн мазмуни маълум даражада биринчи қисмга боғлиқ бўлишидадир. Одатда, сабаб ва натижа мазмунини ифодалашда айрим гап бўлаклари асосий роль ўйнайди. Мантиқий урғу ана
шундай сўзларга тушади. Қўшма гапнинг икки қисми орасида
■боғловчидан олдин тўхтам берилади ва иккинчи қисм хулосалаш,
натижалаш оҳанги, пасаювчи оҳанг билан талаффуз зтнлади: Ўр-
монжон қариялар билан ўтказган бир суҳбатида алланимадан гаи чиқди-ю, кимдир ер ислоҳотидан бурун бўлган дарё
гпошкшш лақида гапирди. (,4„ Қ.)
Сабаб-натичса муносабэти айрим сўзлар ёрдами билан бўрттирилади. Бу сўзлар, қўшма гап икқинчи қисмининг бошида ке,лади: Ер тагидан ўтказилган бу йўл уйга бемалол кариб чи-
қишим учун имкон берди ва бунинг натижасида омборим, ҳам
анла қенгайди. ( Д . Дефо)
Сабаб-натижа муносабатига киришувчи гапларни бириктиришда хизмат қилган, бундай мазмун муносабатларининг янада аниқ.эоқ, бўрттириброқ ифодалаш учун ишлатилган шу хил лекскк
злемептлар гап бЎлаги вазифасйда келади ва ўз лексик маъносига эга бўлади. Иккинчи қисм бошида шунинг учуц (ёки унгг
маънодош сўз) келган қўшма гапларда ҳам сабаб-натижа муносабатк бўлса-да, бу хил қурилмалар сабаб-эргаш гапли қўшма
гап сзкалади. Чунки, шунанг учун;ў збек тилида тобелаштирувчк
боғловчи ҳисобланади ва у бош гап таркибида бўлиб, сабаб-эргаш гапни бош гапга боғлаш учун хизмат қилади.
Сабэб-натизка м-уносабатини ифодаловчи қўшма 1гапларнинг
баъзи бир турларида қисмлар орасидаги алоқа жуда зич бўлади. Қўшма гапнинг иккинчи қисми таркибида буг • у олмошлари
иштирок этади: бу олмошлар'қўшма гапнинг биринчи қисмига
.мазмунан тенг бўлади, уни эслагади ва сўнгги мулоҳаза учунасос бўлади. Бу, у олмошлари гап таркибида эса тўлдирувчи
ёки- ҳол вазифасида келади: Отам ҳам менинг ноғора чалишимни кўрмоқчи бўлган, деган фикр кўнглимга келиб , ғўрурам яна
ҳам ортди ва бу ҳ о л н и н г таъсири билан ноғора чўпларини яна ҳам балаядроқ кўтарпб, ноғорамга қаттақроқ ура
оошладим. ( С. А .)
ИЗОҲЛАШ МУНОСАБАГИНИ ИФОДАЛОВЧИ БОҒЛАНГАН
ҚЎШМА ГАПЛАР
Баъзи боғланган қўшма гап қисмларининг сўнггиси олдинги
айтилгаа қисмларнинг мазмунига қўшимча умумий изоҳ бўлади,
уни тўлдиради, давом эттиради; улар олдилги қисмларнинг мазмунига алоқадор бўлган ёки шу мазмундан келиб чиқадиган бирор қўшимча хабарни ёки натижани ифодалайди. Бу ш л гаплар
www.ziyouz.com kutubxonasi
содда ёки қўшма гапларнинг бирикувидан ташкил топиши мум»
кин.
Иккинчи қисм биринчасига қўшимча изоҳ бўлган қўшма тап
қисмларини ўзаро боғлаш учун бириктирув боғловчилари — ҳам,
хамда , ва; зидловчи боғловчилар — лекин, аммо; боғловчи вази-'
фасидаги бўлса , эса феъл шакллари хизмат қилади, бунда ҳар>
бар боғловчи ўз грамматик маъносини сақлайди,
Қисмларининг ўзаро сем.тнтик муносабатига кўра боғлангаа
ҳўшма гапнинг бу хили икки турга бўлинади:
1. Изоҳлаш муносабатини ифодалаш.
2. Қўшимча м^ълумот бериш муносабатини ифодалаш.
I. И з о ҳ л а ш м у н о с а б а т и н и н г и ф о д а л а н и ш и . Боғланга:! қўшма гапиинг бу хил гуруҳида қўшма гапнинг иккинчкқисми биринчи кисмдан англашилган умулшй мазмунни изоҳлай*
ди ва у билан боғлиқ бўлган қўшимча ҳаракат-ҳолат, хўсусият*
ларни ифодалайди .ёки сўзловчининг биринчи қисм мазмунй
ҳақидаги фикри, баҳоси, муносабатини кўрсатади: Одамга андиша керак , лекин ундан ҳам алгарироц инсоф керак. (А. Қ. у
Қасцасини аатганда, мени ишдан■бўшатишди, бироц лен бу~
нинг уч.ун асло хафа эмасман.
Бу хил боғланган нўшма гап қисмларидан англашилган маз*
мун одатда бир вақтда рўй беради, шунинг учун ҳам қўшма
гап қисмлариниш1 кесимлари бир-бирига мос бир хил замон шак*
ли ва маъносида бўлади.
Изоҳ- муносабатини ифодалаган қўшма гапларнинг та.окибкда
бу олмоши келади. Бу олмоши одатда қўшма :ап иккинчи қисмининг бошида, боғловчилардан сўнг қўллан&ди. Бу олмошн
мазмунан биринчи гаг.га тенг келади, уни эслатади ва сўнгги муҳокама учун асос бўлади.
Бу олмоши турли вази Ьаларда қўлланади. аммо у қандай ва~
зифада бўлмасин, қўшма гапнинг иккинчи қисмида, фикр ўша
ҳақда боради:
1.. Олмош — эга вазифаснда: Озицлантириш, билан суғорти
ўртасида капгта узалишга йўл цўйилмоцда, б у эса ўғшпнинг
тупроц цатлами орасида цолиб, куяини йўцотишга сабаб бўлаётир. ( Газета )
2 Олмош — тўлдирувчи вазифасида: Яцин олта ой бўлдяки,
'мана шу осойишталак бузилда ва б у н г а сабоб, кампирнинг
гумонида, Сиддицжоннпнг онаси зди. (Л. Қ.) Эргаш, айницса,
шу кунларда кеяаю-кундуз Ҳожиянинг хйида, аммо циз б у н и
бошцаларга ошкора цилшини истамайди. (А. Мух.)
Айрим ҳолларда бу олмоши нарса, ҳоЛ каби сўзлар билан
бирга келиши мумкин. Бу ҳолда бу олмоши сифатловчили аниқловчи вазифасида бўлади; баъзан қаратқич келншиги қўшимчасини олиб, қаратқичли аниқловчи ёки тўлдирувчи вазифасида
келиши ҳам мумкин: Канизак нима қилган? Сиддикжон ўзига
б у н д о ц савол бермас ва б у н д о ц савол хаёлига хам келмас эди. (А. Қ.) Бойнинг зулми борган сари орт,ди, б у ҳ о л
зса халцнинг ғазабини янида кучайтирди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3
Бзъэзн икккнчи гап таркибидаги олмош ифодаланмайди, аммо бм конгскстдан, умумий мазмундан англашилиб т\'ради: М ул -
лп Ҳаким, бир нозик иш- бор. Лекин хайрли иш. (О.) Юрагим
у юииаёшганлиги роспг. лекин бир нимадан қўркқакимдан, иўяиганнмдан эмас. (А. Қ.)
А,йоим ҳолларда бў олмоши бутуклай ҳўллакмайди. Бундай
ҳолларда кккинчи гап ўз мазмунига кўра биринчи гапга умумий
изоҳ бўлади: — Иима қалди, жоним? — сўради Йўлла , лекан
„бетобмасак?" деаишга тала бормади. (О ) Шундан қашлоқни
кўрсам деган орзунгиз яхши. лекин шу қишлоқна бунёдга кел~
лгиришда қатнашсангиз, ундан ҳам яхшароқ бўлар эди (А. Қ.)
'2. Қ V ш и м ч а м а ъ л у м о т б е р и ш м у н о с а б а т н н и н г
и ф о л а л а н и ш и . Боғланган қ\;шма гапнинг иккинчи , қисми қўшимча маълумот ифодалаши мумкин. Қўпшмча маълумот қўшма
тапнинг бчринчи қисми билан бсиосита богланиши, ундаи келиб
чнқишн ёкн бпринчи қисмнинг мазмуни билан бевоскта боғланмаслиги ҳам мумкин
хил богланган қўшма гап қисмларини бириктириш учун
асосая. ҳам, ҳамда боғловчилари ишлагилади: Дарё томондак
гўрил.габ эсаб турган шабада йўл бўйидаги ўт-ўланларни
ВсаР. шеоротар ҳ а м д а сарғайиб бораётган арпалар ундан
мавж урап эс)и_
/ў.) Ҳафталар ўтда ҳ а м тугалди савдо.
‘ЮА Иигим тўғриланиб кетди- ҳ а м , ерим ўзимга қолди. (О.)
Аам боғлончиси қўшма гапнинг икки гапи орасида' эмас, иккинчи гапнипг таркибида қўлланиши мумкин: Сиддиқжон „унсур*
кялинасини „ҳукуматга қариш“ деган маънода ишлатар, бу
ердагилар ҳ а м шу маънода англар эди . . . ( А .Қ.)
ч ох,нда ҳаракат-ҳолатнинг ҳам боғлов-чисидан олдин келган бўлзкк?, 0::д.-.цги алоҳида таъкидлапади.
’\Ў!пимча изоҳ муносабаги ва. боғловчиси орқали ҳам ифодаланади: £ у кун.шпдаги ижодим ўқувкилар оммасига ма-ълум-
дир в а ту (тл.шрдага шеърларимни тўплаб, „Мен Шарқоан
мелаетирман<< номли китоб қалдим. (Ғ. Ғ.)
^ Воғлапган қўшма гапнинг бу хили оа, ҳам, ҳамда боғловчилари ёрдамиди тузилади. Пайт муноса'агипи ифодалашда хизмат қнлузчи бошқа боғловчилар (инкор боғловчиси, юклзма,
юулса. эса феъл такллари) бундан маъно мукосабатикн ифода'Шн;да и шла тп л ма йди.
Кўшимча маълумог ифодалончи гап қурилмаларииинг иккинЧи кис'*и бириичи қшмдан англашилгаи хабарга баҳо мўносабатини мфолалаши мумкин: Эртасига ҳам оечилар қайтмадилар
еа. бу ҳ 0_г қцшлоқ аҳолисини ташвишга солди. (I аз .)
•^ккиичи кисмида қушпмча маълумот ифодалаган ган қурилмаларн яна, тагик элсментларининг ёрдами билан ҳам тузилиши^мумКИн (ру ьосита шр асоган огзаки нутққа хосдир): Мен
тййанлаган гоплар эсннгдан чиқаб қолибди. я н а бунинг устига ичингдан бошқа гап тўқиб, ёлғонтлак ҳам қалиб са.н. ((д д ^
www.ziyouz.com kutubxonasi
Шуни ҳисобга олиш керакки. оғзаки ва ёзма нутқда қўшма
гаплар фаҳат бир хил маъно муносабатларини ифодалаш билан
чегаралаимайди, кўп ҳолларда турли маъно муносабатдари биргаликда ифодаланади. Масалан, айирув муносабати билан пайг
ва қиёслаш муносабатлари; пайт муносабати билан пайт ва айи-'
рув муносабатлари бирга ифодаланади.
ЭРГАШ ГАПЛй ҚЎШМА ГАПЛАР
Тобелаштирувчи боғловчилар ёки боғловчи вазифасидаги воситалар ёрдами билан алоқага кириб, бйри иккинчисига мазмунан тобе бўлиб, уни.изоҳлаб келган гаплар бирикмаскдан ташкил топган қўшма гап турига эргаш гапли қўшма гаплар дейилади.
Эргаш гапли қўшма гапларни ташкил этган содда гаплар ху.
сусиятига кўра икки хил бўлади: бошқа бир ганга эргашиб, т.о*
6е бўлиб, иккинчи бир гапни изоҳлаб, тўлдириб келувчп гаплар
з р г а ш г а п л а р бўлса, мазмуни изоҳланаётган бошқарувчи
гап б о ш г а п ҳисоблакади.
«
Бош ва эргаш ган грамматик ҳамда мазмуиан жипс Соғланиб,
яхлит бирликни ташкцл эгади ва умумий бир фикрни ифодалайдн.
Бош ва эргаш гап ўзаро: 1) феълнинг функционал шаклларишшг қўллзниши (турли грамматик воситалар билан бирккқан сифатдош, разишдош, шарт феъли); 2) ёрдамчи сўзлар орқали муносабатга киришади.
Эргаш гап, одатда, бош гапни изоҳлаш вазифаеида келадиган, изоҳлаш орқали мазмунан бош гапга тобе бўлган қўшма
гап қисмидир; эргаш гап турли тобелаштирувчи воситалар ёрдами билан бош гапга боғланади. Бош за эргаш гапни бнрпкти*
ришда турли лексик воситанинг—биринчи навбатда нисбий олмошларимнг роли каттадир, бу олмошлар ҳам бош гап, ҳам эргаш
гап таркибида ёки улардаи бирининг таркибйда бўлиши мумкнк.
Баъзи ҳолларда бош ва эргаш гапларни боғловчи грамматик воситзлар бош гап таркибида бўлади: Ниҳоят, Ҳиротдяги, баъзи
машҳур зотларга шундай тақлид цилдики, ўпшрганляр ўрин
ларидан қўзғолмай цолдилар. (0 .)
Бу эргаш гапли қўшма галнинг бош гапи — Ниҳоягп, ҲцротДаги баъзи машҳур зотларга тундай таклид цилдики бўлнб, таркибидаги бош ва эргаш гапни бириктирувчи шундай внсбий сўзи ва -ки боғловчиси бор. Бу гап шаклан эргаш гапга
ўхшаса ҳам, мазмунан бош гап ҳисобланади. Иккинчи гая наткжа эргаш гап бўлиб, у бош гапнинг кесимидан англашилган ҳолатнинг натижа:иии, таъсирини ифодалайди.
Эргаш 1 апдағи мустақиллик айниқса бош гап . . . маълумка,
шуни билангки кабн иборади гап қурилмаларида яққол кўринадш Бундай қўшма гапларнинг бош гапн шаклан ва мазкунан кнриш бўлак ёки кириш гапларга ўхшайдигап барқарор -;ўз ёкк
бирикмалар ррқали ифодаланади. Бунда эргаш гап фикрни кег.(85
www.ziyouz.com kutubxonasi
гзйтириш, ҳатто асосий мақсадни ифодалаш учун хизмат қилади.
Демак, айрим эргаш г.апларда бош гапдагига қараганда ҳам муҳимроқ воқеа, ҳодиса ҳақида хабар берилади, улар шаклан мустақил ҳам бўлади. Аммо бу турдаги эргаш гаплар мазмунига,
бошқа бир гапни изоҳлаш вазифасига кўра, эргаш гап саналади.
ЭРГАШ ГАПНИНГ ТУЗИЛИШИ
1. 3 р г а ш г а п н и н г к е с и м и ку йидаги сўз туркум лари
орқали нфодаланади:
0 с и ф а т д о ш н и н г -р'-иас шакллн тури ва шу шаклнинг
экан кўмакчи феъл билан бприккан шакли пайт эргаш гзпнинг
кесими бўлиб келади: Мажлис тугар-тугамас, Сиддикжон лап
этиб нициб кётди. (А.- Қ.) Йўлчининг онгида ўтмиш ланзаралари жонланар экан , цайғу кўкракни яиа чуцурроц эзади. {О ,)
Сифатдошнинг асосий шакли аниқловчи эргаш гапнинг махсус туринкнг кесими 'вазифасида келади: У Жумабоев унраб
цолиши мужкик бўлган коридор ва вестибюллардан тез ўпшб,
кўчага чикди. ( А. Қод.)
Сифатдош турли воситалар (кўмакчилар, келишик қўшимчалзрп, нисбий олмошлар, -декЦ-дай шакллари) билан бирга ҳам
эргаш гапнинг кесими сифатида кенг қўлланади: Бу каналлар-
г.г яцинлашган сайан, Сиддикжоннинг юраги така-пука бўла
бошлааи. ( А . Қ.) Снаса ўлгандан бери, Нури тез-тез келиб
турар эда. (О.) Яшил бўёқ билан бўялган . . . дарвозага ег.ьганда, йигитнинг юраги бироз ўннаб кетди. (О.) Ким бировга
цазир чоҳ, унга ўзи бўлар жо. Шавоий) Обиджон худди бир о в цитицлаётгакдай, цпцирлаб: — Сатторцул акамни боплаоилар, — деди. (А. Қ.)
2 1 р а в и ш д о ш н и н г (-и), -май, -гач, -гунча шаклли тури
раеиш, иайт, шарт, тўсиқсиз каби эргаш гапларнииг кесими вазифасида келади: . . . водокачка битгунча, арицлар тайёр бўлди (А. Қ.) Бойнинг сўза ўтмай, ерга кучи етмай, цишлоқдан
чиқаб кетди. (Пўлкан) Мен уларкинг ■бетини кўрай-кўрмай,
лекин ҳар бирининг иши менга аён. (О.) Мен дадил бўлмай,
кил дадил бўлсин. (0.)
3) б у й р у қ- ис т а к м а й л и . Буйруқ майли тўсиқсиз эргаш
гапнинг кесими сифатида қўлланади: . . . Улар юзларча цўл
бўлсин. Йўлчи улар билан ёлғиз курашажак , бўғшиажак!. .
(О .)
Буйруқ феъли кўпинча бошқа лексик ва лексик-грамматик
восит.алар билан (деб. нисбий олмошлар) бирга қўлланади: Ким
сўзламасин, унинг гапига луцма ташлаб ўтирар эди. (А. Қ.)
бғирми, енгилми, ўранлима, ўринсизми, ишцилиб, оцибати
ннма бўлмасин, тугун охири ечилмай цолмаслиги керак-ку . . .
(II. Г.)
4) ш а р т ф е ъ л и деярли ҳамма эргаш гапларнинг кесими
вазифасида к е л а д н . Шарт феъли ёлғиз қўлланиши ёки турли
www.ziyouz.com kutubxonasi
лексик ва грамматик воситалар билан бирга ишлатилнсни мум~
кин. Бундаи ташқари, шарт феъли турли воситалар, ниебай олмошлар билан бирга эргаш гапнинг кесими вазифасини бзжзриб
келади: Кимки Москва йўлига боғласа камар, унга айтуслар.
Муборак сафар. (Ғ. Ғ.)
5) Ф е ъ л . Мустақил равишда маълум шахс кўрсата олувчл
феъллар ҳам эргаш гапларнинг кесими вазифасида қўлланад::.
Аммо кесими мустақил феълдап ифодаланувчи эргаш гадларлг.
маълум грамматик ва лексик-грамматик воситалар бўладики,
улар эргаш гапни алоҳида ажратиб туради.Бундай воситаларга С.оғловчилар (-ки, а г а р , ч у н к и , т о к и , д е б ) , юкламалар (-м и,
х у д д и ) , нисбий олмошлар киради: Бизнинг тилимаз Навоий
созида улуғ цудрат ва муаззам оҳанг билан янградики, ҳа.ммамиз, ҳайратда қолдик. (О.) Ҳалол меҳнат килиш энг яхиш. одат, чунки меҳнат берди базга саодат. (Ғ Ғ.) Улар бчр
ерга йиғилдиларми, суҳбат „бу- йил — пахта йали“ сейишзск
бошланада. ( Ш. Р.) . . . Кимки меҳнатнинг зўрини цалдиррлти—одамнинг сараси ана у.(А. Қ.)
6) э р г а ш гапнинг к е с и м и к ў п ўринларда от кесим ш $. к л и дй
бў. либ, от. с и ф д г , с он . р а в и ш ва О о ш қ а модал маъноли с ў з л а с
о р к а л и и(| о л а л а н а д и . Аммо ог к е с и м л и э р г а ш I ап таркибида в:
б з г т а бошқа лексик, лексик-грамма^ик воситалар қўллгнгш-г
ш а р т . Кесими сифат билан ёки бор, йўқ сўзлари билак игрод
ланган аниқловчи эргаш гапнипг м а х с у с типида эса э р г а ш г а п к /
б о ш 1 апга б о ғ л о в ч и воситалар қўлланмайди:' Т о к и г. к бог-
сан — мен ҳа.и ширикман!. . Қ а й иксопдир онадан йироц, 6егона, шакли ансон, маъноси ҳайвон, деб !айтинг. ( С. А О оҚ
7) ҳ а р а к а т номи кўмэкчилар билан бирга эргаш ггпн.ч:кесими бўлиб кела олади: Бу шартнома мустаҳкам йўлкт.,,
у чун, подшо ҳазратларадан сўралсан. \Газ. -.
2. Э р г а ш г а л и и н г э г а с и .бош келишик шаклпда оўл
1 эн сўз туркумлари орқали ифодаланади ва бу зга бо:л Ь г ьгзсияан фарқланиб турадн. Бош гап билан згасн умумни бўлгак
гап қурилмалари сифатдош ва равишдош ёки шарт ва тйсичспн
қурилмали мураккаб гапни ташкил этади: Бектемир шу кунгача цўли иш а тегмаганидан' афсусланди: (О.-) Бўстсч билан
Боти.р, директор кабииетига епшб келгут а, мажлиекикг царори тўғрисида гаплаишб келдилар. (С. Назар\ . . . Бар нимдим ухлаб олсанг, куяга тўлиб яйраб цоларсак.' (А. Қ.) Кўкракдан оқцаЯ қснга беланиб ётса ҳам , у фикран, руҳан мсангда—курашда эди. . О . )
Эргаш гап бир сосгавли гап шаклида бўлганда, табинйкн,
эга ифодалаимайли.
Эгасн умумий бўлган гап қурилмалари уюшиқ кесикли . сд.:а
гагши ташкнл этиши -лумкии: Обиджоп . . . акасининг Су кг:::,и.-
иш алгариги кетишидан эмаслигини сезар эди, шунанг учун
хапрлашганда йиғламади. (А. Қ.)
б. э га ' ва к е с и м и о с л и г и Эргаш гапниаг эгаг' ва леоими ўзаро шахс аа сондаги- муносабатига кўра икки хил бўладп:
'
www.ziyouz.com kutubxonasi
-187
1) эга вя несими мослашган ҳамда, 2) эга ва кесими мослашмаган эргаш гаплар.
Эга ва кесими мослашган э^шаш гапларнинг кесими -аниқлик,
шарг, буйруқ-истак майллари орқали ифодалапади.
Эга ва кесими шахс ва сонда мослашмаган эргаш гапларнинг
кесимлари сифатдош. равишдош ва ҳаракат номи орқали ифодаланади. Лммо, бу билан э.:гаш гап сўз бирикмасига айланмайди:
мзьлум фикр, мақсадни ифодалаши, таркибида мустақил эганинг
б}'лиши, лредикатнвликнинг мавжудлиги билан гап саналади, кескмининг тобе шаклда келиши ва бошқа бир гапни изоҳлаши
билаи эргаш гап бўлади.
Айрим ҳолларда кесими .сифатдош ш.аклида бўлган эргаш
гапларнинг эгаси кесими таркибидаги згалик қўшимчаси орқали
мослашиши ҳам мумкин: Мен хЛга кирганимда, . . . Сен уйга
кирганингда:, . .. У уйга кирганида каби.
4. Эргаш гаплар м а з м у н и ва т у р и г а кўра, асосан икки
составли; дарак ёки истак-шарт билдирувчи буйруқ гаплар шаклида бўлади. Эргаш ганларнинг сўроқ гап ёки бошқа хил шаклда бУлпши кам учрайди: Мен нима қилибманки, жамоа хўж а -
лигини опичлаб катта қилган одамлар қатори Кўшчинорнинг
хўжайини бўламан? (А. Қ.) — Нега аччиғинг чиқади, қария?
Нима дедимки, аччиғинг ' чиқа қолди? {М. Ибр.) — Қуллуқ,
қ\-ллуқ! ~ деган ҳолда тартиб билан гулхан теварагига
ўтпрдилар. {С. А.)
Эр 1 аш гап. айрим ўринларда бир составли гап шаклида бўлиши ҳам мумкин. Эргаш гап асосан шахси умумлашган ва шахссиз гап шаклида бўлади: Каёққа қарасанг, қарағайзор, цалин
ўрмон рус ери гўзал. ( 0 .) Ҳозир қаёққа қарасанг. менга ў*.-
иииилар . . . (О.) Кичкина жарликдан ўтилгач, баталъон кўпшлмаганда қаттиқ оловга тутилди. (0 .) Бир совлиғу беш
қўзи „Йўқолган э.шш ўзи", Акт тузилиб, пакада — П\<л санарди Матқўзи. (Ў. Рашид)
Эгасн ёки бирор иккинчи дара-жали бўлаги ифодаланмаган
тўлиқсиз гап шаклидаги эргаш гаплар ҳэм қўлланади: Илгарилашган сара, базмнинг бутун дабдабаса аниқроқ сезилиб, Ёр матни безовта қилаверди. ( 0 .)
Гюш гапдан сўнг келган эргаш гаплар кўнроқ тўлйқсиз гап
бўлади: Лекан аччиқ тажрибаларни ҳпсобга олаб, хавфшшг
кўяига дадил қарамоқчи бўлсангаз, ўйлангка, эртлга—бўрон!
Шунда марра—сизники. (О.)
5. Эргаш гапларнинг о ҳ а н г и мураккаб бўлиб, эргаш гапнинг тузилишига боғлиқ бўлади. Агар эргаш гап тобе шаклда
бўлса, оҳанг эргаш гапда кўгарида бориб бош гапда пасглашиб
(агар бош гап сўроқ ёки буйруқ гап бўлса), оҳанг албатта бош
гап охирига борнб яна кўтарилади. Агар бош гаи мусгақил
шаклда бўлса, оҳанг бош гапда кўтарилиб, эргаш гапда пастлашади. Умуман, эргаш гап оҳанги бу хил гапларнинг тузилишита. бош гап билан боғланиш усулига бевоснта боғлиқ бўлади.
ив
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
6.
Эргаш гапли қўшма гапнинг б о ш г а п и т у з и л и ш жиҳ а т и д а н мустақил бўлади, Бош гапнинг кесими барча сўз туркумлари билан ифодалана берадн.
Айрим ўрннда эргаш ва бош ганни бириктирувчи лексик ва
грамматик воситалар бош гап таркибида бўлади (натижа эргаш
гаплар ва эргаш гапларнинг бошқа баъзи турлари).
Бсш гапнинг тузилишига кўра ўзига хос баъзи хусусиятларн
бор:
а) бош гап асосан икки составли гап шаклида бўлади. Аммо
бо п гап бир составли гап шаклида ҳам келади. Бунда бир состапли гапнинг-ҳамма турларининг қўлланиши аҳамиятлидир. Бу;1 дай ва шунга ўхшаш ҳолларда бош гап тузилишининг эркин
шаклда қўллана олишига сабаб шуки, бош гаи, одатда иккинчи
ўриила келади, унинг маъноси ва етишмаган бўлаклар эргаш
гаппикг мазмуни ва бўлакларининг маъносидан аён бўлиб туради,
б> бош галнинг тўлиқсиз гап шаклида қўлланиши кўп учрайди: Силгина иситма чиқарсанг, Ваҳробод — она ■. . . (А. /(.)
К{Л<1 келқурун Тоҳиржон акам билан оеқашланаб ўгпиргандик, бирдан телефон жиринглаб қолди. 7рубкани олсам, Мунииа! • У. У.) — Илмингиз бор, тил биласиз, бир вақт қарабсазки полкоеник! — деди Бектемир хурсанд бўлиб. ( О.) Хо-
тинига мушукдай шиқаланиб турса қандоғ-у, ҳа деганда биқннига муштлаб турса қандоғ! (А . Қ ) Шундай лояинлар борки. кўкраклприга царасанг, туташ ордек ва медал . . . Кўзинг
қомашади. (О.) У . . . нақ тақимига туишдиган қопқора уз\ н
ссчларини елкасидан кестирмоқчи бўлганда, вой, акасидан
еган калгпаклари . . . (С. Аҳм.)
в) бош гап кўчирма гап шаклида: Бир чол дедики, бу толюнларда фрицлар жуда оз, катта йўллар йўқ. (О.)
г) айрим бош гаплар барқзрор қурилмалар ёки сўзлардан
иборат бўлади, шунинг учун ҳам уларшшг кўпн кириш бўлак
ва бирикмаларга яқинлашади (маълумки, биласизми каби). А4асалан,■Нима қилайки, бизнинг муҳаббатимпзнинг ўртасига
тикан бўлган Косимжон бўлиаса эди, аллақачон етишганбўлар эдик. (Ҳ. Ҳ.) 7 ўғонбек узоқ вақт бозор оралаб юрди . . .
Пима қалсанки, ёнида қора чақа йўқ. (О ) Нечук эканки, Саида раиснннг таклифцни маъқул кўрмаадп-ю, мажлис аҳли
унчнг раъййга юради. (А, Қ.)
д) баъзи бош гаплар эргаш гап мазмунига бўлган муносабатни ифодалайди: —- Ж \да зарур бўлса, бу — бошқа. гап . .
(О ) Лаганнм тўлдириб унинг устига мурч, кашничларни сепсанг борми. . — Уйни шундақаям чангитиб юбордики, асти
қўясан! Кучер аҳли ҳам ҳар лил, хизматкор аҳли тирикликда уйқуга қонадими, ука?! Ўлганда — бошқа гап . . . (Л. /(.)
www.ziyouz.com kutubxonasi
ш
ЭРГАШ ГАПНИНГ БОШ ГАПГА БОҒЛАНИШ > СУЛИ
Эргаш г а п л а р бош гапга қуйидаги воситалар билан
боглана-
ди.
!. Т о б е б о ғ л о в ч и л а р . Тобе боғловчилар -ки {-ким),
(нега-ки, зероки), шунанг учун, токи, гўё ( гўёки ) турли зргаш
гапларни бош гапга бириктиради: Бизнинг пгилимиз Навои.й созида \’луғ цудрат ва муаззам оҳанг билан яйградики, ҳ а м м а маз яуцур ҳайратда цолдик. (О.) Тансиц машинани куёв
дан хийла берида тўхтатди, чунки орцада пиёда келаётгал
циз-жувоиларни кутиб олиб, улар билан бирга юриити мсъкул топган эди, (О.) Озод халқнинг бошига келмас &нди сира.
мусибат ва ғам „ Ш у н и н г учун шодман бир умр, ш у н и н г
у ч у н шодлак ҳамдамам. (Ҳ. О.) Ўтни ловуллатинг, т о к и
батамом куйдирсин, кул цилсин душманимизни! {/Кури )
рйлдоцнинг маиин мусицасн ҳаммаёцпи тўлдирган, г ў ё кгяанинг ўзи куйлайди. (О.)
>. Ю к л а м а л а р -ми, худди локламалари: Улар бир ерг&
йиғилишдиларми, суҳбат „бу йил пахта :1илия де&ишдан бошланади. (Ш. Р.>
3,. Б о ғ л о в ч и в а з и ф а с и д-а ги. с ў з л а р. Эргаш гаиш* б о т
гапга боғлашда айрим сўзлар хизмат қилади. Булар — д е б , шу
с а б а.б л н, н! у и и н г н а т и ж а с и д а каби сўзлардйр:
. ... ўғал-цазлари бўлжаган, бўлсалар ҳам ёиь-ликда ўлиб
кетгаилар, шунинг уяун бўлса керак. Отабекка их.гос цўйиб,
унга ўз боласи каби царар эди. (А. ҚодА
4. Ф е ъ л н и н г ф у н к ц и о н а л ш а к л л а р и сифатдош. раш а р г феъли э р г а ш гапнинг к е с и м и г и н а бўл.чб колмай,
зргаш гапни бош гапга боғлашда зпсита ҳам бўлади:
■ Шажлис т у г а р - т у гамас. , Сиддицжон лип этиб чициб
кгтди. (А. Қ.) Ёрмат супа ат-рофига сувни цалин сепгач, у лас
супага ўтишди. (Ойбек} Б ў л с а н г агар бир марду майссғ,..
Номинг йилда цилурлар достон. * Узоцова)
5. Қ ў ш и м ч а в о с и т а л а р . Феълнинг функиионал шакллари билан бирга эргаш гапни бош гапга боғлоочи қўшидча е о с к талар бўлади. Булар қуйидагичл:
й ( к ў м а к ч и л з р : у я у н , б и л а н , к ў р а , к а б и , с а ғ а , берЬ.
ва ' б о ш қ а л а р : Қиз Йўляини яуцур севар, унинг ёлғаз жмини
эшштш билак, юраги тўлкинламар эди. (О.) Шу кскаллаэга
еиш дош ,
яцинлашгая сара, Сиддицжоннанг юраги така-нука бўла бошлади. (А. Қ.)
б) б р д а м ч и с ў з в а з и ф а с и д а г и б у р у н , а в в а л , я о к, паа<п
кабн сўзлар:
'Канал цазплмасдан бурун, 5у ерлар дашт-саҳро эбя. (0.)
з)
к е л и ш и к қ ў ш и м ч а л а р и . Ўрин-пайт ва чйқйш •келишиги эргаш гапни бош гапга бодлашда хизмат қилади: Барснчи
кор ёццан кезларда, читтакки тутцш учун тузоц кўярдам
(!ўплам). У&да меҳмонлар кўп бўлганндан, цизлар ёк-цўшнаникида бар хонани эгалладплдр, (0 .)
www.ziyouz.com kutubxonasi
г)
нисбий олмошлар: ким, цайси, цандай, цакон ва бошқалар: Кимнинг сўзи тўпш бўлса, унинг халц олдида эътибоои
ю!,;ори бўла-да. (Н .-) Қайса жойда сув мўл бўлса, шу жой тез-
роқ обоо бўлади.
ЭРГАШ ГАПЛАРНИНГ ТАСНИФИ
Э ргат гаплар,. ифодаланаётган мазмун ва вазкфаларига кўра,
қуйидаги турларга бў'линади: аниқловчи, тўлдирувчи, эга, ке*
скм, пайт, сабаб, мақсад, шарт, тўсиқсиз, натижа, равиш, қиёс*
лаш, умумлаштирувчи изоҳ эргаш гаплар.
ЭРГАШ Г А П Л И Қ Ў Ш М А Г А П Л А Р Н И Н Г Т У Р Л А Р И
АНИҚЛОВЧИ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР
Акиқловчи эргаш гап бош гап таркибидаги от ёки олмош орқалн пфодаланган бирор , бўлакнинг белги-хусусиятини изоҳлао
келади.
Аниқловчи эргаш гап англатган мазмун ва вазифасига кўра,
қуйидаги турларга бўлииади:
1. А н и қ л о в ч и и з о ҳ эргаш гапларда маълум предметларийпг белги-хусусияти тўғрисида фикр юритилади. аниқловчи эргаш гап маълум предметнинг белги-хусусияти тўғрисида изоҳ
беради ва шу йўл билан бош гапнкнг мазмунини тўлдиради.
Аниқловчи-изоҳ эргаш гап ҳар вақт бош гапдаи сўнг келад й , Бу хил эргаш гаплар бош гапга -ки боғловчиси орқали боғланзди. Бундан ташқари, бош гап таркибида шундай, бир олмошлари ва унга мос ҳолда эргаш гап таркибида бундай, бу, бу
хиа, ёки у, унинг олмошлари бўлиб, эргаш гап бу олмошлар
орқали аннқланмиш — огнинг маъносинн изоҳлайди. тўлдиради.
Бош тапдаги олмошлар аниқловчи вазифасида, эргаш гапдагк
олмошлар зса турли зазифада келади: Пахта толаси ва яигит
ш,укдц.й хазина манбаи эканки, ундан олинадиган нарсаларнинг сон-саноғи йўц. (Газ.) Бу шундай ажиб диёрка, унанг
,уў,у кўзгуси ойдир. (Ҳ„ О.) Мен шундай бир иш цилдимки, у
ўлгннумяа мени роҳатдан маҳрум цалади, ( М . Ибр.)
' Бош гап таркибида бир. шу, ўиш олмошининг қўлланиши кам
учрайди: Б и р в а қ т л а р . келарки, бу ғайратли цизнинг асарлари ҳояирда, ўзи савдо цилаётган 1-дўкон пештахталаридан жой олар, (}Курн.) Ахир ул.ар ш у қ а р о р г а келдаларки, болалапш бувимга топширадиган■бўлди. (С. А.) . . . бу
ў:и а д а р а д и р к и , Шерободдан Денов Болоҳисоригаяа манғат қўшини босиб турганда, Ҳисорли халц цаҳрамони Муҳаммад Аминнинг ёлғаз ў ш Сарижўйда муҳофаза цилиб ту ■
рйроа. (С. А.)
Мазмуии изоҳланаётган олмош гапиинг эгасн тўлдирувчи ёки
кесимга богланади, бу ҳолда эргаш гап ана шу бошқараётган о 1
оки сифатпьнг маъносипи очяли: Бир аканг борки, мурдани
зинда, запГти газанда қилпди. (Я.) У шундай маъруза уқишлс
www.ziyouz.com kutubxonasi
налишига сабаб: а) уларда маълум даражада нисбий фнкр тугаллигининг бўлиши, ва б) таркибида бош келишикдаги ўз эгаси
ва кесимининг мавжудлигидир* Бу хил гаплар бош гап'а синтактик усул билан боғланади: С о ч и т и м қ о р а , қ о ш л а р и ў с м а бир хотини бдо. (О.) Ҳовуздан йигарма қадамлар нарида
т ў р т т о м о н и о ч и қ ка.ттагина шийпон. . . (О.) И т б о р
оюойда турм)ни бор, дегап умид билан юриб кетди. (О.)
Аниқловчи эргаш гапнинг у ч и н ч и г у р ' у ҳ и ҳам аниқланмиш сўздан олдин келади. Бу хил эргаш гапларнинг кесими сифатдош шаклидз оўладн на эга билан мослашмайди, чмнки сифатдош кесим шахс билан -тусланмайди: Эртасига Иброҳимов
К а н и з а к в а С и д д и қ ж о н з й т г а н ғўзаларни кўздан кеяир-
ди. (А. Қ.)
Аниқловчи эргаш гапнинг кесими вазифасида асосан -ган
шаклли сифатдош келади.
Аниқловчи эргаш гап махсус хилининг учинчи гуруҳи аниқланмиш сўздан олдвн келса ҳам, ундан тўхтам билан'ажралмайди, шу билак бирга. бир хил оҳанг билан талаффуз этилади,
қисқа тўхтам аниқланмиш сўздан сўнг берилади.
Аниқловчи зргаш гапнкнг бу ,хили уюшиб келиши мумкп 1:
Хотинлаонинг бир кт ми ў з и к ў з л а б ю р г а н ёки к у ч и
е т а д и г а н соҳада ишлашга .хоҳиш билдирди. (А. Қ.) Ў з и
к е л т и р г а н ва х о т и н и К и ф о я т х о н п и ш и р г а н таомлар билан бёзади. (А Қ.)
Аниқловчи эргаш гапнинг бу хили бош гап таркибидаги от
билан ифодаланган бўлакка боғланади, аниқланмиш гапнинг бош
бўлаги ҳам, иккинчи даражали бўлаги ҳам бўла олади.
ТУЛДИРУВЧИ ЭРГАШ ГАПЛИ ДУШМА ГАПЛАР
Тўлдирувчи эргаш гап бош гап таркибидаги бирор бўлакнинг
(олмошнинг ёки мавҳум’ отнинг, шунингдек, феъл кесимнинг)
маъносини аниқлаш йўли билан бош гапни ва унинг кесимидан англашилган мазмунни тўлдиради.
Тўлдирувчи эргаш гаплар бош гапган сўнг келиб, ун^а аналитик йўл билан боғланади. Тўлдирувчи эргаш гап бош гап кесими таркибидаги -ки боғловчиси орқали ва бош гап таркибидаги шу нисбий олмоши орқали бош гапга боғланади, “эргаш гап
ана шу олмошнинг мазмунини очади. Бу олмош тўлдирувчн
вазифасида келади.
.1
&)
воситасиз тўлдирувчи вазифасидаги ,олмош изоҳланади:
Ш у н и билиб қўйингка, деҳцонлар янгиликка интилувяи халц,
улар би.р жойда қотиб цблган раҳбарни ёцтирмайдилар.
( Ш.- Р.) Шу н и истардики, цасос шамшири цонхўр о/саллоднинг бошини олса. ( У )
в)
воситали тўлдирувчи вазифасидаги олмош изоҳланали:
Ш у н д а н биламизки, муштумзўр типиряилаб қолди. (А. Қ.)
Қуьбон ота ш у н д а н билдики, эшак махсумга о/суда ёқаб
цолди. (А. Қ.)
13-^065
т
www.ziyouz.com kutubxonasi
керакки, ҳар ким ундан тетили улушини ола балсин. (яАбшерон") Ҳар бчр ҳунарни рнвожланпшрусяа ш у н д а й ш о»
г и р д л а р д и р к и , улар ўсталаридан ўрганган ҳуяарлари ус/кпга, ўз ақлларидан янги парса топиб цўшадилар, деди. (С. А )
5 у бинонинг совуқлиги шу д а р а ж а д а эдики, дастлабки икки кунда икш кўза музлаб ерилди. . . (С. /1.)
Баъзи аниқловчи эргаш гоиларнинг таркибидаги отмош ҳам,
бош гаа таркибидаги олмош ҳам бўлмаслиги мумкин. Аммо эргаш за бош гапларни бирикгирувчи -ки боғловчиси сақланади.
:Пу билаи бирга, бош ва эогаш гапларда мазмуни изоҳланаёггак
отлар ҳам бўлади: Одам борки, цолур ундан яхши о/и, Одам
борка, қолур ундан оҳу дод. ■Я.)
2. Аниқловчи э. гаш гаининг м а х с у с т у р и брц: галдак
олдин келади, бош гап таркибидаги бирор отни изоҳлайди, еннқлайди. изоҳланмнш от эргаш гап билан ёнма-ён келлДи.
Аниқловчи эргаш гапкинг бу тури ўзбек тилининг ўзига ;сос
ички хусусиятидан келиб чниадн ва мазмунан ҳамда оҳзнгдз
юмуқ бир гуруҳни ташкил этади. Бош гап таркибидаги отня.-.г
белгиси ҳукм йўли бнлан ифодалаиади; аниқловчи гал таркибида
ўз эгаси ва кесими бўлади \на шу грамматик белгпсига юўга,
аниқловчи эргаш гап саналадп.
Аниқловчи зргаш гапнинг махсус тури уч гуруҳни ташннл
'этадн.
Аниқловчи эргаш гапнинг б и р и н ч и г у р у ҳ и д а эргаш >'ЗГ1
бсш гапга акалитик йўл билаи боғланади: эргаш ғални. бош гйпга боғлаш учун асл маъносини йўқотиб, ёрдамчи сўзга ўтган
деган сифатдош ш.акли қўлланади. Эргаш гап шзклан кўчирма
гап шаклида бўлса ҳам, мазмукан-бирор шахс томоиидан айгилган гапнинг айнан кўчирмаАи булмайдн. Муаллифяякг тахмяьк
эки бирор мақол, м.-тал бўлади...
Эргаш гапнинг таркибида зга ва кесим бглиб. улар ша.хсда
мослашдди, кескм шахс кўрсатувчи шаклда бўлади. Одатда, эргаш гапдан сўнг қисқа тўхтям берилиб, бош ва эргаш гапни бириктирупчи деган ёрдамчиси бош гап таркибидаги аниқланмиш
сўз билап умумий оҳанг! а эга бўлади, уларнинг орасида тўхтам
бернлмайди: Саида г а п т а м о м б ў л д и д е г а н хаёлда ўршдан турмоцчи зди. Носиров' гпўхтатди. Саида Каландарое
ҳацада бирон г а п т о п и б қ е л д и м и , д е г а н хсглси хс.зс-
тпирга тушди-ю, дарров чўцилаб кўрда. (А. Қ.) Самовар қайпаб турган эди, „ Б и т т а ч о й д а м л а н г * д е г а п гсп. оғзим дан чициб кетибди. (А. Қ.) Мой айниса туз солаои т.у з ай~
к н с а и е с о л а д и дегак гап бор. ,(А. Қ.) Бизнккг с-рамизда
, с ў з н и л у қ м о н н и н г о ғ з и д а н э ш и т и ш я х ш !- “ дегак
бир гап бор. ( С. А.)
Аниқловчи зргаш гзпнинг й к к и н ч и ' г у р у ҳ и п и . ч г кеснмн сифат, от, бор ёки йўқ сўзлари орқали кфодаланзди: эр аш
гая бош гапдап тўхтам билан ажралмайди; тўхтам гкиқлаяглиш
сўздан сў.нг берилади; зргап: гапиинг эга ва кеспми мослзшмайли. Шунга қарамай, бу хил гап қурилмаларинииг эргаш гап са192
www.ziyouz.com kutubxonasi
Баъзан шу олмоши нарса олмоши билан бирикиб келади: Шу
нарсанк эсоан чақармангки. . .
,Бош дап таркибидаги шу олмоши кўпинча ифодаланмайди,
' баъзан яширинади (бу ҳолда уни мазмунан ткклаш мумкин).
Бундай қурилмаларда диққат кесимнинг маъносига қаратилиб,
эргаш гап.уни изоҳл.айди, маъносинй очади, тўлдиради: Менас-
тамасдимки, ботқоғамизнанг бап парча лоаа фрацнанг пошнасада кегасин. (О.) Биламанки, содда бармоқларинг қамматбаҳо узук тақмаган. ( У .) V баранча қарашдаёқ кўрдика, Гулнор заҳарланган эда. (О.) Кенжа ботар ўзига ўзи айтдика,
буларна ташлаб кетаеерсам, йигагпликдан бўлмайда ( Эртак )
Қаҳрамон фаҳмлаб балдика, аждар келаётипта. (Эртак) Истаймазка, тураб ёнма-ён, ажод этсак кўркам эртасан. (З у л фая)
Тўлдирувчи эргаш гап боғловчи вазифасидаги деб равишдошшакли.билан бош гапга боғланади: Ажойиб оталар ўтган экан
д е б , Сенанг сурапшнгга боқажак, тўймас, (Шарифай) Хўмсалар, эсон-омон юотга қайтаалик, бола-чақа, ёр-оғайналарнанг дийдорина кўрайлик, д е б яхиш талак қилсангларча.
(О.) — Кам аатда сазга, Эшон ёзган д е б ? (А. Қ.)
Бош гапнинг кесими билмоқ, кўомоқ қаби феъллардан нфодаланган тўлдирувчи эргаш гаплар қенг ишлатилади. Лекин бу
хил тўлдирувчи қурилмалар ҳар вақт ҳам тўлдирувчи зргаш г.апли қўшма гап бўлавермайди. Кўпинча, балмоқ, кўрмоқ феъллари кириш бўлак вазифасида қўлланади: К ў р д и н г и з м и , аман,
— деда ун га.' — ишлаш, аш буюрашдан қанча қийан экан.
(С. А.) К ў р д и н г и з м и , баз қандай зўр эканмиз.' (С. А.)
Иван Тимофеевич, б и л а с а н м и нама, баз ўз қўлтиғимазда
заҳарли илонна сақлаб юрган эканмаз. (Керб.)
.Билмоқ, кўрмоқ ва бошқа феъл ва айрим ог, сифатлар* модал муносабатларни ифодалзса, кириш бўлак ёки кириш гап бўлиб келади.
ЭГА ЗРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР
Эга эргаш гап деб, бош гап таркибидаги эга вазифасида бўлган олмошнинг маъносини аниқлаб келувчи ёки бош ) апга нисбатан эга вазифасида бўлган эргаш гапга айгилади.
Эга эргаш гаплар бош гапнинг таркибидаги олмош орқали
ифодаланган эгани изоҳлайди, унинг маъносини аниқлаштиради.
5 у хил -зргаш гапли қўшма гапларнинг мазмуни аниқ ҳаракатҳолат, хусусиятларга оид бўлади.
Эга эргаш гап бош гапдан сўнг.келади. Бу хил гап қурилмаларда асосий мазмун эргаш гапда ифодаланади, бош гап эса
асосий фикрни англашга ҳозирлайди, унга диққатни жалб этади.
Эргаш гап бош гапдан сўнг келиб, бош гапнинг от ёки феъл
кесимига қўшилиб келган -ка боғловчиси орқали бош гапга боғланади. Бунда эргаш гап бош гапга унинг таркибидагн эга вазифасида бўлган шуниса, ш.у, шу нарса каби олмош ёки олмош
1У4
www.ziyouz.com kutubxonasi
ва от бирйкмасининг мазмунини изоҳлайди: Йўлчага ш у н и с и
қитц туюлдика, бу ерда қай томондан қараманг, ҳамма дарахтлаг) бпр чазиқ устада саф турада. (О.) Ш у н и с и ҳ а м
борка, баз қашлоқлаона обод қилаш балан хотаржам бўлаб
цолашамаз ярамайди. (Р. Файз.)
Кўпинча, бош гап таркибидаги маъиоси изоҳланаётган олмош
яширинади. Бу ҳол асосий диққат эгага эмас, унинг кесимига
Каратилганда рўй беради: Ўртоғам ўлгандан кейин, м а ъ л у м
б ў л д и к и , қаз уна яхши кўрар экан ва ўшанга тегаман деб
ният қалиб юрар экан. (И. Р.) Б у н д а н ч и қ д и к и , баз золим. бою, саз батрак экансаз-да. (А. Қ )
Эга эргаш гапли қўшма гапнинг бош гапининг кесими, кўпинча, от кесим' шаклида бўлади, бош гап кесими феъл кесим
шаклида кам қўлланади, қўлланган ҳолда ҳам ҳолат билдирувчи феъллар билан ифодаланади. Умуман, бош гапнинг ўзи за
унинг кесими фразеологик бирликка яқинлашган гап қурилмаси
бўлади. Бош гап вазифасида бундан чақдақа, кўранаб турибда-
ка, {сизга) ўз-ўзидан маълумки, маълум бўлдики, ажаб эмаски, шунаси борка, (шу нарса) шубҳасазки ва бошқа гаплар
қўлланади. Бу хил гапларнинг кесимлари ҳар вақт сифат ёки
бор сўзи орқали ва баъзи ёрдамчи феъллар орқали ифодаланади: Бундан (шу) чақдаки, ёлғон гапларни ёзган экансақ-да.
(А. Қ.) Ўз-ўзадан кўраниб турабдаки, у■ сендан айралишни
истамайди. (П. Т.) Сазга маълумка, гумашталарим ҳар еада
таралган. (О.) Бояга эҳтимол тутилган тўқанишларда,
ажаб эмаски,) бизнакалар ўн кашина цўлдан берган бўлсал а р .. . (А.:Қ.) Эсларангда борми, бир йили мен бир кунда
сакказ юз қйрқ олти килограмм пахта терган эдам! (А. Қ.)
Шуниси ҳам борка, катобхон ёқимла, доно ва алғор Марҳаадар ота образида баронта доғ бўлмаслагана истайда. (В. Зохидов) Шу нарса шубҳасизка, ўрта, ўрта махсус ва олий
таълам катта муваффақаятларга эрашда. (Газ.) ч
Эга эргаш гапнинг ог кесими ҳозирги замонни ифодалайди.
ўтган ёки келаси замонни ифодалаш учун бўлмоқ боғламасидаи
фойдаланади (бўлда, бўлада).
КЕСИМ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА ГАПЛАР
Кесим эргаш гап деб, бош гап таркибидаги кесим вазифасида бўлган олмошнинг ва у орқали эганинг маъносини аниқлаштмриб келувчи эргаш гапга айтилади.
Бош гап таркибида маъноси аниқланаётган Шў, шунда, шундий ( шунақа) кўрсатиш олмошлари эргаш ва бош гапни бириктирувчи восита вазифасида ҳам келади. Бундан ташқари, бош
на эргаш гапни боғлаш учун -ки боғловчиси ишлатилади. Кесим
эр!аш гап ҳар вақт бош гапдан сўнг келади.
Эргаш гапларнинг бу туридэ асосий фикр, мақсад эргаш га.>
орқали ифодаланади, бугун эргаш гап бош гапга нисбатан ман
тиқач кесим бўладн. Бош гапнинг кесими к ў р с а т и ш о л м о www.ziyouz.com kutubxonasi
ши о р қ а л и ифодаланиб, бу олмош кесимнинг маъноси эргаш
гапаа очилади. Шуниси муҳимки^ бош гап кўп ўринларда
эогаш гапни мантиқан изоҳлайди, унга баҳо беради. уни характердайди: Демак, хулоса шуки, вақтида сув, вақтида ўғитъ
вақтида кулътивация, ҳам чопиқ. (О.) — Ўғлим, яхшиси шулки, — реОи „Саксон“ ота қўлини силтаб, — қолган ишга қор
ёғар деган қадимги сўзни унутмаИлик. ( О.) Илтимосим шуки, сиз ўзингиз аду бригада ишидан кўз узманг, бригадирга
йўл-йўриқ кўрсатинг, дурустми? (О.) Галабим шуки, хоналар
кенг еа ёр уғ бўлсин, қадди баланд бўлсин, ёзда салқин ва қшида иссиқ бўлсин, . . (О.) — Йўқ, тўғриси шука, Ўктам ака,
мен .маъноси тўла, ҳар сўза ўтдай мақолани яхши кўраман.
( О.)
Бош гапникг кесими вазифасида шунда ва шундай олмошлари камроқ қўлланаяи. Ш.унда олмоши қўлланганда, қесим эргаш гап бош гап эгасининг мазмунини изоҳлайди. Бундай эргаш
'гапнинг бош гапи эргаш гап мазмунини изоҳламайди. У асосий
фикрни ифодалайди. Шунинг учун ҳам бош гап кўпинча ёйиқ
гап бўлади: Ҳамма касал шундаки, раис ана шу камяиликларн а ;бипдан бартараф қилишга, очиғи, ожизлик қилмоқда (Р.
Файз.) Юрагининг зирқ этишининг <абаби шундаки, Анна
Ивановна ҳозир ваҳим хаёллар 'гирсобига ғарқ бўлган
эои. (О.)
Бош гапнинг кесими вазифасида шундай олмоши қўлланганда, эргаш гап бош гап эгасининг хусусияти, белгиси ҳақида
маълумот бера!ди: Вазият... . ҳим, шундайки, ҳамма оғирлик
а.рт.и.ллерияга тушган. , . (0 .)
Бош гапнинг кесими вазифасида келувчи кўрсатиш олмоши
иборат, бўлмоқ, эмоқ сўзлари билан бирга келиши мумкин. Бу
ҳолда иборат сўзи ўзидан олдин келган олмошни чиқиш келишигида бўлишини, бўлмоқ , эмоқ феъллари ва -дир шакллари
эса бош ёки восита келишикларининг бирида бўлишини талаб
қилади. Бўлмоқ ва эмоқ феъллари бош гапдаги хусусият ёки
ҳолагнинг ўтган ва ҳозирги замонда рўй бёришини кўрсатиш
учун қўлланади; бу воситаларсиз ек.п иборат сўзи билан келган
кесимлар хусусият ёки ҳолатнинг ҳозирги замонда рўй бериши,
шу белгининг ҳозир мавжудлигини кўрсатади: Мажлисда кўри-
ладиган магаланинг муҳим томони шундан иборатки, Бақақуриллоқдаги чўл ерларни сувга сероб қилиш муҳокама қилинади. (А. Қ.) Суҳбатларнинг оқибати шу бўлдики, Қаландаров
ҳеч кимга ўчрамай, туманга қайтди. (А. Қ.) Қудратнинг аҳволи
шундай. эдики, Сорокинни ерга қўйса, яна кўтариб олишга
ақли етмас эди, (Р. Файз)
ПАИТ ЭРГАШ ГАПЛЙ
ҚЎШМА ГАПЛАР
Пайт эргаш^гап бош гапнинг бирор бўлагидан, асосий кесимидан ёки бош гапнинг умумий мазмунидан англашилган ҳаракат-ҳолатнинс рўй бериш ёки рўй бермаслик пайтини кўрсатади.
19з
www.ziyouz.com kutubxonasi
П а й т эргаш гап билан бош гап ораеида з а м о н м у н о с а б а т и мавжуд бўлади; бунда эргаш гап бош гапдаги ҳаракат, хусусият билан баробар, бир вақтда рўй бериши ёки ундан олдин,
ё сўнг келиши мумкин
1. Б ош ва э р г а ш г а п л а р д а г и и ш - ҳ а р а к а т , х у с у с и я т б и р в а қ т д а р ў й б е р а д и , Бош ва эргаш гаплардаги
ҳаракат, ҳолат т а м о м а н бир вақтда бошланиб, тугалланиши
мумкин ёки ҳар иккисидаги ҳаракат-ҳолатнинг рўй бериши қис м а н бир-бирига тўғри келиб қолиши мумкин.
Богц ва эргаш гаплар орасидаги бундай мазмун муносабати
қуйидаги грамматик воситалар ёрдами билан ифодаланади:
\) эргаш гапнинг кесими -да қўшимчасини олган сифатдош
орқали ифодаланади:
оу турдаги пайт эргаш гаплар икки хил мазмунни ифодалайди:
а) эргаш ва бош гап таркибидаги ҳаракат-ҳолаг, хусусият тамом бир вақтда рўй беради: Улар бир неч,а тонналик цолип-
ларна илмоцца'илиб, у бошбан бу бошига силжитганида, гўё
цехнанг катта-кияик барча цисмлари ва бутун цех бирдан
ҳаракатга келгандай бўлади. (Асц. М.) Измига тоғкириб юради, Табаатда карганда баҳсга. (Зулфия ) Мен — Фарҳод, аждар-ла олишган дамда, Қоматинг ханжардир, машъалдир кўзинг (Ғ. Ғ.)
Бу ҳолда эргаш ва бош гапдагн замон шакллари бир-бирига
мос бўяади.
б) эргаш гапдаги ҳаракат-ҳолат олдинроқ бошланиб, бош гапдагн ҳаракат-ҳолат унга қўшилиб, киришиб кетади: Қиз орзу-
ҳавас кўролиаган онасининг дашном ва зиқновларидан ўлар
ҳолатга етганда, бахтига, ей ислоҳоти бўлиб цолди. (А. Қ.)
Бар неча душман танки чап бериб, ўц ёмғири сепа-сепа, ниҳоят ичкарилашганда, уларни бор жангчиларнинг ғазаби цар
шилади. (О.)
2) пайт эргаш гапнинг кесими шарт феъли орқали ифодаланаии: Адолагп шошилиб ташцарига чицса, ҳовлида Нурмаи
йўц. (С. Маҳкамов\ Дўтор чалиб ўтирсам, тори узилиб кетди. (Қўшицдан) Бир куни Содицжон мактабдан келса. укала
ри боғда иш бошлаб юборишибди. (Ҳ. Назир) Қуш учганда
куймас цаноти, Одам ўтса, цуримас зоти. (Ҳ. О.)
3) эргаш гапнинг кесими сифатдош шаклида бўлиб, ўринпайт қўшимчасини олган пайт билдирувчи яоц, пайт, кун. замон, кез, дам, маҳал, вацт сўзлари билан.бирикиб келади: У
. . . бошани тик тутиб бир неча цадам цўйган ҳамон, ертў
ладан полковник чициб цолди (О. ) Саида мана шў режа балан иш кўриб юрган кунларнинг бирида, кутилмаган бар иш
бўлиб цолди. (А. Қ.) Театр дирекцияси эшонни ишдан бўшатган кунларда, Қаландаров уни бир ошнасиникида кўриб цолиб
ди . . . (А. Қ.)
Бу турдаги эргаш гапларнинг-жесимлари ўтган замон сифят•
доши 'шаклида бўлади. Бу ҳолда эргаш гапдаги ҳаракат-ҳолг
www.ziyouz.com kutubxonasi
бажариб тугалланади ва шу вақгнинг ўзида бош ' гапдаги ҳаракйт ҳам рўй беради.
4) эргаш гапнинг кесими келаси замон сифатдошининг бўлишли-бўлишсиз шаклида бўлганда, пайт эргаш гапдан англашилган
ҳаракат-ҳолат тугалланмасдан туриб, бош гапдаги ҳаракат, ҳолат, белги хусусият рўй беради: Нури деразага цараб, ҳовлида
Ёржатнинг қораси ўшр-ўчнас, Гулнорга деди . . . (О.) 5) эргаш гапнинг кесими -дан шаклини ,олган ўтган замон
сифатдоши шаклида бўлиб, бери. буён кўмакчиси ёрдами билан
бош гапга боғланган пайт эргаш гаплар бош гапдаги ҳаракатҳолатнинг бошланиш даврини, вақтини кўрсатади: . . . бу гап-
ларнинг <ҳаммаси ёлғон шққандан беои, Сиддицжон цорини
хушламас . . эди. ( А. Қ.) Сени Омон, кўргандан бери, Кўзларимга ' йц V келмайди. Сенга майл цўйгандан бери, Ҳеч. нарсага кўнгил тўлмайди ... . (Ҳ. О )
2. Б о ш в а э р г а ш г а п л а р д а г и иш- ҳ а р , а к а т , х у с у с и я т т у р л и в а қ т л а р д а , в у ж у д г а к е л а д й . Пайт эргаш
1 апнинг кесимидан англашилган. ҳаракат, хусусият бош гапнинг
кесимилан англаниб турган ҳаракат, хусусиятдан сўнг ёкй олдин
юзага келиши мумкин.
А. Б о ш г а п д а г и ҳ а р а к а т , х у с у е и я т э р г а ш г а п д а *
г и ҳ а р а к а т х у с у с и я т д а н о л д и н р ў й б е р а д и. Бу турдаги эргаш гапларга пайт эргаш гапнинг қуйидаги турлари киради:
1)
чкесими равигадошнинг -гунча шаклида бўлган пакт эргаш
гаплар: У ўтган ҳафта. ўқиган дарсларини такрорлаб менга
ёддан. ўциб бермагута, \нга ҳеч ерга боршига, на. томошага'ва на ўйинга оухсат берма-йман. (С, А.) Йўлчи цайтиб кел
-гунча, Гулнорни олиб жетдилар.
2) эргаш гапнинг кесими, -гунчаЦ-ганга шаклли сифатдошга
ҳд<?а/7'кўмакчиеинииг қўшилиши билан ифодаланади: Одамлар
қишлоцдан чициб кетгунга қадрр, отишмалар бироз тўхтапшлди (Л. 7.) Машина келгунга цадар, . . . янгиликлар ҳақада суҳбатлашиб ўтирдак: (,Ч Файзий)
,
3) эргаш гацнииг кесими сифатдошнинг -м.ас-\--дан шакли
бнлан ифодаланганда, эрга.ш гаидаги ҳаракат-ҳолатнннг ўрнини
бош гапдаги ҳаракат-ҳолат эгаллаши, мазмуни. англаш.илади: На
кўкнинг фонари ўчмасдан, на юлдуз. сайр этиб, кўчмасдан,
қуюқ бир' завқ билан турарди. (У.)
Кесими келаси замон сифатдошининг бўлишсиз шаклида бўлиб, -дан қўшимчасини олган пайт эргаш гапнинг кесимига бурун , олдин,.аввал каби боғловчи вазифасидаги сўзлар ҳам қўшилиб келади. Бу сўзлар бош ва эргаш гап орасидаги чегарани
аниқроқ кўрсатиш, эргаш гапдан англашилган ҳаракат тугалланмай, бош гапдаги ҳаракат бошланғанлиг.ини кўрсатиш учун қўлланади: Пайшанба куни эрталаб смена бЬшланмасдан аввал, Фариха слесарни ушлаб, цех бошлиғининг идорасига судраб қолди.
(Асц.М.) Канал цазилмасдан бурун, бу ерлар оашт-саҳро эди (О.)
19»
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
4) эргаш гапнинг кесими -й шаклли равишдошдан бўлади, бу
равишдош ҳар вақт инкор шаклида келади: На уфқ урмай ёқут
зар , На булут силштмай олпшн пар, }Контемар қуюқ бир
завқ билан турарди. (У.)
Б. Б ош г а п д а г и ҳ а р а к а т , х у с у с и я т э р г а ш г а п д а ги ҳ а р а к а т , х у с у с и я т д а н с ў н г юзага келади. Пайг ,эргаш гапнинг бу турининг қуйидаги кўринишлари бор:
1) эргаш гапнинг кесими ўтган замон сифатдошига -дан қўшимчасининг қўшилган шакли билан ифодаланиб, у сўнг , кейин
кўмакчи сўзлар билан бирикиб кечади: Пилла топширилиб,
клуб биноси бўшагандан кейин, Саида бир гуруҳ, ёшларнинг
ёрдами билан клубни яхши безатди (А. Қ.) Йилқи қўлдан
кетгандан сўнг, қазаға бўлмас кулгунанг. ( С. Муқонов)
2) эргаш гапнинг кесими •гая қўшимчали равишдош билан
ифодаланади: Машқ тугагая, гур ўтирда ҳамма бирдан (Ғ .Ғ .)
Машина тўзон кўтариб юраб кетгая. Уктам қашлоққа кайтда. (0 .) Шунда. яой ияиб бўлингая, стол устига бир неята
таи елка закуска, лаганларда қовурилган гўшт қўйилади. (Р.
Файз)
3) пайт эргаш гап бош гап билан -ки боғловчиси орқали боғланганда, эргаш гапнинг кесими ўтган замон феьли орқали ифодаданади. Бу ҳолда бош ва эргаш гапдаги ҳаракат, ҳолатиинг
. тез алмашиниш мазмуни ҳам англашилади: Генерал вақта яоғ,
мамнун ҳолда иШтаҳа билан овқатни энди еб турган эоики,
бир ^уруҳ офицерлар кираб келдилар. (О.) Шу концертдан
қайтишда Сцддиқжон гапни. нимадан бошлашна билмай турган эдики, Болтабойнинг ўзи гап ояди ■. . (А. Қ.)
4) эргаш гапнинг кесими -(и) б шаклли равишдош билан
ифодаланади; бу хил пайт эргаш гаплардан англашилган ҳаэакат
бошланғич, бош гапдаги ҳаракат рўй беради ва ҳар иккиси баробар юзага келади. Бош ва эргаш гапда рўй берган ҳаракатлар
орасида қатъий чегара бўлмайди: Тўй тарқаб, ўйин кулгига,
тўлган ҳовли сув сепгандай жимжат бўлди-қолди. (О.)
'
САБАБ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА Г^ПЛАР
Бош гаплан англашйлган мазмун қандай сабаблар асосида
рўй беришини ёки бермаслигини кўрсагувчи эргаш гаплар сабаб>ргаш гап ҳисобланади.
Сабаб зргаш гапнинг бош 'гап билан бўлган мазмун муносабаги икки хил бўлиши мумкин: айрим сабаб эргаш гапли қўшма
гппларда сабаб-натижа муносабати ифодаланади, бунда эргаш
гап сабаб бўлса, бош гап ундан келиб .чиқадиган натижа бўладн, Сабаб эргаш гапларнинг йккинчи турида сабаб эргаш гап
опш гапга нисбатан изоҳ ҳам бўлади,
Сабаб эргаш гапнинг бу турлари боғланиш усулига--кўра ҳям,
кгсимиинг шаклланиши ва ўринлашишига кўра ҳам бир-биридан
/рарқланади.
199
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. С а б а б-н а ти ж а м у н о с а б а т и н и и ф о д а л а г а н с а б я б э р г а ш г а п л а р бош гаплан олдин кўлланади. Бу хил
эр 1 аш гапларнинг кесимн тобе шак да бўлади ,ва қуйидагича
. шаклланади:
1) эргаш гап бош гапга кесимигз қўшилиб келган учун, сабабли , туфайли кўмакчилари ёрдами билан бокланади Бу ҳолда эргаш гапларнинг кесими -<яик ва эгалик аффиксини олган
ўтган замон сифатдоши бнлан ифодаланади (-лик элементи к \пинча яширинади): У томонларОа амакимдан бошца тегирмон
чарха ясайдйган уста бўлмаганидан, бу молнинг нархи қиммат эди. (С. А ) Жим кетавериш ноцулай бўлганлигидан, Саида эшондан . . . сўради. ( А. Қ ) Манзурахон эртасига кечқурун жўнайдиган бўлгани ўчун. холи ўтирши кундузи соат
бирга тайинланди. ( А Қ.) Саида умидсизлик ва ожизлик туйғусини туғдирадиган фикрни ўзига йўлатгани, кўнглиОан
шундай гаплар ўтгани учун, жаҳли чиқцандан ирғиб ўрнидан
турди. (А. Қ ) Ижроцўм раиси ҳеч цачон бунаца бемаҳалда
телефон цилмагана, бунинг устига нима масалада чацираёт•
ганини айтмагани учун Қаландаров , кўнгли хижил бўлди-ю,
эртасига эртароц етиб борди (А Қ ) Жангчилар ўзларини
пухта яшира олганлари учун, талафот жуда оз бўлди. ( О.)
2) эргаш гапнилг кесими -лик аффикси ва эгалик ҳамда •дан
элементини олган сифатдош билан ифодаланади тифагдош
-лик + эгалик аффикси -4- -даН‘\ Ьу вилоятнинг самоси ғал-
вирдек сув тутмас бўлганидан, ёмғир ёз бўйи роса цуйди. (О )
Суратини юбормаганидан, уноан боладек ианжиди. (О.)
Бу хил сабаб эргаш гапнинг кесими сифа1Дош билан ифодаланмай, от, сифат, сон ёки йўқ сўзи орқали ифодаланиши ҳам
мумкин; бунда кесим боғламали бўлиб, эгалик ва -дан фбрманти ана шу богламага қўшилади: Подшонинг суюкли ўғли ўлганидан, Музаффар Мирзо ҳар жиҳатдан ул/рдан устунликка
тиришмоғи кероклигини айтди. /О ) Чол қайнота хаста бўл гднидан: куёвнинг акаси ташқаридан кирди (О.) Менга буюрган эдилчр, ишим зарурлигидан сизни кўрсатдим. (О.) Тахсил учун Истамбул ёки Мисрга жўнаш орзулари, маблағ йўцлигидан, амалга ошмади. (О .)
Сабаб натижа мазмун муносабатини ифодалаган сабаб эргаш
гаплар бош гапга аналитик-синтетик усул билан боғланади.
2. С а б а б - и з о ҳ м у н о с а б а т и Сабаб эргаш гапли қўшма
гапнинг иккинчн қисми биринчи қисмини изоҳлайди, ундан англашилган мазмуннинг рўй бериш ёки рўй бермаслик сабабини
кўрсатади. Шу сабабли қўшма гапнинг биринчи қисми бош гап,
иккинчи қисми эргаш гап бўлади. Эргаш гап бош гапга чунки,
негаки(м), зероки, наинки боғловчилари ёрдами билан боғланади.
/
Эргаш гапнинг бош гапга чунки боғловдиси ёрдами билан
боғланиши кўпроқ учрайди. Бу хил эргаш гапли қўшма гаплар
кўпинча таркиб жиҳатдан анча кенг бглади: Йўлда мена итлар
талаганда, уларни амнр одамл 1 рага ўхшхтган эдим, чунки
200
www.ziyouz.com kutubxonasi
амир одамлари ҳам у итлардек ҳар бир кишига ёпшиа берадилар. (С. А.) Тонг отганда. у ўрнидан туриб, менга: — Нел
ўғлим, сени ўзим билан қишлоққа олиб борай, чунки сен бу
ерда, бу амирзодалар ёнгда мадрасд. одобини эмас, амио ошхонасининг қозонини ялашни ўрганасан — деди. (С.А ) Никохнанг
қиммати йўқ, чунки сен рози бўлмагансан, тўғрими? ( \ . Ҳ .)
Бу хнл сабаб эргаш гапларнинг кесими мустацнл шаклида
бўлади, демак, сабаб эргаш гап шаклан мустақил сОдда гаплар*
га ўхшайди Аммо гаплар орасидаги мазмун муносабати ва орадаги тобелаштирувчи боғловчи чунки уни эргаш гап эканини
кўрсатиб туради.
Негаки. наинки, сабабки ёки зероки каби боғловчилар ҳам
сабаб эргаш гапни тузишяа хизмат қилади, аммо бундай гап қурилмалари кам учрайди: Ҳозир хат ёзмай туринглар. Негаким
адрес ҳали аниқ эмас (и.) Шу сўзнинг ўзи олтиндан аъло.
Наинки, кўнглимни кўтарди. (О.) Андак сабр қилингиз, зероки
бу шартларни ғоят лозим билурман. (О )
Сабаб эргаш гап бош гапга -ки боғловчиси ёрдами билан
боғланиши ҳам мумкин, Одатда, -ки боғловчиси бош гапнинг
мустақил шаклдаги кесимига қўшилади; бош гашэргаш гапдан
оллин келаии- Раҳнат жамоагаки, ҳар ишда ҳамиша йўлйуриқ курсатда, ғамхўрлик қилди. (О.) Лекин бу ишингни
отамга. айта кўржаки, у сени қаттиқ койийда. (С. А.)
Бу хил эргаш гаплар бош гапдан олдин келиши ҳам мумкин:
Аммо \>зи кўтариб келтиришни ҳаёти учун хявфли деб
ўйлаганидан бўлса керакки. бу вазифани менга юкламоқчи бўлган. (С, А.) У томонда ҳам ишсиз улоқиб юрса керакки. йилда бир марта онасини кўрмоқ учун келганида ҳам кўзга кўринарли бир нарса келтирмасди. ( С. А.) Бахтим борки,
ҳао нарса гўзал кўринади менинг кўзимга. (Ҳ. О.)
-ки боғловчиси ёрдами билан тузилган эргаш гапли қўшма
гапнинг таркибида шунинг учун. шу важдан каби олмошлар бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳолда бош ва эргаш гап орасидаги мазмум муносабати янада жипслашади, эргаш гапга бўлган талаб
ва снинг аҳамияти кучаяди: Мен яна шунинг учун хурсанд
эдимки, у қаламдон қоғоздан ясалганига қарамай, сувдан зарарланмаган . . (С. А.) Мен буни шунинг учун қиламанки,
биз қочиб бир томонга борганимизда. унда бирор иш топгунимизгача ҳам пул керак. ( С. А.) Шунинг учун ажабландимки мен хат пшшувчилик хизматим бараварида бундай „му кофот" кутмаган эдим, шунинг учун ғазабландимки, бу жазо
мен уяун бутунлай ҳақсизлик эда. (С. А.)
Сабаб муносабати тушунчаси қўшма гап қисмларини юқорида
кўрсатиб ўтилгчн тобе боғловчилар ёки келишик қўшимчаси ёрдами билан бириктириш йўли билакгина ифодаланиб қолмайди.
Лйрим қўшма гаплар қисмлари орасидаги богловчига яқинлашган лексик воситалар, ҳатто предикагив бирикмалар ҳам сабаб
мукосабатини келтириб чиқариши мумкин. Бундай лексик воситаларга шунга кўра, шу сабабла, шу туфайла каби бирикмалар
201
www.ziyouz.com kutubxonasi
киради: Озод халқнанг бошига келмас. Энда сара мусабат ва
ғам. Шунанг учун шодман бар умр. Шунинг унун шодлак ҳамдамам. (Ҳ . О ) Сорахон одобла қаз, шу сабабли ҳамна уна
ҳар ерда ва ҳар қааон ҳурматлар туну кун. (3. Даёр)
ШАРТ ЭРГАШ ГАПЛИ
ҚЎШМА ГАШ/АР
Шарт эргаш'гаплар бош гапдан англашилган мазмуннинг қакдай шарт-шароитда бажарилишини кўрсатади.
Шарт эрпаш гапнинг асосий грамматик белгиси кесимининг
шарт феъли орқали ифодаланишидир. Аммо бу белгигатна қараб, маълум гап қурилмаларини шарт эргзш гап деб ҳукм= чиқариб‘бўлмайди, чунки шарт феъли бошқа эргаш гапларнннг кесими бўлиб келиши ҳам мумкин, Масалан: 1) п а й т э р г а ш
гап: Бар куни. Саддақжон мактабдан келса, укалара боғоа
аш бошлаб юборашибди. ( Ҳ . Назар) 2). м а қ с а д э р г а ш гап:
Далага сув каритсам, Яшнатсам деб юрт ерин, Тўкта пешона теран. (Газета! 3) т ў с и ц с и з . э р г а ш гап: Подшо ул~
ган бўлса, замона доам тирак.' ва бошқалар.
Шунинг учун ҳам шарт эргаш гапни белгилашда эргаш гап
қурилмасининг мазмунига, таркибидаги бўлакларнинг маъносига
диққат этиш зарур.
Шарт феъли бошқарган гап қурилмапарининг эргаш гап бўлиши учун таркибида ўз эгаск бўлиши шарт (бир таркибли шарт
эргаш гаплар бундан мустаснодир), шундагина предикатив муносабаг, ҳукм келиб чиқади. Таркибида эгаси бўлмаган, эгаси
умумий бўлган қурилмалар ш а р т б и р и к м а л а р ( ша р т о б о р о т л а р ҳисобланади) Масалан: . . .ўзангдан бар кўалак ортиқ йиртган кашананг сўзига қулоқ солсанг унанг насаҳат ■
ларана тангласанг, албатта одам бўласан. (С . А.) Дуиьман-
га баргалашаб қарши турсак, ҳаммамаз ўлмасмиз, ёка тутқун бўлмасмиз. (С. А.) Пахта ишида қуруқ амалиёт балан
иш кўрсанг, охар туртиласан, қоқиласан. (О.)
Шарт эргаш гапнинг кесими феъл кесим ёки от кесим шаклида бўлиши мумкин. От кесим бўлганда. кесим шнрт феъли
шаклидаги бўлмоц боғламаси билан бирикади: Бас, яхшалик
қилмоқ керак: Элнанг, юртнинг бахти барқарор бўлса, сал,танат ҳам бехатар бўлур <0.) Агар бизни рўёбга чақарадиган йўл шу бўлса — бошла, ука, этагингна ушжаганимиз-ушлаган. (А. Қ.)
Шарт феъли мантиқий жиҳатдан келаси замонни ифо. алайди.
,У ҳар вақт бош гап кесимидан англашилган ҳаракат-ҳолатдан
олдин рўй берувчи ҳаракат-ҳолатни ифодалайди. Шунинг учун
ҳам бош гапнинг кесими келаси ёки ҳозирги-келаси замонда бўлади ёки буйруқ майли орқали ифодаланади. Албатта, бош гапнинг кесими ўтган замонда бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳолда
ҳам бош ва шарт эргаш гап орасидаги чегара сақланади: ўтган
замонда шарт эргаш гапдан англашилган ҳаракатдан сўнггина
www.ziyouz.com kutubxonasi
бош гапдаги мазмун рўй бергани ифодаланади: Борди-ю бирон
қарол царзини бирор йўл топаб тўласа, бой яна бирон т уҳмат билан \ни иккиши бор қарздои қилар экан. (С. А.)
Шарт эргаш гапли қўшма гапларда доимо бўлиб' турадиган
ёки бўлиши мумкин бўлган ҳаракат-ҳолатлар тўғрисида фикр
юритилгани ўчун ҳам, кўп мақоллар, . афоризмлар, фразеологик
бнрликлар шу хил қўшма гаплар шаклида тузилади.
Шарт эргаш гаплардан англашилган ҳаракат, ҳолат, хусусиятминг бажарилиши р е а л бўлиши ёки р е а л б ў л м а с л и г и
мумкин. 1Ь!арт эрг; ш гапкинг реал ҳолатида эргаш гапда бош
гапдац ан лашнлган мазмуниинг рўй бериши учун шарт-шароитнинг реал экани кўрсатилади: 7 ўкилса манглай т ерингунум ли бўлар еранг. ( Мақол) Агар улар душман қўлига асир туш-
гап бўлсалар, мен уларни озод этаман. (Я-)
Ирреал шарт ифодаловчи шарл эргаш ва бош гапларнинг кесими таркибида эди феъли иштирок этади (эди феъли шарт эргаш гапда талаффузга кўра -йди шаклйни, бош гапда -ди шаклини олиш мумкин): Агар дунёнйнг нариги буряига сизниопиялаб боришга тўғри келсайди, мен севина-севина бажарардим,
(О.) Агар командирларнинг ҳаммаси шундай бўлса, эди, иш
бошқача тус оларди. (О.)
Шарт эргаш гапдаги ирреаллик ўтган замон сифатдоши орқали ҳам ифодаланиши мумкин. Бунда ўрин-пайт келишиги
шакли -да билан бириккан сифатдош шарт эргаш гап кесими бўлиб келали: Агар сўз Ойқиз устида бўлмаганда, эҳтимол,, у
кулги билан ёки ҳазил балан жавоб қайтара оларди. (Ш. Р.)
Кесими ирреал шарт эргаш гап шахлидаги эргаш гаплар баъзан мазмунан ирреалликни ифодаламайди, бундай эргаш гапларда воқеа, ҳодиса рўй беради, демак, шарт реал бўлади: Агяр
бу. ердан аскарлар кўчиралмаганда эйи, қшилоқ шунчалик талафот кўрмас эдй. '1езроқ бу маросимлари тўгай қолса эда,
менанг ҳап оғзимга овқат пгегар эди. (П. Т.)
Шарт эргаш гап ўзииинг асосий мазмунидан ташқари, айрнм
ўринларда қуйидаги мазмун оттенқаларини ҳам ифодалайди:
1. П а й т м а з м у н и . Айри.м шарт эргаш гапларда пайт мазмуни ҳам бўладн, бу хил конструкцияларни пайт эргаш гап
қурилмалари бтпаи алмаштириш ҳам мумкин: Ёз келса, битта
асбобни олиб, бошқа юптларга аш қидйриб кетар эди. (Г1. Т.)
Пайг мазмунини таъкидлаш учун бош гапнимг бошлаштшида
у вақш (-да унда лексик элементлари қўлланади- — . . . л'ў-
жайин ўртага тушса, у вақт иш силлиқ бўлиб чиқса керак
. . . (О.) . . . ғоят иложсиз цолган бўлсанг. у еақт сенч. муҳтожлик ва зарурият панжасидан халос этмоққа тайёрнан
(О.) Олти ой қор ёмғир ёғса, қиш қишлигини қилса, у вақтда деҳцон ердан бир нарса ундириб олади. (С. А .) Агар ўрталарингизда -бирортангиз заррача қўрқоқлик қилсангиз, жанг
майдонидан қочсангиз, унда сизга лаънат ўқиймиз. (Я.)
Шарг эргаш гапааги пайт мазмуни эргашган гап кесимининг сифатдош орқали ифодаланнши билан ҳам англашилади: Қўлинг203
www.ziyouz.com kutubxonasi
дан бар иш келмаганидан кейин, гапирдинг нима-ю, гапирмаОинг нима. (М. Л.)
2 И е т а к м а з м у н и . Шарт эргаш гапдаги истак мазмуни бош ва эргаш гапнинг кесими шаклидан ва умумий контекстдан англашилади. Бун да бош гап кесими ~р шаклли сифатдош ва эргаш гап кесими буйруқ ёки истак феъли шаклида
бўлади: Ҳ ур ҳаёт бундан гўзал бўлсин десанг, Янги ер оч, ўл-
кани гулбоғ қил. (Я.) Вз келса, тоққа чиқардик.
3. Т а х м и н м а з м у н и . Эргаш гапдаги тахмин мазмуни қўшма гапнинг умумий мазмунидан келиб чиқади: Битта-яримта
хуштор бўлса, у билан бирга вақт ғаниматда бирон шахарга қочиб қолдими. (0 .)
4. С а б а б - н а т и ж а м а з м у н и . Шарт эргаш гап мазиунй
бош гап мазмуни учун сабаб бўлади: • „Хўп, майли, одам бў-
лишни истамас экан. борсин, мулла-пулла бўлсин" деб уни
ўқашга қўйдим. (С. А.) Марасул, менга қара, агар Иасибани
ўқишдан қолдириб. курортга олиб кетар экансан, сендай жияним йўқ. ( А. Қ.) Модомики, йигитларга сафар йўли очилибди, улар ўт кечиб, сув кечиб, қон ичида сузганда, мўйсафидларнинг ҳузуп-ҳаловат қидириши инсофдан эмас. ( 0 .) Унинг
отини олиб кетдими, уни умрбод эсдан чиқармайди. Борди ю,
ҳеч нима чиқмади, унда кейинроқ ишончли одамдан юбораман
(О.) Ҳаммамизнинг жонимиз қил устида турибди Қилингиз
бугун узилмадими — хурсанд бўлинг\ — дея юпатди Асқар
'полвон. (О.)
5. Қ и ё с л а ш м а з м у н и . Айрим шарт эргаш гапларда қиёслаш маъноси ҳам бўлади. Бунда эргаш ва бош гапнинг умумий
мазмуни ёки айрим гап бўлакларининг маъноси бир-бирига қиёсланиши мумкин: Сен менинг хотиним бўлсанг, мени хотин
оладиган ўғил бола қилиб туққан онам ўша ерда демайсанми? (А. Қ.) Ери бўлса, улови йўқ. (0 .)
•6. И з о ҳ м а з м у н и . Шарт эргаш гапли қўшма гапнинг шундай турлари ҳам борки, уларда бош гапдан англашилган мазмун
эргаш гапда ифодаланган мазмунга изоҳ беради. Бу ҳолда бош
гап таркибида эргаш гап мазмунига тенг келувчи олмош — бу,
уни каби қўлланади: Агар борди-ю, ўлиб қолса-чи, буни ху-
додан, касалнинг ажали етганидан ёки касалнинг эшонга бўлган ихлосининг сустлигидан ва унинг „шаккок" лигидан деб
ҳисоблайдилар. (С. А.)
Баъзан бу хил гап қурилмаларининг бош гапи бир составли
гап бўлиб, одатда, бас, майли, хўп, яхши, ёмон, арзийди каби
сўзлар орқали ифодаланади (эргаш гап мантиқ жиҳатдан эга вазифасида келади): Ибн Синога касалнинг жони чиқмаган бўлса, бас экан . . . ( 0 . ) Қорни тўқ, эгни бутун бўлса, бас. ( 0 . )
Янглишсангиз, майли, лекин ёлғон гапирманг. (А. К.) Дадамга, Йўлчига яхши қараса, майли-я . (0 .) Ишонсангиз — хўп,
ишонмасангиз гуноҳсизлигимни кейан биларсиз . . . ( 0 .) Қизим Гулнор шундай оилага туцса, ёмонми? (0 .)
www.ziyouz.com kutubxonasi
Кўпинча, эргаш гапдаги шарт маъносини янада таъкидлаш
учун агар, гар, башарти, борди-ю, мабодо, модомики, кошки каби
ёрдамчнлар келади:
Модомики, бизда шундай кўз пайдо бўлибдими, бу сафар пайқаганимиздан бир нарса чиқмаса, янаги сафар пайқаганимиздан
чиқади. (А. Қ.)—Золимларни ер ютади, ютмаса, зўрлаб, ниғизлаб ютдирамиз! (О-)
Шарт эргаш гап, асосан, бош гапдан олдин келади. Агар эргаш гап қўшимча изоҳ мазмунида бўлса, бош гапдаги бирор бўлакка алоҳида аҳамият бериш зарур бўлса, эргаш гап бош гапнинг ана шундай бўлагидан сўнг, бош гап орасида келади: Буна-
қа гап, трактор келса, зиён қиладиган одамдан чиқади. (А. Қ.)
Бу қўшма гапда шарт эргаш гап эгадаи сўнг келиб, эгага қўшкмча изоҳ беради, унинг маъносини бўрттириб, ажратиб ифодалайди. Қуйида эргаш гап бош гапнинг кесимидан сўнг келиб, уни
изоҳлайди: Юрагимга теккан бўлур, ёв тегса сенга■ (Ҳ. П.) Буми,
•бунда калла бўлса экан, пуишймон бўлса! (А. 'Қ.).
Ҳар қандай шарт феъли шакли шарт эргаш гапйинг кесими
бўлавермайди; бу шакл баъзан кириш гапнинг кесими, кириш бўлак ёки маъно кучайтирувчи юклама, боғловчи ва бошқа вазифаларда келиши мумкин.
Масалан, бўлса, бўлмаса, йўқса, нега десанг—боғловчи: шундай, бўлса-да, ҳеч бўлмаса, жуда бўлмаса—кириш бирикма, ким
бўлса ҳам, ер ёрилса-ю, ерга кирса—фразеологик бирлик; янглиишасам, менга қолса—кириш гап; сен бўлсанг, келмадинг, Салимани олсак, келмади—юклша вазифасида келади. Баъзан шарт
феъли кесим таркибига киришиб кетади; қилса қилсин, боқса
.бўлмас, деса бўлади.
МАҚСАД ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА ГАПЛАр
Бош гапдан англашилган мазмуннинг нима учун, нима мақсадда рўй беришини ёки бермаслигини кўрсатувчи эргаш гаплармақсад эргаш гаплар ҳисобланади.
Мақсад эргаш гап бош гапнинг ёлғиз кесимидан ёки кесим
гуруҳидан англашилган ҳаракат-ҳолат, белги-хусусият нима мақсадда рўй беришини ёки рўй бермаслигини англатади.
Эргаш гап кўпинча бош гапнинг кесим гуруҳига боғланади,
чунки эргаш гап кесим ва унга боғлиқ бўлакларнинг рўй бериш
мақсадини ифодалайди: Ҳосил яна мўл бўлсин деб, дўстларим,
селитрани кўп беришни кўзладим. (Журн.) Одам ақли, одамнинг
кучи, яхишликка қилсин деб хизмат, Ер экувчи, пўлат қуювчи,
ободликка сарф этсин кучин. (С. Назар) У эсини ўнглаб, томошабин тўпланмасин учун, дадасига жеркиброқ «юринг» деди. (А. Қ.)
Мақсад эргаш гап бош гап билан деб, токи боғловчилари ёки
учун кўмакчиси орқали боғланади.
Мақсад эргаш гапнинг кесими, одатда, буйруқ ёки шарт феъл
майллари, келаси замон феъли орқали ифодаланади. Бунинг са205
www.ziyouz.com kutubxonasi
баби шуки. мазмунан мақсад ифодаловчи эргаш гап бош гапдан ,
англашилган мазмун рўй бергандан сўнг юзага чиқиши зарур бўладиБош гапга боғланиш усулига кўра, мақсад эргаш гапнинг қу*.
нидаги турлари бор:
1. Мақсад эргаш гап боғловчи вазифасидаги деб равишдоши
орқали бош гапга боғланиб келади. Бунда эргаш гап кўчирма гап
шаклида бўлади.
Деб богловчиси ёрдами билан бош гапга боғлапган мақсад
.эргаш гаиларнинг кеснми, одатда, буйруқ-истак ' майли шаклида
бўлади. Буйр-уқ-истак майли, кўпинча, учипчм шахеда, баъзан бирипчи вя нккпнчи шахсда бўлади. Гул барглари учишаОи, Туш-
майин с)еб қўлингга. (Ҳ. 0.) Евга омон бермадеб, ўғлим, юбордим
исангга. (Ҳ.'0.) Юртимиз июйилар билан тўлсин деб, Озод, ҳур
халқимиз шЬйи кийсин деб, Топширдик ўн минглаб тоннадан пилла, Қўрганда рашк этар марварид, тилла. (Ғ■Ғ.)
■Мақсад эргаш гагшинг кесими шарт феъли шаклида бўлади.
Бу ҳблатда эргаш гппдан орзу-истак, мақсад мазмуни англашнлиб, бош гапдаги ҳаракат-ҳолат қапдап орзу-умнд, мақсадлар
билан вужудга келишиии кўрсатади: Элдан олсам деб раҳмат,
ишлади-чекди заҳмат. (Газ.) Далага сув киритсам, Яишатсам
деб юрт ерин, Тўкди пешона терин■ (Газ.) Теварак-атрофни кўриб
~шояд баҳри очйлса деб, касал отасини далага олиб чиқди.
Мақсад зргаш гапнинг кесими аниқлик феъли шаклида бўлади; бу феъл, одатда, ҳозирги-келаси замон шаклида бўлади: Мек
болалик чоғимда қуш боласини оламан деб, чинорга чйқдим.-(0.)
Ҳозир мен пул олиб келаман деб, ҳуокрага қараб югурдим. (С- А.).
Мақсад эргаш гапнинг кесими қсласи замон сифатдошннинг
бўлишли ёки бўлишсиз шакли билан ифодалапиши мумкнн. Бу
ҳолатда келаси замонда' рўк бёриши мумкин бўлган воқёа, ҳодисалар тўғрисида фикр юритилади. К.ела-си замопга оид воқеанинг
руй бериш ёки бермаслиги қатъин қнлиб қўйилмайди: Уғлимга.
тегмаса, ўртоқларига тегар деб, халта-халта майиз, туршак юбордим. ,(0.)
2• Мақсад эргаш гап бош гапга учун кўмакчиси орқали боғланади, эргаш гагшинг кесими буйруқ феълипииг учинчи шахс шаклида бўлади. Бу хил мақсад эргаш гапларда сабаб мазмуни ҳам
бор.
Мақсад эргаш гапнниг бу турида кеснм бунруқ-истак майли
билан ифодаланган феъл кесим скн.от кесим шаклида бўлади. От
кеснм бўлғапда, буйруқ феълишшг учинчн шахси шаклпдаги бўлмоқ боғламаси билан бирпкиб -келади: Қаландаров сўзии айлан-
тириб, ўз уринида қолишга хоҳиш билдириб қўймасин учун, Саида
'яна унинг сўзини оғзидан олди. (А. Қ.) Махсининг чоки пишиқ
бўлсин учун, мумли ёпишқоқ ипни ҳар қатимда бармоқлари билан қйр-қир тортиб қўяди. (0.)
Учун кўмакчиси ёрдами билан бош гапга боғланган эргаш гапнинг кесими эгалик аффиксини олган ҳаракат номи ёки ҳозирги206
www.ziyouz.com kutubxonasi
келаси замон сифатдош шаклида бўлиши ҳам мумкин: Нурида?
шубҳа қолдирмаслик учун, ўзининг Йўлчига бўлган муносабатини
бирон ҳаракат билан билдирмасликка тириигди, (0.) Пахта тезроқ етилиши учун, ўғитни кўпроқ солиш керак.
Мақсад эргаш гап бош гапга токи боғловчиси ёрдами билан
бирикади. Бу хил эргаш гаплар бош гапдан сўнг келиб, токи боғловчиси билан бошланади: Утни ловуллатинг, токи батамом куйдирсин, кул қилсин душманимизни. (Журн.) Уз оиласи қучоғига
қайтмоқчи бўлса, бунга маъқул бир сабаб кўрсатиши керак. Токи
ота-онаси ва акалари .унинг бу қилиғини маъқул кўра билсинлар.
(0 .) Яшираман ёвуз илонни юрагимга, токи кўрмасин дуиСманларим ҳасрат кулгисин. (0.)
ТУСИҚСИЗ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА ГАПЛАР
Тўсиксиз эргаш гаплар бош гапда нфодаланган мазмунга нимадир тўсиқ бўлишини ифодалайди, аммо эрган! гапдаги ҳаракатҲолат, белги-хусусият бош гапдаги иш-ҳаракат, ҳолат, маҳсаднинг
гозага чиқишига монелик қилс.а ҳам. бош гапдаги мазмуи вужудга
' келаверади, эргаш гапдан англашилган мазмун кутилган натнжа-га олиб келмайди’ Мйруся қиз бўлса-да, аммо юрагида ўчта зр-
какнинг ўти бор. (0.) Менда ўқиш истаги қанча зўр бўлса-да,
отамнинг ўқиш тўғрисида қилган васияти билан бу истак ортган
бўлса ҳам, у вақтдаги шароитга кўра, бу истак кўзимга бир хаёли
маҳолдай бўлиб кўринарди. (С. А.)
Тўсиҳсиз эргаш гапларнинг қпсмлари мазмунан анчамуста~кил бўлади, шунинг учун ҳам уларнинг орасида зидловчи боғловчилар ҳам ишлатилади. Шунга кўра, улар боғланган кўшма гапга
ҳам ўхшайди- Аммо эргаш гап кеснмларинииг тобе шаклда бўлиши билан ва бош гапга мазмупап тобе бўлгап фикрни ифодалаши
билан боғланган ҳўшма гаплардан ажралиб туради.
Эргаш гапнинг кесими, асосан, шарт феъли ёки сифатдош орқали ифодаланади. Бундай ҳолда эргаш гапни бош гапга боғлаш.
учун юклама ва кўмакчнлар қўлланади.
.
Тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гапларда қуйидагича мазмун
муносабатлари ифодаланадн:
С о ф т ў с и қ с и з л и к , мазмуни эргаш гап кесими таркибида ҳ ам ёки -да воситаларини қўллаш пўли билан ифодаланади; ҳам аслида боғловчи бўлиб, тўсиқсиз эргаш гап кесими тарклбкда юклама вазифасини ўтайди (бу юклама жонлн талаффузтаъсирида баъзан -ям шаклинн олади):— Хўп, юринглар,. шиим
зарур бўлса ҳам, аввал сизларни ўз қисмларингизга юборай... (0.) (
—Кўкда момақалдироқ тинмасаям, пича-пича ухлаб олдик—деди
Асқар полвон салмонланиб. (0.)
Эргаш гап мазмунини кучайтириш учун кесими таркнбига-кпбоғловчиси қўшилади ёки эргаш гап таркибида қанча, қандай каби нисбий олмошлар бўлади: Она рози—унинг тунлари ўтса ҳам-
ки уйқусиз, бедор, Истаги шу: унинг дилбанди, Тинч ухласин, топ20?
www.ziyouz.com kutubxonasi
жасин озор. (Г. Нуруллаева)... Ҳолбуки, сипо-ҳигарчилик _қанча
кичик, шогирдпешалик даралсасида бўлса ҳам, ҳақиқатда бир
нав гадоликдан бошқа нарса эмас. (С. А.)
Тўсиқсиз эргаш гаплар -ки боғловчиси ёрдамн билан ҳам бош
гапга боғланадй; бу ҳолда эргаш гап кесими такрорланиб, бирин■чи қисми шарт феъли, иккинчи қисми аииқлик феъли орқалн ифодаланади ёки аниқлик феълининг ўзи бўлади: Хотин кишининг
юрагидан фарзанд доғи кетса кетадики, бундай гапнинг алами
кетмайди. (А. Қ-)
Қесими (и)ш шаклли ҳаракат номи бўлиб, қарамай кўмакчиси билан бнриккан эргаш гапларда ҳам тўсиқсизлик мазмуни
.ифодаланади: Мўмин Мирзонинг йигитлари катта ғайрат кўрса-
тишларига қарамай, душман сон жиҳатдан кўп бўлгани учун
■бостириб кела бошлади. (0.) Ҳаво туманли ва ним қоронғи бўли•
•шига қарамай, махорка тутунини ерга пуфлаб, кейин, сирни ичи,га сиғдира олмади шекилли, Бектемир томон энгашиб деди. (0.)
■Алалхусус қаттиқ ярадорлар, ҳамширалар ёлғиз улйрга парвона
■бўлишларига қарамай, инграшар, ялиншиар, йиқила-қўпа уринишарди-.. (0.)
Тўсиҳсиз эргаш гап пайт муносабатини ифодалаши ва эргаш
гап кесими сифатдош шаклида бўлиши мумкин. Буида эргаш
дап кесими ўтган замон сифатдоши шаклида бўлиб,-<9а қўшимчаси
‘ва ҳам воситаси ёрдами билан бош гапга боғланади: Ҳатто кун
■оққанда ҳам..., узоқ бир ерда қимирламай тургандай бўлиб кўринади. (Қерб.) Бу ҳақда Носиров гапирган, бу далилни таҳлил қилиб берганда ҳам, Саида чандон эътибор қилмаган эди, ҳозир ниҳоятда. дарғазаб бўлди. (А. Қ.)
' Бу хил тўсиқсиз эргаш гапларни пайт эргаш гаплардан фарқламоқ зарур. Эргаш гапнйнг бу турида пайт мазмунигина э.мас,
тўсиқсизлик мазмун муносабати ҳам ифодаланади.
Баъзан тўсиқсиз эргаш гапларда шарт мазмун оттенкаси ҳам
|бўлади. Бу хил эргаш гаплариинг кесими шарт феъли орқали ифодаланади ва бош гапга синтетик усул билан боғланади: Қуёш
.яширинган бўлса-да, кундузнинг ёруғи ҳали тамом сўнмаган
эди. (0.)
Эргаш гап таркибида хоҳ боғловчисининг қўлланиши тўсиқсизлнк мазмунини кучайтиради'.—Чучварадан мақсад гўшт ейиш,
—деб жавоб беришга киришди,—одам хоҳ сипоҳигарчилик қилса,
схоҳ эшонлик ва дуохонлик, яақсади: меҳнатсиз бир бурда нон
топиб, қорнини тўйғизмоқдир. (С. А.)
Айрим тўсиқсиз эргаш гапларда қ и ё с л а ш мазмуни бўладн:
эргаш ва бош гапдаги мазмун бир-бирига қиёсланади, аммо эргаш
гапдаги ҳаракат-ҳолат бўлишига қарамай, бош гапдаги ҳаракатдолат рўй бериши ифодаланади. Бу хил тўсиқсиз эргаш гапларнинг кесими сифатдошдаи бўлиб, бош гапга боғловчи вазифасндаги ҳолда ёки тақдирда сўзлари ёрдами билан боғланади: Қалан-
даров уни, ҳамшира тургани ҳолда, бир касални .туманга элтиб
қўйишга мажбур қилибди. (А. Қ.) Қаландаровга дарров учраш,
Ж
www.ziyouz.com kutubxonasi
қандай йўл билан бўлса ҳам дни жаҳлидан тушириш—қарорини•
бекор қилдиришга эришилмаган тақдирда, вақтинча тўхтатиш
зарур эди. (А. Қ-)
Тўсиқснз эргаш гапнинг бу тури билан боғловчиси ёрдами билан ҳам бош гапга боғланади, бунда эргаш гапнинг кесими сифатдошдан бўлади: Пиёз яхиш бўлгани билан, нархи арзон, Сотил-.
масдан чорбозорда бўпти сарсон. (Ғ. Ғ.)
Тўсиқсиз эргаш „гапнинг мазмуни билан бош гап ораскдаги
зидлик, номувофиқлиҚ мазмуни уларнинг кесимларида ҳам англашилади:
1. Тўсиқсиз эргаш гапнинг кесими бўлишснз, бош гап кесими
бўлишли шаклда: Гаплар эшитилмаса ҳам, мартенчилар бир-би-
рини англар... (Асқ. М.) Ашир Ортиқ айтган гапларга чуқур тушуниб етмаса-да, ҳақиқат ва ҳақсизлик тўғрисидаги тушунча
унинг миясини ёриб ўтгандай бўлди. (Керб.)
2. Тўсиқсиз эргаш гапнинг кесими бўлишли, бош гап кесими
бўлишсиз: Куз охирлашиб, қиш яқинлашган бўлса ҳам, Бухоро-
музофотининг қуруқ ҳавосида ҳали ёғингарчилик бошланмаган
эди. (С. А.) Қуёш яширинган бўлса ҳам, кундузнинг ёруғи ҳали.
тамом сўнмаган эди■ (0.)
3. АГфим ҳолларда тўсиқсиз эргаш гапнииг ҳам, бош гапнинг,ҳам кесими бўлишсиз шаклда келиши мумкин: Она ҳар қанча қис-
тамасин, Кктам тонг дтгандан сўнг қалин, юмшоқ тўшакда талтайиб ётгиси келмади. (0.)
4. Тўсиқсиз эргаш гап ва бош гап кесимининг бўлишли шакли
ҳам учрайди: Қўйинг, майли, алар билгунча қилсин, зулм чақмоқ-
лари, майли, чақилсин, Ёвузлик денгизи, майли қутурсин, Ҳасад
тўлқинлари қирғоққа урсин, Муқаррар, оқибат бизнингча бўлғай.
(У. ва И■Сул.)
Кесимлари бир хил шаклда бўлган гап қурилмаларида тўсиқсизлик мазмуни айрим гап бўлакларининг маъносини ва гапларнннг умумий мазмунини бир-бирига зид қўйиш, қиёслаш орқали ифодаланади.
Тўсиқсиз эргаш гапларнинг таркибида агар, агарчи, гарчанд,.
гарчи, мабодо каби воситалар бўлиши мумкин. Бу воситалар эргаш гапни бош гапгабоғлаш билан бирга, эргаш ва бош гап мазмунини бир-бирига кескин зид қўйиш, қиёслаш учун хизмат қилади:
Гарчанд тўп бошини узган бўлса Ҳам, барг ёзиб шивирлаб турарди
қайин. (Ҳ. Ғ.) Гарчи бу ҳақда ҳеч ким гапирмаса ҳам, барибирҳаммаларининг руҳини ҳукмрон бир фикр чулғаб олган эди•
(П. Т.)
Тўсиқсиз эргаш гапларнннг мазмуни бош гапдаги мазмунга
зид эканлигини.янада таъкидлаш учун, бош гап аммо, лекин, бироқ, фақат, барибир, ҳар ҳолда ва бошқй ёрдамчилар бнлан бошланади: Иккови бу муносабатни ҳар қанча яширса ҳам, барибир
кўпга бормай миш-миш тарқалди, Зулфиқоровнинг хотини эшитиб қолди. (А. Қ.)
Тўсиқсиз эргаш гапнинг ўрни асосан бош гапдан олдин бўла14-2915 .
209
www.ziyouz.com kutubxonasi
,
ди. Баъзан тўсиқсиз эргаш гап бош гапдап сўиг ёки унинг орасида
келади- Бу хрлатда тўсиқсиз эргаш гап бчош ганпинг айрим бўлагига боғланади, агар эргаш гап бош гапдан сўнг келса, унинг мазмуйи сусаяди: Йўлчи шу чоцда, қ а н ч а
о қ ча с и б ў л с а
ҳам, беришга тайёр эди. (0.). У олтмишларга бориб қолган.
нимЖон, ю з и жу д а б у р и ш г а н б ў л с а
ҳа м, товуши
майин ва ёқимли бир кампир эди. (71. Қ-) Бу ерда уни яхши
лушлашмади, қакча уринган бўлса ҳам.
НАТИЖА ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА ГАПЛАР
Бош гапдан англашилгап ҳаракат-холат ёки белги-хусусиятнииг натижаси, хулосасини ифодалаган эргаш гаплар натижа эргаш^гап бўлади. Бу хил эргаш гапларккнг бош гапидан сабаб мазмуни англашилади, эргаш гап шу сабабдан кслиб чиқадиган натижани кўрсатади. Шунинг учун ҳам натижа эргаш гапнинг ўрни
қатъий бўлиб, у ҳар вақт бош гапдаи сўнг келади: Туйнукдан ша-
мол қайтариб ураётган тутун атрофни шундай ўраб олганки, узоқ
вақт ҳеч нарсани кўра олмай турдим. (Асқ. М.) У олти ёишдаёқ
отасига шундай саволлар берар эдики, ота баъзан нима дейишини билмай қолар эди. (Журн.) Улар шунчалик кўп эдики, Мунис
уларнинг қайси бирига қарашни ҳам билмай қолди. ( 3. Фатх.)Натижа.эргаш гапни бош гапга бириктириш учун бош гап кесимига қўшилиб келувчи-кш боғловчиси қўлланади. Шу билан
бирга, бош ва эргаш гапни боғлаш учун бош гап таркибида шу
қадар, шу даражада< шундай, шунчалик, чунон, ниҳоят каби кўрсатиш олмоши ҳамда боғловчи вазифасидаги сўзлар бўлади.
Натижа эргаш гап билан бош гап кесимларининг замон муносабатнда мослик бўлади. Мазмупан эргаш гап натижа ифодалагани учун бош гапда ифодаланган ҳаракат ёки ҳолатдан сўнг рўй
бериши зарур. Шунга қарамай, кўп ўринларда эргаш ва бош гапнинг кееимлари бир хил замон шаклида бўлади. Аммо бу ҳолда
ҳам эргаш ва бош гапнинг бир хил замонга оид кесимларидан
англашилган ҳаракат-ҳолат, хусусият турли вақтда бўлиши ифодаланадиБош гап таркибидаги нисбий олмошларнинг хусусиятига кўра, натижа зргаш гап икки дил мазмунни ифодалаши мумкин:
1) ҳолат, 2) миқдор-даража.
1. Бош гап таркибида шундай, шундайин олмошлари қўлланган ўринларда, эргаш гап бош гапдан англашилган маълум ҳолат ёки иш-ҳаракатнинг қандай бажарилиши, белги-хусусиятиингқандай рўй бериши, қандай натижаларга олиб келганини кўрсатади: Шу пайт лейтенантнинг юраги шундай қаттиқ урдики, унинг
дукиллаши ўзига аниқ эшитилиб турар эди. (3. Фатх.) Шундай
ишлайликки, халқ «Офарин!» десин. (Газ-) Қонга, ярага, инграшларга игундай одатланган эдиларки. уларни ҳеч нарса таажжублантирмасди. (0.)
2. Бош гап таркибида шунча, шуичалик, шу қадар, чунон олмошлари қўлланганда, эргаш гап бош гапдап англашилган ҳара.210
www.ziyouz.com kutubxonasi
кат ёки ҳолат, х у с у с и я т н и н Г ' рўй бериш м и к д о р-д а р а ж а с ин и н г натижасини ифодалайди: Саиданинг таъби очилди, шу %а-
дар очилдики, аъзои бадани келида туйилгандан қақишётган бўлса ҳам, ўрнидан туриб ўтирди. (А. Қ-) У ҳалиги ғазални шу даражада ёқимли, 'шу даражада кўнгил эритувчи ҳазин овоз билан ўқирдики, кўзида ёш чарақлаб ўйнарди... (С. А-) Зал шундай тинч бўлиб қолдики, агар ҳозир пашша учса ваҳима бўлиб эшитилар эди.
(А. Мух-)
|
Эргаш гапнинг мазмуни бош гапдан англашилган мазмуннинг
натижаси, хулосаси эканлигини янада бўрттириброқ ифодалаш
учун эргаш гаплар ҳатто, оқибатда, натижада, ниҳоят сўзлари билан бошланади: Замбаракнинг гумбирлашидан ҳайбатли бир гузиллаш ҳосил бўлдики, н а т и ж а д а бу ерда алоҳида тўпнинг
овози буткул эшитилмай қолди. (А. Қ.) Азимбой-хўжайин бойиб,
хондай бўлиб кетган эди, у шу қадар зулм ўтказдики, о қ и б а т д а
халқнинг сабр косаси тўлди, яорозилик кучайди. (Ш. Р.)
Эргаш гапдаги натижа мазмуни бош гапда таркибидаги нисбий олмошлар аниқлаб' келган сўзларнинг маъносига боғлиқ.
Буида: 1) натижа мазмуни бош гапдаги бирор предметнинг хусусияти билан боғланади. Бундай гап қурилмаларида олмош эргашиб келган сўз от бўлади: Бироқ у йил Бухоро музофотида ш у''нд а й а ҳ в о л юз бердики, ёлғиз отамнинг умиди ва бизнинг тинч-
лигимизгина эмас, у томондаги аҳолининг тинчлиги ва ҳаёти остинустун бўлди. (С. А.) Тун ш у қ а д а р о й д и н к и , ҳар бир Қўрак равшан кўринар кўзга. (У.) 7 у к ш у « қ а д а р о й д и н эдики, Топиларди игна йўқолса. (У.)
2) эргаш гапдаги натижа мазмуни белги-хусусият маъноси билап боғланади. Бу-ндай ҳолда олмош эргашиб келаётган сўз сифат, равиш, сон орқали ифодаланади: Ш у н д а й ч и р о й л и
хат ёзиш керакки, ҳамшиа юрагига босиб юрсин, ҳар кун ўқисин.
<0.) Қудрат бу воқеани генералга ' ш у н д а й я х ш и сўзлаб
бердики, ўзи ҳам бунга ҳайрон қолди. (3. Фатх.) Шу пайт лейтенантнинг юраги ш у и д а й қаттиқ урдики, унинг дукиллаши ўзига
ҳа.ч аниқ зшитилиб турар эди. (3. Фатх.)
3)
. натижа мазмупи ҳарақат-ҳолат ва унинг хусусияти билан
боғланади. Бунда олмош эргашиб келаётган сўз феъл, ҳаракат
номи ёки феълнинг турли шакллари бўладиаБу хил натижа эргаш
гапли қўшма гаплар кенг қўлланади: Амир Ҳайдар зулмини халққа ш у н д а й ў т к а з г а н э д н к и, ҳатто Регистон олдиндан
ўтувчи ҳар бир отлиқ отдан тушиб,.арк дарвозасига қараб таъзим
қилиб ўтиши керак эди. (С. А.) Ҳар ҳолда отамнинг бу ясама эсдалиги ўз вақтида менга ш у н д ай т а ъ с и р қ и л г а н э д ик и, тирикчиликни ҳали ўрганмай туриб, насабпарастлик ва насав устидан катталик қилишнинг аҳмоқларча бир иш эканини
фаҳмлаган эдим• (С. А.)
Натижа эргаш гап тузилишига кўра аниқловчи ёки равиш
зргаш гапларга ўхшайдн. Натижа эргаш гапнииг аниқловчи эргаш
ғапдан фарқи шундаки, натижа эргаш гап бирор предметнинг ху2' 1
www.ziyouz.com kutubxonasi
сусияти ҳақида эмас, балки ундан келиб чиқадиган натижа ҳақида хабар беради.
Натижа эргаш гап равиш эргаш гапга ўхшаб бош гапдаги
қаракат, хусусиятнинг қандай равишда бажарилишини эмас, балки шу қаракатдан келиб чиқадиган натижани ифодалайди. Қуйидапьнатижа эргаш гапнинг мазмунига диққат қилинг: Бизнинг1
тилимиз Навоийнинг созида улуғ қудрат ва муаззам оҳанг билан
янградики, ҳаммамиз ҳайратда қолдик. (0.)
Натижа эргаш гап тузилиши жиҳатидан анча эркин тузиладиБош гап эса кўпинча йиғиқ ёки таркиби унча кенг бўлмаган гапшаклида бўлади.
РАВИШ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА ГАПЛАР
Равиш эргаш гаплар бош гапдан англашилган ҳаракат ёки
ҳолатнинг қандай ба.жарилиши ёхуд белги-хусусиятнинг қай тарзда рўй беришини ифодалайди.
Равиш эргаш гапнинг кесими -(и)б шаклли равишдош орқалв
ифодаланиши билан характерланади. Аммо кесими бу хил равишдошдан ифодаланган ҳар қандай эргаш гап ҳам равиш эргаш гап
бўла блмайди. Шу билан бирга кесими равишдош билан ифодаланган равиш эргаш гапларда сабаб-натижа ва пайт мазмун^оттенкалари ҳам ифодаланади. Бундай эргаш гап бирор сабабни,.
бош гап ва ундан келиб чиқадиган натижани ифодалайди ёки эргаш гапдан англашилган ҳаракат-ҳолатнинг рўй бериш пайтиникўрсатиш оттенкаси бўладн: Ер ислоҳотидан кейин бир йил дарё
тез тошиб, экинларнйнг ярмидан кўпи нобуд бўлди. (А. Қ.) Арқоқ
зуғотаси қўлидан тушиб кетиб, ўралган ип хас-хашаклар устида
чувалиб, булғаниб кетар эди. (С. А.) Оталик ҳислари уйғониб кетиб, Унга термуламан бахтиёр, мағрур, (Т. П.) Шу пайт тўсатдан
кўча эшиги тарақлаб очилиб, Зуннунхўжа ҳаллослаганича кириб
келди, (А. Қ.)
Равиш эргаш гапнинг кесими қуйидаги сўз ва шакллар орқали
ҳам ифодаланади:
1) эргаш гап кесими-ча, -дай/1-дек воситалари билан ёки ҳолда, йўсинда каби боғловчи вазифасидаги сўзлар билан бириккан
сифатдош билан ифодаланади. Бу хил равиш эргаш гаплар бош
гапга аналитик-синтетик усул билан боғланади: Қаналдан сув
ичадиган ўн бир жамоа хўжалиги бу қарорни муҳокама қилиб,
'об-ҳаво имконият берганча, бу ишни асосан қишда қилшига қарор
қилди. (А. Қ.) Бола... кампир ўргатганча, дуо қилди. (А. Қ.) Шокир бош бўлган ҳолда, Сафдрқулнинг бу изоҳидан қақиллашиб,
завқланиб қулишдилар. (С. А.) Қаландаров эртаси кечқурун мажлисга бир қош паст, бир қош баланд, қовоқлари қизарган ҳолда
келди... (А- Қ.) У, кўз ёшлари томоғига тиқилган ҳолда, ўзгарган
овоз билан отини атаб гапирди.
2) равиш эргаш гап деб боғловчиси ёрдами билан бош гапга
боғланиб. кесими аниқлик ёки буйруқ феъли орқали ифодалана21 2
www.ziyouz.com kutubxonasi
ди: Кўкраклари ерга тегай-тегай деб, қанотларини қоқардилар.
Равнш эргаш гапларнииг бу тури бош гапга аиалитик усул билан
боғланади.
3)
равиш эргаш гап бошгапга -ки боғловчиси ёрдами билан
боғланиши мумкин- Бундай эргаш гапнинг бош гапи таркибида
шундай олмоши бўлиб, эргаш гап мазмунан ўша олмошга тенг бўлади: Менга шундай туқ/лардики, бу гувоҳнома фақат тинчлик та-
рафдорлари кокференциясига қатнашиш ҳуқуқинигика эмас, бал~
ки каттароқ ва муҳимроқ ҳуқуқни ҳам беришга қодир. (Жур.) —
Менга шундай туюладики—деб бошлади бека уйда куймаланиб,
—гўё бутун қишлоқда ҳаёт ўчган. (0.) Мен шундоқ гумон қиламанки, ё болани ташлаб кетгани келган, ё нафақа~сўрагани. (А. Қ-)
Бу хил эргаш гаплар шаклан натижа эргаш гапга ҳам ўхшайди. Аммо бу ҳолатда эргаш гап бош гапнинг кесимидан англашилган ҳаракат-ҳолатиинг натижаси бўлмасдан, бош гапнинг кесимидан англашилган ҳаракат-ҳолат қандай тарзда рўй беришиии кўрсатади- Бу хил эргаш гапларда баъзан ўхшатиш мазмуни ҳам бўлади. Бундай эргаш гаплар бош гапга аналитик усул билан боғланади. Равиш эргаш гапнинг бу тури бош гапдан сўнг келади.
Равиш эргаш гап, одатда. бош гапдан олдин келади. Баъзан
жонли тилда, шеъриятда эргаш гап бош гапдан кейин қўллапиши
ҳам мумкнн: Ҳўл тупроқлар жимиб қурийди, қирларда ҳовур кў-
тарилиб. (А. У.)
ҚИЕС ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА ГАПЛАР
Эргаш гапли қўшма гапларнинг шундай турлари борки, уларда эргаш гапдаги мазмунга қиёслаш орқали бош гапнинг мазмуни
очилади. Эргаш гаплар бош гапдан англашилгаи ҳаракат-ҳолат,
белги-хусусиятни бошқа бир воқеа, ҳодиса, белги-хусусиятларга
қиёслаш орқали ифодалаши мумкин.
Қиёс эргаш гапларда бош гапнипг мазмуни бошқа бир воқеа.
ҳодисага қиёсланиши. қарама-қарши қўйилиши ёки бош гапдан
англашилган ҳаракат-ҳолатнииг даражаеи изоҳланиши мумкинБош гапнинг бу хусусиятлари эргаш гапдан англашилгаи мазмунга қиёслаш орқали очилади.
Эргаш гапли қўшма гапларнинг бу турида оҳангнинг роли
катта бўлади. Эргаш гап бириичн ўрпнда келга_нда, оҳанг кўтарилади, эргаш гап бош гапдан сўнг келганда эса пасаяди. Ҳар икки
гап орасида тўхтам бўлади. Эргаш ва бош гап составндаги маъмоси изоҳланаётган асосйй гап бўлакларига маитиқий урғу тушади.
Бу хил қўшма гапларни ташкил этган қисмлар қанча кепг
составли бўлмасин, аниқ икки марказга бўлинади ва ана шу марказлар қиёсланади.
Қиёслаш мазмунини ифодалаган эргаш гапли қўшма гаплар
мазмунан қуйидаги турларга бўлинади:
. 1- Қ . и ё с л а ш . Эргаш гапли қўшма гапларда бош гапдан
англашнлган белги-хусусият эргаш гапдаги мазмунга таққослаш
213
www.ziyouz.com kutubxonasi
орқали ифодалацади. Бунда бир-бирига яқин икки ва ундан ортиқ
ҳаракат-ҳолат, воқеа, ҳодиса киёсланади. Қиёслаш орҳали ҳаракат ёки ҳолатларнинг хусусиятлари, характери очилмайди, изоҳланмайди, балки ҳиёсланаётган ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятнинг ўхшашлнги, яҳинлиги кўрсатилади.
Эргаш ва бош гапларнинг ўзаро боғланйш усулига кўра, эргаш гапнинг мазмун оттенкалари ҳам турлича бўлиши мумкин:
1) эргаш гапнинг кесими сифатдош орҳали’ ифодаланиб, чиҳиш келйшигй ва кўра кўмакчиси билан бирикиб келади: Бўлга-
ним шу! Нима эканимни чўкилаб, титкилаб билганингиздан кўра,
ўзим айтиб турганим яхши эмасми? (А. Қ.)
Кўра кўмакчиси ўрнида боғловчи вазпфасидаги ҳолда сўзи
ҳўлланганда, бош ва эргаш гап орасида зидлаш, тўсиқсизлик мазмун турлари ифодаланади: Қшилоқдаги бошка дуохонлар бу иш-
дан катта даромад олиб юрганлари ҳолда, бу «касбдан» ҳорни
тўймаган Иброҳим хўжани, отам «фосиқи маҳрум» («фосиқлик
билан машғул бўлиб, унинг «лаззатидан» ёлчимаган) деб атарди. (С. А.)
2) эргаш гапнинг кесими ўрин-пайт келишиги шаклини олган
сифатдош орҳали ифодаланади:—Майли,—деди Қаландаров мам-
нун бўлиб—сен, сизлар шунча иш қилганда, мен беш-ўн минут
жовраб берсам нима қипти. (А. Қ.) Гижинглаган йигитлар турганда, шу қизни котиб қилиб юбораман деб ўтирибди! (А. Қ.)
3) эргаш гапиинг кесими-декИ-дай ҳўшимчасини олган сифатдош орҳали ифодаланади. Бу хил эргаш гаплар ўхшатиш ва равиш эргаш гапларга яҳин туриб, бундай эргаш ' гапларнинг мазмунини ҳам ўз ичига олади. Аммо бундай эргаш гаплардаги
асосий мазмун бирор ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятни ўхшатиш
эмас, ҳиёслашдир.
.
>
Қиёс эргаш гапнинг бу турида бўлиб ўтган ёки доимий бўладиган воҳеа, ҳодисалар ёхуд мутлоҳ ҳаҳиҳат деб билинган тушунчалар ифодалаииб, бош гап мазмуни уларга ҳиёсланади, асосланади,
икки гапдаги ҳаракат-ҳолат айни ҳодиса эканлиги тушунтирилади:
Милтиғини тиззасига қўйиб, қуш мизғигандек, озгина мудраган
Бектемир энкайган калласини бирдан кўтариб кўзларини очди.
(О-) Қейин бир қадар жасурланиб, худди баъзан балиқ сувдан
«шўп» этиб, бош чиқариб, яна ғойиб бўлганидек, бошини бир-икки марта кўтариб қўйган эди—каскасининг ёнидан визиллаб ўқ
учди. (О.) Афанди ҳамма шовқин-сурон менинг чопоним устида
экан деганидек, ҳозирги ғалва шавла туфайли экан..- (О-)
«Қари келса, ошга, ёш келса, ишга» дегандек, Қамол Ўринбоев
юкли машиНадан сакраб тушди-ю, ўт ичига кирди■ (0.)
4) эргаш гапнинг кесими -гунча шаклли равишдош орҳали
ифодаланади: Қўйдай бўлиб, минг йил яшагунча, Шердай бўлиб,
бир кун яшамоқ афзал. (У.)
II. У х ш а т и ш . Бош гапдан англашилган мазмун эргаш
гапДа ифодаланган мазмунга ўхшатпш орҳали изоҳланади, харак214
www.ziyouz.com kutubxonasi
терланади. Одатда, эргаш гап орқали ўхшатилаётган мазмуп хаёлий воцеа, ҳодиса бўлади.
Ухшатиш муносабатиня ифодалаган эргаш гапларнинг шаклланиши ва бош гапга боғланиш усули қуйидагича:
1) ўхшатиш эргаш гапнинг кесими сифатдошдаи бўлиб -ОекИ
-дай қўшнмчаларини олади- Бу типдаги эргаш гапларнинг ўрни
уларнинг мантиқ қимматига ва бош гапнинг қандай бўлагига
боғланишига қараб белгиланади: зргаш гапга аҳамият бернлса
ва эргаш гап бош гапдан англашилган умумий мазмунга тааллуқли бўлса, бош гапдан олдин келади, агар эргаш гап бош гапнинг
бирор бўлагига боғланса, унииг алоҳида мантиқ қиммато бўлмаса, бош гап орасида ёки ундан сўнг қўллаиади.
Баъзан эргаш гапнинг кесими от кесим тарзида бўладн. Бунда
-дайП-дек аффнкслари бевосита от кесимга боғланади ёки кесим
юқоридаги аффиксларни олган бўЛмоқ феъли билан бирикади:
Сиддикжон қип-қизариб, худди фавқулодда бир нарса бордай, кўзанинг ичига қаради, (А. Қ.)
Ухшатиш эргаш гаппи бош гапга боғлаш учун баъзап гўё,
ҳудди юкламалари қўллаиади. Бундай эргаш гапда ўхшатиш мазмуни янада таъкидланади: У, худди укаси гашқарида кутиб тургандек, қуьидай учиб чиқди. (О.)-Тўрт юз одим,—жавоб берди
қозоқ жангчиси, гуё ўзи ўлчаб чиққандай, иккиланмасдан. (0-)
Чалқанча ётган, кўкраги қон, даҳшатли суратда юзи оқарган, ранги ҳолсиз фашист бирдан боишни кўтарди—гўё ўлиб тирилгандай.
^
Эргаш гапшшг сифатдош кесими каби, ёрдамчиси билан бирикиши мумкин: Кучли денгиз тўлқини чўмилувчини қирғоққа
( 0 .)
отгани каби, қандайдир зарбали тўлқин Бектемирни срдан узиб
кетди. (0.)
Эргаш гапнинг кесими сифатдош орқали эмас, аниқлик феъли
бклан ифодаланиши мумкин. Бу хил эргаш гаплар бош гапдан
сўнг келади ва мазмунан ҳа?лда оҳангда ўзича анча мустақил бўлади: Сен менга бахш этдинг кўркам бир ёшлик, Гўё қалбимда
улғайди қуёшдай виқор. (Ж. Жаббор) Қейин қўзғолиш мушкул—
гўё уларни ер тортади. (0.)
2) эргаш гап бош гапга шундай олмоши ва -ки боғловчиси ёрдами билан боғлаикши мумкин. Бу ҳолда-/си боғловчисидан ташқари гўё, худди юкламалари ҳам иштирок этади: ОппоҚ нозик юзи
қуёшдашундай тиниқ кўриндики, гўё у нурдан яратилгандай. (О-)
Қўкламги кўкатлар ҳозир шундай жизғанак бўлганки, гўё қуёш
шуъласидан ловуллаб ёниб кетгундай. (0.)
III.
М и қ д,о р -д а р а ж а. Миқдор-даража мазмунини ифодалаган эргаш гаплар бош гапдан англашилган ҳаракат-ҳолат,
хусуспятнинг қандай даражада, қанча миқдорда рўй бериши ёки
бермаслигини англатиши мумкин.
Миқдор-даража эргаш гапда ва унинг бош гапида ифодаланган миқдор-даража бир хил бўлиб, у баробар даражада ортади
215
www.ziyouz.com kutubxonasi
ёки камаяди, бу ҳол кесимларнииг маъносидан англашилиб
турадиБунда миқдор-даража мазмукидаги эргаш гапнинг кесими
' сифатдош орқали ифодаланиб, сари кўмакчиси билан бирнкиб
келади. Бу хил миқдор-даража эргаш гаплар ҳар вақт бош гапдан
олдин келади: Шамол зўрайиб, дарахтларни силкитган сари, барг-
ларини осмонга пириллатиб учирган сари, биз севинамиз. (0.)
Хат ҳам эскирган сари, маъниси қуюқлашади- (0.) Адолат туғруқхонадан чиқадиган вақт яқинлашган сари, худди борадиган
жойи йўқ одамдай ташвиш тортар, биров унинг бола кўрганини
таъна қилгандек ўнғайсизланарди (С. Маҳкамов).
Сифатдош кесим таркибидаги сари кўмакчкси ўркида унинг
синонйми—сайин кўмакчнси қўллапиши мумкин: Эшой бу ҳақда
ўйлаган сайин, кўнглидаги гумон ҳақиқат тусини олар эди. (А. К.)
Асқар полвон узун мўйловлари ҳар бел урган сайин, жўхори попугидай қилпираган Дубовга қаради... (0.)
УМУМЛАШТИРУВЧИ-ИЗОҲ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎЦША ГАПЛАР
Эргаш гапларнинг шундай турлари борки, улар бош гапга
апалитик-синтетик йўл билан боғланади. Бу хрлда бош ва эргаш
гап ўзаро нисбий олмошлар' орқали бирикиб, эргаш гаппинг кссими шарт майли орқали ифодалапади. Демак, бундяй эргаш гаплар бош гапга асосан лекснк воситалар ва шарт майли орқали
боғланади. Бу боғланиш икки томонлама бўлиб, боғловчи лекеик
воситалар ҳам эргаш гап, ҳам бош гап таркибида қўлланади.
Эргаш гапларпи характерловчи нисбий' олмошлар эргаштап.
таркибида б.ўладм, бош гап, таркибида бу нисбий олмошга мос коррелятив сўз—олмош қўлланади. К и м н и н г 'кўнгли тўғри бўлса, у н и н г йўли ҳам тўғри бўлади. (Мақол) Қ а й с и киши мақтанчоқ бўлса, ў ш а кишининг кўнгли ҳар вақт хижолатда_ бўлади. (Н.) Макрлар китобини ҳ а р к и м қилса фош, у н и о лқ и ш л а р бутун коинот. (Ғ. Ғ.) Қ и м мени деса, к и м отасининг кўнглини кўтараман деса, ш у н и юбораман. (Керб-)
Эргаш гапларнииг таркибидаги нисбий олмоШлар турли келишик шаклини олган ёки кўмакчи билан бириккан к и м д а-к и м,
ҳ а р к и м, к и м к и
(Шахсларга нисбатан),
нима
(шахс
бўлмаган предметларга нисбатан),
қ а й с и, қ а н д а й
(белги-хусусиятларга'нисбатан), қ а ч о н (пайтга нисбатан) қ а е р
(ўринга нисбатан), қ а н ч а, н е ч а (миқдор, даражага нисбатан)
нисбий олмошлари қўлланади.
Бу нисбий олмошларга бош гап таркибида мувофиқ келувчи
коррелятив олмошлар—турли келишикда бўлган ёки кўмакчи билан бириккан у, ўша, ўзи, шу, шундай, шунда, шу ер, у ер, шунча
олмошлари бўлади.
Бош гап таркибидаги коррелятив сўзлар мазмун ва услуб
талаби билап ифодаланмаслиги ҳам мумкин. Аммо бундай коррслятив сўз га-ппинг умумий мазмуни орқали осонлик билан тикла21о
www.ziyouz.com kutubxonasi
ниши мумкин. Бундай ҳолда' коррелятив сўзнинг маъноси аҳамиятли бўлмай, бутун диқҳат бош гап мазмунига қаратилади.
Эргаш ва бош гап таркибидаги боғловчи лекснк воситалар
(нисбий олмош ва коррелятив сўз) кўпинча гап бошида, баъзан
гап ўртасида ва охирида келади. Бу ҳол кўрсатилган воситаларнинг вазифаси, мантиқий урғуни қабул қилишёки қилмаслигига
боғлиқ бўлади.
Умумлаштирувчи-изоҳ эргаш гапларнинг ўзига хос мазмун
хусусияти бўлади. Бу хил эргаш гапларда аниқ шахслар ёки тушунчалар устида фикр юритилмай, фикр умумлашган ҳолда
ифодаланади. Шу билан бирга, бу хил гапларнинг изоҳлаш ва-зифаси ҳам бўлиб, бош гапдаги бирор бўлак ва у орқали бош гапнинг умумин мазмунн изоҳланади: Ким жумлани бузиб гапирса,.
унинг фикри ҳам чалкаш бўлади. (Газ.) Кимки кўп меҳнат қилса,
ўша кўп ҳақ олади. 'Шамол қаёқдан келса, ёмғир ҳам ўша ёқдан
келади. Мен қаерга борсам, сен менга ҳамроҳ бўлурсен• (О.)
Бу хил эргаш гапли қўшма гапларнинг бош гапи таркибидаги
коррелятив сўзлар турли шакл ва вазифада (эга, кесим, иккинчи.
даражали бўлак) келиши мумкин.
Эргаш гапли қўшма гапнинг бу туридан англашилган мазмун умумга оид бўлиб, доимий ва одатдаги ҳаракат ёки ҳолаг.
белги-хусусиятлар ифодалангани учун ҳам, бош гапнинг кесими
ҳозирги ёки ҳозирги-келаси замон шаклида бўлади.
Умумлаштирувчи-изоҳ эргаш гапнинг кесими асосан шарт
феъли орқали ифодаланади. Бундай эргаш гапнинг кесими феъл'
кесим ёки бт кесим бўлиши мумкин. От кесим бўлганда, у от, сифат, сон, олмош. равиш билан ифодаланади ва шарт феъли
шаклидаги боғламани олади: Кимки
м а р д б ўл с а, пешона
терлатиб овқат ейман, ишлаганимнинг ҳузурини ўзим қўраман
деса, жамоа хўжалигига киради. (И. Р.) Кимнинг қўли узун—
бўлса, олмани ўша узади, дебди-да, дўстим... (0•)
Айрим эргаш гапнинг кесими шарт феъли бўлмай, сифатдош,
аниқлик' феъли - ёки
тўлиқсиз
феъл
билан
бириккан
от кесим бўлиши мумкин. Бу ҳолат
шарт
мазмуни • иккинчи ўрипга
ўтиб. ҳаракат-ҳолат
ёки
белги-хусусиятни
ифодала!и( устун бўлгапда рўй
берадиу Кимки ҳар йили
чигитни ернинг намига эрта э к а р э к а н, у мўл ҳосил олади.
(Газ.) Буни ким б и л м а с э к а н, у ҳаётда ҳеч нарса тушунмайди(Газ.) Қаердаки тартиб б у з и л а р э к а н , у ерда хўжалик
катта зарар кўради. (Газ.) Қаерга к ў з т а ш л а м а н г ,
ҳар
ерда тутун осмонга кўтарилади. (П. Т.)
Умумлаштирувчи-изоҳ эргаш -гагглар мазмун вазифасига кўра қуйидаги турларга бўлинади.
1. Ш а х с л а р ва уларнинг б е л г и-х у с у с и я т л а р и . билан боғлнқ бўлган ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятларнинг ,рўй бериши.
www.ziyouz.com kutubxonasi
217
Бу ҳолда эргаш гап таркибидаги нйсбий олмош ким, ҳар ким,
кимнинг, кимни, кимга, кимда, кимдан, ким билан, ким унун ва
бошқа шакллардан бўлади: мазмунни кучайтириш учун кимки,
кимда, ким шакллари қўлланади, ҳар ким олмоши айириш маъно■стни ифодалайди. Эргаш ,гап таркибида эса, у, ўша, ўзи ва шу кдби
,коррелятив сўзлар иштирок қилади: Ким бировга ҳазир чоҳ, унга
ўзи бўлар жо. (0.) Кимки ўз кўзини сийлашни истаса, бизнинг
■■авлодларга бир назар солсин. (Ғ. Ғ.)
■'У'. ,Бу хил эргаш гапли қўшма гап таркибидаги нисбий олмош ва
* корр1Жтив сўзлар эга ёки тўлдирувчи вазифасини ўтайди.
Ц. Ш а х с б ў л м а г а н
предмет
ва т у ш у и ч а л а р
билан боглиқ бўлган ҳаракат-ҳолат, хусусиятнинг рўй бериши.
Бундай эргаш гапларнинг таркибида нима, нимаики каби нисбий
олмошлари қўлланиб, бош гап таркибида шу (-ни,-га), ўша коррелятив сўзлари иштирок этиши мумкин:— Укамиз Салим,~деди
Ҳакимбойвачча,~оғзига нима келса, шуни валдирайверади. (О.)
Нима маслаҳат берилса, ўшани амалга ошир. (П. Т.).;.- Деҳқонлар
нима деса, шу бўлади. (А. Қ.)
III.
Маълум предметларнйнг
б е л г и-х у с у с и я т л а р и
билан боғлиқ бўлган ҳаракат-холат, хусусиятларнинг рўй бериши- Бу хил қўшма гапларнннг эргаш гапларн таркибида қайси,
қанОай нисбий олмошлари, бош гап таркибида шу, ўша, шундай
каби коррелятив сўзлар бўлади. Бош гап таркибидаги бу боғловчи сўзлар кўпинча аниқловчи ёки кесим вазифасида келади: Кен-
оюа ботир олдин қайси йўлдан кирган бўлса, яна шу йўл билан
дарвозабоннинг олдига чиқди. (Эртак) У киши менга қандай бўлсалар, мен ҳам у киишга шундай... (А. Кг) Тирикчилигимиз аввал
қандай бўлса, ҳозир ҳам шундай. (0.) Узингиз қайсидан бўлсангиз, биз ҳам ўшандан. (Керб-)
IV- М а ъ л у м ў р и н билан боғлиқ бўлган ҳаракат-ҳолат, хусусиятларнинг рўн бериши. Б.у ҳолда эргаш ва бош гап таркибидаги лексик воситалар қуйидагича бўлади:
а) эргаш гап таркибида қаерда (қаердаки) олмоши, бош гап
таркибида эса, унга мос ҳолда, шу ерда, шу ёқда, ўша ерда коррелятив сўзлари мавжуд бўлиб, улар бош ва эргаш гапларии бирбирига боғлаш вазифасини ўтайди.
Юқорида кўрсатиб ўтилган олмошлар ёрдамн билан боғланган эргаш гаплар бош гапнииг кесимидан англашилган ҳаракатҳолат, белги-хусусйятнинг юзага чиқиш ёки чиқмаслик ўрнини
кўрсатади: ... Зулм қаерда бўлса, шу ерда ёндириш керак. (0 .)
Катта кема қаёққа юрса, кичик кема шу ёққа юради. Кўз қаерда
бўлса, меҳр ҳам ўша ерда бўлади (Мақол).
б)
эргаш гап таркибида қаёқдан, қаердан, бош гапда шу ердан, у ердан сўзлари келиб, бош гапнинг кесимидан англашилган ҳаракат-ҳолат ва белги-хусусиятнинг вужудга келиш ёки келмаслик
ўрни қасрдан бошланишини кўрсатади: Шамол қаёқдан зсса, ёмғир
ҳам шу ёқдан келади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
в)эргаш гап таркибидаги қаёққа, қаерга олмошлари, бош
гапда шу ерга, у ерга сўзлари бўлиб, бош гапнинг кесимидан
англашилган ҳаракат-хрлат, белги-хусусиятнинг йўналиш ўрнини
кўрсатади: Болалигимда эшикма-эшик юрар эдиму, қаерга борсам,
ўша ерга келгинди бўлиб, болаларнинг ўйинига қушила олмас
эдим. (А. Қ-) ■
Бош гап таркибидаги мазмуни изоҳланаётган равиш яшириниши ҳам мумкин, бу ҳолда яшйринган равиш контекстдан аниқ
англашилиб турган ўринларда рўй беради ва нутқий ихчамлик,
услубий равонлик учун хизмат қилади: Мен қаерга борсам, мен-
сенга ҳамроҳ бўлурмен. (0.) Қаерда разолат ҳукмрон бўлса, Таъмагир қўшнининг келур омади. (Ғ- Ғ.)
V.
Маълум п а й т билан боғлиқ бўлган ҳаракат-ҳолат. хусусиятлариинг рўй бериши. Бу ҳолатда эргаш гап таркибидаги
қачон,- қачонки олмошлари, бош гап таркибида ушанда, шунда
ўша пайт каби коррелятив сўзлар иштирок қилади: Д-ўкон
қачон, очилган бўлса, ўшандан бошлаб у ердан хотин-халаж узил~
майди. Асқ. М.) Қачон керак бўлсам, айт, югуриб келаман. (А. Қ.)
Бош ва эргаш гап таркибидаги боғловчи лексик воситалар.
пайт ҳоли вазйфасини ўтайди.
VI.
Маълум ҳ о л а т билан боғлиқ бўлган ҳаракат-ҳолат5
белги-хусусиятнинг рўй бериши. Бунда эргаш гап таркибида
шундай нисбий олмоши, бош гап таркибида бундай, шундай
коррелятив сўзлари қўлланади- Қўшма гапни вуж}гдга 'келтирувчи бу воситалар ҳол вазифасида келади: Она тили болага... таби»
атни шундай тушунтирадики, уни ҳеч бир бошқа тил унга шундай тухиунтириб бера Ълмайди.
Бу хил эргаш гапли ҳўшма гапларда қиёслаш, чоғиштириш
мазмуни англашилганда, эргаш гап биринчи ўринда бўлиб, упинғ
таркибида қандай, шундай каби нисбий олмошлар, бош гап таркнбида эса шундай, бундай олмошлари қўлланади: Мени, ака-
укаларимни қандай тарбия қилган бўлсангиз, буни ҳам шундай
тарбия қилиб ўстирасиз, бошқа гап йўқ. (Ғ- Ғ.) Кўп одамлар дуонинг, туморнинг кучига қандай шионса, у ҳам тигнинг сеҳрли к у
чига шундай ишонар эди. (О-)
VII.
Маълум ҳаракат ёкн ҳолатнинг бажарилиши м и қ д о р д а р а ж а с и . билан боғлиқ бўлган ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятнинг рўй бериши.
Бу хил эргаш гапда ва унинг бош гапида ифодаланган миқдор-даража бир хил бўлиб, у баробар даражада ортади ёки камаяди—бу ҳол кесимларнкнг мазмунидан англашилиб туради.
Миқдор-даража ифодаловчи эргаш гап бош гапга аналитиксинтетик йўл билан боғланади. Бунда эргаш гапнинг кеснми шарт
феълидан бўлнб, таркибида қанча, қанчаки, қанчалик, нақадар
иисбий олмошлари, бош гапда эса унга мувофиқ равишда шунча,
шунчалик, шу қадар олмонгляри бўладк:
Миқдор-даража ифодаловчи эргаш гапли қўшма гаплар қуйи-.
даги иккн мазмун гуруҳига бўлинади:
219
www.ziyouz.com kutubxonasi
*
I. Маълум ҳаракат-ҳолат, белги-хусу.сиятнинг м и қ д о р и .
Бу хил мазмун ифодаланганда, эргаш гаи таркибида қанча,
қанчаки олмоши, бош гаи таркибида шунча олмоши бўлади.... ер
қанча кўп олинса, шунча арзон ва узоқ муҳлатга берилади...
(А. Қ.) Турмуш қанча завқли булса, йиллар шунча тез ўтганбай
туюлади. (У.)
Бош гаи таркибидаги нисбий олмош яшириниши ҳам мумкйн:
Қиладйрган ишингиз, мақсадингиз қанчаки улуғвор бўлса, ғайратингиз қайнай беради. (Р. Файз)
2- Қўшма гапда маълум бир ҳаракат-ҳолат, белги-хусусият■нинг д а р а ж а с и ифодаланади. Бу ҳолда эргаш гап шарт феъли
формасида бўлиб, таркибида нйқадар олмоши, бош гапда эса шу
қадар, шунча олмошлари ҳўлланади: Бу кунларда Сиддиқжон на-
.қадар хурсанд бўлса, Канизак шу қадар хафа... (А. Қ-)
Бош гап таркибидаги нисбий олмош қўлланмаслиги мумкин:
'Баҳор кундузлари нақадар чиройли бўлса, кечалари ундан ҳам
чиройлироқ бўлишга интилади. (Ҳ. Шамс)
(
Баъзи миқдор-даража эргаш гапларнинг кесими шарт феъли
формасида бўлиб, эргаш гап таркибида қанчалик, бош гап таркибида шунчалик олмошлари бўлади. Бу хил ҳўшма гапларда ҳам
миҳдор, ҳам даража мазмунлари ифодаланади: Бола қанцалик
катта бўлса, қизамиқ унга шунчалик енгил чиқади ва хатарсиз,
ўтади. (Журн.) Езувчи озодлик курашига қанчалик яқин турган
бўлср, ҳаётни шунчалик •ҳаққоний ва чуқур акс эттиради. (Журн--)
Бу хил қўшма гапларнинг боиггапи таркибидаги олмош бошҳа сўз орҳали ифодаланиши мумкин: Холназарнинг хаёли қанчалик юқори парвоз қилса, Хўжам ҳам ш у н г а қараб қанот қоқар
эди. (Керб.)
Юҳоридаги мисолларда боғловчи лексик воситалар феъл кесимга боғланиб, ҳол вазифасида кедади ёки кесим вазифасини
ўтайди. Баъзан бу хил сўзлар отларга боғланиб, аниҳловчи вазифасида келиши ҳам мумкин. Бундай ҳолатда маълум ҳаракат
ёки ҳолатнинг миҳдор-даражаси эмас, 'предметнннг миқдори ҳаҳида фикр юритилади.
Масалан:... ерни қанча муҳлат билан олинган бўлса, қарзи-
ни шу муҳлат ичида тўланади. (А. Қ-) Оламда инсон қўли билан
яратилган қанла гўзаллик, табиатда қанча бойлик ва чирой мавжуд бўлса, бўрон буларнииг, барчасини ютиб юбораман, деб ҳамла қиларди. (Ш. Р.)
Б И Р НЕЧ А Э Р Г А Ш Г А П Л И Қ У Ш М А Г А П Л А Р
Эргаш гапли ҳўшма гаплар бирдан ортиқ эргаш гаплардан
гаркиб топиши ҳам мумкин- Бу зргаш гаплар бир турдаги ёки
турли эргаш гаплардан иборат бўлади. Бир неча эргаш гапли
ҳўшма гап ҳурилмалари кўироҳ ёзма нутҳҳа оид бўлиб, турли
хабарлард-а, тасвирларда ҳўлланади.
220
www.ziyouz.com kutubxonasi
Қўшма гапнй ташкил этган гаплар бош гапдан англашилган
мазмунни турли томондан изоҳлайди, фикрни тўла ва мукаммал
ифодалашга хизмат қилади: Қалбингда ётса ҳам бир дунё олам,
Қаддингни букса ҳам олам-олам ғам, Бошингга айрилиқ солса
ҳам соя, Кўнглинг ғаш бўлса ҳам бениҳоя, Сочинг оқарса ҳам
ҳижрон туфайли, Юзларинг заъфарон бўлса ҳам, майли, Онажо\
кўзингдан оқизма кўп ёш. (У.) Қўкламни қанча шай кутсак, риз•
қимиз Шунчалар мўл бўлиб, яшнар бахтимиз. (Газ.)
Қўшма гап таркибидаги эргаш гаплар ҳам мазмунан, ҳам тузилишига кўра, бир-бирига яқин туради, бир-бирига боғланади, мазмун ва тузилқшида умумийлик бўлади, улар яхлит бир
қурилмани ташкил этади.
Бир неча эргаш гапларнинг ўзаро ва бош гапга боғланиши
икки хил бўладй. Баъзи 'ҳо^ларда эргаш гапларнинг ҳар қайсиси
алоҳида-алоҳида бош гапга боғлана олади, бошқа ўринларда эса
эргаш гапларнинг ҳар қайсиси бевосита бош гапга боғланмай, эргаш гап бошқа бир эргаш гапга боғланади, фақат сўнгги эргаш
гапгина бош гап билан муносабатга киришади. Шунга кўра, бир
неча эргаш гапли қўшма гаплар икки гуруҳга бўлинади:
1. Биргалик эргашиш2. Қетма-кет эргашиш.
БИРГАЛИК ЭРГАШИШ
. Қўшма гап таркибидаги эргаш гапларнинг ҳар қайсиси бевосита бош гапга боғланса, бу хил эргашиш усули б и р г а л и к эргашиш ҳисобланади^Бу хил эргашишни ташқил этган эргаш гаплар орасидаги мазмун муносабати икки хил бўлади. Баъзи эргаш гаплар орасида ўзаро мазмун боғлиқлиги, тобелик бўлмайди. Аммо бундай зргаш
гаплар умумйй бир фикрни ифодалайди, бир бош гапга боғланиб,
уни турли томондан изоҳлайди: Ут тушса ҳам, бўрон бўлса> ҳам, ўз
сўзйдан чиқарди ҳар гал. (Шукрулло)
Биргалик эргашиш билан бош гапга боғланган айрим эргаш
гапла-р орасида мазмунан боғлиқлик (тобелик эмас!) бўлади.
Эргаш гапларнинг бири туширилса, фикр англашилмай қолади:
Онадан саккиз ёшида етим қолгач, ота ҳамма вақт командировкада юргани учун, опаси Надяни ўз бағрига олган эди. (0.)~М енинг отам қул бўлгани сабабли, агар қишлоққа борсам, оқсоқоа
томонидан тутилиб, қамалишим мумкин эмиш■ (С. А.)
Қўшма гап таркибида.ги эргаш гаплар бир хил ёки турли эргаш гаплардан ташкил топиши мумкин. Шунга кўра, бнргалик
эргашиш икки турга бўлинади: I) бир'жинсли уюшиш, 2) турли
жинсли уюшиш.
Б и р ж и н с л и у ю ш н ш бир хил эргаш гаплардан ташкил топиб, улар бош гапни бир томонлама изоҳласа, т у р л и
жи н с л и уюшнш
гурли эргаш гаплпрдан таркиб топади ва
улар бош гапни турли томондан изоҳллйди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Биргалик эргашишнинг бу турини ташкил этган эргаш гаплар
бош гагши бир томондан изоҳлаб, маълум бир пайтда, кетма-кет,
бнр-бирига мувофиқ келган, бир-бири билан алмашинувчи ёки
биринигина рўй бериши мумкин бўлган воқеа-ҳодисаларнй ифодалайди. Бу хил эргаш гаилар умумий бир мазмунни ифодалашда
хизмат қилади. Ҳатто бу хил эргаш гаплар тузилиш жиҳатдан
ҳам бир-бирига яқин бўлади.
Бир жинсли уюшишни кўпинча пайт, шарт, тўсиқсиз, сабаб
ёки мақсад эргаш гаплар ташкнл этади. Бош гапдан.сўнг келувчи
эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи эргаш гапларнинг уюшиб келиши кам учрайди, шунингдек, равиш эргаш гаплар шаклига кўра, қиёслаш эргаш гап мазмунига кўра, биргалик эргашиш гап
қу-рилмаларини ташкил этиши кам учрайди: Чаманларни бўйлаб
эсганда сабо, Ғунчалар тўлғаниб очганда ҳабо, Боғларда . барқ
уриб очилганда гул, Ҳаёт ишқи билан> сайраса булбул, Шафтоли,
узумлар шарбатга тўлса, Кўк юлдузлар билан чароғон бўлса. (У.)
Агар бўрон турса, тўсса йўлингни, Хорудлар ёпишса, узса қўлингни, Қумлар олов бўлиб куйдирса агар, Йўлларингни тўсса азим
дарёлар, Ўйлаган ўйидан қайтарми дилинг, Сўйла, афсусини айтарми тилинг? (0.) Гарчи қопласа ҳам ўлкани ёнғин, Езган бўлса
ҳамки ўлим қанотин, Гарчи бало, офат, даҳшат, мусибат, Ёнган
гулзорларда чопса ҳам отин, Мен баҳор қўшиғин куйлайман дадил! (У.) Ёзнинг ўртасига бориб Ғўзалар гул қилсик деб, Қуёшдан нур, озиқ олиб Қўсаклар етилсин деб, Етилган олтин чаноқлар
Ярқираб очилсин деб, Қичик оппоқ булутчалар Далага сочилсин
деб, Қалби мамнун пахтаКор■ (В. Инбер ) Одамларнинг диққатини шуларга оюалб қилиш, кўникканларнинг мудраган фикрини
уйғотишга ҳаракат қилди, чунки буларнинг ҳар бири одамларнинг
зеҳиига... озми-кўпми ўрнашиб қолган; чунки Қаландаров нима
қилса, яхши ният билан қилган, халқ шундай деб билган. (А. Қ.)
Бир жипсли уюшишни ташкнл этган гапларнинг оҳанги ҳам
бнр-бирига яқин, санаш оҳанги билаи талаффуз этилади. Бу хил
эргаш гапларнинг бош гапга боғланиш усули ҳам бир хил бўлади.
Баъзан эргаш гапни бош гапга ббғловчи восита умумлашиб келишк мумкин (бундай ҳолат жуда кам ва айрим ўринлардагина учрандн): Аммо саратон ойида <гижара бирор ижарадорнинг қўлида
шустаҳкам бўлиб қолсин ва ижаргадор далага чиқиб, ўз еақтида
вақф ерларининг ҳосилидан вақф ҳақини ундира олсин» ичун, қокалон жаноблари бир кунни «фасх куни» деб эълон қиладилар.
(С. А.)
Айрим ўринларда услуб ва мазмун талаби бнлан бир хил эргаш гапнинг турли шакллари қўлланади: Шофиркомнинг эски ру-
ди биздан узоқ эмас, бизнинг ҳовли қишлоқ чеккасида бўлгани сабабли, олди очиқ ва рўд бўйидаги дарахтлар бизнинг дарвоза остидан кўриниб турарди• Шунинг учун мен экинзорлар орасидан
юриб, бир зумда рўд бўйига етдим. (С. А.)
Т у р л и ж и н с л и у ю ш и ш н и ташкил этган қўшма гап
таркибидаги эргаш гаилар турли хил бўлиб, бош гапни турли то222
www.ziyouz.com kutubxonasi
мондан йзоҳлайдилар: бири бош гапдан англашилган ҳаракат,
ҳолатга зидликнй ифодаласа, нккиичиси шу ҳаракат, ҳолатнииг
қачон рўй беришини бнлдиради ва ҳоказо.
Бир жинсли ва турли жннсли уюшишнинг ўзаро фарҳи яна
шу ердаки, турли жйнсли эргаш гаплар ўзаро ва бош гап билан
зич мазмун муносабатига киришадилар, уларнинг ўрнини алмаштириш ёки бирортасини тушириб ҳолдириш умумий мазмунга
таъсир этади, фикр англашилмай коладн. Бир жинсли уюшишда
бош гапдан англашилган ҳараҳат-ҳолат, хусусият, -умумий мазмун бир томонлама изоҳланиб, тафсилоти билинади, мақс;ад тўлиҳ ва ёрҳин ифодаланади. Турли жинсли уюшишда эса бош гапдан англашилган мазмун кенг ва ҳар тарафлама изоҳланади. Бу
хил эргаш гапларнинг оҳанги ҳам ўзгача бўлиб, эргаш гаплар
турли хил оҳанг билан айтилади.
Турли жинсли уюшишни ташкил этган эргаш гаплар турли
боғловчилар ёрдами билан бош гапга боғланади. Бу хил эргаш
гаплар ўзаро кўпинча оҳанг ёрдами билан, агар эргаш гаплар
орасида маълум бир мазмун муносабатини (бириктириш, айириш, зидлаш ва ҳоказо) ифодалаш зарур бўлса, тенг боғловчилар
билан бирикади: Биринчи марта ўз меҳнатимнинг қатнашиши билан тайёр бўлганиданми ё к и ҳаддан ортиқ очиққани&данми, ҳар
ҳолда, у кунги қўзиқорин қовурдоғи, гўшт қовурдоғидан ҳам таъмлироқ туюлди. (С. А.) Раҳматилла, бир томондан юрагига ғулғула тушиб ва бир томондан кўнгилнинг бир бурчида алланимадан
бир умид пайдо бўлиб, вилоятга борди. (А. Қ.)
Эргаш гапларнинг ўринлашиши гап турига ва мазмун қимматига боғлиқ бўлади.
Турли-жннсли уюшишни ташкил этган эргаш гапларпмнг
энг асосий, энг кўп қўлланадиган ўринлашиш тартиблари қуйидагича:
1) биринчи ўринда т ў с и қ с и з эргаш гап келиб, ундан
сўнг пайт, шарт, саёаб ёки натижа ва бошқа эргаш гаплар жойлашади: Сиддиқжон бунга диққат билан қулоқ солиб ўтирган бўлса
ҳам, одамлар тез-тез чапак чалганда, «Сўзи тамом бўлди, энди
бошқа масалага ўтилади», деган ваҳм билан қулоғига гап кирмас
эди. (А-Қ.) Агар синиқ шиша бўлса ҳам, бировнинг мулки бўлса,
хиёнат қилма. (Мақол ) Қиш нақадар совуқ бўлса ҳам, мангу
эмас, чунки ортида ёз бор. (С• Қудаш) Чироғни_ҳам ёқмай, эртагина ётиб олган бўлсалар ҳам, лекин ҳамма шу қадар ҳаяжон ичида эдики, ҳеч ким ухлай олмади. Бўтабой ака бунинг сабабини
ҳарчанд айтмоқчи'бўлса ҳам, хотинининг гапи қулоғидан. кетмай,
сира тили айланмади. (А. Қ.)
2) уюшишни ташкил этган гапларнинг биринчиси п а й т эргаш гап бўлиб, ундан сўнг мақсад, сабаб, шарт ёки равиш эргаш
гаплар жойлашади: Иш тамом бўлгач, болалар овқатланамиз
деб, бирдан шийпон томон йўл олдилар. (Ҳ. Назир) Иўлчи тўғрисида Нурининг сўзларини эшитган ҳамон, олам унинг кўзига қоронғилашди. Чунки у Нурини билар эди, кўнглига келган ҳар бир
’
www.ziyouz.com kutubxonasi
ги
орзуни вужудга чиқара билишига ишонар эди. (0.) Куз келгач,
пахта режаси тўлса, катта тўй қиламиз. Қуёш қоқ тиккага келгач, ■,
ҳаво шундай исийдики, киши чидаб туриб бўлмайди■ ' (М. Ибр.)
Уч-тўрт йил ишлаганимдан кейин, хўжайиним, умри қисқа
экан, ўлди■ (0.)
3)
уюшишни ташкил этган эргаш гапларнинг биринчиси
ш а р т аргаш гаш бўлиб, ундан сўнг равиш, натижа, тўсиқсиз
ёки пайт эргаш гаилар жойлашади: Варракни ўраб олса лайлак,
турналар, Кўнгил осмонга етиб, чиқарди ҳордиқ. (А. У.) Қаландаров бирон мажлисга кириб қолса, маърузачи қайси мавзуда гйпирмасин, қўлини кўтариб, раис рухсат бермасданоқ, асосий масалага ҳеч алоқасиз, пойма-пой .саволлар беришни севарди. (А. Қ-)
Бир жийсли уюшиш усулида бош гапга боғланган эргаш гаплар асосан бош гапдан олдин келади, фақат турли жинсли уюшишда эргаш гаплар, характерига кўра, бош гапдан олдин ҳам,
сўнг ҳам жойлаша олади. Одатда, сабаб, тўлдирувчи, эга, аниқловчи, натижа эргаш гапли қўшма гаплар иштирок этган қурилмаларда эргаш гаплар бош гапнинг ҳар икки томонида бўлади:
Одамлар нима деган бўлса, ҳаммаси рост, бу гаплар қай хилда
айтилган бўлмасин, хусуматдан эмас, чунки ҳамма суюниб эмас,
куйиниб гапирди. (А. Қ.) Агар бирон иш маъқул келиб қолса,
Арслонбек акага айтгани шошилманг, чунки у киши кўнмасалар,менинг орага тушишим ноқулай бўлиб қолади. (А. Қ.) Агар сен
талаб қилмасанг ёки отам мени ўзи истаган.бирор кишига бермоқчи бўлса, шуни билиб олки, мен ўзимни ўлдираман, деганда, тўғри қшилдқ имомининг олдига борган. (С. А.)
Биргалик билан тузилган эргаш гаплар .одатда бош гапнинг
бир бўлагига боғланади. Баъзан эргаш гаплар бош гапнинг бир
хил уюшиқ бўлакларига боғланиши мумкин. Қуйидаги мисолда
эргаш гаплар бош гапнинг уюшган тўлдирувчисига боғланадилар:
Тўлаган ака қаерга бормасин, бинокорликдан сўз очишни,
қандай мажлисда бўлмасин, шу тўғрида бирон масала қўйилишини хоҳлар эди. (А. Қ.) Агар борди-ю, «фарзи аўн» ни билувчи
бирон гувоҳ топилиб қолса, агар у гувоҳ мол эгаси билан
қишлоқдош бўлса, даъвогар билан «шериклик» т у ҳ м а т и бил а н, агар цет қишлоқлардан бўлса, «сотқин гуеоҳ» деган т у ҳм а т б и л а н қози томонидан рад этиларди• (С. А.)
Бир неча эргаш гаплар бош гапнинг орасида келиши мумкин:
Қутилмаган чекиниш, атроф тинч бўлишига қарамай, гўё орқадан
душман қуваётгандек, кишиларда қандайдир ортиқча ҳадиксираш, эҳтиёт, яширинган саросима туйғусини уйғотарди. (0.)
КЕТМА-КЕТ ЭРГАШИШ
Бнр неча эргаш гапли қўшма гапларнинг кетма-кет эргашиш
усулида эргаш гаплар бевосита бош гапга боғланмасдан, бири
иккинчисйни изоҳлаб келади, иккинчи (ёки учинчи) эргаш гап
ёлғиз ёки олдинги эргаш гаплар билан биргаликда бош гапга эр224
www.ziyouz.com kutubxonasi
:
*
гашади. Шу сабабдан ҳам кетма-кет усулда боғланган эргаш гаплар ўзаро мазмунан жипс алоқада бўлади. Агар бирор эргаш гап
туширилса, умумий мазмун, фикр англашилмай қолади. Шунинг
учун ҳам кетма-кет эргашишда эргаш гапларнинг ўрнини. алмаштирнб бўлмайди, эргаш гапларнинг ўрни қатъий бўлади.
Кетма-кет эргашиш билан бош гапга боғланган эргаш гаплар
асосан бош гапдан олдип келади.
Бунда эргаш гапларнинг жойлашиш тартиби қуйидагича:
■1. Бир гуруҳ эргаш гапларнинг бирпнчиси, кўпиича, п а йт эр-^
гаш гап бўлиб, уидан сўнг тўсиқсмз, равиш, сабаб ёки мақсад каби эргаш гаплар келиши мумкин: Жамолнинг синглисини хар
кўрганда, гарчи юра-ги ўйнаса ҳам, бирон хушхабар умидида ўсмоқчилаб сўрагуси келади. (Р. Файз ) Шу савол бошига келганда,
кўзига тўсатдан Канизак кўриниб, Сиддиқжоннинг юраги ўйнаб
кетди-.. (А. Қ.) Ёши улғайганда, уйланганидан, бои^ боласи мен
вдим... (0.) Ўғли Зуннунхўжага ичкуёв бўлгандан кейин, ў‘рдак
тухумини очган товуқдай бўлиб қолди, шунинг учун бу ерга жуда
кам, йилда бир ёки икки мартагина келар эди■ (А'. Қ.) Ақл бердим,
ёв босганда, Енгишга йўл топсин деб. (0.) Биз регистон майдонига кирганимизда, ҳали кун оқармаган бўлса ҳам, Пояда жомиси
ва Дорушшифо мадрасаси томлари одам билан лиқ тўлган бўлиб,
майдоннинг жануб томонида.икки-уч .қатор томошабинлар тизилиб ўтирардилар. (С. А-)
2. Эргаш гапларнинг биринчиси р а в и ш эргаш гап бўлиб, ундан кейин пайт, тўсиқсиз ёки шарт каби эргаш гаплар жойлаша-
ди: Ёзнинг кучи кетиб, ҳаво бир оз салқинлаган бўлса ҳам, қуёш ҳали ҳам кишининг бошидан олое қуйган каби куйдирар эди.
(О-) Катта курашларда елкаси 'ер ўпмай, халқнинг олқишига сазовор бйлганда хам, 'бошини қуйи солиб, жимгина уйга кайтарди.
,”
• 3. Биринчи эргаш гап ш а р т эргаш гап бўлиб, упдан кейш;
пайт ёки мақсад эргаш гап келадн: Дастлабки вақтларда ёрдам
( 0 .)
берсангиз, шилар жўнаишб кетгандан кейин, унча оғирлигим тушмас деб ўйлайман. (А- Қ.) Вилоял ёки туман тўсатдан ' чақирса,
Саида саросимага туишасин учун, Козимбек уни воқеадан хабардор килиб қўйишни лозим кўрди. (А. Қ )
Одатда икки эргаш гап кетма-кет боғланади, уч эргаш гапнинг кетма-кет боғлапиши дам учрайдиБу турдагн эргаш гапли қўшма гапларни қуйидаги чизма орқал.и кўрсагиш мумкин:
V"'- Ч.
'
;
'V
,,:>г
$
’■'•■•
■
ч";
......
-■••••••
15—2015
www.ziyouz.com kutubxonasi
2
Кўпинча, кетма-кет эргашишни ташкил этган эргаш гаплар
турли хил бўлиши мумкин. Бир хил, бир турдаги эргаш гаплардан.
таркиб топган кетма-кет эргашиш кам қўлланади, бундай эргаш
гаплар асосан сабаб ёки шарт эргаш гаплар бўлади. Бунинг сабаби, сабаб эргаш гапнинг турли усулда тузилиши ва тузилиш жиҳатдан мустақил бўлиши бўлса, шарт эргаш гаиларнинг ҳам мазмунан ва шаклан мустақил бўлишидадир. Баъзан пайт эргаш гап
ҳам турли шаклларда қўлланиб, кетма-кет эргашиб келиши мумкин: Шундоқ бўлишини билар эдим, лекин орамизга Саида тушиб>
сизни мендан совутгани учун, кўнглингизга бошқа гап келмасин
деб, дардим ичимда юрар эди. (А. Қ.) Бу ипаклар узилиб кетса-ю,
машина бошқараётган киши буни сезмай қолса, бутун меҳнат зое
кетади, маҳсулот брак бўлади. (Газ.) Кенгаш тугаб, одамлар тарқалаётган пайтда, Саида деразадан Козимбекни кўриб қолди(А. Қ.)
Бош гапдан сўнг келиб. кетма-кет алоҳага киришган эргаш
гаплар ўзига хос бир қурилмани ташкил этади. Бу хил ҳўшма
гапларнинг эргаш гаплари ҳеч, вақт мустаҳил равишда бош гапга
боғланмайди. Иккинчи эргаш гап ҳар вақт бош рап. шаклида бўлиб, бириичи эргаш гап учун бош гаплик вазифасини ўтайдиСўнгра ҳар иккиси бирикиб, биринчи гаи учун эргаш гаплик вазифасида-бўладилар. Иккинчи гапга нисбатан бош гап бўлгани
учун ҳам учинчи гап шаклан мустақил шаклда бўлади. Аммо
учинчи гапнинг ҳам эргаш гап эканлигини биринчи бош гапнинг
кесими таркибидаги боғловчилар ва боғловчи вазифасидаги воситалар ҳамда умумий мазмун муносабати кўрсатиб туради. Бу хил
қўшма гаплар ёпиқ гап қурилмасини ташкил этади.
Масалан: Шуни унутмайликки, агар тоғ этакларига қанча тез ■
сув чиқарсак, шу баҳорнинг ўзидаёқ тоғларда яшовчи хонадонларни суғорилган ерларга шунча тез кўчирамиз• (Ш. Р.)
Бу қўшма гап таркибидаги иккинчи гап ва учинчи гап бйринчи гапга нисбатан тўлдирувчи эргаш гап бўлиб бирнкади. Бу тўлдирувчи зргаш гапнинг ўзн ҳам эргаш гапли қўшма гапдан таркиб
топади.
*
Бу хил қўшма гап қурилмаларининг иккинчи қисмиии ташкил
этган эргаш гапли қўшма гаплар биринчи қисм асосий бош гаи226
www.ziyouz.com kutubxonasi
га нисбатан аниқловчи, тўлдирувчи, эга, кесим, натижа ёки сабаб
эргаш гап бўлиб бирикадилар: Зеро, халқ шундай бир дарёйи
азимки, у тошса, унинг мавжидан на шоҳнинг қасри, на дарвешнинг кулбаси қолур. (0.) Шуни айтмоқчи бўламанки, камбағал—
нон деб бош кўтарса, бой муштумзўр қон деб тош кўтаради. (А. Қ.)
Йўлчига шуниси қизиқ туюлдики, бу ерда қай томондан қараманг,
ҳамма дарахтлар бир чизиқ устида текис саф тортиб турарди. (0.)
Истак шуки, дўстлар бўлиб бахтиёр, Ҳамиша улансин байрамгабайрам■ ‘(Ғ. Ғ.)..- мажлисда шундай руҳ ҳукм сурдики, Қаландаров назарида, савлат-салобати, обрўйи аста-секин нураётгандай
бўлиб, гапириш ва бирон фикрни ўтказишдан кўра, мажлисни тезроқ тугатшинц. хоҳлаб қолди. (А. Қ.) Шу қадар севиндимки, агар
ўша топда бирор киши суюнчи деб қолса, етти иқлимни икки қўл.лаб тутардим. (С. Анор.) Суҳбат чала қолди, лекин Саида бунга
ўкинмади—унинг :бошқа камчилик ва хатолари тўғрисида ҳозир
гапириш нияти йўқ эди, чунки дарҳақиқат бутун рўзғорни кўтарган туяга битта элак оғирлик қилса-ю, нўхтасини узса, уни яна
шу хилда сукут қилдириш осон эмас эди. (А, Қ.)
Кетма-кет эргашиш усули билан иккидан ортиқ эргаш гаплар
ҳам боғланишн мумкин: У кунги чарчаш ва кечқурун тўйиб еган
овқат мени шундай қаттиқ уйқуга толдирдики, кун оқариб, отам
онамга қандайдир бир воқеа тўғрисида ҳаяжон ва баланд овоз
билан гапираётганда, зўрға уйғондим. (С. А.)
Бу қўшма'гапнинг иккинчй қисми биринчисига нйсбатан натижа эргаш гап бўлади: натижа эргаш гап кетмз-кет боғланган
иккита пайт эргаш гап ва уларнинг бош гапидан иборат.
Кетма-кет. эргашиш йўли билан бош гапга боғланган эргаш
гапларнинг ўзаро боғловчилар билан бирикиши кам учрайди:
Қаландаров ўз фикрида қолганлигини қарорда қайд этилйшини
талаб қилса-ю, масала шу кўйича умумий мажлисга олиб чиқилса, бунинг оқибати нима бўлади. (А. Қ.) У -ҳориргина ўртоғи Хадичанинг уйидан чиқиб, кўчада ҳеч ким бўлмаганидан ва сирпанчиқ лойда юриш қийинлигидан, юзини очиб, кўзларини ерга тикиб
келар экан, қаршида келаётган Йўлчига юзма-юз тўқнашган эдк.
(0■)
Асосий бош гапга нисбатан эргаш гап вазифасида келган
қўшма гап одатда шарт, равиш, тўсиқсиз ёки пайт эргаш гапдан
ташкил топади. Демак, биргалик эргашиш асосан турли типли
эргаш гаплардан тузилади. Бу хил гап қурилмаларининг бир хил
э-ргаш гаплардан ташкил топиши кам учрайди; қуйидаги мисолда
сабаб эргаш гапли қўшма гап биринчи, асосий бош гапга нисбатан ҳам сабаб эргаш гап бўлади: Бу таклиф бобомга маъқул туш-
ган, чунки ўз қишлоғида дурадгорлар кўп ва қариндошлари орасида ҳам бир неча ҳунарманд дурадгорлар бўлгачи сабабли, у
томонларда ўзининг бу хунаридан унча фойдалана олмас экан.
(С. А.)
,
~
www.ziyouz.com kutubxonasi
. 227
АРАЛАШ ТУРЛИ БИР НЕЧА ЭРГАШ ГАПЛИ ҚУШМА
ГАПЛАР
Қўшма гаплар уч ва ундан ортиқ эргаш гаплардан ташкил
топиб, бу эргаш гаилар ўзаро кетма-кет ҳамда биргалик уюшиш
йўли билан бош гаига боғланиши мумкин: Жанг тиниб, оқшом қо-
ронғиси туШган, кукда юлдузлар чарақлаганда, жангчилар гармон
чалиб, мунгли, дардчил, бироқ юракдан қайнаб чиққан қўшиқларни куйлардилар. (0.) Агар бугун бўлмаса, эртага қиларман деб,
эринчоқлик қилсанг, озиқ-овқатдан, %ол-аҳволдан ҳамиша хабардор бўлмасанг, юкингни тортмййди, ука. (Ш. Р.) Йиғим-теримни
олганимиздан кейин, бошласак, совуқ тушмай битйрамиз. (А. Қ.)
Бу .хил қўшма гап тарқибидаги'биринчи ва иқкиичи эргаш
гаплар бош гапга кетма.-кет эргашиш йўли билан боғланса, улар
учинчи эргаш гап билан бош гапга биргалик усулида боғланган.
' Бу'қўшма гапларнинг чизмаси қуйидагича:
Қуйидаги қўшма гапнинг иккинчи қисми бош гапга нисбатан
кетма-кетлик усули билан, биринчи эргаш гап биргалик уюшиш
билан боғланади: Одамлар Саидага мана шунақа луқмалар таш-
лаб, саволлар бериб, сўзга чиқиб, мажлисда шучдай руҳ ҳукм
сурдики, Қаландаров назарида, савлат-салобати аста-секин нураётгандай бўлиб, гапириш ва бирон фикрини ўтказишдан. кўра,
мажлисни тезроқ тугатишни хоҳлаб қолди. (А. Қ )
ЭРГАШГА Н-БОҒЛАНГАН ҚУШМА ГАПЛАР
I
Айрим қўшма гаплар таркибидаги шакдан эргаш гап бўлган
гаи қурилмалари мазмуни ва вазифасига кўра эргаш гапларга
ўхшамайди. Бу хил қўшма гап қисмлари мазмуни ва вазифасига 1
22ь
www.ziyouz.com kutubxonasi
кўра бш-ланган қўшма гапларга тенг бўлдди. Қўшма гап қисмларининг биринчисининг қесимн тббеш аклда шаклланиб, сўнгги
гапнинг кесими мустақил шаклда бўлади ёки ҳар икки қисмнинг
кесими ҳам мустақил чшаклда бўлиб, ўзаро -ки боғловчиси билан
боғланади1. Эргаш гапнинг кесими шарт феълидан бўлади, агар от кесим бўлса, кесим бўлмоқ, этмоқ боғламаларининг шарт феъли
шакли билан бирикиб келади. Шунинг учун қўшма гап қисмларп
синтетик усул билап ўзаро алоқага киришади.
Бу хил қўшма гапларда:
а ) маълум бир пайтда мавжуд бўлган бир-бирига мувофиқ
воқеа, ҳодиса, хусусиятлар қиёсланади: Гуллар ишқ ҳақида куйла-
салар, қушлар садоқат ҳақида чуғирлашиб баҳс қилишар, гуллар
Наргисга тасалли берсалар, булбуллар чах-чахлаб, Бамбурни
Гуллар боғига чақирардилар. (Ш. Р.)
б) бир-бирига мувофиқ' бўлмаган воқеа, ҳодисалар қиёслана-
ди:... бир томондан, рўзғор масъулиятини сезиб, юраги орқасига
урса, иккинчи томондан, шундай масъулиятни бўйнига олишга
қодир одам бўлганига ғурурланиб, оёқ босгани ер тополмас эди■
(А. Қ.)
в )қўшма гап қисмларидан тўсиқсизлик мазмун муносабати анг:
лашилади: Бундан беш юз йил муқаддам Абдураззоқ Самарқан-
дийнинг Ҳиндистонга сафари ўша даврга нисбатан катта тарихий
воқеа ҳисобланган бўлса, ҳозир ўзбек олимлари, ёзувчилари, жамоат ва сиёсий арбобларининг Ҳиндистонга ва Ҳиндистон халқлари вакилларининг Узбекистонга келиши оддий бир ҳол бўлиб қолди. (Газ.)
|
'
г) қўшма гапнйнг иккинчи қисми биринчи қисмидан англашилган мазмўнни чегаралайди: Қўшчинорни Қўшчинор қилаётган
Урмонжон бўлса, Урмонжонни Урмонжон қилган унинг хотини...
(А. Қ.)
д) шарт маъноси англашилади: У шохида юрса, сен баргида
юр- (О.)
Кесими шарт феълидан бўлган бу хил гап қурилмаларининг қисмларидаги мазмуи мустақиллиги анча кучли бўлади. Чунки улардан бир-бирига тенг тушунчалар қиёсланади, шу орқали ҳар иккисининг хусусияти очилади. Бу турдаги қурилмаларнинг биринчи
қисми фақат шаклаи мустақил бўлмаган шаклда—эргаш гап
шаклидадир; шу билан бирга, бу хил қўшма гап қисмларининг
ўрнини деярли алмаштириш мумкин. Шунинг учун қўшма гап
қурилмасининг бу турини мазмунан боғланган қўшма гап деб,
шаклан эса эргаш гапли қўшма гап ҳисоблаб, бутун қурулмани
эргашган-боғланган қўшма гап дейиш мумкнн.
2. Айрим ҳолларда эргашган-боғланган қўшма гапни ташкил
этган қисмлардан биринчисининг кесими равишдош шаклнда бў*
лади: Онда-сонда аравалар ғижирлаб, «пўш-пўш* деган тоеушлар,
' қичқириқлар эшитилди■ (0.)
229
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу турдаги.гаплар шаклан эргаш гапга ўхшаса ҳам, мазмунан иккинчи гапга тобе бўлмайди, аммо умумий бир фикрни ифо'далаш учун хизмат қилади- Шу жиҳатдан улар боғланган ҳамда
эргаш гапли ҳўшма гапларга яҳин туради.
Қўшма гапни ташкил этган бу турдаги гапларнинг кесими
феъл .кесим ёки от кесим шаклида бўлиши мумкин: Шу ерда оло-
мон иккига бўлиниб, неча ҳисса кўпайишиб, кечгача ур-йиқит бўлибди. (А. Қ.) Қечанинг севинчлари кундузга ўтиб, жилмаяр
тонглар. (А. Қ.) Олтинсой дарасйда ерлар яп-яланғоч тошдан
иборат бўлиб, унда ҳаётёан асар ҳам йўқ эди, ҳатто баҳор ойларида ҳам бу ерларда майса кўкармасди■ (0.)
Бу хил ҳўшма гапларнинг иккинчи қисмида ҳанчалик нисбий
мустаҳиллик бўлса, бириичи қисмида ҳам шунчалик нисбий мустаҳиллик бўлади. Равишдош-кесим мазмунан мустаҳил феълга
тенг бўлади ва уни мустаҳил феъл билан алмаштириш ҳам мумкин. 1
.
_
Маълумки. равишдош шакллари бир гапни иккинчисига боғловчи
воситагина
бўлади
(содда
гапда
ҳам
равишдош) шакли оркали ифодаланган ҳол билан феъл-кесим алоҳаси
битишув алоҳа ҳисобланади), шунинг учун ҳам биринчи ҳисмнинг
кесими равишдош орҳали ифодаланган бу хил ҳўшма гап қурилмалари боғловчисиз ҳўшма гап ҳурилмасига яқин туради.
Бундай қўшма гап ҳисмлари орасида мазмун муносабатлари
ҳуйидагича бўлади:
I)
қўшма гап ҳисмлари умумий бир фикрн-и ифодаласа, умумий бир фикрнинг ҳисмлари бўлса ҳам, аммо бири иккинчисига
тобе бўлмайди. Бу хил ҳўшма гап ҳисмлари ўзаро пайт муносабатига киришади. Бунда:
1
"1
а) ҳўшма гапнинг ҳар икки ҳисмидан англашилган ҳаракатҳолат, хусусият бир ваҳтда рўй беради, мавжуд бўлади: деҳқон-
лар... катта-кичик бешта ҳавзага ўрнашган бўлиб, бу ҳавзаларнинг ҳар бири бир маҳалла, ҳаммаси Капсанчилар қишлоғи деб
аталар эди. (А. Қ.) Бу пастқамлик ҳийлагина катта ҳавза бўлиб,
унинг теварак-атрофида паст-баланд ўйлар,... дарахтлар кўринади. (А: Қ.)
б) ҳўшма гапнинг ҳисмларидан англашилган ҳаракат-ҳолат
кетма-кет рўй беради—аввал кесимн равишдош бўлган ҳисмдан
англашилган ҳаракат-ҳолат вужудга келади, сўнгра иккинчи
ҳисмдаги мазмун содйр бўлади: Шу ерда оломон иккига бўлиниб,
неча ҳисса кўпайишиб, кечгача ур-йиқит бўлибди. (А. Қ.)
Бу ҳўшма гапдан англашилишича, оломон иккига бўлиниб,
кўпайгач, ур-йиқит бўлган.
2) эргашган-боғланган қўшма гаплар .ҳиёслаш, зидлаш ва
ҳаракат-ҳолатларнинг бир-бирига номувофиҳлиги каби муносабатларни ифодалайди: Ёису қари умр ўтказиб қазув, лекин асло
ичолмади сув. («Хат»)
3) эргашган-боғланган қўшма гапларнинг ҳар икки ҳисммда
бир бўлак ҳаҳида фикр юритилиши ёки биринчи ҳисм мазмуни
230
www.ziyouz.com kutubxonasi
изоҳланиши, у билан боғланган қўшимча маълумот ифодаланиши
мумкин: Ҳовлининг тўридаги айвончанинг икки томонида битта-
дан уй бўлиб, Анзират хола бунинг б.ирини ўша жувонга берган...
эди• (А. Қ.) Звено пахтакор бригадаларнинг звеноларидан бўлиб, унинг бошлиғи... Зокир ота эди. (А. Қ.)
4)
қўшма гапнинг.биринчи қисми сабабни, иккинчи қисми ундан келиб чиқадиган натижани ифодалайди:-.. Бир кечаю бир кун-
дуз Азизтепада уруш бўлиб, Ҳайдар понсод оғзидан ўқ еб ўлибди.
(А. Қ.) Оқпошию 0 1 олиб, князь учта отдан иккитасини бериб юборди... (А. Қ.)
Бу турдаги гапларнинг қисмларидаи англашилган мазмув
аича мустақил бўлиши билан сабаб зргаш гапли қўшма гаплардан
ажралиб туради.
Қўшма гапларни ташкил этган қнсмлариинг кесимлари қўшма феъллар орқали- ифодалаииб, кўмакчи феъллари бир хил. бўлганда, бдринчи қисмда кўмакчи феъл такрорланмаслиги му-мкин.
Бу қолда биринчи қисмпинг кесими равишдош бўлиб. эргашгакбоғланган қўшма гап хосил бўлади: Куз келиб, барги сарғайиб,
мсваси тўкила бошлади.
Таркибидаги биринчи қисмнинг кесими равишдош бўлган
қурилмалар мазмун муносабатларни ифодалашига кўра, асосан,
боғланган қўшма гапларга ўхшайди. Аммо қисмларикинг ўзаро
семаитик жихатдан маълум даражада яқинлигига кўра, боғлангап қўшма гаплардан фарқланадилар. Бу томони билан улар эргаш гапли қўшма гапларга яқин туради, аммо буларда эргаш ва
бош гап орасидагидек мазмуний зичлик, боғлиқлик, тобелик бўлмайди.
!
Бу турдаги қўшма гапларнинг биринчи қисми кесимйминг тузилишига кўра х.ам зргаш гапларга яқин туради. Эргашган-боғланган қўшма гапларни боғланган қўшма гаплардан ажратиб
турадиган яна бир грамматик асос—қўшма гап қисмларииинг ўзаро тенг боғловчилар билан боғлана олмаслигидир. Қўшма гаплар
бир-инчи қисмининг кесими тобе шаклда бўлиши билан улар боғловчисиз қўшма гаплар туридан ҳам фарқланади. Шундай қнлиб,.
қўшма гапнинг бу турида ҳам боғланган қўшма гапнинг, ҳам зргаш гапли қўшма гапларнинг хусусияти бўлади.
3.
Эргашгаи-боғланган қўшма гапниг қисмлари -ки боғловчи»
си ёрдамн билан ўзаро боғланади: Олтин-кумуш қурсинки, ҳам-
манинг оёғига тўкилаверса. (0 .)—Туз эдикки, эриб кетамизми?
(А. Қ.) —У,нима эканки, сени кулдирар экан-у, меки йиғлатар
экан?... (А: Қ.) Бу воқеанинг менинг саройимга нима дахли борки, бу ерга келиб ғовур кўтарасизлар? (*С. А.)—Уринса ҳеч нима
қилмайди, пнжир эдики, эзилиб қоладими? (А. Қ.)~Эркак оти
борки, қўлларида найза, сўйил, ойболталарини олиб, кўчни қўриқлаб боришарди. (М. А.) Мен чақалоқ эдиммики, қўлцмгй хўрозқанд тутқазасан? (Уктамов) ... Қейинчалик, у бир қатъий фикрга
келган эдики, бунинг силлиқлиги ва иллатсизлигига сира шак231
www.ziyouz.com kutubxonasi
шубҳа қилмас эди. (0.) Ер ўрик эмаски, ўзи гуллаб, ўзи мева
берса. (А Қ.)у
Мисоллардан кўринадики -ки боғловчиси ёрдами билан тузилган қўшма гапларда маълум предмет ёки тушунчалар тўғриси-^да фякр юритилади. Аммо аниқловчи эргаш гаплардан фарқланган холда, қўшма гапнинг иккинчи қисмида бу хил предмет ва тушунчаларнинг белгилари таърифланмайди, балки бу предмет ва
гушунчалар билан боғланган ҳодиса ёки воқеалар ҳақида маълумот нфодаланади.
\. Эрғашган-боғланган
қўшма гап биринчи
қисмининг
кеснми спфатдош бўлиб, устига, ташқари кўмакчилари билан бирикади. Бундай қўшма ганларда бир мазмунга иккинчисининг қў■пнлиши нфодаланади: Кодир қандай ташлаиши билмай, пахтаси
чиқрб кетган ола кўзининг қири билан мўлжал қидириб тургани
устига, додхоҳ келиб қолди■ (М. Исм.) Икки киши ҳе-ҳелаб кулишиб тургани устига, Асқад қори чой келтириб қолди. (М. Исм.)
Бир куни Қудрат суз сепиб тургани устига, ўзидан бир яишр кат7а боласи ичкаридан ёғоч миниб чиқиб қолди.' (М. Исм.) Сўроқ
қилиб тургани устига, ҳоким келиб қолса-я! (М. Исм )
П ЕРИ 0Д
Фикрпи тўлиқ ифодаламоқ учун таркиби мураккаб гап қурилмалари қўлланади. Таркиби, мураккаб қурплмалар боғланган ва
эргаш гапли- қўшма гапларпи, боғловчиеиз қўшма гапларни ўз
ичига олади. Мураккаб периодкииг қўлланиши асосан ёзма адабиётга хос бўлиб, воқеа, ҳодиса, прёдметларни кенг характерлаш,
тасвирлаш уч-уи ишлатилади.
Мураккаб составли гапларда маълум бир мазмун муносабаги ифодалангани, оҳангда тугаллик бўлгани учун, бу хил гап қурилмалари ўзига хос белгига эга бўлади ва улар п е р и о д деб
номланади. Аммо периодни фақат состави мураккаб қўшма гап
қурилмалари билан чегаралаб бўлмайди, состави унча мураккаб
бўлмаган қўшма гапларда (масалан, бир неча эргаш гапли қўшма
гапларда) ва шунингдек, таркиби. мураккаб содда гапларда (масалан, таркибида уюшиқ, ажратилган бўлаклари бўлган гап қурилмалари) ҳам маълум фикр вя оҳанг тугаллиги бўлиши мумкин.
Период тузилйши, оҳангн. мазмунига кўра, яхлит бир бутунликни ташкил этади. Бу хил бутунликлар содда ёки мураккаб бўлиши мумкин: агар ,улар бир хил, бир турдаги гаплардан тузилса
(масалан, бир неча эргаш гапли қўшма гаплар, бир неча содда
гаплардан тузилган боғланган ёки боғловчисиз қўшма гаплар ва
ҳоказо), с о д д а - п е р и - о д д е й и л а д и ,
агар бу бутунлик
турли хил гаплардан тузилса (масалан, эргаш гапли қўшма гап
ва боғловчисиз қўшма гап бирикмаси каби)>; м ур а к к а б. п е р и,од денилади.
Периоднинг содда шакллари қўшма гапнинг ҳар бир турида
кўриб ўтплди. бу ўринда периоднинг мураккаб шакли ҳақида мулоҳаза юритнлади.
32
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мураккаб периоднинг қисмлари ўзаро асосан маълум оҳанг
ёрдами билан бирикади. Оҳангдан ташқар-и. пайт ва ўрин.муносабатини кўрсатувчи айрим лексик воситалар ( кейин, баъзан,
шунда, бирдун, бир оздан, сўнг, шунга қарамай в. б.), олмошлар
(кўпроқ кўрсатиш олмошлари), боғловчи ва боғловчи вазифасидаги сўзлар, айрим- гап бўлакларининг такрорланиши ёки умумий бўлакларнинг мавжудлиги. кесимларнинг замон мучосабати, қисмларкинг ўринлашиши мураккаб периоднн тузувчи, унинг қисмлари орасида маълум мазмун муносабатини ўрнатувчи воситалар
бўлиб хизмат қилади.
Мураккаб период ёзма адабиётда маълум услубий мақсадлар
учун хизмат қилиши мумкин: улар турли тасвнрий, экспрессив,
сатирик, лирик, ҳажвий маъноларни ифодалайди. Шу жиҳатдан бу хил снптактик қурилмалар ҳам услубий, ҳам синтактик
ҳоднсз сифатнда ўрганилиши шарт- Мураккаб соётавли қурилмалар алоҳида синтактик услубий ҳодисадир. Биз синтактик нуқтаи
назардан текширамиз. Бунда мураккаб пернодникг қисмлари орасида ифодалаиган мазмун муносабатлари ва уларнинг таркиби
кўриб ўтилади.
'Мураккаб .кериодии иккидан ортиқ гаплар ташкил этади. Бу
гаплар орасида маълум мазмуи муносабатлари ўрнатилади.' А.ммо
мураккаб периодяи қанча гаплар ташкил этмасин, -улар қандай
мазмун муносабатларига кирншмасип, икки қисмга (баъзан уч
|қисмга) ажрзлади. ана шу қисмлар орасида уч хил мазмун муносабати. ифодаланади: 1) воқеа, ҳодиса, хусусиятларнн қиёслаш;
2) воқеа, ҳоднса, хусусиятларни изоҳлаш; 3). маълум бир пайтда
мавжуд бўлган ёки бўлмаган воқеа, ҳодиса. хусусиятлар.
1. В о қ е а , ҳ о д и с а ,
хусусиятларни
қ и ё с л а ш.
Мураккаб периоддаги гаплар пкки қнсмга ажралиб. бу қисмлардан англашилган мазмун бир-бирига қиёсланади. Бу хил гап қ\-рилмаларининг таркиби қуйидагича'бўладн;
1)
қисмларнинг бири содда гаидан, иккинчи қнсми боғловчнсиз ёки боғланган қўшма гапдан ёхуд эргаш. гапли қўшма гапдан
тузилади : Очлик, яланғочликка кўникиб, тирикчилигимизни қилар~
эдик, лекин 'бир нарсага бошимиз гаранг бўлиб қолди: дадаммз-
нинг гарданида қарзи бор экан. (0 .) Тўғри, жон иШрин, ҳар ким
ўз жонини аяйди, лекин одамнинг юрагида боилқаларга меҳр бц~
лиши керак. ( 0.)
4
Бу қўшма гапларнинг чизмаси1:
- — -
1 Эргаш гаплар учун доира(О ) шакли, бош гаплар .учун тўртбурчак Г|—I)
шаклн олшии.
www.ziyouz.com kutubxonasi
233
А. Тўғри, иш ғоят мушкуллашди, лекин умид, ғайрат билан
цадам қўйилса, мақсад йўлидаги ҳар кандай мушкулотни бартараф қилиш мумкин. (0.) Нури эса Гулнорнинг гапларига қулоҳ
солган каби кўринар, лекин фикри бошқа нарсалар билан банд
бўлгани учун, сўзлари, савол-жавоблари сира бир-бирига цовушмас эди. (0.)
Б. Бу йил ток шундай ҳосил қилдцки, узуми баргудан кўп,
лекин таъми бошқачароқ бўлди. (Эртак )
Қисмдарнииг бири янада мураккаблашиши. бир неча эргаш
гапли ёки аралаш турли қўшма гаплардан таркиб топиши мумкин:
А, Кўчада битта занглаган мих тушиб ётган бўлса-ку, керак
бўлади деб, дарров оламиз, занглаган бўлса ҳам, чўнтагимизга соламиз, нега бутун бошли одамни кўчага чиқариб ташлаймизУ
(А. Қ.)
Б. Камбағалчилик ҳамма вақт, ҳамма одамнинг жонига тек»
кан нарса, -лекин одамзод жонига теккан нарсадан қутулиш йўлини билмаса, осмон йироқ, ер қаттиқ бўладц, унга кўникади, шунча кўникадики, бу нарса жонига текканлигини ҳам пайқамай кўяди. (А. Қ.)
Бу гап қурилмаларининг чизмаси:
www.ziyouz.com kutubxonasi
2)
мураккаб период қисмларининг ҳар иккисн мураккаблашиши мумкин. Бунда ҳар икки қисм боғловчисиз ёки боғланган
қўшма гаплардан, ёхуд зргаш гапли қўшм.а гаплардан тузилади:
Яхшининг яхшилигини айт, нури тошсин, Емоннинг
айт, қути қочсин. (Мақол)
ёмонлигини
».
ШШШ
&ь1^1
|ш 1 р
Е
[ Т*Г'
ггГ"/*
'*■''*’* *
«
у
'% *%
г «- * т %
'
*
V -
<1
р.
л
*
* * * -•
>
Ш М$а
Айтсам, тилим куяди, айтмасам, дилим куяди. (А. Қ.) Қозонга яқин юрсанг, қораси юқар, ёмонга яқин юрсанг, балоси юқар.
(Мақол) У ютса, унинг ютуғига биз шерик бўламиз, биз ютсак,
бизнинг ютуғимизга у шерик бўлади. (А. Қ.)
Бу гап курилмаларининг чизмаси:
I (
I ч ^ * ->
■I__ ,
» •
1
з, ^
*
■I- ^
I *
Сиддиқжон аввал аравасоз устага Шогирд, ундан кейин бу ер~
га келиб, Собиржон қорига қарол бўлиб юрганда, Хадича хола
уни ўз- қаноти остида қисоблар эди, ўғли Зуннунхўоюа ичкуёв бўлгандан кейин ўрдак тухумини очган товуқдай бўлиб қолди, шунинг учун бу ерга жуда кам, йилда бир ёки икки мартагина келар
эди. (А.1
1. Мени мажлисда ўтказишадими-ўтказишмайдими—гап бунда эмас, гап шундаки, шунча одамга ,бутун бошли бир мажлисга масала бўлиб турибман. (А. Қ.) 2. Уруш тугаб, халқнинг кўнгли кўтарилди-ю, лекин ҳали қийинчилик, етишмовчилик бисёр,
йигитлар энди қайтаяптими, шилар яна аввалгидай изга туишб
кетади. (О.)
www.ziyouz.com kutubxonasi
II. В о қ е а , ҳ о д и с а , х у с у с и я т л а р н и
из о ҳ ла ш.
Одатда, мураккаб гап қурилмасининг иккинчи қисми биринчи
қи^мидан ёки унинг айрим бўлакларидан _ англашилган мазмунни изоҳлайди, улар билан боглиқ бўлган қўшимча маълумот ифрдалайди.
■
1) бу хил мураккаб периоднинг биринчи ёки иккинчи қисми
бир гапдан иборат бўлиб, бошқа қисми гапнинг турли типларидан
ташкил топади- Қуйидаги гап қурилмаларининг биринчи—изоҳланувчи қисми бир гапдан иборат бўлиб, иккинчи—изоҳловчи
қисми икки, уч, тўрт содда гапдан тузилган боғловчисиз қўшма
гаплардан иборатдир: Ғазаб билан қўзғолади.бутун халқ, Тебра-
нади қари чоллар, оналар, Ёв ташлаган бомбаларнинг изидан Чопишади жасур, цўрқмас болалар! (Ҳ. 0.) Эрта байрамни шу ерда
ўтказинг, эртага каналимиз очилади, тўғон боишда катта сайил
бўлади, томоша қилиб кетасиз... (А. Қ.) ЬАе\нат завқи тутар ўлкани, Саҳар кетар чўпон тоғцга, Бири ариқ қазир, ер ҳайдар, Бири гул ўтқазар боғигр. (Ҳ. 0.)
Қуйидаги гап қурилмаларининг биринчиси бир содда гапдан
тузилган бўлиб, иккинчи қисми эргаш гапли қўшма гаплардан тузилган: Хўжайинларнинг остонаси шундай лаънати бўлар экан,
ҳатлайман десанг, оёғингдан чалар экан. (0.)
Мураккаб. гапнинг иккинчи қисми ўз навбатида мураккаб бўлиб. .боғловчисиз ва эргаш гапли қўшма гаплардан тузилади: Мен
олмани сизларга шу ишрт билан бераман, қййси бирингизнинг хотинингиз ўғил тўғса, отиниТоҳир қўйинг, қайси бирингизнинг хотинингиз қиз туғса> отини Зуҳра қўйинг. (Эртак) .
2 36
www.ziyouz.com kutubxonasi
Уйлаб кўринг, убебахт жон теварагига—тоғларга жовдирайди,
лекин тоғлар унинг устига ағдарилишни, жабр қилувчилардан
қутқазишни истамайди; тошларга мўлтирайди, лекин тошлар рақм
қилмайди; каламушларга ҳасад қилади, чунки улар инларига
қириб беркина оладилар.- (Войнич).
2) мураккаб қурилманинг қар икки қнсмн эргаш гапли ёки
боғловчисиз қамда боғланган 'қўшма гаплардан тузилиши ҳам
мумкин:
/. Бироқ, далага қўш чиқиб, орадан уч-тўрт кун ўтар-
ўтмас, Бўтабой аканинг умиди пучга чиқадиган кўриниб қолдш.
одамлар бригадирнинг сўзига қулоқ солмайди, баъзилар далага
фақат «хўжй кўрсин» учун чиқуби, баъзиларнинг ишга қўл уриши
қорни тўқ одамнинг товоқ ялашига ўхшайди. ( А■ Қ-)^2. Бир чимдим ухлаш учун кўзини юмди. Фақат бир нафасдан сўнг яна очишга мажбур бўлди; узоқдан қиз қичқирди:—Ҳой, боққа сув тошиб
кетди, тез кириб бўғиб қўйинг. (0.)
Бу мураккаб ган қурилмаларининг чизмаси;
- л ц . «ияфу-'*»
'3‘ •
|
••
Кунлардан бир кун чойхонага чиқиб чой ичиб ўтирса, ҳиммс
ёқда дув-дув гап; подшо ҳазратларининг қизи Сурайёхон шахмал
ўйнашда шундай доно бўлибдики, дунёда унга теиг келадиган биронта ҳам одам йўқ змиш, кимдаким Сурайёхонни ютса, у ўиюнга тегар эмиш, ютқизса, калласи кетар эмиш. (Эртак)
Бу мураккаб нериодни қуйидаги чизма билан кўрсатииг мумг
кин:
23«
www.ziyouz.com kutubxonasi
III.
Воқеа,
ҳодиса,
хусусиятларнинг
бир
в а қ т д а м а в ж у д б ў л и ш й ё к и б ў л м а с л и г и . Мураккаб гап қурилмаларининг қисмларидан англашилган воқеа, ҳоди'
са, тушунчалар маълум вақтда рўй беради ёки рўй бермайди. Бу
хил гаплар асосан тасвнрлаш ёки характерлаш учун қўлланади.
Мураккаб периоднинг бу тури анча эркин тузилиб,- очиқ гап қу;
рилмаларини ташкил этади:
1) қуйидаги мураккаб периодлар ўзаро боғланган икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисм боғланган ва боғловчисиз қўшма
}
гаплардан. иккинчи қисм эса боғловчисиз қўшма гаилардан ташкнл топган: 1. Кўча ифлос, лекин сув қалин сепилган\ ҳар ёққа
1
тарвақайлаб ўсган бесўнақай қари толларнинг кўланкаси қуюқ.
(0.) 2. У қирқ беш ёшларда, новча, чайир одам; юзида сийрак
чутир изи қолган, соқол-мўйловларигЬ, анчагина оқ тушган эди.
кО .)
Бу қурилманинг чизмаси:
!2) умумий эргаш гапга эга бўлиб, ўзаро боғланган гаплардан
тузилган қурилмалар кўпроқ қўлланади: Тикилган сари, кўз оқи
зирайиб, қорачиғи оловдай ёнарди ва қарашлари ўткирлаша борар эди. (Асқ. М.) Евларига осмон тутундир, шунинг учун бағри
бутундир. Шунинг учун ёпишмагай хас, Шунинг учун кийишар атлас. (Ҳ. 0.) Боишмда ўйнар қамчилар, Қон кўзларимдан томчилар, Бир бенаво гул 'янчилар, озодкорим келмаса. (Я-)
Бундай гап қурилмаларини ташкил зтган гапларнинг
муносабатини чизмада қуйидагича кўрсатиш мумкин:
338
www.ziyouz.com kutubxonasi
ўзаро
I
3)
мураккаб периоднинг биринчиси ёки иккинчиси эргаш гап*
ли қўшма гапдан тузилиши мумкин: 1. Беда ораси жуда иссиқ,
гўё цуёшнинг бутун олови беда ичига яширингандай;. қизғин бўғувчи ҳаво юзга уради. (0 .) 2. У сокин, камтарйн, яуомалада нозию лекин улуғсифат, бутун олимлар унинг маълумотининг жамики ишларда чуҳур эканлигига қойил бўлсалар, ҳар ерда тасдиқласалар ҳам, Навоий маълумотпурушлик қилмас, илм соҳасида
кўпроқ ўз нуқсонларидан гапирарди. (0.)
4)
мураккаб гап қурилмасининг ҳар икки қисми эргаш гапли
қўшма гаплардан ташкил топиши мумкин: Кампир ўзининг тирик-
чилиги тўғрисида сўзлар зкан, Сйддиқжон, гарчи онасининг' кийналмаганига хурсанд бўлса ҳам, хижолат тортар, Зуннунхўжа уйидан чиқиб кетиши билан бироз босилган алами тобора авж олар
эди. (А. К.) Агар ўтирган жойингизга хас-хашаклар тўкилса, сочларим билан супурай, чанги чиқса, кўз ёшларйм билан сув сепай,
жонгинам! (Ҳ. Ҳ.) Ер ислоҳотидан кейин бир йил дарё тошиб,
экинларнинг ярмидан кўпи нобуд бўлди; яна бир йили қаттиқ қурғоқчилик бўлиб, экинлар қуриб кетди. (А. Ҳ.)
2—ва 3—гаплар чизмаси:
Е’
5)
мураккаб период уч ва ундан ортиқ қисмлардан тузила
олади. Бу қисмлар алоҳида содда гаплар ёки қўшма гаплар бўлиши мумкин:... Бир- тупида олмалар энди сарғайиб йилтирамоқда,.
бир тупида муштдай йирик олмалар ҳали кўм-кўк, уларга боқш.и
билан кишининг тиши қамашиб, оғзи сўлакка тўлади; бир тупжайдари қизил олма, мевасининг мўллигидан ҳовузга эгилиб тушган; ҳовиз сувида бир қанча 'қизил олма ёқутдай тов-
у
www.ziyouz.com kutubxonasi
ланиб, жимиллаб сузади. (0.)
Портлаш зарбидан Аҳмаджон чуқурга ағдарилиб тушди ва кўзи тиниб, бир
лаҳза кўнгли озди, ўзига келгач, разм солиб қараса,
ҳеч қаери майиб бўлмабди, фақйт билагидан қон оқар эди. (А. Қ.)
Лгар бирор нарсага ҳаваси бўлса, мақсадига етмай қўймас,
бирор нарсага шиқивоз бўлса, унг.а эришмагунча, кўнгли тинчимас,.
бирон ииши бошласа, тугагунча гинчимас эди. (И. Раҳим)
Изоҳлаш муноса'батини ифодалаган мураккаб периоднинг баъзи турларида биринчн қисми с а б а б н и , а с о с н и ифодаласа, иккинчи қисми ана шу асосдан келиб чиқадиган н а т и ж а н и ифодалайди ёки биринчи қисмнмнг умумий мазмунидан, ёхуд унинг
айрим бўлакларининг мазмуни билан боғлиқ бўлган қўшнмча
маълумс^тни, ҳаракат-ҳолатнинг давомини ифодалайди. Бу гап
қурнлмалари аниқ икки қисмга бўлинадй: Агар туш пайтлари қум
'кизигач, -салгина шамол турса, дарҳол гармсел уйғонарди, унинг
тили бўлақ ниҳолларнинг семиз новдаларини, ёш баргларини ялаб
оларди-ю, дарров қовжиратиб*қўярди. (Ш. Р.)
Бу бир парча ерни трактор билан ҳайдаш замбарак билан қуён
■овлашдай гап; қўшниларинг кўнса, ҳаммаларинг ерларингни яхлит қилинглар; бир кунда ҳайдатиб бераман. (А.Қ.) ,
140
www.ziyouz.com kutubxonasi
Одам бир марта яшайди, бу ҳаётни шундай кечирмоҳ керакки,
ўлар чоғингда, бутун ҳаётимни ва бутун кучимни инсоният бахти
учун курашга бағишладим, деб айта олгин. (Ш. Р.)
К У Ч И Р М А ВА У З Л А Ш Т И Р М А Г А П Л А Р
Узга нутқини беришнинг йўллари турли-тумандир- Шулардан
бири кўчирма гапдир. Узганинг нутқини шакл ва мазмун жиҳатдан ўзгартирмай, уни айнан тингловчисига етказади. Бундай
ҳолда айтувчининг нутқи ўз лексик-грамматик хусусиятларини сацлайди: унинг услуби. оҳанги, модаллик мазмуни, ўрни,
тартиби ва бошҳалар. Бунда муаллиф нутҳи асосий аҳамиятга
эга, чунки муаллифўзга -нутқинипг қандай, қай ҳолатда, қачон,
қандай сабаблар билан айтилганлигини кўрсатиб туради. Бундай
гаплар кўчирма гаплар ҳисобланади. Муаллиф гапи иштирок
этган кўчирма гап қўшма гапиинг бир турпдир.
Сўзловчи, баъзан ўзга нутқининг мазмунини сақлаб, шаклини
ўзгартириб бериши мумкин. Бўндай вақтда ўзга нутқининг ўзига
хос хусусиятлари кам сақланади. Узганинг гапини муаллиф ўз сўзи билан беришга ҳаракат қилади. Натижада гап тузилишида бир
қанча ўзгариш пайдо бўлади.
Демак, ўзлаштирма гап асосида кўчирма гап ётади, ҳозирги
ўзбек-адабий тилида ҳар икки гап тури ҳам баравар қўлланаверилади1I.
ҲОЗИРГИ УЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ УСЛУБИ ҲАҚИДА
Адабий тил услубининг турлари асосан қуйидагилардан иборат:
1. Бадиий услуб. 2. Оммабоп (публицистик) услуб- 3. Расмийиш юритиш усулуби. 4. Илмий услуб. 5- Нотиқлик (ораторлик)
услуби. 6- Аралаш услуб.
БАДИИЙ УСЛУБ. Бадиий услуб—бадиий адабиётда, унинг
турли жанрларпда қўлланадигаи ўзига хос тил ифодасидир Сўзни бадиий асар ғоя'сига, мазмунига, нўналишига мослаб ишлатиш
бадиий услубни келтириб чиқаради.
Бадиий услубда, тилиинг бадиий воситалари билан бирга.
фразеологик бирликлар ҳам қўлланадики; бу тил бирлиги илмий
1 Бу масала тўғрнсида маълумот учун каранг: Ҳозирги ўзбек адабнй тили,
II жилд, «Фан» нашриёти, 490—504-бетлар.
16— 1520
www.ziyouz.com kutubxonasi
241
I
I
(услубда, одатда, ишлатилмайди. Бадиий воситалар тилининг энг
муҳим белгисидир. натижада жумлалар ўқувчига бадинй завқ беради, маълум образлар орқали воқеа, ҳодисаларнинг ривожи кузатиладиБадиий услубнинг ҳар.,икки тури—насрий, назмий асарлар.
достон, фантастика, фельетон ва бошқалар умумий услубий хусусиятлар эга бўлиши билан бирга, хусусий услубга ҳам эгадирлар, Адабий жанрнинг тури ўзига мос услубни талаб этади.
Бадиий услубда қўлланадиган асосий воситалар бадйий тил
воситалари—ўхшатиш, эпитет, мажоз, киноя,- муболаға кабилар
бўлиб, улар нутққа бадийлик киритади, шунингдек, ифодали
сўзлар (ораз, чеҳра, жилва, диёр, кошона ва б-) юксак бвдиий образлар яратади, оддий оммабоп сўзлар (бояҳиил, жичча, тирранча) айрим персонажларни характерлашда муҳим рол ўйнайди
[(бундай сўз ва иборалар—иш юрйтиш услубида қўлланмайди).
Бошқа услубга хос воситалар бадиий услубда ишлатилса, кўчма
услубий маъно олади. Услубий маъно асосий маънодан келиб чиқади, унга асосланади.
Бадиий ва оғз!аки услубда шевага хос сўзлар, беадаб ва дағал
ибора ва сўзлар, ўринсиз қўлланган чет ва ортиқча сўзлар ( аммо,
лекин) воқеа ёки маълум бир шахсни характерлаш учун қўлланади0,ММАБ0П (ПУБЛИДИСТИК)’ УСЛУБ. Оммабоп услуб ўзининг таъсирчанлиги, долзарблиги, сўзлашув тилига яқинлиги билан характерланади. Бу услубда фиқрнинг мантиқий изчиллиги ва
объективлиги ижтимоий баҳо орқали тасдиқланади.
Бу ўслубда ўқувчининг диққатини жалб этиш учун хабар ёки
воқеа қизиқ ва муҳим бир ҳодисадан 'бошланади. Шунинг учун
ҳам оммабоп услубда қисқа ва .таъсйрли иборалар қўлланади.
Оммавий услуб—одатда газета, журнал, радио, телекўрсатув тили, унинг оғзаки шакли—маъруза ва хабарлардан, репортаж,
бошмақола кабилардан иборат бўлади. Шунинг учун ҳам оммабоп
услубда бошқа услубларнинг (илмий-оммабоп, расмий—иш юритиш, бадиий каби) ҳам бўлиши табиийдир. Аммо оммабоп услубда хабарлар қисқа ҳажмда бўлиши шартлилиги (ҳатто бадиий
асарлардан- кичик парчаларгина келтирилади ёки кйчик ҳажмли
•бадиий асарлар берилади), ҳажмнинг торл'иги хабар ёки материалнинг ўзига ҳам, баённинг тилига ҳам таъсир этади: .жумлалар
бир қолипдаги сўз ва иборалар орқали ифодаланади. Шунинг учун
асосий нутқ услублари оммабоп услубдан бошланиши - ҳам мумкин. Бу ҳолат оммабоп тарғибот воситаларинянг тилини ортиқча
қолипга солиниши, сунъийлаштирилиши ҳам мумкин- Шунинг
учун оммавий восита ходимлари, таржимонлар, муҳаррирлар, ҳар
бир материалнинг, хабарнинг тилини синчиклаб таҳрир қилиши
шарт бўлади. Таҳрйр шунинг учун ҳам зарурки, оммабоп тарғибот
воситалари адабий тилнинг мукаммаллашишида, турли услубдарнинг шаклланишида катДа роль ўйнайди.
Оммабоп услубда жумлалар бир-бири биДан- мантиқан боғла242
www.ziyouz.com kutubxonasi
ниши холис (объектив) бўлиши керак- Бу услуб учун характерли
бўлган бир қолипдаги (стандартлашган) сўз ва иборалар қўлланади.
Оммабоп услубни характерловчи воситалардан энг муҳими,
ижтимоий-сиёсий атамалар бўлиб қолади.
Оммабоп услубнинг ўзига хос ижтимоий-сиёсий лексикграмматик воситалари бўлади: сиёсий куч, сиёсий иқлим, 'иқтисодий тежамкорлик, тинчлик кабутари, бозор иқтисодиёти кабиОммабоп услубни шакллантирувчи воситалар махсус ижтимоий-сиёсий лексика бўлиб, у, асосан, она тили асосида, баъзан
бошқа тиллардан (асосан, араб, форс-тожик ёки рус ва рус тили
орқали Оврўпо тилларидан) сўз олиш ёки калъкалаш усули билан
она тилидаги сўзларга бошқача маъно бериш (семантик усул)
йўли билан рўй беради. Ижтимоий фаолиятнинг ва услубнинг
.турли соҳаларига оид сўзлар (атамалар) оммабоп тушунчаларни
ифодалаб, мазкур услубни шакллантирувчи воситага айланадилар: қўшин, қамал, танк (ҳарбий соҳада), артерия, касаллик, гипноз (тиббиёт), саҳна, қўғирчоқ (санъат), пойга, рекорд, ■ старт;
эстафета (спорт). Услубнинг бошқа турига оид сўзлар эмоционал
маъноларини ўзгартириш йўли билан оммабоп услубни шакллантиришларц мумкинРАСМИЙ-ИШ .ЮРИТИШ УСЛУБИ. Расмий-иш юритиш услубига ҳисоб-статистик органларининг, суд, адлия, гражданлик
ҳолатини қайд этувчи ва нотариал идоралар, прократура, ички
ишлар ва бошқа вазирликларнинг, идора, муассаса, ташкилотларт
нииг, жамоат ташкилотларининг ва айрим шахсларнинг расмийиш юритиш ҳужжатлари—ультиматум, нота, қарор, фармон, кўргазма, қўлланма, конституция, ҳукм, ажр'им; шартиома, тавсия,
тафсир, изоҳномалар, ариза, шикоят, ахборот, баённома, тилхат,
ёзишмалар, таржимаи ҳол, ншончнома, гувоҳнома, эълон, маълумотнома’, ҳисобот кабиларнинг тил хусусиятлари киради.
Расмий-иш юритнш ҳужжатларинииг кўпи аввалдан қўлланиб
келган, баъзилари (ариза, тилхат, ишончнома, маълумотнома каб и )1кейинги давларда, асосан, 19-аср иккинчи ярмида қўллана
бошлади. Маълум ҳужжат намунал-ари ҳаётдаги ўзгаришлар туфайли пайдо бўлди. Бундай ҳужжатлар тил услубининг шаклланишида' бошқа тиллардаги айни ҳужжатларнинг услуби намуна
бўлди- Оммавий услубнинг кчки тўрини ташкил этувчи бу ҳуж'жатларнипг тили бир-биридан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам
уларнинг услубинн, тил хусуоиятларини ўрганиш муҳим вазифа-лардан бири бўлиб қоладн.
Расмий-иш юритиш услубининг хусусиятларидан бири—унда бадиий тасвир воситаларининг бўлмаслиги, маълум бир қолипга тушган бир қолипдаги (стандарт) иборалар ва нутқий штамп. лар орқали бўлади («мажлис қарор қилади», «Берилди ушбу маъ-
лумотномани шу тўғридаким-..», «Мен, фалончи, фалон йили, фалон жойда. тиғилдим», «Буюраман», «Томонлар қуйидагиларго
келишдилар» ва б.).
^43
www.ziyouz.com kutubxonasi
Расмий-иш юритиш услубида қатъий шакл ва қурилмалар
'(структуралар) бўлиб, уларда мураккаб стандарт жумлалар
қўлланилади.
ИЛМИЙ УСЛУБ. Илмий услуб^фаннинг турли соҳаларига
оид бўлиб, унда атамалар, формула, теорема, аксиомаларнинг
аниқ ва объектив ҳолда ифодаланиши, ҳамма ўринда бутун матн
далил—исботдан иборат бўлиши билан характерланади- Илмий
услубда жумлалар орасида мантиқий боғлиқлик сезилиб туради.
Энг' қобилнятли ва тажрибали олимларгина оғир ва мураккаб
фикрни бадиий услуб воситаларидан фойдаланиб, қисқа ифодалашга қодир бўладилар. Илмий—-оммабоп услубда эса, мураккаб
фан тушунчалари, оммага тушунарли тилда, тасвирий воситаларни ҳам қўллаб, бадиий ва оммавий услуб воситаларидан ҳам фойдаланилади, оммага тушунилмайдиган атамалар ва 'иборалар
қўлланмайди ёки улар изоҳлаб берилади. Умуман олг^нда, услуб-даги ранг-баранглик илмий услуб учун характерли эмас, у факультатив бир ҳодисадир. Ҳар бир фан ўзига хос тил хусусиятлари билан ажралиб ҳам туради.
Илмий услубнинг асосий хусусияти фикрни аниқ ва холисона
ифода этишдан иборат. Шунинг учун ҳам илмий услубда ўхшатиш, ,
эпитет, мажоз, киноя, ҳажв каби бадиий воситалар қўлланмайди,
моносемик (бир маъноли) сўзлар, атамалар, мавҳум маъноли сўзлар ишлатилади. Гаплар эса икки составли ва кўпинча боғланган
ва эргаш гапли қўШма гаплардан иборат бўлади.
НОТИҚЛИҚ УСЛУБИ. Нотиқлик асосан кўтаринки руҳни
ифодалаган сўз ва сўз бирикмалари, риторик сўроқ гаплар, мураккаб қўшма гаплар воситаси билан ифодаланади. Нотиқлик услуби тарихан мустақил услуб бўлиб келгаи.
АРАЛАШ УСЛУБ. Ҳар хил услубга оид воситалар аралаш
'Қўлланиши мумкин. Масалан, лексик, фразеологик, б^диий воси-.
талар, шевачилик ва бошқа воситалар аралашнб қўлланган матнлар, асарлар турли услуб хусусиятларини ўз ичига олгани учун
ҳам алоҳида услуб тури—аралаш услубни ташкил қилиши мумкин.
УСЛУБИЙ ВОСИТАЛАР. Узбек тили ёзма ва оғзаки нутқи
услуби ниҳоятда бой ва ранг-барангдир. Бу гўзал ва бой тилда
турли-туман нозик маъноларни ифодалаш учун турли услуб воситаларидан усталик билан фойдаланиш мумкин.
Бу услубий воситалар тилнинг ҳамма соҳаларнни қамраб олади- Масалан, лексик воситалар. Ҳар бир сўзнинг маъносида бирор
услубий маъно ифодаланади (калла, кўр, сатанг, жирканмоқ ка-
би).
'
Бундан ташқари неологик, полисемия, синоним, антоним, архаик сўзлар, бадийй тил воситалари (мажозй эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, антитеза, вульгаризм, жаргон в. б.), касб-ҳунарга оидсўзлар, атамалар, элипсис, градация, расмий ва маҳкама
.244
www.ziyouz.com kutubxonasi
сўзлари, эвфемнзм, шрва лексикаси, сўз ва гаплар такрорн ўз маъноси ҳамда маълум оҳапг билан услубий воситага айланади.
Фоиетик воситалар—оҳанг, урғу кабилар ҳам ўз ҳолида ва
бошҳа лексик, грамматик воситалариинг маълум бир услубий
мазмунни ифодалашида иштироқ қилади.
Ҳар бир морфологик ва синтактик категория ҳам маълум бир
услубий маънони ифодалашда восита бўлади (қўшимчалар, юкламалар, синтактик синонимия, ундалма, кириш бўлаклар, инзерсия,
фразеология в. б.).
Шунингдек, экстралингвистик воситалар (контекст, ситуация,
ижтимоий муҳит, мимика в. б-) ҳамда адабпй жанр турлари ҳам
.услубий мазмунни ифодалаш учун хизмат қилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
МУНДАРИЖА
Муқаддпма
...................................... .................................
СОДДА ГАП СИНТАКСИСИ
Гап
.................................. ....
Гап турлари
. .................................................. .
Дарак гаплар
......................................., ....................... ....
Су"роқ гаплар
...................................... ......................................
Буйруқ гаплар
........................................................................
Уплов гапла-р
........................................................................
БИР СОСТАВЛИ ГАПЛАРНИНГ ТУРЛАРИ
........................
. .
Шахсп номаилум гаплар
...................................................................
Шахси умумлашган гаплар
...................................................................
Шахссиз гаплар
. ...............................................................
Инфпннтип гаплар
...................................................................
Атов гаплар
...................................... .... ............................
Сўз - гаплар
. . . . . • ■ ................................................
Тўлиқсиз гаплар
................... .......................................
Тўлпқсиз гап турлари
......................................................... . . .
МУРАККАБ ГАП СИНТАКСИСИ
. .................................
. . .
Ажратилган бўлаклар
......................................................
Гап бўлакларппи ажратиш у с у л л а р и ................................................ .
Ажратилгап феълли бирикмалар
..........................................................
Разишдошли бприкмалар
.................................. '......................
Сифатдошли бирикмалар
...............................................................
Ажратнлгаи кўмакчили бирикмалар
.....................................................
Ажратнлган сифатловчилар
...................................................................
Ажратнлган нзоҳлар
.................................................
Ах^ратилгап пзохларнпнг синтактик вазпфаси
..................................
А.жратилгап нзохловчилар
.........................................................
Ажратклган изоҳ аниқловчнлар
.................................................... . .
Ажратилган изоҳ тўлдирувчплар
. у . . . ............................. ' .
Ажратнлган изоҳ х.оллар
........................................... ....
Ажратилгап изоҳ гаплар
................... .... ...............................................
Ундалмалар
. . . . . . . . . .
Кириш бўлақлар
........................ ....
Кчриш гаплар
................... ....
Изоҳ гап ва изоҳ сўз б и р и к м а л а р и ......................... ....
ҚУШМА ГАП СИНТАКСИСИ
........................................... .... . . .
Умумнй тушунча
. . . . . .
......................................
ҚўшмгГ гапларнииг тузилнши
• .
Боғловчнснз қўшма гаплар
Боғловчиснз қўшма гапларнинг таснифи
...................
. . . .
Пайт мупосабатини ифодалокчп боғловчнспз қўшма гаилар . . . .
Қисслаш муносабатини кфодаловчи боғловчисиз қўшма гаплар
. .
Изоҳлаш муносабатини ифодаловчи боғловчисиз қўшма гаплар
. .
246
www.ziyouz.com kutubxonasi
8
7
10
11
14
18
21
23
24
25
27
30
31
34
36
37
41
47
49
52
52
59
59
71
79
87
87
90
91
92
94
95
105
117
118
123
123
124
132
133
133
138
143
Боғловчисиз қўшма гап қйсмларининг тузилиши
.............................
Боғланган қўшма гаплар
........................................................................
Қиёслаш муносабатини ифодаловчи боғланган қўшма. гаплар . . .
Бирнктирув муносабатинн ифодаловчи боғланган қўш.ма гаплар
. .
Айирув муносабатини ифодалозчи боғланган қўшма ғаилар
. . .
Сабаб-натижа муиосабатини ифодаловчи боғланган кўшма гаплар .
Изоҳлаш муносабатини ифодаловчи боғланган қўшма гаплар . . .
Зргаш гапли қўшма гаплар
..................................................................
Эргаш гапнинг тузилиши
........................................................................
Эргаш гапнинг бош 'гапга боғланиш у с у л и ............................
Эргаш гапларпинг таснифи
........................................................................
Эргаш гапли қўшма гапларнинг турлари
........................................... .
Аииқловчи зргаш гапли қўшма гаплар
.............................. ....
Тўлднрувчи эргаш гапли қўшма г а п л а р ................................................
Эга зргаш гйплн қўшма гаплар ..............................................................
Қесим эргаш гапли қўшма гаплар
.....................................................
Пайт эргаш гапли қўшма гаплар
.........................................................
Сабаб эргаш гапли қўшма гаплар
............................................... .
Ш.арт эргаш гапли қўшма гаплар
..........................................................
Мақсад эргаш гапли қўшма гаплар
.....................................................
Тўснқсиз эргаш гапли қўшма гаплар
........................
Натижа эргаш гапли қўшма гаплар
....................................................
Равиш эргаш гапли қўшма гаплар
.........................................................
Қиёс эргаш гапли қўшма гаплар
.........................................................
Умумлаштирувчи—изоҳ эргашгапли қўшма г а п л а р .........................
Бир ,неча эргаш гапли қўшма г а п л а р ...................................... '. . .
Биргалик эргашиш
.....................................................
Кетма-кет эргашнш
.................................................................
Аралаш турли бир неча эргаш гапли қўшма гаплар
. . . . . .
Эргашган-боғланган қўшмагаплар
.........................................................
Период
.
........................................................................
Кўчирма ва ўзлаштирма гаплар
........................................... .... . »
Ҳознрги ўзбек адабпй тпли услуби ҳақида
. . . . . . .
www.ziyouz.com kutubxonasi
^
^5 3
^
175
139
]§2
185
186
^дд
]9 1
191
191
193
194
195
196
199
202
205
207
210
212
213
216
220
1-21
224
228
228
232
241
242
Абдураҳмонов Ғ.
Узбек тилн грамматикаси: (Сиитаксис); Олий
ўқув юртлари талабалари ва ўқитувчилари учун.
—Т.: Уқитувчи, 1996.—248 б.
ББК 81.2Уз-2
ҒАНИ АБДУРАҲМОНОВ
УЗБЕК ТИЛИ ГРАЛШАТИКАСИ
(Синтаксис)
(Олий ўкув юртлари талабалари ва ўқитувчилари уч”"
Тошкент «Уқитувчи» 1996
М уҳадоир
Бадний
Т ехн.
Ҳ. Ю супова
м уҳаррпрлар
м уҳаррир
М усаҳҳиҳ
ИБ Ма 6956
А.
Б
Ж ўраев.
3.
^бдурасулЪ в
Э. В и л ь д а н о в а
И броҳимоп
'
Теришга берилди 17.02.94. Босншга рухсат этилди. 26.08.96, Бичимн 60 X90/16.
Тии. коғозн. Кегли 10 шпонсиз. Литературная гарнитураси. Юқори босма уеу.
■вида боснлди Шартлн б. т. 15,5. Шартли кр-отт 15.625, Нашр. т. 14,65., 500С
нусхада босклди. Буюртма № 2015.
/
’
қ
.
’|
«Уқьтувчи» нашриёти. Тошкент, Навоий кўчаси, 30, Шартнома 13-252.93.
Область газеталарининг М. В. Морозов номидаги бнрлашган
силди. Самарқанд ш., У. Турсунов кўчаси, 82. 1996.
www.ziyouz.com kutubxonasi
босмахонаси бо.