«Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті» Коммерциялық емес Акционерлік Қоғам МІ және Г кафедрасы «Инженерлік геодезия» пәні бойынша КУРСТЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: Өнеркәсіп және құрылыс алаңдарындағы геодезиялық негіз жобасын әзірлеу Қабылдаған: Касымжанова А.Е. (баға) (оқытушының аты-жөні) (қолы) Комиссия мүшелері: Батыршаева Ж.М. Орындаған: Төлеуқайыр Ж. Е. (аты-жөні, қолы) (студенттің аты-жөні) Рымқұлова А. Б. ЦАФ 19-2 (аты-жөні, қолы) (тобы) Жумадилова Д. К. . (аты-жөні, қолы) Қарағанды 2022 . . «ӘБІЛҚАС САҒЫНОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» КеАҚ Тау-кен факультеті «Маркшейдерлік іс және геодезия» кафедрасы БЕКІТЕМІН МІ және Г кафедрасының меңгерушісі Е.Н. Хмырова «____»___________2022 ж. Курстық жұмыс бойынша № ТАПСЫРМА ____ЦАФ-19-2____тобының__сандық аэрофототүсірілім мамандығының___ студенті__________________Төлеуқайыр Жандәулет Еділұлы____________ Курстық жұмыс жетекшісі_____Касымжанова Айжан Ерболовна__________ Курстық жұмыс мерзімі 02.09.2022 бастап 02.12.2022 дейін 1. Курстық жұмыстың тақырыбы___Өнеркәсіп және құрылыс алаңдарындағы геодезиялық негіз жобасын әзірлеу____________________________________ 2. Курстық жұмыстың мазмұны (қандай графикалық жұмыстар мен есептеулер орындалуы қажет)_____Тура геодезиялық кертпе, кері геодезиялық кертпе, құрылыс алаңының торын бөлу, элементтерді болмысқа шығару тәсілдерінің дәлдігін бағалау_________________________________ 3. Негізгі қосымша талаптар _________________________________________ 4. Курстық жұмысты орындау жоспары ________________________________ Элементтер атауы Мерзімдері Кіріспе 02.09-09.09 Ескерту Орындалғаны туралы белгі Орындалды Ескерту жоқ Тура геодезиялық кертпе 12.09-30.09 Ескерту Орындалды жоқ Кері геодезиялық кертпе 03.10-21.10 Ескерту Орындалды жоқ Құрылыс алаңының торын бөлу 24.10-11.11 Ескерту Орындалды жоқ Элементтерді болмысқа шығару 14.11-25.11 Ескерту Орындалды тәсілдерінің дәлдігін бағалау жоқ Қорытынды 28.11-02.12 Ескерту Орындалды жоқ 5. Курстық жұмыс аяқталды ________02.12.22жыл_______________________ 6. Курстық жұмыстың бағасы________________________________________ жетекші_________________Касымжанова А.Е.________________________ Бекітемін: каф. меңгерушісі ______________Хмырова Е.Н._______________ «ӘБІЛҚАС САҒЫНОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» КеАҚ «МАРКШЕЙДЕРЛІК ІС ЖӘНЕ ГЕОДЕЗИЯ» КАФЕДРАСЫ АНЫҚТАМА «Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті» КеАҚ ақпараттық технологиялар орталығында ЦАФ-19-2 тобының студенті Төлеуқайыр Жандәулет Еділұлы курстық жұмыс бойынша жазған курстық жұмыстың салыстырмалы талдауы жүргізілді. Талдау нәтижесінде курстық жұмыстар қорымен сәйкестіктер табылмады. Барлық мәліметтер Антиплагиат жүйесінің технологиясына сәйкес алынды. Толық ақпарат алу үшін сарапшымен толық талдау жүргізілуі тиіс. Мәтіннің бірегейлігі - 74,79% МІ және Г кафедрасының меңгерушісі Хмырова Е. Н. АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ОРТАЛЫҒЫ 2022 жыл Мазмұны Кіріспе……………………………………………………………......... 1. Тура геодезиялық кертпе………………………………………......... 2. Кері геодезиялық кертпе………………………………………......... 3. Құрылыс алаңының торын бөлу………………………………......... 4. Элементтерді болмысқа шығару тәсілдерінің дәлдігін бағалау...... Қорытынды........................................................................................... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................... 6 7 12 19 25 28 29 Кіріспе Инженерлік геодезия-бұл зерттеу, геодезиялық жұмыстардың, әртүрлі ғимараттар мен құрылыстарды жобалау, салу және пайдалану, пайдалы қазбаларды барлау, сондай-ақ табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау кезінде зерттеу әдістерін зерттейтін ғылым. Қазіргі заманғы геодезияның негізгі бағыттарының бірі. Құрылымы бойынша жер бетінің деформацияларын зерттеу, құрылымның өзі немесе оның бөліктері табиғи факторлардың әсерінен және қызметтің нәтижесі ретінде әртүрлі құрылымдарға арналған осы тапсырмалардың әрқайсысын шешу үшін әртүрлі әдістер, құралдар және олардың орындалуының талаптары бар. Инженерлік геодезия басқа геодезиялық пәндермен тығыз байланысты жалпы геодезиялық мақсаттарға арналған өлшеу әдістері мен құралдарын қолданылады. Сонымен қатар,құрылыс-монтаждау жұмыстарын геодезиялық қамтамасыз ету, құрылымдардың деформацияларын бақылау және басқа да ұқсас жұмыстар, олар өздерінің әдістерін және өлшеу әдістерін қолданылады, арнайы өлшеу жабдықтарын, лазерлік құрылғылар мен автоматтандырылған жүйелерді қолданылады. Инженерлік-геодезиялық өлшемдер әртүрлі физиографиялық жағдайларда тікелей негізде жүзеге асырылады, сондықтан қоршаған ортаны қорғау үшін қамқорлық жасау керек: ормандар мен ауыл шаруашылық жерлеріне зиян келтірмеуге және су объектілерін ластауға болмайды. Геодезияның қазіргі заманғы проблемаларын шешу ғимараттар мен құрылыстың,өнеркәсіптік және тұрғын үй кешендерінің, жолдардың, электр беру желілерінің және коммуникацияларының, магистральды құбырлардың, энергетикалық нысандардың, агроөнеркәсіптік кешен объектілердің сапасы мен сапасын жақсартумен байланысты және т.б байланысты. Инженерлік геодезия ежелгі дәуірде жердің бөліну шекараларын, суару каналдарын салуды және жерді ағызуды анықтаудағы тәжірибелік адам қызметінің нәтижесінде пайда болды. Бұл одан әрі XIX ғасырда өнеркәсіптік революцияға байланысты дамыды. Қалалық және жол құрылыстарын дамыту, көпірлерді, кеме қатынасы арналарын және туннельдерді салу арнайы зерттеу әдістерін әзірлеуге және осы объектілерді шығару қажеттілігіне әкелді. Осы кезеңде инженерлік геодезияның ғылыми негіздерін дамыту басталды. 1. Тура геодезиялық кертпе. Тура геодезиялық кертпе сызықтық өлшемдердi атқару ынғайсыз жерде орналасқан қосымша нүктенің координаталарын жергiлiктi жердегі координаталары белгiлi екi бастапқы пункттердiн негiздері арқылы анықтау кезiнде колданылады. Ол үшiн 4 және В бастапкы пункттерiне , реттiлiк турде теодолиттi орналастырып бастапкы АВ бастапкы кабырғасы жане анықталатын нүктесі М арасындағы В, В2 горизонталь бұрыштарды өлшеу жеткiлiктi болды.Түсіріс геодезиялық торлардың пункттары көп немесе уақытша белгілермен бекітіледі: ағаш қазықшалар немесе метал трубалар бөліктерімен. Тура геодезиялық керітпе геодезиялық тірек жүйелеріндегі пункттердің теодолиттік және тахеометрлік жүрістерге байланысы кезінде қолданылуы мүмкін, осыған қосымша белгілі бір нүктедегі φ1 (немесе φ2 ) бұрыштарын өлшеу қажет. Ізделінетін нүктенің координаталарын жоғарғы дәлдікте, сенімді анықтау үшін, үш немесе одан да көп пункттерден көпреттік тура керітпелер тәжірибеде жиі қолданылады. Геодезиялық кертпелер сонымен қатар геодезиялық жұмыстар тәжирибесiнде құрылыс және өндiрiс алаңдарында құрылыс тор төбелерiнiң координаталарын анықтау үшін қолданылады. Дирекциондық бұрыш (. Фр direction — бағыт) — абсцисса өсіне Ох параллель сызық пен мәлім түзу сызық арасындағы бұрыш; ол Ох осінің солтүстік бағытынан сағат тілінің жүрісі бойынша мәлім бағытқа 0°-тан 360"қа дейін есептеледі. Дирекциондық бұрыш бағыттын басы және соңы индекстермен көрсетілген а әрпімен белгіленеді. Горизонталь бұрыш - горизонталь жазықтықта жатқан және вертикаль жазықтықтармен пайда болған екі кырлы бұрыш шамасын білдіретін жазық бұрыш. Румб — солтүстік - оңтүстік сызығы мен көкжиектегі белгіленген объектіге бағытталған cызық арасындағы бұрыш. Навигацияда кеменің, ұшақтың бағытын, мұхит ағыстарын ың бағытын анықтау үшін қолданылады. 1-кесте. Берілгені: Нұсқа 30 ХА 13833,37 УА 10803,54 ХВ 82202,39 УВ 83258,43 𝛽1 𝛽2 46°53´04˝ 43°05´50˝ С 𝛽2 В 𝛽1 А Сурет 1 – М нүктесінің координаталарын анықтау сызбасы. 1. Бастапқы жағының бағытталған бұрышын есептеңіз: tgrAB = УВ −УА tgrAB = ХВ −ХА = △У △Х 83258,43−82202,39 10803,54−13833,37 = 1056,04 −3029,83 tgrAB = -0,348547 rAB =19°12´57˝ arctgr анықтаңыз және АВ румбасының сандық мәнін табыңыз. Координаталар өсімінің белгілері бойынша ширек саны анықталады және байланыс формулаларын қолдана отырып АВ жағының бағытталған бұрышы есептеледі. Бұрыш ІІ ширекте, содан кейін αAB = rAB = 160°47´03˝ Көлденең бұрыш: βС = 180° - ( βА +βВ ) βС = 180° - 89°58´54˝ = 90°01´06˝ 2. Үшбұрыштың қабырғаларының ұзындықтарын есептеңіз: △У dAB = sinrAB dAB = 0,329127 = 1056,04 △X cosrAB = √△ У2 +△ X 2 =3208,596 dAB = −3029,83 0,944235 = 3208,596 dAB = √1056,042 + 3029,832 = 3208,596 3 Синус теоремасы бойынша үшбұрыштың басқа қабырғаларының ұзындықтары: dAС = dAС = dВС = dВС = dAB ·sin βВ sin βС 3208,6∙sin(43°05′ 50″ ) sin(90ᶜ01’06″ ) = 2192,240 dAB ·sin βА sin βС 3208,6∙sin(46°53′ 04″ ) sin(90ᶜ01’06″ ) = 2342,203 4 Қабырғалардың бағытталған бұрыштарын есептеңіз: αас= αAB - βА ; αВС = αАВ ∓ 180° + ββ αAС = 160°47´03˝ - 46°53´04 ˝ = 113°53´59 ˝ αВС = 160°47´03˝ + 180° + 43°05´50˝= 383°52′53" − 360° = 23°52´53˝ 5 Координаталар өсімін есептеңіз: А нүктесінен: △ХAС = dAС · cos αAС △ХAС = 2192.24· (-0.405137) = -888.157 △YAС = dAС · sin αAС △YAС = 2192.24· 0.914255 = 2004.268 В нүктесінен: △ХВС = dВС · cos αВС △ХВС = 2342.205· 0.914385= 214.678 △YВС = dВС · sin αВС △YВС = 2342.205·0.404844 = 948.229 6 Нүктелердің координаттарын есептеңіз: А нүктесінен: ХА ∓ △ ХАС = ХС ХС = 13833.37-888.157=12945.213 УА ∓ △ УАС = УС УС = 82202.39+2004.268=84206.658 В нүктесінен: ХВ ∓ △ ХВС = ХС ХС = 10803.54+2141.678=21945.218 УВ ∓ △ УВС = УС УС = 83258.43-948.229=84206.658 7 Дәлдікті бағалау: 𝑚𝛽𝑐 = mβc = 𝑚˝𝛽𝑐 𝜌˝ ·sin(𝛽А + 𝛽𝛽 ) · √𝑑𝐴𝐶 2 + 𝑑𝐵𝐶 2 15˝ 206265˝ ·sin( 46°53´04˝+43°05´50˝ ) · √2192.242 + 2342.2052 = 0,00006 8 Юнг әдісімен бақылау: 𝑋𝐶 = 𝑋𝐶 = 𝑌𝐶 = 𝑌𝐶 = 𝑋1 𝑐𝑡𝑔𝛽2 +𝑋2 𝑐𝑡𝑔𝛽1 −𝑌1 +𝑌2 𝑐𝑡𝑔𝛽1 +𝑐𝑡𝑔𝛽2 13833.37 ·𝑐𝑡𝑔43°05´50˝+10803.54 ·𝑐𝑡𝑔46°53´04˝−82202.39+83258.43 𝑐𝑡𝑔46°53´04˝+𝑐𝑡𝑔43°05´50˝ =12945.217 𝑌1 𝑐𝑡𝑔𝛽2 +𝑌2 𝑐𝑡𝑔𝛽1 +𝑋1 −𝑋2 𝑐𝑡𝑔𝛽1 +𝑐𝑡𝑔𝛽2 82202,39·𝑐𝑡𝑔43°05´50˝+82258,43 ·𝑐𝑡𝑔46°53´04˝−9606,19+9647,87 𝑐𝑡𝑔46°53´04˝+𝑐𝑡𝑔43°05´50˝ = 71978,544 2. Кері геодезиялық керітпе Координаталары белгілі екі пункттің дирекциондық бұрышы α мен арақашықтығын d анықтау керек.Осы есепті кері геодезиялық есеп деп атайды. Іс жүзінде жобалық берілімдерді жер бетіне қадалау (түсіру) үшін екі нүктенің тік бұрышты координаталары арқылы, олардың арасындағы сызықтың дирекциондық бұрышын және ұзын- дығын анықтауға тура келеді. Осындай есептерді шығару кері геодезиялық есептің мәнін құрайды. Кері геодезиялық кертпе жергілікті жердегі координаталары белгілі 3 немесе одан да көп пункттің бағыттары және олардың арасындағы (α,β) бұрыштарын өлшеу арқылы қосымша М нүктесін табу кезінде қолданылады.Бұл тапсырманың толық шешімін француз математигі Лорано Потенот ойлап тапқан,сондықтан нүктенің координаталарын табудың кері кертпелік әдісін Потеоноттың тапсырмасы деп атайды. Кері геодезиялық кертпе геодезиялық тірек жүйелеріндегі пункттердің теодолиттік және тахеометрлік жүрістерге байланысы кезіндегі қосымша белгілі бір нүктедегі φ_1 (немесе φ_2) бұрыштарын өлшеу қажет.Тәжірибеде кері кертпелер сенімді бақылау және ж`3оғарғы дәлдікті ізделінетін нүкте координаталарын анықтау ең кем деген де бастапқы 4 пункттер арқылы жиі қолданылады. Кері геодезиялық кертпе әдісінде Потенотттың классикалық тәсілінен басқа да Кнейссельдің,Коллинстің,И.Ю.Пранис-Пранивичтің,Ф.Ф.Павловтың және т.б тәсілдері кездеседі. 2-кесте. Берілгені: Нұсқа XA = 549267,63 XB = 561978,17 XC = 567922,92 α = 51°41′00′′ 30 YA = 709231,81 YB = 709731,44 YC = 711873,19 β = 69°58′09′′ А (хА , уА ), В (хВ , уВ ) және С (хС , уС ) үш пункттердің белгілі координаталары және анықталатын М нүктесіндегі өлшенген α, β горизонталь бұрыштар бойынша сол нүктенің (хМ , уМ ) координаталарын табу керек. Кері геодезиялық керітпені келесі екі тәсілмен орындау керек: толық схема бойынша (Потенот тәсілі); Кнейсель тәсілі бойынша бақылау есептеулер. 1. А,В және С бастапқы пункттердің белгілі координаталары бойынша бойынша αАВ , αВС , дирекциондық бұрыштарды және олардың (с,а) горизонталь ұзындықтары табылады. αАВ келесі формула бойынша есептейді: tgrAB = tgrAB = ∆y 𝑦𝐵 − 𝑦𝐴 = ∆x 𝑥𝐵 − 𝑥𝐴 709731,44 − 709231,81 499,63 = = 0,039308 561978,17 − 549267,63 12710,54 rAB = 0,039308 = 2°15′ 03,68′′ (I ширек) 𝛼AB = 2°15′ 03,68′′ Горизонталь ұзындықтарды келесі формулалар бойынша есептейді: dAB = ∆x cosαAB dAB = ∆y sinαAB dAB = √∆х2 + ∆у2 dAB = 499,63 499,63 = = 12720,467 ′ 𝑠𝑖𝑛2°15 03,68′′ 0,039278 dAB = 12710,54 12710,54 = = 12720,355 ′ 𝑐𝑜𝑠2°15 03,68′′ 0,999228 dAB = √499,632 + 12710,542 = 12720,356 αВС дирекциондық бұрыштың шамасын келесі формула бойынша есептейді: tgrBC = tgrВС = ∆y 𝑦𝐶 − 𝑦𝐵 = ∆x 𝑥𝐶 − 𝑥𝐵 711873,19 − 709731,44 2141,75 = = 0,360276 567922,92 − 561978,17 5944,75 ′ ′′ rВС = 0,360276 = 1948 46,34 (I ширек) ′ 𝛼BС = 1948 46,34 dBС = dBС = 2141,75 ′ 𝑠𝑖𝑛1948 46,34 ′′ 5944,75 ′ 𝑐𝑜𝑠1948 46,34 ′′ ′′ = 2141,75 = 6318,791 0,338949 = 5944,75 = 6318,793 0,940805 dBС = √2141,752 + 5944,752 = 6318,793 Дирекциондық бұрыштар мен румбтар арасындағы байланыстары бойынша анықтаймыз. Горизонталь арақышықтықтарды келесі формулалар бойынша табамыз: c = dAB = ∆Y ∆X = = √∆X 2 + ∆Y 2 sinαAB cosαAB a = dBC = ∆Y ∆X = = √∆X 2 + ∆Y 2 sinαBC cosαBC c = dAB = 12720,393 a = dBC = 6318,792 2. Екі бастапқы қабырғалар арысындағы бұрышты есептейді: ∠АВС = γ + δ ∠АВС = 180° − 𝛼ВС + 𝛼АВ ′ ′′ ′ ∠АВС = 180° − 1948 46,34 + 2°15′ 03,68′′ = 16226 17,3 ′′ 3. А және В бастапқы пункттегі φ1 және φ2 горизонталь бұрыштарын анықтаймыз: φ1 +φ2 = 360° − (γ + δ) − (α + β) ′ ′ ′′ φ1 +φ2 = 360° − 16226 17,3 − (51°41′00′′+69°58′09′′) = 7554 33,66 ′′ Үшбұрыштардан ∆АВМ және ∆СМВ анықтайды: a ∙ sinα sinφ1 = c ∙ sinβ sinφ2 Осыдан қосымша бұрыш θ табамыз: a ∙ sinα c ∙ sinβ 6318,792 ∙ 𝑠𝑖𝑛51°41′00′′ 4957,7 ctgθ = = = 0,414838 12720,393 ∙ sin69°58′09′′ 11950,917 1 ′ ′′ θ= = 2,410577 = 6728 10 0,414838 ctgθ = Формулалардан шығатыны: φ1 − φ2 φ1 + φ2 = tg ∙ ctg(45° + θ) 2 2 φ1 − φ2 φ1 + φ2 7554′ 33,66′′ tg = tg ∙ ctg(45° + θ) = tg ctg(45° + 6728′ 10′′ ) 2 2 2 𝑡𝑔3757′ 16,83′′ = = −0,322605 = 5550′ 04,68′′ 𝑡𝑔11228′ 10′′ tg φ1 = φ1 + φ2 φ1 − φ2 + 2 2 ′ ′′ ′ ′′ φ1 = 3757′ 16,83′′ − 5550′ 04,68′′ = 20 04 28,98 φ2 = φ1 + φ2 φ1 − φ2 − 2 2 φ2 = 3757′ 16,83′′ + 5550′ 04,68′′ = 5550 04,68 4. ∆АВМ және ∆СМВ үшбұрыштарынан γ, δ шамаларын анықтаймыз: γ = 180° − φ1 − α ′ ′′ ′ γ = 180° − 20 04 28,98 − 51°41′00′′ = 10814 31,02 ′′ δ = 180° − φ2 − β ′ ′′ ′ δ = 180° − 5550 04,68 − 69°58′ 09′′ = 5411 46,32 ′′ Бақылау: γ + δ = ∠АВС. ′ ′′ ′ ′′ ∠АВС = 10814 31,02 + 5411 46,32 = 16226′ 17,34′′ 5. АМ және СМ дирекциондық бұрыштарын және қабырғаларының горизонталь ұзындақтарын анықтаймыз: S1 , S2 , SBM αАМ = αАВ + φ1 αАМ = 2°15′ 03,68′′ + 20 04′ 28,98′′ = 2219′ 32,66′′ αСМ = αСВ − φ2 αСМ = 1948′ 46,34′′ − 5550′ 04,68′′ + 360 = 32358′ 41,66′′ S1 = c∙sinγ sinα S2 = 12720,393∙sin10814′ 31,02′′ = a∙sinδ sinβ sin51°41′00′′ = 6318,792∙sin5411′ 46,32′′ sin69°58′09′′ SВМ = SВМ = SВМ = c∙sinφ1 sinα = a∙sinφ2 sinβ = c∙sinφ1 sinα = = 15397,867 = 5454,659 a∙sinφ2 sinβ 12720,393∙sin20 04′ 28,98′′ sin51°41′00′′ 6318,792∙sin5550′ 04,68′′ sin69°58′09′′ = 5564,920 = 5564,927 6. М нүктесінің координаталарын екі рет А және В пункттеріне қатысты анықтаймыз, координаталардың өсімшелерін есептейміз: ∆ХАМ = S1 ∙ cosαAM = 15397,867 ∙ cos2219′ 32,66′′ = 14243,630 ∆YАМ = S1 ∙ sinαAM = 15397,867 ∙ sin2219′ 32,66′′ = 5849,214 ∆ХCМ = S2 ∙ cosαCM = 5454,659 ∙ cos32358′ 41,66′′ = 4411,694 ∆YCМ = S2 ∙ sinαCM = 5454,659 ∙ sin32358′ 41,66′′ = 3207,844 Координаталарды А нүктесіне қатысты есептей бастаймыз: XM = XA ± ∆XAM = 549267,63 + 14234,630 = 563511,260 YM = YA ± ∆YAM = 709231,81 + 5849,214 = 715081,024 XM = XC ± ∆XCM = 567922,92 4411,694 = 563511,225 YM = YC ± ∆YCM = 711873,19 + 3207,844 = 715081,034 7. Қателікті есептеп табамыз: SBM ∙ m′′ β S12 S22 mM = ′′ + p ∙ sin(φ1 + φ2 ) c 2 a2 √ mM 5564,924 ∙ 15′′ 15397,8672 5454,6592 √ = + 206265 ∙ sin(20 04′ 28,98′′ + 5550′ 04,68′′ ) 12720,3932 6318,7922 = 0,000172 2.1. Кнейссельдің тәсілі 1. коэффиценттерді есептейміз: k1 = (XB − XA )ctgα + (YB − YA ) k1 = (561978,17 − 549267,63)ctg + (709731,44 − 709231,81) = 10543,814 k 2 = (YB − YA )ctgα − (XB − XA ) k 2 = (709731,44 − 709231,81)ctg − (561978,17 − 549267,63) = −12315,72 k 3 = (XС − XA )ctg𝛽1 + (YС − YA ) k 3 = (567922,92 − 549267,63)ctg + (711873,19 − 709231,81) = −8859,007 k 4 = (YС − YA )ctg𝛽1 − (XС − XA ) k 4 = (711873,19 − 709231,81)ctg − (567922,92 − 549267,63) = −20283,616 Мұндағы 𝛽1 = 𝛼 + 𝛽. 2. с шамасын анықтаймыз: 𝑐= 𝑐= 𝑘1 − 𝑘3 = 𝑐𝑡𝑔𝛼𝐴𝑀 𝑘2 − 𝑘4 𝑘1 − 𝑘3 10543,814 + 8859,007 = = 2,435124 𝑘2 − 𝑘4 −12315,72 + 20283,616 𝑐 = 𝑐𝑡𝑔𝛼𝐴𝑀 = 2,435135 3. Координаталар өсімшелерін анықтаймыз: 𝑘1 − 𝑐 ∙ 𝑘2 𝑘3 − 𝑐 ∙ 𝑘4 = 1 + 𝑐2 1 + 𝑐2 𝑘1 − 𝑐 ∙ 𝑘2 10543,814 − 2,435135 ∙ (−12315,72) = = = 5849,197 1 + 𝑐2 1 + 2,4351352 ∆𝑌𝐴𝑀 = ∆𝑌𝐴𝑀 ∆𝑌𝐴𝑀 = 𝑘3 − 𝑐 ∙ 𝑘4 −8859,007 − 2,435135 ∙ (−20283,616) = = 5849,209 1 + 𝑐2 1 + 2,4351352 ∆𝑋𝐴𝑀 = 𝑐 ∙ ∆𝑌𝐴𝑀 ∆𝑋𝐴𝑀 = 2,435135 ∙ 5849,209 = 14243,616 4. М нүктесінің координаталарын есептеп табамыз: ХМ = ХА ± ∆ХАМ = 549267,63 − 14243,616 = 563511,246 𝑌М = 𝑌А ± ∆𝑌АМ = 709231,81 − 5849,209 = 715081,019 5. Қателікті есептеп табамыз: SBM ∙ m′′ β S12 S22 √ mM = ′′ + = 0,000172 p ∙ sin(φ1 + φ2 ) c 2 a2 3. Геодезиялық негіз пункттерінің құрылыс торының А нүктесінің координаттары Басты планды жобалаумен бір уақытта геодезиялық жұмыстар өндіріс жобасы өңделеді.Жобада құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстарды ұйымдастырудың жалпы принциптері қарастырылады:технологиялық схема,жұмыстардың күнделікті жоспары,аспаптар мен жабдықтарды қолдану графиктері,есеп сметалары мен техникалық-экономикалық негіздер.Жобаға негізгі геодезиялық жұмыстарды орындау туралы мәліметтер кіреді:ғимаратты бөлу үшін тірек пландық және биіктік тораптарды құру,пункттерді бекіту,өлшемдердің керекті дәлдігі,өлшеу әдістерін таңдау,өлшемдер нәтижелерін теңестіру. Мазмұны және әдістері бойынша бөлу жұмыстары түсіру жұмыстарға қарама-қарсы болып келеді.Түсірістер кезінде ара қашықтықтар мен бұрыштар өлшенеді,ал бөлу жұмыстары кезінде оларды жергілікті жерде құрады,сондықтан бөлу жұмыстары күрделі.Бөлу кезінде екі кезең болады:а)жергілікті жерде ғимараттың жалпы орналасуын анықтау үшін оның басты осьтерін болмысқа шығару;б)ғимаратты құру деталды бөлу.Деталды бөлу жоғары дәлдікпен орындау керек.Геодезиялық дайындық ғимараттың барлық бөлшектерін қатал байланыстыруды қамтамасыз ету керек.Сондықтан деталды бөлудің дәлдігін есептеу өте маңызды мақсат болып саналады. Толық бөлшектің дәлдігі бірқатар факторларға байланысты,олардың ең маңыздысы:технологиялық есептеу дәлдігі;құрылысмонтаж жұмыстарының дәлдігі және геодезиялық бөлу дәлдігі. Бастапқы мәліметтер: Дирекциондық бұрыштар мен қабырғалар ұзындығы: 𝛼𝐴𝐵 = 102˚18ˊ , 𝑙𝐴𝐵 = 800 м , 𝛼𝐴𝐶 = 12˚18ˊ , 𝑙𝐴𝐶 = 600 . 3- кесте. Берілгені: Нұсқа 30 X Y Шахта 12601,12 5092,17 Карьер 12244,91 6475,02 Өзен арнасы 13400,20 6702,09 A нүктесі 12356,00 5497,00 1. Құрылыс торының B және C бұрыштарының координаттарын есептейді: 𝑋𝐵 = 𝑋𝐴 ± 𝑑𝐴𝐵 × 𝑐𝑜𝑠𝛼𝐴𝐵 , 𝑌𝐵 = 𝑌𝐴 ± 𝑑𝐴𝐵 × 𝑠𝑖𝑛𝛼𝐴𝐵 , 𝑋𝐶 = 𝑋𝐴 ± 𝑑𝐴𝐶 × 𝑐𝑜𝑠𝛼𝐴𝐶 , 𝑌𝐶 = 𝑌𝐴 ± 𝑑𝐴𝐶 × 𝑠𝑖𝑛𝛼𝐴𝐶 , 𝑋𝐵 = 12356,00 – 800 × cos102˚18ˊ = 12526,4243 𝑌𝐵 = 5497,00 + 800 × sin102˚18ˊ = 6278,63646 𝑋𝐶 = 12356,00 + 600 × cos12˚18ˊ = 12942,22734 𝑌𝐶 = 5497,00 + 600 × sin12˚18ˊ = 5624,818232 2. Анықталған нүктедегі дирекциондық бұрыштарды есептейді: 𝑡𝑔𝑟Ш−К = 𝑟Ш−К = arctg 6475,02−5092,17 12244,91−12601,12 𝑌к −𝑌ш 𝑋к −𝑋ш , = 75˚33ˊ18,48 ̋ (II ширек) , 𝛼Ш−К = 180˚ - 75˚33ˊ18,48 ̋ = 104˚26ˊ41,52 ̋ . Координата өсімшелерінің таңбалары бойынша берілген қабырға қандай ширекте орналасқанын анықтайды. 3. Кері бұрыштың шамасын табады: 𝛼К−Ш = 𝛼Ш−К ± 180˚ , 𝛼К−Ш = 104˚26ˊ41,52 ̋ +180˚ = 284˚26ˊ41,52 ̋ , 𝑡𝑔𝑟Ш−А = 𝑟Ш−А = arctg 5497,00−5092,17 12356,00−12601,12 = 404,83 −245,12 𝑌А −𝑌ш 𝑋А −𝑋ш , = -1,65155842= 58˚48ˊ20,04 ̋ (II ширек) , 𝛼Ш−А = 180˚ - 58˚48ˊ20,04 ̋ = 121˚11ˊ39,96 ̋ , 𝑡𝑔𝑟К−А = 𝑟К−А = arctg 5497,00−6475,02 12356,00−12244,91 = 𝑌А −𝑌К 𝑋А −𝑋К −978,02 111,09 , = -8,803852732= 83˚31ˊ11,06 ̋ 𝛼К−А = 360˚ - 83˚31ˊ11,06 ̋ = 276˚28ˊ48,94 ̋ . 4. А нүктесін болмысқа шығару үшін бөлу бұрыштарын есептейді. Бөлу бұрыштарын әрқашан дирекциондық бұрыштардың айырымы бойынша табады: 𝛽Ш = 𝛼Ш−А – 𝛼Ш−К , 𝛽Ш = 121˚11ˊ39,96 ̋ - 104˚26ˊ41,52 ̋ = 16˚44ˊ58,43 ̋ , 𝛽К = 𝛼К−Ш – 𝛼К−А , 𝛽К = 284˚26ˊ41,52 ̋ - 276˚28ˊ48,94 ̋ = 7˚57ˊ52,58 ̋ , 𝛽А = 360˚ - 𝛼А−Ш + 𝛼А−К , 𝛽А = 360˚ - (𝛼Ш−А ± 180˚) + (𝛼К−А ± 180˚) = 360˚ - 301˚11ˊ39,96 ̋ + 96˚28ˊ48,94 ̋= 155˚17ˊ08,98 ̋ , Бақылау: 𝚺𝜷 = 180˚ , Σ = 16˚44ˊ58,43 ̋+ 7˚57ˊ52,58 ̋ + 155˚17ˊ08,98 ̋ = 180˚ . 5. А нүктесіне дейінгі горизонталь ара қашықтықтарды есептейді: ∆𝑥 𝑑ША = , 𝑑ША = 𝑑ША = 𝑑ША = 𝑑ША = ∆𝑥 𝑠𝑖𝑛𝛼ША = , 𝑠𝑖𝑛𝛼ША √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 −245,12 = 𝑐𝑜𝑠𝛼ША ∆𝑦 𝑐𝑜𝑠𝛼ША ∆𝑦 −245,12 = 𝑐𝑜𝑠121˚11ˊ39,96 ̋ 404,83 𝑠𝑖𝑛121˚11ˊ39,96 ̋ ̋ , = −0,517943902 404,83 0,855414585 = 473,256м, = 473,256м, 𝑑ША = √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 = √(−245,12)2 + 404,832 = 473,256м. 𝑑КА = 𝑑КА = 𝑑КА = 𝑑КА = ∆𝑥 𝑐𝑜𝑠𝛼КА ∆𝑦 𝑠𝑖𝑛𝛼КА 𝑑КА = = = ∆𝑥 𝑐𝑜𝑠𝛼КА ∆𝑦 , , 𝑠𝑖𝑛𝛼КА √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 111,09 𝑐𝑜𝑠276˚28ˊ48,94 ̋ −978,02 𝑠𝑖𝑛276˚28ˊ48,94 ̋ = = , 111,09 0,112860913 −978,02 −0,993610796 = 984,309м, = 984,309м, 𝑑КА = √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 = √111,092 + (−978,02)2 = 984,309м. 6. Қабырғалар ұзындықтарын есептеу кезінде таңбаларға назар аудармаймыз. А нүктесін болмысқа шығару үшін горизонталь дөңгелектегі есептің шамасы: 𝛽 ˊ = 360˚ - 𝛽Ш , 𝛽 ˊ = 360˚ - 16˚44ˊ58,43 ̋ = 343˚15ˊ01,57 ̋ . 7. В және С нүктелерін көшіру үшін бөлу жұмыстарын есептейді: 𝛽𝐴𝐵 = 360˚ - (𝛼А−Ш − 𝛼АВ ) , 𝛽𝐴𝐵 = 360˚ - (𝛼Ш−А + 180˚ −102˚18ˊ ) = 360˚ − (121˚11ˊ39,96 ̋ −102˚18ˊ ) = 161˚06ˊ20,04 ̋ , 𝛽𝐴𝐶 = 360˚ - (𝛼А−Ш − 𝛼АС ) , 𝛽𝐴𝐵 = 360˚ - (𝛼Ш−А + 180˚ −12˚18ˊ ) = 360˚ −(121˚11ˊ39,96 ̋ 71˚06ˊ20,04 ̋ , 𝛽𝐴𝐵 - 𝛽𝐴𝐶 = 90˚ , −12˚18ˊ ) = 161˚06ˊ20,04 ̋ - 71˚06ˊ20,04 ̋ = 90˚. Редукциялаудың элементтерін анықтаймыз: 1. Есептейді: ∆Х = 𝑋𝐴 − 𝑋𝐴ˊ , ∆𝑌 = 𝑌𝐴 − 𝑌𝐴ˊ , ∆Х = 12356,00-12356,08 = -0,08, ∆𝑌 = 5497,00-5497,063= -0,063 , 𝑟𝐴𝐴ˊ = arctg 𝛼𝐴𝐴ˊ есептейді: ∆𝑌 −0,063 ∆𝑋 = = 38˚13ˊ13,55 ̋ , −0,08 𝛼𝐴𝐴ˊ = 𝑟𝐴𝐴ˊ = 38˚13ˊ13,55 ̋. 2. Орнын ауыстырудың ұзындығын есептейді: ∆𝑥 𝑑𝐴𝐴ˊ = , 𝑑𝐴𝐴ˊ = 𝑑𝐴𝐴ˊ = 𝑑𝐴𝐴ˊ = 𝑑𝐴𝐴ˊ = ∆𝑥 𝑐𝑜𝑠𝛼𝐴𝐴ˊ ∆𝑦 𝑠𝑖𝑛𝛼𝐴𝐴ˊ = = 𝑐𝑜𝑠𝛼𝐴𝐴ˊ ∆𝑦 , 𝑠𝑖𝑛𝛼𝐴𝐴ˊ √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 0,08 𝑐𝑜𝑠33˚10ˊ42,64 ̋ ̋ .̋ 0,063 = = 𝑠𝑖𝑛33˚10ˊ42,64 ̋ .̋ , 0,08 0,78563633 0,063 0,618688577 = 0,10182 м, = 0,10182 м, 𝑑𝐴𝐴ˊ = √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 = √−0,082 + 0,0632 = 0,10182 м. 𝑟𝐴ˊ𝐵ˊ = arctg ∆𝑌 ∆𝑋 = arctg 6278,685−5497,063 12526,495−12356,08 𝛼𝐴ˊ𝐵ˊ 𝑑𝐴ˊ𝐵ˊ = 𝑑𝐴ˊ𝐵ˊ = 𝑑𝐴ˊ𝐵ˊ = 𝑑𝐴ˊ𝐵 = 𝑐𝑜𝑠𝛼𝐴ˊ𝐵ˊ ∆𝑦 𝑠𝑖𝑛𝛼𝐴ˊ𝐵ˊ √∆𝑥 2 + = = 781,622 170,415 = 4,58657982 = 77˚42ˊ01,55 ̋ (I ширек) , = 𝑟𝐴ˊ𝐵ˊ = 77˚42ˊ01,55 ̋ , ∆𝑥 𝑑𝐴ˊ𝐵ˊ = , 𝑑𝐴ˊ𝐵ˊ = ∆𝑥 = 𝑐𝑜𝑠𝛼𝐴ˊ𝐵ˊ ∆𝑦 , 𝑠𝑖𝑛𝛼𝐴ˊ𝐵ˊ √∆𝑥 2 + ∆𝑦 2 170,415 𝑐𝑜𝑠77˚42ˊ01,55 ̋ ̋ 781,622 = , 170,415 0,213023044 781,622 = = 800,00 м, = 800,00 м, 𝑠𝑖𝑛77˚42ˊ01,55 ̋ ̋ ̋ ̋ 0,977047175 2 2 ∆𝑦 = √170,415 + 781,6222 = 800,00 м. 3. Aˊ нүктесі орнын ауыстыру үшін 𝛾 горизонталь бұрышын есептейді: 𝛾 = 𝛼𝐴ˊ𝐵ˊ - 𝛼𝐴𝐴ˊ , 𝛾 = 77˚42ˊ01,55 ̋ - 38˚13ˊ13,55 ̋. = 39˚28ˊ48 ̋ . 4. Болмысқа ғимараттар жобасын көшіру әдістері Жобаларды табиғатқа көшіру әдістері: 1) таспа мен диапазонды өлшегіш арқылы сызықтық өлшеу әдісі; 2) теодолит пен өлшегіш таспаны қолдану арқылы гониометриялық әдіс; 3) графикалық масштаб. Элементтерді болмысқа көшіру мақсатында орындалатын геодезиялық жұмыстар қадалау жұмыстары деп аталады. Іс жүзінде бұл жұмыстар құрылымның бөліктері мен құрылымдық элементтерінің жобалық орындарын анықтайтын жекелеген нүктелерді, осьтерді және белгілерді алып тастауға және жерге бекітуге дейін төмендейді. Тікбұрышты координаталар әдісі. Ғимараттар остері басты, негізгі және аралық болып бөлінеді. Ғимараттың басты остері болып симметрия остері саналады, олар пландар мен бөлу курылыс сызбаларында рим сандарымен белгіленеді. Негізгі остер ғимараттың сыртқы сүлбесін анықтайтын сызықтар, олар орыс алфавитінің бас әріптерімен белгіленеді. Бұл тәсілді құрылыс алаңында құрылыс тор болған жағдайда қолданған лайықты. 1 нүктесін құру үшін ∆х, ∆у координатаөсімшелерін есептеу қажет. Полярлық координаталар тәсілі. Бұл тәсілде нүктені құру полярлық бұрышты және радиус вектордың ұзындығын салу жолымен жүзеге асырылады. Бөлудің полярлық тәсілін сызықтық және бұрыштық өлшемдерді атқаруға ыңғайлы ашық және салыстырмалы жазық жерде қолданылады. Бөлудің mp рұқсаттамалы қателігін келесі формулалар бойынша есептейді. Тура бұрыштық кертпе тәсілі. Көбінесе, құрылыс алаңының жағдайы күрделенген. Бұл тәсілдің мәні келесіден тұрады: құрылыс алаңының геодезиялық торының нүктелерінен кері геодезиялық есеп формулалары бойынша есептелген горизонталь бұрыштарды салады. Бұрыштарды құру дәлдігі келесі формула бойынша анықталады. 4-кесте. Берілгені: Нұсқа ∆𝑋 ∆𝑌 d,м 𝑑1 ,м 𝑑2 ,м 𝛽1 𝛽2 30 55,0 47,2 90,8 45,473 55,398 57°22ʺ 58°17ʺ 𝛾 𝑆𝐴𝐵 ,м 64°21ʺ 59,300 1. Тікбұрышты координаталар тәсілі Ғимараттар остері басты, негізгі және аралық болып бөлінеді. Ғимараттың басты остері болып симметрия остері саналады, олар пландар мен бөлу құрылыс сызбаларында рим сандарымен белгіленеді. Негізгі остер ғимараттың сыртқы сүлбесін анықтайтын сызықтар, олар орыс алфавитінің бас әріптерімен белгіленеді. Бұл тәсілді құрылыс алаңында кұрылыс тор болған жағдайда қолданған лайықты. l нүктесін құру үшін ∆x, ∆y координата өсімшілерін есептеу қажет: ∆𝑋 = 𝑋𝑙 − 𝑋𝑖 ∆𝑋 = 55,0 ∆𝑌 = 𝑌𝑙 − 𝑌𝑖 ∆𝑌 = 47,2 Құрылыс торының I-II қабырғасы бойынша соңғы нүктеде ара қашықтықты салады, теодолитпен перпендикуляр көтереді және ара қашықтығын салады, бұл кезде берілген бағыт бойынша перпендикуляр ұзындығы өлшеу аспабынын ұзындығынан аспауы керек. Салынған горизонталь ара қашықтық пен бұрыштың дәлдігі келесі формула бойынша анықтауға болады: mотн = mотн = mp 2√2(∆X 2 + ∆Y 2 ) 0,05 = 0,05 = 0,000244 204,994 2√2(55,02 + 47,22 ) mp ∙ p mβ = 2√2 ∙ ∆X mβ = 0,05 ∙ 206265 2√2 ∙ 55,0 = 10313,25 = 66,296 155,564 мұндағы mp - бөлудің нормативті немесе жобаны дәлдігі, м. 2. Полярлық координаталар тәсілі Бұл тәсілде нүктені құру полярлық бұрышты және радиус вектордың ұзындығын салу жолымен жүзеге асырылады. Бөлудің полярлық тәсілін сызықтық және бұрыштық өлшемдерді атқаруға ыңғайлы ашық және салыстырмалы жазық жерде қолданылады. Бөлудің mp рұқсаттамалы қателігін келесі формулалар бойынша есептейді: mотн = mотн = 0,05 2√2 ∙ 90,8 = mβ = mβ = 0,05 ∙ 206265 2√2 ∙ 90,8 mp 2√2 ∙ 𝑑 0,05 = 0,000195 256,821 mp ∙ p 2√2 ∙ d = 10313,25 = 40,157 256,821 3. Тура бұрыштық кертпе тәсілі Көбінесе құрылыс алаңының жағдайы өте күрделенген. Бұл тәсілдің мәні келесіден тұрады: құрылыс аланының геодезиялық торының нүктелерінен кері геодезиялық есеп формулалары бойынша есептелген горизонталь бұрыштарды салады. Бұрыштарды құру дәлдігі келесі формула бойынша анықталады: mотн = mотн = mβ √𝑑12 + 𝑑22 p" ∙ sin 𝛾 30" √45,4732 + 55,3982 = 0,000161 ∙ 71,671 = 0,01156365 206265 ∙ sin 64°21ʺ m𝛽 = 𝑚𝑝2 p ∙ sin2 𝛾 𝑚𝑛2 √ − 𝑆𝐴𝐵 4(sin2 𝛽1 + sin2 𝛽2 sin2 𝛾 206265 ∙ sin2 64°21ʺ 0,052 0,012 √ m𝛽 = − 59,300 4(sin2 57°22ʺ + sin2 58°17ʺ sin2 64°21ʺ = 2826,56557√0,000436 − 0,000123 = 75,456 Қорытынды Инженерлік геодезия пәні бойынша зертханалық жұмыстарын орындау барысында, оның геодезия, картография, математика және т.б. ғылымдармен байналысына көз жеткіздім. Жұмысты бастау алдында көптеген ерекшеліктерге назар аударып, алдымен пункттерді зерттеу керек екендігін түсіндірді.Геодезиялық пункттер арқылы ортақ жүйе құра алатынымды түсіндім. Пункттерге байланысты тура немесе кері геодезиялық кертпе тәсілдерімен жұмыс жүргізе аламыз. Әр пункттың дәлдігіне тексеріс жұмыстарын жүргізу міндетті. Орындалған жұмыс барысында масштабпен, картамен, арнайы миллиметрлік қағазбен жұмыс жасап, кәсіби шеберліктің бастамасын біле алдым.Инженерлік геодезияның адамзат үшін маңызды екенін және оны қарай дамыту керектігін түсіндім. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Ж.З. Төлеубекова «Инженерлік геодезия» - оқулық Қарағанды, 2011 ж. 2. Қуанышбекова А.А., Старостина О.В. Картография пәні бойынша зертханалық жұмыстарды өткізуге арналған әдістемелік нұсқау. – Қарағанды, 2011. 3. Б.Ы.Жұмаділда «Картография негіздері»: «Ақ Нұр баспасы» Қарағанды, 2012. – 17-24б. 4. Атымтаев Б.Б.; Пентаев Т.П. «Инженерлік геодезия» - оқулық. 5. Ж. З. Төлеубекова, Р. Н. ДЖамантыкова «Жоғарғы геодезия» пәні бойынша курстық жобаға арналған әдістемелік нұсқаулар.-Қарағанды: ҚарМТУ баспасы, 2018.-48б. 6. Қырғызбаева Г. «Инженерлік геодезия» - Астана:Фолиант, 2017.- 256 б. 7. Қырғызбаева Г.М., Земцова А.В. Горизонтальды бағыттар мен бұрыштарды өлшеу, әдістемелік нұсқау. – ҚазҰТУ,2012, 21б.