«Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті» КеАҚ МІ және Г кафедрасы «Аэрофототүсірілім өндірісі үшін тірек желісін құру» пәні бойынша ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС БОЙЫНША ЕСЕП Қабылдаған: Тутанова М.С. (баға) (оқытушының аты-жөні) (қолы) Комиссия мүшелері: Орындаған: Иманкалова Н.Н. (қолы, аты-жөні) (студенттің аты-жөні) ЦАФ-19-2 (қолы, аты-жөні) (тобы) (қолы, аты-жөні) Қарағанды 2022 Мазмұны Кіріспе 1 Топографиялық картаның сандық моделін құру 2 Геодезиялық желілердің дәлдігін бағалау Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 2 4 7 11 12 Кіріспе Картография – табиғат пен қоғамның құбылыстарын географиялық картамен басқа да картографиялық өнімдермен кескіндеу және оларды құру, пайдалану әдістемелері туралы ғылым. Картографияның жетістіктері карталарда атластар мен глобустарда көрініс тапқан. Картография бойынша ғылыми зерттеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясында, жоғары оқу орындары мен картографиялық кәсіпорындарында жүргізіледі. Әрбір географиялық картаның атқаратын қызметі болады. Оны ғылым мен білімнің, өндірістің белгілі бір салаларындағы мамандар, туристік танымжорықтың жетекшілері, оқушылар маңызды ақпарат көзі ретінде қолданады. Картаны құрушылар кескіндейтін аумақты терең зерттеп оқып үйренген сайын сол аумақта орналасқан нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктері айқын ашылып көрсетіле түседі. Карталар шағын аумақтан бастап бүкіл жер шарын тұтас қамтып шолу жасай алатын бірден-бір оқыту құралы болып табылады. Ол кескінделген құбылыстардың кеңістіктік кескінін жасап, қажетті мөлшерде сандық және сапалық сипаттарын сақтайтындықтан, қамтылған нысандардың координатын, ұзындығын, ауданын, көлемін, биіктігін, олардың үйлесімділігін, бір-бірімен өзара байланысын, ерекшеліктері мен таралу заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді. 3 1 Топографиялық картаның сандық моделін құру Нысанның түріне байланысты оның орналасқан жері жұп (триплет) координаттарымен (нүктелік объект үшін) немесе белгілі бір мәліметтер моделінің бөлігі ретінде белгілі бір жолмен ұйымдастырылған координаттар жиынтығымен анықталады. Бұл мәліметтер сипаттамасының геометриялық бөлігі, қарастырылатын кеңістіктік объектілердің геометриясы (метрикасы), олардың семантикасынан (позициялық емес қасиеттері) өзгеше. Қасиеттер тізбесі объектінің атрибуттарына, оның сапалық және сандық сипаттамаларына сәйкес келеді, оны пайдаланушы сандық түрде тіркейді, деректерді өңдеу барысында алуға болады немесе жүйе автоматты түрде генерациялайды (атрибуттардың соңғы түріне жатады, мысалы, полигондық объектілердің аудандары мен периметрлерінің мәндері). Объектінің атрибуты түсінігінің кеңейтілген түсіндірмесі бар; соңғысына кез - келген деректер түрлері сәйкес келуі мүмкін: мәтін, сандық сурет, бейне немесе аудио жазба, графика, бұл іс жүзінде мультимедиялық электрондық атластарда жүзеге асырылады. Атрибуттар деп объектілердің мазмұндық, тақырыптық қасиеттері түсініледі. Топология геометриямен бірге мәліметтер сипаттамасының топологиялық және геометриялық бөлігін, оның позициялық бөлігін құрайды. Осылайша, кеңістіктік мәліметтердегі ең жалпы формада үш компонентті бөліп, бөліп көрсету керек: топологиялық, геометриялық және атрибутивті – кеңістіктік объектінің сандық моделінің "геометрия", "топология" және "атрибутика".Позициялық және позициялық емес мәліметтерді нақты бөлу-белгілі бір технологиялық тамыры бар тарихи дәстүр. Деректердің атрибутивтік бөлігін басқару әдетте ГАЖ бағдарламалық құралдарына салынған немесе оларға қатысты сыртқы дерекқорларды басқару жүйесінің құралдарына (ДҚБЖ) жүктеледі. Ең жарқын түрде ол векторлық деректер моделінде жүзеге асырылады, оның атрибуттары кестеде келтірілген, деректердің реляциялық моделін қолдайтын ДҚБЖ сақталады және басқарылады, ал олардың кеңістіктік объектілердің идентификаторлары арқылы атрибутивтіге байланысты позициялық бөлігі басқа құралдармен басқарылады. Осы типтегі кеңістіктік мәліметтер модельдері кең таралған және геореляциялық деп аталады. Жақында ғана бола отырып және классикалық бола отырып, георелиялық модель өте талғампаз көрінбейді. Бұл модельдің қазіргі заманғы баламасы-бұл деректердің атрибутивті және топологиялық-геометриялық бөліктері ДҚБЖнің бірыңғай ортасында сақталатын және басқарылатын, сонымен қатар Объектілік және Объектілік-реляциялық тәсілдер (және сол атаудағы деректер модельдерінің түрлері). 4 Сурет 1.1- деректердің топологиялық векторлық моделі Векторлық модельдер әртүрлі жолдармен алынады. Ең көп тарағандардың бірі – сканерленген (растрлық) кескіндерді векторлау. Векторлау-векторлық объектілерді растрлық кескіннен бөліп алу және оларды векторлық форматта алу процедурасы. Векторлау үшін растрлық кескіндердің Жоғары сапасы (айқын сызықтар мен контурлар) қажет. Сызықтардың қажетті анықтығын қамтамасыз ету үшін кейде сурет сапасын жақсартуға тура келеді. Векторландыру кезінде қателер болуы мүмкін, оларды түзету екі кезеңде жүзеге асырылады: * растрлық кескінді векторлағанға дейін түзету; * векторлық нысандарды түзету. Векторлық модельдердің ерекшеліктері Векторлық форматтарда мәліметтер жиынтығы мәліметтер базасының объектілерімен анықталады. Векторлық модель кеңістікті кез-келген ретпен ұйымдастыра алады және деректерге "еркін қол жеткізуге" мүмкіндік береді. Векторлық формада сызықтық және нүктелік объектілермен операциялар оңай жүзеге асырылады, мысалы, желіні талдау – жол желісі бойынша қозғалыс бағыттарын әзірлеу, шартты белгілерді ауыстыру. Векторлық деректердің дәлдігіне келетін болсақ, мұнда векторлық модельдердің растрлық модельдерден артықшылығы туралы айтуға болады, сондықтан векторлық деректерді кез-келген болжамды дәлдік деңгейімен кодтауға болады, бұл тек координаттарды ішкі бейнелеу әдісінің 5 мүмкіндіктерімен шектеледі. Әдетте векторлық деректерді көрсету үшін 8 немесе 16 ондық (бір немесе қос дәлдік) қолданылады. Барлық табиғи құбылыстардың математикалық анықталған сызықтар түрінде ұсынылатын нақты шекаралары бола бермейді. Бұл құбылыстардың динамикасына немесе кеңістіктік ақпаратты жинау әдістеріне байланысты. Топырақ, өсімдік түрлері, беткейлер, жабайы жануарлардың тіршілік ету ортасы - бұл нысандардың барлығы нақты шекараларға ие емес. Әдетте картадағы сызықтар қалыңдығы 0,4 мм және көбінесе объектінің позициясының белгісіздігін көрсетеді деп саналады. Растрлық жүйеде бұл белгісіздік ұяшық өлшемімен анықталады. Сондықтан ГАЖ-да дәлдік туралы нақты түсінік растрлық ұяшықтың мөлшерін және векторлық объектінің позициясының белгісіздігін, координаталардың дәлдігін емес беретіндігін есте ұстаған жөн. 6 2 Ашық әзірлемелердегі маркшейдерлік тірек желісі Триангуляция – көлденең бұрыштар мен бір үшбұрыштың қабырғасының ұзындығы өлшенетін бір-біріне іргелес үшбұрыштардың жер бедерінде құрылысы. Инженерлік – геодезиялық жұмыстардағы триангуляциялық желілер топографиялық түсірілімдер мен бөлшектеу жұмыстарының негізі ретінде, сондай-ақ құрылымдардың деформацияларын бақылау үшін қолданылады. Триангуляция әдісімен инженерлік-геодезиялық желілерді дамытуда ең типтік құрылымдар үшбұрыштар тізбегі (сызықтық ұзартылған объектілер үшін), орталық жүйелер (қалалық және өнеркәсіптік аумақтар үшін), геодезиялық төртбұрыштар (көпір және гидротехникалық құрылыстар үшін), үшбұрыштарға нүктелерді енгізу және сол фигуралардың шағын желілері болып табылады. Бірақ аралас құрылымдар да мүмкін. Триангуляция желілерінде үшбұрыштар тең жақты жобалауға тырысады, ерекше жағдайларда өткір бұрыштар 20 – ға дейін, ал доғал бұрыштар 140қа дейін рұқсат етіледі. Бос желілерде желінің масштабын бақылау үшін тікелей өлшенген 2-ден аспайтын базистік жағы болуы қажет. I-II бастапқы қабырғасынан үшбұрыштарды дәйекті түрде шеше отырып (1-сурет), біз үшбұрыштар жүйесінің барлық жақтарын табамыз. Егер I нүкте үшін Х және у координаттары берілсе және I-II бағытының α бағыттарының директивалық бұрышы берілсе, онда есептеулерден біз үшбұрыштардың барлық қабырғаларының бағыттарының директивалық бұрыштарын және олардың геодезиялық пункттер немесе нақтырақ триангуляция пункттері деп аталатын II, III, IV, V,... шыңдарының координаттарын аламыз. Тікелей өлшенетін I-II жағы негізгі жағы деп аталады, ал координаттар мен бүйір азимуты берілген i нүкте триангуляцияның бастапқы нүктесі болып табылады. Геодезиялық желіні, оны дамыту және пайдалану әдістерін жобалау кезінде осы физикалық-географиялық жағдайларда экономикалық тұрғыдан тиімді нұсқалар таңдалуы керек.Геодезиялық желілердің дәлдігін бағалау теориялық және практикалық маңызы зор. Ол жобалау сатысында да, желіні құру мен теңестіруден кейін де, сондай-ақ теңдестірілген есептеулердің қорытынды кезеңінде де орындалады, бұл геодезиялық әдістермен тиісті ғылыми және халық шаруашылық міндеттерді шешу кезінде геодезиялық желілерді дұрыс пайдалану үшін қажет. Триангуляцияны жобалау кезінде оның жеке элементтерінің дәлдігін есептеу және оларды бағалау маңызды рөл атқарады. Дәлдікті бағалау деп салынған геодезиялық желілер үшін жобаланған және нақты алынған қателіктердің әртүрлі элементтерінің күтілетін орташа квадраттық қателіктерін есептеу түсініледі. Триангуляцияның дәлдігін бағалау тиісті триангуляция элементтерінің салмақтарымен орындалады. Жалпы жағдайда салмақ орташа квадраттық қатенің квадратына кері пропорционал шаманы білдіреді. 7 Полигонометриялық желілердің жобаларын бағалау түйіндік нүктелердің координаттарының күтілетін қателіктерін, жүрістердің салыстырмалы қателіктерін анықтаудан және оларды рұқсат етілгендермен салыстырудан тұрады. Ол қатаң және жақын тәсілдермен орындалады. Полигонометриялық желілердің жобаларын бағалау үшін ең қарапайым әдіс-дәйекті жуықтау әдісі. Бұл әдіс бастапқы нүктелерге емес, іргелес түйін нүктелерінің тобына қатысты әрбір түйін нүктесінің орнын анықтаудың күтілетін орташа квадраттық қатесін есептеуге мүмкіндік береді. Бағалауды бастау үшін сызықтық өлшеулер жүргізу керек. Ол үшін I және II түйіндік нүктелерде жиналатын соққылардағы сызықтардың ұзындығы өлшенеді. Желі 4 класты полигонометрияға жатады. Сызықтарды өлшеу Жарық өлшегішпен жасалуы керек, сондықтан сызықтарды өлшеудің орташа квадраттық қателігі mS = ±15 мм, ал Mβ бұрышының қателігі = ±2". 1. Autocad бағдарламасында карьерден алынған тірек желілерін ашамыз. 2. Белгілі бізге керек нүктені алып , тругипункт белгілейміз. 8 3. Алынған нүктеден геодезиялық торлар қабырғаларының ұзындығы 100 метр болуы керек. 4. Геодезиялық торлардың бұрыштарын өлшейміз. 5. Осындай нәтиже шығуы тиіс. 9 жүргіземіз.Тор Геодезиялық желілердің дәлдігін бағалау бағалау үшін мына формуланы қолданамыз: 𝑚𝛽′′ 𝑀𝑃 = ′′ sin 𝛾√𝑑12 + 𝑑22 𝜌 ′′ Мұндағы 𝑚𝛽 - орташа квадраттық өлшеу қателігі, ол 0,30 тең. 𝛾 – алынған нүктенің бұрышы ′′ 𝜌 - 206265’’ 𝑑1 және 𝑑2 тор қабырғаларының ұзындығы 𝑀𝑃 = 𝑚𝛽′′ 𝜌′′ sin 𝛾√𝑑12 + 𝑑22 = 0.30 sin64°01′ 20′′ √1002 + 1002 = 1.849064 206265 10 Қорытынды Қорытындылай келе, картографияның жетістіктері карталарда атластар мен глобустарда көрініс тапқан. Картография бойынша ғылыми зерттеулер ҚР Ұлттық ғылым академиясында, жоғары оқу орындары мен картографиялық кәсіпорындарында жүргізіледі. Әрбір географиялық картаның атқаратын қызметі болады. Оны ғылым мен білімнің, өндірістің белгілі бір салаларындағы мамандар, туристік танымжорықтың жетекшілері, оқушылар маңызды ақпарат көзі ретінде қолданады. Картаны құрушылар кескіндейтін аумақты терең зерттеп оқып үйренген сайын сол аумақта орналасқан нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктері айқын ашылып көрсетіле түседі. Карталар шағын аумақтан бастап бүкіл жер шарын тұтас қамтып шолу жасай алатын бірден-бір оқыту құралы болып табылады. 11 Пайдаланған әдебиеттер тізімі 1 Маслов А.В., Гладилина Е.Ф., Костык В.А. Геодезия: учеб. для техникумов. – Н., 1986. – 416 с. 2 Научно-практический журнал. Земельные ресурсы Казахстана - 2005. – №2 (29) 3 Астахова И.А. Геодезия: учебное методическое пособие – Майкоп, 2016. – 71 с. 4 Кабарцова З.М. Геодезия: учебник – Владивосток, 2002. – 83 с. 5 Ориентирование линии: [Электронный ресурс]. – Режим доступа: https://multiurok.ru/files/gieodieziia-liektsiia-na-tiemu-riel-ief-ieghoizobrazhieniiena-kartakh-i-planakh.html (дата обращения: 10.07.2020) 6 Глинский С.П., Гречанинова Г.И., Данилевич В.М., Гвоздева В.А., Кощеев А.М., Морозов Б.Н. Геодезия: учебное пособие для техникумов. – М.: Г35 Картгеоцентр – Геодезиздат, 1995. – 483 с. 12