Mövzu 3: Vitaminli ot ununun hazırlanması. Silos və senajın hazırlanması • Plan: • 1. Vitaminli ot ununun hazırlanması • 2. Dənəvər yemlərin hazırlanması texnologiyası • 3. Silosun hazırlanmasının əsas şərtləri • 4. Silos tədarükündə istifadə olunan maşınlar • 5. Kombinəedilmiş silosun hazırlanması • 6. Senajın hazırlanması • Vitaminli ot ununun hazırlanması texnologiyası otun biçilməsi və eyni zamanda xırdalanması və yüklənməsiindən, xırdalanmış kütlənin daşınmasından, qidalandırıcıya boşaldılmasından, qurudulmasından (АВМ0,65, АВМ-1,5 aqreqatları ilə), qurumuş kütlənin xırdalanmasından, unun soyudulmasından, kisələrə yüklənməsindən və anbarlara daşınmasından ibarətdir. Ot unu hazırlayan qurğular. • Karotinin daha yaxşı saxlanması üçün un antioksidantlarla işlənir və qranullaşdırılır. • Süni qurutma cox miqdarda yanacaq sərfi tələb edir. Bu səbəbdən də qidalılıq dəyəri yüksək olan otlar qurudulur (yonca, qara yonca). Yanacaq sərfini azaltmaq üçün otun soluxdurulması, yastılanması, əlavə xırdalanması kimi müxtəlif üsullardan istifadə edilir. • Ot unundan kombikormaların proteinlə və karotinlə zənginləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Ot unu ilə malqaranın və qoyunların rasionunda 20%-ə qədər dənli yemləri əvəz etmək olur. Donuzların rasionuna 10%-ə qədər, quşların rasionuna isə 3-5%-ə qədər ot unu daxil edilir. Ot ununun zootexniki tələblərə cavab verməsi üçün temperatur rejiminə riayət edilməlidir. Quruducu baraban qızdırıldıqdan sonra işə salınır (çıxışda quruducu agentin temperaturu 100°С olmalıdır). Qurumaya verilən xırdalanmış otun kütləsini və yanacaq sərfini nizamlamaqla çıxışda quruducu agentin temperaturunun 95-115°С olmasına nail olunur. Barabanın fırlanma tezliyi paxlalılar üçün 2-5 san-1, dənli bitkiləri qurutduqda isə 5-9 san-1 təşkil edir. • Quruducu barabanının girişindəki quruducu agentin temperaturu ilkin nəmlik 75% -dən az olmadan dənli bitkilərin yaşıl hissəsinin qarışığı üçün 500-700°C, yonca üçün 650-700°C, qara yonca üçün isə 400-600°C müəyyən edilir. Nəmlik artdıqca temperatur 950 °C-yə qədər artırıla bilər. Unu qışda 2-4°C, yayda isə 1020°C temperaturda, ətraf mühitin nisbi rütubəti 55-65% olan anbarlarda üçqat kağız kisələrdə saxlayırlar. Anbarda qaranlıq yaradırlar. Bununla belə, hətta bu şərtlərdə saxlamada ildə 50% karotin itkisi baş verir. АВМ-0,4 aqreratı 1 – yanacaq nasosu; 2 - forsunka; 3 - odluq; 4 , 5 - transportyorlar; 6 – quruducu baraban; 7 –quru kütlə siklonu; 8 – quru kütlə siklonunun ventilyatoru; 9 – istilik daşıyanın temperatur datçiki; 10-soyuducu tsuklonun ventilyatoru; 11 – səviyyə datçiki; 12 – soyuducu tsiklonlar; 13 –kisə dolduranların lyukları; 14 -dozatorlar; 15 -xırdalayıcılar; 16 daştutucular; 17 – quru kütlə tsiklonunun dozatoru; 18 –quruducu aparatın dayaq diyurcəkləri; 19 – fotodatçikli foto rele; 20 – yandırmaq üçün transformator; 21 – odluğun ventilyatoru. Göstəricilər Nəmlik, % Qurutma temperaturu, oC Paxlalı bitkilər 72-75 500-700 Yonca 72-75 650-700 Yaşıl ot 72-75 500-700 Qara yonca 72-75 400-600 • Unu hava keçirməyən qablarda saxlamaq təcrübəsi də mövcuddur. 10-12 aylıq saxlama müddətində karotinin itkisi 40% -dən çox olmur. Əgər hava keçirməyən qablardan hava təsirsiz qazla (azot, karbon qazı, təbii qazın yanma məhsulu) çıxarılarsa, saxlama müddətində itkilər 6-10% azaldıla bilər. Paxlalı bitkilərdən təzə hazırlanmış 1 kq bitki ununda 250 mq-a qədər karotin, 100-140 q həzm olunan protein və 0,85 yem vahidi var. 1 ton ot unu hazırlamaq üçün 300 kq maye yanacaq sərf etmək lazımdır. • Xırdalanmış otun qurudulmasında ən geniş yayılmış üsul məhsuldarlığı saatda 0,5 və 1,5 ton olan ABM qurutma barabanından ibarətdir. Xırdalanmış kütlə qurğuya ərsinli və ya şnekli transportyorla verilir. Barabana qaz, maye və ya bərk yanacaqla işləyən istilik generatorundan qaynar hava verilir. Xırdalanmış ot tez müddətdə bir neçə saniyədə qurudulur. Bu səbəbdən quruducu kompleksin diqqətlə nizamlanması vacibdir. Ot ununun nəmliyi 8-12%, xırdalanmış otun isə nəmliyi 10-15% olmalıdır. Çox qurumuş ot (6%-dan az nəmlikdə) yangın təhlükəli olmaqla zülal və karotin itkisinə məruz qalır (quruma zamanı 5%-dən artıq karotin itkisinə yol verilmir). Vitaminli ot unu hazırlayan və qranullaşdıran (dənəvərləşdirən) qurğunun sxemi. • Qidalayıcı bunkerin içərisində qarışdırıcı yerləşir və o ot ununun kipləşməsinin qarşını almaq üçün nəzərdə tutulur. Bu toplayıcı bunker qurğusu həm ot ununun saxlanmasına və həm də kütlənin qranulyatora verildikdə dozalaşdırılmasına xıdmət edir. • Ənənəvi yem tədarükü üsulları ilə müqayisədə qranullaşdırma və briketləşdirmənin aşağıdakı üstünlüklərə malik olduğu aşkar edilmişdir: • - saxlama zamanı qidalı maddərin itkisi azalır; • - qaba yemlərin həzminin yaxşılaşdırılmasına, həmçinin hazırlıq zamanı tullantıların azalmasına səbəb olur; • - yemləmə zamanı yem itkisini azaltmağa və məhsul vahidinə yem sərfinin azalmasına səbəb olur; • - yemin paylanmasının mexanikləşdirilməsini və avtomatlaşdırılmasını asanlaşdırır; • - istehsal mədəniyyətini artırır. • Dənəvər yemlərin hazırlanması texnologiyası • Təyinatına görə yemlərin qranullar (dənəvərlər) və ya briketlərə preslənməsi yemin və yem qarışığının qranulometrik tərkibindən asılıdır. Qranullar 800 1300 kq/m3 sıxlığa malik olan preslənmiş, qalınlığı və ya diametri 25 mm-ə qədər silindrik formalı ot unundan və yaxud qüvvəli yemlərdən hazırlanmış yem komponentləri və ya yem qarışıqlarıdır. Briketlər sıxılmış qaba yem (doğranmış ot və ya saman) qarışıqlarından ibarət olub, sıxlığı 500 - 900 kq/m3 20-70 mm ölçüdə silindrik formalı, diametri 65 mm-ə qədər olan və yaxud ən böyük ölçüləri 80 mm olan digər formalı qaba yem qarışıqlarıdır. Qranullar (a) və briketlər (b). • Dünya təcrübəsində yemlərin kipləşdirilməsi üçün ştempelli və həlqəvi preslər geniş tətbiq tapmışdır. Ştempelli işçi orqanlar məhsulun hissə ilə verilməsi prinsipi ilə işləyir. Onlar açıq və ya qapalı presləyici kameralı olurlar. • Qapalı kameralı ştempelli işçi orqanlar, açıq olanlara nəzərən daha az enerji tutumlu olur, çünki burada maksimum ştamplama qüvvəsi zamanı bir sıra briketlərin itələnməsi (çıxarılması) işi istisna olunur. • Yemləri kipləşdirmək üçün işçi orqanların tipləri: • a-qapalı kameralı ştempelli; b-açıq kameralı ştempelli; c-həlqəvi. • Ştempelli qranullaşdırıcı. • Həlqəvi presləyici orqanın perimetri ətrafında yerləşən yemin çıxarıldığı presləyici kanalları olan həlqəvi matrisalı preslərdir. Həlqəvi preslərin üstünlükləri texnoloji prosesin fasiləsiz olmasıdır. Ancaq onlar nisbətən enerji tutmludurlar (100 kJ/kq-a qədər) və materialın qranullaşdırma və briketləşdirmədən əvvəl hərətəfli hazırlanması, yəni yekcins yem qarışığında nəmliyin bərəbər olması tələb olunur. • Buna baxmayaraq həlqəvi işçi orqanlı presləyicilər geniş tətbiq edilir və yemlərin qranullaşdırılmasında və briketləşdirilməsində istifadə olunur. • Qranulların kipləşdirilməsi üçün çox vaxt şaquli fırlanan matrisalı preslərdən istifadə olunur. Briket hazırlamaq üçün isə fırlanan diyircəklilərdən istifadə edilir. Üfiqi həlqəvi sabit matrisa da mövcuddur. Üfiqi həlqəvi matrisa. • ОГМ tipli avadanlığın texnoloji iş prosesinin sxemi: • 1-un qəbuledici; 2, 3 və 10-siklonlar; 4 - bunker; 5-dozator; 6-su püskürdücü; 7- -kondisioner-qarışdırıcı; 8- pres; 9-noriya, 11-soyuducu kolonka, 12-klassifikator; 13-qranul ayırıcı; 14-xırda hissəcikləri və qranullaşdırılmayan yemləri ayıran. • Silosun hazırlanmasının mexanikləşdirilməsi. • Bitkilərin üzvi turşularla mayalanması yolu ilə konservləşdirilmə üsuludur. Həmin turşular mikrobioloji proseslər təsiri altında bitkilərdə olan şəkərdən əmələ gəlir. • Yaxşı silos alınmasının əsas şərtləri aşağıdakılardır: • Silos hazırlanan kütlədə bitki şirəsi şəklində nəmliyin (60...75% həddində) və şəkərin minimal tələb olunan miqdarının olması; • Süd turşusunun qıcqırma prosesinin inkişaf etməsi üçün lazım olam temperatur rejiminin yaradılması; • Xırdalanmış kütlənin basdırılması anından başlayaraq onun saxlanılma müddətinin bütün dövründə silos xəndəyinin yaxşı germetikləşdirilməsi sayəsində anaerob (oksigensiz) mühitin yaradılması. • Şəkər tərkibinə görə bitkilər üç qrupa bölünürlər: • Çox şəkərlilər-asan silislaşanlar (qarğıdalı, günəbaxan, noxud, vələmir, sudan otu); • Çətinsiloslaşanlar (üçyarpaq yonca, çöl noxudu, qarayonca, bostan bitkilərinin gövdə və yarpaqları və s.) • Siloslaşmayanlar (soya, paxlalılar, qamış və s.) • Çətin siloslaşan və siloslaşmayan bitkilərdən silos hazırladıqda anbarlara basdırılma zamanı onları asan siloslaşan bitkilərlə qarışdırmaq lazımdır. •Silos hazırlanması demək olar ki, hava şəraitindən asılı olmadığından şirəli yemlərin hazırlanmasında o ən geniş yayılmış və etibarlı üsul hesab edilir. Başqa üsullarla saxlanılması mükün olmayan tarla və bostan bitkilərindən, həmçinin yeyinti sənayesi tullantılarından silos hazırlamaq mümkündür. Quru ot hazırlanması prosesindəkinə nisbətən silos hazırlandıqda bitkilətdəki qidalı maddələr yaxşı saxlanılır. • Silos hazırlanması prosesinə aşağıdakı əməliyyatlar daxildir: • Silos kütləsinin biçilməsi və xırdalanması, onun silos qurğularına daşınması, bərabər paylanması, kipləşdirilməsi və ötürülməsi. Silos bitkiləri əsasən silos kombaynları ilə biçilir və xırdalanır. Silos basdırılmasının ən geniş yayılmış üsulu xəndək üsuludur. Silosun keyfiyyətinə təsir edən faktorlar Bitkidə şəkərin miqdarı Otun yığım müddəti Silos kütləsinin nəmliyi. Optimal 65–70 %. Xırdalama dərəcəsi (60-70% nəmlikdə- 4-5 sm, 80% - də 8-12 sm). Xəndəyin doldurulma müddəti 3–5 sutkadan çox olmamalı. Silos kütləsinin kipləşdirilməsi və aralardan havanın çıxarılması ilə turşuma proseslərinin azaldılması (yaxşı kipləşdirmənin göstəricisi temperaturdur. (37ºС ni keşməməlidir, рН 3,8–4,2). Germetiklik və silos anbarının örtülməsi. Siloslamada konservantlardan istifadə edilməsi. • Silosun keyfiyyəti bitki materialının nəmliyindən və xırdalanma dərəcəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Nəmliyi 65%-ə qədər olan bitkilər 2-3 sm uzunluğunda, 7075% nəmlikldə bitkilər 4-6 sm, 80% -dən çox olduqda isə bitki materialı 8-10 sm hissəciklərə xırdalanır. • Xəndəyi doldurarkən silos kütləsi bərabər qalınlıqda xəndəyə yayılır, ağır və tırtıllı traktorlar ilə kipləşdirilir. Kütlənin xəndəyə basdırılma müddəti fasiləsiz olaraq 3-4 gün ərzində yerinə yetirilməlidir. • Xəndəyi doldurduqdan sonra, silos kütləsini atmosfer yağıntılarından və havanın daxil olmasından qorunmaq üçün sintetik plyonka və ya yağlı isladılmış kağız ilə örtürlər. Donmadan qorumaq üçün silos kütləsinin üstünü samanla (50-60 sm) və torpaq (20-30 sm) təbəqəsi ilə örtürlər. • Silos, senaj qülləsi • Ən geniş yayılmış siloslama üsulu silosların xəndəklərə basdırılmasıdır. Bu üsulda silosun itkiləri 10-12% -dir, bütün proseslər mexanikləşdirilir. Xəndəklərin tikintisinə çəkilən xərclər qüllələrin tikintisinə çəkilən xərclərdən azdır. • Xəndəklər yerüstü, yarı dərin və dərin qurulur. Xəndəklərin oturacağı və yan divarları betondan hazırlanıb daxili səthi bitumla suvanmalıdır. • xəndəklərin en kəsiyi bərabəryanlı trapesiya formasında olmalıdır. Xəndəklərin ölçüləri: eni 14-18 m, hündürlüyü 4 m-ə qədər, uzunluğu 60 m-ə qədər; tutumu 500-dən 6000 m3-ə qədərdir. • Yerüstü, yarı dərin və dərin – yığma və monolit betondan hazırlanan xəndəklərin eni 8-18 m; dərinliyi 2,5-3,5 m; uzunluğu 30-100 m; tutumu 500-3000 tondur. Kipləşdirmənin keyfiyyəti temperatura görə nizamlanır. Temperatur 35-37ОС-ni keçməməlidir. • Silos xəndəkləri: • а - yerüstü; b - yarı dərin; c - dərin; • Н - xəndəyin hündürlüyü; В - xəndəyin eni. Siloslamanın texnoloji mərhələləri 1 mərhələ Yaşıl kütlənin biçilməsi və eyni xamanda xırdalanması 2 mərhələ Yaşıl kütlənin silos basdırılan yerə daşınması 3 Mərhələ Yaşıl kütlənin xəndəyə bərabər paylanması və kipləşdirilməsi Bu əməliyyat silos kütləsinin düzgün qıcqırması üçün və anaerob şəraitin yaradılması üçündür. 4 Mərhələ Kipləşdirilmiş kütlənin polietilen plyonka ilə örtülməsi 5 Mərhələ Polietilen plyonkanın üzərinə yükün yığlması Siloslamanın başqa üsulları Silos və senajın polietilen kisələrdə tədarük edilib saxlanması üçün ilkin mərhələdə doğranmış və sıxlaşdırılmış otu rulon şəklində presləşləyirlər. Preslənmiş rulonlar hər iki tərəfi yapışqanlı olan polietilen plyonkalarla germetik sarınır • Plyonkalarla sarınmış rulonlarda təzyiq 250 Bar olur. Polietilen kisələrdə silosun və senajın saxlanılmasının üstünlükləri ondan ibarətdir ki, bu üsulda hazırlanan yemləri açıq havada və istənilən şəraitdə saxlamaq mümkündür. • Polietilen kisələrlə yanaşı senaj və silosu polietilen “qollarda” da saxlamaq mümkündür • Polietilen kisələrdə olan silos və senaj heyvanlara verilməzdən öncə polietilen plyonkalar sökülür, sonra preslənmiş rulon rulonxırdalayıcıların vasitəsilə xırdalanaraq heyvanlara paylanılır. • Kombinəedilmiş silosun hazırlanması • Kombinəedilmiş silos bir neçə komponentlərdən (ot, kökümeyvəlilər, kartof, bostan bitkiləri, qarğıdalı qıçası, ot unu, şəkər çuğunduru və yerkökü bəlimi, saman) hazırlanır və əsasən donuz və quşların bəslənilməsində istifadə olunur. Malqaranın kombinəedilmiş silosuna küləş əlavə edirlər. Kombinəedilmiş silosun hazırlanması bütün yem komponentləri torpaqdan və kənar çirklərdən təmizlənməklə yaşıl kütlənin, qüvvəli və kökümeyvəli yemlərin müvafiq xırdalayıcılarla xırdalanaraq qarışdırılıb silos anbarlarında basdırılması ilə yerinə yetirilir. Bu maşınların məhsuldarlığı azdır və onların hazırladığı silosun keyfiyyəti aşağıdır. • Senajın hazırlanması • Senaj əsasən çoxillik otların anaerob (oksigensiz) şəraitdə saxlanılması ilə 45-55% nəmliyə qədər soluxdurulması ilə hazırlanan yemdir. Bu üsulla hazırlanan otlarda qeyd olunan nəmlikdə otun saman üçün yığılmasına nəzərən mexaniki itkilər az olur. Örtülü anbarda qaranlıq şəraitdə senaj kütləsinin bitki hüceyrələrinin tənəffüsü hesabına havanın oksigenini karbon qazı əvəz edir. Havada oksigenin olmaması və nəmliyin azlığı kif göbələklərinin və bakteriyaların inkişafının qarşısını alır. • Yem kimi senaj həm quru otdan, həm də həmin otlardan hazırlanmış silosdan üstündür. 1 kq senajda ən azı 0,35 kq yem vahidi (50-65 q həzm olunan protein və 30-40 mq karotin) olmalıdır. Senaj saxlandıqda qıcqırma prosesi siloslaşdırılmada olduğuna nisbətən zəif gedir, orada şəkərin çox hissəsi saxlanılır. Senajın hazırlanması və saxlanılmasında qidalı maddələrinin itkisi 10-12% - dən artıq olmur, halbuki siloslaşdırmada bu itkilər 18-20%, otu qurutduqda isə 25-40% olur. • Senaj və silos bioloji üsulla hazırlanan qaba (senaj), sulu-şirəli (silos) yemlər sırasına daxildir. Bu yemlərin hər ikisi yaşıl yemin quru ota nəzərən itkisini ciddi sürətdə azaltmaqla uzun müddət saxlanılmaq imkanına malikdir. Məsələn, senajın hazırlanmasında bu itki 13%-ə qədər, quru ot hazırlandıqda 40%-ə qədər olur. Bir hektar sahənin otu senaj üçün hazırlanarsa, onun quru ota nəzərən 800-1000 yem vahidi qədər qənaət olunar. Senaj soluxdurulmuş və nəmliyi 45-50% olan cavan uzun gövdəli paxlalı bitkilərdən hazırlanan yemdir. Silos isə siloslaşma qabiliyyətinə malik olan nəmliyi 70%-dən yuxarı olan yemlərin konservləşməsi nəticəsində alınan yemdir. • Senajın hazırlanma texnologiyası aşağıdakı kimidir. Yaşıl yem sahədə biçilib, müəyyən qədər qurudulduqdan sonra 45-55% nəmlikdə 3-4 sm uzunluqda xırdalanaraq maşınlara yüklənilib silos xəndəklərində və ya qüllələrində 3-4 gün ərzində kipləşdirilib basdırılır. Silos isə sahədə biçilib birbaşa xırdalanılır və maşınlara yüklənərək silos xəndəklərində və ya qüllələrində kipləşdirilib yenə 3-4 gün müddətində basdırılır. • Senajın və silosun tədarükündə əsas tələbatlar aşağıdakılardan ibarətdir: hər iki yem qısa müddətlərdə qurğularda basdırılmalıdır. Senaj və silos qurğuları çox kip olmalıdır ki, o nə suyu və nə də ki, xarici havanı daxilə buraxmasın. Əks halda yemdə oksidləşmə əmələ gələrək onun qızışmasına və tez xarab olmasına səbəb olur. Onlar hazırlanan zaman xəndəklərdəki məhsul tırtıllı ağır traktorlarla, qüllələrdəki məhsul isə vibrokipləşdiricilər vasitəsi ilə kipləşdirilməlidir. Belə ki, xəndəklərdə senajın sıxlığı 450-500 kq/m3, silosun sıxlığı isə 600-800 kq/m3 olmalıdır. • Keyfiyyətli senajın qidalılıq xüsusiyyətləri təzə biçilmiç otun qidalılıq keyfiyyətinə daha yaxındır. Onun tərkibində şəkər, karotin demək olar ki, tamamilə qorunub saxlanılır. Heyvanların rasionunda samanı, silosu və başqa şirəli yemləri əvəz edə bilər. • Senajın aşağıdakı üstünlükləri vardır: • 1. Qidalı maddələrin itkisi 12-17 % təşkil edir, bu da silosa nəzərən azdır; • 2. Senaj silosla müqayisədə daha yaxşı yeyilir; • 3. Senajın tərkibində 50-90% - ə qədər şəkərlər qorunub saxlanılır; • 4. Nəmliyi silosdan az olduğuna görə daşınma xərcləri 2 dəfə aşağı olur. • Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.