Fonema, fonemat (gr. φωνή, φώνημα, głos), termin językoznawczy: psychicznie żywa jednostka fonetyczna, dopóki mamy do czynienia z przemijającym wymawianiem i słyszeniem, wystarcza termin głoska, jako najprostsza jednostka fonacyjna czyli wymawianiowa, sprawiająca jednolite wrażenie akustyczno-fonetyczne, Jeżeli jednak wstępujemy na grunt rzeczywistego świata językowego, istniejącego w swojej ciągłości jedynie tylko psychicznie, jedynie tylko wyobrażeniowo, nie wystarcza nam już pojęcie głoski i oglądamy się za innym terminem, mogącym oznaczać ekwiwalent czyli równoważnik psychiczny głoski. Takim terminem jest właśnie fonema lub fonemat. Wymawiając np. wyraz polski noga, wymawiamy cztery głoski, tworzące dwie zgłoski. Ale wymówienie to przemija, pozostawiając w duszy ślad akustyczno-fonetyczny, i mogąc być znowu odtworzonym przy pobudzeniu i uruchomieniu odpowiednich skojarzeń czyli asocjacji wyobrażeń pozajęzykowych z wyobrażeniami językowemi. Takiemi wyobrażeniami językowemi są także wyobrażenia fonetyczne, których znowu objawami, fizjologicznie wykonywanemi i akustycznie przejmowanemi czyli słyszanemi, ale przemijającemi, są właśnie owe głoski i ich połączenia. Wyobrażenie głoski m, wykonywanej za pomocą zwarcia przedniojęzykowego, otwarcia nosa, drgania akustycznego wiązadeł głosowych, bez przybliżenia średniej części języka do podniebienia i t. d., wyobrażenie to jest fonemą n. „Głoski”, jako przemijające objawy fizjologiczno-akustyczne, nie nadają się ani do psychofonetycznych, ani też do historycznych zestawień. 'Tak np. wyobrażenie zdrobniałości łączy się, nie z głoskami ż i u to wyrazu wymawianego nóżka, ale z żyjącemi psychicznie wyobrażeniami tych głosek, czyli z odpowiedniemi fonemami. W wyrazie nóg mamy dziś taką samą fonemę g, jak i w wyrazach noga, nozą, nogami, a różnica między niemi jest różnicą glosek wymawianych, różmeą nie psychiczną, ale fizjologiezną, zależną od warunków wymawiania: jednej fonemie g odpowiadają tu dwie głoski, g i k osłabione. Tak więc fonema jest to jednolity, językowo niepodzielny obraz ze świata antropofonicznego, powstały z całego szeregu jednakowych i jednolitych wrażeń, skojarzonych z wyobrażeniami akustycznemi i fonacyjnemi (wymawianiowemi). Inaczej: fonema jest to jednolite wyobrażenie ze świata fonetycznego, powstałe w duszy drogą zlania się psychicznego wrażeń, otrzymywanych od wymawiania jednej i tej samej głoski. Z jednolitym wyobrażeniem fonemy łączy się suma pojedynczych wyobrażeń antropofonicznych, będących zarówno wyobrażeniami wykonywanych lub też mogących być wykonywanemi czynności fizjologicznych, jako też wyobrażeniami słyszanych lub też mogących być słyszanemi rezultatów owych czynności fizjologicznych. —Krótko: fonemy są to jednolite, czasowo niepodzielne wyobrażenia brzmień językowych. — (Ob. Fonologja, Fonetyka). * B.de C. Fonema, fonemat (do grego φωνή, φώνημα, głoska [som]), termo linguístico: uma unidade fonética psiquicamente viva, desde que estejamos lidando com pronúncia e audição transitórias, o termo som (głoska) é suficiente como a fonação ou unidade de pronúncia mais simples, dando uma acústica uniforme e impressão fonética, porém, entramos no mundo real da linguagem, existindo em sua continuidade apenas mentalmente, apenas imaginativamente, a noção de um som não nos basta mais e buscamos outro termo que possa significar um equivalente ou equivalente psíquico de um som. Um desses termos é fonema ou fonemat. Ao pronunciar, por exemplo, a palavra polonesa noga [“perna”], pronunciamos quatro sons que formam duas sílabas. Mas esse enunciado desaparece, deixando um traço acústico-fonético no espírito (w duszy), e pode ser reproduzido novamente quando associações apropriadas são estimuladas e ativadas, isto é, associações de ideias extralinguísticas com ideias linguísticas. Tais representações linguísticas são também representações fonéticas (wyobrażenia fonetyczne), cujos sintomas, novamente, fisiologicamente executados e acusticamente adotados, ou seja, ouvidos, mas de passagem, são precisamente esses sons e suas combinações. A imagem do som n, feita por meio de oclusiva ântero-lingual, abertura nasal, vibração acústica das cordas vocais, sem aproximar a parte média da língua no palato, etc., essa imagem é o fonema n. “Sons”, como sintomas fisiológicos e acústicos transitórios, não são adequados para justaposições psicofonéticas nem a históricas.. Assim, por exemplo, a ideia de um diminutivo está conectada não com os sons z e u da palavra pronunciada perna, mas com representações mentalmente vivas desses sons, isto é, com os fonemas correspondentes. Na palavra perna hoje temos o mesmo fonema g das palavras perna, faca e pernas, e a diferença entre elas é a diferença dos sons pronunciados, diferença não psicológica, mas fisiológica, dependendo das condições de pronúncia: um fonema g corresponde a dois sons aqui, g e k enfraquecidos. Assim, um fonema é uma imagem uniforme, linguisticamente indivisível do mundo antropofônico, formada por toda uma série de impressões idênticas e uniformes associadas a imagens acústicas e de fonação (pronúncia). Em outras palavras: um fonema é uma imagem uniforme do mundo fonético, criada na alma pela fusão de impressões mentais recebidas ao pronunciar um e o mesmo som. A representação unitária de um fonema está ligada à soma das representações antropofônicas individuais, que são tanto representações de ações fisiológicas realizadas ou prováveis de serem realizadas, quanto representações dos resultados ouvidos ou prováveis de serem ouvidos dessas ações fisiológicas. — Em suma: os fonemas são representações uniformes e indivisíveis, no tempo, dos sons da linguagem.
