Аас-кежиктин алдын булаа (текст)

ААС-КЕЖИКТИҢ АЛДЫН БУЛАА
Тываның Камбы-Лама Эргелели
Тываның сарыг шажын хүрээзи
“Тувдан Чойхорлиң”
Эрзинниң сарыг шажын ниитилели
ААС-КЕЖИКТИҢ
АЛДЫН БУЛАА
(Мөргүл ному)
Сүүр даглар, хову-шөлдү чечек шыпкан,
Мөңге хемнер үзүктел чок ырлап чыдар,
Мөңгүн айга, алдын хүнге каастаткан,
Сүзүүм болган төрээн чуртум Тыва черге
Будда Башкым өөредии кезээ шагда
Буян-чолду магадылап артып калзын!
Лудуп Данзан Сундуй
Ук ажылга боттарының эртем-билии биле
ачы-дузазын
чедирген
хүндүткелдиг
башкылар Еше-Лодой Ринпочеге, кешпи
Джампа Тинлейге, кешпи Лопсаң Түбдеңге,
кешпи Такпа Гьяцога база чырыкче
үндүреринге дузалашкан ТР-ның Дээди
Хуралының депутады ДОРЖУКАЙ Михаил
Күдеровичиге
Тываның
сарыг
шажынчыларының баарындан улуу-биле
өөрүп четтиргенимни илереттим.
Улуг хүндүткел-биле
Лудуп Данзан Сундуй
© Тываның Камбы-Лама Эргелели, 1999.
© Тываның “Тувдан Чойхорлиң” хүрээзи, 1999.
© Эрзинниң сарыг шажын ниитилели, 1999.
Кызыл – 1999
1
БУРГАННАРГА АВЫРАЛ АП ЧЕДЕРИНИҢ МӨРГҮЛҮ
БУРГАННАРГА АВЫРАЛ
АП ЧЕДЕРИНИҢ МӨРГҮЛҮ
(Гьяп-тчо сем гье шуг со)
Мен база мээң эриг баарлыг аваларым – кызыгааржок делгемнерни шыгырт долган дириг
амытаннар, ачы-буянныг, алдар-хавыяалыг ук-дөзүвүс база Ыдык Өөредигниң, салгал-дизии,
он чүктерниң, үш үениң буддаларының мага-бодунуң, дыл-домааның, сеткил-бодалының шын
шынар-бүдүжүн бодунга сиңирген, сезен дөрт муң Өөредиглерниң үнген дөзү, дээдилерниң
хүрээлели лама-башкыларга идегеп, оларга авыралды дилеп четтим.
Лама-башкымга авыралды дилеп четтим.
Бурганым Буддамга авыралды дилеп четтим.
Ыдык номнал Дхармага1 авыралды дилеп четтим.
Буянныглар шуулганындан авыралды дилеп четтим.
(үш катап номна)
2
АРЫЯА-БААЛА
Идамнарга , ыдык оран мандыланың3 бурганнарынга, мерген угаанның чажыт карааның
эдилекчилери, шажынның камгалакчы бурганнары алдар бүргээн шойжуң-сүрүңмааларга4
авыралды дилеп четтим. (үш катап номна)
2
БУРГАННАРГА АВЫРАЛ
АП ЧЕДЕРИНИҢ МӨРГҮЛҮ
Ал-бодум угааны арыгланып чырыгыже,
Будда, Дхарма, Сангханың5 авыралын хүлээп алдым.
Өргүл-сөңден эгелээштиң, өске бүгү буян сиңген
Өндүр үүле6 ачызында амылыглар дөгерези
Алызында Будданың деңнелинге чедер болзун.
(үш катап номна)
7
Үш Эртинеге авыралды дилеп четкеш, үүлгеткеним чазыгларым, нүгүлүм дээш буруум
миннип, холдарымны наманчылааш, бузут-хайым арылгыже тейлеп тур мен.
Амылыг амытаннарның буянныг чоруунга өөрүп, авыралдыг буддаларны, бойду-сады8
бурганнарны хензиг үе иштинде-даа бодалымдан ыратпайн, кезээ шагда чүдүп чорууйн.
Ботка база өскелерге боттуг дуза чедирер дээш, өмээржикчи Энерелди9 өөскүдүп
арбыдадыйн.
Бойду-сады бурганнарның, болбаазынныг энерелин бодумга тып сайзыраткаш,
Сансарадан10 бүгүдени чарып алгаш, хостап алыйн.
АРЫЯА-БААЛА
(үш катап номна)
3
БУРГАННАРГА АВЫРАЛ
АП ЧЕДЕРИНИҢ МӨРГҮЛҮ
Амылыглар дөгерези аас-кежиин, чыргал-дыштың чылдагаанын тывар болзун.
Амылыглар дөгерези човулаңдан, човулаңның чылдагаанындан хостуг чорзун.
Амылыглар дөгерези човулаңның сомазы чок чолдуг-чаагай тамчык-дыштан адырылбайн
чурттазыннар.
Амылыглар дөгерези өш-өжээн, кылык-килең, өртег-хүлүг хандыкшыл чок амыр-тайбың
чоруур болзун.
(уш катал номна)
11
АРЫЯА-БААЛА
Хамаарылгалыг чоруктан хамык чүүлдүң тыптып кээриниң төнчү чогун, эге чогун,
төрүмел чогун, чок эвезин, кезээде турбазын, үзүктел чогун, чайгаар келбезин, чарылбазын,
чаңгыс азы хөй янзы утка чогун номнап сургааш, нирвананың12 чыргалын көргүзүп берген,
эчис сайзыралдыг энерелдиг Буддага тейлеп тур мен.
Шравак Өөреникчилерге13 база оожургалды дилеп чоруур бүгүдеге орук-номнал алыс
дөзүн билип алза, оларга ол идегелдиг удуртулга.
4
БУРГАННАРГА АВЫРАЛ
АП ЧЕДЕРИНИҢ МӨРГҮЛҮ
АРЫЯА-БААЛА
Өскелерге дуза кадар бодааннарга өндүр Сарыыл14 канчап чедер дугайында өөредигни
шиңгээдип ап билип алза өртемчейге ол дег эки үүле турбас.
Бүгү чүүлдүң алыс шынын айтып шыдаар, бүдүү билир чырыткылыг буддаларга,
шравактарны, пратьекабуддаларны15, бойду-садыларны, буддаларны бодарадып чаяап чоруур
ие болган үш чүүл эртем номналынга16 тейлеп тур мен.
Бузут-бактың четкилерин арылдыргаш, буян-чолду чаяап берген ачызында ал-боду өндүр
чаагай овур кирип, авыралдыг чырык херел саарып чоруур Буддамга тейлээшкиним кылып
тур мен.
Амылыглар бүрүзүнге өмээришкеш, аза-шулбус аг-шериин базып тиилээн, алыс шынны
өттүр көрүп шинчип тыпкан эңнежиг чок Тиилекчи, Тынгарыкчы эңме-тикчок эжиң-өөрүң
эдерткештиң, чанывыска, шак бо черге, чаларап кээп, моорлаңар.
Будда Башкы төрүттүнүп келирге-ле, Бурганнар ооң мага-бодун чунганы дег, чулук-ханды
ыдык аржаан суглар-биле шуптуңарны арыг-силиг кылдыр чунайн.
5
БУРГАННАРГА АВЫРАЛ
АП ЧЕДЕРИНИҢ МӨРГҮЛҮ
Мандаланы өргүүрү (кыска хевири):
Айга, Хүнге, Сүмбер-Дагга17 каастаткан,
Артыш-шаанак, күжү чыды айдызап кээр,
Айыраң каас чечек шыпкан шак бо черни
Авыралдыг буддаларга өргүп тур мен.
Амылыглар дөгерези аас-кежиктиң,
Арыг оранынче аъттаныр-ла болзунам!
ОМ САРВА ТАТХАГАТТА ИДАМ ГҮРҮ РАТНА МАНДАЛА КАМ НИРЬЯ ТАЯМИ
АРЫЯА-БААЛА
6
КАНДАН ДЭЭРИНДЕ ЛАМА (ЗОНХАБАГА)
БҮДЭЭЛ КЫЛЫРЫНЫҢ МӨРГҮЛҮ
КАНДАН ДЭЭРИНДЕ ЛАМА (ЗОНХАБАГА)
БҮДЭЭЛ КЫЛЫРЫНЫҢ МӨРГҮЛҮ
(Лами нэльжор кандэн лха гья ма)
Өөрүшкүнуң Оранында чүс-чүс бурган хааны болган өндүр Майдыр Бурган Башкым
чүрээнейден саарлып келген, чүден аккыр тарак ышкаш булуттарга саадап алгаш, Шажын
хааны Лопсаң Тагба19 шавыларың эдертипкеш, мурнум орта чалараңар.
Өрү дээрде, баарымда, арзылаңныг дүжүлгеде20, Ай, Хүн, бадма21 кырынайда өөрүшкүден
хүлүмзүрген ачылыг мээң күрү-башкым22 бүгү-ле бар буян-кежиим, бүзүрелим дээжизи.
Эңме-тикчок халап үе23 ээлчежип солушса-даа, алыс шынныг Өөредигни ам-даа улам
мандыдар дээш аравыска артып көрүңер.
Угаанында кызыгааржок улуг эртем шиңгээттинген, чарлык болган Өөредии чараш шимег
каасталга дег сактып, көрүп, дыңнааннарга чаагай тамчык, таалал эккээр, ал-бодун алдар
бүргээн ачылыгның баарынга авыралдап тейлеп тур мен.
18
ЗОНХАБА
7
КАНДАН ДЭЭРИНДЕ ЛАМА (ЗОНХАБАГА)
БҮДЭЭЛ КЫЛЫРЫНЫҢ МӨРГҮЛҮ
ЗОНХАБА
Өңгүр чараш чечектерни, чыды чаагай күжү, аржаан, чырыткылыг чуланы дээш
өргүлдерни элбээ-биле дагылдарга салып алгаш, бодалымның күжү-биле болбаазын хөй
эгээртинмес далайландыр хуулдургаш, өөрүшкү, буян долган өндүр черде силерлерге
өмүнээмден сөңнеп тур мен.
Эге-уш чок эрткен үе эгиир шагдан эгелээштиң ал-бот, аас-дыл, сеткил-биле24 аажылаан
нүгүлүмнү, ылаңгыя үш чүүл санываар25 ыдык сагыл үрээнимни арыг чүрээм ханызындан
аашкынып буруудаттым.
Эң бак, берге бо шагда эңгиин кижи сеткилинде сес күштүг күзелдерниң26 четкилерин үзе
шапкаш, амыдырал-чуртталганың алыс утка шынын тывар аас-кежиин бүгүдеге авыралдаан
ижиңерниң дески чаагай тевиинге бис деңнелге чок өөрүп тур бис.
О онза хүндү ламаларым, өөредигниң делгеминде27 өттүр билир угаан биле энерелдиң
бириккени эртинелиг булудундан чаагайжыды ажаан хөрзүн – шавыларның сеткилинче
эгээртинмес өөредигниң элбек чаъзын саарыңар-ла.
Чылдар өттүр буян ижеп, чыгган бүгү эки үүлем өртемчейни ээлей чурттаан амылыглар
бүрүзүнге, ачылыгның өөредиинге өмек-дуза болуп чорзун.
8
КАНДАН ДЭЭРИНДЕ ЛАМА (ЗОНХАБАГА)
БҮДЭЭЛ КЫЛЫРЫНЫҢ МӨРГҮЛҮ
Ылаңгыя шажын хааны Лопсаң Тагба Зонхабаның чарлык суртаал чырыткызы хөй-хөй
чылдар нүүрүнде көскү чайнап турар болзун.
ЛАМА-ЗОНХАБА БУРГАНГА КЫСКА МАКТАЛ (МИГЗЕМ)
Эгээртинмес энерелдиг эчис кээргел Чанрайсыгның28,
Арыг эртем тудукчузу онза чечен Чамыяңның29,
Аза-шулбус аг-шериин арттырбайн базып тиилээн,
Ажыт чуүлдер ээзи болган Очурпаанай30 ыдыктыгның,
Харлыг Оран31 мергеннерин каастай берген
уран-шимег Лопсаң Тагба Зонхабаның
Хунду-биле буттарынга күдүк базып тейлеп тур мен.
(Үш катап номна)
ЗОНХАБА
Сузуглелим дээди кужу, эге дезум, салгал-угум, эртинелиг лама-башкым, чүрээм кыры
ажыт черде бадма чечээ дужулгеге32 бадып келгеш саадаңар.
Ачы болган чарлыыңарны салгап изээн шавыңар мээ ал-бот, аас-дыл, сеткил үштүң
сайзыралы шиди33 күжүн авыралдап хайырлаңар.
9
МАНЗЫШИРИ БУРГАНГА МАКТАЛ
МАНЗЫШИРИ (МАНДЖУШРИ) БУРГАНГА МАКТАЛ
Булуттардан адырылган алдын хүннүң чайнаары дег, бузут ийи бужар хирден34
арыгланган, угааны чарт Башкым болгаш Камгалакчым Чамыяңга тейлеп тур мен.
Өртемчейде бүгү чүүлдү өттүр билип шиңгээткештиң, чүден ыдык шажын номун чүрээнде ол
тудуп алган. Очалаңда хоругдаткан, угаан-куду азып-тенээн, караңгы дүн бүргээн ышкаш
хилинчектиг човулаңдан тенек аарып эзирээн дег, хамык бүгү амытанга хайыралдыг
авазының кара чаңгыс төлүнейге ынаа ышкаш кээргел долган энерелдиг сеткил-биле алдан
аңгы аян үнге диңмирээшкин диңмирээн дег алгап-йөрээп, номнап турда, хоралыг бак
уйгу-дүштен хосталгаже оттура соп, үүлениң кинчилерин үзе шаап, тиилеп турар алды багай
сеткил-хөөннүң, хилинчектиг човулаңның чылдагаанын үзе шавар хылыш мези тудуп алган,
алызындан бодаралы арыг кылдыр чаяаттынган, ал-боду арыгланып, онгу деңнел35 чедип
алган, чүс он ийи каасталгалыг чүден дээди Бойду-Сады мугулай тек угаанымның бужар
хирин аштап турар Бурган Башкым, Камгалакчым, Чамыяңга тейлеп тур мен:
ОМ АРА БАЗА НАДИ (3, 7, 21, азы 108 картап номна)
Буянныг ак сеткил долган чырыткылыг угааныңар Бурганнарның номун меңээ шаңназын
МАНЗЫШИРИ (МАНДЖУШРИ)
деп дилеп тур мен. Бурган Өршээ! Өршээ Бурган!
10
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ЕШЕ-ЛОДОЙ РИНПОЧЕ
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ШИГЕМУНИ (ШАКЬЯМУНИ)
Онза хүндүткелдиг Еше-Лодой Ринпочениң бижип кааны мандыла өргүүрүнүң бо ёзулалы
шажынчы кижиниң буян чыылдазынга, ыдык Башкызынга сүзүк-чүдүлгезин илередириниң
эң-не күштүг аргазы болур. Ук ёзулалды бодунуң өг-оранынга база кылып болур, ол ышкаш
лама-башкыларның өөредииниң эгезинде болгаш төнчүзүнде ону кылыры улуг
ужур-уткалыг.
Бүгүле дириг амытаннарның чаагай чоруунга база кижилерниң шажынчы буянын
арбыдадып, ооң ачызында кижи бодунуң болгаш ниитилелдиң үүле-салымында бар
бачыт-нүгүлдү арыг-чаагай болдуруп алырынга дөмек-дуза болзун деп сорулга-биле онза
хүндүткелдиг Еше-Лодой бо номналды бижээш, биске сөңнээн.
Номчуурунга эптиг болуру-биле сөзүглелди дес-дараалаштыр бижип чурумчуткан.
Мандыла өргүлдезиниң узун болгаш кыска ийи аргалары бар. Оларның кайызын номчуурун
кижи бүрүзү бодунга таарыштыр шилип ап болур.
11
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ШИГЕМУНИ (ШАКЪЯМУНИ)
1. Бүгү өртемчейниң ыдык
Башкызы-Буддага тейлээри
О Башкым – Тиилекчи, арыг Архат36,
Онза бедик сайзыралдыг, ыдык Будда,
Өттүр билир угаан-сарыыл ээзи болган
Өртемчейде мергеннерниң тергиини,
Бүгү-ле бар бурганнарның, кижилерниң
Бүзүрелдиг ёзулуг шын Башкызы,
Чайыннанчак тиилелгелиг өндүр хаан –
Шакий уктуг ыдык архат Буддам сеңээ
Арыг чүрээм ханызындан өргүл сөңнеп,
Авыралды дилеп, тейлеп сүзүгледим.
Шак бо өндүр өртемчейге чаларап кээп
Чаяаттынган чериң орта чеди баскаш:
“Делегейде эң-не бедик
Тергиидекчи мен-дир мен” деп
Чарлыың номнааш, бүгүдени кайгаткан сен.
Чүдерээрген бужарывыс үзе шапкаш,
Чүрээвисти бузут-хайдан арыглап бээр,
Эчис четкен хуулгаазынныг Тынгарыкчым
Элбек алдын эртинениң чайыны дег,
Арыг айның мөңгүннелген херели дег,
Алдыы, Ортаа, Үстүү бүгү ораннарда
Ашпас хүн дег чырый берген овурлугга,
Эң-не онза шынар-демдек ээзинге,
Деңнелге чок, эннежиг чок Ыдыктыгга
Тейлээшкиним катап-катап кылып тур мен.
Үе өттүр бүгү чүүлдү бүдүү билир
Үш оран иштинде сээ чедер чүүл чок.
12
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ШИГЕМУНИ (ШАКЪЯМУНИ)
Эгээртинмес далай ышкаш ачы-буян –
Эртем-ному бүгүдеге Чарлык болган.
Энерелдиг Амы-тыным Алыкчызы –
Бурган Башкым Буддамга тейлеп тур мен.
Бодунуң арыы-биле бузут чүүлдү арылдырган,
Болчумнуг буяны-биле бак чаяалгалардан –
бисти хостаан,
Чырыткылыг сайзыралдың бедиинче бисти
эккеп, чыргал-тамчыкты чаяап бээр
өөредигге тейлеп тур мен.
Өртемчейниң буянын бодунга сиңирген,
өмүнээмде өндүр бодап сүзүглээрим,
Сансарадан кедилээрин айтып чоруур
Шажынчылар хүрээлелинге тейлеп тур мен.
Бурган Башкым Буддага тейлеп тур мен,
Камгалакчым Өөредигге тейлеп тур мен,
Буянныг шажынчыларга тейлеп тур мен,
Хары угда үжелдирзинге тейлеп тур мен.
Сүзүглеп
чүдүүрүнге
төлептиг
ыдыктыгларга
Чүрээм ханызындан бүзүрелим илередип,
13
Октаргайда чеже хире доозунчугаш бар
болдур, ол хире мага-бодум көвүдеткеш,
тейлеп тур мен.
Бузут-нүгүл үүлгедигден ойталааштың,
Буян кылып, чаагай үүле арбыдадып,
Калчаа сеткил оожургадып томаартыры –
Камгалакчы Будданың өөредии ол.
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ШИГЕМУНИ (ШАКЪЯМУНИ)
2. Мандыланы өргүүрү
Бүгү өртемчейни өргүп тур мен.
Ом ваджра буми а хум,
Ом ваджра реке а хум.
Демир херим хаажылаан
Делегейниң алдын таваа бо:
Ооң дал ортузунда Сүмбер-Уула,
Чөөн талазында Лукпакбы дип,
Мурнуу талазында Чамбы дип,
Барыын талазында Балаңчы дип,
Соңгу талазында Даминең.
Чөөн диптиң чанында Лу болгаш
Лувак деп ортулуктар,
Мурнуу дипте Ыңаяп
болгаш Ыңаяпшен,
Барыын дипте Ендан болгаш Ламчыкдүү,
Соңгу дипте Дамынең болгаш Дамынеңкида.
Ол бүгү диптерниң иштинче
Эртинелиг дагны, күзел күүседир ыяшты,
Эртинелиг инекти, эгээртинмес дүжүттү,
Эртинелиг хүртүнү, эртинелиг чинчини,
Эртинелиг кадынны, эртинелиг чаанны,
Эртинелиг аътты, эртинелиг шериг баштыңын,
Эртинелиг чөвүлекчини, эртинелиг бумбаны база
Өңгүр чечектерниң дизиин,
Өртемчейниң чечектерин, артыш-күжүлерни, чулаларны,
Айдыс чыттыг аржаан сугну өргүп сунган кыс
бурганнарны, Айны, Хүннү, эртинелиг чаглакты,
Тиилелгениң чанзан тугун
14
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ШИГЕМУНИ (ШАКЪЯМУНИ)
Бурганнарның болгаш кижилерниң оранында
Эн-не дээре үнелелдиг чүүлдерни
Дилеп тыпкаш, дөгерезин өргүп сундум.
Мандыланы өргүүрүнүң кыска хевири:
Шак бо бүгүнү сагыш-сеткилим ханызындан
Айга, Хүнге, Сүмбер-Дагга каастаткан,
Ыдык Башкыларга – Үндезин Башкымга,
Артыш-шаанак, күжү чыды айдызап кээр,
Өөредигниң салгал дизиин
Айыраң каас чечек шыпкан шак бо черни
Үспейн чоруур Башкыларга,
Авыралдыг буддаларга өргүп тур мен.
Шигемуни болгаш Базырдары буддаларның,
Амылыглар дөгерези аас-кежиктиң
Санап четпес өске бүгү бурганнарның
Арыг оранынче аъттаныр-ла болзунам!
Чаяалгазы болу берген Зонхабага өргүп тур мен.
ОМ САРВА ТАТХАГАТТА ИДАМ ГҮРҮ
Амылыглар бүрүзүнүң аас-кежиин, чаагай
РАТНА МАНДАЛА КАМ НИРЬЯ ТАЯМИ
чоруун авыралдап чоруңар дээш,
Өргүп сөңнээн өргүлүмнү өөрүшкүлүг хүлээп
алгаш, ал-бодум айызаңар.
15
Мандыла өргүлүнүң соонда дараазында тариналарны номчуп болур силер:
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ОМ МУНИ МУНИ МАХА МУНИЕ СУУХА (Бурган Башкы Будда Шигемуниниң);
ОМ МАНИ ПАДМЕ ХУМ (Арыяа-Баала бурганның);
ОМ АРА БАЗАНА ДИ (Манзышири бурганның);
ОМ ВАДЖРА ПАНИ ХУМ ПАТ (Очурпаанай бурганның);
ОМ АМАРАНИ ЗЕВАНДАЕ СУУХА (Сенди-Айыыжы39 бурганның);
ОМ БРУМ СУУХА ОМ АМРИТА АЮРДАДЕ СУУХА (Ушнишавиджая 40 бурганның)
ОМ ТАРЕ ТУТАРЕ ТУРЕ МАМА АЮРБУНИЕ ДЖНЯНА ПУШТИМ КҮРҮ СУУХА
(Авыралдыг Ак-Тарийгиниң41);
ДАТАЯТА ОМ БИХАНЗЕ БИХАНЗЕ МАХА БИХАНЗЕ РАДЖА САМУТГАДЕ СУУХА
(Эм-Оточу42 бурганның /Менла бурганың/);
ОМ ТАРЕ ТУТАРЕ ТУРЕ СУУХА (Ногаан-Тарийгиниң43).
ШИГЕМУНИ (ШАКЪЯМУНИ)
Тариналарны 7, 21, 108 болгаш оон-даа хойнү номчуза улам эки.
Тариналар номчулгазының соонда мандыла өргүлүнүң ёзулалын база катай кылыры чугула. Ук ёзулалдың
кыска азы узун хевирлериниң кайызын кылыры өргүл кылып турар кижини күзелинден хамааржыр.
16
БУРГАН БАШКЫ БУДДАГА МАНДЫЛА
ӨРГҮҮРҮНҮҢ ЕЗУЛАЛЫ
ШИГЕМУНИ (ШАКЪЯМУНИ)
3. Далай-башкыга узун назын
йөрээген мөргүл
Aac-кежик, буян-чолдуң үнген дөзү,
Энерелдиг Арыяа-Баала чаяалгазы –
Авыралдыг Далай-Лама Тензин Гьяцо
Эгиир шагда, Харлыг Даглар Оранынга
Аравыска амыр-тайбың чурттап артсын.
4. Ёзулал эрттиргениниң буянын
өскелерге тураскаадыры:
Чалданыш
чок
Манзышириниң,
44
Самантабаадраның
Сарыылының мергенинге чедер дээштиң
Төлеп үүлем буянныг хавыяазын
Дөгерезин амылыгларга тураскааттым.
Үш үениң чаларакчы Ыдыктыгларының
Эң-не дээди номналының ачызында
Эки кылган ажыл-ижим бүгүдеге
Үргүлчүнүң дөмек-дуза болуп чорзун.
5. Ыдыктыг Өөредигниң мандып
сайзыраарын йөрээген мөргүл
Aac-кежик, буян-чолдуң, эге дөзү –
Алыс-шынныг Өөредиг сайзыразын!
Арыг Дхарма нептереткен буянныглар
Аравыска амыр-тайбың чурттап артсын!
Буян-чолдуң, чыргал-дыштың алдын булаа –
Будданың Өөредии чечектелзин!
17
ХҮН БҮРҮДЕ КЫЛЫР ДАЯАН-МЕДИТАЦИЯНЫҢ
ЧАЛБАРЫГ-МӨРГҮЛДЕРИ
Геше Джампа Тинлей
БАЗЫР-САДЫ
ХҮН БҮРҮДЕ КЫЛЫР ДАЯАН-МЕДИТАЦИЯНЫҢ ЧАЛБАРЫГ-МӨРГҮЛДЕРИ
1. Очалаңны сагыш-биле арыглаары
Оран-делегей очалаңдан адырлып, хиндиинде хир чок, адыш дег дески, эртине дег кылаң
болзун.
2. Арыг чаагай өргүлдерни өргүп сөңнээри
Самантабаадраның өргүл-сөңү дег, бурганнарның болгаш кижилерниң боттуг болгаш
бодал-сагыжы-биле кылганы өргүлдери чер-делегейни чедиштир долар-ла болзунам
18
3. Авыралды сагыш-биле көрүп сеткиири
Баарымда чаптылган делгем черде бадма чечекке, хүн биле айга чайынналдыр бүргеткен,
чымчак ширээ-олбуктуг, арзылаңның түрүн сиилбээн дүжүлгеде мээң хамык хайыралдыг
башкыларымның буян, чыргал, авыралын бодунга бүрүн сиңирип ап бодараан Будда
Шигемуни чаларап саадаан, ону долгандыр ыдык Өөредигниң үзүктелбес салгал-дизииниң
күрү-башкылары, ол ышкаш идамнар, буддалар, бойду-садылар, шравактар,
пратьекабуддалар, кудай-дээрниң ханды болгаш хандымаа бурганнары база Дхарманың
сагыызын доскуулдары хүрээлей тургулап алган турлар.
ХҮН БҮРҮДЕ КЫЛЫР ДАЯАН-МЕДИТАЦИЯНЫҢ
ЧАЛБАРЫГ-МӨРГҮЛДЕРИ
4. Авырал дилээрин өөскүдер чылдагааннарны чаяары
Мен болгаш мээң хамык эриг чүректиг аваларым, бистер дөгере очалаңның хилинчээниң
эрээзинден коргуп сүртээш, хоргадалдың дың чаңгыс идегелдиг магадылалы – Будда,
Дхарма, Сангханы дуза дилеп кыйгырдывыс. Бо хүнден эгелээш, угаан-сарыылывыс чырып
арыгыже чедир Уш Эртинениң авырал-буянын камгалал кылдыр хүлээп алдывыс.
5. Авырал дилээриниң кыска мөргүлү
Бузудувус арлып, сарыылывыс чырыгыже, Будда, Дхарма, Сангхадан хайыра камгалалды 19
ал-бодум, амылыг чүүлдер-биле кады авыралдап, чалбарып, идегеп диледивис.
(7, 100 азы оон-даа хӨй катап номчуп болур.)
БАЗЫР-САДЫ
6. Бодхичиттаны (энерелдиг ээ көрүүшкүннү) чаяары
Ачы-буян тарып үлээр ыдык сеткил ачызында арыг чаагай энерелди шиңгээдип ап
шыдапсымза, амылыг-ла амытан бүрүзүнүң чыргалы дээш, авыралдыг Будданың деңнелинге
ыяап чедейн.
( 3 катап номнаар.)
ХҮН БҮРҮДЕ КЫЛЫР ДАЯАН-МЕДИТАЦИЯНЫҢ
ЧАЛБАРЫГ-МӨРГҮЛДЕРИ
БАЗЫР-САДЫ
7. Арыгланыры база маңнай-таалалды сиңирип алыры
Авырал дилээннерим шуптузунуң чүрек-теринден чырык херел, чулук-ханды саарыл-дыр
аттыгып турар, олар меңээ, амылыг амытан бүрүзүнге сиңип эзилгеш, ёозажок үүледен,
ёралыг моондактан арыглап, чурттаар назынны узадып, алыс шынныг Өөредиг – Дхарманы
шиңгээдип алырынга ачы-буянны, чаагай мөзүнү болгаш чедимчени арбыдадыр берип
турлар.
8. Дөрт хемчээли чок буянныг үүлени чаяары
Амылыг-ла амытан чыргалдыг-ла болзунам. Амылыг-ла амытан човулаңдан адырлыр-ла
болзунам. Кезээ шагда кым-даа, чүү-даа кежик-чолдан чарылбас-ла болзунам. Амылыг-ла
амытан өш-өжээн чок, Амыр-дыштыг, өртег-хүлүг чок чоруур-ла болзунам.
9. Чырыткылыгның ачы-буянын кыйгырып мөргүүрү
О амылыг амытанның Камгалакчызы, каржы-дошкун четкерлерниң, аг-шериин хайыра
чок кыра шапкан Улуг Маадыр, О Чыргалдыгның чыргалдыы, бүдүү билир ыдык Хуулгаан,
шавыларың эдерткештиң, шак бо черте көтүп, чаларап кээп көрүңерем.
20
ХҮН БҮРҮДЕ КЫЛЫР ДАЯАН-МЕДИТАЦИЯНЫҢ
ЧАЛБАРЫГ-МӨРГҮЛДЕРИ
10. Чеди кезек (йөрээлдерлиг) мөргүл49
Мага-бодум, сөс-домаам, угаан-сарыылым-биле Баарыңарга дыка чөпшүл калбара дүжүп
тейледим. Өргүл-сөңүмнү арыг сеткил ханызындан өргүп, мурнуңарга салып, чалбарып
сундум. Кайы-бир шагда үүлгеткен халаптыг хай-бачыдым дээш сагышсырап аардым.
21
Амылыг-ла амытан бүрүзүнүң ачы-буянынга амырап өөрдүм. Очалаңдан хосталып,
арыгланмаан щаавыста, маңаа саадап артып калып көрүңер.
Дхарманың хүртүзүн бистер дээш тырыкылай долгап шимчедиңер. Чырыткылыг сарыыл
чедер сорулгамга бар-ла турган буянымны бараалгаттым.
БАЗЫР-САДЫ
ХҮН БҮРҮДЕ КЫЛЫР ДАЯАН-МЕДИТАЦИЯНЫҢ
ЧАЛБАРЫГ-МӨРГҮЛДЕРИ
11. Мандыла сөңү
Амылыг амытан бүрүзү арыт чаагай авыралдыг черде амыдыралга ханып таалазын дээш,
айдыс чыттыг аржаан~биле хандылаан, айыраң каас чечек-биле шиметтинген черни, өндүр
улуг Сүмбер-Ууланы, дөрт дипти, хүн биле айны Буддаларның оран-делегейинге бодумнуң
өмүнээмден өргүл кылдыр сөңнедим.
Чилби хайындырар чүүлдер, чүректиң дүвүрели азы көөр хөөн чок чорук, эш-өөр, хары
улус, дайзыннар; байлаавыс болгаш мага-бодувус өөрүшкү-маңнай-биле кады өргүл кылдыр
сөңге барды. Ол-ла бүгүнү оваарып-болгаап, хүлээп ап көр, үш оо-хоран бисти моон соңгаар
хораннавас болзун дээш авыралдап, айдызап бер.
ИДАМ КҮРҮ РАТНА МАНДАЛА КАМ НИРЬЯ ТАЯАМИ
БАЗЫР-САДЫ
22
Башкыларга чалбарыглар
Угаан-сарыылдьщ чырыткылыг ыдык сүлдезинге база шынныг орук-чолду айтып
номнаан Өөредигниң салгал-дизии болган башкыларга чалбарыглар
О авырал-буянныг ук-дөзүм ачылыг башкым! Бажымда оваадай болган бадма чечек-биле
айга саадап көр, бодуңнуң, өндүр болчумуң-биле мага-бодуңнуң, чугаа-домааңның, болгаш
угаан-сарыылыңның эки мөзүзү, ачы-буяны-биле мени авыралдап шаңнап өршээ.
Тайылбыр: Силерниң дазыл-дөстүг күрү-башкыңар бажыңарның тейинде саадапкан, дараазында айытканы
ёзугаар силерниң-биле кады чалбарып олурар кылдыр сагыжыңарга дүүй бодай кааптыңар.
БАЗЫР-САДЫ
О мага-боду хемчээл-биле хемчээтгинмес чаагай мөзү, ачы сиңген сөс-домаа амылыг
амытанның күзээн соруун чогудуп бүдүрген, угаан-бодалы бар-ла чүүлдү өттүр көргеп
энерелдиг Будда Шигемуни, силерни кыйгырып чалбардым.
О тынгарыкчы сүзүк-номнуң башкылары, эңме-тикчок өндүр херектерниң чаяакчылары:
кызыгаар чок угаашкынның оруун чаяап айыткан онза хүндүткелдиг Майтрея52, Авыралдыг
Асанга53, Васубандху 54 болгаш өске арткан энерелдиг башкылар, силерни кыйгырып
чалбардым.
23
Башкыларга чалбарыглар
БАЗЫР-САДЫ
О дүп чок эртем номналының сүзүк-сагылгазының башкылары: эң-не ак, билдилиг орукту
чаяап айыткан: Онза хүндүткелдиг Манзышири, Нагарджуна55, Чандракирти56 болгаш өске
арткан энерелдиг башкылар, силерни кыйгырып чалбардым.
О эртинелиг тариналар номналының сүзүк-сагылгазының башкылары: тантраның оруун
чаяап айыткан Чаалакчы Ваджрадхара57, Тилопа58, Наропа39 болгаш өске арткан энерелдиг
башкылар, силерни кыйгырып чалбардым.
О Бурунгу Кадам60 номналының сүзүк-сагылгазының башкылары: кызыгаар чок
угаашкын болгаш эң-не ак, билдилиг оруктарны бириктирип, чаяап айыткан Ийиги Будда
Атиша61, Дромтонпа62, Геше Потова63 болгаш өске арткан энерелдиг башкылар, силерни
кыйгырып чалбардым.
О Чаа Кадам номналының сүзүк-сагылгазының башкылары: сутра64 биле тантраны65
бириктирип, айтып сургаан Онза хүндүткелдиг Зонхаба, Чамбал Гьятцо66, Кхедрубдже67
болгаш өске арткан энерелдиг башкылар, силерни кыйгырып чалбардым.
24
Угаан-сарыыл чагырып чадаан, мурнундагы бүгү буддаларның сургаалынга томаарбаан
дошкуннарны алалавайн, оларны өөделиг өөреникчилер дег көрүп, сагыш човаан,
ачы-буянныг, энерелдиг башкым, силерни кыйгырып чалбардым.
Башкыларга чалбарыглар
Дараазында үш чалбарыгны үш катап катаптаңар
БАЗЫР-САДЫ
Ачы-буянныг башкызын хүндүлевезинден эгелээш, ийи арынныын иле чокка
чажырыптар чаңга чедир хамык-ла үен-даян сагыш-бодалдарывыс хайлып эстигиже, меңээ
болгаш мээң бүгү аваларымга хей-аът чүглээр авыралың хайырлап өршээ.
Ачы-буянныг башкызын хүндүлээринден эгелээш, чаңгыс аай дээди медерелге чедир 25
чаагай арыг сагыш-бодалды шалып дүрген бодарадыр дээш хей-аът чүглээр авыралың
хайырлап өршээ.
Даштыкы, иштики даржык-доктарның когун үзе шавар кылдыр хей-аът чүглээр авыралың
хайырлап өршээ.
Арыгланыры болгаш моңнай-таалалды сиңирип алыры
Бүгү-ле ыдыктыг амытаннарның чүректеринден чырык болгаш чулук-ханды саарлып
туру; бүгү таланың арыглалын база маңнай-таалалды олар биске сөңнеп, өргүп турлар.
Башкыларга чалбарыглар
БАЗЫР-САДЫ
Орук-чолдуң чадаларынга, хамааржыр мөргүл
Чүзүн-бүрүн чаагай чоруктуң аттыгып үнген алдын булаа–ачы-буянныг, авыралдыг
башкымга ынанган идегелим – орук-чолумнуң, эге ужу. Ону угаап билиринче, аңаа
бады-шынныг бараан болуп, сүзүглеп сагыырынче мени йөрээ...
Өртемчейде кижи амытанның амыдыралы ооң бүгү хосталгазы-биле катай-хаара эң-не
ханы уткалыг ховар дээн чаяалга-дыр. Ооң алыс ужурун хүннүң-даңның эдерип сагыыр
болганымда, ону угаап билиринче мени йөрээ...
Мээң мага-бодум, сугнуң көвүү дег, эстип-хайлып, дыка дүрген өлүп бар чыдар,
мага-боттан чарылбас хөлеге дег, өлүм соонда үүлемниң үре-түңү көстүп келир.
Чүнү кылып турарымны кезээде оваарып, халаптыг үүлгедиглерден ойлап, ачы-буян, эки
мөзү байлактарын шиңгээдип алырым дээш, ол-ла бүгүнү кезээде утпайн чоруурумну меңээ
йөрээп айыза.Сансараның маңнай-кежиктери хоозун: олар чүгле човулаң халдадыр боордан,
долу мага ханыышкынны биске берип шыдавас. Ындыг болганда, ынаныштыг
ачы-буяның-биле ылаптыг хосталганың чыргалаңынче чүректиң арыындан чүткүлүмнү
чүглеп, мени башкарып көр.
26
Башкыларга чалбарыглар
БАЗЫР-САДЫ
Бо арыг чаагай чүткүл, чайгылыш чок кичээнгей база улуг оваарымча-серемчи меңээ
чаяаттынар кылдыр ыдык йөрээлиң берип хайырла, чүге дизе амы-хууда арыглал-хосталдың
сагылын четтирери – мээң сүзүк-сагылгамның алыс үндезин дөзү болуп турар болгай.
Мээң бүгү эриг баарлыг аваларым, мээң бодум ышкаш, сансараның далайында
дүжүп-дүлнүп турар. Очалаңдан божуу-дүрген оларны чарып алыр дээш, энерел, ээ
көрүүшкүн– бодхичиттаны бодумга сиңирип алырым-биле сүзүк-сагылганы хайырлап, мени
йөрээ.
27
Ындыг-даа бол, чүгле ооң-биле кызыгаарлангаш, мөзү-шынарның үш кол үндезини чокта,
мен Будда болуп шыдавас мен, ынчангаш бойду-садының сагылдарын боттандырарынга
күш-шыдалды тып алыр дээш авырал-йөрээлди дилеп чор мен.
Угаан-сарыылымны оюн-тоглаадан чавырып, угаашкынның алыс шынныг ужурун чиге
үттеп-сургап, Випашняның68 болгаш Шаматханың69 чаңгыс аайлашкаан катай-хаара
шиңгээдип алырынче мени йөрээ.
ГҮРҮ - ЙОГА70
Башкыларга чалбарыглар
(Ам угаан-сарыылды кижизидери-биле даяан-медитацияның бодунче шилчиңер.)
БАЗЫР-САДЫ
Будда Шигемуниниң тариназы: ОМ МУНИ МУНИ МАХА МУНИЕ СУУХА
ОМ А ГУРУ ВАДЖРАДХАРА ВАГИНДРА
Авыралдыг Далай-Ламаның тариназы: СУМАТИ ШАСАНА ДХАРА САМУДРА ШРИ
БХАДРА САРВА СИДДХИ ХУМ ХУМ
Чанрайсыг (Арыяа-Баала) бурганның ОМ МАНИ ПАДМЭ ХУМ
тариназы:
Тарийгиниң тариназы: ОМ ТАРЕ ТУ ТАРЕ ТУРЕ СУУХА
МИГ МЕД ЗЕВИ ТЕРЧЕН ЧЕНРЕСИГ
ДИМЕД КЕВИ ВАНБО ЧАМПЕЛЯҢ
Мигзем: ДҮДБҮҢ МАЛУЙ ЖОМЗЕД САҢВИДАГ
ГАНЧЕН КАВИ ЗУКЬЯҢ ЗОНХАБА
ЛОПСАҢ ДАГБИ ШАВЛА СОЛВАДЕБ.
28
Башкыларга чалбарыглар
БАЗЫР-САДЫ
Шажынчы ачы-буянны бүгүдеге бараалгадып өргүүрү
Орук-чолдуң чадаларынга сүзүк-бүзүрелим-биле чедип алган ачы-хавыяамның
күжү-биле амылыг амытан бүрүзү шак ынчаар иженир аргалыг-ла болзунам.
Сеткил-чүрээ, үпчү-боду човулаңдан саргып ыстаан амылыг амытан чежемейниң-даа хөй
бол, мээң ачы-хавыяамның күжү-биле олар хилинчээнден адырлыр-ла болзунам, олар бүгүде
мөңге өөрүшкүнү, аас-кежиин тыварла болзунам.
Амылыг амытан бүрүзү-ле кижилерниң болгаш бурганнарның аас-кежиин четтирер-ле
болзунам, даржылгалыг сансара эстип өшсүн дээш, дарый дурген арыглал-хосталга чедер-ле
болзунам...
Өндүр делгемни чавылдыр долган амылыг амытан бүгүдээзиниң чаагай чоруу дээш,
Манзыширинии дег мерген угаанны, Авалокитешвараныы дег кээргээчел чымчак сеткилди,
Ваджрапанинии дег эннежиг чок күштү шиңгээдип алыйнам.
29
Башкыларга чалбарыглар
БАЗЫР-САДЫ
Будданың номнап айытканы Дхарма– хамык-ла сагыш аарыын намдадыр кайгамчык
аржаан шынарлыг эң-не эки эм-дом. Өндүр делгемни шыгырт кылдыр долган ертемчейлерге
шак ол Дхарма-эртине октереп нептерээр-ле болзунам.
Амылыг амытан бүрүзүнүң мээ-медерелинге авыралдыг Будда, Дхарма, Сангхага аажок
улуг бүзүрел төрүттүнер-ле болзунам, ооң-биле кады Үш Эртинениң чаагай таалалын олар
четтирер-ле болзунам.
Моон соңгаар шак бо өртемчейден эттинмес аарыгларның, аш-чуттуң, дайын-чааның
човулаңы тайлып чидер-ле болзунам, чер шимчээшкини, өрт, үер, шуурган, өске-даа халаптар 30
ера-уржуун халдатпас-ла болзунам...
Хамык-ла амылыг амытан, хайыралыг аваларым, чырыткылыг оожургалдың
орук-чадаларын уштап-баштап айыткан энерелдиг башкыларга ужуражып дужар-ла
болзунам. Олар чолдуң бо оруунга кирип, чырыткылыг оожургалдың езулуг тамчыынга
чедер-ле болзунам.
Буддаларның, болгаш бойду-садыларның авырал-йөрээлиниң, эки херектерниң алыс
шынныының ачызында база арыг чаагай өндүр чүткүлүмнүң күжү-биле мээң мөргүлдерим
чогуп бүдер-ле болзунам.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
Геше Джампа Тинлей
САМАНТАБААДР
ААС-КЕЖИИН КАНЧААР ЧЕДИП АЛЫРЫЛ
АЗЫ XYH БҮРҮНҮН АМЫДЫРАЛЫНГА ӨӨРЕДИГ - ДХАРМА
(Дөртен Бир Сургаал)
Бо номда кирген Дертей Бир Сургаал геше Тинлей башкының Бурятияның, Тываның,
Калмыкияның чонунга тускай чыып тургусканы Сургаалдары болур. Ында кижи бүрүзүнүң
хүн бүрүде амыдыралынга дыка херек буддисчи чагыг-сүмелерни допчузу-биле мөөңнеп
бижээн. Ол Дөртен Бир Сургаал бо-дур:
1. Дириг амытаннар кылыр чүүл чогундан эвес, а канчаар шын хөделирин билбезинден
човулаң көруп чоруурлар.
2. Шын
хөделип өөренир дизе, чунуң-даа мурнунда амыдыралга тодаргай
угланыышкынны тып алыры чугула. Будданың өөредии шак ол тодаргай угланыышкынче хөй
санныг айтылгаларны биске берип турар. Ону дилеңер.
31
Бисти хинчектениринче чыгап кээр бистен аңгы турар тускай дээди күштер чок; бүгү
чүүл бистиң амыдыралчы дуржулгавысты канчаар билип турарывыстан хамааржыр.
Хинчектенип азы өөрүп чоруурувуска хамаарыштыр угаан-сарыылдың кончуг улуг
ужур-уткалыы моон илдең-дир.
4. Чулээн тудум-на, улам узап озер сал дег, очалаң оранының ажыл-херектери кажан-даа
адакталбас. Ынчангаш саадал чокка Дхарманы шиңгээтпишаан, ону амыдыралыңарга
боттандырып кириптиңер.
5. Адыр баштыг ине-биле пөс даараттынмас. Ол ышкаш аңгы-аңгы тоо быдаргай
чүүлдерже чүткүүр болза, алыс сорулганы чедип аары болдунмас. Чаңгыс тодаргай
угланыышкын шилип аары кончуг чугула.
72
6. Бистиң медереливис аффект-клешилерден
(медерелдиң хирлениишкиннеринден)
бүрүнү-биле арыгланы берип шыдаар, чүге дээрге ол аффектилер медереливистиң алыс
бүдүжүнге чүүлдешпес болгаш арыг сугда балар ышкаш болур.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
3.
САМАНТАБААДР
32
Будданың бүдүш байдалы силерниң даштыңарда деп бодаваңар. Ол силерниң
угаан-сарыылыңарның чажыт булуңунда, кижи ынаар чадаг кылаштап четпес.
Угаан-медерелиңерни арыглап каапкаш, олче чеде бээр силер.
8. Кемдевес деп бодаар болзуңарза, бажыңның, таваан салбайн чыткаш, крышазын тудуп
үндүрбеңер. Шажынчы амыдырал база ындыг – бедик чүүл быжыг үндезинге даяныр
ужурлуг.
9. Кандыг-бир ажыл-херекти кылып шыдавазы – дүүрээр чылдак эвес-тир, а кандыг-бир
ажыл-херекти кылып шыдаары– ол хөлзээр чылдак база эвес болгай. Ынчаарга хөлзээн ажыы
чүл? Аас-кежиктиг болуңар!
10. Даартагы чагдан бөгүнгү өкпе дээре. Силер бар чүвеңерге сеткил ханып чоруңар.
11. Өске кижини силерниң орнуңарга эмден ижип көр деп дилээш, аарыыңарны эмнээри
болдунмас. Экиртиптер эм болур Дхарманы боду четтиргени черле дээре. Ынчаар дизе, шын
эмнээшкинни айтып берип шыдаар ёзулуг эмчи херек.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
7.
САМАНТАБААДР
33
Шиитпирлээр ужурлуг айтырыг алыс боду улуг болбас. Оон өске үүрмек
айтырыг-биле деңней көөрге, ол улуг ышкаш сагындырар. А бир эвес силерниң бажыңарны
муңгашталдырган айтырыгларны өскелерге таваржып чоруур аар-берге ужуралдарга деңнеп
көөр болзуңарза, ынчан силерниң бергезинип турар айтырыыңар дораан-на бичежек апаар.
13. Кылаштап өөренип албайн чыткаш, маңнаар деп кордаваңар. Эге дээрезинде силерниң
деңнелиңерге чогужар шажын өөредиинден туттунганы-ла чөп.
14. Силерниң хинчек-човалаңыңарның, дың чаңгыс үнер дөзү – бодуңарның-на шын эвес 34
ажыл-чорудулгаңар, хөделиишкиннериңер-дир. Канчаар хөделип, чүнү кылып чорууруңарны
үргүлчү хайгаараңар.
15. Үргүлчү тайбың сагыштыг болгаш бодамчалыг чоруп өөренип алыңар.Тайбың
сагыштыг болгаш бодамчалыг чоруур болзуңарза, силерниң хөделиишкиннериңер
тургустунган
байдалга
чүүлдежип,
кезээде
чогумчалыг
эвес
сагыш-сеткил
хайныгыышкыннарындан хостуг угаан-сарыылдыг бооп артар силер.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
12.
САМАНТАБААДР
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
Күчүлел болгаш көөр хөөн чогу аас-кежик эккелбес – хөй тулчуушкуннарга тиилекчи
болуп үнген кижээ безин ындыг.
17.
Кээргээр сеткил (энерел) чокта, мерген угаан кургаг болгаш хоралыг. Мерген угаан
чокта, кээргээр сеткил согур болгаш күш чок. Мерген угаанның, кээргээр сеткилдиң
кайызының-даа үнези дең.
18.
Материяның үүрмек кезээн безин чок кылып, бүрүнү-биле узуткаары болдунмас.
Ындыг болганда угаан-сарыылды бүрүнү-биле чок кылып болур бе? Ол өлүм соонда безин
улаштыр бар бооп артар.
19. Шыдаар шааңар-биле оскелерге дузалаарын кызыдыңар. Оларга өөрүшкү хайырлап
шыдавас-даа болзуңарза, оода хора халдатпаңар. Эң чугула буддисчи сургаалдарның бирээзи
ол-дур.
16.
САМАНТАБААДР
35
Челээш сүргеш, хол куруг ээп кээр силер. Силер чүгле бо чуртталганың
ажыл-херектери-биле бодуңарны кызыгаарлаар болзуңарза, хол куруг артар силер, ынчангаш
кижилерниң делегейинге төрүттүнгеш, тып алганыңар үнелиг амыдыралыңарны хей черге
төтчеглевеңер.
21. Эң-не күштүг диңмирээшкин безин анаа бир хоозун дааш-тыр. Шак-ла ынчаар эң-не
диңмиттиг алдар, өлүм шагы кээрге, хоозун дааш апаар. Бодуңарны төөретпеңер.
22.
Дхарманы билбейн чыткаш, медитациялаары (даяан кылыры) буду чок кижээ даг
кырынче чүткээнинге демей. Даяан чокка Дхарманы билип аар деп оралдажыры, челээш
сүргенинге бир дөмей. Ынчангаш чаңгыс талалаарынче сундукпаңар.
23. Тодаргай угланыышкынны билбейн чыткаш, маңнаан херээ чок. Шак-ла ынчаар,
медитацияны шын кылып билбейн чыткаш, дагларже ырап чорупкаш ону кылыр деп
оралдашкан херээ чок.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
20.
САМАНТАБААДР
36
Мерген угаанче баштайгы базым– бодунуң четпестерин көрүп каары. Ынчангаш
чүнү-даа мурнай бодуңарның четпестериңерни эдиңер.
25. Килеңге башкарткан ажыл-чорудулгаңар, хөделиишкиннериңер бодуңарны холга ап
шыдавазыңарны, оон ыңай чиге бодап база көрүп шыдавас апарганыңарны херечилээр. Ол
дээрге дыка озалдыг орук-тур.
26. Бодуңарның өштүг кижиңер дугайында соора бодаваңар. Силерниң өштүг кижиңер,
Кызыл хоорайның агаары дег, өй-өйде чүдерээш, өй-өйде аязыр, ол доктаамал бүргег турбас.
27. Тургустунуп келген байдалче удурланыкчыңарның үзел-бодалы-биле көрүптер
болзуңарза, айтырыгны шиитпирлээриниң, ёзулуг оруун улам тода көрүп каар силер.
28. Хай-чагырга чок угаанга мерген угаан болгаш кичээнгей мөөңнээшкини бирикпес;
мерген угаан болгаш кичээнгей мөөңнээшкини чокта, оожургал чок; а оожургал чок кижээ
аас-кежик турар бе?
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
24.
САМАНТАБААДР
37
Силерде арыг сеткил чок болза, медерел илередиин ойнап көргүспеңер. Өжээргээн
бодалдарның силерни хөделиринче чыгаарын болдурбаңар. Силерниң талаңардан өөскээн
өжээргелдиң хай-чагырга чок илерээшкини өскелерге чугле харыы ожээргелди тывылдырар.
Шак ындыг чөрүлдээ – бооп болгу дег чөрүлдээлерниң эң доразы-дыр. Ылаптыы-биле
Буддага чүдүп-сүзүглээн хамык улус оон чайлаарын кызыдар ужурлуг.
30. Бодуңарны хай деп, медерелиңер арыглаңар, ынчан болбаазын апаар силер;
бодуңарны угаап билип алыңар, ынчан очалаңдан хосталганы чедип аар силер.
31. Бодуңарның угааныңарны байгы ак сеткилдииңер-биле кижизиткен болзуңарза, ынчан
дээди оожургалды көре бээр силер.
32. Амыр-дышты дашкаартан дилевеңер, ону угаан-медерелиңерниң иштинден дилеңер.
33. Даяанның мергежилин билип апкан болзуңарза, ол силерниң кандыг-даа
ажыл-чорудулгаңарга,
хөделиишкиннериңерге
илерей
бээр;
ынчан
силерниң
мага-бодуңарның,
чугааңарның
болгаш
бодалыңарның
кылганы
кандыг-даа
ажыл-чорудулгалары, хөделиишкиннери болбаазын апаар.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
29.
САМАНТАБААДР
38
Даяан кылырының чаңчылдары шуут-ла быжыга бергижеге база силерниң ийиги
бүдүжүңер апаргыже чедир шажынчы шиңгээдигни соксаткан херээ чок. Чүгле ынчан
аффектилерни (угаан-медерелдиң хирлениишкиннерин) оларның тыптып кээр үезинде-ле үзе
шаап шыдаар силер.
35. Өске кижээ хора халдадып тура, силер бодуңарга дооразындан хора халдадып
турарыңар ол. Өске кижээ дузалап тура, силер бодуңарга дооразындан дузалап турарыңар ол.
Мерген угаанныг болуңар, өске улуска дузалаңар.
39
36. Ынакшыл болгаш кээргээр сеткил – амыдыралыңарда кол чүүл ол-дур; олар-ла
силерде бар болза, алызында барып аас-кежикти чедип аар силер.
37. Чугле боду дээш сагыш човаары – хамык аас-кежик чок чоруктуң үнер дөзү-дур.
Мерген угаанныг боор дизиңерзе, өске улус дээш бодуңардан артык сагыш човаңар.
38. Бодуңарны дилеп эгелээр болзуңарза, тыппас силер. Ындыг-даа болза, ол дээрге
силерни шуут чок дигени эвес-тир; харын бодувусту мындыг бис деп бодаарывыс дег, ындыг
хевирлиг эвезиңерни бадыткап турары ол-дур.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
34.
САМАНТАБААДР
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
39. Шуньятаны
САМАНТАБААДР
(хоозун шынарны, орустап: пустотность) билип албайн чыткаш, бодун
бурганчыды көөрү – чугле бичии уругларның кенен бодаашкыны-дыр. Шуньятаны билип
аарга, бодун бурганга дөмейлей көөрүнүң йогазы сансараның (очалаңның) дазыл-дөзүн чок
кылыр аржаанче шилчий бээр болгаш Будданың мага-бодун, чугаазын база угаан-медерелин
чедип аарының күчүлүг чылдагааны апаар. Ынчангаш чүнү-даа мурнай бот-боттарынга
хамаарылгалыг чоруктан бүгү-ле чүүлдерниң тыптырының өөредиин билип аар дээш
чүткүңер.
40. Бот-боттарынга хамаарылгалыг чоруктан бүгү-ле чүүлдерниң тыптырының 40
теориязын шын угаар болза, хайгаарап турарыңар болуушкуннар (чүүлдер) силерни
болуушкуннарның хоозун шынарлыынга (пустотность) бүзүредир; а бодунуң ээлчээнде,
шуньятаны – болуушкуннарның хоозун шынарын билип аары бот-боттарынга хамаарылгалыг чоруктан бүгү-ле чүүлдерниң тыптырыныү өөредии бүрүнү-биле шынныг деп
быжыг бүзүрелге силерни чедирер.
Силер ынчан ийи шын эвес кызыгаарланыр чоруктан хосталы бергеш, медерелдиң алыс
шын бойдузун тып ап, аңаа бириге бээр силер.
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
Бо сургаалдарның чаңгызын-даа утпаңар, олар алдындан артык унелиг.
Амытан бурузу аас-кежиктиг-ле болзунам! Амытан бурузу човулаңдан адырлыр-ла
болзунам! Аас-кежиинден кым-даа1 кажан-даа аспазынам! Амытан бурузу өш-өжээн,
хандыкшыл чок, Амыр тайбың, чыргал дыштыг-ла чорзунам!
41.
42.
Буяныг 10 ак үүле
Мага-боттуң 3 ак үүлези: 1) Дириг амытаннарны камгалап чорууру; 2) Өскелерге бугу
таланың өргул-дузазын чедирери; 3) Өг-булезинге шынчы болуру.
Аас-дылдың 4 ак үүлези: 4) Шынны чугаалаары; 5) Өскелерниң эп-найыралын
быжыктырары; 6) Эвилең-ээлдек чугааланыры; 7) Чүгле херек үеде чугаа-соот кылыры.
Сагыш-бодалдың 3 ак үүлези: 8) Бар кежиинге сеткил ханып чорууру; 9) Хүндүлээчел
болгаш кээргээчел болуру; 10) Бурган Башкы Будданың өөредиинге бүзүреп, сүзүглээри.
САМАНТАБААДР
41
XYH БҮРҮНҮҢ АМЫДЫРАЛЫНГА
ӨӨРЕДИГ – ДХАРМА
Ыдык 5 сагыл: 1) Дириг амытанның амызын үспе; 2) Оорланма; 3) Мегелеве; 4) Эзиртир
суксун ишпе; 5) Яңганнава.
10 кара үүле
Мага-боттуң 3 кара үүлези: 1) Амылыг амытанның амызын үзери; 2) Оор херек кылыры;
3) Яңганнаар чорук.
Аас-дылдың 4 кара үүлези: 4) Мегелээри; 5) Хоп дажыыры; 6) Каржы сестер чугаалаары;
7) Хоозун чугаа кылыры.
Сагыш-бодалдың 3 кара үүлези: 8) Чазый сеткил; 9) Хора чедириксээр чорук; 10) Меге
үзел.
САМАНТАБААДР
42
ГЛОССАРИЙ
ГЛОССАРИЙ
1. Дхарма
(санскр.) – Будданың өөредии.
2. Идам (тиб.) – камгалакчы бурган. Чажыт тарина өөредиинде (санскр. ваджраяна, тиб. доржэ тэгпа) Будданың илереп
көступ кээр овуру.
3. Мандыла, мандала (санскр.), кьил-кхор (тиб.) – бурганнар ораны, октаргай тургузуун көргүскен чурук чок болза өргүл
кылыр тускай херексел.
4. Шойжуң-сүрүңмаа (тыва), дхармапала (санскр.), чө-жаң суңма (тиб.), сахиус (моол) – шажынның камгалакчызы
сагыызын бурган.
5. Сангха (санскр.) – лама-башкылар хүрээлели.
6. Өндүр үүле, парамита(санскр-), парчин чиндрүг (тиб.) – бойду-сады деңнелинге чедер дээн кижиниң эртер ужурлуг
сайзыралының 6 оруу: 1. өргүл, дана (санскр.), чинба (тиб.); 2. сагыл-санываар, шила (санскр.), цультим (тиб.); 3. Шыдамык
чорук, кшанти (санскр.), сотпа (тиб.); 4. кызымак чорук, вирья (санскр.), зонтуй (тиб.); 5. даяан – медитация, дхьяна
(санскр.), самдэн (тиб.); 6. мерген угаан, праджня (санскр.), шэйрап (тиб.).
7. Үш эртине, Триратна (санскр.), Кончоксум (тиб.) – Будда, Өөредиг-Дхарма, лама-башкылар хүрээлели–Сангха.
43
ГЛОССАРИЙ
8. Бойду-сады,
бодхисаттва (санскр.), жаңчуб-сэмпа (тиб.) – бүгү-ле амылыг амытаннарның аас-кежиктиг чоруу дээш
Улуг хөлге (санскр. Махаяна) өөредииниң оруу-биле чоруп, кызыгааржок Энерелди, Өндүр үүлени амыдыралынга
боттандырганының түңнелинде Чырык Угаанга (санскр. бодхи) четкен ыдыктыг кижи азы бурган.
9. Энерел, бодхичитта (санскр.), цзэ-ва, ниң-чжэ (тиб.), энэрэл (моол) – бүгү-ле амылыг амытаннарның
хилинчек-човулаңын кээргеп, оларга боттуг дузаны чедирип чоруур улуг сагыш човаашкыны.
10. Сансара, самсара (санскр.), кхорва, срипа (тиб.), орчлон (моол) – очалаң, човулаң ораны (төнчү чок төрүттүнериниң
база өлүрүнүң дээрбээнге алзы берген чурттап чоруур амылыг амытаннар өртемчейи).
11. Хамаарылгалыг чоруктан бүгү-ле чүүлдерниң тыптыры, пратитья-самутпада (санскр.), дэн жиң тчэл бар чжуң ба (тиб.)
– чүүл бүрүнүң бодарап тыптырының чайлаш чок хоойлузу.
12. Нирвана (санскр.) – угаанның, оожургалдың болгаш арыгланыышкынның эчис чадазынга чедери, очалаңдан
хосталыры.
13. Шравак өөреникчилер, шравака (санскр.), нян-той (тиб.) – дыңнакчылар (өөредигни дыңнап шиңгээдир арганы
ажыглап чоруур өөреникчилер).
14. Өндүр Сарыыл, бодхи (санскр.) – Чырык Угаан.
44
15. Пратьекабудда
(санскр.), раң саңкьэ (тиб.) – Будданың деңнелинге чүгле бодунуң бот-тускайлаң аргалары-биле четкен
кижи.
ГЛОССАРИЙ
16. Үш
чүүл эртем номналы – Биче хөлге өөредии Хинаяна (санскр.), тэгба чуң (тиб.), Улуг хөлге өөредии Махаяна
(санскр.), тэгба чэнпо (тиб.), Чажыт тарина (Доржу хөлге) өөредии Ваджраяна (санскр.), доржэ тэгба (тиб.).
17. Сүмбер-Даг, Сумеру (санскр.), ри-раб (тиб.) – Сүмбер-Уула. Октаргайның өзээ, бурганнар ораны эң-не бедик даг.
18. Өөрүшкү Ораны, Тушита (санскр.), Кандэн (тиб.) – бурганнар ораны. Келир уениң буддазы Майдыр бурганга
баштаткан бурганнарның делегейи.
19. Лопсаң Тагба Зонхаба (Чжэ Цонкапа) (1357-1419) – тибет буддизмниң эң күшүг школаларының, бирээзи Гэлукпа
школазының, үндезилекчизи, шажынчылар ону Бурган Башкы Будда Шигемуни-биле бир дөмей чүдүп, сүзүглеп чоруурлар.
20. Арзылаңныг дүжүлге (тиб. сэңти) – арзылаңнар көдүрүп алган турар кылдыр сиилбип чазаан ширээ-дүжүлге.
21. Бадма (бадымаа) (санскр. падмэ, тиб. пэмэ) – лотос чечээ.
22. Күрү-башкы (санскр. гуру) – лама-башкы.
23. Халап-үе, кальпа (санскр.) – октаргай системазының тыптып келгенинден эгелээш, ооң буурап чидеринге чедир үе
хемчээли..
24. Ал-бот, аас-дыл, сеткил (тиб. луй-ңаг-ид) – ак-даа, кара-даа үүлелерниң өөскүдүкчүлери.
45
ГЛОССАРИЙ
25. Үш
чүүл санываар, домба сум (тиб.) – сагылга дүрүмнер: 1. Биче хөлгеде (Хинаянада) очалаңдан чүгле бодун хостаар
сорулга-биле хүлээнип алыр сагыл; 2. Улуг хөлгеде (Махаянада) очалаңдан бүгү-ле дириг амытаннарны хостаар
сорулга-биле хүлээнип алыр сагыл; 3. Доржу хөлге (Ваджраяна) сагылы.
26. Сес күштүг күзелдер (тиб. чө-гье) – Өөредиг-Дхарманы долузу-биле шиңгээдип алырынга шаптык кадып келир
күзелдер : 1) Өнчү-хөреңгилиг бай болуксаары; 2) Өнчү-хөреңги чок ядыы болуксавазы; 3) Өскелерден артык аас-кежиктиг
болуксаары; 4) Аас-кежик чок байдалды бодунга күзевези; 5) Алдар-аттыг болуксаары; 6) Алдар-ат чок болуксавазы; 7)
Мактаттырыксаары; 8) Бактаттырыксавазы.
27. Өөредигниң делгеми (санскр. дхармадхату, тиб. чө-кү кха) – кызыгааржок Мерген-угаанның база эчис четкен
Энерелдиң биригип каттышканының түңнелинде бодарап келир болбаазын үе-девискээр. Созүглелде ол болбаазын
үе-девискээрни булут кылдыр бижип турар.
28. Чанрайсыг, Арыяа-Баала, Аволакитешвара (санскр.), Чэнрэсиг (тиб.) – энерелдиң (кээргээчел сеткилдиң)
бойду-садызы.
29. Чамыяң, Манзышири, Манджушри (санскр.), Чампэляң (тиб.) – мерген-угаанның бойду-садызы.
30. Очурпаанай, Ваджрапани (санскр.), Саңдаг, Чагна-Доржэ (тиб.) – бойду-сады. Кызыгааржок күчү-күштүң
хайырлакчызы.
46
ГЛОССАРИЙ
31. Харлыг
Оран, гаң-жэн (тиб.) – Тибет чурту.
32. Бадма чечээ дүжүлгези – буддаларның, бойду-садыларның дээш оон-даа өске буддизм бурганнарының ыдык
ширээ-дүжүлгези.
33. Шиди, сиддха (санскр.), ңойтуп (тиб.) – угаан-сарыылдың сайзыралының хуулгаазынныг апаар чадазы.
34. Ийи бужар хир, тив-ни (тиб.) – угаан-сарыылдың ийи хиргендирикчилери:
1) угаан-сарыылдың, 5 кеми, клеша (санскр.), нөн-моң (тиб.): а) мугулай, караңгы угаан, моха (санскр.), ти-муг (тиб.); б)
кылык, кродха (санскр.), шэ-даң (тиб.); в) куштуг кузээшкин, рага (санскр.), дө-чаг (тиб.); г) улуургак чорук, агра, ахамкара
(санскр.), ңа-гьял (тиб.); г) адааргак чорук, иршья (санскр.), тчаг-дог (тиб.).
2) беш кемниң салдарындан унген баларгай угаан, джнэя-аварана (санскр.), шэй-жа тив (тиб.).
35. Онгу деңнел, дашабхумика (санскр), са-чу-па (тиб.) – бойду-садының сайзыралының орук-чадаларының дөрткү кезээ
(41-50).
36. Архат (санскр.), та-жом-ба (тиб.) – Биче хөлге өөредиинде (хинаяна) шажынчы сайзыралдың дээди чадазынга четкен
ыдыктыг кижи.
37. Шакий ук – Гаутама Сиддхартха тажының (Будда Шакьямуниниң) ук ызыгууру Шакий (Шакья) хаанның төрел бөлүү.
47
Үш оран, траядхату(санск.), кхам-сум (тиб.) – очалаң оранының үш деңнелдери: А) Күзел ораны, камалока (санск.),
дө-кхам (тиб.); Б) Овур-хевир ораны, рупалока (санскр.), суг-кхам (тиб.), В) Овур-хевир чок оран, арупалока (санскр.),
суг-ме-кхам (тиб.)
40. Сенди-Айыыжы (тыва), Амитаюс (санскр.), Цэ-пак-мэ (тиб.), Цэнд-Аюш (моол) – үш узун назын бурганнарының
аразында эң кол бурган.
41. Ушнишавиджая (санскр.), Цзук-дор Нам-чжэ-ма (тиб.), Сүктер Намчылмаа (тыва) – үш узун назын бурганнарының
бирээзи, кыс бурган.
42. Ак Тарийги (санскр. Ситатара, тиб. Дол-кар) – 21 тарийгилерниң аразындан үш узун назын бурганнарының
бирээзинге хамааржыр кыс бурган.
43. Эм-Отучу (тыва), Вийдурья (санск.), Мэн-ла (тиб.) – эм-дом бурганы.
44. Ногаан Тарийги (тыва), Сияматара (санск.), Дол-чаң-ма (тиб.) – 21 тарийгилерниң аразында эң кол черни ээлеп орар
бурган. Дириг амытаннарны Човулаңдан, айыыл-халаптан дарый хостаар энерелдиг ие бурган.
45. Самантабаадра, Самантабхадра (санск.), Кун-дуу Саң-бо (тиб.) – сес Улуг бойду-садыларның (санскр.
махабодхисаттваларның) бирээзи.
ГЛОССАРИЙ
39.
48
Ханды (тыва), дака (санскр.), кхан-то (тиб.) – дээр бурганы.
47. Хандымаа (тыва), дакинья (санск.) кхан-то-ма (тиб.) – дээрниң кыс бурганы. Дээрниң кыс хөгжүмчүлери
гандхарвалардан сыр өске турушту ээлевишаан, шажынның тантра өөредииниң чажыттарын суртаалдап, хумагалап чоруур
бурганнар.
48. Мээң хамык эриг чуректиг аваларым – өлүм соонда кижи узуктел чок хөй төре-аралчыышкыннар уезинде бодунуң
уулезиниң аайы-биле кандыг-даа амытан кылдыр төрүттүнүп чораан болур, ынчангаш шажынчы кижиге бугу-ле дириг
амытаннарны бодунуң иези кылдыр хүлээп көөрү чугула. Энерелди чаяарының эң куштуг аргазы.
49
49. Дөрт хемчээли чок буянныг уулени чаяары – кызыгааржок найыралчы чорукту, кызыгааржок энерелди, кызыгааржок
аас-кежиктиг байдалды, дең-дески хамаарылганы бүгүдеге күзеп сеткиири.
50. Чеди кезек (йөрээлдерлиг) мөргүл – буянныг үүле-херектерни кылырын йөрээген номнал. Делгереңгей тайылбырын
Чже Цонкапаның “Ламрим чэнмо ” деп судурундан көр. / “ Большое руководство к этапам Пути Пробуждения ”, ” Нартанг ”,
Санкт-Петербург, 1994. Том 1, арын 360 /.
51. Дхарманың хүртүзү (санскр. дхармачакра, тиб. чо-кьи кхор-ло, моол номийн хурд) – өөредигниң (Дхарманың) ыдык
сүлдези.
ГЛОССАРИЙ
46.
Дөрт дип – Чамбы дип (санскр. Джамбудвипа, тиб. Замбулиң), Чөөн-Видех (санскр. Пурвавидеха), Барыын-Одар
(санскр. Аварагодания), Соңгу-Куру (санскр. Уттаракуру). Делгереңгей тайылбыр Васубандхунуң “Чө-ңөн зө” деп
судурунда. /Васубандху “Абхидхармакоша”, “Андреев и сыновья”, Санкт-Петербург, 1994, арын 68).
53. Майтрея (санскр.), Чам-ба (тиб.) – Майдыр бурган. Ол келир үеде Будда Шигемуниниң Өөредииниң үе-шагы төнерге
чаларап кээр.
54. Асанга (санскр.), Тогмэд (тиб.) – дөрткү чүс чылда чурттап чораан буддизмниң алдарлыг философ-эртемдени.
Йогачара деп философчу школаның үндезилекчизи.
55. Васубандху (санскр.), Жиг-ньең (тиб.) – буддизмниң алдарлыг философ-эртемдени, “Абхидхармакоша” деп
эртем-шинчилел ажылының автору, ыдыктыг Асанганың улуг акызы.
56. Нагарджуна (санскр.), Лу-дуп (тиб.) – бирги чүс чылда чурттап чораан алдарлыг философ-эртемден, 200 ажыг эртем
ажылдарының автору, оларның аразында эң-не шылгараңгай ажылы “ Муламадхьямака-карика ”.
57. Чандракирти (санскр.), Дава-Таг (тиб.) – сески чус чылда чурттап чораан философ-эртемден. Нагарджунаның
“Муламадхьямака-карика” деп ажылынга тайылбыр кылдыр бижээни ооң “Прасаннапада” база “Мадхьямакаватара” деп
ажылдары мадхьямика-прасангиктерниң (тиб. у-ма-па) эң-не дээди ажылдары кылдыр шылгараан.
58. Ваджрадхара (санскр.), Дор-чжэ Цзин-па (тиб.) – Очур хөлге өөредиинде (тантраянада) Эчис Будда.
ГЛОССАРИЙ
52.
50
Тилопа (санскр.) – тибет буддизмниң Карджупа школазының үндезилекчизи, онгу чус чылдың тончузунде буддизмни
нептередиринге бодунуң онзагай улуг-хуузун киирип шылгараан башкы.
58. Наропа (1016-1100) – тибет буддизмниң Карджупа школазының ийи дугаар улуг ламазы, Тилопаның өөреникчизи.
Кашмирге төрүттүнгеш, Тибетке ажылдап, чурттап чораан.
59. Кадам (тиб. Кадампа) – он бирги чүс чылда Атишаның “Бодхипадха прадипа” деп суртаалынга үндезилеттинип
тывылган тибет буддизмниң школазы.
60. Атиша Дипанкара Шри Джняна (санскр.), Джово Мармэзадпа Пал Эшэй (тиб.) (982-1054) – индий эртемден лама,
1042 чылдан эгелээш амыдыралының сөөлгү хүнүнге чедир Тибетке ажылдап, чурттап чораан. “Бодхипадха прадипа” база
“Бодхисаттва маньявали” деп ооң шылгараңгай ажылдары тибет буддизмниң кадампа, гелукпа школаларының дээди
номналдары бооп, ол школаларның сайзыралынга улуг деткимче идигни берген.
61. Дромтонпа, Дом-тон-па Гьелвэ-чжуңнэй, Тонпа – он бирги чүс чыл үезинде чурттап чораан алдарлыг лама-башкы.
62. Геше Потова, Ринченсал (1027-1105) – Дромтонпаның алдарлыг өөреникчизи, Будда Шигемуни Башкының
өөреникчизи архат Ангаджиниң төре-аралчыышкынының чаяалгазы.
63. Сутра (санскр.), судур (тыва), до (тиб.) – Будда Шигемуни Башкының чарлык-суртаалдары.
64. Тантра (санскр.) – угаан-сарыылдың үзүктел чок агымы. Доржу хөлге өөредииниң (Ваджраяна, Тантраяна) кыска ады.
ГЛОССАРИЙ
59.
51
Чамбал Гьяцо (1758-1804) – чырыткылыг сески Далай-Лама.
66. Кхедрубже (тиб.), Хайдыпчээ (тыва) (1385-1438) – Зонхаба Лопсаң Тагби Башкының, алдарлыг оореникчизи. Долу
ады Кхедруб Гелек Балсаңбо.
67. Випашня, випашьяна (санскр.), лхаг-тоң (тиб.) – бүгү чүүлдү баш удур билир, өттүр көөр сарыыл.
Даяан-медитацияның дээди чадазы.
68. Шаматха (санскр.), шинэй (тиб.) – угаан-сарыылдың долу оожургалы, тайбың байдалы. Даяанның бир деңнели.
69. Гүрү-йога, лами нэл-чжор (тиб.) – лама-башкызын сагыш-бодалынга үргүлчүнүң сүзүглеп чорууру-биле шажынчы
кижиниң хүн бүрүде күүседир ужурлуг тускай ёзулалы. Угаанны чаңгыс угланыышкынныг, чиге ажылдаарынга
чаңчыктырарынга база сүзүглелди күштелдиреринге бо арга аажок улуг ужур-дузалыг.
70. Мигзем, Мигцзема (тиб.) – бодунуң башкызы Рэңдаваага тураскааткан Зонхаба Башкының бижээни кыска мөргүл.
Сөөлзүредир Зонхабаның адын ол мөргүлче кииргеш, ооң шавылары Мигземаны Зонхабаны йөрээген мөргүл кылдыр эде
бижээннер.
71. Аффект-клешилер, нөн-моң, (тиб.) – угаан-сарыылдың хиргендирикчилери. (Бо глоссарийде “ийи бужар хир” деп
тайылбырны көр).
ГЛОССАРИЙ
65.
52
ЛИТЕРАТУРА
Литература
1. Гьяб-тчо сем-кье шуг-со. Дөд мон чог тчиг// Цо-ңон ми-риг пэ-тчун кхаң, 1993.
2. Лами нэль жор Канден лха гья ма. Дөд мон чог тчиг// Цо-ңон ми-риг пэ-тчун кхаң, 1993.
3. Чже Цонкапа. Большое руководство к этапам Пути Пробуждения// Нартанг, Санкт-Петербург, 1994.
4. Геше Джампа Тинлей. Молитвы для ежедневных упражнений в медитации // Смерть. Жизнь после смерти.
Пхова//Джангар. Элиста, 1995.
5. Васубандху. Абхидхармакоша. Учение о мире.//Андреев и сыновья. Санкт-Петербург, 1994.
6. Еше-Лодой Ринпоче. Комментарии к текстам Гуру-йога Владыки Учения Будды Шакьямуни, Пова Будды Амитабхи//
Нютаг. Улан-Удэ, 1997.
53
ДОПЧУЗУ
ДОПЧУЗУ
Бурганнарга авырал ап чедериниң мөргүлү (очулдурукчузу Р. Лудуп, удуртукчузу кешпи Лопсаң Тубдең).............................2
Кандан Дээринде лама (Зонхабага) бүдээл кылырының мөргүлү (очулдурукчузу Р. Лудуп, удуртукчузу Лопсаң Түбдең).....7
Манзышири бурганга мактал (очулдурукчузу В.Ч. Монгуш, удуртукчузу Лопсаң Түбдең)..........................................................10
Бурган Башкы Буддага мандыла өргүүрүнүң ёзулалы (очулдурукчузу Р. Лудуп)...........................................................................11
Хүн бүрүде кылыр даяан-медитацияның чалбарыг мөргүлдери (очулдурукчузу А. А. Даржай).................................................18
Аас-кежиин канчаар чедип алырыл... (очулдурукчузу Н. Ш. Куулар).............................................................................................31
Глоссарий..............................................................................................................................................................................................43
Литература............................................................................................................................................................................................53
54
ААС-КЕЖИКТИҢ АЛДЫН БУЛАА
Религиозное издание
Составитель Лудуп Данзан СУНДУЙ
ЗОЛОТОЙ ИСТОЧНИК СЧАСТЬЯ
На тувинском языке
Редактор издания Г. Н. Биче-оол, Художник М. Ч. Чыргал, Художественный редактор: М. Ч. Чооду, Технический редактор С. К. Ооржак,
Корректоры Е. О. Севекпит, А. Ч. Донгак
ПЛД № 24-13 от 13. И 1998. Сдано в набор 28.01.99. Подписано в печать 10.02.99.
Формат 60X841/32. Гарнитура Academy New. Печать офсетная. Бумага офсетная. Физ. печ. л. 2,5. Уч.-изд. л. 1,94. Усл. кр.-отт. 2,63.
Тираж 2000 экз. Заказ № 27
Типография Госкомитета по печати и информации. 667000 Кызыл, ул. Щетинкина и Кравченко, 1
Номну Тываның Камбы-Лама эргелелиниң чагыы-биле катап парлап үндүрген
Тиражы 1000 экз.
55