МАВЗУ: ҲИНДИСТОНДА ИЖТИМОИЙ СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ЎЗГАРИШЛАР (1966-1985) Мундарижа Кириш .............................................................................................................. 1 боб. ХХ асрнинг 60-70 йилларида Ҳиндистондаги ижтимоий сиёсий вазият.................................................................................................. 1.1. XX аср 60-70 йилларидаги сиёсий курашларнинг хусусиятлари ........ 1.2. Ўрганилаётган даврда мамлакатдаги сиёсий курашларнинг натижалари....................................................................................................... 1.3. Ижтимоий иқтисодий ислоҳотлар ......................................................... 2 боб. Индира Гандининг хокимият тепасига келиши ва унинг ички сиёсати .................................................................................. 2.1. Индира Ганди ҳукуматининг Ҳиндистонда сиёсий инқирозни бартарф этишдаги фаолияти .......................................................................... 2 11 11 11 11 11 11 2.2. Индира Гандининг ижтимоий иқтисодий йўналтирилган сиёсати ... 11 Хулоса .............................................................................................................. 11 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати......................................................... 60 1 боб. ХХ асрнинг 60-70 йилларида Ҳиндистондаги ижтимоий сиёсий вазият 1.1. XX аср 60-70 йилларидаги сиёсий курашларнинг хусусиятлари 60- йилларда Ҳиндистон ижтимоий-иқтисодий ҳаётда анча ютуқларни қўлга киритди. Гарчи тўла бўлмасада йирик помешчик ер эгалиги тугатилди, экин ерлари кенгайтирилди, сув иншоатлари қурилди ва давлатнинг агротехника тадбирлари натижасида қишлоқ хўжалик махсулоти етиштириш тахминан икки бароварга оширилди. Саноат ишлаб чиқариши деярли тўрт марта, машинасозлик саккиз марта кўпайганди. Саноатда қатор янги тармоқлар вужудга келди хамда индустрлаштиришда ташкил қилинган давлат сектори етакчи рол ўйнай бошлади. Шу йилларда миллий иқтисодиётнинг маълум даражада ривожланиши ва социал ўзгаришларнинг амалга оширилиши билан бир қаторда мамлакатда маълум ижтимоийсиёсий зиддиятлар ҳам намоён бўлди. Бой ва юқори табақа вакиллари прогрессив ўзгаришларга йўл қўймаслик, ўз сиёсий ва иқтисодий мавқеларини мустахкамлаш учун харакат қилдилар. Хиндистон ташқи сиёсатини ўзгартира олмаган ўнг кучлар миллий конгрес партияси сиёсатига қарши чидилар. Миллий конгрес партиясининг ахволи кунданкунга оғирлашиб борди. 1964-йил майда Жавоҳирлаъл Неру вафотидан сўнг миллий конгресс партиясидаги зиддиятлар, гуруҳбозлик кураши кескинлашди. Шу пайтда Хиндистон компартияси парламентга умумий демократик ўзгаришлар (чет эл капиталини, банкларни национализация килиш, кенг ер ислохоти ўтказиш ва бошқалар) ни амалга ошириш юзасидан талабнома топширди. Иш ташлаш кучая борди. 1964-йили Хиндистон компартияси бошқа сўл партиялар билан биргаликда сиёсий иш ташлашлар ("бандх") ўтказди. Бироқ ўша йиллари Компартиянинг иккига бўлиниб кетиши (мамлакатда иккинчи компартия вужудга келиши) демократик кучлар фаолиятига салбий таъсир кўрсатди. 1965-йили кузда яна бошланган Ҳиндистон билан Покистон жанжали Ҳиндистоннинг иқтисодий ва сиёсий аҳволини анча оғирлаштирди. Иккала мамлакат ўртасидаги можоронингнинг келиб чиқишига халқаро империализм сабабчи бўлди. Собиқ Совет Иттифоқининг ташаббуси билан 1966- йил январда Тошкентда Ҳиндистон билан Покистонни ўзаро яраштиришга қаратилган Тошкент декларацияси имзоланди. 1966 - йили январда Ҳиндистон бош вазири Л.Б.Шастри вафоти туфайли бош вазири лавозимига Индира Ганди тайинланди. Индира Ганди Жавоҳирлаъл Неру хонадонининг энг яқин кишилари ва машҳур шахслар тўғрисида ҳаяжон билан шундай ёзган эди: "Мустамлакачилик зулми ҳукм сураётган йилларда Ҳиндистон қанчадан қанча ажойиб одам етказганига қойил қоламан. У одамлар ниҳоятда истеъдодли ва кенг фикрли бўлиб, ҳар бири қип қизил чўғ бўлиб ёнар, эркин келажак учун ўзига хос йўл тутар эди”1. Индира Ганди ёшлигидан ватанпарварлик руҳи асосида тарбияланди. "Менинг ижтимоий ҳаётим, деб эслайди у, уч ёшимдан бошланган эди. Менинг хотирам ёшлик ўйинлари ёки бошка болалар билан алоқада бўлганимни эслолмайди. Мен баланд стул да туриб, баландпарвоз нутқлар сўзлашни хуш кўрардим...”2. У ўзидан аввалги ҳукумат сиёсатини Жавоҳирлаъл Неру ҳамда Шастри йўлини давом эттирди. Бироқ, 1969-йили Миллий конгрес партияси ичидаги узок давом этган курашдан сўнг партия бўлиниб кетди. Ундан ўнг гуруҳ ажралиб чиқиб, алоҳида партия тузилди. Оқибатда Миллий конгрес порламентда кўпчилик овозни йўқотди. Мамлакатдаги ижтимоий-сиёсий кескинлик кундан кунга кучайди. И. Ганди ҳукумати 1967-йили кабул қилинган, 1969-йили Миллий конгреснинг Бомбайдаги съездида тўлдирилган ижтимоий иқтисодий ўзгаришлар дастури баъзи моддаларни амалга оширишга киришди. 1970-йили монополиялар фаолияти устидан давлат назоратини кучайтириш ҳақида қонун қабул қилинди. Айрим маҳаллий ва чет эл монополияларига қарашли корхона ва тармоқлар миллийлаштирилди. Шунингдек, реакцияга қарши курашиш мақсадида маълум 1 2 Салимова Ф, Махкамов И. Индира Ганди. Т., 1988, Б.2. Ульяновский Р.А. Три лидера великого индийского народа. М.: 1986, С. 181. масалаларда миллий конгрес билан компартия ўртасида ҳамкорлик йўлга қўйилган натижада Миллий конгрес партиясининг мавқеи бир оз мустаҳкамланди. Миллий конгрес партияси 1972-йили мамлакат парламентига бўлган сайловларда ва 1975-йилида эса кўпчилик штатларнинг қонун чиқарувчи мажлисларига бўлган сайловларида ғалаба қозонди. Ҳукумат 1971-1973-йилларида банкларни, умумий сугурта компанияларини, кўмир саноати корхоналарини национализация қилиш, ташқи савдода давлат секторини мустахкамлаш ва бошқа бир қатор тадбирларни амалга оширди. Шунингдек, Индира Ганди ҳукумати князликлардаги феодал ҳукмдорларни имтиёзларидан маҳрум этди ва князларнинг пенсияларини бекор қилди. Ҳиндистондаги кўпчилик князларнинг қонун чиқарувчи мажлислар аграр ислоҳот ҳақида прогрессив қонунлар қабул қилдилар. Тинчилик дўстлик ва ҳамкорлик ҳақида собиқ СССР билан Ҳиндистон ўртасида 1972йили 9- августда имзоланган шартнома СССР-Ҳиндистон ҳамкорлигининг янги юқори босқичи бўлди. Бу даврда имзоланган ҳужжатлар совет-ҳинд иқтисодий ва савдо ҳамкорлигининг асосий йўналишини белгилаб берди.'Бирок мамлакат бошқаруви ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар дастурини амалга ошириш вақтида бир қаторқийинчиликларга дуч келди. Жумладан, 1971-1973-йилларда асосий ғаллакор районларни қамраб олган қурғокчилик, жаҳон энергетика кризиси ва бошқалар Ҳиндистон иқтисодига жиддий таъсир кўрсатди. Кейинги йилларда мамлакатда озиқ-овқат масаласи айниқса қийинлашди. 1973 йили ҳукумат бугдой билан улгуржи савдо устидан давлат назоратини ўрнатди. Бироқ, бу масалада ҳам йирик ер эгалари турли йўллар билан зарар етказдилар. Нарх-наво кунданкунга ошаверди. Индира Ганди ҳукумати давлат секторини янада кенгайтиришга етарли ҳаракат қилди, балки хусусий капитални шу жумладан, монополияларнинг жамгармаларини давлат секторига кенг жал б қилишга интилди. Ишчи ва хизматчиларнинг иш ҳақи қисман камайтирилди, иш ташлаш ман этилди. Бундан ҳукмрон табақалар ва реакцион кучлар усталик билан фойдаландилар. Корхона хўжайинлари ишчиларни оммавий равишда ишдан ҳайдай бошладилар. Шу тариқа Миллий конгресс партияси бошқарган ҳукуматга қарши норозилик авж олди. Бир қатор буржуа ва майда буржуа партияларидан иборат иттифоқлар вужудга кела бошлади. Ана шундай иттифоқ партиялардан бири 1974 йили вужудга келган Ҳиндистон Халқ Партиясидир. Бу партия бир неча ўнг ташкилотлардан, шунингдек, реакцион "Сватантра" партиясининг қолдиқларидан ташкил топди. Ҳиндистон компартияси реакцион ва ўнг кучларга қарши барча сўл партия ва группаларни бирлаштиришга чақирди. 1974 йил апрелда Деҳлида саккизта сўл партиялар йиғилиши ўтказилди. Лекин баъзи партиялар, жумладан Ҳиндистонннинг иккинчи компартияси демократик кучларни реакцияга қарши курашга сафарбар қилишга тўсқинлик қилди. Шундай қилиб, Миллий Конгресснинг Индира Ганди бошчилигидаги ҳукумати фавқулодда аҳвол юз берган пайтда оғир вазиятга сабаб бўлган омилларни бартараф этолмади. Ниҳоят, бу ҳукумат инқироздак парламент сайловлари ёрдамида қутулмоқчи бўлди. 1977 йил бошида асосий мухолифат партиялар каолицияси - "Жаната парти" ташкил топди. Унинг вазифаси бўлажак сайловларда Миллий Конгресс партиясини мағлубиятга учратиш ва ҳокимиятдан четлатиш эди. "Жаната партия"нинг раиси илгари Миллий конгресс партияси ўнг канотига бошчилик қилган Жавоҳирлаъл Неру ва Индира Ганди ҳукуматларида молия вазири лавозимида ишлаган Морарджи Десаи эди. "Жаната партия" сайловларда эришган ютуқларнинг асосий сабабларидан бири партия томонидан ишлаб чиқилган ягона манифест бўлди. Манифест Махатма Гандининг халққа мурожаати рухида тузилган бўлиб, унинг Миллий конгрессга қарши қаратилган асосий шиори - "Ҳам нон, ҳам озодлик!" эди. Миллий конгресс партияси бу ҳужжатга қараганда ишончлироқ ва тўлароқ бирор ҳужжатни қарши қўя олмади. 1977 йил мартда бўлиб ўтган сайловда "Жаната партия" блоки ғалаба қозонди; бош вазир Морарджи Десаи бошчилигида коалицион ҳукумат тузилди. Миллий конгресс партияси сайловларда биринчи марта маглубиятга учраганига қарамай, мамлакатдаги энг кучли сиёсий партиялигича қолган эди. "Жаната партия" ички сиёсатда сайлов олди манифестида халқ олдида эълон қилинган ваъдаларни бажара олмади. Мамлакатда 1979 йили бўлиб ўтган навбатдаги парламент сайловларида Миллий конгресс партияси жуда катта галабага эришди. Индира Ганди бошчилигида Миллий Конгресс партияси ҳукумати тузилди. Индира Ганди мамлакатга раҳбарлик қилган йилларда Ҳиндистон жамияти кўп ўзгаришларни бошдан кечириб, ўз тараққиётида олдинга қараб катта қадам ташлади. Унинг замонавий, мустақил иқтисодиётни ривожлантиришдаги меҳнатларининг натижаси қишлоқ хўжалигининг, саноатнинг, маданиятнинг ҳамда маорифнинг тез суръатлар билан ўсиб бораётганлигида яққол намоён бўлди. Ҳиндистон Миллий Конгресси раҳбарлигида бош вазир Индира Гандининг раҳбарлигидаги ўн пунктдан иборат иқтисодий ҳаётни яхшилиш борасида давлат секторини ишлаб чикди34. Бу мамлакат иқтисодиётида етакчи ўринни эгаллади. Индира Ганди 1967 йилда ишчилар аҳволини яхшилашга қаратилган муаммоларга ижтимоий - тараққийпарвар тарзда ёндошиб уларнинг талабларини қондиришга ҳаракат қилди. Индира Ганди ҳамиша илм фан ҳомийси сифатида олимларга ғамхўрлик қилиб келди ва янги - янги ютуқларни қўлга киритишлари учун керакли моддий ва маънавий ёрдамни аямади. Индира Ганди расмий учрашувлар халқаро муносабатларнинг нозик томонларини ҳам тўгри тушунишга тажрибали дипломатлар билан музокара олиб бориш санъатини ҳам ўрганиб борди. У жуда кўп актуал ва муҳим замонавий анжуманларда иштирок этишга муяссар бўлди. Булар Индира Гандининг истеъдодини такомиллаштириб, зукко бўлиб етишишига сабаб бўлди. Индира Ганди таъкидлаган эди: "Мендаги афзаллик отамнинг менга берган таълими ва тарбияси ҳамда қатор улуғ кишилар билан учрашувида бўлди ... Аммо сиёсат соҳасида икки баробар ортиқ ҳаракат қилишга тўғри келди. Чунки мен унинг қизигина эмас, мустақил шахс эканлигимни ҳам исботлашим керак эди.5" Қандай йўл билан бўлмасин, ҳокимият тепасида муқим қолиш учун чиранаётган душманлар Индира Гандини гоҳ "мустабид" гоҳ "Янги салтанат маликаси" деб таъна маломат қилар эдилар. Аслида ундай эмасди, албатта. У ўз олдига бошқа нарсаларни иқтисодда барқарор ҳолатни мустаҳкамлашни, шу билан Ҳиндистоннинг сиёсий эркинлигини таъмин этишни, бу эркинликнинг миллионлаб ҳиндлар учун муҳим аҳамият касб этувчи шароитлар яратишини мақсад қилиб қўйганди. Индира Ганди Озод Ҳиндистон ҳамиша озод халқларнинг озод ҳамкорлиги бўлган ва ҳеч бир халққа ёки ҳеч бир давлатга бошқаларни эксплутация қилмайдиган ягона тинчлик учун курашади Кенг савдо-сотиқ, улкан аҳоли ва табиий бойлик манбалари устидан ўз назоратини мустаҳкамлашга интилган империалистлар ва янги мустамлакачилик гумашталарининг қаршилик кўрсатишларига айнан шулар сабаб бўлганди. Индира Ганди ва унинг ҳукумати зўр бериб қилган ҳаракатлар туфайли маълум муваффақиятларга эришилди: унинг ҳукмронлиги даврида 1966 йилдан 1977 йилгача Ҳиндистон иқтисодиёти олга катта қадам ташлайди. У ғалла ва нефть билан ўзини-ўзи таъминлашга эришади, катта микдордаги илмий ва техникавий кадрлар тайёрланади. Ҳиндистонда мустақиллик эълон қилингач, барча саноат тўлиқ ёки қисман хорижий капитал назорати остига ўтди. 3 Редакционная коллегия. Индия сегодня. -М.: 2005, С. 199. Салимова Ф, Маҳкамов И. Индира Ганди. Т., 1988, Б.34. Горев А.В. Роса на лотосе. Индира Ганди, мечты и свершения. М., 1987. С.256. 5 Ҳиндистон бош вазири Индира Ганди мамлакатни бошқаришда адолат мезонига таянарди. Шунинг учун ҳам у "сиёсат бу имкон санъатидир" деб таъкидларди.6 Ҳинд миллий буржуазиясининг заифлигини ҳисобга олган ҳолда Жавоҳирлаъл Неру бошчилигидаги ҳукумат итисодда хусусий тадбиркорликни қўллаб-қўвватлаши лозим бўлган давлат секторини ташкил этишга киришди. Давлат секторига илгари инглизларга қарашли бўлган авиация, кемасозлик компаниялари, темир йўл, шунингдек давлат назорати остидаги корхоналар ҳам ўтди. Чет эл капитали огир саноат тармогига жалб этилди. Бундай йўналишдаги индустрлаштириш саноат ишлаб чикариш ўсишига ёрдам берди. Унинг ҳажми мустақиллик йилларида уч баравар ошди. Айниқса, огир индустрия ва энергетика соҳаси тез суръатларда ўса бошлади. Ял пи миллий маҳсулотдаги давлат сектори 20% ни ташкил этди. Янги ҳукумат ўтказган дастлабки муҳим ислоҳот аграр ислоҳот бўлди. Унга кўра, ер бевосита унда ишлаётганларга берилиши кўзда тутилди. Бироқ заминдорларнинг қаттиқ қаршилик кўрсатиши оқибитида ҳамма деҳқонлар ҳам ерли бўла олмади. Шунга қарамай, ерни заминдорлардан ижарага олиб ишлаётганларнинг катта қисми ерли бўлиб қолди. Мустақиллик йилларида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш ҳажми икки баравардан ортиқ кўпайди. Ҳиндистон 1966 - йилгача учта беш йилликни амалга оширди. Тўғри, аҳолининг барчаси ҳам тўк яшамаётган ёки маълум қисми оч ҳолатда яшаётган бўлса-да, ислоҳот туфайли Ҳиндистон ўз аҳолисини озиқ-овқат билан асосан ўзи таъминлаш имконига эга бўлди. Ҳиндистон ҳукумати миллий саноатни ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор берди. Натижада саноат ишлаб чиқариш деярли тўрт баробар кўпайди. Ҳиндистон аграр давлатдан аграр-индустриал давлатга айланди. Ҳиндистон Республикаси бутун тараққиёти йилларида ижтимоий-сиёсий муаммоларга дуч келди ва ҳозиргача улар ўз ечимини топгани йўқ. Булар: Ҳиндуийлар билан мусулмонлар ўртасидаги диний қирғинлар; мусулмонларнинг Кашмирни Покистон билан бирлаштириш учун кураши; сикхларнинг сиёсий мухторият учун кураши; Панжобнинг Ҳиндистон таркибидан ажралиб чиқиш учун кураши билан боғлиқ муаммолардир. Бунга яна мамлакат 20 фоиз аҳолисининг ерсизлиги, 30 млнл^а яқин аҳолининг ишсизлиги; 60 фоиз аҳолининг ҳамон саводсизлиги каби муаммолар ҳам қўшилади. Бу каби ўта мураккаб муаммоларни бартараф этиш йўлида жиддий ҳаракатлар қилинди. Айни пайтда Ҳиндистон, бу муаммоларга қарамай, илдам тараққий қилиб борди. Бу тараққиётга эришишда давлат арбобларининг ўрни бениҳоя катта ва беқиёсдир. 1.2. Ўрганилаётган даврда мамлакатдаги сиёсий курашлар ва уларнинг натижалари 60-йилларнинг биринчи ярмида Ҳиндистоннинг коммунистик ҳаракатида бўлиниш содир бўлди ва бу унинг заифлашишига олиб келди, ҳеч бўлмаганда бир муддатга. 1959 йилда марказий ҳукуматни Кералада коммунистлар бошчилигидаги марказий демократик ҳукумат ағдарилгандан сўнг, Коммунистик партияда Ҳинд буржуазияси ва унинг ҳукумати муносабатлари бўйича келишмовчиликлар кучайиб кетди. Ушбу келишмовчиликларнинг мавзуси Конгрессга нисбатан "бирдамлик ва кураш" тактикаси, яъни Коммунистик партиянинг конгрессистик ҳукуматнинг прогрессив чораларини қўллаб-қувватлаши ва "ишлайдиган халқ манфаатларига зид" бўлган қадамларга қарши кураш эди. Халқаро коммунистик ҳаракатдаги тасодифий бўлиниш, шунингдек, хитой-ҳинд муносабатларининг кескинлашиши, ички партия келишмовчилигини кучайтирди, бу 1964 "Движение неприсоединения проблемы и перспективы. М., 1986, С.56. Редакционная коллегия. Индия сегодня. -М.: 2005, С.200. 6 йилда ҲКПнинг бўлинишига ва икки партиянинг - Ҳиндистон Коммунистик партияси ва Ҳиндистон Коммунистик партиясининг (марксист) шаклланишига олиб келди7. Ушбу бўлиниш Ҳиндистоннинг коммунистик ва демократик ҳаракатига катта зарар етказди. Аммо, вақт кўрсатганидек, бу тарихан муқаррар эди. Коммунистик партиядаги бўлинишнинг ташкилий дизайни ўзининг мафкуравий асосини ҳам яратди. Шундай қилиб, янги КП дастури Ҳиндистоннинг "алтернатив, капиталистик бўлмаган" ривожланиши ва "мамлакатнинг социализм йўлига ўтиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш" ғоясини илгари сурди. Ушбу мақсадга еришиш учун вазифа "миллий демократия" ҳукуматини яратиш эди. Ўз навбатида, КП (м) миллий демократияни барпо этиш ва капиталистик бўлмаган йўл бўйлаб ривожланиш ҳақиқатга зид эканлигини айтди. Чап демократик жабҳада халқ демократияси давлатини яратиш вазифаси илгари сурилди. Иккала томоннинг дастурларида ҳинд жамиятининг ижтимоий-синфий табиати ва мамлакатнинг ҳозирги ривожланиш босқичини баҳолашда тафовутлар мавжуд эди. Кўп ўхшашликлар ҳам йўқ эмас эди, масалан, муайян ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларнинг талаблари билан. Ўзининг ўзига хослигини ва мустақиллигини таъкидлаган КП (м) дастлаб чап томонга кескин бурилди. Бироқ, 60-йилларнинг охирига келиб, чап экстремизм унинг таъсирини кенгайтиришнинг асосий тормозига айланди. Партия раҳбарияти чап оғиш хавф манбасига айланганини ва унга қарши очиқчасига курашганини айтди. Экстремистларнинг ҲКП (м) дан чиқарилиши ва чиқариб ташланиши партиянинг стратегияси ва тактикаси бўйича курашда муҳим босқични тугатди, аммо чап экстремистик меросдан озод бўлиш жараёни узоқ вақт давом этган. Ўз навбатида, экстремистлар ўзларининг "инқилобчилар" партиясини тузишга уринишмади, уларнинг кичик гуруҳлари мамлакатнинг айрим ҳудудларида ўз таъсирига эга бўлишди. 60-йилларнинг ўрталаридан бошлаб Ҳиндистоннинг турли штатларида (Ғарбий Бенгалия, Андхра-Прадеш, кейинчалик Бихар ва бошқалар) қишлоқ хўжалиги ишчиларининг ҳаракати бошланди, уларнинг аксарияти ерсиз қабилалар эди. Ғарбий Бенгалда, Бирлашган фронтнинг ҳукумати ҳокимиятга келганидан кўп ўтмай (1967), ҲКП (чапдан) чап қанот экстремистлари ушбу штатнинг шимолида, Нахалбари қишлоғида қашшоқ деҳқонлар ва қишлоқ хўжалиги ишчиларининг ҳаракатини бошқаришди. Демак, ушбу ҳаракат иштирокчиларининг номи – нахалитлар эди8. Ушбу ҳаракатнинг мафкуравий илҳоми Хитойда Маоист "маданий инқилоби" бўлган ва ҳатто унинг асл шиори Мао Цзедонгдан олинган: "Милтиқ ҳокимиятни вайрон қилади". Ҳаракатнинг асосий мазмуни нафақат бой ер эгалари ва плантациялар эгаларига, балки кўпинча кичик деҳқонларга тегишли бўлган ерларни мажбуран эгаллаб олиш эди. Бу илгари Бенгалда содир бўлган бошқа деҳқончилик ҳаракатларига ўхшаш эди. Аммо бу сафар бу ҳаракат коммунистлар иштирокида чап-демократик ҳукумат ҳокимият тепасида бўлган ва унга қарши йўналтирилган даврда авж олди. 1969 йил апрел ойида ҲКП (м) дан ҳайдалган чап экстремистлар Ҳиндистон Коммунистик партиясини (марксист-ленинист) ҲКП (миллион) ташкил қилди. Нахалбари ва қўшни туманларда, асосан қабилалар ва қуйи кастарлар яшаган, асосан иқтисодий тазйиқлар туфайли ҳаракатга келган ва уларнинг ижтимоий ва маданий таназзулга қарши чиқишлари эди. Ушбу ҳаракатнинг чап ва радикал шиорлари шаҳар ёшлари, айниқса талабалар, ўқув юртлари, ўқув муассасаларига рейдлар уюштириш, жамоат транспортида ўт қўйиш билан шуғулланиш учун яхши ўлжа бўлиб чиқди. 1970-1971 йилларда нахалитлар ва уларга қўшилган шаҳар антисосиал элементлари томонидан амалга оширилган сиёсий қотилликларнинг оммавий кампанияси экстремистик гуруҳларнинг ижтимоий яккаланишига олиб келди. Ушбу шароитда ҳокимият Ғарбий Юрлов Ф.Н. Проблемы коммунистического движения Индии: опыт Коммунистической партии Индии (марксистской). М.: Институт общественных наук,1985 8 Юрлов Ф.Н. Проблемы коммунистического движения Индии: опыт Коммунистической партии Индии (марксистской). М.: Институт общественных наук, 1985 7 Бенгалда нахалитларга қарши қатағонни бошлаган, натижада фақат 1971 йилда 15 мингга яқин одам ҳибсга олинган.9 Бошқа штатларда "нахалитик" номи билан машҳур бўлиб, бу ҳаракат қирқ йилдан кўпроқ вақт давомида кўплаб ривожланиш босқичларини босиб ўтди10. Давлат органлари ва сиёсий партияларнинг нахалитларига қарши мафкуравий, сиёсий ва қуролли кураш уларнинг яккаланишига ва кейинчалик ҳарбий қисмлардан ижтимоий қуйи синфларни ҳимоя қилиш учун радикал шиорлар билан чиққан сиёсий гуруҳларга айланишига олиб келди. ХХI аср бошларида мамлакатнинг айрим ҳудудларида экстремистик ҳаракатлар сезиларли кучга айланди. Экстремистлар мамлакатнинг 570 тадан 115 та туманида фаолият олиб борган. Улар айниқса 33 туманда фаол бўлишди. Уларнинг таъсир доираси ва фаолияти зоналари асосан Бихар, Жарханд, Чхаттисгарҳ, Орисса, Махараштра ва АндхраПрадеш штатларидаги қабила ва энг қашшоқ ҳудудларда тўпланган. (Ушбу қабилавий камар ҳатто "Қизил йўлак" деб номланган эди). Ушбу экстремизмнинг илдизлари ҳал этилмаган ижтимоий ва иқтисодий муаммолар, ушбу минтақаларнинг аҳолиси (тахминан 100 миллион киши) қашшоқлигида ётар эди. Ҳиндистон ички ишлар вазири кейинчалик Бҳаратия Жаната партияси (БЖП вориси) Л.К Адвани, бошчилигидаги Миллий Демократик Алянс ҳукуматида (1999-2004) ёзган "нацализмни келтириб чиқарувчи омиллар уни бостириш учун қилинадиган тизимли ҳаракатлардан устундир"11. Бундай гуруҳлар иш олиб борган штатлар ҳукуматлари нацализмни биринчи навбатда қонун ва тартиб муаммоси сифатида кўрдилар. Ўткир иқтисодий муаммолар, айниқса орқада қолган минтақаларда, эътиборсиз қолдирилди. қашшоқлик, ишсизлик ва қишлоқ хўжалиги ишчиларининг шафқатсиз эксплуатацияси - буларнинг ҳаммаси нацализмнинг кўпайиш пойдевори бўлган умидсизлик муҳитини қайтадан яратди. Ишсиз қолган зиёлилар ҳам экстремизм манбаларидан бирига айланди. ҲКП ва ҲКП (м) 70-йилларнинг охирига қадар бир-бири билан кескин қарамақаршиликда эдилар. Икки томоннинг яқинлашиши ва сиёсий ҳамкорлиги жараёнининг бошланиши кўп жиҳатдан уларнинг мамлакат парламентидаги, Ғарбий Бенгалия ва Керала штатларидаги чап-демократик ҳукуматлар коалициясида ҳамда ишчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича келишилган ҳаракатлар билан боғлиқ эди. Бир неча штатларда доимий равишда оммавий қўллаб-қувватланиб, иккала коммунистик партиялар ҳам мамлакатда сиёсий жараёнларнинг шаклланишига сезиларли таъсир кўрсатди. Коммунистлар парламент фаолиятида катта тажриба тўплашди. Парламент ишларида доимий равишда қатнашиб, улар бошқа чап партиялар қатори ҳукумат сиёсатига таъсир кўрсатдилар.12 60-йилларнинг бошлари ўнг қанот партияларнинг фаоллашиши билан бошланди. Улардан энг аҳамиятлиси Бҳаратия Жана Сангҳ эди. Шунга қарамай, у ҳиндларнинг диний жамоатчилик ташкилотларининг кенг тармоғига эга бўлган энг оммавий ва интизомли партиялардан бири ҳисобланган. Улардан асосий ва етакчи Раштрия Сваямсевак Сангҳ бўлган, унга ўзи томонидан яратилган "қанотлар" - оммавий ташкилотлар қўшилган. Ушбу "қанотлар" орасида Вишва Ҳинду Паришад (Бутунжаҳон ҳиндлар кенгаши - ВҲП), Ҳиндистон ишчилар уюшмаси - мамлакатдаги энг йирик касаба уюшмаларидан бири, Бутун Ҳиндистон талабалар кенгаши, Свадеш учун ташвиқот платформаси, яъни маҳаллий ишлаб чиқариш учун Баджранг ёшлар ташкилоти (Страд оф Стронг), шунингдек, аёллар ва бошқа ташкилотлар бор эди. Кейинчалик уларнинг барчаси биргаликда Сангҳ Паривар (Унион Фамилй) ташкил этишди. "Сангҳ паривар" ўрнига "Ҳиндутва паривар" номи ("Ҳиндутва Нилов / Юрлов Ф.Н. Леводемократические правительства в штатах Индии, с. 120–125; он же. Западная Бенгалия: политические проблемы, с. 147–150, 162–164. 10 Naxalbari and After. A “Frontier” Anthology. Two Volumes. Calcutta, 1978. 11 Katju Manjari. Vishva Hindu Parishad and Indian Politics. New Delhi: Orient Longman Ltd., 2003, p. 1–4; 142– 145. 12 Нилов / Юрлов Ф.Н. Леводемократические правительства в штатах Индии, с. 65–72. 9 оиласи", яъни ҳиндуизмга ишонадиганлар) кўпроқ ишлатилади, аммо моҳият бундан ўзгармайди. 1960 йилларнинг ўрталарига келиб БДС бир миллионга яқин аъзоларга эга эди. 1967 йилдаги сайловлар пайтида БДС Конгресс ҳукуматини кескин танқид қилди ва 20 йил давомида "мамлакат олдида турган муаммоларга дош беролмади ва халқнинг ишончини йўқотди" деди. У Конгрессни коррупция ва самарасизликда айблаб, "ҳатто мамлакатнинг сиёсий мустақиллиги хавф остида" деб айтди. Хитой ва Покистоннинг таҳдидларини ҳисобга олган ҳолда, БЖС Ҳиндистон қуролли кучларини кучайтиришни, шу жумладан ядро қуроллари ва ракеталарни яратишни талаб қилди. БЖС қўшилмаслик сиёсатига қарши чиқди. Унинг фикрича, Ҳиндистон мустақил ташқи сиёсат олиб бориши ва бир-бирининг манфаатларини инобатга олиши асосида икки қарама-қарши блокга - СССР ва АҚШга мансублигидан қатъи назар, турли давлатлар билан икки томонлама иттифоқлар тузиши керак. БЖС Хитойнинг Ҳиндистонга қарши тажовузини қоралади. Шунингдек, у Тайван мустақиллигини (агар у Ҳиндистоннинг Хитой билан ҳудудий чегараларини тан олса), шунингдек, Тибет ва Шинжоннинг мустақиллигини тан олишини айтди. БЖС Далай Лама ҳукуматини қувғинда тан олишга тайёр эканлиги ҳақида гапирди. Партия манифестида Ҳиндистон ва Покистонни бирлаштиришга ишонч билдирилган. БЖС билдиришича, Ҳиндистонни БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари қаторига қўшишга ҳаракат қилади. Унинг таъкидлашича, Конгресс ҳукумати ташқи ёрдамга жуда кўп ишонади. БЖС иқтисодий сиёсатда "инқилобий ўзгаришларни" амалга ошириш мажбуриятини олди, унинг асоси "ўзини ўзи таъминлайдиган, гуллабяшнаган ва эгалитар" иқтисодиёт бўлиши керак. Беш йиллик режалар ўрнига узоқ муддатли индикатив режалаштиришни киритиш кўзда тутилган эди. БЖС Конгресснинг "масъулиятсиз либерал импорт сиёсати" туфайли зарар кўрган сwадеши (ички ишлаб чиқариш) ни таъкидлади. Бҳаратия Жан Сангханинг фикрига кўра, либераллаштириш ўрнига "рационализация" бўлиши керак, гарчи иккинчисининг моҳияти тушунтирилмаган бўлса ҳам. БЖС конларни ва бошқа корхоналарни "ҳиндлаштиришга" ваъда қилмоқда, асосан чет эл капитали жойлашган чой, кофе ва жут плантацияларини. Бундан ташқари, у ушбу капиталдан фойдаланишни минималлаштиришини айтди. 1967 йилги сайловларда БЖС нинг мафкуравий ва сиёсий вазифалари унинг раҳбарларидан бири А.Б. Важпаее. Партиянинг стратегияси, деди у, Конгресснинг марказдаги таъсирини камайтириш ва штатлардаги монопол ҳокимиятни йўқ қилиш эди. БЖС нинг вазифаси - Ҳиндистонни барча фуқаролар учун тенг имкониятлар ва еркинликларни кафолатлайдиган ҳинд маданияти, сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий демократия асосида тиклаш. Ғарбдаги баъзи мафкуралар, Вайпаенинг сўзларига кўра, шахс ва жамият ўртасидаги ички можаронинг мавжудлиги ғоясига асосланади. Бироқ, аслида бундай зиддият йўқ. Инсон бу орқали ўзини намоён қиладиган ажралмас жамиятнинг вакили. Шахс жамиятнинг асосий воситаси ва унинг ютуқлари ўлчовидир. Шахсни йўқ қилиш жамиятни ларзага келтиради. Шахснинг ривожланиши ва жамиятнинг ривожланиши бир-бирига зид эмас. Вайпаенинг сўзларига кўра, "иқтисодий шахс" ни унинг марказий субекти сифатида тан оладиган иқтисодиётнинг капиталистик тизими етарли эмас. Энг кўп фойда келтирадиган худбинлик истаги бу тизимнинг ҳаракатлантирувчи кучи, рақобат эса унинг бошқарувчиси. Бу ҳинд фалсафасига тўғри келмайди. Вайспейининг сўзларига кўра, социализм капитализм келтириб чиқарган муаммоларга реакция сифатида пайдо бўлди. Социализмнинг мақсадлари мақтовга сазовордир, аммо уларнинг натижалари инсониятга фойда келтирмади. Сабаби шундаки, жамият ва шахсни Маркс таълимотига мувофиқ таҳлил қилиш материалистик ва шунинг учун этарли эмас. Синфлараро зиддият тушунчаси фуқаролар ўртасидаги доимий ҳамкорликка ёрдам бермайди. Хусусий мулк аҳамиятини баҳолашда капитализм ва социализм фарқланади. Аммо иккаласи ҳам марказлаштириш ва монополлаштиришга олиб келади. Натижада, бир киши, бир киши уларнинг эътиборидан четда қолмоқда. Вайпайи Ҳиндистонга шундай тизим керак, унга кўра шахснинг ташаббусига ҳеч нарса халақит бермаслиги керак, лекин шу билан бирга, унинг жамият билан муносабатлари жараёнида инсоний қадриятларга зарар етказилмаслиги керак. Бундай мақсадга марказлаштирилмаган иқтисодиётда эришиш мумкин. Ғарбий дунё катта моддий тараққиётга эришди, аммо Вайпайининг сўзларига кўра, маънавий соҳада у кўп нарсага эриша олмади. Ўз навбатида Ҳиндистон моддий ривожланишдан орқада қолмоқда ва шунинг учун унинг маънавияти бўш иборага айланди. "Кучсизлар унинг маънавиятини англай олмайдилар", дейди Санскрит донолиги. Моддий фаровонликсиз маънавий нажот бўлмайди. Шунинг учун, Ҳиндистон кучли ва молиявий жиҳатдан ишончли бўлишга, шу асосда миллат саломатлигини мустаҳкамлашга, жаҳон ҳамжамиятига оғирлик қилиш ўрнига, дунё тараққиётига ҳисса қўшишга ҳаракат қилиши керак13. 1967 йилги сайловлар БЖС нинг парламентдаги мавқеини сезиларли даражада мустаҳкамлади - бу Конгресс ва Сватантрадан кейин қуйи палатадаги учинчи энг йирик партия бўлди. Бироқ, тез орада иккинчиси умуман йўқ бўлиб кетди. Аммо Ҳинд тилида сўзлашадиган белбоғлар - Уттар-Прадеш, Бихар ва Харяна штатларидаги БЖС ютуқлари у Конгрессдан кейин иккинчи ўринни эгаллаган ва ҳатто маҳаллий коалицион ҳукуматларда ҳам катта аҳамиятга эга бўлган. Шунингдек, у Деҳли муниципал корпорациясидаги кўпчилик ўринларни эгаллашга муваффақ бўлди. Шундай қилиб, 60-йилларнинг охирига келиб, БЖС ўзини камида бир нечта штатларда ҳокимиятни талаб қиладиган асосий сиёсий куч деб эълон қилди. Шу билан бирга, Конгресснинг мавқеи заифлашди. Ва БЖС учун бу муддат, 1968 йил феврал ойида Упадҳая партияси президенти ўлдирилганидан сўнг, Вайпайя унинг раҳбари бўлганлиги билан якунланди. 1967 йилги сайловлар мамлакатнинг сиёсий харитасини тубдан ўзгартирди. Конгресс марказда ҳокимиятни қайтариб олишга муваффақ бўлди, аммо сезиларли даражада заифлашди. У овозларнинг атиги 41 фоизини ва парламентдаги 284 ўринни эгаллади (520дан). Конгрессдаги мухолиф партиялар орасида Сватантра энг катта ютуққа еришди - 9% овоз ва парламентдаги 42 ўрин, Бҳаратия Яна Сангҳ - 9% ва 35 ўрин. Коммунистик партиянинг тарқалишидан кейин алоҳида-алоҳида гуруҳлашган ҳинд коммунистлари 9,3% овоз тўпладилар (КПИ - 4,8%, КПИ (м) - 4,5%) ва 33 ўрин (тегишлича 14 ва 19). Халқ Социалистик партияси уч фоиз овоз билан парламентда 13 ўринни қўлга киритди, сайловдан бироз олдин ташкил этилган Ягона Социалистик Партия эса 5 фоиз ва 23 ўринга эга бўлди. Шундай қилиб, 1967 йилдаги парламент сайловларидан сўнг Конгресс биринчи марта қийинчилик билан парламентдаги ўринларнинг ярмидан кўпини олди. Барча миллий мухолиф партиялар 35 фоиз овоз ва 146 ўринни эгаллади. Қолган деярли 24% овозлар ва 90 ўринлар минтақавий партиялар ва мустақил номзодларга берилган14. Конгресс тўққиз штатда (жами 17) катта зарар кўрди, бу ерда у қонун чиқарувчи кўпчилик овозини ололмади ва натижада ҳокимиятдан четлатилди. Булар йирик штатлар Уттар-Прадеш, Бихар, Ғарбий Бенгалия, Керала, Мадхя-Прадеш, Орисса, Панжаб, Тамилнаду ва Харяна, уларда мамлакат аҳолисининг учдан икки қисми истиқомат қилган. Ушбу штатларда Конгрессдан ташқари ҳукуматлар тузилган. Сиёсий партияларнинг таркиби бўйича уларни бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин. Биринчиси, Тамил Наду ва Панжобда минтақавий миллатчи партиялар бошчилигидаги ҳукуматлар. Иккинчи гуруҳга Уттар-Прадеш ва Бихарда ажралиб турувчи Конгресс партияси Бҳаратия Кранти Дал (Ҳиндистон инқилобий партияси) бошчилигидаги коалицион ҳукуматлар киради. 13 Vajpayee A.B. Bharatiya Jana Sangh // Pattabhiram M., ed. General Election in India 1967. Bombay, etc.: Allied Publishers, 1967, p. 73–82. 14 Election Commission of India Report on the Fourth General Election in India. 1967. New Delhi, p. 62–73, 88–91. Учинчи гуруҳга Мадҳя Прадеш, Орисса ва Ҳарянадаги ўнг қанот коалициялари томонидан бошқариладиган минтақавий партиялар билан коалицион ҳукуматлар кирди. Тўртинчи гуруҳга коммунистлар бошчилигидаги Ғарбий Бенгалия ва Кераладаги минтақавий партиялар билан коалиция ҳукуматлари кирди. Умуман олганда, 1967 йилда штат қонун чиқарувчиларига ўтказилган сайловда Конгресс 40% овоз олишга муваффақ бўлди ва унинг ассамблеялардаги депутатлик ўринлари улуши 49 фоизга туширилди. Партия-сиёсий кучлар мувозанатининг бундай сезиларли ўзгариши Конгрессдаги мухолифат партияларининг, шу жумладан минтақавий партияларнинг кучайиши ва уларнинг антидонгрессив асосда бирлашиши билан изоҳланди. Барча еттита миллий партиялар - Конгресс, Сватантра, Бҳаратия Жана Сангҳ, ҲКП, ҲКП (м), НСН ва ОСП - тахминан 73% овоз олишга муваффақ бўлишди ва қонун чиқарувчи ўринларнинг 79 фоизини олишди. Қолган 27% овоз ва 21% ўринлар минтақавий партиялар ва мустақил депутатлар ҳиссасига тўғри келди.15 Конгресс учун бу мағлубиятнинг тўғридан-тўғри сабаби партиянинг штатларидаги бир қатор ташкилотларга бўлиниши ва ўнг ва чап кучларнинг позицияларининг мустаҳкамланиши эди. Конгресснинг мамлакатдаги ҳокимиятга бўлган монополияси жиддий равишда йўқ қилинди. Ўша вақтдан бери у ўнг ва чап томонларга қарши курашиши керак эди. Жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий табақаланиш ва сиёсий демаркация натижасида ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ синовларга дуч келган партиянинг бирлигини сақлаб қолиш муҳим аҳамиятга эга эди. 1967 йилдаги парламент сайловларидан сўнг, ҳукуматни аввалгидек И. Ганди бошқарган. Мораржи Десаи Бош вазирнинг ўринбосари ва молия вазири бўлди. Оммавий таъсирнинг йўқолишига жавобан, Конгресс 1967 йил май ойида "Демократик социализм" жамиятини барпо этиш учун янада фаол ҳаракат қилиш зарурлигини таъкидлаган "Ўн нуқта" дастурини қабул қилди. Дастур қатор йирик тижорат банклари ва кўмир саноати корхоналарини, шунингдек суғурта тизимларини миллийлаштириш, собиқ ҳокимият раҳбарларининг имтиёзларини бекор қилиш, шаҳар ерларига эгалик қилиш учун чекловлар жорий этиш, қишлоқ жойларида ижара муносабатларини ислоҳ қилиш, монополияларнинг кучини ва иқтисодий ҳокимиятни жамлаш бўйича чора-тадбирларни ўз ичига олган. Банкларни миллийлаштирилиши муносабати билан халққа мурожаатида И. Ганди кўп йиллар олдин қабул қилинган социалистик услубдаги жамият барпо этиш тўғрисидаги қарор ўзгаришсиз қолганини эслади. Унинг таъкидлашича, Ҳиндистон каби камбағал мамлакатда банклар устидан назорат "иқтисодиётнинг баландлиги" сифатида муҳимдир. И. Ганди шунингдек сўнгги йилларда Конгресс оддий одамлардан узоқлашди, чунки у эълон қилган социалистик шиорлар тўлиқ амалга оширилмади. Халқнинг Конгрессга ва унинг ҳукуматига ишончи сусайди. Шунинг учун ҳукумат жамоатчилик ишончини тиклаш учун зарур чораларни кўриши керак. Бироқ, бу чоралар М.Десай бошчилигидаги Конгрессдаги консерваторларнинг қаршилиги билан учрашди, у бундай сиёсатга қарши норозилик сифатида истеъфога чиқишга мажбур бўлди. И. Ганди ҳукуматининг банкларни миллийлаштириш тўғрисидаги қарори, ҳуқуқдан ташқари барча мухолиф партиялар томонидан маъқулланган. Айниқса ушбу Сватантра ва Бҳаратия жана сангҳага қарши фаол равишда қарши туришган. 1969 йил ноябрда Конгресс ичидаги марказий ва чап қанот кучлари ўртасидаги қарама-қаршилик партияда бўлинишга олиб келди - И. Ганди бошчилигидаги Конгресс ва М. Десай ва С.Нижалингаппа бошчилигидаги Конгресс ташкилоти. Чап оппозиция, Бирлашган Социалистик Партиясидан ташқари И. Гандини қўллаб-қувватлади. Ўнг қанот партиялари - Бҳаратия Жана Сангҳ ва Сватантра Конгрессни қўллаб-қувватладилар. БЖС этакчиларидан бири Балраж Мадхоканинг бу борадаги чиқиши диққатга сазовор эди. “Конгрессдаги бўлиниш, - деди у, - бу мамлакат учун яхши янгилик ва биз буни олқишлаймиз”. Агар Конгресс Маҳатма Гандининг васиятига биноан ҳаракат қилса, 15 Election Commission of India Report on the Fourth General Election in India. 1967. New Delhi, p. 62–73, 88–91. бўлиниш 1948 йил бошланиб, икки ҳаётий партиянинг пайдо бўлишига олиб келади. Улардан бирини Неру, иккинчисини Валлабхай Пател бошқарган. Ҳозирги бўлиниш сиёсий қутбланишнинг катализатори бўлиб хизмат қилади”.16 Конгрессдаги ўнг қанотчилар И. Гандини коммунизмга суянишда айблашди. У Неру "марказнинг чап томонида" сиёсат юритганлигини таъкидлаб, ушбу даъволарни рад этди ва у ушбу йўналишни давом эттириш ниятида эди. Конгресс ташкилотининг баъзи етакчилари партиядаги ажралишни мафкуравий сабаблар билан эмас, балки И. Гандининг амбициялари билан, “парчаланиш баҳонасида ҳам бош вазир сифатида абадий қолишни” исташган. Бу 1970 йилда Конгресс ташкилоти раҳбарларидан бири ва бирлашган партиянинг фахрийси Атулия Гош томонидан ёзилган. С. Нижалингапп ҳам шундай фикрда эди. Унинг таъкидлашича, И. Ганди 1967 йилда бош вазир лавозимига қайта сайланганидан сўнг, у "шахсияти, кучи ва мамлакатда диктатор бўлиш истаги ҳақида кўпроқ ташвишланмоқда". Конгресс ташкилотининг шу ва бошқа раҳбарлари И. Гандини Конгрессда бўлиниш тарафдори бўлган ҲКП билан ҳамкорлик қилишда айблашди. Конгресс ташкилоти раҳбарлари бирлашган Конгресс томонидан илгари эълон қилинган социалистик мақсадларга риоя қилишларини даъво қилишди. Бироқ, аслида, улар Бҳаратия жана сангҳа, Сватантра, шунингдек, Бирлашган Социалистик партияси билан битта лагерда бўлишди. Уларнинг барчаси конгрессга қарши позицияларни эгаллаган. Конгрессдаги бўлиниш 1969 йилнинг декабрида, иккала томон алоҳида сессиялар ўтказилгандан кейин юзага келди. Аммо бундан олдин ҳам парламентдаги конгрессистик фракцияда жиддий ўзгаришлар рўй берди. Парламентдаги раҳбари М.Десай бошчилигидаги конгресс ташкилоти Халқ Палатасида 60 га яқин депутатлик ўринларига эга бўла бошлади ва ҳукмрон партиянинг асосий мухолифатига айланди. И. Ганди бошчилигидаги Конгресс нисбий кўпчиликни сақлаб қолди, аммо унда бор-йўғи 220 нафар депутат, йаъни Халқ Палатасидаги барча депутатлар сонининг 50 фоизидан камроғи эди. 1969 йил 17 ноябрда ўнг қанот партиялар И. Ганди ҳукуматига ишонч билдирмаслик таклифини бердилар. Аммо Конгресс Ташкилотидан, БДС, Сватантра ва баъзи социалист депутатлардан фақат 140 депутат унга овоз беришди. 306 депутат И. Ганди ҳукуматини қўллаб-қувватлаб чиқишди. Конгресснинг фикрлари билан ўртоқлашгандан ташқари, чап партиялар бу ҳукуматга, шу жумладан КПИ ва КПИ (м), шунингдек, бир қатор минтақавий партияларнинг депутатлари (ДМК, Акали берди) ва баъзи мустақил депутатларга овоз бердилар. Шундай қилиб, Конгрессдаги ажралиш мамлакатдаги партиявий-сиёсий кучлар мувозанатининг ўзгариши натижасида юзага келди, бу эса ўз навбатида парламентда тубдан янги вазиятга олиб келди. И. Ганди бошчилигидаги Конгресс ўзининг сиёсий дастурида унчалик кўп иштирок этмайдиган бошқа партияларнинг ёрдамига мурожаат қилишга мажбур бўлди, чунки улар ўнг қанот консерватив кучларнинг ҳокимият тепасига чиқишини исташмади. Конгресс нафақат штатлардаги, балки марказдаги ҳокимият устидан ўз монополиясини йўқотишни бошлаганлиги аниқ бўлди. 1.3. Ижтимоий иқтисодий ислоҳотлар 60 йилларнинг охирларида И. Ганди бошчилигидаги ҳукумат 14 та энг йирик банкни миллийлаштирди ва "Ўн нуқта" деб номланган дастурида кўзда тутилган бир қатор бошқа тадбирларни амалга оширди. Бу тўртинчи беш йиллик режада (1969 / 70-1973 / 74) ҳам ўз аксини топди. Шу муносабат билан И. Ганди металлургия, энергетика, машинасозлик, нефт-кимё соҳаларига зарурий сармояларни таъминлашдан иборат бўлган давлат секторининг муҳимлигини таъкидлади. 16 India 1973. A Reference Annual. New Delhi: Publication Division. Ministry of Information and Broadcasting. Government of India, 1973, p. 269. Ҳиндистон иқтисодиётининг энг муҳим тармоқларининг миллийлаштирилиши уларнинг сезиларли даражада мустаҳкамланишида рол ўйнади ва бу умуман иқтисодий ўсишга ижобий таъсир кўрсатди. Банкларнинг миллийлаштирилиши бутун мамлакат бўйлаб уларнинг филиалларининг ташкил этилиши билан олиб борилди, бу эса банклардаги депозитларнинг ва айниқса, қишлоқ жойларда депозитларнинг сезиларли даражада кўпайишига олиб келди. Худди шу даврда фермерларга "яшил инқилоб" ни амалга ошириш учун қулай шароитлар яратилди. Натижада, Ҳиндистон шунчалик кўп дон ишлаб чиқаришни бошладики, кейинги бир неча йил давомида нафақат унинг эҳтиёжларини қондириш учун заҳираларни йиғибгина қолмай, балки уни бошқа давлатларга ҳам экспорт қила бошлади. 1967 йилдаги умумий сайлов парламент сайловлари ва штатлар қонун чиқарувчилари бир вақтнинг ўзида бўлиб ўтган охирги сайлов бўлди. Бунинг асосий сабаби Конгресс томонидан монопол ҳокимиятнинг йўқолиши ва турли штатлардаги сиёсий жараённинг нотекис ривожланиши, шу жумладан парламент сайловларига борган айрим минтақавий партияларнинг маҳаллий сайловчиларнинг кайфиятига мос келадиган шиорлар остида кучайиши билан боғлиқ эди. Сиёсий курашнинг кескинлашуви 1970 йил декабр ойида И. Ганди парламентни тарқатиб юборишига олиб келди. Индира Ганди Ҳиндистоннинг Бош вазири бўлганида табиий саволлар туғилди: оддий ҳинд аёлларининг жамиятдаги ва оиладаги ўрни қандай, улар қаерда муваффақиятга еришишди ва уларнинг муаммолари нимада? 1971 йил 22 сентябрда И. Ганди ҳукуматининг қарори билан биринчи марта аёлларнинг аҳволи бўйича қўмита ташкил этилди. Мустақилликдан кейин мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланиши даврида аёлларнинг ҳолатидаги ўзгаришларни ўрганиш бўйича иш олиб бориши ва уларнинг аҳволини яхшилаш бўйича асосий вазифаларни белгилаб бериши керак эди. Бундай қўмитанинг ташкил этилиши жамоатчиликни ҳайрон қолдирди. Дарҳақиқат, Ҳиндистон конституциясига биноан, аёлларга еркаклар билан тенг ҳуқуқлилик кафолатланган, улар парламентнинг ишида қатнашган ва аёл мамлакатда энг юқори лавозимни эгаллаган. Шунга қарамай, Қўмита ишида таниқли ҳинд олимлари, жамоат арбоблари, сиёсий партиялар, касаба уюшмалари ва аёллар ташкилотлари вакиллари иштирок этдилар. Турли хил масалалар бўйича қонунчилик, бандлик, таълим, соғлиқни сақлаш ва бошқалар бўйича 75 та тадқиқот ўтказилди. Анкета сўрови ўтказилиб, унда 5603 киши иштирок этди, шундан 75% аёллар - мамлакатнинг барча штатларидаги шаҳар ва қишлоқларнинг турли хил ижтимоий соҳалари вакиллари эди. Тўпланган маълумотларни ўрганиб чиқиб, Қўмита ҳинд аёлларининг аҳволи мустақиллик йилларидан бери деярли ўзгармаганлигини аниқлади. Бундан ташқари, кўп жиҳатдан у янада ёмонлашди. Мустақиллик йилларида уларнинг аҳолидаги улуши пасайишда давом этди. 1951 йилда ҳар 1000 еркакка 946 нафар аёл, 1971 йилда 931 нафар аёл тўғри келади. Дунёнинг аксарият мамлакатларидан фарқли ўлароқ, ҳинд аёлларининг умр кўриш узунлиги еркакларникига қараганда камроқ эди. Аёллар учун саводхонлик даражаси бор-йўғи 22% (эркаклар учун 46%). Ушбу рақамлар ортида аёлларнинг оила ва жамиятдаги ночор аҳволи турган. Барча ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлар бўйича аёллар эркакларникидан анча орқада қолишди. Айниқса, қишлоқ аёлларининг аҳволи оғир эди (1971 йилда қишлоқ аҳолиси мамлакат умумий аҳолисининг 80,1 фоизини ташкил қилди). Ишлаётган аёлларнинг аксарияти қишлоқ хўжалиги ишчилари эди. Қишлоқ ишчиларининг ушбу тоифасида аёллар сони эркаклар сонига тенг эди. Ерсиз оилалар орасида ишлайдиган аёллар кўпроқ эди - 78%. Қоида тариқасида, улар энг ноқулай иш турларини, шу жумладан аёллар гуруч экиш билан шуғулланишган, аёллар сув остида тўпиқ остида туришган. Аёлларнинг анъанавий вазифаси сув етказиб бериш, оилани ёқилғи билан таъминлаш, шу жумладан сигир гўнгидан гўнг тайёрлаш ва, албатта, ноқулай печкаларда таом пишириш эди. Аёллар кўплаб болалар ва қарияларга қарашлари керак эди. 1961 йилдан 1971 йилгача саноатдаги аёлларнинг улуши 31,5% дан 17,4% гача камайди, чунки ишлаб чиқариш модернизация қилинганда илгари аёллар томонидан бажарилган малакасиз меҳнатнинг кўп турлари бекор қилинди. Агар мамлакатда умуман ишлаётган аёлларнинг улуши шу давр ичида 23 фоиздан 28 фоизгача ўсган бўлса, бу асосан қишлоқ хўжалигида ишлайдиган аёллар сонининг кўпайиши билан боғлиқ. Шунингдек, давлатнинг аёлларнинг аҳволини яхшилашга қаратилган баъзи чора-тадбирлари уларнинг меҳнат фаоллиги пасайишига олиб келганлиги ҳам характерлидир. Шундай қилиб, аёл ишчиларни ҳимоя қилиш бўйича қонунларнинг қабул қилиниши (оналик имтиёзлари, фабрикада болалар боғчаларини мажбурий равишда очиш, бу ерда 50 дан ортиқ аёллар ишлайдиган ва ҳоказо) уларни ишдан бўшатиш билан бирга бўлган. Шу тарзда, тадбиркорлар қонунга риоя қилиш билан боғлиқ қўшимча харажатлардан қочишди. Деҳқон касталаридаги аёлларнинг аҳволи ёмонлашувининг кўрсаткичи илгари юқори табақаларга хос бўлган кўпгина урф-одатларнинг киритилиши бўлиб, улар саводхонлик ва касбий тайёргарликка киришиш натижасида воз кечишди (чекиниш, болалар никоҳи, бева аёлнинг турмушга чиқишини тақиқлаш ва бошқалар). Бундан ташқари, қизнинг никоҳи пайтида маҳрни бериш амалиёти илгари фақат юқори табақалар орасида тарқалган бўлиб, деярли бутун жамиятни қамраб олди. Дарҳақиқат, мустақилликнинг дастлабки 15 йилида ижтимоий ислоҳотлар аёлларга фақат бадавлат шаҳарлардаги юқори каста оилалари таъсир кўрсатди. Улар қизларига касб-ҳунар таълими бериш имконига эга бўлишди. Уларнинг орасида сезиларли аёллар пайдо бўлди шифокорлар, университет профессорлари, олимлар ва сиёсатчилар. I Боб. Индира Гандининг хокимият тепасига келиши ва унинг ички сиёсати 2.1. Индира Ганди ҳукуматининг Ҳиндистонда сиёсий инқирозни бартарф этишдаги фаолияти Индира Ганди (1917-1984) Ҳиндистоннинг сиёсат ва давлат арбоби сифатида эътироф этилади. Жавоҳирлаъл Нерунинг тарбияси асосида вояга етган Индира Ганди отаси ишларини давом эттира бошлади. Халқаро жамоатчилик Индира Ганди тимсолида тинчлик учун оташин курашчи инсонни кўрди. Унинг хокимият тепасига келиши ҳамда мамлакат бирдамлиги, тинчлиги йўлида олиб борган фолияти бугунги кунда хам эътироф этилмокда. Нафакат мамлакат бирдамлиги балки дипломатик соҳада ва қўшилмаслик ҳаракатидаги ташаббуслари ҳанузгача халқаро сиёсатда ўз аксини топиб келмокда. Отасининг ўлимидан сўнг Индира Ганди Шастри ҳукуматида ахборот ва радиоэшиттириш вазири (1964-1966) этиб тайинланди. Шастри вафотидан кейин халқ билан бўлган миллий сиёсатдаги асосий шахе бўлиб колди. Уятчан, доимо панада юрувчи бева (унинг эри 1960 йилда вафот этган.). Ҳукумат раҳбарлигига яхши номзод эди. У бошқалар кўзига кучеиз, бошқариш осон бўлган раҳбар сифатида кўринди. Жавоҳирлаъл Неру бутун дунёда тинч-тотув яшаш гоялари асосида тинчлик ҳамда хавфеизликни мустаҳкамлаш халқаро ҳамкорлик муҳимлигини бир неча бор таъкидларди, ҳал этилмаган халқаро муаммолар тинч воситалар билан бартараф этилиши мумкин ва лозим эканлигини уқтирарди. Индира Ганди бевосита отасининг ишларини давом эттирди. У ҳар бир ишни ўз халқи, миллати ва она юрти учун, унинг хавфеизлиги ва тараққиёти учун ҳаракатни амалга оширар эди. У 1966 йилдан бошлаб Ҳиндистон бош вазири лавозимида фаолият кўрсата бошлади. Конгресс 1967 йили сайловлардан олиб ўтадиган вақтинчалик шахс деб умид қилган эдилар. Натижада, 19 январь 1966 йилда Индира Ганди Ҳиндистон бош вазири этиб сайланди. Бу билан у Ҳиндистондаги биринчи аёл - бош вазири бўлди. Индира Гандининг таъкидлашича, биз тушунамизки, бизнинг тизимимиз одамларнинг эҳтиёжларини қондира олмаса улар бошқа тузумни қўллашга ўтадилар. Шунинг учун биз адолатли ва халқчил тизимни қўлламоғимиз даркор дея таъкидларди.17 1967 йилдаги тўртинчи умумхалқ сайловларида Ҳиндистон Миллий Конгресси обрўси тушиб кетди. Урушлар сони 361 тадан 283 тага тушди, лекин урушлар сонига кўра у Лок Сабхеда энг олдинда эди. Бу йил конгресс ҳинд электората устидан раҳбарликни йўқотди. Ўтмиш билан узилиш чап ва ўнг мухолифат партияларнинг муваффақиятини белгилаб берди. Партия тарафдорлари кўпайди. Джан Сангха партиясига ўхшаб Сватантра партияси ҳам парламентдаги ўринларини 14 тадан 35 тагача ва 18 тадан 44 тагача кўпайтирдилар. Конгресс ўз обрўсини йўқота бошлагач, саккизта штат устидан ўз назоратини йўқотди.18 Индира Гандининг сиёсий ўйинчоққа айлантирмоқчи бўлган конгресснинг орзуси рўёбга чиқмади. У камтарин, адолатли, қаттиққўл ва ҳал қилувчи овозга эга бўлагн сиёсатчи бўлиб чиқди. Тез орада Индира Ганди ўзини ҳокимиятга олиб чиққан ўша одамлар билан партияни назорат қилиши учун кураш бошлади. Икки йиллик курашдан сўнг Ганди фақатгина партияда эмас, балки ҳокимиятда ҳам катта обрўга эга бўлган оммабоп шахсга айланди. Бу эса Индира Гандининг сиёсат оламига чуқурроқ кириб бораётганидан далолат берар эди. Унинг ҳаракатлари партияни бўлинишига олиб келди ва 1969 йил Мораржи Десаи етакчилигидаги парламент аъзоларининг кўпчилиги ҳукумат аъзолигидан чикдилар. 1970 йил Индира Ганди парламентни тарқатиб юборди. Янги парламентга сайловларни бир йил аввал бошлаб юборди. Ўз ўрнини мустаҳкамлаш учун у бир канча социалистик шиорларни илгари суриб халқни ўзига жалб қилишига уринди. Улардан асосийлари Ҳиндистондаги асосий банкларни национализация қилиш эди. Банкларни мусодара қилиш билан Ҳиндистоннинг энг бой катламлари-махарожларнинг қаршилигига учради. Конституция билан белгилаб қўйилган уларнинг бу ҳуқуқларини Индира Ганди ўзгартиришга қарор қилди. 1972 йилда қабул қилинган қонунга асосий 500 дан ортиқ ҳукмдорларнинг нафақа ва бошқа ҳуқуқларидан маҳрум этди. Мохаражларни феодал қолдиқлиги, иқтисоди катта зарар келтириши тўғрисидаги баландпарвоз гаплари мамлакат иқтисодига катта таъсир кўрсатади. Бу сиёсий ҳаракат ҳукуматни қўллаб-қўвватлашига эга бўлиш учун эди. Натижада зарб Ҳиндистоннинг бебаҳо маданий қадриятига келиб тегди. Шу вақтдан бошлаб Ҳиндистондаги саройлар, қалъалар ва бошқа муҳим бинолар вайронага айлана бошлади. Унинг ичидаги қимматбаҳо нарсалар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади, чунки уларнинг аввалги эгаларининг уларни асраш учун маблағлари йўқ эди. 1971 йилда мартда бўлиб ўтган сайловлар Индира Ганди ва унинг партиясига ғалаба келтирди. Ҳиндистон Миллий Конгресси халқи турмуш тарзини яхшилаш миллионлаб ҳиндларга озиқ-овқат, уй жой ва иш билан таъминлашни ваъда килди. Натижада парламентдаги 519 жойдан 352 тасини эгаллади. 1971 йилги воқеалар Индира Гандининг халқаро майдондаги обрўсини ошириб юборди. Покистон ташкил топганидан бошлаб ғарбий ва шарқий Покистондаги Панжобликлар ва Бенгаллар ўртасидаги келишмовчиликлар қийнаб келарди. Шарқий Покистон миллий ресурслардан ўзига тегишлигини олмаётганлигини рўкач қилиб, автономия талаб қиларди. Бундай талабни Миллий Лига бошлиги шайх Мансур Рахмон талаб қилар- эди. 1970 йили сайловлардан сўнг воқеалар кескинлашиб кетди. Миллий Лига сайловда кўпчилик овозга эга бўлди, лекин натижалари Гарбий Покистондагибенгаллар томонидан кабул қилинмади. Улар бенгаллар томонидан бошқариладиган ҳукуматдан бош тортдилар. Ғарбий Покистон қўшинларини шарқий қисмга киритиб, Миллий Лигани мағлубиятга учратди. Покистон армиясининг панжобли қўшинлари халқни талаб, ўлдириб, қийин аҳволга солдилар. Покистонда фуқоролар уруши бошланди ва Покистондан 17 18 Индира Ганди. Статьи, речи, интервью. М., 1975, С.283. Синхараджа Таммита Дельгода. Индия история страны. М., 2007, С. 288. Ҳиндистонга одамлар қочиб ўта бошладилар. Покистон ҳарбийларининг зулми ҳалқаро жамоатчиликка ҳам етиб борди. 1970 йил декабрда Ҳиндистон чегарасини 9.774140та қочоқ бузиб ўтди.19 Уларни озиқ-овқат дори-дармон билан таъминлаш ҳинд иқтисодиётига оғирлик қила бошлади. Индира Ганди мамлакатини бу низога аралашувидан асраб қолди. 70-йилларнинг бошларида Ҳиндистон ярим оролидаги ички сиёсий вазият ташвишли эди: АҚШ ва бошқа ғарб давлатлари томонидан рағбатлантирилаётган Исломобод, мустақил жумҳурият Бангладеш тузилганлигини эълин қилган шарқий Бенгалия аҳолисига қарши кенг миқиёсда жазо операциясини бошлади. Покистон томонидан бенгалияликларга нисбатан олиб борилаётган геноцидлар сиёсати, мсиллионлаб бангладешликларнинг Ҳиндистонга қочиб кетишига олиб келди. Уларнинг изига тушган Покистон ҳарбий қўшинлари Ҳиндистон чегараларини бузишарди. Унинг хавфсизлиги жиддий хатар остида қолди. Бундай оғир вазиятда Индира Ганди ҳукумати ўзига халқаро ёрдаминиқозонишга уринди. Лекин кўп ўтмай, Индира Ганди Гарбнинг ҳинд-покистон низосини тартибга солишни истамаётганлигини, аксинча унинг кескинлашишидан манфаатдор бўлишини кўрди. Ҳиндистондан узокда бўлган мамлакатларда Ҳиндистон бош вазири Индира Гандини онгли практицизм билан ажралиб турадиган давлат ва жамоат арбоби сифатида билишарди. У ҳақиқатдан ҳам, "Сиёсат-бу имкон санъатидар"20 деган нуқтаиназардан келиб чиқарди. Усовет иттифоқининг ёрдамига таяниш мақсадида 1971 йил собиқ СССР билан дўстлик ва ҳамкорлик қилиш тўғрисида шартнома имзоланди. Бу эса Ҳиндистон ортида катта ва қудратли давлат туришини билдирар эди, чунки Покистонни АҚШ ва Хитой қўллаб-қўвватлар эди. Индира Ганди фақат халқаро жамоатчилик натижасини кутар эди. 1971 йил 3 декабрда Покистоннинг ҳарбий ҳаво кучлари Ҳиндистоннинг саккизта ҳарбий аэродромига ҳужум қилдилар. Каликуттада сафарда бўлган Индира Ганди Деҳлига ҳарбий самолётда етиб келди. Зудлик билан уруш эълон қилинди ва ҳинд ҳарбийлари Покистон ва Бенгалияга қарши ҳужумга ўтдилар. Ҳинд қўшинлари шарқий Покистонни босиб олдилар. Буни кўрган АҚШ ва Хитой иттифоқчиларига ёрдамига шошилдилар. АҚШнинг давлат котиби Генри Кессинджер Ҳиндистонни қўрқитиш учун ўзининг еттинчи Америка флотини Бенгалия қўлтиғига юборди. Индира Гандининг стратегияси қўл келди. Совет иттифоқи иккала давлатни режасини ўзгартиришга мажбур қилди. Ҳинд кўшинлари Шарқий Покистон пойтахти Даккани қўлга олдилар ва 15 декабрь 1971 йил Бенгалияда Покистон қўшинлари мағлубиятга учради. Панжоб ва Кашмирдаги воқеалар ҳам Ҳиндистон галабасига ҳал бўлди. Индира Гандидан урушни охирига етказиш ва Покистонни мағлубиятга учратишни талаб қилдилар, лекин у урушдан чиққанлигини эълон қилиб ўз қўшинларини Покистондан чиқарди. Покистон ҳукуматини халқ лигаси бошқарди. Бангладеш мустақил давлат эканлигини тан олди ва миллионлаб қочоқлар ўз юртларига қайтдилар. 1972 йилда 10 миллион киши Ҳиндистондан чиқарилди. Бу эса Ҳиндистоннинг қолаверса, Индира Гандининг ютуги эди. Инқироз даврида Индира Гандининг сиёсий талъанти ва қаттиқ қўллиги ғалабанинг асосий ютуги бўлди. Индира Ганди бошқараётган Ҳиндистон Миллий Конгресси партиясининг ҳокимият тепасига келиши, халқаро вазиятнинг 21 кескинлаштиришнинг янги даврига тўғри келди. Индира Гандининг обрў эътибори мамлакатни мустақил ва марказлашган йўл билан бошқаришни ривожланишига олиб келди. Уавторитор тартибда давлатни бошкарувига ўта бошлади. Унинг фикрига қарши чиққанларни партия ичида ва ташқарисида ҳам ўзига содиқ кишилар билан алмаштира бошлади. Давлатни авторитор тарзда бошқарилиши ҳукуматнинг бошқа аъзолари томонидан "Индиранинг подшолиги" номини олди.22 19 Синхараджа Таммита Дельгода. Индия история страны. М., 2007, С. 290. Горев А.В. Роса на латоса Индира Ганди. М.: Политизат 1987, С.256. 21 Митрохин Л.В Индия. Вступная в век XXI. М.,1987. С.361 22 Синхараджа Т.Д. Индия история страны. М.: 2007, С. 292. 20 Ҳинд халқини камбағалчиликдан чиқариш тўғрисидаги ваъдаларини бажариш учун Индира Ганди саноатнинг бир қанча тармоқларини шу жумладан кўмир қазиб чиқариш, янги ер ислоҳотини ва янги солиқ сиёсатини амалга оширди. Бу ислоҳотлар мамлакат аҳволини оғирлаштириб юборди. Йирик ер эгалари томонидан бу ислоҳот рад этилди. Бой ҳиндлар янги солиқларни тўлашдан яшириндилар, бу эса бизнесни яширин ҳолатга ўтишига олиб келди. Бу эса аввало, камбағал халққа жабр келтирди. Нарх-наво ўсди. Давлат қарзи 2 миллиард долларни ташкил этди. Натижада ўсимлик ёғи, бензин ва ҳатто қоғоз сотиб олиш қисқарди. 1974 йилда иқтисодда аҳвол жуда огирлашди. Саноат маҳсулотлари қисқарди, озиқ-овқат камчилиги келиб чикди. Пулнинг қадрсизланиши 30%ни ташкил этди. Халқ норозилиги кучайди. Иш ташлашлар, митинглар бошланди. Ҳиндистоннинг саноат ва молиявий пойтахти Бомбейга бир йилда 12 мингта иш ташлаш содир бўлди. Айниқса, темир йўл ишчиларининг умуммиллий иш ташлашида 1миллиондан ортиқ киши қатнашди. 60 мингдан ортиқ темир йўл ишчиси қамалди. 1974 йилнинг охирига келиб Индира Ганди ҳукумати ўз обрўсини юқотди. Мамлакатнинг турли бурчакларида ҳукуматга қарши чиқишлар бўлди. Ҳиндистон Миллий Конгресси раҳбарияти ичида лавозимни суъистеъмол қилиш ва коррупцияга берилиш ҳолатлари қайт этилди. 1975 йил июнда Индира Ганди сиёсатига қарши бўлган минглаб кишилар ҳибсга олинди, матбуотда цензура пайдо бўлди. Июлдаги кўпчилик сиёсий партиялар таъқиқланди ва парламент Индира Гандининг фавқулодда ваколатини тасдиқлади. Мухолифат партиялар Мароржи Десая етакчилигидаги Жаната партиясига бирлашди. Мамлакат фуқоролар урушиёқасига келиб қолди. 1976 йили умумхалқ сайловлари орқага сурилди. 10 минглаб кишилар-талабалар, адвокатлар, журналистлар ҳибсга олиндилар. Иш ташлашлар, митинглар тақиқланди. Иш ҳақлари берилмади. Бу танқидларга қарши Индира Ганди 20 пунктдан иборат иқтисодий ислоҳотларни эълон қилди.23 Бу манефестни асосий қисми нарх-наволарни камайтириш ваъда қилинди. Одамлар фавқулодда аҳвол ўз натижасини берди деб ўйламасликлари учун уни "тинч револуция" деб атадилар. Саноат учун 1975 йилда 6% га, кейинги йил эса 10%га ўсди, мамлакат экспорта ўсди. Мамлакат да пулни қадрсизланишининг олди олинди. Бир ой ичида гуруч ва бошқа зарур озиқ-овқат маҳсулотларининг нархи 5% камайди ва камая бошлади. Мамлакат темир йўл ҳаракати ҳам яхши ишлай бошлади. Ҳамма ерда ва ҳамма соҳада фавқулодда аҳволни эълон қилиниши сезиларли даражада ўз натижасини кўрсатди. Бош вазирнинг кичик ўғли Санжай Ганди раҳбарлик лавозимларида ишламасада онасининг ёрдами билан сиёсатда анча танилиб қолди. Ҳукумат томонидан назорат остидаги оммавий ахборот воситалари уни деярли шахсини улуғлаб юборган эди. Санжай телевезор экранларида, айникса, радиода тез-тез чиқиб турар эди. У бирбирига қарши иккита давлат эшиттиришини олиб борар эди. Бири туғилишни сунъий камайтиришни тарғиб этувчи программа бўлса, иккинчиси ёмғирдан сўнг қўзиқориндай бир кечада пайдо бўлаётган пастқам уйчаларга қарши курашдан иборат эди. Халқ томонидан бу шахсий ҳаётга тахдид, анъанавий ва диний урф-одатларни бузиш деб баҳоланди. Индира Гандининг халқ турмуш тарзини яхшилаш ва уни демографик инқироздан қутқаришга мўлжалланган чоралари тескари натижа берди. 1977-1980 йилларда Ҳиндистонда "Жаната" партияси фаолият кўрсатди. 1977 йил январда Индира Ганди мамлакатдаги фавқулддо аҳволни бекор қилди. Сиёсий маҳбусларни озод қилди ва март ойида орадан икки ой ўтгач умумхалқ сайловларини эълон қилди. У қисқа вақт ичида мухолифатчилар сайлов компаниясини бошлай олмайдилар ва Ҳиндистон Миллий Конгресси партияси осонликча ғалабага эришади деб ҳисоблаган эди. Мухолифатчилар тез орада ўзларини ўнглаб Индира Ганди ва унинг угли Санжайга ҳамда улар томонидагиларга қарши курашни бошлаб юбордилар. Улар халққа мамлакатни нормал ҳаётга қайтариш ва фуқоролик ҳуқуқларини қайтаришни ваъда қилдилар. "Жаната" партиясига овоз бериш билан сиз демократия тарафида ва диктатурага қаршисиз-шиорини 23 Синхараджа Т.Д. Индия история страны. M.:2007, С.295. илгари суриб чикдилар. Натижада 1977 йилги сайловларда Индира Ганди мағлубиятга учради. Барча округларда "Жаната" партияси вакиллари ғалаба қозонди. Аҳолининг 43% мухолифатчиларни қўллади бу парламентда "Жаната" партияси учун 493 ўриндан 270 тасига эгалик қилишига олиб келди. Конгресс ўзининг ўттиз йиллик фаолиятидан сўнг раҳбарликни қўлдан бой берган эди. Мамлакатнинг энг катта штати бўлган Уттар Прадешда Конгресс партиясидан битта ҳам номзод ўтмади. Ҳиндистон Миллий Конгрессининг 49 вазиридан фақат 15 таси ўз округларига қайтдилар. Ҳатто Индира Ганди ҳам парламентда ўз ўрнини юқотди. "Жаната" партиясининг раҳбари бўлган 81 ёшли Морарджи Десаи фақатгина Индира Ганди ҳукуматини агдариш учун бирлашган турли кайфиятдаги сиёсий гурухларни бошқаришдек қийин вазифа турар эди. Айниқса Жан Сангх бошчилигидаги Ҳинд Миллий партиясининг аъсири катта эди. Унинг аъзолари 1960 йилга келиб ўн мартага ошди. Улар: "Битта мамлакат, битта халқ, битта маданият ва қонун ҳокимияти" шиори билан шаҳар ва қишлоқларда таниқли эди. Жан Сингх сайловда ғолиб чиқиб, 90 та парламент аъзосидан иборат ядро ҳосил қила олди. Галабадан сўнг "Жаната" партияси майда бўлакларга бўлиниб кетди ва парламентда фракциялар ўртасида кураш олиб кетди. Бундан ташкари Мораржи Десая ҳукумати мамлакатда барқарорликни тиклаш ва инфляцияни қисқартиришга қодир эмаслиги маълум бўлди. 1980 йилда "Жаната" партияси ичидаги келишмовчиликлар натижасида ўз мавқеини йўқотди. Сайловчилар яна Индира Ганди ва Конгресс партиясига қарадилар. Улар фақат шу партия мустаҳкам ва фаровонликни беришга қодир ҳукумат деб билдилар. 1980 йил январда Индира Ганди ва Ҳиндистон Миллий Конгресси яна ҳокимиятга қайтди. Номзодларнинг катта қисми ёшлар бўлиб, Конгресснинг ёшлар канотидан келганлар эди. Улар сиёсатда янги бўлиб, ҳокимиятда иккинчи шахсга айланиб қолган Санжай Ганди қаноти ости да эдил ар. Санжай Гандининг муваффақият билан Аметхи округидан номзоди илгари сур ила бошлади. 1977 йилги сайловда у маглубиятга учради, лекин у онасининг энг яқин маслаҳатчисига айланди. Санжай онасининг ягона ишончли шахсига ва меросхўрига айланди. Ҳукумат қисқа вақт ичида мамлакатда тартиб ўрнатди, бироқ озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган нарх-навони тўхтатиб қола олмади. Қишлоқларда ишсизлар ишсизлар кўпайди, шаҳарларда ҳам аҳвол ёмон эди. Ассам ва Панжоб штатларидаги тартибсизликлар айниқса уларни қийин аҳволга солиб қўяётган эди. Одамлар кўз олдида Конгресс камбағаллар ва кам таъминланганларни ҳимоя қилувчи партия бўлиб кўринмас эди. 1980 йил июнда Санжай Ганди авиа ҳалокатда вафот этди. Индира Ганди учун бу катта йўқотиш бўлди. Индира Ганди Конгрессдан умуман сиёсат олами билан таниш бўлган катта ўғли учувчи Ражив Гандини қўллаб қўвватлашни сўради. Камтарин, доимо чет да турадиган, лекин ажойиб характерга эга бўлган Ражив Ганди Жавоҳирлаъл Неру принципларини қўллаб-қувватларди. 1981 йил у укаси Санжай Ганди ўрнига Амехти округидан катта овоз билан депутатликка сайланди. Ҳиндистон бош вазири Индира Гандининг энг асосий муаммоси Панжобда террорчилик ҳаракатининг бошланганлиги эди. Панжоб Ҳиндистоннинг энг унумдор районларидан бири бўлиб, деҳқонлар бошқа ерларга қараганда икки марта кўп даромад олар эдилар. Панжобдаги аҳолининг катта қисмини сингхлар ташкил қилиб, улар Ҳиндистон аҳолисини 2%ини ташкил қилар эдилар. Давлатдаги юқори лавозимларни 10%ини сингхлар эгаллаб, армияда ҳам обрўлари баланд эди. 1982 йилда президент этиб сайланган Гиён Заия Сингх биринчи сингхлардан чиққан президент эди. Мамлакат мустақилликка эришгандан бошлаб, сингхларнинг сиёсий онги ва бирлашуви сингхларнинг "Акали Дая" партияси асосий сиёсий куч бўлиб, Конгресс партиясини сайловларда сиқиб чиқара бошладилар. Индира Ганди штат ҳукуматининг мустақиллигини тан олишни истамади ва унга каршилик билдирди. Конгресс партиясининг сиёсатчилари Жарноил Сингх Бхиндранвал (1947-1984) бошчилигидаги сингх фундаменталистларининг ҳаракатини молиявий жиҳатдан қўллаб келишар эди. 1983 йил Бхиндранвал ўзини энг ашаддий экстремист сифатида кўрсатди. У ўзини штаби қилиб Амритеярдаги олтин ибодатхонага жойлашиб олди. Олтин ибодатхона XVI асрда қурилган бўлиб, сингхларнинг асосий мукаддас жойи эди. У Сунний кўлининг ўртасида жойлашган бўлиб, қирғоқлари мармардан ишланган, қиргоқ билан уни мармардан ишланган дамба бирлаштириб турарди. Унинг гумбазлари олтин билан қопланганлиги учун уни "Олтин ибодатхона" деб аташарди. Шу мукаддас жойдан Бхиндранвал ҳукуматга қарши террорчилик ҳаракатини олиб борди. Фуқоролар урушини олдини олиш учун 1984 йил май ойида ҳинд армияси Олтин ибодатхонани тозалашта буйруқ берди. Иложи борича ибодатхонани бузмасликка, кам куч сарф қилишга буйруқ берилди ва 70 минг солдат ибодатхонани ўраб олдилар. Бхиндранвал тарафдорлари ибодатхонадаги катта микдорда тўпланган қурол-аслаха ёрдамида катта зарар келтирдилар. Биринчи ҳужумни ўзида 100 та аскар отиб ташланди. Натижада ҳинд армияси танк ва артиллерия қўшинлари ёрдамида ибодатхонани босиб олди. "Зангори юлдуз" деб номланган операцияда 300 дан ортиқ ҳинд аскарлари ва минглаб қўзғолончилар халок бўлдилар. Бу веқеа сингхларга салбий таъсир қилди. Ўзларини ва динларини камситилган деб ҳисобладилар. Жуда кўп сингхлар бу вокеада, шахсан Индира Гандини айбладилар. 1984 йил 31 октябрда Индира Ганди ишга кетаётганида сингхларга мансуб бўлган иккита тан сокчи томонидан отиб ўлдирилади. 2.2. Индира Гандининг ижтимоий иқтисодий йўналтирилган сиёсати Ҳиндистон мустақилликни қўлга киритиш билан ҳокимиятга Жавоҳирлаъл Неру бошчилигидаги Конгрессчилар келди. Жавоҳирлаъл Неру 1930 йилларда Ҳиндистон Миллий Конгрессининг асосий мақсади иқтисодий жиҳатдан кенг имкониятли синфсиз жамият яратишдан иборат эканлигини таъкидлайди. бундай жамиятни керак бўлса куч ишлатиб бўлса-да, яратишни мақсад қилиб олган эди. У Маҳатма Гандининг асосий йўналиши бўлмиш социализм йўналишдан анча чекинди. Аммо В.Папел ва унинг тарафдорлари Конгрессда Жавоҳирлаъл Нерунинг ижтимоий сиёсатига қарши чиқишди. 1948 йили Конгресс томонидан қабул қилинган. "Вакумни ижтимоийлаштириш" резолюцияни қабул қилганлигида бевосита кузата оламиз. Яна давлат корхоналари хар уч жабхада ташкил этиладиган бўлиб, хусусий корхоналар жамиятнинг тўлиқ иқтисодий талабига жавоб бера олмас эди. Шундай қилиб аралаш турдаги иқтисодий тизилмага йўл очилиб, гарчанд давлат тизими устун бўлиб қолсада, хусусий тадбиркорлик етарли таъсирга эга бўлиб қолди. Планлаштириш итисодиётнинг муҳум асоси бўлиб хизмат қилди. Зеро мустақилликнинг дастлабки йилларида мустаҳкам иқтисодий бошқарув тизимга эҳтиёж бор эди. Жавоҳирлаъл Нерунинг мақсади 10 йил ичида Ҳиндистонни қашшоқлик ботқоғидан чиқармоқчи бўлди. Давлат план комитета мамлакат мудофаси ва етакчи хўжалик тизими у ста дан ўз назоратини ўрнатиши керак эди. Ташқи душмандан ҳимояланиш учун давлат бюрократик тизими мустахкам бўлиши кераклигини Жавоҳирлаъл Неру яхши тушунган. 1951-1956 йиллари дастлабки 5 йиллик иқтисодий режа тузилди. Уз навбатида хусусий корхонага ҳам эркинлик берди. 1955-йилда Абадида ўтган съезда конгресс "соцалистик шаклдаги" жамиятни қуришни эълон қилади. Конгреснинг асосий мақсади Ҳиндистонда кучли ижтимоий ҳимоя асосланган жамият қуриш бўлиб қолди. Аҳолисининг 40 %и қашшоқ бўлган. Ҳиндистон учун бу каби сўл йўналишдаги фикрлар аҳолининг аксарияти томонидан яхши кутиб олинди. Лекин хусусий мулкчилик ва эркин тадбиркорлик тарафдорлари манфаатларига зид келадиган қонунлар қабул қилинган эди. Давлат барча йўналишларда ўз назоратини кучайтира бошлади. 1962-йилги манифестларда аҳоли ўртасидаги мулкий тенгсизлик даражаси тенглаштириш масалалари кўрилди. Ижтимоий ҳимоя тизим яна бошқача йўналишларга бурилди. 1963-йил Ҳиндистон Миллий Конгресс халқга мурожатида давлат секторининг мустақиллик йилларидаги стратегик йўналишлари тўғри олиб борилганлиги таъкидлади. 1964-йил Бхубанешварда Конгресс Ҳиндистонда демократик ва социолистик йўналишни танлаганини маълум қилди. Бу съездан кейин 1964йил 27-майда Жавоҳирлаъл Неру оламдан ўтди. 1967-йили Ҳиндистон бош вазири Индира Ганди ва Ҳиндистон Миллий Конгресс вакиллари ўн пунктдан иборат партиянинг йўналишини танлади бу программага мувофиқ банк тизими, миллий сугурта ташкилотлари, 600 га яқин зодагонлар ваколатларини йўқотиш, шахарларда ер эгалига чекловлар белгилаш, қишлокларда ер ижара тизимини ислоҳ қилиш, монополиялар ваколатларини чеклаш ва иқтисодий кучни алоҳида шахслар қўлида бирлашишга йўл қўймаслик чораларини ўз ичига олар эди.24 Бундай чораларни қабул қилиш сайловдан олдин сайловчилар томонидан талаб қилинган эди. Сайловларда Конгресс сайловларда илк бор кўп штатларда мағлубиятларга учради. Шунинг чун ҳам юқоридаги таъкидланган кескин ижтимоий иқтисодий чораларга боришга мажбур бўлди. Ҳиндистон Миллий Конгресс да бўлиниш юзага келди (яна сўл ва ўнгларга ажраш). Сўл радикаллари "ёш турклар" Банкларни национализация қилишни талаб қилдилар. Бу эса ўз навбатида С.К Патил, Атул Гхош ва Ҳиндистон Миллий Конгресс президента Ниджалинган каби консерваторларнинг қаршилигига учради. Консерваторларнинг қаршилигига карамасдан Индира Гандининг ҳукумати йирик божларни национализация қилди. Монополияларнинг ваколатларини чеклади ва ер ислоҳатини ўтказа бошлади. Жудаям қашшоқ ерсиз деҳқонлар ерга эга бўлдилар. Иқтисодиёт вазири Морарджи Десаи юқорида таъкидланган ислоҳотларга қарши чикди ва лавозимидан воз кечди. Национализация қилиш режалари ва амалиети Жана Сангх ва Сватантр партияларидан ташқари Индира Гандининг бу чораларини қўллаб қувватладилар. Миллатга мурожатида Индира Ганди банкларни нацнализация қилиш чоралари олдин ҳам кўриб чиқилганини алоҳида такидлаб ўтди. "Иқтисодий тепалик устидан қўмондонлик" чоралари Ҳиндистондек камбағал давлат учун иложсиз чора эканлигини таъкидлаб ўтди яна у Ҳиндистон Миллий Конгресс халқдан узоқлашганини ҳам алоҳида таъкидлаб ўтди.25 1964-йили ваъдалар етарлича эътибор қозонмаганлигини ва бошқа масалалар хусусида танқид қилди. Айни мана шу сабаблар халқни Конгрессга ва унинг ҳукуматига ишончини пасайтирди. Ҳукумат "катта чоралар" эвазига ўз халқ олдида ўз обрўсини тиклаш лозим эди. Ҳиндистон Миллий Конгресс ичидаги қарама каршиликлар охир оқибат Конгрессни иккига бўлиниб кетишига олиб келди. 1969-йил ўнглар ва сўллар ўртасида кураш қизиб кетди. 1969-йил ноябр ойида ўзаро курашларда Ҳиндистон Миллий Конгресс бўлиниб кетишга олиб келди. Ҳиндистон сиёсатдонларидан бири Джанна Сангх партиясининг рахбари Балраж Модҳоқ "Кангресни бўлиниши мамлакат учун муҳим воқеа бўлиб, биз бу воқеани олқишлаймиз. Агарда Конгресс Маҳатма Гандини айтганларини қилганида бу бўлиниш 1948-йил содир бўлар эди. Бу эа ўз навбатида иккита "жонли" ҳа ракат қилувчи партияларни пайдо бўлишига олиб келар эди. Ҳозирги бўлиниш сиёсий қутубхонага ажралиш учун катализатор бўлиб хизмат қилди" -деб таъкидлаб ўтди26. Ўнглар Индира Гандини коммунистликда айблашди. Бу айбларни рад этиб Жавоҳирлаъл Нерунинг "Марказдан сўлроқ" сиёсати томонида эканлигини такидлади. Унглар номигагина социалистик йўналишни тарғиб қилар эдилар. Фуқаровий жамият қуриш масаласи эса иккинчи даражада турганлиги яққол кўриниб турар эди. Ўнгларнинг антиконгресчилик ҳаракатлари ҳалқ оммасининг қаршилигига дучор бўлди. Мамлакатнинг келажаги борасидаги тафовутлар, 1970-йил декабрида Ҳиндистон Миллий Конгрессини тарқатиб юборилишига олиб келди. 24 Редакционная коллегия. Индия сегодня. М.,2005. С. 199. Синхараджа Т.Д. Индия история страны. M.: С.302. 26 Ульяновский Р.А. Три лидера великого индийского народа. М.: 1986, С.209. 25 Шу йили Индира Гандининг партиясига халқ томонидан янги мандат кераклигини таъкидлаб ўтди. Индира Гандининг таъкидлашича, биз тушунамизки, бизнинг тизимимиз одамларнинг эҳтиёжларини қондира олмаса улар бошқа тузумни қўллашга ўтадилар. Шунинг учун биз адолатли ва халқчил тизимни қўлламоғимиз даркор.27 1971 йилги парламентга сайловларда Конгресс ташкилоти, Сатантра, Джана Сангх ва Бирлашган социалистик партияси Индира Гандининг сиёсатини қўлламасди. Ammo 1971 йил март ойида бўлиб ўтган умумхалқ сайловлари бош вазирга галаба келтирди. 1971 йил декабрда Покистон армияси мамлакат шарқида маглубиятга учради. Бу ҳол Шарқий Бенгалиянинг Покистондан ажралиб мустақил Бангладеш давлати сифатида ташкил топишига олиб келди. Гарбда ҳам Покистон қўшинлари муваффақиятсизликка учради ва маглуб бўлди. Покистон устидан қозонилган галаба ҳамда урушдан кейин олиб борилган муваффақиятли музокаралар Индира Ганди обрў-эътиборини кучайтирди. Сайловларда Ҳиндистон Миллий Конгрессини парламентида 330 та депутатлик мандатини эгаллаб рақиблари устидан галаба қозонди. Конгресс Ташкилоти 15 мандат билан маглубиятга учради. Олдин у 65 та жойга эга эди. 1971 йилги сайловлардан кейин Индира Ганди бошчилигида ҳукумат юқорида айтиб ўтилган 10 пунктни амалга оширишга тушди. Булардан энг асосийси ер ислоҳати бўлди. Ер эгалигини 10-18 акр дан ошмаслик масаласини олга сурди. Бу эса ўз навбатида йирик заминдорлар манфаатларига зид келди ва парламент ичида тафовутлар юзага келди. Парламент ичидаги ва парламентдан ташқаридан келишмовчиликлар ислоҳатни охиригача секинлаштирди.Ҳиндистон Миллий Конгресси партияси ичида ҳам кураш юзага келди. Лекин шундай бўлсада бир неча миллион киши ерли бўлиб қолди. Бундан ташқари мамлакатда ва конгресснинг ичида бўлиб ўтаётган тўқнашувларнинг сабабчиларидан бири ҳисобланган ўндан ортиқ суғурта компанияларини национализация қилиш масаласи ички зиддиятни янада алангалатди. Чунки харажат ва маҳаллий компаниялар бу жараённинг ичига кириб кетаётган эди. Давлатнинг кулига 100 га яқин енгил саноат компаниялари ўтди. Компания эгалари фабрикаларни зиён етказаётганликни баҳона қилиб ёпа бошладилар, қолганлар эса ёпишга тайёрландилар. Давлат ва тадбиркорлар ўртасида келишув масаласи сифатида иқтисодиётда қўшма секторни тузиш масаласи олга сурилди. Яна давлатнинг иқтисодий имкониятларидан фойдаланган ҳолда йирик монополияларга тегишли компанияларнинг акцияларини сотиб олишдан иборат эди. Шу йўл билан аралаш шаклдаги иктисодий тизимни юзага келтиришдан иборат эди. Давлат томонидан эса айрим компанияларни тадбиркорлар ҳисобига реприватизация қилиш йўли белгиланди. Натижада иктисодий йўналишдаги курашлар сиёсий йўналишлардаги курашлардан қолишмайдиган бўлиб қолди. 1975-йилги сайловларда ҳам Индира Гандининг партияси яна ғалабага эришди. 1971-йилги Утар Прадешдаги сайлов участкасидан бирида Индира Ганди сайлаш тартибини бузганликда айбланиб, олий суд унга 4 йил жиноий ишни кўриб чиқди. 1975йили унинг сиёсий рақибларининг айбларини Ҳиндистон олий суди рад этиб, Индира Гандини оқлади. Мухолифатчилар халқни ҳукуматга бўйсунмаслик гоясини олга сурдилар. Аммо ҳукумат ва парламент бош вазир Индира Гандини ҳимоя қилиб чиқди. Ҳаттоки штатлардаги кўзга кўринган фидоий кишилар бош вазир томонида турдилар. 1975-йил 26июн Ҳиндистон бош вазири Индира Ганди ва президент мамлакатда фавкулотда ҳолатни эълон қилди. Бутун мамлакатда мухолифат сикувга олинди. Лекин сиқувга олиш қонуний тусда амалга оширилди. Ҳукумат мухолифатни тўполонлар чиқарганликда айблади. Кўп одамлар қамоққа олинди, парламентда опозиция ҳукуматнинг бу ҳатти-ҳаракатини қоралаб чиқди. 27 Индира Ганди. Статьи, речи, интервью. М., 1975, С.283. 1975-йил 1-июль куни Индира Ганди ҳукумати 20 пунктдан иборат давлат дастурини эълон қилди. Бу дастур 10 пунктли дастурнинг давоми эди. Уларнинг ичида энг асосийларидан бири ҳаёт учун муҳим бўлган таварлар нархларини пасайтириш, берилган ерларнинг ошиғини заминдорлардан тортиб олиб, камбағалларга беришдан иборат эди. Ўз навбатида хусусий мулкчилик таъсир доираларини либераллаштириш чоралари кўрилди. Хукумат национализация сиёсатини бошқа давом этмаслигини эълон қилди. 1976-йили Индира Гандининг ҳукумати Ҳиндистон конституциясига 42-ўзгартириши киритди. Унга кўра Хиндистон "Суверен демократах республика" деб аталадиган бўлди. Аввалгидек, янги дастурни амалга оширишда қатор қийинчиликлар юзага келди. Яъни қишлоқлардан тортиб, йирик хусусий корхоналаргача бу келишмовчилик етиб борди. Мухолифатчилардан бири социалистларнинг лидери Джарж Фернондес Индира Гандига қарши курашга барчани чорлади. Хукмрон партиянинг ичида ҳам келишмовчиликлар юзага келди. Бунга асосан, партиянинг ичидаги ёшлар қоноти сабабчи эди. Санжай Ганди ўз онасининг сиёсатини айрим жабхаларини қоралади. У Ҳиндистон Миллий Конгресси ичидаги кадрлар масаласини ҳал қилар, ҳукуматда хеч қандай ловозимда ишламасада ўз таъсирини ўтказа олар эди. Ҳукуматда ўзига керакли бўлган кишиларни ўтказа олар ва лавозимидан озод эта олиш кучига эга эди. Индира Ганди эса уни кичик ўғлини қўллаб қувватлар эди. Санжай Ганди 5 пунктли дастурни олға сурди. Унинг асосий маъноси аҳолининг кўпайиши даражасини олдини олишни иборат бўлиб, аҳоли демографиясини назорат қилишдан иборат эди. Унинг устига "ихтиёрий стирилллаштириш" сиёсатига қарши чиқишлар бўлиб ўтди. Яъни йирик шаҳарларда кашшоқ аҳолини уй-жойларидан маҳрум килиш одатий ҳол бўлиб қолди. Буларнинг барчаси Ҳиндистон Миллий Конгресси партиясини емира бошлади. 1977-йил январ ойида Индира Ганди ҳукумати парламентга сайлов чақириғини эълон қилди. Сайловда кўпроқ овоз олиш мақсадида ҳукумат турмаларидан кўп сиёсий махбусларни озод этди. Озод этилган сиёсий маҳбуслар опозицион партиялар олдида бирлаша бошладиилар. Нараян бошчилигидаги "Жаната партия" халқ партияси анти конгрессчилик ҳаракатини бошладилар. Унинг таркибига "Бирлашган Конгресс уюшмаси", Жана Сангх, "Бхарая локдал" (Ҳиндистон халқ партияси) ва "Социалистик партия" лар кирди. Жаната партиянинг сайлов олди тарғиботи, таркибида консерватив блоклар кўп бўлсада, халқнинг ижтимоий иктисодий шароитини либерал йўл билан яхшилашга қаратилган ғоялардан иборат эди. Маҳатма Гандининг демократик ғояларини ўзларига мослаб таргиб қилдилар. Жаната партия капитлаизимнинг жирканч йўнал ишлари дан воз кечишга чорлар, халқни иктисодий ночорлигидан чиқаришга интилди. Ҳиндистон элитаси дастлаб бу партияни оқласада, кейинчалик уларни қўлламай қўйди. Ҳиндистон Миллий Конгресси партиясини халққа ер бўлиб беришида адолатсизлик қилди ва ишни эплай олмади деган ran тарқатдилар. Ўз навбатида улар Ҳиндистон Миллий Конгресси амалга оширмоқчи бўлган ишни охиригача янгича йўл билан амалга оширмоқчилигини халққа эълон қилиб чикди. Иқтисодий кучни монополиялар қўлида мужассамлашга қарши эълон қилдилар. Джаната Парти, Ҳиндистон Миллий Конгресси партиясининг сўл гояларини ўзлаштириб халқнинг эътиборини қозона олди. Ҳиндистон Миллий Конгресси партияси таркибидан Жангиван Рамнинг чиқариб юборилиши, конгрессчиларни обрўсини тушириб юборди. Индира Ганди ва Санжай Гандиларнинг "диктатурасига" қарши чиқган мухолифат, иложи борича ҳукуматни коралади. Жаната партиянинг бир блоки бўлган демократия учун Конгресс ғалаба қозонди. Мораржи Десая бош вазир бўлди. Ҳиндистон Миллий Конгресси Индира Ганди бошчилигида маглубиятга учради. Унинг асосий сабаби сўл марказчилик сиёсатидан узоқлашиши, нодемократик усуллар оркали мамлакатни бошқаришида бўлди. Мухолифат эса бундан унумли фойдаланди. Индира Ганди бошқаруви даврида Ҳиндистон сиёсий ривожланишининг янги йўлини тутди. Аммо бир неча партиялар бирлашмасидан ташкил топган Жаната партия ва унинг фракциялари асосида тузилган ҳукумат инқирозига юз тутиши муқаррар эди. Гоявий келишмовчиликлар ва партия ичида бирдамликнинг йўқлиги, унинг инқирози муқарарлигини англатар эди. 1880 йили Индира Гандининг партияси яна ғалаба қозонди. Лекин улар ваъда берган иқтисодий фаровонликни халқ кўрмади. Ҳиндистон Миллий Конгресси ҳаракат қилмасин оммани эътиборини ўзига торта олмай кола бошлади. Социалистик шиорлар ўз даврини яшаб бўлганлиги яққол кўриниб қолди. Ҳиндистон тобора капиталистик йўналишининг ғояларига суяна бошлади. Ҳинд халқи бозор иқтисодиётини кучайишида давлатнинг таъсирини пасайишини хохлар эди. Давлат капитал изим йўналишига қаратилган Индира Гандининг сиёсати, оммани эътиборини қозона олмади. Аммо унинг тенгликни ёқлаб чиққан ижтимоий сиёсати халққа маъқул келди. Ишчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, деҳқонларни ер билан таъминлаш, шифохоналарни қурилиши болалар учун мактабларни бунёд бўлиши буларга яққол мисол бўла олади. Индира Ганди бошқараётган Ҳиндистон Миллий Конгресси партиясининг ҳокимият тепасига келиши, халқаро вазиятнинг кескинлаштиришнинг янги даврига тўғри келди. Индира Гандининг қайтиши, деб ёзади, "Пэтриот" газетаси, неоколонистлар учун катта зарба бўлди.28 28 Митрохин Л.В. Индия Вступная в век XXI. M.; 1987.С.361. Хулоса Ўрганилган даврдаги Ҳиндистонда амалга оширилган сиёсий ҳамда ижтимоий иқтисодий ислоҳотлар таҳлилига бағишланган мазкур малакавий ишнинг якунида қуйидаги хулосаларга келинди. Бу давр Индра Ганди бошқаруви даври сифатида ўрганилади. Индира Гандининг сиёсий биографияси бир канча катта томларни ташкил килиши мумкин эди. Унинг ҳаёти ва фаолияти факат умуммиллий эмас, балки жаҳон миқёсидаги давлат ва сиёсий арбоб сифатида кўпқиррали сермазмун ва сермахсул эди. Ўн йилдан ортиқ (1966дан 1984-йилгача бироз танаффуси билан 1977 мартидан 1980-январигача) Индира Ганди Ҳиндистон ҳукуматини бошқариб келди. Бу Индира Гандининг тарихий ролини белгилаш учун принциплар, мезонлар, баҳоларнинг субъектив эмас, балки обеъктив воқеиликдан келиб чиққан ҳолда тўғри танлаш муҳимдир. Унинг банкларни миллийлаштириш ва давлат сектори ривожланиши имтиёзларини камайтириш чоралари ёқтирмаганлар уни коммунизмда айблашади. Мунтазам меҳнаткашларни манфатларни кўзлаб келганлар баъзан уни халқка қарши сиёсат олиб боришида айблашарди. Индира Ганди Жавоҳирлаъл Неру ғояларини давом эттириб, ривожлантириб борди. Жавоҳирлаъл Неру каби миллатчилик Индира Ганди учун антиимперилизимдан ажралмас эди. Ички сиёсат соҳасида Индира Ганди Ҳиндистон бирлигини сақлашга биринчи даражали эътиборини қаратди. У мамлакатни катъиятлик билан, бунда мустақилик ва тарақиёт гарови кўриб авайларди. У қатъий пулли марказий ҳокимиятга эга бўлган ҳинд федерацияси принципларини ҳимоя қилишга ҳаракат қиларди. Индира Ганди бошқаруви даврида Ҳиндистон дунёнинг кўпгина мамлакатлари билан дўстона алоқаларни ўрнатди. У нафақат Ҳиндистон халқи учун, балки миллатлар тотувлиги ва бирдамлигини шакллантириш учун саъйи-ҳаракатларни амалга оширди. Ҳиндистоннинг сиёсий ва иктисодий мустақиллиги кўп жихатдан Индира Ганди номи билан чамбарчас боғлиқ. У мамлакатни сиёсий- иқтисодий жиҳатдан мустаҳкамлаш, халқаро миқиёсда обрўйини кўтариш борасида кўп ишларни қилди. Ҳиндистонинг худуди бутунлигини ҳимоя қилиб, Индира Ганди Жавоҳирлаъл Неру каби ҳамма диний ва миллий жамоаларни тўла кенг ҳуқуқлиги ва бирордарлигини ҳимоя қиларди. 1958 йил Андре Мальронинг Ҳиндистон учун энг катта муаммо нимадан иборат деган саволга Жавоҳирлаъл Неру шундай жавоб берган эди: "унинг аҳолисини тўйғизишдан".29 Йигирма олти йилдан сўнг мамлакат ўзини буғдойи билан таъминлаганида, Индира Ганди худди шу саволга шундай жавоб берган эди. "Мамлакат аҳолисини бирга яшашган ундашдан", деб жавоб берган эди, Ҳиндистон бош вазири Индира Ганди. Индира Ганди давлат секратарини миллий хўжаликнинг муҳим қисми деб биларди. Индира Гандининг Ҳиндистон ва дунё мамлакатлари орасидаги обрў эътибори мамлакатни мустақил ва марказлашган йўл билан бошкаришни ривожланишига олиб келди. Ҳиндистоннинг сиёсий ва иқтисодий мустақиллиги кўп жихатдан Индира Ганди номи билан чамбарчас боғлиқ. У мамлакатни сиёсий-иқтисодий жиҳатдан мустаҳкамлаш, халкаро миқиёсда обрўйини кўтариш борасида кўп ишларни қилди. Кўп миллатли мамлакат аҳолиси ўртасидаги ҳамжихатлик, мустахкам бирлик ўрнатишни асосий мақсад қилиб келди. Ҳиндистоннинг ташқи сиёсати имперализим ва колонизмга қарши эди. Индира Ганди Осиёдаги буюк мамлакат ҳукуматига узоқ йиллар раҳбарлик қилар экан, Ҳиндистоннинг халкаро миқиёсдаги нуфузини оширишга, халқаро масалалардан янада фаолигини таъминлашга эришди. Ҳиндистон Американинг Ҳинди-Хитойдаги интервенциясини қаралди. Исроил босқичларга карши кураш олиб борётган араб ҳалқлари билан Ҳиндистон бирдам эканлигини таъкидлаб, Индира Ганди Жанубий Африкадаги расизм ва апартеидга қарши чикиб келган. У Ҳинд океанини тинчлик зонасига айлантириш учун харакат қилди. Афғонистонда рўйберган воқеаларга, унинг атрофида давом этаётган турли муносабатларга 29 Ульяновский Р.А. Три лидера великого индийского народа М.; 1986. С.223. нисбатан, Индира Ганди одилона йўл тутиб келган. Кампучияни ҳукуматини биринчи бўлиб Ҳиндистон тан олди. Буларнинг ҳаммаси Индира Ганди душманларини халоватини юкотди. Бу нарса айниқса, 1983 йил март ойида Деҳлида бўлиб ўтган кўшилмаслик ҳаракати аъзолари-давлат ва ҳукумат бошлиқларнинг VII-конфренсясидан сўнг янада кучайди. Бу анжуманнинг ўтишида Индира Гандининг хизматлари катта эди. Унинг "Мустақиллик тараққиёт, қуролсизланиш ва тинчликдан айрига бўлиши мумкин эмас", 30 деган сўзлари конференция ишининг асосий шиорига айланган эди. Импералистик кучлар Индира Гандининг бу каби обрў-эътиборини кўролмаслиги аён эди, албатта. Шунинг учун, улар Индира Ганди халқаро миқиёсдаги нуфузини тушуришга интилиб келганлар. Бунинг учун аввало уни душман қуроллари билан қамал қилишга, биринчи навбатда Покистоннинг жиддий қуролланишини тезлаштиришга интиладилар. Шу билан бирга Шри Ланка, Бангладеш, Непал каби қўшни мамлакатларда Ҳиндистонга нисбатан ғараз уйғотишга ҳаракат қилиб келдилар. Инсоният тарихида жуда кўп жиноий қотиллик содир бўлган. Аммо Индира Гандига уюштирилган қотиллик бутун дунё халқлари юрагида чуқур ғазаб ва нафрат қўзғотди. Унинг фожиали ўлдирилишини жаҳон матбуоти "энг қабиҳ номардлик" дея таъкидлаб ўтди.31 Индиранинг ўлими Ҳиндистон учун Маҳатма Гандидан кейинги энг қора кун бўлди. Индира отаси орзу қилгандек жасур ва дадил бўлиб улғайди. Индира Ганди бош қўмондон бўлди, тинчлик, тараққиёт ва мамлакат бирлигини мустаҳкамлаш учун курашаётган барча кучларга раҳбарлик қилди. Охирида ўз бурчини адо этаётганда ғанимлар ўқидан фожиали суратда қурбон бўлди. 1984-йил 31-октабр куни эрталаб Индира Ганди иш кабинетига бораётганда ўлдирилди. Индира Ганди фожиали ўлимидан бир неча кун олдин штатидаги оммавий митингларда сўзлаган нутқида қуйидагиларни таъкидлаган эди. "Агар мен эртага қурбон бўлсам, қонимнинг ҳар томчиси Ҳиндистонни янги қудрат билан тўлдиради".32 Бу сўзларни Ҳинд халқи сиёсий вазият, Ҳиндистон бирлигини, унинг тинчликсевар сиёсатини, тараққиёт йўлидаги ривожини мустахкамлашга чақириқ деб билдилар. Индира Гандининг вафоти ҳинд халқи учун оғир юқотиш. Бироқ ҳинд халқи бу юқотишдан довдираб қолмади. Индира Гандининг олийжаноб ишлари давом эттирилди. Улгурмай қолган ишлари ниҳоясига етказилди. Ҳиндистоннинг тинчлик ва халқлар хавфсизлиги идеалларига амал қилиш унинг ташқи сиёсатининг мустаҳкам негизини ташкил этди. "Бизнинг тинчликка даъаватимиз: деган эди. Индира Ганди. БМТ Бош ассамблиясининг 38-сессиясида ўзимизнинг фақат холис тилагимизни баён қилишдан иборат бўлмай, тинчликни ҳаётий зарур эканлигидир. Чунки мавжуд бўлган ҳарбий қурол - аслаҳа умуман инсониятни тор - мор қилиш тахдидини солмокда. Бугунги тинчликсиз эртанги ҳаёт йўкдир. Барча мамлакатларда тобора кўпроқ одамлар дахшатли қурол жамғармаси қандай оқибатларга дучор қилишни тушунгани сари уларнинг сиёсий эътиқодидан катъий назар, тинчлик учун кураши кенгаяётганлигини таъкидлаб, биз тинчлик учун курашни авж олдирган тақдирдагина тараққиётга эришишимиз мумкин дея таъкидлаган эди, Ҳиндистон бош вазири Индира Ганди. Бу ҳақида унинг угли Ражив Ганди умумҳиндистон радиоси ва телевидениеси орқали ҳинд халқига мурожат қилиб нутқ сўзлаганида алоҳида таъкидлади: "Қайси динга мансублигидан қайси тилда гаплашишидан ва сиёсий этиқодидан қатий назар барча фуқаролар катта оила бўлиб яшайдиган мамлакат ягона тинчликсевар ва равнақ топувчи Ҳиндистон хақидаги орзу унинг учун накадар муқаддас бўлганини сизлар ҳаммангиз биласизлар. Унинг бевақт вафоти бу ишни ниҳоясига етказишга имкон бермади. Айни биз шу ишни охирига етказишимиз керак чукур мотам пайтида биз матонат, мардлик ва донолик кўрсатишимиз лозим. Индира Ганди орамизда бўлмаса ҳам, унинг иши мангу яшайди". Индира Ганди тарихда нафақат ҳинд халқининг атоқли раҳбари, балки доно ва ҳаракатчан сиёсатчи, давлатлараро ҳамжиҳатликда катта ҳисса қўшган шахс, шунингдек ҳарбий Ўзбекистан адабиёти ва санъати . 1984. 7 н, Б.14. Салимова Ф, Махкамова И. Индира Ганди Т.; 1988, Б.70. 32 Салимова Ф, Маҳкамов И. Индира Ганди Т.; 1988, Б.71. 30 31 блокларга қарши ҳаракатнинг етакчиларидан бири бўлиб қолди. Шунинг учун ҳам ҳозирги пайтда Индира Ганди номи нафақат Ҳиндистонда, балки бутун дунёда ҳурмат билан тилга олинади. МАВЗУ: РАДЖИВ ГАНДИ БОШҚАРУВИ ДАВРИДА ҲИНДИСТОН Мундарижа Кириш 2 1 боб. Раджив Ганди бошқарув йилларида мамлакатнинг ички сиёсиёсий вазияти...................................................................................... 1.1. Раджив Гандининг автобиографияси: авиация учувчилигидан вазирликкача бўлган йўл.................................................................... 11 Бош 1.2. Ички сиёсий зиддиятлар шароитида бошқарувнинг йўлга қўйилиши....................................................................................................... 1.3. Раджив Ганди ҳокимиятининг заифлашувига таъсир кўрсатган омиллар.......................................................................................................... 11 11 11 Биринчи боб бўйича хулоса 11 2 боб. Раджив Гандининг ташқи сиёсати хусусиятлари..................... 11 2.1. Р.Ганди бошқаруви йилларида Ҳиндистоннинг минтақавий сиёсати........................................................................................................... 2.2. Р.Гандий даврида Ҳиндистоннинг СССР ва АҚШ билан муносабатлари............................................................................................... 11 11 Иккинчи боб бўйича хулоса .................................................................... Хулоса .......................................................................................................... 11 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати...................................................... 60 1 боб. Раджив Ганди бошқарув йилларида мамлакатнинг ички сиёсиёсий вазияти 1.1. Раджив Гандининг автобиографияси: авиация учувчилигидан Бош вазирликкача бўлган йўл Ражив Ратна Ганди (1944 йил 20 август - 1991 йил 21май) 1984 йилдан 1989 йилгача Ҳиндистоннинг Бош вазири бўлган. У 1984 йилда онаси, Бош вазир Индира Приядаршини Гандининг ўлдирилишидан сўнг 40 ёшида, энг ёш Бош вазири сифатида бу лавозимини эгаллаган эди. Ганди Ҳиндистон Миллий Конгресси партияси билан боғланган, сиёсий жиҳатдан мамлакатдаги энг қудратли оила Неру-Ганди оиласининг вакили эди. Болалигининг кўп қисми бобоси Жаваҳарлал Неру ёнида ўтган. Раджив бобосининг тарбиясини олган. Умрининг илк йилларидан бошлаб катта сиёсатнинг ичида эди. Тарихчилар Радживнинг тақдирида катта сиёсат ёзилган эди деб ҳисоблашади. Кўплаб тасодифлар уни катта сиёсатга етаклаб келган, гарчи катта сиёсат Радживнинг орзуси бўлмаган бўлса ҳам. Ганди Буюк Британиядаги коллежда ўқиди. У 1966 йилда Ҳиндистонга қайтиб, давлатга қарашли Индиан Аирлинес авиакомпаниясининг профессионал учувчисига айланди. 1968 йилда Сониа Гандига уйланди; эр-хотин Деҳлида фарзандлари Раҳул ва Приянка билан бирга яшашди. 70-йилларда унинг онаси бош вазир ва укаси Санжай (илгари Санжив) депутат бўлган йилларда Ражив Ганди сиёсатдан узоқроқда бўлди. 1980 йилда Санжай вафот этганидан сўнг, Ганди Индиранинг васиятига биноан сиёсатга кириша бошлади. Кейинги йили Ҳиндистон парламентининг қуйи палатаси - Лок Сабҳага сайланди. Тез оради у бу соҳада мувофақиятга эришди ва Ражив Конгресс партиясининг бош котиби этиб тайинланди. У 1982 йил Ҳиндистонда бўлиб ўтган Осиё ўйинларини ташкил этишда катта масъулиятни зиммасига олди. 1984 йил 31 октябр куни эрталаб унинг онаси икки тансоқчиси томонидан ўлдирилди. Ўша куни Ганди Бош вазир этиб тайинланди. Кейинги кунларда унинг раҳбарлиги синовдан ўтди, чунки уюшган тўдалар Сих жамоасига қарши қўзғолон кўтаришди, натижада Деҳлида тартибсизликлар юзага келди. Ўша йилнинг декабр ойида Конгресс партиясига бўлган хайрихоҳлик овози унга энг катта "Лок Сабҳа" 542-дан 411 ўринга эга бўлишга ёрдам берди. Ражив Гандининг президентлик даври қарамақаршиликларга бой бўлган. Эҳтимол, унинг энг катта инқирозлар Бҳопал фалокати ва Шаҳ Бано иши эди. 1988 йилда у Малдив оролидаги тўнтаришни амалга оширди, жангари тамил гуруҳларига қаршилик кўрсатди, 1987 йилда Шри-Ланкага тинчликпарвар кучларини юборди ва бу Тамил Елам озодлик йўлбарслари билан очиқ тўқнашувга олиб келди. 1987 йил ўрталарида Бофорс жанжали унинг коррупциясиз обрўсига путур этказди ва натижада 1989 йилги сайловларда партияси катта мағлубиятга учради. Ганди 1991 йилдаги сайловларга қадар Конгресснинг президенти бўлиб қолди. Унинг хотини Сония 1998 йилда Конгресс партиясининг президенти бўлди ва 2004 ва 2009 йилги парламент сайловларида партияни ғалабага олиб келди. Унинг ўғли Раҳул парламент аъзоси ва Конгресс вицепрезидентидир. 1991 йилда Ҳиндистон ҳукумати Ганди вафотидан кейин мамлакатнинг энг юқори фуқаролик мукофоти бўлган замонавий Ҳиндистоннинг инқилобий лидери мукофоти берилди (2009 йил). Ражив Ганди 1944 йил 20-августда Мумбайда Индира ва Ферозе Ганди оиласида туғилган. Унинг она томондан бувиси Камала, Нерудан кейин Ражив деб номланган. 1951 йилда Ражив ва Санжай Шив Никетан мактабига қабул қилиндилар, у ерда ўқитувчилар Ражив уятчан бироқ зўравон бола дер эдилар. У болаликда расм чизишни жуда яхши кўрарган ва ижодий фикрлаш қобилиятига эга бўлган. У Ҳиндистондаги энг обрули мактаблардан учтасида таҳсил олгандан сўнг Лондонга ўқишга кетди. Ражив янги билимларни ўрганиш учун 1961 йилда Лондонга юборилган. 1962 йилда унга Кембридждаги Тринитй коллежида муҳандисликни ўрганиш учун жой таклиф қилинди. Ражив 1965 йилгача Кембрижда бўлган, аммо бирор илмий даража олмаган. Ганди 1966 йилда яъни онаси Бош вазир бўлган йили Ҳиндистонга, қайтиб келди. У Деҳлида Авиация соҳасида ўқишни давом эттирган. 1970 йилда у Аир Индиа авиакомпаниясига учувчи сифатида ишга қабул қилинди. Акаси Санжайдан фарқли ўлароқ, у сиёсатга қўшилишдан манфаатдор эмас эди. 1968 йилда уч йиллик мухаббатдан сўнг у италиялик Эдвиге Антониа Албина Мино билан турмуш қурди, у ўз исмини Сониа Гандига ўзгартирди. Уларнинг биринчи фарзанди, ўғил Раҳул Ганди 1970 йилда туғилган. Гандининг Акаси Санжай 1980 йил 23 июнда самолёт ҳалокатида вафот этди. Ўша пайтда Ражив Ганди чет эл сафари доирасида Лондонда эди. Бу хабарни эшитиб, у Деҳлига қайтиб келди ва эртаси куни Санжайнинг дафин маросимини ўтказди. Акасининг ўлимидан қаттиқ таъсирланди. Санжайнинг вафотидан кейин бир ҳафта ўтгандан сўнг Радживга таъзия исҳор қилиш учун Shankaracharya Swami Shri Swaroopanand исимли Бадринат шаҳридан келади ва таъзиядан сўнг башорат қилади. У Раживга самолётларда учмасликни ва бунинг ўрнига "ўзини миллат хизматига бағишлашни" маслаҳат берди. Конгресс партиясининг 70 аъзоси махсус таклиф имзолаб, Раживни сиёсатга киришга ундаб, Индирага мурожат қилади. Индира уларга Раживнинг сиёсатга кириш-қилмаслигини у ҳал қилмаслигини айтди. Мулозимлар у билан алоҳида гаплашганда, Раджив “агар онамга ёрдам керак бўлса, мен сиёсатга киришаман” - деб жавоб берди. Ражив сиёсатга 1981 йил 16 февралда кирган. у Деҳлида миллий фермерларнинг митингида нутқ сўзлаганида. Бу вақт ичида у ҳали ҳам Аир Индиа компаниясининг ходими эди. 4-май куни Индира Ганди Бутун Ҳиндистон Конгресс қўмитасининг йиғилишини олиб борди. Васантдада Патил, Раживни Аметия сайлов округига номзод сифатида таклиф қилди, бу йиғилишда барча аъзолар томонидан қабул қўллаб қувватланди. Бир ҳафта ўтгач, партия ўз номзодини расман эълон қилди. Кейин у партиянинг аъзолик бадалларини тўлади ва номзодлик ҳужжатларини топшириш ва бошқа расмиятчиликларни бажариш учун Султанпурга учиб кетди. У 237 минг овоз билан "Лок Дал" номзоди Шарад Ядавни ютиб, бу ўринни эгаллади. У 17-август куни қасамёд қилди. Ражив Гандининг биринчи сиёсий сафари Англия шаҳрида бўлиб, у 1981 йил 29 июлда шаҳзода Чарлз ва хоним Диана Спенсернинг тўй маросимида қатнашган. Ўша йилнинг декабр ойида у Ҳиндистон ёшлар конгресси президенти этиб сайланган. У 1982 йилги Осиё ўйинларида "туну-кун" ишлаш орқали "ўзининг ташкилий қобилиятини" кўрсатди. У Ҳиндистон парламентининг Ўйинлар ташкилий қўмитаси таркибидаги 33 аъзосидан бири эди. Спорт тарихчиси Бориа Мажумдарнинг ёзишича, “бош вазирнинг ўғли, ўзининг бошқаларга нисбатан юқори ахлоқи ва расмий эмаслиги билан ажралиб турган”. Осиё ўйинлари қўмитаси тақдим этган ҳисоботда Гандининг ўйинларни навбатдаги Осиё ўйинларини “ғайритабиий муваффақияти” Гандининг “ғайрати, ғайрати ва ташаббускорлиги” асосида вужудга келган. 1984 йил 31 октябрда Бош вазир, Раджив Гандининг онаси Индира Ганди, Сикхларга мансуб ўз тансоқчилари томонидан ўлдирилди, бу эса сикхларга қарши зўравонликларни келтириб чиқарди. Суиқасддан 19 кун ўтгач, Боат Cлуб митингида Ганди: “Индиражи ўлдирилганидан кейин мамлакатда баъзи тартибсизликлар бўлиб ўтди. Биз биламизки, одамлар жуда ғазабланишди ва бир неча кун давомида Ҳиндистон силкингандай туюлди. Аммо, Қудратли дарахт йиқилганда, унинг атрофидаги ер бир оз тебраниши табиий ҳолдир”. Радживнинг бу нутқи ўз даврида ҳам хатто ҳозир ҳам турли талқин қилинади. Вериндер Гровернинг сўзларига кўра, Ганди томонидан қилинган баёнот ғалаёнларнинг "виртуал асоси" бўлган. Конгресс раҳбари Мани Шанкар Аияр: “Бу оммавий қотилликка туртки бўлганми?" У, шунингдек, Гандини оломонни бошқариш учун Мэрутдан қўшин олиб келишни истамаганлиги учун танқид қилди. Ражив Ганди 1984 йил 31 октабрда Ғарбий Бенгалда, унинг онаси Бош вазир Индира Гандига, унинг “кўк юлдузи” операцияси пайтида Олтин маъбадга қарши ҳарбий қасос учун қасос олиш давосида икки қўриқчиси Сатувант Сингх ва Беант Сингх томонидан ўлдирилди. Сардар Бута Сингх ва Президент Заил Сингх, Раживни онаси ўлдирилганидан кейин бир неча соат ичида онасини Бош вазир лавозимига тайинлашга ундашди. Деҳлида юз берган антисикх тартибсизликларини изоҳлар экан, Ражив Ганди: "Агар улкан дарахт йиқилса, эр остидаги ер ларзага келади"; у кенг танқид қилинган баёнот. Конгресснинг кўплаб сиёсатчилари зўравонликни уюштиришда айбланганлар. Кўп ўтмай, Ганди президентлик лавозимидан кетгандан сўнг, Лок Сабханинг беш йиллик ваколати тугаганлиги сабабли Президент Сингҳни парламентни тарқатиб юборишни ва янги сайловларни ўтказишни сўради. Ганди расман Конгресс партиясининг президенти бўлди, у Ҳиндистон парламенти тарихидаги энг катта кўпчилик овоз билан "Ганди устидан ғалаба" ни қўлга киритди ва Гандига ҳукумат устидан мутлақ назоратни таъминлади. У ёшлигидан ва коррупциялашган сиёсатдан холи бўлиш ҳақидаги тасаввуридан фойда олди. Ганди 1984 йил 31 декабрда қасамёд қилди; 40 ёшида у Ҳиндистоннинг энг ёш Бош вазири эди. Тарихчи Мэна Агарвал, Бош вазир қасамёд қилганидан кейин ҳам, у 3 йил депутат бўлганидан кейин ўз лавозимига киришганида нисбатан номаълум шахс, "сиёсат соҳасидаги янги одам" бўлганини ёзади. 1.2. Ички сиёсий зиддиятлар шароитида бошқарувнинг йўлга қўйилиши Маҳатма Ганди ўлдирилганидан кейин содир бўлаётган хунрезликлар кузатган Ражив Ганди ватандошларига биринчи марта қилган мурожаатида: "Бизнинг мамлакатимизнинг бирон бир қисмидаги зўравонликлар давом этиши мумкин эмас” – деди. У мамлакатда динлар аро барқарорликни таъминлашга чораларини кўрди. Шунга қарамай, 1-ноябр куни Деҳлида "қон учун қон", "сикхларга ўлими", "сотқинларни йўқ қилинг" ва бошқа шу сингари шиори остида сикхларга қарши оммавий чиқишлар кўчайиб кетди. 2ноябрдаги яна бир мурожаатида, Ражив Ганди: “Миллионлаб ҳиндулар ўзларининг раҳбарларининг фожиали ўлими учун аза тутаётган бўлсалар-да, баъзи одамлар нафрат ва зўравонлик билан унинг хотирасини бузишга ҳаракат қилмоқдалар ... Бунга чек қўйиш керак” – деди у.[891]. Зеро, айни дамдаги хиндларнинг кайфияти мамлакатдаги вазиятни оғирлаштираётган эди. Аммо ҳукумат амалда норозилик кайфиятини тўхтатиш чораларини кўрмади. Полиция ҳаракатсиз эди. Армия огоҳлантирилди, аммо тартибсизликларни тўхтатиш тўғрисида буйруқ олмади. Биргина Деҳлида мингга яқин сикхлар, асосан эркаклар ўлдирилди, уларнинг уйлари ва дўконлари ёқиб юборилди. Сикҳ ибодатхоналари ва муқаддас китоблар таҳқирланган эди. Мамлакат бўйлаб тўрт мингта сикх ўлдирилди, 50 мингга яқин одам уйсиз қолдирилди. Баъзи ҳинд сиёсатчилари бу воқеани марказий ва маҳаллий доиралардаги партиялар, Конгресс ва унинг ҳукуматининг "ахлоқсиз" позитсияси билан боғлашган. Сикхлар азият кўрмаган ягона йирик шаҳар бу 50 минг Сикхлар истиқомат қиладиган Калкутта эди. Қолган шаҳарларнинг барчасида сикх жамолари хиндийлар томонидан уюштирилган хужумлардан зарарланган эди. Бош вазир Жёти Басу бошчилигидаги Чап фронт ҳукумати (1915–2010) ҳар қандай тартибсизликларни олдини олиш учун полицияга аниқ кўрсатмалар берди [892]. Ражеев Ганди ўта мураккаб ва ҳатто зиддиятли муҳитда ҳокимиятга келди. Бундан ташқари, у бош вазир бўлганидан атиги бир ой ўтгач, мамлакат ўз тарихидаги энг катта технологик фалокатга дуч келди. 1984 йил 3 декабрда Бопопалда (Мадхя-Прадеш штати) Американинг Унион Cарбиде компаниясига қарашли кимёвий заводда заҳарли газнинг атмосферага катта миқдорда чиқиши содир бўлди. Бир неча соат ичида 400 дан ортиқ одам ҳаётдан кўз юмди ва охир оқибат қурбонлар сони 14 мингга етди, ўн минглаб одамлар (баъзи маълумотларга кўра, 50 минггача) ҳаётий органлардан жароҳат олишди. Қўрқувдан шаҳар аҳолиси шаҳарни тарк этишди. Карбид уюшмаси раиси Уоррен Андерсон Ҳиндистонга келди, у давлат органлари томонидан ҳибсга олинди, аммо бир неча кундан кейин қўйиб юборилган эди шу тариқа у АҚШга кетди ва ҳинд суди айбловлардан қочиб қолди. [893] Шундай бир шароитда парламент сайловлари учун сайлов олди компанияси бошланди. Конгресс уни мамлакат бирлиги шиори остида ўтказди: Конгреес шиорлари остида “... миллатимизнинг бирлиги ва яхлитлигидан бошқа муҳим нарса йўқ. Ҳиндистон ажралмас”[894] Партиянинг сайловолди баёнотида эса "Ҳиндистон хавфсизлиги ва яхлитлигига жиддий таҳдид бор эканлиги ва у мамлакат келажагига таъсир қилиши” таъкидланган”[895]. Конгресс марказ ва штатлар ўртасидаги муносабатларнинг ҳозирги муаммолари унинг асосий тамойиллариига эътибор қаратади. Унга кўра, штаталар жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожланишидаги ўз вазифаларини самарали бажара оладиган даражада кучли бўлиши керак. Шу билан бирга, "кучли марказий ҳукумат" мамлакатнинг бирлиги ва яхлитлигини ҳимоя қилиш, "режалаштириш жараёни" муваффақиятини таъминлаш ва бутун мамлакатнинг саъй-ҳаракатларини сотсиализм тамойилларига асосланган, ижтимоий ва иқтисодий тартибни сақлаш манфаатларига йўналтириш учун зарурдир [896]. Сайловда Р. Ганди бошчилигидаги Конгресс ғалабаси жамоатчиликни ҳайратда қолдирди. У деярли 50% овоз ва парламентдаги 401 ўринга (парламент мандатларининг қарийб 80%) эга бўлди - бу Неру ёки И. Ганди бошчилигидаги Конгрессдан анча кўп. Эҳтимол, ушбу ғалабанинг асосий омили сайловчиларнинг Индира Гандининг тўкилган қонга бўлган муносабати эди. Сайловчилар орасида сезиларли даражада кўп аёллар бор эди. Ҳиндистон сиёсатининг ўнг қанот доирасидаги барча партиялар қаттиқ мағлубиятга учради. Улардан энг каттаси Бҳаратия Жаната партияси 7 фоиз овоз олди ва парламентда атиги икки депутатлик ўрни олди. Сайловдан кейин Р. Ганди мамлакат бирлигини мустаҳкамлаш вазифаси устуворлигини яна бир бор тасдиқлади. 1985 йил 5 январда қилган мурожаатида у Ҳиндистоннинг бирлиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигини айтди, унга кўра қолган ҳамма муаммо мамлакат яхлитлиги фонда йўқолиб боради. Кейинчалик, партиянинг 100 йиллигига бағишланган Конгресснинг юбилей сессияси ҳужжатларида (1985 йил декабр), Конгресс "мамлакатнинг бирлиги ва яхлитлигига қарши кураш" га "демократик ва тинч чоралар" билан жавоб берганлиги қайд этилди. Шу билан бирга, “кучли марказ ва кучли штаталар ўртасида қарама-қаршиликлар мавжуд эмас. Аслида, иккала куч ҳам бир-бирини қўллаб-қувватлайди ва тўлдиради ... Конгресс учун конституция шафелигида муваффақиятли фаолият юритаётган сиёсий плюрализм республика асосчиларининг орзуларини ифода этади. " Р. Ганди социализм мамлакат тарихий ананаларидан келиб чиққан ҳақиқатан ҳам ҳинд мафкураси эканлигини таъкидлади. У ҳукуматнинг иқтисодий ривожланишини ижтимоий адолат асосида кечиши тўғрисида эълон қилди ва унга кўра социолизм "бозор кучлари ўйини ва шахсий очкўзликни чеклайди". Конгресс Ҳукумати "камбағалликка қарши уруш" ўзининг бош устувор вазифаси эканлигини яна бир бор таъкидлади, бойлар ва камбағаллар ўртасидаги даромадлар орасидаги тафовутни қисқартириш ва ижтимоий ва иқтисодий тенгсизликни бартараф этиш чораларини кўра бошлади [897]. Бироқ, тез орада Р. Ганди ҳукуматининг иқтисодий соҳадаги фаолиятида жиддий ўзгаришлар бошланди. Конгресснинг социалистик риторикаси тобора янги технологик инқилоб, "21-асрга сакраш" ҳақидаги миш-мишларга йўл қўйишни бошлади. Ҳиндистон иқтисодиётига бозор муносабатларини кенгроқ жорий этиш ва мамлакатнинг ташқи оламга янада очиқ бўлиши учун замин тайёрланди. Ганди бошлаётган иқтисодий йўл аслида, иқтисодиётни либераллаштириш ва унинг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашувига йўналтирилган бўлиши кераклиги кўрина бошади. Ҳукуматнинг янги саноат сиёсатининг асоси, маҳсулот ишлаб чиқариш ва тақсимлаш устидан давлат назоратининг енгиллаштириш, саноатнинг лицензияланишини қисқартириш, импорт чекловларини енгиллаштириш ва иқтисодиётнинг давлат секторига тегишли корхоналарнинг мустақиллигини таъминлаш эди. Бундай сиёсат маълум натижаларга эришди, шу жумладан саноат ишлаб чиқаришининг ўсиши йилига 5,5% гача кўтарилди. Ўрта синф жадал ўсиб борар эди, уларнинг сони, баъзи маълумотларга кўра, 100 миллион кишига етди [898]. Бу даврда йирик бизнес гуллаб-яшнади, айниқса ҳукумат билан яқин алоқада бўлган тадбиркорлар ривожланди. Тадбиркорлар ва йирик амалдорлар манфаатларининг уйғунлашуви содир бўлди. Коррупция кучайди. Ҳукуматнинг бу сиёсати социалият зиёлилар Р. Гандини ташқи капиталга қарамликни ўстиришда ва бойларни рағбатлантиришда ҳамда ўсиб бораётган камбағалликда айблашди (899). Кўплаб сиёсатчиларнинг ҳаёт тарзи ўзгарди. Авваллари улар учун кундалик ҳаётда ва хатти-ҳаракатлардаги камтарлик, оддий миллий кийимлар, поездда саёҳат қилиш ва ҳоказолар улар учун одат бўлган бўлса, эндиликда улар хашамга зргана бошладилар. Уларни маҳаллий аҳоли "янги Маҳаражалар" деб номлай бошладилар [900]. Шу билан бирга, Ҳиндистоннинг кўп қисми қашшоқлик ва муҳтожликни бошдан кечирди. 1985 йилнинг кузида мамлакатнинг бир қатор минтақаларида қурғоқчилик ва ҳосилнинг етишмовчилиги кузатилди. Орисанинг атиги икки туманида 1000 дан ортиқ одам очликдан ўлгани ҳақида хабар тарқалди. 1987 йилда 200 миллионга яқин одам янада қаттиқ қурғоқчиликдан азият чекди. Буларнинг барчаси деҳқонлар томонидан оммавий норозилик ва ҳукуматга қарши намоишларга олиб келди. Маҳараштра шаҳрида уларни Ҳаряна ва Панжабда собиқ амалдор Шарад Жоши бошқарди. Жоши ва Тикаит сингари кузатувчилар Ҳиндистондаги асосий можаронинг, чегараси қишлоқ ва шаҳар ўртасида, шаҳар ўрта синфлари ва ер эгалари ўртасидан ўтишини таъкидладилар. Ушбу можарони ҳал қилиш учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг нархини кўтариш ва қишлоқнинг эҳтиёжлари учун электр энергиясининг нархларини пасайтириш керак деган таклифлар берилди. Ушбу талаблар узоқ вақт давомида норозилик намойишларини ўтказаётган ўн минглаб фермерларни бирлаштирди. Бироқ, бу ҳаракат қишлоқ аҳолисининг камбағал деҳқонлари ва чорвадорларини ҳамда ишчиларни қамраб олмади [901]. Конгресснинг сайловларда ишончли ғалабаси Р. Гандини Пунжаби муаммосини ҳал қилишга ундади. Партия етакчиси билан олиб борилган музокаралар натижасида Акали Лонговални 1985 йил июл ойида шартнома имзолади, унга кўра марказ имтиёзларга эга бўлди. У Чандигарҳ шаҳрини Панжаб штатига беришга, штатнинг дарёлардан суғориш учун сувни қайта тақсимлаш тўғрисидаги талабларини қондиришга, марказ билан муносабатларни Панжаб фойдасига кўриб чиқишга рози бўлди. Президент бошқаруви бекор қилинди ва штат қонунчилигига тайёргарлик бошланди. Оммавий митинглардан бирида Лонговал икки йигит томонидан "Сих иши" га хиёнат қилганликда айбланиб ўлдирилди. Бу экстремистларнинг хатти-ҳаракатларини қоралаш ва Акали тарафидан қўллаб-қувватлашга сабаб бўлди. 1985 йил сентябр ойида давлат тарихида биринчи марта Акали Даҳл сайловда ғолиб бўлди [902]. Деярли бир вақтнинг ўзида марказий ҳукумат Ассамда Умумассам талабалар иттифоқи билан қуйидаги шартлар бўйича келишув тузди: 1966 йил 1 январдан кейин аммо 1971 йил 25 мартгача (Шарқда уруш бошланганида) Покистон) Ассамга келган "нотанишлар", фуқаролиги ҳуқуқисиз тарзда бу давлатда қолишга рухсат олди. Кейинчалик келганлар депортация қилиниши керак. Панжабда бўлгани каби, президентлик бошқаруви бекор қилинди ва штат қонунчилигига сайловлар ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Ассам Гана паришадининг сиёсий партиясига (Ассам Халқ Кенгаши - АХК) айланди ва 1985 йил декабрдаги сайловларда Конгрессни мағлуб этди. Бош вазир 32 ёшли Прафуллоҳ Маҳант эди [903]. Давлатлар билан ярашиш жараёни давом эттирилди. 1986 йил июн ойида марказий ҳукумат Миллий фронтнинг этакчиси Мизо Лалденга билан битим имзолади. Биринчи марта Мизарам Ҳиндистон штати мақомини олди ва Лалденга унинг ҳукуматига раҳбарлик қилди. Ўз навбатида ундаги қўзғолончилар қуролларини ташладилар ва авф этилдилар [904]. Фаолиятининг илк йилларида Р. Ганди жуда машҳур эди, айниқса ёшлар орасида. У ҳеч қандай можароларга аралашмаган. Унинг хушмуомалали, хушруй ва басавлат кўриниши одамларнинг кўнглини кўтарди. Айнан ўша пайтда у "жаноб Пуре" лақабини олди - бу коррупциядан чарчаган жамиятда жуда катта мақтов эди. Унинг яқин атроф-муҳит ва вазирлари, одатда, анъанавий сиёсатчилар бўлмаган ёшлар, замонавий технологиялар билан яхши таниш эдилар. Улар Ҳиндистонни "ўн олтинчи асрдан ХХI асрга", “ҳўкиз жабдуқлар давридан шахсий компютер асригача” ўтказиш ниятларини эълон қилишди. Жамиятнинг бир қисмида бу ҳайрат ва қизиқишга сабаб бўлди. Бу ёш вазирларни истеҳзо билан "Раживнинг компютер болалари" деб номланишган. Аҳолининг яна бир ёш қисми, Раживни "ёшлик ва янги авлод умидининг" рамзи сифатида қабул қилишди. У мамлакат бўйлаб кўп саёҳат қилган, ўзи учун Ҳиндистонни "кашф этган" ва ўзига нисбатан талабчан эди, унинг имиджини шакилланишида мамлакат теливидениеси ёрдам берди. Р. Ганди бошқаруви даврида, у яна бир инқирозга дуч келди, натижада давлатнинг иккита энг йирик диний жамоага - ҳинду ва мусулмонга муносабати масаласи кўтарилди. Бу мамлакатда кенг жамоатчилик ва сиёсатчиларни жалб этган мунозарага сабаб бўлди. Муаммонинг моҳияти қуйидагича эди.1981 йилда мусулмон А.М. Хон маҳаллий судлардан бирининг ажрашган рафиқаси, 70 ёшли Шаҳ Банога умрбод нафақа тўлаши керак бўлган қарорига қарши норозилик билан Ҳиндистон Олий судига мурожаат қилди. Хон унга уч ойлик зарурий шарий ҳақини тўлаганлигини ва шу билан у мустақил Ҳиндистонда сақланиб қолинган мусулмон қонунларига мувофиқ унинг олдида бошқа мажбуриятлари йўқлигини таъкидлади. 1985 йил апрел ойида Шаҳ Бано иши Олий суд томонидан кўриб чиқила бошлади, бу эса маҳаллий суднинг ҳукми тўғри эканлигини тасдиқлади. Жараён давомида бош судя алимент масаласида Жиноят-процессуал кодекси хусусий қонунчиликдан афзал эканлигини ва ажрашгандан кейин мусулмон жамоасидан бўлган аёллар, бошқа барча диний жамоалардаги аёллар сингари, собиқ эри томонидан қўллаб-қувватланиш ҳуқуқига эга эканлигини таъкидлади. Кейин у Ҳиндистон парламентидан барча диний жамоалар учун ягона фуқаролик кодекси тўғрисидаги қонунни қабул қилиш зарур эканлигини ва мусулмон ҳамжамияти ўзининг хусусий қонунларини ислоҳ қилиш билан шуғулланиши кераклигини айтди. Мусулмон руҳонийлари Олий суд қарорини ўз жамоалари ишига аралашиш ва Исломга ҳужум деб қабул қилишди. Аммо энг илғор мусулмон зиёлилари бу суд қарорини нуфузли исломий манбаларга таяниб, ажрашгандан кейин собиқ хотинни қайта турмушга чиққунча ёки вафот этгунига қадар молиявий қўллаб-қувватлаши кераклигини таъкидладилар. Олий суднинг ушбу қарори атрофидаги баҳс тезда сиёсий тус олди. 1985 йил июл ойида парламент аъзоси никоҳ ва оила учун Жиноят-процессуал кодексига биноан мусулмонларни жавобгарликдан озод қилиш тўғрисида қонун лойиҳасини таклиф қилди. Ушбу қонун лойиҳасига бош вазир Р.Ганди қўллаб-қувватлаган, ҳукумат вазири Ариф Муҳаммад Хон эса қарши чиққан. Парламентда овоз беришда қонун лойиҳаси рад қилинди. Шундай қилиб, ҳукумат ва парламент Шаҳ Бано иши бўйича Олий суднинг қарорини жиддий қўллаб-қувватлади. Бироқ, бу нарса шу билан тугамади. Муҳокама парламентдан ташқарида кўчаларда давом этди. Суд ҳукми атрофида қизғин сиёсий мунозаралар бошланди. Мусулмон жамоалари Олий суд қарорини бекор қилишни талаб қилди, улар мусулмон хусусий қонунининг Жиноят-процессуал кодексидан устунлигини таъкидлади. Масжидларда Олий суд қарори ва Шоҳ Банонинг хатти-ҳаракатини қораловчи овозлар эшитилди. Ишнинг бундай бурилишидан чўчиган Шаҳ Бано Олий суд қарорини рад этишга мажбур бўлди ва ўзининг хусусий мусулмон ҳуқуқига суд аралашувига қарши эканлигини билдирди [905]. Шаҳ Банонинг шахсий иши шу ерда тугади. Аммо унинг сиёсий оқибатлари бошланди. 1985 йил охирида Конгресс Шимолий Ҳиндистонда ўтказилган қатор сайловларда мағлубиятга учради. Конгресс мухолифлари аҳолиси кўп бўлган минтақаларда мусулмонларнинг диний кайфиятларидан фойдаланишди. Улар Олий суд ва уни қўллаб-қувватлаган Конгресс қарорини қоралашди. Конгрессдан баъзи мусулмонларнинг чиқиб кетиши Р. Ганди ҳукуматини хавотирга солди. Натижада, у ўз позициясини тўлиқ аниқлаштириб олди. Бундан ташқари, ҳукумат Шаҳ Бано иши бўйича Олий суднинг ҳукмини қоралади ва уни "камситувчи ва зиддиятларга тўла" деб атади. Баъзи ҳинд нашрлари ёзганидек, Конгресснинг ўзи "мусулмон фундаменталистларини ўз жамоаларининг ягона вакили деб тан олди" [906]. Аммо Р. Ганди ҳукумати бундан ҳам кўпроқ ҳаракат қилди. 1986 йилда у парламентга Шаҳ Бано ишида Олий суд қарорини рад этишга қаратилган қонун лойиҳасини киритди. 1986 йил май ойида у "Мусулмон аёлларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида (ажрашиш) қонун" деб номланди ва қабул қилинди [907]. Ушбу қонун ажрашган мусулмон аёлларни Жиноят-процессуал кодексидан бутунлай чиқариб ташлади ва уларнинг тақдирини фуқаролик судига мурожаат қилишни имконсиз қилиб, мусулмон аёлларнинг шахсий қонунларига бўйсундирди ва натижада бошқа барча ҳинд аёлларига нисбатан мусулмон аёлларга нисбатан камситиш ҳоллари кўзга ташланди. Мусулмон жамоасининг консерватив қисмини тинчлантиришга қаратилган бу қадам прогрессив жамоатчиликнинг кескин норозилигини келтириб чиқарди, уни ретроград деб атади ва мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий доираларида кескин реакцияга сабаб бўлди. У Неру [908] курси асос солган ҳинд давлати ва дунёвийликнинг пойдеворининг мустаҳкамлигини шубҳа остига қўйди. Конгресснинг мусулмонларга нисбатан сиёсати билан бевосита боғлиқ бўлган бу инқирозда, Р. Ганди сайловларда мусулмон овозларини йўқотишдан қўрқиб, мусулмон консерваторлари томон юрди. Бироқ, охир-оқибат, бу унинг партиясига катта зарар келтирди. Шу билан бирга, Р. Ганди ҳукумати яна бир синовдан ўтиши керак эди. Гап шундаки, мамлакатда мусулмон фундаментализмининг ўсиши кўп жиҳатдан ҳиндлар жамоасида шовинизм туйғуларининг кучайганлигининг акси эди. Бу диний ва жамоавий зиддиятларнинг кучая бошлаганлигини англатар эди. 1980 йилларнинг бошларидан бери 1980 йилда қайта ташкил этилган Бҳаратия Жаната Парти атрофида бирлашган ҳиндларнинг консерватив кучлари, шунингдек, руҳий ва мафкурага яқин бўлган Ҳиндистоннинг РCC ва Вишва Ҳинд Паришад каби нуфузли ташкилотлари таъсири сезиларли даражада ошди. Ривожланаётган ҳинд жамоат, маданий ва сиёсий арбоблари томонидан қўллабқувватланган ва катта қийинчилик, катта куч ва сиёсий хушмуомалалик билан икки асосий диний жамоалар ўртасидаги нозик мувозанат кучи синовдан ўтказила бошланди. Бҳаратия Жаната партияси раҳбари Л.К. Адвани 1986 йилда Олий суд қарорини бекор қилган "Мусулмонларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида" (ажрашиш) тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши, аниқроғи, мусулмонларнинг овозларини қўллабқувватлашга қаратилганлигини ёзди. Бу ҳиндуларда (шунингдек мўътадил мусулмонлар орасида) кучли норозилик тўлқинини келтириб чиқарди ва бу суд қарорини бутун ҳинд воқеасига айлантирди. “Ҳиндистон мустақиллик йилларида ҳеч қачон, - дея давом этди Адваний, - мусулмон ташкилотлари ҳукуматга тазйиқ ўтказиш учун миллий даражада ҳаракатга киришмаган. Вазият "Шаҳ Бано" ишидан кейин ўзгарди "[909]. 1986 йил 1-февралда Аёдхя (Уттар-Прадеш штати) туман судяси ҳиндулар унда ибодат қилиши учун кичкина ибодатхонанинг эшикларидан қулфларни олиб ташлашни буюрди. У ХVI асрда қурилган катта масжид ичида жойлашган махсус маъбад эди. Бобурийлар даврида қурилган бу масжидни (Бобур масжиди) ҳиндулар бу ерда Рама худоси туғилди ва унга бағишланган маъбад масжиддан анча олдин қурилган деб ишонишади. Ҳиндлар бу жойни Рамжанмабҳуми деб аташган (сўзма-сўз: "Рам туғилган эр"). ХIХ асрда бу ерга эгалик қилиш ҳуқуқи бўйича ҳиндулар ва мусулмонлар ўртасида бир неча бор тўқнашувлар бўлган. Британия расмийлари муросага келишди: мусулмонлар масжид ичида, ҳиндулар эса ташқарида қурилган майдончада ибодат қилишлари мумкин эди. Рама ибодатхонасининг кейинги тарихида айтилишича, 1949 йилда амалдорлардан бири масжидга чақалоқ Рама бутини ўрнатишга рухсат берган. Буларнинг ҳаммаси қоронғу тун ниқоби остида амалга оширилди. Диндор ҳиндулар худо унга туғилган жойини қайтариб беришни талаб қилган деган маънони англатувчи мўъжиза яратилишига ишонишди. Ушбу воқеалардан жуда хавотирда бўлган Бош вазир Неру 1949 йил 26 декабрда Уттар Прадеш бош вазири Говинд Валлабҳ Пантуга телеграмма юборди: "Мен Аёдҳиядаги воқеаларнинг ривожланиши билан боғлиқ ишлардан хавотирдаман. Ушбу масалада шахсан иштирок этишингизга умид қиламан. Ёмон оқибатларга олиб келадиган хавфли қарор қабул қилинмасин” [910]. Кейин Аёдхядаги муаммо қуйидагича ҳал қилинди: ҳиндулар масжидга киришга имконлари йўқ эди, лекин йилига бир кун - декабрда улар Рама ибодатхонасига кириб, Худога ибодат қилишлари мумкин эди. 1980-йилларнинг бошларида Рама ибодатхонаси ва Бобур масжиди атрофида йиллар давомида давом этган можаро яна авж олди. 1984 йил октябр ойида Вишва Ҳинду Паришод "худо Рама туғилган жойни озод қилиш" учун оммавий ташвиқотни бошлади. Қадимги ибодатхоналарнинг ҳинду монахлари ва азизлари бу чақириқларга жавоб беришди. Ҳинд Римининг "Мусулмон қамоқхонасидан" озод қилинишини талаб қилган оммавий намойишлар ва оммавий тартибсизликлар бошланди. Маҳаллий адвокат ҳиндуларнинг Рама ибодатхонасига киришига рухсат сўраб, судга мурожаат қилди. Айнан шунинг учун округ судяси Рама ибодатхонасининг эшикларига қулфларни очиб, ҳиндуларга ибодат учун киришга рухсат берган. Қалъалар дарҳол очилиб, Рама худосининг издошлари маъбадга шошилишди. Баъзи ҳиндистонлик кузатувчиларнинг фикрича, мусулмон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун (ажрашиш) нинг қабул қилиниши ва Аёдхя ибодатхонаси тўғрисидаги туман судяси қарори ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик бор. Ҳатто Худо Рама ибодатхонаси Бош вазирнинг қарори билан очилган деб даъво қилинган. Шундай қилиб, "Шаҳ Бано" ишида мусулмон фундаменталистларининг имтиёзлари ҳинд шовинистларига берилган имтиёз билан қопланди. Агар Мусулмонларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун мусулмон сайловчиларининг овозларини жалб қилишга қаратилган бўлса, Аёдхяда Рама ибодатхонасининг очилиши ҳиндларнинг овозига қараб ҳисобланган. Таниқли шарҳловчи Ниржа Човдхури шундай деб ёзган эди: "Ҳукуматнинг иккала жамоани сайловда устунликка эришишга ундаш сиёсати - бу аёвсиз доирадир, ундан чиқиш жуда қийин бўлади." [911] 1989 йил 1 февралда 100 мингга яқин ҳинду роҳиблари ва руҳонийлари Катта Кумбҳ Мела диний байрами муносабати билан Гангес, Жамуна ва ер ости муқаддас Сарасвати дарёси билан Аллахобод яқинида йиғилишди. Улар 1989 йил 10-ноябр куни Аёдхиядаги Рама ибодатхонасининг пойдеворига ғишт қўйилишини айтишди. Бундан ташқари, юз минглаб ҳинд қишлоқларининг ҳар бирида, ҳаттоки Ҳиндистон ташқарисида ҳам бу маъбад қурилиши учун ғиштлар (ғиштлар) тайёрланади ва муқаддасланади. Кейин бу муқаддас ғиштларни Кародеваклар (маъбадларда кўнгиллилар) томонидан Аёдхяга Рама маъбадини қуриш учун этказиб беришади. 1989 йил июн ойида БЖП раҳбарияти Аёдхиядаги вазият тўғрисида қарор қабул қилди. Унинг моҳияти қуйидагича эди: ҳиндларнинг ҳистуйғуларини ҳурмат қилиш керак, шунинг учун Рама худоси туғилган жой ҳиндуларга, мусулмонлар билан келишилган ҳолда ёки тегишли қонун қабул қилиниши орқали берилиши керак. БЖП Р. Ганди ҳукуматига Аёдхя муаммосини ижобий ҳал этиш талаби билан мурожаат қилди. Аммо, Адванининг ёзишича, Конгресс Рамажанмабхуми ишини изчил қўллаб-қувватламоқда. “Конгресс ва Ражив Ганди танқидий лаҳзаларда иккиланиб, ҳатто чекинишди. Айрим мусулмон ташкилотларининг Аёдхиядаги ҳинд жамоасининг қонуний талабларига нисбатан душманлигидан биз кўпроқ ташвишланмоқдамиз” деди Адвани "Ислом хавф остида" шиори остида мамлакат бўйлаб мусулмонларни сафарбар қилишга уринаётган Бобур масжиди учун Бутун Ҳиндистон ҳаракат қўмитасига мурожаат қилди. Агар Конгресс БЖП илтимосига қулоқ солганида эди, бизнинг партиямиз Аёдхиядаги ҳаракатга кейинчалик қўшилганидек қўшилмаган бўлар эди, дейди Адвани [913]. Аёдхиядаги хавотирли вазият Ҳиндистондаги, айниқса мамлакат шимолидаги вазиятга катта таъсир кўрсатди. Шундай қилиб, 1989 йил ноябр ойида Багалпур (Биҳар штати) шаҳрида ҳиндулар ва мусулмонлар ўртасида жамоалараро тўқнашувлар юз берди. Бир неча юз мусулмонлар ҳалок бўлди, янада кўпроқ одамлар эса вайрон бўлган ёки ёқилган уйларсиз қолган. Ушбу вандализмда РСС аъзолари фаол рол ўйнадилар. Аёдхя ва Багалпурдаги воқеалар мусулмонлар ва ҳиндуларни янада кўпроқ бегоналашишига олиб келди. Мусулмонлар Конгресс уларни қўллаб-қувватлашдан бош тортаётганини таъкидлади. Ўз навбатида, ҳиндларнинг маълум қисми, айниқса ўрта синф БЖПни қўллабқувватлай бошладилар [914]. 1.2. Раджив Гандининг ижтимоий иқтисодий йўналтирилган сиёсати 1985 йилда Ҳинд миллий конгресси ташкил топганининг 100 йиллиги 277 нишонланди. Бу вақт ичида у, авваламбор, партиявий ҳаракатдан, мустақиллик учун кураш йилларида жамиятнинг барча асосий қатламлари ва гуруҳларининг тўлиқ интеграциялашувини таъминлаган, Ҳиндистон Республикасининг замонавий сиёсий жараёнининг бир қисми сифатида маъно касб этган акторга айланиши билан боғлиқ бўлган муҳим ўзгаришларни бошидан кечирди. Конгресс ҳинд жамиятини диверсификация қилиш натижасида ривожланди, натижада манфаатларнинг табақаланиши жараёни юзага келди ва бу ўз навбатида турли хил аҳоли гуруҳларининг сиёсий позицияларини, миллий даражада умумлаштириш ва давлат даражасида аниқлаштиришга туртки берди. Ўз нутқларида мамлакат Бош вазири Ражив Ганди ижтимоий-сиёсий кучларнинг янги уйғунлигига мувофиқ Конгрессни қайта жонлантириш зарурлигини бир неча бор таъкидлади. Устувор вазифалар қаторида у коррупцияни йўқ қилишга даъват қилди. Партияни жонлантириш янги кадрлар ҳисобидан амалга оширилиши режалаштирилган эди. Юбилей муносабати билан нашр этилган бюллетен нафақат эришилган ютуқларни сарҳисоб қилди ва ХМК тарихидаги асосий босқичларини хронологик тавсифлабгина қолмай, балки келажак учун дастурни ҳам шакллантирди. "Шундай қилиб, биз ўз олдимизга келажакда қўйган мақсадимиз, давлатимизнинг тўлиқ иқтисодий, ижтимоий илмий ва технологик модернизацияси .... Биз, конгрессменлар, инсоний қобилиятларнинг максимал даражада ривожланишига эришиш бўйича асосий мақсадимиз ҳақида гаплашганда, биз фақат технологик базани ўзгартириш бизнинг якуний мақсадимиз эмаслигини аниқлаймиз. Бизнинг якуний мақсадимиз сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий шароитларни тубдан ўзгартириш, онг ва кайфиятни қайта қуриш, бу Ҳиндистоннинг чинакам ўзгариши бўлади”33. Индира Ганди бошқаруви даврида ҳам мамлакат тараққиётидаги келажакдаги ўзгаришлар ҳақида гап боради. Фундаментал ислоҳотларнинг амалий татбиқи ҳанузгача кутиб турарди. Марказда МКнинг мавқеи барқарорлигича қолди (1984 йил декабрда бўлиб ўтган умумий сайловда Конгресс учун берилган овозларнинг 49,1 фоизи билан партия парламентдаги 80 фоиз ўринга эга бўлди)34, аммо штатлардаги вазият унчалик аниқ эмас эди. Ҳукумат минтақавий даражада бир қатор мураккаб муаммоларни ҳал қилишга мажбур бўлди. Биринчидан, бу "Панжаб муаммоси" ва "ассамблея". Икки ташкилот раҳбарлари, Умумжаҳон Ассамблеяси Ёшлар иттифоқи ва Умумжаҳон Ассамблея Халқ Бирлашмаси бошчилигидаги норозилик ҳаракати олти йил давомида давом этиб, "нотанишлар" давлатига (асосан қўшни Бангладеш давлатидан) ноқонуний келиши ва жойлашишига қарши қаратилган эди. Намойишчилар ва штат ҳукумати ўртасидаги келишмовчилик 1985 йил 15 августда Бош вазир Ражив Ганди воситачилиги билан келишув меморандумини имзолаш билан якунланди. Худди шу йили янги ташкил этилган Асом Гана Паришад партияси штат қонунчилигини қўлга киритди ва 1989 йилгача ҳокимиятда эди. Марказий ҳукумат бир неча бор президентлик бошқаруви жорий этилган Панжоб штатидаги оғир вазиятни бартараф этиш учун яраштириш тактикасини қўллашга ҳаракат қилди. 1985 йил 24 июлда Бош вазир Ражив Ганди ва "Сикҳ Широмани Акали" партияси этакчиси Кҳарчаран Сингҳ Лонговал 11 асосий фикрдан иборат битимни имзоладилар. Шартнома Марказ ва давлат ҳокимияти органлари ўртасида тўпланган қарамақаршиликларнинг бутун спектрини кўриб чиқди. Бироқ, "Ганди-Лонговал келишуви" га қарши (бу ном билан тарихга кирди) радикал широмани акали қанот берди. Муаммони ҳал Gandhi R. 100 years. The milestone. – New Delhi: Publication Department, AICC (I), 1985. – P.28 Statistical Report on General Elections, 1984 to the Eighth Lok Sabha. – Vol. I. (National and State Abstracts & Detailed Results). P.78 [Электронный ресурс]. URL: http://eci.nic.in/eci_main/StatisticalReports/LS_1984/Vol_I_LS_84.pdf (accessed 14.11.2016). 33 34 қилишда марказий ҳокимиятнинг саъй-ҳаракатлари минималлаштирилди ва натижада эришилган келишув бузилди. Шартнома имзолангандан бир неча ҳафта ўтгач, Ҳ. Лонговал ўлдирилди. 1985 йилда штат қонунчилигига бўлиб ўтган сайловлар ва Широманидан "мўътадил" сиёсатчи Акалининг ғалаба қозониши Суржит Барналнинг вазиятни яхшилашга имкон бермади. 1987 йил июн ойида Панжабда президентлик ҳокимияти тикланди. 1986 йилда Ражив Ганди "20 балл" дан иборат ижтимоий-иқтисодий дастурни таклиф қилди. Ушбу дастурнинг мақсад ва вазифалари ижтимоий тенгсизликни бартараф этишга, одамларнинг ҳаёт сифатини яхшилашга ва аҳолининг энг заиф ва ҳимоясиз қатламларининг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий соҳаларида иштирок этиш имкониятларини кенгайтиришга қаратилган35. Саноатни тартибга солиш ва импортни назорат қилишни камайтириш - ҳукуматнинг чоралари, ўша пайтда ҳақиқатан ҳам инқилобий бўлиб чиқди. Аммо 80-йилларнинг иккинчи ярмидаги давлатнинг иқтисодий сиёсатини муҳокама қилар эканмиз, тўла-тўкис ислоҳотларни амалга ошириш тўғрисида ҳозирча гапира олмаймиз. Таниқли ҳиндистонлик иқтисодчи Монтек Алувалия, 2014 йил майда бўлиб ўтадиган парламент сайловларига қадар, охирги ўн йил давомида Режалаштириш комиссияси раисининг ўринбосари бўлиб ишлаган у ўзининг мақоласида бу масала бўйича қизиқарли нуқтаи назар мавжуд. Хусусан, муаллиф шундай ёзади: «Иқтисодий сиёсатни қайта ўйлаб кўриш 1980-йилларнинг ўрталарида, импорт ўрнини босиш, давлат секторининг устунлиги ва хусусий сектор устидан давлат томонидан ҳар томонлама назоратга асосланган ривожланиш стратегияси аниқланганда бошланди. Бироқ, ўша пайтдаги қасос сиёсий чоралар тизимнинг тубдан ўзгартирилмасдан бошқарув тизимининг баъзи томонларини эркинлаштириш билан чекланган эди. Дарҳақиқат, ўша даврдаги иқтисодий моделнинг алоҳида қисмлари эмас, балки бутун яхлитлигини ўзгартириш ҳақида гапириш ҳали эрта эди. Бундан ташқари, эътироф этишимиз керак-ки, унинг асосларида давлат сиёсати, аввалгидек, "Жавоҳарлал Неру даврида" ўрнатилган ва Индира Ганди ҳукмронлиги даврида ҳам давом этган. Эттинчи беш йиллик режада (1985-1990 йиллар) 1980 йилларнинг биринчи ярмида эришилган ЯИМнинг 5 фоиз ўсишига риоя қилиш тўғрисида қарор қабул қилинди36. Режанинг асосий стратегик йўналиши ўзгармади ва яна ўсишга ва ижтимоий ривожланишга йўналтирилди. Режа охирида мамлакатнинг қишлоқ хўжалиги, саноат ва хизмат кўрсатиш соҳасидаги ЯИМ таркибидаги тенг улушга (тахминан 1/3) эришиш вазифаси қўйилди. 1983-1984 йилларда 151,5 миллион тонна озиқ-овқат дони ишлаб чиқарилди, бу 1978-1979 йилларга нисбатан 19,6 миллион тоннага кўпдир37. Ғалла экинлари, хусусан, буғдой ва гуручнинг ғайриоддий ҳосиласи нафақат озиқ-овқат буферлари захираларини кўпайтиришга имкон берди, балки ижтимоий аҳамиятга эга ривожланиш дастурларини амалга оширишни давом эттириш учун маълум иқтисодий ишончга эришиш. Ҳиндистон озиқ-овқат донининг ўз-ўзини таъминлаш даражасига этди, бу шубҳасиз ижобий факт. Суғориладиган эрлар майдони сезиларли даражада ошган бўлсада, атроф-муҳитнинг ноқулай шароитларига боғлиқлик сақланиб қолди, бу эса ўрта синфнинг ўсиб бораётган харид талабини қондириш учун буфер захираларини тўлдириш билан боғлиқ қийинчиликларни келтириб чиқарди. Аммо ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир этувчи табиий омилларга қўшимча равишда "далаларда" ҳам "ишлаб чиқаришда" орқада қолишнинг яна бир омили мавжуд. Биринчидан, мустамлака даврида қурилган кўплаб ишлаб чиқариш корхоналари жиддий Sharma A. Journey of Nation: Indian National Congress, 1885-2010: 125 years. – New Delhi: Academic Foundation, 2011. – P.7. 36 The Seventh Five Year Plan. Vol.1. Chapter 3. Objectives, strategies and pattern of growth in Seventh plan [Электронный ресурс]. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol1/7v1ch3.html (accessed 17.11.2016). 37 The Seventh Five Year Plan. Vol.2. Chapter 1. Agriculture and allied activities [Электронный ресурс]. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol2/7v2ch1.html (accessed 17.11.2016) 35 техник қайта жиҳозлашни талаб қилди ва арзон институционал кредитларга қизиқиш кучайди. Иккинчидан, кўпчилик фермерлар экиш ва ўрим-йиғим учун энг янги қишлоқ хўжалик техникаларидан фойдаланмайдилар ва сертификатланган, юқори сифатли уруғлар ва замонавий ўғитларга муҳтож эдилар. Режалаштириш комиссияси еттинчи беш йиллик режада меҳнат унумдорлигини ошириш бўйича барча чораларни кўриш зарурлигини таъкидлади. Давлатнинг саъйҳаракатлари рентабелликни ошириш ва ишлаб чиқарувчиларнинг қизиқишини рағбатлантиришга қаратилган эди. Бундан ташқари, олдинги ҳукумат бошлаган кўплаб дастурларни давом эттиришга қарор қилинди. Улар орасида 1974 йилда ишлаб чиқилган "минимал эҳтиёжлар" дастури аҳамиятли эди. Бош вазир Индира Ганди "таъминот секторидаги иш қониқарсиз" деб ҳисобланиб, Миллий ривожланиш кенгашидаги нутқида, "минимал эҳтиёжларни қондириш бўйича миллий дастур, қишлоқ хўжалигини қайта қуриш бўйича ҳозиргача амалга оширилаётган чора-тадбирларнинг энг каттаси бўлади" деб таъкидлади. Пилот дастури ўн олти йилни ташкил этди. Асосий мақсад - ҳудудларнинг ривожланишидаги номутаносибликларни бартараф этиш ва аҳолининг турли гуруҳлари даромадларининг тенгсизлигини юмшатиш. Дастурнинг кўплаб фикрлари тўғридан-тўғри ёки билвосита мамлакат қишлоқ аҳолисига таъсир қилади ва уй-жой, сув таъминоти, озиқовқат, таълим ва соғлиқ учун асосий эҳтиёжларни қондиришга қаратилган. Еттинчи беш йиллик режада аниқ белгиланган мақсадлардан бири бу мамлакатда қашшоқликни камайтириш эди. Мамлакат аҳолисининг аксарияти қишлоқларда истиқомат қилар экан, режани тузишда асосий эътибор қишлоқ жойларида қашшоқликни бартараф этиш бўйича сиёсий чораларни амалга оширишга қаратилди. Расмий маълумотларга кўра, 1977-1978 йилларда. Қашшоқлик чегарасидан пастроқда яшовчи аҳоли 51,2% (253,1 млн. киши), шаҳар аҳолиси 38,2% (53,7 млн. киши) ва бутун мамлакат бўйича бу кўрсаткич 48,3% (306,8 млн. киши)38 ни ташкил этди. 19841985 йилларда Қашшоқлик чегарасидан пастроқда яшовчи аҳоли 39,9% (222,2 млн. киши), шаҳар аҳолиси - 27,7% (50,5 млн. киши), бутун мамлакат бўйича бу кўрсаткич тенг эди 36,9% (272,7 миллион киши). Белгиланган мақсадларга мувофиқ, еттинчи беш йилликнинг охирига келиб, ушбу кўрсаткич қишлоқ аҳолиси орасида 28,2% гача ва шаҳар аҳолиси орасида 19,3% гача камайиши керак эди, кам таъминланганлик чегарасидан пастроқда яшайдиган фуқароларнинг умумий сони эса 25,8% ни ташкил қилиши керак эди. 210,8 миллион киши 287 70-йилларнинг охири - 1980-йилларнинг бошларида. ҳукумат қашшоқликка қарши курашиш учун қатор дастурларни бошлади: "Қишлоқ тараққиёти бўйича қўшма дастур" (1978-1979), "Қишлоқда иш билан таъминлашнинг миллий дастури" (1980 йил октябр) ва "Қишлоқ жойларида иш билан таъминлашни кафолатлаш дастури". (1983 йил 15 август). Ушбу дастурларни қўллаш натижалари, шунингдек, уларни янада илгари суриш имкониятлари тўғрисидаги саволлар еттинчи беш йилликда батафсил муҳокама қилинди. "Қишлоқ тараққиёти бўйича қўшма дастур" субсидиялар ва узоқ муддатли банк кредитлари ҳисобига камбағаллик чегарасидан пастроқда яшовчи фуқароларнинг даромадларини оширишга қаратилган. Биз гаплашамиз қишлоқ ишчилари, ҳунармандлар ва деҳқонларнинг йиллик даромади 4800 рупийдан кам бўлган оилаларига ёрдам бериш ҳақида. Расмий маълумотларга кўра, 1985 йилдан 1989 йилгача дастур доирасида 16,8 миллиондан ортиқ оилаларга ёрдам кўрсатилди, уларнинг 45,4 фоизи қабила ва уруғларга гуруҳига тегишли, 3006 крона (30,06 миллиард) рупи бюджет маблағларига сарфланди ва 4867 та кредитлар ўзлаштирилди ( 48,67 миллиард) рупий. "Қишлоқ жойларида иш билан таъминлашнинг миллий дастури" қишлоқларда яшайдиган ёки ишламаётган фуқаролар учун қўшимча иш ҳақи олиш имкониятини очиши керак эди. Дастлаб қўйилган вазифаларга мувофиқ дастур муваффақиятли бажарилган деб 38 The Seventh Five Year Plan. Vol.1. Chapter 3. Objectives. Strategies and Pattern of Growth in Seventh Plan [Электронный ресурс]. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol1/7v1ch3.html (accessed 17.11.2016). ҳисобланиши мумкин. Дастурни амалга ошириш қишлоқни иқтисодий ва ижтимоий яхшилаш мақсадида моддий бойликлар ёки "ишлаб чиқариш бирлашмалари активлари" билан чамбарчас боғлиқ эди. Шундай қилиб, қишлоқ ишчиларининг меҳнатидан, масалан, мелиоратив ишларда, суғориш иншоотлари ёки қудуқларини қуришда, заруриятдан келиб чиқиб фойдаланиш мумкин. Режа стратегиясида қишлоқларни ривожлантириш дастурлари ижобий натижалар дастлабки олувчилар томонидан олинадиган тарзда амалга оширилиши зарурлиги алоҳида таъкидлаб ўтилди. Ўрта даражадаги институтларнинг ривожланиши аҳолининг нафақат сиёсий, балки иқтисодий ҳаётига янада кўпроқ жалб қилинишига ёрдам беради. Бироқ, маҳаллий ҳокимиятлар бундай юкни қабул қила олмайдилар ва аҳолига етарли даражада фикр билдира олмайдилар, чунки улар ҳукуматнинг хабарларида бир неча бор таъкидланганидек, улар жуда самарасиз ишладилар. Шунга қарамай, 1989 йилгача, ҳукумат "Ҳиндистон Республикаси Конституциясига Олтмиш тўртинчи Панчаяти Раж тузатиш тўғрисидаги 644"39 қонун лойиҳасини киритгунга қадар ҳеч қандай аниқ чоралар кўрилмади. Ушбу қонунчилик талабига биноан, барча штатлар қишлоқ жойларида маҳаллий давлат ҳокимияти институтларини яратиши, уларга солиқ ваколатлари бериши ва бу эрда режалаштириш ва бюджет тузиш тизимини жорий қилиши шарт. Қишлоқ хўжалиги соҳаси ва шу билан боғлиқ фаолиятлар янги иш ўринлари яратиш учун чексиз потенциалга эга ва миллионлаб оилалар фаровонлигининг кафолати бўлиб, бу режалаштириш қоидаларида алоҳида таъкидланган. Иқтисодиётнинг саноат соҳасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар ҳукуматнинг ислоҳотлар йўлидан боришга интилишини яққол намойиш этади. Еттинчи беш йиллик режада айтилган янги саноат стратегиясининг йўналиши бир нечта муҳим вазифаларни ҳал қилди: биринчидан, саноат иқтисодиётини қайта қуриш орқали мавжуд қувватларни яратиш: юқори ўсиш потенциалига эга тармоқлар (телекоммуникация, ахборот технологиялари, электрон маҳсулотлар) ривожланишига туртки бериш; эскирган корхоналар ва ишлаб чиқариш шаклларини технологик янгилашга инвестицияларни жалб қилиш; иккинчидан, истеъмолчиларга арзон нархларда сифатли оммавий ишлаб чиқарилган маҳсулотларни этказиб бериш; учинчидан, ишлаб чиқариш самарадорлигини ва маҳсулот сифатини ошириш ва тўртинчидан, ўз-ўзини таъминлашга эришиш40. Тадқиқотчи Ананд Шарма ўзининг " «Journey of Nation" номли китобида шундай ёзади: "Молия вазири В.П. Сингхнинг биринчи бюджети ўтмиш билан бир неча жиҳатдан узилган. У ишлаб чиқаришни рағбатлантириш, диверсификация ва модернизация қилишга йўл очиш учун тўқимачилик, фармацевтика ва дастгоҳлар каби муҳим соҳаларни қайта тартибга солишга киришди. Бюджет хусусий сектордаги тадбиркорлик руҳини бюрократик қизил тасмаларнинг ҳукмронлигидан озод қилди”41. 1986-1989 йилларда Саноат стратегияси барча белгилар билан иқтисодий ўсишнинг экспортга йўналтирилган моделига айланишга интилди, бу ерда асосий эътибор "катта ички бозор ва экспорт салоҳияти" бўлган саноат корхоналарига қаратилади 42. Айни пайтда, бозорлардаги рақобатни рағбатлантириш сари қадам қўйилганда, ҳукумат савдо ва экспорт сиёсати ва иқтисодий бошқарув воситаларини таҳлил қилиш учун бир нечта махсус қўмиталарни тузди. Савдо сиёсати қўмитасига Абид Ҳусайн раислик қилди. У қуйидаги тавсияларни ўз ичига олган битта саҳифали ҳисоботни тақдим этди: 1) "кучли ва рақобатдош саноат базасини яратиш учун Ҳиндистон иқтисодиётини ташқи рақобатга Second Administrative Reforms Commission. Local Governance. October, 2007. Sixth report. – P.6-7 [Электронный ресурс]. URL: https://darpg.gov.in/arc-reports (accessed 13.05.2018). 40 The Seventh Five Year Plan. – Vol. 2. Chapter 7. Industry and minerals [Электронный ресурс]. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol2/7v2ch7.html (accessed 17.11.2016) 41 Sharma A. Journey of Nation: Indian National Congress, 1885-2010: 125 years. – New Delhi: Academic Foundation, 2011. – P.5 42 The Seventh Five Year Plan. – Vol. 2. Chapter 7. Industry and minerals [Электронный ресурс]. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol2/7v2ch7.html (accessed 17.11.2016) 39 очиш"; 2) "экспорт қилувчиларга асосий товарларни бож тўламасдан импорт қилишга, саноат эса камроқ чекланган" очиқ умумий лицензияга "мувофиқ технологияларни импорт қилишга рухсат бериш; 3) "экспорт қилувчиларга чет элда банк ҳисобварақларини юритишига рухсат бериш" ва бошқалар. Индиа Тодай хабарига кўра, иккала қўмита ҳам Ҳиндистоннинг "саноат орқада қолмоқда ва хорижий рақобатчиларга нисбатан технологик, сифат ва иқтисодий ноқулайликлардан азият чекмоқда" деган тушунчага қўшилади. Технологик бўшлиқни тўлдириш учун ҳисобот муаллифлари чет эл ноу-хауларини олиш ва улардан ўз ишлаб чиқаришларини ошириш учун фойдаланишни жадалроқ таклиф қилмоқдалар. М. Нарасимхон43 бошчилигидаги бошқа эксперт гуруҳининг хулосаси иқтисодий бошқарув воситаларини такомиллаштириш зарурлигини, бошқача айтганда маъмурий бошқарувдан фискал назоратга ўтиш зарурлигини кўрсатди. Ҳиндистонлик тадқиқотчи биограф Аттар Чанд ўзининг "Ражив Ганди. Унинг фикри ва мафкураси" номли асарида: “Бошқа мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, иқтисодиётнинг бундай моделлари, улар импортни тўлаш учун экспорт қилиш учун этарли пул топа олмаётганликлари сабабли ҳақиқат вақти келади. Кейин улар импортни чеклаш ва ўсиш суръатларини пасайтириш, импортни молиялаштириш учун чет элга интенсив равишда қарз олиш ва шу сабабли, бир неча йил ҳисоб-китоб кунини кейинга суриш ёки иқтисодий сиёсатни зарурий туб ўзгаришларни амалга оширишни танлашлари керак, бу эса ўтиш давридан кейин ташқи экспортнинг пайдо бўлишига имкон беради, ўсиб бораётган экспортини тўлашга қодир иқтисодиётга йўналтирилган иқтисодиётга айланади” – деб ёзади. Еттинчи беш йиллик режанинг сўнгги йиллари Марказдаги ўта беқарор сиёсий вазиятга тўғри келди. Режалаштирилган баъзи вазифаларни амалга оширишда 90-йилларнинг бошларида эришилган ютуқларга қарамай. Иқтисодий ривожланишнинг салбий тенденциялари ҳам янада яққолроқ намоён бўлди: озиқ-овқат ва саноат маҳсулотлари, масалан, тўқимачилик маҳсулотлари, қоғоз ва бошқаларда нархларнинг ошиши, бюджет тақчиллиги, инфляциянинг "босими" ва ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўсиши пасайиши кабилар кузатилди. 1989-1990 йилларда ҳисобот даврида нархларнинг кескин кўтарилишининг асосий сабаблари сифатида ҳукуматнинг таъкидлашича: "1) баъзи асосий товарлар, хусусан баклагиллер, чой, шакар, хансари (жигарранг шакар тури), гур (қамиш шакарининг тури), ёғли мойлар ва тўқимачилик маҳсулотлари билан талаб ўртасидаги тафовут; 2) ўтган йиллардаги ликвидликнинг ўсишига ва ортиқча ликвидликка олиб келадиган солиқ балансининг номутаносиблиги; 3) озиқ-овқат захираларининг етарли эмаслиги ва тўлов баланси ҳолатининг қатъийлиги, бу ҳукуматнинг захиралар ёки импорт орқали нархларни пасайтириш имкониятини чеклаб қўйди44. "80-йилларнинг иккинчи ярмида мамлакат раҳбариятининг натижаларини баҳолаб, совет индологлари "давлатнинг ижтимоий-иқтисодий йўналиши ҳозирги кунда мамлакатдаги ижтимоий-синф кучларининг ҳақиқий мослашишига қараганда катта капиталга бўлган эҳтиёжни қондирмоқда. Шу билан бирга, либераллаштириш етарли даражада тайёрланмаган ва ички бозорда протекционизмга одатланган йирик буржуазиянинг бир қисми бўлиб чиқди. Натижада турли ижтимоий синф кучларининг ҳукумат ҳаракатларини танқид қилиши кучайди»45. Ражив Ганди бош вазир лавозимига тайинланганда, мамлакатда оғир ва портловчи вазият вужудга келди, бу исталган пайтда Маидаволу Нарасимхам в 1977 г. недолгое время занимал пост главы Национального Резервного банка Индии (прим. авт.) 44 Economic survey 1989-1990. Chapter 5. Prices, price policy and public distribution system. – P.65 [Электронный ресурс]. URL: http://indiabudget.nic.in/es1989-90/esmain.htm (accessed 16.10.2016). 45 Володин А., Плешова М., Шаумян Т. О некоторых итогах и перспективах деятельности правительства Раджива Ганди. – В кн.: Восток и современность №4 (46). – М.: Наука, 1987. –С.34. 43 бетартиблик ва умумий беқарорликка айланиши мумкин эди, шунинг учун ҳинд жамиятининг бирлиги янги ҳукуматнинг асосий вазифасига айланди. Иқтисодий сиёсатда Ражив Ганди ҳукумати илм-фан ва илғор хорижий технологияларни "сингдириш" га асосланган ҳаётнинг барча соҳаларини модернизация қилиш йўналишини эълон қилди. 1985-1986 йилларда Бир вақтнинг ўзида, ҳукумат томонидан махсус ташкил этилган бир нечта қўмиталар, Ҳиндистон саноатида маъмурий назоратдан кўра молиявий кўпроқ талаб этилиши ва ўтмишда ишлатилган импорт ўрнини босувчи стратегия ўрнига экспортга йўналтирилган бўлиши кераклиги аниқланган. Ражив Ганди ҳинд иқтисодиётининг ўзини-ўзи таъминлаши ҳақида ҳам гапириб, “ўзини ўзи таъминлаш аварклик дегани эмас. Бу кучли, мустақил миллий иқтисодиётни ривожлантиришни, дунё билан кенг ҳамкорлик қилишни, аммо адолатли шартлар асосида бажаришни англатади".46 Шундай қилиб, Ҳиндистон иқтисодиётини давлат томонидан “ҳаддан ташқари тартибга солиш” дан халос қилиш жараёнига ҳали тайёр эмас эди, аммо босқичма-босқич давом этиб 1991 йилда ўзининг энг юқори чўққисига чиқди. 1.3. Р.Ганди ҳокимиятининг заифлашувига таъсир кўрсатган омиллар Ражив Ганди бир қараганда Ҳиндистон тарихидаги энг мувофақиятсиз давлат рахбарларидан бири деб ҳам айтиш мумкин. у кўплаб ислоҳотларни амалга оширган бўлсада бироқ бир қатор муаммоларни бартараф эта олмади, аксинча уларнинг ривожланиб, илдиз отиб боришига сабабчи бўлди. Натижада бу омиллар унинг ҳокимиятини обрусизлантириб борди. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Иқтисодий ислоҳотлр ўтказишдаги хатоликлар 2. Гурхас миллий озодлик фронти билан зиддиятлар 3. Панджобдаги антискх чиқишларининг кучайиб бориши 4. Кашмирдаги мусулмонлар жамоасдан чиқган радикал гуруҳларнинг фаоллашиб бориши 5. Юқори давлат амалдорларининг коррупция билан боғлиқ вазиятларга аралашиб қолиши 1984 йилдаги умумий сайловлар пайтида у ҳеч қандай иқтисодий ислоҳотлар ҳақида гапирмади, аммо лавозимга тайинлангандан кейин мамлакат иқтисодиётини либераллаштиришга ҳаракат қилди. У буни хусусий ишлаб чиқаришни рағбатлантириш орқали амалга оширди. Корхона ва компанияларига саноат ишлаб чиқаришини, айниқса, узоқ муддат фойдаланиладиган маҳсулотларни кўпайтириш учун субсидиялар берилди. Бу иқтисодий ўсишни кучайтиради ва инвестициялар сифатини яхшилайди деган умидда эди. Аммо Кембриж университети профессори Коҳлининг сўзларига кўра, Ганди Конгресс раҳбариятининг қаттиқ қаршиликларига дуч келган. Дастлабки йилларда Р. Ганди ҳукумати Ассам, Мизорам ва Панжабдаги этник ва диний низоларни муваффақиятли ҳал қилган бўлса, кейинги йилларда у шу соҳада янги қийинчиликларга дуч келди. 1986 йилда Ғарбий Бенгалияда Гурхас миллий озодлик фронти (Непал) улар учун алоҳида давлат яратилишини талаб қилди. Гурхаснинг тинч намойишлари полиция билан шиддатли тўқнашувларга айланди. Охир оқибат, Бош вазир Гурхалар лидери Субҳаш Гисингинг билан учрашгандан сўнг, Гурхалар учун автоном кенгашни яратиш тўғрисида келишувга эришилди [915]. Аммо бу муаммо ҳал қилинмади. Ассамда Бодо қабилалари улар учун алоҳида давлат яратишни талаб қилдилар. Шу асосда кўп одамлар ҳаётига зомин бўлган Ассам билан тўқнашувлар юзага келди [916]. Пунжабдаги вазият яна бир бор кўтарилди. Марказий ҳукумат, илгари ваъда қилинганидек, жаноб Чандигарҳни ушбу давлатга ўтказмади. Бундан ташқари, Мовий Юлдуз операцияси, Деҳли ва бошқа шаҳарларда антисих погромлари хотираси ҳали ҳам The Seventh Five Year Plan. – Vol.1. Foreword [Электронный ресурс]. http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol1/7v1fore.htm (accessed 17.11.2016). 46 URL: унутилмаган эди. Шу асосда мустақил Халистонни яратиш ҳақидаги шиорлар пайдо бўлди. Террористик хатти-ҳаракатлар ва ҳиндуларнинг ўлдирилиши бошланди, уларнинг сони Бхиндранвале бошчилигидаги биринчи сик нутқида қурбонлар сонидан ошди. Бунга жавобан ҳукумат штатдаги полиция контингентини 34 минг кишига кўпайтирди. Ўз навбатида, Сик жангарилари Деҳли ва Шимолий Ҳиндистоннинг бошқа шаҳарларида бир қатор террорчилик ҳаракатларини амалга оширишган. 1988 йил май ойида ҳукумат махсус кучлари Олтин маъбадда жангарилар билан муваффақиятли курашди. Улар қуршаб олинди, сув ва овқатдан маҳрум бўлди ва уч кундан кейин қамал таслим бўлди [917]. 1987–1989 йилларда Бирлашган Мусулмон Жабҳаси ташкил этилган Кашмирда яна муаммолар пайдо бўлди, бу давлат кенг автономияга муҳтож эди. Бир гуруҳ ёшлар Покистонга кўчиб ўтдилар ва у ерда Покистон армияси томонидан ташкил қилинган лагерларда машқ қилдилар. Кейин улар қурол ва харбий операцияларида қатнашиш тажрибаси билан орқага қайтиб келишди. Фақат 1989 йилнинг биринчи ярмида полиция ва тинч аҳолига 100 га яқин ҳужумлар қайд этилди. Турли манбаларга кўра, 50 дан ортиқ киши ҳалок бўлган ва 250 киши жароҳатланган [918]. Шу билан бирга, Шри-Ланкада Синхала ва Тамиллар ўртасида узоқ вақт давом этадиган этник низо келиб чиқди. Ҳиндистоннинг барча ички муаммоларига қарамай, Р. Ганди ҳукумати Шри-Ланка Президентининг илтимосига жавоб берди ва унга ушбу можарони ҳал қилишда ёрдам беришга ҳаракат қилди. Бир неча йиллар давомида Синҳалия кўпчилиги ва Тамил озчилик ўртасида аслида фуқаролар уруши бўлган. Қарама-қаршилик Шри-Ланка ҳукумати Синхала шаҳрини ушбу давлатнинг расмий тили деб эълон қилганидан сўнг бошланди. Тамиллар уларнинг тили учун бир хил ҳуқуқларни талаб қилди. Рад этилганидан кейин улар қуролли курашга айланган тинч норозилик билан кўчаларга чиқдилар. Кейинчалик В. Прабхакаран бошчилигида "Тамил Иламни озод қилиш йўлбарслари" ташкилоти Шри-Ланканинг шимоли-шарқида алоҳида давлат яратишни талаб қила бошлади, бу ерда Тамиллар аҳолининг кўп қисмини ташкил этдилар. Ҳукумат кучлари ва Тамил жангарилари ўртасидаги тўқнашувлар шиддатли тус олди ва натижада узоқ давом этган уруш юзага келди [919]. Ушбу шароитда, 1987 йил ёзида Шри-Ланка Президенти Р.Гандидан воситачияраштирувчи вазифасини бажаришни сўради. Коломбо ва Деҳли ўртасидаги келишувга кўра, Ҳиндистоннинг тинчликпарвар контингенти Шри-Ланкага, Шри-Ланка армияси армия казармаларига, жангарилар эса қуролсизлантирилиши керак эди. 1987 йил июл ойидан бошлаб ҳинд қўшинлари Шри-Ланкага кела бошлади. Натижада аскарлар сони 48 мингга етди ва уларнинг иштироки Синҳал миллатчиларининг адоватига сабаб бўлди, улар буни ўз давлатларининг суверенитетига тажовуз сифатида кўрдилар. Тамил жангарилари ҳам қуролсизлантирилишини сўрашганидан мамнун эмасдилар. Бунинг шарти сифатида улар нафақат тамил маҳбусларини қамоқлардан озод қилишни, балки Шри-Ланканинг шарқий қисмини "Синҳала мустамлакачиларидан" тозалашни талаб қилишди. Ҳинд қўмондонлигининг Тамил-Иламни озод қилиш йўлбарслари билан олиб борган музокаралари ҳеч нарсага олиб келмади. 1987 йил октябр ойида Ҳиндистон бўлинмалари Жаффна шаҳридаги жангариларнинг бош қароргоҳига ҳужум қилишди, уни эгаллаб олишди, аммо катта йўқотишларга дуч келишди. Тамил жангчилари ўрмонга киришди, у эрдан улар вақти-вақти билан ҳинд аскарларига ҳужум қилишди. Шри-Ланкадаги тинчликпарвар ҳинд контингенти маҳаллий аҳолининг назарида "ишғол этувчи армия" га айланди. Матбуот Шри-Ланка Ҳиндистон учун унинг "Ветнам" га айланганини ёзди. Ўлдирилган аскарларнинг жасадлари Шри-Ланкадан кела бошлагач, Ҳиндистонда армияни ўз ватанларига қайтариш талаблари кучайди. 1989 йил ёзидан 1990 йил баҳоригача армия Шри-Ланкадан тортиб олинди. Ушбу "тинч" амалиётда 1000 дан ортиқ аскар ва офицер ҳалок бўлди. Коррупциялашган бошқарув идоралари. Шу асосда, Конгресснинг бошқарувида воқеалар рўй берди, бу эса унинг обрусининг пасайишига олиб келди. Молия вазири Висвонатҳ Пратап Сингх солиқ тўлашдан бўйин товлашда айбланган йирик корпорациянирларга қарши кампания бошлади. Бу кабинетдаги келишмовчиликларнинг кучайишига олиб келди. В.П. Сингх дастлаб мудофаа вазири лавозимига ўтказилди, кейин у Беауфорс деб аталмиш ишни тергов қилишни талаб қилганда, кабинетдан бўшатилди. Бу иш 1986 йилда Швециянинг Бофорс компанияси томонидан 155 мм катталикдаги, катта ўлчамдаги қуроллар Ҳиндистон қуролли кучларига сотилиши муносабати билан жиноий вазият юзага келди. 1987 йил апрел ойида Швеция давлат радиоси ушбу битим бўйича воситачиларга катта миқдордаги пул тўланганини маълум қилди. Кейинги икки йил ичида ҳинд матбуоти ва мухолифати воситачиларнинг исмларини айтиб, уларни жазолашни талаб қилди. Бироқ, Р. Ганди ҳукумати жим турди. Бу воситачилар шахсан Бош вазир билан боғлиқ деган шубҳани уйғотди. Ҳиндистон оммавий ахборот воситалари Бофорс ва маълум бир француз компанияси ўртасидаги рақобат натижасида гитлерни сотиб олишга қарор қилганда, Ҳиндистон қуролли кучлари раҳбарияти французларга устунлик берганлиги ҳақида материаллар чоп этилди. Бироқ, шунга қарамай, гоуицерлар тўғрисида буйруқ, сиёсий раҳбарият номидан, гўё Беауфорсга берилди. Кейинги терговлар воситачи Деҳлида италян трансмиллий компаниясининг агенти сифатида ишлаган швед гозбицерларини сотиб олишда ҳаракат қилганлиги аниқланди. Худди шу манбаларга кўра, у ва унинг оиласи Бош вазирнинг рафиқаси Соня Ганди билан алоқаларни ўрнатган деб ишонилади. Ушбу комиссияларни қабул қилган воситачилар қандайдир тарзда бош вазир билан боғлиқ деган фикрлар билдирилди. Ражэв Ганди Беауфорс ишига алоқадорлигини рад этди. Бироқ, бу масала Ҳиндистон сиёсий доираларида кенг муҳокама қилинди ва унинг обрўсига жиддий путур этказди [921]. 1988 йилда Р. Гандининг ҳукумати матбуот эркинлигини чекловчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқишга ҳаракат қилди. Ушбу қонун муҳаррирлар ва босма мулк эгаларини "таҳқирловчи нашрлар" ёки "кимнингдир обрўсига путур этказиш учун жиноий уринишларда" айбдор бўлса, қамоққа олишни кўзда тутади. Ҳиндистонлик кузатувчиларга кўра, ушбу қонун лойиҳаси коррупция тўғрисидаги материалларнинг нашр этилишига реакция бўлган. У газета ноширларининг оммавий норозилиги ва парламентдаги кескин қаршиликка дуч келди. Охир оқибат, қонун лойиҳаси кўриб чиқилмади. [922]. Кейинги парламент сайловларидан бироз олдин, 1989 йилда Ганди ҳукумати Жавоҳарлал Неру таваллудининг 100 йиллигини кенг нишонлади, унда мустақил Ҳиндистонни барпо этишдаги улкан ҳиссаси учун эҳтиром кўрсатди. Шу билан бирга, пастки қисмда Неру оиласи ҳар доим мамлакат манфаатларининг энг содиқ қўриқчиси ва ҳимоячиси бўлганлиги ҳақида маъруза ўқиди [923]. Шунга қарамай, жамоатчилик ҳокимиятнинг юқори лавозимларида коррупция билан боғлиқ масалаларни муҳокама қилишни давом эттирди. Жамоатчилик фикрига кўра, В.П.нинг истеъфоси. Сингх бу коррупцияга қарши чиқиши билан боғлиқ эди. У кўпчиликнинг назарида "соф сиёсатчи" қиёфасини эгаллаган. Р. Ганди билан алоқаларни узиб, Конгрессдан чиқиб кетганидан кейин В.П. Сингх 1988 йил июн ойида Оллоҳобод туманидан парламентга ўтказилган сайловда бирлашган мухолифат номзоди сифатида гапирди ва Конгресс номзодини мағлуб этди. Ўша вақтдан бери у конгрессга қарши кучларни жалб қилиш марказига айланди. 1988 йил октябр ойида В.П. Сингх Жан Морча (Халқ фронти) ни ташкил этди, у собиқ Жаната Парти билан бирлашди ва шу тариқа Жаната Дал (Халқ партияси) ташкил этилди. Ўз навбатида Жаната Даҳ бир қатор минтақавий конгрессистик партиялар (Телугу Десам, Дравида Муннетра Казагам, Конгресс (C) ва Ассам Гана Паришад) билан сайловолди алянсига кирди ва Миллий фронтни тузди [924]. Ҳиндистон қурол ва ҳарбий техника эга энг йирик дунё давлатларидан бири бўлиб қолаётган бир пайтда, Р.Ганди ҳукумати ишлаб чиқариш ва мудофаани ривожлантириш дастурларини маҳаллийлаштиришга туртки берди. 1988-1989 йилларда ер-ер синфидаги “Тришул” ракеталари ва ер-ҳаво “Притҳви” ракеталари муваффақиятли синовдан ўтказилди ва қабул қилинди. Бир неча ой ўтгач, Агни муваффақиятли синовдан ўтди, 1500 мил масофага учадиган баллистик ракета билан эндиликда, Ҳиндистон, Россия, АҚШ, Франция, Хитой ва Исроил ракета ишлаб чиқарувчи мамлакатларнинг "клубига" қўшилди47. Раживнинг давлат ёндошувининг асоси Ҳиндистонда ўзининг қудратли онаси ва ўтмишдоши Индира Гандининг йўлида Ҳиндистонда ҳарбий қудратнинг ўсишини таъминлаш истаги эди. Унинг мамлакатнинг жанговар тайёргарлигига берган туртки Вайпейси ва Манмохан Сингх ҳукуматлари томонидан ишлаб чиқилган. Ноқонуний равишда мудҳиш мудофаа котиби сифатида ноҳақлик билан айбланаётган Энтони Ганди томонидан бошланган ҳарбий куч ва қуролларни модернизация қилиш жараёни сўнгги ўн йил ичида фаол ривожланиб бориши учун ҳамма нарсани қилди. Агни-5 ракетаси, Аржун асосий жанговар танки, Тежас энгил тактик қирувчи самолёти, С-130Ж Ҳерcулес ҳарбий транспорт самолёти, Р-81 пиёдаларга қарши сувости самолёти, Викрамадитя ва Ариҳант самолётлари фақат бир нечта. Ҳиндистоннинг "Ражив доктринасига" амал қилишига мисоллар. Янги Мудофаа вазири Маноҳар Парриcар ушбу суръатни сиёсий жиҳатдан оқилона ушлаб турибди. Унинг раҳбарлигида мудофаа бўйича бир қатор муҳим битимлар имзоланди48. Биринчи боб бўйича хулоса Р.Ганди ўта мураккаб ва зиддиятли бир даврда ҳокимият тепасига келди ва мамлакатни катта босим шароитида мувофақиятли идора қила олди. У катта амалий сиёсий тажрибага эга бўлмаган бир сиёстчи сифатида фаолият бошлади. Уни Миллий Конгреснинг қўллаб қувватлаши билан ўз дастурларини амалга оширишга киришди. ХХ охрида Ҳиндистоннинг сиёсий ҳаётига хақиқий маънода ўзгариш олиб кира олган Р.Ганди, мамлакат тарихидаги энг ёш бош вазир. У сиёсий фаолиятининг илк йилларида дуч келган этник ва конфессионал муаммоларни ён бериш билан бартараф қилиб мамлакат яхлитлигини сақлаб қолди. Бироқ онасининг ўлимига сабаб бўлган сикх жамолари билан муроса қила олмади. Натижада бу сиёсат катталашиб борди ва конфессиялараро зиддиятларга олиб келди. Унинг даврида ҳинд мусулмонлар ўртасида низолар кузатилди. Р.Ганди иқтисодийёт соҳасида Ҳиндистоннинг кейинги асрдаги тараққиётининг асосини яратиб берди. Хусусийлаштриш, давлат иштирокини босқичма босқич камйтириш чораларини кўрди, гарчи Ҳиндистон бунга тайёр бўлмсада бироқ кескин чоралар ҳам кўрди. Аҳолининг ўрта табақасини шакллантириш бўйича чоралар ишлаб чиқди ва ҳаётга тадбиқ қилди. Унинг бошқаруви остида 1984 йил август ойида замонавий телекоммуникация технологияларини ривожлантириш ва ҳинд телекоммуникация тармоғининг эҳтиёжларини тўла қондириш чоралари кўрилди. Унинг бу сиёсати бугунги кунга келиб Ҳиндистоннинг телекоммуникациялар соҳасида дунёда етакчи давлат даражасига олиб чиқди. Демократлаштириш соҳасида ҳам катта ишларни амалга оширди. Ражив Ганди ёшларга куч беришга интилган. Шу мақсадда 1989 йилда Конституциянинг 61-сонли Тузатиш тўғрисидаги қонуни қабул қилинди, бу овоз бериш ёшини 21 ёшдан 18 ёшга пасайтирди. Ижтимоий йўналтирилган давлат сиёсатини фаол давом эттирди. Ражив Ганди бош вазир сифатида 1986 йилда бутун мамлакат бўйлаб олий таълим дастурларини модернизация қилиш ва кенгайтириш учун Таълим бўйича миллий сиёсатни эълон қилди. Унинг фаолиятидаги энг катта нуқсон мамлакатни ҳарбий ҳолатга олиб келинганлиги деб айтиш мумкин. Р.Ганди ҳокимиятда турган 5 йил давомида Ҳиндистон катта қурол яроғ омборига айланди. Охир оқибат бу унинг ҳокимиятдан кетишига олиб 47 48 https://inosmi.ru/world/20150525/228210675.html Вспомним Раджива Ганди — премьера с характером воина https://inosmi.ru/world/20150525/228210675.html келувчи омиллардан бирии бўлди. Тарихда Р.Гандийни урушга тайёрланаётган, харбий бош вазир сифатида ҳам таърифлашади. 2 БОБ. РАДЖИВ ГАНДИНИНГ ТАШҚИ СИЁСАТИ ХУСУСИЯТЛАРИ 2.1. Р.Ганди бошқаруви йилларида Ҳиндистоннинг минтақавий сиёсати Ражив жаҳон саҳнасида ядровий қуролсизланишнинг энг етакчи ташаббускори ва ижрочиси сифатида иштирок этди. 1988 йил июн ойида у Бирлашган Миллатлар Ташкилотига қуролсизланиш бўйича ҳаракатлар режасини БМТга тақдим этди. Илгари у Деҳли декларациясини яъни ядро қуролисиз ва зўравонликсиз дунё тамойиллари бўйича имзолаб, ушбу ғояларни фаол равишда илгари сурган эди. Совет раҳбари Горбачёв билан "Олти мамлакат, беш қитъа" ташаббусини илгари сурган. Москва ва Вашингтон у президентлик лавозимидаги биринчи йилида ташриф буюрган энг муҳим дунё пойтахтларига айланди, аммо дунё ҳамжамиятининг диққат-эътиборини унинг президентлик фаолияти давомида Покистонга ва айниқса Хитойга қилган ташрифлари жалб қилди. Ражэв Жавоҳарлал Нерудан кейин Покистон ва Хитойга ўттиз йиллик музликдан кейин келган биринчи бош вазир бўлди. Муддатининг охирига келиб у 60 дан ортиқ чет элга ташриф буюрган эди. Барча муҳим давлатлардан ташқари, жумладан, БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий беш аъзоси, у барча қўшни давлатларга, шу қаторда Малдив ороллари, Маврикий ва Мянмага ҳам ташриф буюрди. Гандининг таржимаи ҳоли муаллифларидан бири Николай Нугентнинг сўзларига кўра, "Ражив Ҳиндистонни минтақавий полициячи ролини ўз зиммасига олишга қодир бўлган биринчи бош вазир эмас эди ва, энг муҳими, бошқаларнинг бу ролни талаб қилишига халақит бермади. Шунга қарамай, унинг учта кичик қўшнига нисбатан сиёсий йўналиши, у ўзининг олдингиларига нисбатан ташқи сиёсат мақсадларига эришиш учун Ҳиндистоннинг ҳарбий қудрати ёрдамида мажбурлаш кучини ишлатишга мойил эканлигини кўрсатди. Раджив Ганди даврига келиб Ҳиндистон халқаро харбий жараёнларда жуда фаол иштирок этди. Р.Ганди ташқи сиёсатининг хусусиятли жиҳатларини ҳам айнан шу омилда кўриш мумкин, назаримда. Бу даврга келиб Ҳиндистоннинг мудофаа қобилияти минтақада ва Осиё давлатларида жуда юқори эди. Мамлакатнинг умумий мудофаа периметри 15000 км дан ортиқ қуруқлик чегараларини, 7000 км дан ортиқ қирғоқ чизиғини, 2 миллион квадрат км эксклюзив иқтисодий зонани ва шарқ ва ғарбдаги 300 га яқин оролни ўз ичига олган. Бу имкониятлар билан Р.Ганди кўплаб ҳарбий ёрдам сўраб йўлланган мурожатларни қабул қилди. 1986 йилда Сейшел ороллари президенти Алберт Ренинг сўровига биноан Ганди Ренсга қарши тўнтаришнинг олдини олиш учун Ҳиндистон ҳарбий-денгиз флотини Сейшел оролларига юборди. Ҳиндистоннинг аралашуви тўнтаришнинг олдини олди. Ушбу амалиёт Operation Flowers – Bluming деб номланган. 1987 йилда Ҳиндистон Ҳиндистон-Покистон чегарасидаги мунозарали Сиачен минтақасида Қуаид Пост постини эгаллади ва "Ражив операцияси" деб ном олди. 1988 йилда Малдив оролидаги давлат тўнтаришида Малдив ороллари президенти Маумоон Абдул Гаюм Гандидан ёрдам сўради. У 1500 аскарни юборди ва тўнтариш бостирилди. 1988 йил 9-июн, пайшанба куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг Нью-Йорк штаб-квартирасида бўлиб ўтган ўн бешинчи махсус сессиясида Бош вазир Ражэв Ганди ядро қуролидан холи дунё ҳақида ўз қарашларини "Ҳаракат" дастури орқали баён қилди. Ядро қуролисиз ва зўравонликсиз дунё тартибида ҳақидаги режасини илгари сурди. У айтди: “Афсуски, ядро қуроллари ягона оммавий қирғин қуроли эмас. Ҳаётий фанларда янги билимлар пайдо бўлмоқда. Ушбу ишланмаларнинг ҳарбий қўлланилиши биологик қуролларнинг ҳарбий қўлланилишига қарши мавжуд конвенцияни бузиши мумкин. Бизнинг хавотиримиз оммавий қирғин қилишнинг барча воситаларига қарши кенгайиши керак”. Бу унинг 1985 йил 29 ноябрда Япония миллий парламентидаги нутқидан олдинги маърузасига асосланиб, шундай деди "Келинглар, инсоният оиласининг тинчлик ва фаровонликда боғланган ажойиб тасаввурига халақит берадиган руҳий бўлакларни олиб ташлаймиз. Будданинг раҳм-шафқат хабари бизнинг замонамиздаги инсон ҳаётининг шартидир”. Яқинда Ҳиндистоннинг Ядровий етказиб берувчилар гуруҳига кириш таклифи, Бутунжаҳон ядро ассоциацияси тан олмаган универсал қуролсизланиш билан боғлиқ бўлган, тарқатмаслик сиёсатига қўшилди. Ядро қуролларини тарқатмаслик Ҳиндистон томонидан АҚШ, Россия, Буюк Британия, Франция ва Хитой каби йирик ядровий кучларнинг қурол назорати режимининг қуроли сифатида кўрилмоқда. 1985 йил июн ойида АҚШга беш кунлик ташрифи чоғида, унинг сепаратистик сикхлар туфайли Роналд Рейган маъмурияти томонидан мисли кўрилмаган хавфсизлик таъминланди, унинг террорчи аппарати энди ислом фундаменталистик терроризмига, ҳам Ливия, ҳам Эронга бирлаштирилган эди. Бу вақтда тинчлик Ражив Гандининг оилавий меросига эга бўлган Гандизмнинг ягона қуроли бўлиб, у 1985 йилдан бери таъкидлаб келган Тинчлик билан бирга яшашнинг беш тамойили томонидан тарғиб қилинган. Покистон билан алоқалар. 1987 йил феврал ойида Покистон Президенти Зия-ул-Ҳақ Деҳлига ташриф буюрди ва у эрда Ганди билан Ражастан ва Панжаб чегараларида "ҳинд армиясининг одатий ҳарбий машқлари" ни муҳокама қилиш учун учрашди. Икки ой ўтгач, Ганди Исломободга ташриф буюриб, Покистоннинг янги бош вазири Беназир Бҳутто билан учрашиб, 1972 йилги Шимла битимини тасдиқлади. Умуман олганда Р.Ганди бошқарув йилларида Покистон билан муносабатлар бир қадар барқарор бўлганлигини кўриш мумкин. Унинг минтақавий сиёсатида Покистон билан мавжуд муаммоларни музокаралар билан имкон қадар ҳарбий тўқнаувларсиз бартараф қилиш режаси бор эди. Мен мазкур параграфни ёзишга тайёргарлик кўраётган вақтда, Р.Гандийнинг мамлакат телевединиясига берган интервьюсини қўлга киритдим. Бу сухбатда Раджив Гандий ПОкистон билан алоқалар бўйича барча тавсилотларни гаприб берган, саволларга жавоб берган. Журналистнинг “Неру ва Бхутто оилаларининг иккинчи авлоди суб-қитъада тинчлик истагини бажара оладими?” деган саволига Ражив Ганди “Биз Покистон билан дўстлик ва яхши қўшничилик муносабатларини ривожлантириш тарафдоримиз. Бош вазир Беназир Бхутто бу мажбуриятни бўлишишига ишонаман. Ҳар иккаламиз ҳам Симла битими нафақат икки мамлакат ўртасидаги тафовутларни ҳал қилиш учун, балки дўстлик ва ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун ҳам яхши замин яратади. Биз яқин ўтмишда муносабатларимизни тавсифлаган шубҳа ва нотўғри фикрларни олиб ташлаш ва дўстлик, ҳамжиҳатлик ва ҳамкорлик кўприкларини барпо этишга келишиб олдик.” – деди. Шу билан бирга журналистнинг Покистонда демократик ҳукумат ўрнатилгандан кейин ПокистонҲиндистон муносабатлари яхшиланишини кутасизми деган саволига ҳам жавоб бериб “Покистон халқи ва Ҳиндистон халқлари ҳам чинакам тинчлик ва дўстликни исташларига биз доимо амин бўлганмиз. Покистонда янги сайланган ҳукумат, халқнинг ушбу истагини акс эттиради. Шу сабабли Покистонда демократик ҳукумат мавжуд бўлса, мамлакатларимиз ўртасидаги муносабатлар яхшиланишига умид қиламан. Аммо, биз шуни тан олишимиз керакки, сўнгги бир неча йил ичида келишмовчиликларга олиб келган ва муносабатларимизга соя соладиган муайян ўзгаришлар юз берди. Биз уларга самимият билан ва Симла битимининг руҳига содиқлик билан мурожаат қилишимиз керак. Дўстлигимиз йўлида ҳеч қандай тўсиқларга йўл қўймаслигимиз кераклигини доимо ҳис қилиб келганман. Келинглар, бир-биримизни ўрганиш, бир-биримиз ҳақида кўпроқ билиш ва бир-биримизни тушуниш учун ҳаракат қилайлик. Ҳар бир демократияда бу халқ иродаси энг олий нарса. Ҳиндистон ва Покистон халқларининг дўстликка бўлган интиқиб интилишини ҳаётнинг ҳар бир соҳасидаги ҳамкорликнинг мазмунли чораларига айлантиришимиз керак.” Р.Гандининг фикрига кўра икки мамлакат ўртасидаги муносабатларни нормаллаштириш йўлидаги асосий тўсиқлар булар - мамлакатларимиз ўхшаш ва ўхшаш бўлса ҳам, муносабатларимиз якка-якка ишончнинг йўқолишига сабаб бўлди. Ишончим комилки, биз келишмовчиликларга олиб келган муаммоларни самимийлик билан ҳал қилишимиз ва суверен тенглик, бир-биримизнинг ички ишимизга аралашмаслик ва ўзаро манфаатларга асосланган муносабатларни ўрнатишимиз керак. Икки мамлакатда ҳам тинчлик ва дўстликни интиқлик билан кутишмоқда. Гарчи ҳар биримиз ўз халқининг даҳосига асосланган ривожланиш йўлини танлаган бўлсак-да, ўтмишда бир-биримизга бўлган муносабатимизни шубҳа ва хурофотларни тўкиб солсак, биргаликда кўп нарсага эриша оламиз. Биз ўзимизни зиддиятни ҳамкорликка, ишонч билан шубҳага ва септемикага умид билан алмаштиришга бағишлашимиз керак. Менимча, бу нафақат икки ҳукумат, балки оммавий ахборот воситалари, жамоат арбоблари ва иккала мамлакатнинг халқ ташкилотлари учун ҳам дўстлик ва ҳамкорлик кўприкларини барпо этиш учун муҳимдир” - деди. Шри-Ланка Шри-Ланкадаги фуқаролар уруши Ҳиндистон учун алоҳида аҳамиятга эга уруш эди. Биринчидан мазкур уруш Ҳиндистон манфатларига жавоб бермайдиган этник хусусиятга ва мамлакат яхлитлигига ҳам тахдид эди. Иккинчидан, мамлакат минтақавий етакчи сифатида бу вазиятда кузатувчи бўлини истамади. Шри-Ланка оролида 1983 йил 23-июлдан бошлаб оролнинг шимолида ва шарқида Тамил Илама деб номланган мустақил Тамил давлатини яратиш учун курашган Тамил Илама шунингдек, Тамил йўлбарслари номи билан танилган ҳукуматга қарши қўзғолон кўтарилди. 26 йиллик ҳарбий кампаниядан сўнг, ШриЛанка ҳарбийлари 2009 йил май ойида Тамил йўлбарсларини мағлубиятга учратиб, фуқаролар урушини тугатдилар. 1980-йилларнинг охирида Ҳиндистон бу урушга фаол аралаша бошлади ва 1987 йил 5-июн куни Ҳиндистон Ҳаво кучлари Шри-Ланка кучлари томонидан қамал қилинаётган пайтда Яффнада озиқ-овқат посилкаларини ёпиб қўйган. Шри-Ланка ҳукумати Тамил йўлбарсларини мағлубиятга учратишга яқин қолганлигини айтган эди, Ҳиндистон мухолифат остидаги ҳудудларга тўғридан-тўғри исёнчиларни қўллаб-қувватлаш ҳаракатида 25 тонна озиқ-овқат ва дори-дармонларни парашют билан ташлади. Музокаралар олиб борилди ва Ҳиндистон Шри-Ланка тинчлик битими 1987 йил 29 июлда Ҳиндистон бош вазири Ражив Ганди ва Шри-Ланка президенти Жаеwардене томонидан имзоланди. Ушбу келишувга мувофиқ, Шри-Ланка ҳукумати Тамил талабларига бир нечта имтиёзлар берди. Ушбу келишув "тамил аҳолисининг кўп қисмига ҳокимиятни топширишни кўзда тутди", Тамил йўлбарсларини тарқатиб юборди ва Шри-Ланканинг расмий тили сифатида тамилни белгилаб қўйди. Ганди деди: “Ҳиндистон Ҳукумати, баъзи бир муаммолар ва кечикишларга қарамай, кўплари ушбу катта ва мураккаб масалани ҳал қилишда олдиндан айтиб бўлинган бўлса-да, ушбу Шри Ланкада қонуний Тамил манфаатларини ҳимоя қилиш ва мустаҳкам тинчликни таъминлашнинг ягона йўлидир, деб ҳисоблайди. Баъзилар Шартномани танқид қилдилар. Шри-Ланкадаги тамилларнинг қонуний интилишларига эришишда, ушбу мамлакатда тинчликни тиклашда ва минтақадаги хавфсизликка оид ўз эҳтиёжларимизга жавоб беришнинг бошқа муносиб йўли йўқ. Биз қийин, аммо миллий манфаатларимизга мос келадиган қарорни қабул қилдик. Биз ўз мажбуриятларимизни камайтирмаймиз. Бу миллий ҳаракат.” Бироқ, Тамил йўлбарслари зўравонликдан воз кечди ва Ҳиндистонга қарши Тамилни манфаатларига қарши чиққанлиги билан таҳдид қилди. 1987 йилда Ганди тинч аҳолини ҳимоя қилиш ва қуролли гуруҳларни ушлаш учун Ҳиндистон тинчликпарвар кучларини Шри Ланкага юборди. У мухолиф гуруҳлар томонидан ҳужумга учради, Ганди 1989 йилда худудни тарк этди. 1987 йил 30-июл куни Ганди Шри-Ланкага бориб, Ҳинд-Шри-Ланка келишувига имзо чекгандан бир кун ўтгач, Вижита Роҳана исмли фахрий қоровул уни милтиғи билан елкасига урди. Гандининг тезкор рефлекси уни жароҳатдан сақлаб қолди. Кейин соқчиларни хавфсизлик хизмати ходимлари судраб олиб кетишди. Соқчилар унинг Шри- Ланкага "етказган зарари" туфайли Гандини ўлдирмоқчи эканлигини айтишди. Вижемуни Гандига ҳужум қилгани учун икки ярим йил қамоқ жазосига ҳукм қилинди. Ганди ўз сухбатларидан бирида “Мен фахрий қоровулни кўздан кечирар эканман ва бир одамнинг ёнидан ўтаётиб, кўзим қири билан қандайдир ҳаракатни кўрдим. Куч билан у менинг бошимни нишонга олди ва зарба чап қулоғим остига тушди”. Хитой билан муносабатлар Хитой ва Ҳиндистон қадимий тарих ва маданиятга эга давлатлардир. 1950 йил 1 апрелда дипломатик алоқалар ўрнатилгандан сўнг, икки мамлакат Осиё ва Африка ўртасидаги ҳамжиҳатлик ва сайёрадаги тинчликни таъминлаш соҳасида яқин ҳамкорлик қилиб келмоқда. Ўтган асрнинг 60-йилларида икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар чегара масалаларида мураккаблашди. 1976 йилда икки мамлакатнинг биргаликдаги саъйҳаракатлари туфайли икки мамлакат элчи даражасида дипломатик алоқаларни тиклади, алоқалари яхшила бошлади. 1988 йил декабр ойида Ҳиндистон Бош вазири Ражив Ганди Хитойга ташриф буюрди. Икки мамлакат раҳбарлари чегара масаласида "ўзаро англашув, имтиёзлар ва мувофиқлаштириш" тамойили асосида ўзаро келишувга эришдилар. Томонлар чегара масалалари бўйича қўшма ишчи гуруҳини тузишга қарор қилишди. Р. Ганди Тибет Хитойнинг автоном вилояти эканлигини ва Ҳиндистон ҳукумати Ҳиндистондаги Тибет аҳолисининг аксил-хитой сиёсий фаолияти билан шуғулланишига рухсат бермаслигини тасдиқлади. Ушбу ташриф икки мамлакат ўртасидаги муносабатлардаги узоқ муддатли турғунликни тугатди. 90-йиллардан бошлаб Хитой-Ҳиндистон муносабатлари барқарор ривожланди. Олий даражадаги ўзаро ташрифлар тўхтамайди, икки мамлакат раҳбарлари ҳар томонлама ҳамкорлик алоқаларини фаол ривожлантиришга интилмоқда. Хитой томонининг таъкидлашича, Ражив Гандининг ташрифи катта аҳамиятга эга бўлган. 34 йиллик танаффусдан сўнг биринчи марта Ҳиндистон Бош вазири Хитой Халқ Республикасига ташриф буюрди, Хитойга нисбатан Ҳиндистоннинг "параллел сиёсати" га зарба бўлди (яаъни чегара масаласини ҳал қилиш муносабатларни нормаллаштириш чораси бўлди); икки томонлама муносабатларни ҳар томонлама тиклаш ва ривожлантириш учун йўл очилди. 1988 йил 23 декабрдаги қўшма ахборот коммюникесида Хитой ва Ҳиндистон раҳбарлари чегара масаласини тинч ва дўстона маслаҳатлашувлар орқали ҳал қилишга келишиб олдилар. Чегара муаммосини ҳал қилишнинг ўзаро манфаатли йўлларини излаш билан бир қаторда, бошқа соҳалардаги муносабатларни фаол ривожлантириш, чегара низосини тўғри ва адолатли ҳал қилишга ёрдам берадиган муҳит ва шароитларни фаол яратиш. Аниқ чораларни кўриш учун томонлар чегара масалалари бўйича қўшма ишчи гуруҳини, шунингдек, савдо-иқтисодий ва илмий-техник масалалар бўйича қўшма ишчи гуруҳини туздилар. Иккала томон ҳам чегарада тинчлик ва барқарорликни сақлашдан манфаатдор эканликларини яна бир бор тасдиқладилар. Хитой томонининг сўзларига кўра, "иккала давлат чегара масаласини ҳал қилиш бўйича якдил фикрга келишган" Иккала томон учун ҳам давлатларнинг очиқ мулоқоти учун ҳисса қўшиши керак бўлган энг юқори даражадаги ўзаро ташрифларни қайта тиклаш муҳим эди. 1989 йил иккинчи ярмининг тўлиқсиз статистикасига кўра. 1990 йил охирига қадар 1989 йил октябр ойида энг юқори сиёсий даражада (вазир ўринбосаридан юқори) 10 та ўзаро ташрифлар бўлиб ўтди, шу жумладан Хитой Бош вазирининг ўринбосари У Хуецян ва ташқи ишлар вазири Цянь Цичэня 1990 йил март ойида. Биринчи учрашув, деб аталмиш Қўшма гуруҳ Пекин шаҳрида 30.06.– 04.07. 1989. Тузилди, унинг асосий вазифаси чегара-ҳудудий муаммони ҳал қилиш йўлларини аниқлаш, чегара бўйлаб ҳарбий мавжудлик даражасини пасайтириш ва чегара ҳудудларида тинчлик ва осойишталик муҳитини яратиш эди. Учрашув давомида ҳарбий экспертлар амалдаги назорат доирасида "тинчлик ва барқарорликни" таъминлаш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш тўғрисида келишувга эришилди. 1990 йил бошида чегарадаги вазиятни яхшилаш, Хитой ва Ҳиндистон чегаранинг иккала томонида, хусусан унинг шарқий қисмидаги қўшинларни сезиларли равишда қисқартиришни амалга оширдилар. Ҳиндистон ўз иштирокини 18 тадан 9 тагача қисқартирди (ҳар бир ҳинд дивизионида 12 минг аскар, хитойлардан - 9 мингга яқин). Хитой қўшинлари сони тахминан Ҳиндистон даражасига қадар оширилди. Хулоса қилиб айтганда Раджив Гандий даврида Хитой билан муносабатлар ҳар доимгидан яхши, муросали ва истиқболга йўл очувчи бўлган эди. Р.Гандий даврида Ҳиндистоннинг СССР ва АҚШ билан муносабатлари 1985 йил 22 май Ҳиндистон Бош вазири Ражив Ганди чет элга биринчи расмий ташрифи сифатида СССРга келади ва Совет раҳбари Михаил Горбачёв билан музокаралар олиб боради. Уни совет иттифлоқида жуда катта тайёргарлик билан кутиб олади. Унинг икки қутибли дунё шароитида биринчи бўлиб совет иттифоқига келиши катта маънога эга эди. Кремлдаги учрашув чоғида Совет иттифоқи раҳбари Горбачёв, имзоланиши кутилаётган иқтисодий келишувлар муносабатларни "янги босқичга" олиб келиши мумкинлигини айтган. Бироқ кейинчалик вазият ўзгарди ва бу шартномалар ўзини оқламади. "Йиллар ва ўн йилликлар ўтади, мамлакатларимиздаги одамлар авлодлари келишади ва кетади, лекин СССР ва Ҳиндистон ўртасидаги дўстлик ва ҳамкорлик алоқалари тобора ривожланиб бораверади", деди жаноб Горбачёв учрашув чоғида. Гандининг онаси вафотидан кейин иш бошлаганидан бери Москва ҳам, Вашингтон ҳам жаноб Ганди билан қизиқишган. У СССРдан кейин 12-15 июн кунлари АҚШга ташриф буюради. Гарчи Ганди Ғарбнинг дунёқараши ва Ғарб билан алоқаларни кенгайтиришдан манфаатдор бўлса-да, унинг ўзининг биринчи хорижий сафари чоғида Совет Иттифоқи Ҳиндистон сиёсатида алоҳида ўрин тутишини таъкидлайди. Икки қутубли дунё шароитида СССР ва Ҳиндистоннинг биринчи умумий мақсади Осиёда барқарор хавфсизликка эришиш бўлган. Горбачёв, ўз нутқида, АҚШни дунёнинг баъзи муаммоларида - қурол пойгасининг космосга тарқалишидан Ҳинд океанидаги ҳарбий кучланишгача айблади. У Осиёда хавфсизликка “биргаликда, кенг қамровли ёндашувни” таклиф қилди, бу 1975 йилда Финляндиянинг Хелсинки шаҳрида бўлиб ўтган Европаликларнинг парадидан сўнг хавфсизлик конференциясига олиб келиши мумкин. Унинг айтишича, Ҳиндистон марказий рол ўйнаши мумкин. Совет матбуотининг ТАСС агентлиги хабарига кўра Ганди Советларнинг қўллабқувватлашини қадрлашини ва ҳамкорликни кенгайтиришга интилишини айтди. Ганди томонидан имзоланадиган шартномаларга 2000 йилгача иқтисодий ва техникавий ҳамкорликка оид кўрсатмалар, Совет Иттифоқи кредити, шунингдек, электр энергияси, кўмир, нефт ва машинасозликни ривожлантиришда Совет ёрдами киради. Ҳиндистон Совет Иттифоқининг ривожланаётган мамлакатлар орасида етакчи савдо ҳамкори бўлиб, 1985 йил савдо айланмаси ҳажми 3,7 миллиард долларни ташкил этади, бу 1984 йилдаги кўрсаткичдан 20 фоизга кўпдир. Сўнгги йилларда савдо баланси Ҳиндистон фойдасига ўзгарди, Совет Иттифоқи асосан истеъмол товарларини олиб, асосан нефт ва қуролларни экспорт қилди. Руслар Ҳиндистонни МИГ-29 реактив қирувчи самолётлар, Т-72 танклари, электрон бошқарув тизимлари, сув ости кемалари ва артиллерия билан таъминлаган эди. Совет Иттифоқи Р.Гандини жуда яхши кутиб олди, Ҳиндистон байроғини ушлаб турган ўн минглаб одамлар аеропортдан йўналиш бўйлаб жойлаштирилди. Ёмғир кўчаларида 50 га яқин қора лимузинларни кузатиб борган мотоцикл ҳайдовчилари гуруҳи. Кремл ичида жаноб Горбачёв ва унинг рафиқаси Раиса жаноб Ганди ва унинг рафиқаси Соня билан саломлашишди. Ҳиндистон Совет Иттифоқи учун муҳим ўрин эгаллайди. У советлар учун Хитой мувозанати сифатида, шунингдек, Осиё кучлари сифатида Москванинг Афғонистондаги 1.2. сиёсатини қораламаган. Ҳиндистон учун Совет Иттифоқи Покистон ва Хитойга қарши хавфсизлик кафолати сифатида кўрилади. АҚШ ва Ҳиндистон. Ражив Гандининг АҚШга биринчи расмий ташрифи Ҳиндистонда ҳам, АҚШда ҳам катта қизиқиш уйғотган. У Вашингтондаги етакчи адвокатнинг сўзларига кўра, АҚШга "катта зарба" бўлган. АҚШ уни кутиб олишга нисбатан шу қадар катта тайёргарлик кўрдики, у халқаро аҳамият касб этган. ташрифни доимий блицкриег орқали томоша қилган оддий америкаликлар ва буни биринчи қўл сифатида кўрган АҚШ расмийлари, ёш лидернинг тажрибасизлиги ва ёш бўлишига қарамай, Ражив ўзини тутишганидан ҳайратда қолди. Американинг энг қаттиққўл сиёсатчилари ва музокарачиларининг олдида қатъий сезгирлик, ишонч, жозиба ва кўпинча қаттиятлиги билан ҳайратига сабаб бўлди. Ҳиндистон раҳбари Вашингтонга Американинг Ҳиндистонга бўлган қизиқишининг мисли кўрилмаган даражада ортиб бораётган бир шароитда келди. У Америка оммавий ахборот воситаларида жозибали, бақувват ва прагматик сиёсатчи сифатида тасвирланган ва у бу образни мувофақиятли бажара олди."Бир нарсадан фарқи шундаки, - деди Ражив билан бир неча хусусий сессияларда қатнашган дипломат, - у доим тўлиқ етакчилик қилган. У қаерга кетаётганини билган. У кўп гапирган ва барча далилларини аниқ билган. Афтидан, у бутун умри шу иш билан банд эди”. У АҚШда пайдо бўлган супер юлдуз сифатида кутиб олинди. У юлдуз тасвиридан ташқари тезкорлик билан Американинг Ҳиндистонга нисбатан анъанавий қарашлари ва муносабатларини ўзгартириб, 70-йилларнинг бошларидан бери музлатилган ҳинд-америка муносабатларига янги бошланиш берди. Президент Рейганнинг энг яқин маслаҳатчилари - Марказий разведка бошқармаси директори Уилям Кейси ва Америка Қўшма Штатлари Ахборот агентлиги раҳбари Чарлз Вик, Индиа Тодайга берган алоҳида интервюларида икки мамлакат ўртасидаги тафовутларга қарамай, Раживнинг ташрифи Ҳиндистонда "бурилиш нуқтаси" бўлганини таъкидлади. АҚШ алоқалари. - У жиддий йигит, - деди одатдагидан маҳкам ўралган Кейси. Худди шундай таниқли ва нуфузли америкаликлар ҳам шунга ўхшаш фикрларни айтишди. Ҳиндистоннинг консерватив доиралардаги нуфузли овозига айланган ва Ҳиндистонни советларга қарам бўлган деган факирларнинг ёйувчиси сифатида Ҳатч, Индиа Тодай билан бўлган суҳбатида: "Ташриф якунида:" " Мен қаттиққўл одам сифатида танилганман ва унчалик таъсирланмаяпман, лекин мен Ражив ва унинг одамлари уни ёш, ғайратли, ақлли, реалист ва мустақил бўлишларини кўрдим - бу биз Ҳиндистонда рағбатлантирмоқчи бўлган барча нарсалар. Раживнинг ташрифи иккаламиз учун янги бошланиш, деб ўйланг ва бу дунёнинг энг буюк демократиялари ўртасида янада яхши ва очиқ муносабатларни юзага келтирди.У бизга дўстлик қўлини баъзи бир шартлар билан берди ва ўйлайманки, биз буни олдиндан тушунмасдан англаймиз”. Аммо Хатч, бир қанча кузатувчиларнинг айтишларича, Ражив ташрифининг асосий ютуқларидан бири Ҳиндистоннинг қўшилмаслик концепциясини АҚШга сингдириш бўлганлигини айтади, чунки ундан олдин ҳам АҚШ Ҳиндистонни бунга кўндиришга ҳаракат қилдган. Бир вақтлар консерваторлар томонидан "ахлоқсиз" деб номланган Ҳиндистоннинг қўшилмаслиги ҳаракати энди Рейган маъмурияти томонидан қабул қилинди. Ўзининг барча музокаралари давомида Ражив Ҳиндистон учун қўшилмаслик прагматизм ва принцип масаласидир деган тушунчани ҳимоя қилган. Ражив Ганди АҚШда мамлакатнинг юқори сиёсий доиралари орасида нутқ сўзлаб АҚШни Ҳиндистон бозорларига кириб боришга даъват қилган. “Шахсларнинг кучи кўпинча мавҳум ва тарихий императивлар каби сиёсий воқеаларни ўзгартириш ва шакллантиришда жуда муҳимдир. АҚШ сиёсий доираларида Р.Гандининг бу ташрифи шу даражада хилма хил шархланди-ки, натижада “Америкадаги Ражив феномени” деган тушунча пайдо бўлди. Рейган Президент Гиксон каби, Ганди сулоласини геосиёсий муаммо деб билмайди. Рейганнинг, Ганди хоним билан муносабатлари 1982 йил АҚШга қилган ташрифидан бери илиқ бўлмаса ҳар ҳолда яхши эди ва икки раҳбар Ганди хонимнинг ўлдирилишигача бўлган пайтгача турли мавзуларда ўн бешта шахсий мактублар алмашган эди. Суиқасддан кейин Рейганнинг, Раживга хайрихоҳлиги чуқур ва самимий эди. Кейинчалик, Ражив бош вазир бўлганидан кейин Ҳиндистонга тезкор равишда ташриф буюрган бир нечта юқори лавозимли маъмурлар Оқ уйга Ражив ва унинг маслаҳатчилари ҳақида ёрқин хабарларни олиб келишди.Уларнинг ҳисоботларида Ражив Ҳиндистоннинг, айниқса Совет Иттифоқига нисбатан халқаро позициясини тубдан ўзгартирмоқчи эмас эди, аммо у очиқ, прагматик ва у билан иш юритиш осон деган хулосалар бр эди. Ражив музокаралар давомида Рейганнинг сиёсий жиҳатдан энг нозик лойиҳаларидан бирини - танқид қилди, бу стратегик мудофаа ташаббуси ёки Юлдузли урушлар схемаси бўлиб, космосда ядровий ҳужумни тўхтата оладиган қуролларни таклиф қилади. Ражив буни фазони асоссиз ҳарбийлаштирилиши деб кескин қоралади ва Рейганнинг Демократик мухолифлари томонидан қарсаклар билан қарши олинди. Ҳиндистон раҳбари музокаралар якунида шундай деди: "Ҳиндистон қадимги мамлакат, аммо ёш миллатдир: ва ҳамма жойда бўлгани каби биз ҳам сабрсизмиз. Мен сабрсизман ва мен ҳам туш кўраман. Мен Ҳиндистонни орзу қиламан - кучли, мустақил, ўзига ишонган ва инсоният хизматида дунё халқлари орасида биринчи ўринда турадиган Ҳиндистонни". Мантиқан айтганда, АҚШнинг Юлдузли Урушлардан тортиб Покистон ва Афғонистонгача бўлган сиёсатининг очиқ танқид қилиниши Рейган жамоаси учун хижолатли бўлган Рейган маъмуриятининг совуқ муносабатига сабаб бўлиши керак эди. Бу нарса Рейганнинг Ҳиндистон билан муносабатларни яхшилашга бўлган чинакам истаги ва Раживнинг ғалаба қозониш йўллари ҳақида гувоҳлик бермади. Р.Гандига қадар бўлган даврда Ҳиндистон ҳақида Америкада кескин фикрлар мавжуд эди. Ражив ҳужум қилган Америкада Ҳиндистон ўзининг иқтисодий, ҳарбий ва тижорат кучи, муваффақиятли қишлоқ хўжалиги дастурлари ва Америка бизнес ташаббуслари учун улкан имкониятлари туфайли, Жанубий Осиёнинг қудрати сифатида қабул қилинган эди. Бундан ташқари, Ҳиндистоннинг барқарорлиги ва унинг демократия таъмоилларига содиқлиги - кўпчилик америкаликларнинг фикрига кўра, бутун минтақанинг барқарорлиги учун асосий куч сифатида қабул қилинадиган омиллар. Ҳиндистон АҚШнинг жанубий Осиёга бўлган ёндашувида марказий аҳамиятга эга эди. Кобулда Покистон ва Бабрак Кармал режими ўртасида тўғридан-тўғри музокаралар олиб бориш истиқболлари кучаймоқда ва АҚШ расмийлари Хитой билан стратегик алоқаларидан хавотирда, юқори сино-совет музокаралари давом этаётгани ва икки коммунистик гигант ўртасида яқинлашиши эҳтимоли кабилар АҚШ манфатларига моас эмас эди. Масалан, Афғонистон бўйича, Совет Иттифоқи "аралашувини" Американинг "аралашуви" га тенглаштирадиган позициясидан воз кечиб, Ражив Ҳиндистон Кобулдаги "нейтрал, қўшилмаган" ҳукуматни ҳар қандай аралашувдан холи эканлигини айтди. Аммо, томонлар Афғонистон масаласида, ҳеч бўлмаганда, ўзгартирилган тасаввурлар нуқтаи назаридан яқинлашсалар, улар аввалгидек АҚШнинг Покистонга берган қурол-яроғидан узоқда бўлишган. Аммо Покистон масаласида ҳам Ражив бошқача усулни танлади. Ражив америкаликларга, илгариги барча ҳинд делегациялари сингари, Ҳиндистоннинг Америка қуролли қўшниси томонидан ҳужум қилинишидан қўрқиб яшаётганини айтиб беришнинг ўрнига, Ражив Ҳиндистон Покистондан қўрқмаслигини ва ҳар қандай ҳарбий вазиятда бу мамлакат билан самарали кураша олишини таъкидлади, аммо у қаршилик кўрсатган нарса Американинг Покистонга қурол-аслаҳа билан ёрдам беришидир, чунки бу Ҳиндистоннинг бебаҳо бойликларини иқтисодий ривожланишдан қуролланиш пойгасига сарфлашга мажбур қилади. Америкаликлар бу хабарни олишди ва ҳинд манфаатларини ёдда тутган ҳолда, Покистонга 1986 йилда амалдаги АҚШ-Покистон хавфсизлик шартномаси муддати тугагандан кейин бериладиган қурол-яроғнинг яхшилаб ўрганиб чиқилишини ваъда қилишди. Ҳиндистоннинг Советлар билан муносабатлари тўғрисида у жуда очиқчасига гапирган. "Менимча, биз Совет Иттифоқига АҚШдан кўра кўпроқ қизиқамиз, - деди у Пресс-клубга." Биз ўзимизга ва ривожланаётган дунё учун нима фойдали эканлигини кўриб чиқмоқдамиз ва биз қадрлайдиган принциплар бўйича қарорлар қабул қиламиз. Бизни бирон бир катта кучнинг апрон ипларига боғлашмайди. " Ушбу ташрифдан олдин АҚШ билан янги қурол-ярог ъалоқаси бўлиши мумкинлиги ҳақида кўплаб миш-мишлар тарқалди. У мудофаа вазири Каспер Вайнбергер ва қўшма штаб бошлиқлари генерали Вессейга, агар шартлар мақбул бўлса, Ҳиндистон АҚШ қуролларини сотиб олиш ҳақида ўйлашини айтди. Раживнинг позицияси шундан иборат эдики, унда, жуда кўп чизиқлар ва шартлар мавжуд эди: АҚШ ўз қонунларига мувофиқ қурол сотиш ва эҳтиёт қисмларни этказиб беришни тўхтатиши, ўтмишдаги қурол-яроғ шартномаларини бекор қилиши ва қўшма корхоналарда ҳамкорлик қилишдан бош тортиши мумкин. Қурол этказиб бериш бўйича музокараларнинг асосий мақсади "ишонч ривожланиб борган сари" кичикдан бошланиб, кенгайиши керак эди. У АҚШнинг барча йирик сиёсатчиларини, жумладан вице-президент Жорж Буш билан учрашди, у билан Хюстонда, Давлат котиби Жорж Шулс, Ғазначилик котиби Жеймс Бейкер, Вайнбергер, Весси, Қишлоқ хўжалиги котиби Жон Блок ва Оқ уй девони раҳбари Доналд Реган билан учрашди. Ражив Гандининг Америкага ташрифи, шубҳасиз муваффақиятли эди. Бироқ ташрифда аниқ бир катта келишувларга имзо қўйилмаган. Бу ҳақида журналистлар саволига жавоб бериб у шундай деган. "Мен бу ерга ҳеч қандай битим тузиш учун келмадим”. Унинг бу саъй-ҳаракатларини америкаликлар ва АҚШ маъмуриятининг Ҳиндистонга ва унинг турли муҳим масалаларга бўлган нуқтаи назарини ўзгартириш шу билан ҳинд-америка муносабатларига ҳар икки томонга янги бошланиш ва янгича қараш бериш эди. У АҚШ Конгрессида айтганидек: "Ҳиндистон ва Америка халқлари хавфсизлик стратегияларида иттифоқчилар эмас, лекин улар инсониятнинг катта мақсадлари эркинлик, адолат ва тинчлик йўлидаги дўстлардир." Хулоса қилиб айтганда, Р.Гандий даврида АҚШ ва Ҳиндистон муносабатларида янги тарихий саҳифа очилди ва у бугунги кунга қадар давом этмоқда. Иккинчи боб бўйича хулоса Ташқи сиёстда Р.Ганди ўзигача бўлган бош вазирларнинг сиёсатини давом эттиришга ҳаркат қилган бўлсада, бироқ ўзининг кескинлиги билан ажралиб турди. Ражэв Жавоҳарлал Нерудан кейин Покистон ва Хитойга ўттиз йиллик музликдан кейин келган биринчи бош вазир бўлди. Муддатининг охирига келиб у 60 дан ортиқ чет элга ташриф буюрган эди. Барча муҳим давлатлардан ташқари, жумладан, БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий беш аъзоси, у барча қўшни давлатларга, шу қаторда Малдив ороллари, Маврикий ва Мянмага ҳам ташриф буюрди. Ражив Ҳиндистонни минтақавий полициячи ролини ўз зиммасига олишга қодир бўлган биринчи бош вазир эмас эди ва, энг муҳими, бошқаларнинг бу ролни талаб қилишига халақит бермади. Шунга қарамай, унинг учта кичик қўшнига нисбатан сиёсий йўналиши, у ўзининг олдингиларига нисбатан ташқи сиёсат мақсадларига эришиш учун Ҳиндистоннинг ҳарбий қудрати ёрдамида мажбурлаш кучини ишлатишга мойил эканлигини кўрсатди. Унинг минтақавий сиёсати Покистон билан муаммоларни бартараф қилиш, Хитой билан келишиб олиш ва Жанубий Осиёда етакчи давлат сифатида рол ўйнашдан иборат эди. Р.Гандининг дунёнинг етакчи кучлари билан сиёсати ҳам ўзига хос бўлиб, у СССР ёки АҚШ тарафда туриб эмас балки ўз тарафида бўлиб уларнинг ҳар иккисини ўзи билан ҳисоблашишга кўндиришдан иборат эди. У давлат ташрифларини аввал СССР, ундан сўнг эса АҚШга бориш билан давом эттирган бўлсада, бироқ бу ташрифлардан Ҳиндистон ташқи сиёсатининг аниқ йўналиши бўйича хулоса чиқаришга имкон бўлмади. Р.Ганди халқаро ядро қуролидан хол зонани яратиш, қўшилмаслик ҳаракати кабиларнинг ташаббускори ва ижрочиси сифатида фаол ҳаракатлар олиб борди. Хулоса қилиб айтганда, у халқаро майдонда, кучли, мустақил ва жадал ривожланаётган, дўст Ҳиндистон имиджини ярата олди. Хулоса Битирув малакавий ишда қўйилган вазифалардан келиб чиқган ҳолда, иш якунида қуйидаги хулосалар баён қилинмоқда. Биринчидан, Р.Ганди ўта мураккаб ва зиддиятли бир даврда ҳокимият тепасига келди ва мамлакатни катта босим шароитида мувофақиятли идора қила олди. У катта амалий сиёсий тажрибага эга бўлмаган бир сиёстчи сифатида фаолият бошлади. Унинг фаолияти самарадорлигида Миллий Конгреснинг қўллаб қувватлаши катта аҳамият касб этди. У сиёсий фаолиятининг илк йилларида дуч келган этник ва конфессионал муаммоларни ён бериш билан бартараф қилиб мамлакат яхлитлигини сақлаб қолди. Бироқ онасининг ўлимига сабаб бўлган сикх жамолари билан муроса қила олмади. Натижада бу сиёсат катталашиб борди ва конфессиялараро зиддиятларга олиб келди. Унинг даврида ҳинд мусулмонлар ўртасида низолар кузатилди. Иккинчидан, Р.Ганди иқтисодийёт соҳасида Ҳиндистоннинг кейинги асрдаги тараққиётининг асосини яратиб берди. Хусусийлаштриш, давлат иштирокини босқичма босқич камйтириш чораларини кўрди, гарчи Ҳиндистон бунга тайёр бўлмсада бироқ кескин чоралар ҳам кўрди. Аҳолининг ўрта табақасини шакллантириш бўйича чоралар ишлаб чиқди ва ҳаётга тадбиқ қилди. Учинчидан, Унинг бошқаруви остида 1984 йил август ойида замонавий телекоммуникация технологияларини ривожлантириш ва ҳинд телекоммуникация тармоғининг эҳтиёжларини тўла қондириш чоралари кўрилди. Унинг бу сиёсати бугунги кунга келиб Ҳиндистоннинг телекоммуникациялар соҳасида дунёда етакчи давлат даражасига олиб чиқди. Тўртинчидан, Демократлаштириш соҳасида ҳам катта ишларни амалга оширди. Ражив Ганди ёшларга куч беришга интилди, овоз бериш ёшини 21 ёшдан 18 ёшга пасайтирди. Ижтимоий йўналтирилган давлат сиёсатини фаол давом эттирди. Ражив Ганди бош вазир сифатида 1986 йилда бутун мамлакат бўйлаб олий таълим дастурларини модернизация қилиш ва кенгайтириш учун Таълим бўйича миллий сиёсатни эълон қилди. Бешинчидан, Ганди ҳокимиятда турган 5 йил давомида Ҳиндистон катта қурол яроғ омборига айланди. Охир оқибат бу унинг ҳокимиятдан кетишига олиб келувчи омиллардан бирии бўлди. Олтинчидан, Ташқи сиёстда Р.Ганди, ўзигача бўлган бош вазирларнинг сиёсатини давом эттиришга ҳаркат қилган бўлсада, бироқ ўзининг кескинлиги билан ажралиб турди. Ражив Ҳиндистонни минтақавий полициячи ролини ўз зиммасига олишга қодир бўлган биринчи бош вазир эмас эди ва, энг муҳими, бошқаларнинг бу ролни талаб қилишига халақит бермади. Шунга қарамай, ўзидан олдингиларига нисбатан ташқи сиёсат мақсадларига эришиш учун Ҳиндистоннинг ҳарбий қудрати ёрдамида мажбурлаш кучини ишлатишга мойил эканлигини жараёнларда намоён бўлади. Етинчидан, Унинг минтақавий сиёсати Покистон билан муаммоларни бартараф қилиш, Хитой билан келишиб олиш ва Жанубий Осиёда етакчи давлат сифатида рол ўйнашдан иборат эди. Р.Гандининг дунёнинг етакчи кучлари билан сиёсати ҳам ўзига хос бўлиб, у СССР ёки АҚШ тарафда туриб эмас балки ўз тарафида бўлиб уларнинг ҳар иккисини ўзи билан ҳисоблашишга кўндиришдан иборат эди. Р.Ганди халқаро ядро қуролидан хол зонани яратиш, қўшилмаслик ҳаракати кабиларнинг ташаббускори ва ижрочиси сифатида фаол ҳаракатлар олиб борди. Хулоса қилиб айтганда, у халқаро майдонда, кучли, мустақил ва жадал ривожланаётган, дўст Ҳиндистон имиджини ярата олди. МАВЗУ: ҲИНДИСТОНДА 90-ЙИЛЛАРДАГИ ИҚТИСОДИЙ-СИЁСИЙ ИСЛОҲОТЛАРНИНГ МОҲИЯТИ ВА НАТИЖАЛАРИ МУНДАРИЖА Кириш ................................................................................................................. 55 1 боб. Ҳиндистон Миллий Конгрессининг кучсизланиши ва соғлом сиёсий рақобатнинг шаклланиши .. .............................................................. 55 1.1. Миллий Конгресс кучсизланишининг сабаб ва оқибатлари................... 1 1.2. Нарасимҳа Раонинг сиёсий ислоҳотлари ва ва саккизинчи беш йиллик режа .....................................................................................................................55 Биринчи боб бўйича хулоса .................................................................... 1 2 боб. Бирлашнга Фронтнинг вужудга келиши ва унинг мамлакат сиёсий тарихидаги аҳамияти ......................................................................... 55 2.1. Бирлашган фронт бошқаруви ва бир партиявийлик тизимининг инқирози...............................................................................................................55 2.2. М. Сингҳнинг ижтимоий ислоҳотлари ва уларнинг натижалари .......... 55 Иккинчи боб бўйича хулоса ........................................................................ 1 Хулоса .............................................................................................................. .. 52 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати .......................................................... 54 1 боб. Ҳиндистон Миллий Конгресининг кучсизланиши ва соғлом сиёсий рақобатнинг шаклланиши 1.1. Миллий Конгресс кучсизланишининг сабаб ва оқибатлари 1989 йил декабр ойида бўлиб ўтган умумий сайловда биронта ҳам партия ҳукуматни тузиш учун етарли овоз тўпламади. Куч жиҳатидан бу фақат Ҳиндистон Миллий Конгрессининг имконияти эди гуё-ки, лекин партия раҳбарияти коалиция тузиш эҳтимолини қатъиян рад этди. Ўз навбатида, мухолифат кучлари Миллий фронтда бирлашдилар ва тажрибали сиёсатчи, турли ҳукумат лавозимларини эгаллаган, жумладан, Молия вазири ва Мудофаа вазири бўлган Висванатҳ Пратап Сингхни Бош вазирликка номзод қилиб кўрсатилди49. Ражив Ганди ҳукуматни тарк этди, В.П.Сингх эса, ХМК партиясидан чиқиб, Халқ фронтини (Жан Морча) ташкил қилди. Жаната партиясининг бир қатор фракциялари (Халқ партияси) Ян Морча билан бирлашиб, янги Жаната Даҳл партиясини туздилар, у мухолифатдаги Миллий Фронт50 марказига айланди. Ҳукумат В.П.Сингхнинг БЖП-3, ХКП ва ҲКМ (м) каби партияларни ташқи томондан қўллаб-қувватлади. Бу даврга келиб сиёсий вазият яна беқарорлашди. 1990 йил август ойида Бош вазир В.П.Сингх парламентдан "қуйи ижтимоий гуруҳлар" (қашшоқлар) учун жой ажратиш тўғрисида қонун қабул қилишни талаб қилди, бу вақтда кўчаларда норозилар, асосан талабалар намойишлар уюштирди. 1979 йилда Мандала бошчилигида комиссия тузилди. Биҳар штатининг собиқ бош вазири Мандала, олий ўқув юртларида, корхоналарда, маъмурий аппаратда ва ҳоказоларда аҳолининг қуйи қисмига квоталар ажратилган жойларнинг маълум фоизини бериш масаласини ўрганишни талаб қилган дастурни ишлаб чиқди. 1980 йилги комиссиянинг якуний ҳисоботидаги тавсиялар, Ҳиндистон Республикаси Конституциясининг барча фуқароларнинг қонун олдида тенглигини кафолатлайдиган ва ирқий, диний, каста ва бошқа мансублиги асосида камситишни тақиқловчи Конституциянинг 14 ва 15-моддаларига асосланган эди. Бундай комиссияни тузиш имкониятлари ва ваколатлари 340-моддада, 1-бандда "Президент ўз ҳудудида ижтимоий ва маданий жиҳатдан орқада қолган синфларнинг яшаш шароити ва оғир меҳнат шароитларини ўрганиш учун зарур деб билган шахслардан иборат комиссия тайинлашни буюриши мумкин.”51 Мандала раислигидаги комиссия "ижтимоий қуйи синфлар" вакилларини ижтимоий сиёсий таъминлашни талаб қилди, улар орасида ночор аҳоли гуруҳлари, давлат хизматидаги ва давлат касб-ҳунар таълими муассасаларидаги 27% лавозимларни эгаллаган 52. Босма оммавий ахборот воситалари саҳифаларида жамоатчилик муҳокамаси жараёнида каста мезонидан "синфларнинг орқада қолиши" таърифи учун асос сифатида фойдаланиш кераклигига эътибор қаратилди: "каста бизнинг ижтимоий хатти-ҳаракатларимизда ҳалигача ҳукмрон омилдир, шунинг учун аҳолининг ночор гуруҳларини аниқлашда унинг мавжудлиги тан олиниши керак”53. "Миллий фронт" кучлари ўзларининг сайловолди ваъдаларида каста дискриминацияси муаммосини тез ва тўлиқ ҳал қилиш ва "Мандала комиссияси" нинг барча тавсияларини қабул қилиш зарурлигини эълон қилдилар. Давлат даражасидаги мунозаралар штатларда кескин реакцияни қўзғатди: қуйи ижтимоий синфлар учун квоталарни белгилашни ва синфларнинг таълим даражасини қўллаб-қувватлашга қаратилган кенг кўламли намойишлар юқори синф вакиллари томонидан оммавий норозиликларга олиб келди. 49 The Seventh Five Year Plan. Vo l.1. Foreword. http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/7th/vol1/7v1fore.htm 17.11.2016. 50 313Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С. История Индии ХХ век. – М.:ИВ РАН, 2010. – С.404 51 Конституция Республики Индия. URL: http://worldconstitutions.ru/?p=28 (accessed 14.03.2015) 52 Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С. История Индии ХХ век. – М.:ИВ РАН, 2010. – С.409. 53 Pachauri P. Mandal commission: the great debate // India today. – 1990. – September 30 Таниқли ҳинд сиёсацҳуноси Ш.Р.Маҳешвари ушбу масалани ишлаб чиқишда иккита траекторияни ажратиб кўрсатади, улардан бири “жамиятнинг бошқа гуруҳлари томонидан имтиёзлар билан қопланмаган бундай талабларнинг ортиши"ни акс эттиради; иккинчи траектория "Мандала Комиссияси" тавсияларига янада қатъий қаршилик кўрсатиш билан боғлиқ бўлиб, унинг ҳисоботини Ҳиндистоннинг абадий каста урушига тушиб қолиши, даҳшатли истиқболи сифатида кўриб чиқади54. Жамиятдаги кескинликни камайтириш учун Бош вазир В.П.Сингх муроса йўлини таклиф қилди: ўқув муассасаларида жой олиш учун 27 фоиз квотани узайтирмаслик ва резервасёнларни мурожаат қилинганидан кейин, ўн йил кейин кўриб чиқиш имкониятини қолдирмаслик хақида гапирди. В.П. Сингҳ бошчилигидаги Вазирлар Маҳкамасининг тақдири кўп жиҳатдан ҳал қилувчи асрда кечаётган эди. Бу айниқса Аёдхиядаги Бобур масжиди атрофида қизғин мунозараларга сабаб бўлаётган воқелар фонида янада катта синовга тушди. БЖП ҳукуматга Уттар Прадеш штатидаги Аёдхя шаҳридаги Бобур масжиди ўрнида Худо Рама ибодатхонасини қуришга рухсат бериш учун ҳукуматга мурожаат тайёрлади: "бош вазир бу масала бўйича БЖП билан муросага келмоқчи эди", аммо у партия аъзоларидан ёрдам олмади. Натижада БЖП Сингхнинг кабинетини қўллаб-қувватлади ва коалициядан чиқди. Шундан сўнг парламентда ҳукуматга ишонч овози бўйича овоз бериш бўлиб ўтди, унда В.П.Сингхга қарши фақат 151 депутат овозини олди. Шундай қилиб, умумий сайловдан 11 ой ўтгач, "Миллий фронт" ҳукумати ҳокимиятга келди. Бош вазирни сайлаш В.П. Сингх ижтимоий-сиёсий доираларда ҲМКнинг сиёсий майдонда тақсимланмаган ҳукмронлигига алтернатива сифатида кўриб чиқилган, шунинг учун "Миллий фронт" кенгаши жамиятнинг шошилинч ва узоқ давом этадиган муаммоларини ҳал қилиши умидлари билан боғлиқ эди. Бироқ, ҳар қандай туб ислоҳотларни амалга ошириш учун янги ҳукумат етарли сиёсий вазнга эга бўлиши керак эди. Мллий Фронт эса бир вақтнинг ўзида ҲМКга қарши туриш омили атрофида бирлашганда, Жаната партияси блоки бу ғоя билан аввалгидай бирлашишни тўхтатди. Ижтимоий-иқтисодий, каста ва диний табиатдаги ҳал қилинмаган қарама-қаршиликларнинг умумийлиги В.П.Сингх ҳукумати томонида парламентдаги кўпчилик жойни йўқотди ва президентни истеъфога чиқиш талаби билан мурожаат қилинишигача олиб келди. Машҳур рус тарихшунос-шарқшуноси Эрик Наумович Комаров 1989 йилги мақолаларининг бирида В.П. Сингхнинг қисқа муддатли ҳукумати учун сабаб бўлган бир қатор муҳим ҳолатларга эътибор қаратди. "Биринчидан, Жаната Дал таъсирининг ҳудудий чекланиш ва ҳукуматининг бошқа партияларнинг қўллаб-қувватлашига боғлиқлиги. Иккинчидан, Жаната Дал уюшмасининг аморф табиати яъни, Жаната Дал партиялари бирлашмасининг асосини ташкил этадиган минтақавий партиялар ва гуруҳларнинг келиб чиқиши хусусиятлари кўра. Учинчидан, мамлакатда турли сиёсий маневралар учун кенг қўлланиладиган динийжамоавий ва каста можароларини келтириб чиқарадиган катта ижтимоий кескинлик мавжудлиги кабилар.”55 Сиёсий муҳитдаги зиддиятлар тобора кучайиб борар экан, Чандра Шехар бошчилигидаги партиявий гуруҳ Яната Дал (C) деб ном олди, ҳукмрон коалициядан ажралиб чиқди ва “Самажвади жаната” (социалистик халқ партияси) деган маънони англатадиган гуруҳни ташкил қилди. Чандра Шехар ўзининг партиявий гуруҳини ҲМК, Аннадураи Алл-Индиа Дравидиан прогресс федерацияси, Баҳужан Самаж партияси ва бошқа бир қатор сиёсий кучлар томонидан қўллаб-қувватлаётганини ва ҳукумат тузишга тайёрлигини эълон қилди. Чап сиёсий кучлар Форвард блоки ва Инқилобий социалистлар партияси кабилар Чандра Maheshwari S.R. The Mandal Commission and Mandalisation: A critique. – New Delhi: Concept Publishing Company, 1991. – P. 30 55 Комаров Э.Н. Выборы 1989-1990 гг. в Индии и перспективы политического развития. – В кн.: Восток и современность: научно-информационный бюллетень №4 (58). – М.: Наука, 1990. – С.28. 54 Шехарнинг мамлакат бош вазири лавозимига номзодлигига қарши чиқдилар, чунки улар Жаната миллий бирлик сингари ажралиб чиққан гуруҳларни ҳимоя қила олмайдилар деб ҳисоблаган56. 1990 йил 10-ноябрда Чандра Шехар янги ҳукуматнинг раҳбари бўлди. Ражэв Ганди янги ҳукуматга ёрдам беришга ваъда берди, аммо ИНC нинг олдинги барча ташаббуслари давом этади. Индиа Тодай журнали ИНC (И) партиясидан сайланган депутат Вишважит Сингхдан иқтибос келтиради: "Биз ушбу ҳукуматнинг ишига халақит бермаймиз; у бизнинг қўллабқувватлашимиздаги ягона мезонимиз - Ражив Ганди остида бўлган Конгресс сиёсатига қайтишни эслайди"57. ҲМК ҳар қандай вақтда ўз ёрдамини қайтариб олиши мумкинлиги сабабли Чандра Шекхар бошчилигидаги "миллий озчилик ҳукумати"нинг позицияси В.П.Сингх, ҳукуматига қараганда анча хавфли бўлиб чиқди. Ражив Ганди ва Чандра Шекхар ўртасидаги келишув барқарор эмас эди, аммо шубҳасиз иккала томон учун ҳам фойдали бўлган. Индиа Тодай нашрининг мақоласида аниқ айтилганки, "ҳокимиятни масъулиятсиз бундай ишлатиш Конгрессга (И) бўлажак сайловларни ҳукуматнинг бирон бир хатти-ҳаракатларига халақит бермасдан ўтказишга имкон беради. Ҳукуматнинг ўзи эса маневр қилиш учун бўш жой этишмаётгани туфайли ночор аҳволга тушиб қолади.”58 1991 йилдаги умумий парламент сайловлари мамлакатдаги кейинги сиёсий вазиятни ривожлантириш учун тарихий аҳамиятга эга эди. Ҳиндистон халқига барқарор, кучли ҳукумат керак эди. У мавҳум муаммолар билан шуғулланмай, балки мамлакат аҳолисининг аксарияти кундалик ҳаётда дуч келадиган муаммоларни - нархларнинг кўтарилиши, ишчилар аҳволи ва маошнинг пастлиги билан шуғулланишга мажбур бўлади. Жамоатчилик онгида зудлик билан ўзгартириш зарурати қатъий равишда илдиз отганди. Матбуот ва экспертлар ҳамжамияти ҳукуматнинг ХВФ, Осиё тараққиёт банки ёки Жаҳон банки каби хорижий молиявий институтлардан ёрдам сўраш имкониятларини муҳокама қилди. Гарчи мамлакатдаги иқтисодий вазият кундан-кун ёмонлашаётган бўлса-да, Бош вазир ушбу воситадан фойдаланмади. Эҳтимол, Чандра Шекхарнинг янги ҳукумати кредиторларга мурожаат қилиш оқибатларини тўғри ўрганиш учун етарли вақтга эга бўлмагандир. Чандра Шкехар ҳукумати ва ҲМК (И) ўртасида эришилган келишув унинг ташаббуси билан бекор қилинди. Таҳлилда, ҳам маҳаллий адабиётларда, ҳам ҳинд мутахассисларининг изланишларида воқеаларнинг бундай ривожланишини кутиш ва ҳатто муқаррарлиги таъкидланган. Натижада ҳукумат етарли парламент ёрдамини ололмади ва истеъфога чиқди. Жамият ушбу сиёсий воқеаларнинг янги тафсилотлари билан танишар экан, мамлакатнинг етакчи босма оммавий ахборот воситаларининг олд саҳифаларида бошланган кампанияни ёритишга киришдилар. Шундай қилиб, икки ярим йилдан кам вақт ичида икки хил ҳукумат ҳокимиятда бўлди, уларнинг ҳар бири коалицияни тузишда ташқи ва ташқи сиёсий ёки БЖП, ҲКП ва ҲКП (м) томонидан қўллаб-қувватланди. Марказдаги беқарор сиёсий вазият туфайли саккизинчи беш йиллик режани тайёрлаш сезиларли даражада секин давом этди. Расмий даражада, Марказда ҳам, штатларда ҳам мақсадлар ва вазифалар, ресурсларни қўллаб-қувватлаш масалалари, саккизинчи беш йиллик режа ва йиллик режани (1991-1992 йиллар) такомиллаштириш бўйича асосий жиҳатлар ва таклифлар муҳокама қилинаётганда, кейинги ҳукумат ҳокимият тепасида эди. Chand A. Long march: Profile of Prime Minister Chandra Shekhar. – New Delhi: Mittal Publications, 1991. – Appendix VII. – P. 523 57 https://www.indiatoday.in/magazine/economy/story/19901215-economic-policy-chandra-shekhar-governmentgets-little-room-for-manoeuvre-813371-1990-12-15 (accessed 2.05.2018). 58 Aiya Sh. A. Economic policy: Difficult options // India Today. – 1990. – December 15. URL:https://www.indiatoday.in/magazine/economy/story/19901215-economic-policy-chandra-shekhar-governmentgets-little-room-for-manoeuvre-813371-1990-12-15 (accessed 2.05.2018). 56 Фақат 1990 йил 24-декабрда Режалаштириш комиссияси, ташкил этилганидан икки ҳафта ўтгач, биринчи ишчи йиғилишини ўтказишга муваффақ бўлди59. Шунча қисқа вақтга қарамай, янги Режалаштириш Комиссияси Марказ томонидан давлатларга маблаг ъажратилиши ва келгуси беш йил учун режалаштириш жараёнининг тузилиши билан боғлиқ бир қатор муҳим масалаларни муҳокама қилиш имкониятига эга бўлди. Ички иқтисодий тусдаги мураккаб ва ўзгарувчан шароитлар шароитида, Режалаштириш Комиссияси мавжуд бўлган "Гадгил формуласи" 328-ни қайта кўриб чиқиш зарурлигини ўрганиш билан шуғулланади. Режалаштириш комиссияси раисининг ўринбосари Пранаб Мукҳержи бошчилигидаги махсус тайинланган қўмита Тегишли ҳисобот тайёрлади. Унинг хулосаларига кўра, молиявий ресурсларни давлатлар ўртасида янада адолатли тақсимлаш учун аввалги формулани ҳисоблаш мезонларига мослаштириш таклиф қилинди. Олдинги режалаштириш даври давлат ривожланиш стратегиясини амалга оширишдаги жиддий камчиликлардан бири сифатида иқтисодий сиёсатнинг асосий афзалликларидан аҳолининг кам таъминланган қатламлари учун фойдаланиш имконияти етарли даражада ишлаб чиқилмаган ва шунинг учун унинг мақсадли параметрлари мамлакатдаги объэктив ижтимоий-сиёсий вазиятни мос келмаслиги деб қараш мумкин эди. Иқтисодиётни эркинлаштириш бўйича кўрилган чора-тадбирларнинг ҳақиқий иштирокчилари йирик саноат капитали вакиллари, қисман ўрта бизнес вакиллари ва маълум даражада кичик ишлаб чиқарувчилар синфидир. Иқтисодий ислоҳотларни ишлаб чиқишда Ҳиндистоннинг янги ҳукумати ушбу вазиятни ҳисобга олиши керак эди, чунки ислоҳотларнинг мақсади унинг индивидуал қатламларини эмас, балки бутун тадбиркорлик синфининг ривожланишига туртки бериш эди. Ислоҳотларни янада чуқурлаштиришда ҳинд жамиятининг ўрта қатлами ҳам қизиқиш уйғотди ва кучга кирди. 80-йилларнинг ўрталарига келиб, ҳинд ўрта синфининг сиёсийлашуви фаол кечди, бу вақтга келиб, тахминан 100 миллион киши, бу умумий аҳолининг 15 фоизини ташкил этди60. Индиа Тодай журналининг 1985 йил декабрдаги маълумотларига кўра, "ўн йил олдин сиёсий риторика қашшоқликни йўқ қилишга қаратилган эди: бугун у 21-асрни кутмоқда ... Кейин мақсадлар кўпроқ озиқ-овқат, сув, пўлат, алюминий, касалхоналар эди. Энди бир хил ортиқча телефонлар, телевизорлар, скутерлар, автомобиллар, музлатгичлар. Кейин асосий товарлар учун пул топиш учун "ҳашаматли товарлар" га солиқ солиш масаласи пайдо бўлди; Энди ҳукумат ушбу маҳсулотларга солиқларни камайтирди, шунда одамлар кўпроқ ўз ҳаётларини яхшилашга ёрдам берадиган нарсаларга эга бўлишлари мумкин.”61 Режалаштириш жараёнида одамларнинг иштирокини кенгайтириш қийин бўлди, чунки қишлоқ ва муниципалитет даражасида маҳаллий давлат ҳокимияти институтлари ривожланмаганлиги сабабли. Келажакдаги саккиз йиллик режанинг концепцияси марказлаштирилмаган режалаштириш зарурлигини таъкидлаб, "асосий мақсад, режалаштириш марказига айланишини таъминлаш, оддий одамларнинг эҳтиёжлари ва ҳаёт сифатини таъминлашдир, чунки режа бу - иқтисодиётни жадал ривожлантириш ва диверсификация қилишга кўмаклашиш, шунингдек инфратузилма базасини мустаҳкамлашдир. Хусусан, иқтисодиётда муносиб бандликни яратиш ва ҳамма, айниқса камбағаллар учун асосий ҳаёт даражасини кафолатлаш учун давлат асосий жавобгарликни олиши керак. Режалар экологик барқарор ривожланиш эҳтиёжларига ҳам жавоб бериши керак.”62 Ривожланиш режаларини молиялаштиришнинг этишмаслиги ҳам салбий рол 59 Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С. История Индии. ХХ век. – М.: Институт Востоковедения РАН, 2010. – 920 с. Ninan T.N. Rise of the middle class // India Today. – 1985. – December 31. URL: http://indiatoday.intoday.in/story/indias-middle-class-represents-the-emergence-of-a-major-political-and-economicforce/1/354808.html (accessed 24.08.2015). 61 Шу манбадан 62 Planning Commission of India. Annual Report 1991-1992. 60 ўйнади, шунинг учун зудлик билан мамлакатни ҳозирги молиявий таназзулдан чиқариш чораларини ишлаб чиқиш зарур эди. Бироқ, Вазирлар Маҳкамасининг навбатдаги истеъфоси яна Режалаштириш комиссиясининг ишига таъсир кўрсатди. Янги ташкил этилган Режалаштириш комиссияси ўз вазифасини 1991 йил сентябрда бошлади. Саккизинчи беш йиллик режани шакллантириш вақти аллақачон ўтказиб юборилган эди, шунинг учун уни 1992 йилгача кечиктириш тўғрисида қарор қабул қилинди, у 1997 йилгача бўлган даврни қамраб олиши керак эди. Бу вақт ичида бажарилган барча ишлар 1990-1991 йилларга мўлжалланган икки йиллик режа шаклида тузилган. 1991 йил декабр ойида "Саккизинчи беш йиллик режанинг мақсадлари, йўналишлари ва макро ўлчовлари" деб номланган маълумотнома варақаси тайёрланди, унга кўра ЯИМнинг кейинги беш йиллик даврида ўртача йиллик ўсиш 5,6% 332 ни ташкил қилиши керак. Ушбу ҳужжатнинг йиллик режасида (1991-1992 йиллар) келтирилган асосий тушунчалар қуйидагилардан иборат эди “давлатнинг ролини қайта тадқиқ қилиш ва қайта йўналтириш, одамларнинг давлат қуриш жараёнида иштирок этиш орқали яширин имкониятларидан фойдаланиш, одамларнинг ташаббусларини рағбатлантирадиган ва яратувчилик муҳитни яратиши, уларнинг қарамлигидан эмас, балки одамларнинг ташаббусларини рағбатлантирувчи воситалардан фойдаланиш тўғрисида кабилар”63. Барча асосий ёндашувлар Режалаштириш комиссияси томонидан еттинчи беш йиллик режадан кейин ва саккизинчи беш йиллик режага тайёргарлик кўриш, шунингдек кейинги иккита йиллик режаларни ишлаб чиқиига қаратилди. Комиссия узоқ муддатли стратегик режалаштириш вазифаларини концепциялаш бўйича жиддий иш олиб борди, шунинг учун уларни ҳокимият тепасига келган ҳукуматнинг сиёсати билан боғлаш зарур эди. 1991 йил июн ойида ўнинчи умумий парламент сайловлари якунланди, натижада ҲМК аъзоси бўлмаган одам, П.В. Нарасимҳа Рао мамлакат бош вазири сифатида қасамёд қилди. У мамлакатнинг ўша давргача бўлган тарихидаги биринчи сиёсатчи эди, қайсики ҲМК аъзоси бўлмасдан Бош вазир бўла олган. Иқтисодиётнинг турли соҳаларида тобора кучайиб бораётган инқироз шароитида янги ҳукумат ўз фаолиятини бошлашга мажбур бўлди. Мамлакат ўзаро боғлиқ бўлган қийинчиликларга дуч келди: кучли молиявий танқислик, бюджет харажатларининг 336 марта ўсиши (режадан ташқари харажатлар), инфляциянинг мисли кўрилмаган ўсиши 16,7% атрофида64. Машҳур ҳинд тадқиқотчиси, профессор Н. Жаяпалан «Ҳиндистоннинг иқтисодий тарихи: қадимги даврдан ҳозирги кунгача» асарида 1991 йилдаги иқтисодий вазиятни қуйидагича таърифлаган: «1980 йиллардаги беқарор молиявий дефицит. ва ортиқча ташқи қарз олиш 1991 йилдаги инқирозни тезлаштирди, бунда валюта захиралари тезда 1 миллиард долларга тушди, бу эса 10 кунлик импортни тўлаш учун этарли бўлади ва Ҳиндистон ўзининг ташқи мажбуриятларини бажарма олмаслик арафасида эди. Нарасимҳа Раонинг сиёсий ислоҳотлари ва ва саккизинчи беш йиллик режа Ҳукуматнинг сиёсий курсида П.В. Нарасимҳа Рао сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда муҳим бўлган иккита шартни ажратиб кўрсатиши мумкин. Биринчидан, иқтисодий ўсишни рағбатлантириш учун мамлакат иқтисодиётини инқироздан олиб чиқишда бозор механизмларини қўллаш, марказлаштириш сиёсати ва давлат томонидан тартибга солишдан босқичма-босқич чиқиб кетиш, бошқаларнинг бойиши орқали аҳолининг айрим гуруҳлари турмуш даражасининг ёмонлашишига олиб келмаслиги керак ва энг камбағаллар учун ислоҳотлардан келиб чиқадиган имтиёзларга эришиш керак. Хусусий ташаббуснинг иқтисодиётнинг айрим соҳаларига кириб бориши 1.2. URL:http://planningcommission.nic.in/reports/genrep/arep9099/index.php?repts=ar91-92.htm (24.08.2015). Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С. История Индии. ХХ век. – М.: Институт Востоковедения РАН, 2010. – 920 с. 64 Economic survey 1991-1992A. Inflation. P.18. URL: https://www.indiabudget.gov.in/es1991-92_A/esmain.htm (25.08.2016). 63 давлатнинг ижтимоий мажбуриятларига зид бўлмаслиги кераклиги алоҳида таъкидланди. Шу сабабли, ҳукумат эҳтиёткор ва мувозанатли ёндашувни танлаб, иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда ҳаддан ташқари «тезкорликка» йўл қўймасликка ҳаракат қилди. Саккизинчи беш йиллик режада “инсон тараққиёти” омилининг аҳамияти миллий аҳамиятга эга устуворлик даражасига кўтарилди65. Режанинг асосий вазифалари 15 ёшдан 35 ёшгача бўлганлар ўртасида, айниқса аёллар орасида, бошланғич таълимнинг кенг тарқалиши, тоза ичимлик суви, вакцинация ва тегишли тиббий ёрдам («Ҳаммага саломатлик») саводсизлигини тўлиқ йўқ қилиш зарурлигини аниқ кўрсатиб берди. Режада давлатнинг ривожланиши унда яшайдиган ҳар бир одамнинг фаровонлиги ва аксинча ҳолатига боғлиқ эканлиги маълум бўлган постулат қоидаларига риоя қилиш муҳимлигини таъкидланган. Иккинчидан, ҳукуматнинг иқтисодий ўсиш томон ҳар қандай ҳаракати кучли ва ишончли инфратузилма таъминотисиз, биринчи навбатда энергия, транспорт ва коммуникацияга таянмасдан мумкин эмаслигини билар эди. 80-йилларнинг ўрталаридан бошлаб мамлакат минтақаларида, айниқса, электр энергиясини этказиб беришда жиддий инфратузилма кузатилди. Саккизинчи беш йиллик режанинг муҳим белгилари қуйидаги таҳрирда келтирилган: "қазиб олинадиган ёқилғи манбаларининг ўсиши ва камайиши муносабати билан энергиядан фойдаланиш ва тежаш самарадорлиги алоҳида эътиборга лойиқдир"66. П.В Нарасимҳа Рао бошчилигидаги ҳукумат инфратузилма объэктларининг кенг кўламли қурилиши давлат секторида қолиши кераклигига ишонди. Шу билан бирга, кўприклар, йўллар, суғориш иншоотлари ва ҳатто электр станциялари қурилиши каби инфратузилма лойиҳаларига хусусий ташаббусларни жалб қилиш учун имкониятлар кенгайиб борди. Шаҳар ва қишлоқ жойларидаги инфратузилманинг ҳозирги ҳолати аҳолининг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондирмаётганлиги, бу иқтисодий ўсишга тўсқинлик қилаётгани таъкидланди. Ислоҳотлар олдидан сўнгги бир неча йил ичида урбанизация тенденцияси сезиларли даражада кучайганлиги сабабли, шаҳар инфратузилмасининг тегишли даражасини яратиш масаласи аллақачон жиддий равишда кўтарилган эди. 1991 йилдаги бутун Ҳиндистон аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра, мамлакат аҳолиси 846,302,688 кишини ташкил этган (1991 йилда Жамму ва Кашмир штатида аҳолини рўйхатга олиш ўтказилмаган), уларнинг учдан бир қисмидан кўпроғи (217,611,012 киши) шаҳарларда яшаган67. 90-йилларнинг бошларида давлат сектори чекланган воситалар ва манбалар муаммосига дуч келди, хусусий корхоналар иқтисодиётнинг илгари ёпиқ бўлган соҳаларига, масалан, самолётсозлик, муҳандислик ёки нефт саноатига кириш имкониятига эга бўлдилар. Хусусий компанияларнинг янги нефт конларини қазиб олишда, шу жумладан давлатхусусий шериклик орқали ўзлаштиришда иштирок этганликларига қарамай, ушбу соҳада давлат секторининг устунлиги ўзгаришсиз қолди. Ҳиндистоннинг янги ҳукумати бошлаган биринчи нарса бу тўлов баланси тақчиллиги муаммосини ҳал қилишдир. Кечиктиришнинг иложи бўлмади, чунки кейинги босқич фақат тўловларни амалга ошириши мумкин. Бундай шароитда Иттифоқ Вазирлар Маҳкамасида молия вазири лавозимининг аҳамияти сезиларли даражада ошди. Ушбу лавозимни Ҳиндистон Миллий захира банкининг собиқ раҳбари доктор Манмоҳан Сингх эгаллади, у охир-оқибат 1990-йилларнинг бошларида ҳинд тарихига иқтисодий ислоҳотларнинг асосий илҳомлантирувчиси сифатида кирди. Уларнинг асосий мақсади учун ҳукумат томонидан The Eighth Five Year Plan. – Vol.1. Objectives and orientation. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/8th/vol1/8ch1.htm (5.11.2015). 66 The Eighth Five Year Plan. – Vol.1. Objectives and orientation. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/8th/vol1/8ch1.htm (5.11.2015). 67 Economic survey 1999-2000. Population of India – 1991. URL: https://www.indiabudget.gov.in/es992000/app9.1.pdf (24.07.2015). 65 тасдиқланган чора-тадбирлар мамлакат иқтисодиётини янада очиқ ва рақобатбардош қилиш эди. 1991 йилда жаҳон нархларининг кўтарилиши натижасида тўловлар баланси инқирози энг юқори даражага кўтарилди. Бироқ, бундан анча олдин тўлов баланси тақчиллиги даражаси режалаштирилган кўрсаткичлардан анча юқори бўлган. Ҳисобдаги танқисликни тўлаш учун ҳукумат халқаро молия институтларига ёрдам сўраб мурожаат қилди. Бу иқтисодиётдаги инқирозни бартараф этиш чораларидан бири эди. Дунё ОАВ 1991 йил май ойида Ҳиндистон ҳукумати Ҳиндистон Давлат банкига чет элда сотиш учун ўз захирасидан 20 тонна олтинни кейинчалик сотиб олиш шарти билан топширгани ва Ҳиндистон захира банкига 47 тонна олтинни Англия банкига топширишга рухсат берганлиги ҳақидаги хабарни тарқатди. Расмий маълумотларга кўра, давлат ушбу битимдан қарийб 600 миллион доллар ишлаб топди ва рупийнинг алмашув курсини тўғирлаш мумкин бўлди68. Ҳукумат томонидан амалга оширилаётган ўзгаришлар жараёнида икки хил йўналишларни аниқ ажратиб кўрсатиш мумкин: биринчидан, макроиқтисодий мувозанатга эришиш (бюджет интизомини тиклаш) ва иккинчидан, бу тўғридан-тўғри таркибий ўзгаришлар (савдо, саноат, қишлоқ хўжалиги, валюта ва давлат секторини такомиллаштириш). Ўша даврдаги ҳинд иқтисодиётининг салбий хусусиятларидан бири инфляцияни тақиқлаш эди. Унинг даражасини пасайтириш учун П.В Нарасимҳа Рао ҳукумати фискал тартибга солишга мурожаат қилди. Тўлов баланси балансининг салбий ҳолати, маълумки, товарлар ва хизматларга ички талабнинг ҳаддан ташқари кўпайиши билан изоҳланади. Бундай шароитда уни сақлаш бўйича биринчи чоралардан бири амалга оширилди. "Иқтисодиётда фоиз камомадини камайтириш, фоиз ставкалари таркибини тартибга солиш, пул массаси ўсишини чеклаш ва валюта курсини тартибга солиш каби барқарорликни таъминлаш сиёсатининг асосий мақсади талабнинг умумий ўсишини узоқ муддатли иқтисодий ўсишга мос равишда ошириш эди шу билан ички инфляцияни пасайтиради ва тўлов баланси ҳолатини яхшилайди ». Бундан ташқари, иқтисодиётга инфляцион босимнинг пасайиши саноат корхоналарини давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватлаш, жумладан, субсидиялар шаклида қисқариши билан ёрдам бериши керак эди. Расмий манбаларда бу қуйидагича изоҳланади: “Бугунги кунда корхоналар айланмадан фойда олишдан кўра, солиқ имтиёзлари ва субсидиялар ҳақида кўпроқ ташвишланмоқдалар. Ушбу шартни ўзгартириш керак. "69 Сиёсат натижалари узоққа чўзилмади: 1993 йил 30 январ ҳолатига инфляция (WPI) 19911992 йиллар охиридаги 13,6% дан тушди. Иқтисодий ўсиш ЯИМнинг атиги 1,2 фоизини ташкил этди ва прогноз қилинган 2,5 фоизни бузмасдан, келгуси молия йили ЯИМнинг 4 фоизидан ошиши керак эди. Бироқ, ҳукумат томонидан амалга оширилган ишларнинг янада аниқ статистикаси шуни кўрсатадики, вужудга келаётган янги иқтисодий муҳитда ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий ривожланишнинг долзарб муаммоларини изчил ҳал этиш учун мамлакат сиёсий раҳбариятининг ишончли позицияси кўринишидаги рағбатлантирувчи сифат пайдо бўлди. 1991 йил 24-июлда ҳукумат янги саноат сиёсатини эълон қилди, унинг мақсади ички ва ташқи ҳинд саноат маҳсулотларининг ўсиши ва рақобатдошлигини таъминлаш эди. Бундан буён деярли барча тармоқларда ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва диверсификация қилиш учун лицензия олиш талаб қилинмади, бундан ташқари стратегик ёки экологик нуқтаи назардан муҳим бўлганлар бундан мустасно. Расмий маълумотларга кўра, лицензиянинг бекор қилиниши саноатнинг деярли 80 фоизига таъсир кўрсатди70. 1969 йил 9334-йилдаги 68 Economic survey 1991-1992A. The payments crisis. P.11; 15 URL: http://indiabudget.nic.in/es199192_A/esmain.htm (accessed 25.08.2016). 69 Economic survey 1991-1992A. Inflation. P.22. URL: http://indiabudget.nic.in/es1991-92_A/esmain.htm (25.08.2016). 70 Economic survey 1991-1992A. The payments crisis. P.12 URL: http://indiabudget.nic.in/es1991-92_A/esmain.htm (25.08.2016). "Монополиялар ва чекланган савдо амалиётлари тўғрисида" ги қонун билан қамраб олинган монополистик бирлашмаларга тегишли йирик корхоналарни яратиш ва уларнинг имкониятларини кенгайтириш учун давлатнинг олдиндан розилиги талаб қилинмайди. Бундан ташқари, қонуннинг ўзи ўзгартирилди, унга биноан маҳсулотнинг камида 1/3 қисмини сотиш, сотиш ва тарқатишни назорат қилувчи доминант корхоналар ва "Монополиялар ва чекланган савдо тўғрисида" ги қонун билан қамраб олинган корхоналар учун активларнинг максимал даражаси олиб ташланди. Амалиёт”. Расмий ҳужжатларда таъкидланишича, "барча бу чора-тадбирларнинг мақсади ҳинд фирмаларининг юқори малакасини тан олиш ва уларга тобора бир-бирига боғлиқ бўлган саноат дунёси бошидан кечираётган муаммоларни ҳал қилиш учун уларга зарур эркинлик беришдир". Инновациялар хусусий инвестицияларни, шу жумладан илгари давлат секторига бириктирилган муҳим соҳаларда иштирок этиш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтирди. Ҳукумат тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқимини кўпайтириш бўйича чоралар кўрди, шу сабабли бир қатор соҳаларда хорижий капиталнинг улуши 40% дан 51% гача кўтарилди71. Ҳиндистон иқтисодиётига хорижий инвестицияларнинг кириб бориши бўйича таклиф этилаётган чоралар, асосан, тайёрлов характерига эга бўлиб, технология ва умумий янгиланишга бўлган асосий эҳтиёж туфайли юзага келди. Бизнесни юритиш учун қулай муҳит яратишга вақт керак эди, аммо биринчи муҳим қадамлар қўйилди, улар қуйидаги рақамларда яхши акс эттирилган: “1991 йил 24 июлдан 1992 йил 31 январда чет эл технологияларини олиб кириш бўйича 505 битим тасдиқланди.72 Бундан ташқари, илгари кичик саноат томонидан тақдим этилган қўллаб-қувватлашнинг сезиларли даражада қулайликлар бошланади. Амалга оширилаётган ўзгаришларни ишчилар манфаатларига таъсир қилмаслик учун, 1992 йил 3 февралда Миллий янгиланиш жамғармаси ташкил қилинди, у "кучсиз ва яшовчан корхоналарда ишчиларни ҳимоя қилиш, шунингдек уларни қайта тайёрлаш ва қайта тақсимлашни молиялаштириш учун" ишлатилади. Хусусий ёки давлат секторидаги саноат корхонаси тугатилган тақдирда, зарар кўрган ишчилар Миллий янгилаш жамғармасининг товон пулига ишонишлари мумкин. Жамғарма ҳомийлигида иккита схема амалга оширилади: 1) давлат ташкилотлари ходимларининг ихтиёрий равишда нафақага чиқиш схемаси ва 2) "уюшган" соҳада ишлайдиган ходимларни қайта тайёрлаш схемаси73. Янги саноат сиёсатида зарар кўриб ишлаётган саноат корхонасини ёпиш пайтида бюрократик тартибларни соддалаштириш зарурлигига катта эътибор берилди. 356-сонли қонунга (саноат низолари тўғрисидаги қонун, 1947 й.) Биноан, марказий ҳукуматнинг розилигисиз ҳеч қандай йирик корхоналарни ёпиб бўлмайди. Ҳукумат томонидан кўрилаётган чоралар, давлат ва хусусий секторда зарар кўриб ишлаётган корхоналар қийинчиликларини энгишга ёрдам бериши керак эди. 90-йилларнинг бошларига қадар давлат сектори "Жавоҳарлал Неру даврида" эълон қилинган ўзини ўзи таъминлаш сиёсатининг марказий элементи бўлган. Тахминан 40 йилдан буён давом этиб келаётган иқтисодий ривожланиш моделидаги давлат секторининг асосий мақсади ўсиш ва тараққиётга кўмаклашиш, иқтисодиётнинг хусусий секторининг динамик ривожланиши учун жавобгар бўлиш, ички ресурсларни сафарбар этиш ва тўпланишни рағбатлантириш эди. 1991 йилдаги ислоҳотлардан кейин хавфсизлик сектори нуқтаи назаридан муҳим бўлган давлат сектори учун қуйидаги секторлар ажратилди: армия жиҳозлари, ҳарбий техника, ядро энергетикаси, кўмир саноати, нефт маҳсулотлари ва темир йўл транспорти. Иқтисодий ислоҳотларнинг бир қисми сифатида эълон қилинган давлат секторининг мустақиллиги 71 Economic survey 1991-1992B. Chapter 6. Industry. P.82. URL: http://indiabudget.nic.in/es1991-92_B/esmain.htm (4.08.2016). 72 The Ninth Five Year Plan. – Vol.2. – Chapter 5. Industry and minerals. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/9th/vol2/v2c5.htm (accessed 5.11.2015). 73 The Ninth Five Year Plan. – Vol.2. – Chapter 5. Industry and minerals. URL: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/9th/vol2/v2c5.htm (accessed 5.11.2015). унинг фаолияти аста-секин кам тартибга солинаётганлигидан иборат эди. 1991-1992 иқтисодий тадқиқотлар ҳисоботида "Давлат секторига эътибор", стратегик, юқори технологияли ва асосий инфратузилма соҳаларига қаратилади. Ҳукумат, шунингдек, давлат секторидаги корхоналар улушининг бир қисмини ўзаро фондларга, молия институтларига, кенг жамоатчиликка ва ишчиларга таклиф қилиш ниятини билдирди.”74 Ҳиндистон давлатининг импортга нисбатан сиёсати мамлакат мустақиллигининг дастлабки кунларида ҳам аниқланган ва узоқ вақтдан бери жиддий чекловларга эга. Давлатнинг саноат сиёсатида бундай чизиқдан фойдаланиш амалдаги тўловлар балансини тўғирлаш, шунингдек миллий саноатни импорт қилинадиган товарлар билан рақобат таъсиридан сақлаш ва ҳимоя қилиш учун зарур эди. Чет эл товарларининг турли гуруҳлари, агар ушбу турдаги товарларнинг мамлакатда ўхшашлиги бўлмаса, тегишли рухсатномани олиши керак. "Индиа Тодай" ахборот-таҳлилий маълумотномасида импортга нисбатан лицензиялаш амалиётининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: биринчидан, мавжуд бўлган валютани унинг турли истеъмолчилари ўртасида тақсимлаш, устувор тармоқлар ишлаб чиқариш саноат воситаларига бўлган эҳтиёжни қондириш учун. ишлаб чиқариш "; иккинчидан, "импорт ўрнини босиш сиёсатини тўловлар баланси тақчиллигини вақт ўтиши билан камайтириш учун амалга ошириш"; учинчидан, "хорижий саноат томонидан ишлаб чиқарилган импорт товарлар рақобатига тўлиқ ёки қисман барҳам бериш йўли билан маҳаллий саноат ривожланишининг протекционистик ҳимояси". Бир неча ўн йилликлар давомида олиб борилаётган лицензиялаш сиёсатининг ўзига хос хусусияти танланган ёндашув бўлди. Ҳам импортга, ҳам импорт қилувчиларга нисбатан ҳукумат мақсадга мувофиқлик мезонига амал қилди. Импорт сиёсати ўз-ўзини таъминлашга қаратилди, бу эса ўз навбатида Ҳиндистон давлатининг шаклланиши ва ривожланиши учун объэктив шарт-шароитларни талаб қилди75. Бир неча ўн йиллар давомида ҳукмронлик қилган биполяр дунё тузуми шароитида Ҳиндистон ташқи сиёсати стратегиясининг "тенглаштирилмас-лиги" шакилланди. Импортга нисбатан баъзан қатъий чеклов чораларига қарамай, мамлакатнинг савдоиқтисодий тизими ҳеч қачон ташқи дунёдан ажратилмаган. Ҳиндистон АҚШ, Япония, ОПEК мамлакатлари, Лотин Америкаси ва Африка қитъаси билан ташқи иқтисодий алоқаларни фаол ривожлантирди, шунингдек давлатлараро келишувлар асосида ўзаро иқтисодий ёрдам кенгашида (CМEА) иштирок этувчи барча давлатлар билан мустаҳкам ва барқарор иқтисодий алоқаларни ўрнатишга интилди. Масалан, Ҳиндистон ва социалистик давлатлар ўртасидаги экспорт 1977/1978 йилларда 9,298,5 миллион рупия, импорт эса 6,440,3 миллион рупия эришилди. Ҳиндистоннинг асосий савдо шерикларидан бири Совет Иттифоқи эди. СССРдан асосий импорт моллари нефт ва нефт маҳсулотлари, ўғитлар, машиналар ва технологик ускуналар, кимёвий маҳсулотлар, қуйма темир ва пўлат эди76. СССРга асосий экспорт буюмлари чой, қаҳва, кечки овқат ёнғоқлари, зираворлар, чарм буюмлар эди. Икки томонлама савдо кўрсаткичлари 1991 йилгача юқори даражада сақланиб қолди. 1993 йилда "Дўстлик ва ҳамкорлик шартномаси" имзолангандан кейин икки мамлакатнинг савдо-иқтисодий ҳамкорлиги янги халқаро ўйин қоидаларига таяна бошлади. Нарасимҳа Рао ҳукумати ташқи савдо алоқаларини ўрнатиш вазифасини қўйди ва шу сабабли импортга миқдорий чекловларни бекор қилишга қарор қилди. Делиcенсинг кўплаб хом ашё, ускуналар, воситачилар ва бошқаларни олиб киришга таъсир кўрсатди. Жиддий ўзгаришлар давлатнинг пул-кредит сиёсатига таъсир кўрсатди. Биринчидан, "алмашинув курсларини эркинлаштириш тизими" жорий этилди, бу "лицензиялаш назоратини бекор қилиш ва валюта курсини валюта дефицитини акс эттиришга имкон берди". Иккинчидан, 1993 йил январ ойида Қарор билан Валюта муносабатларини тартибга 74 Economic survey 1991-1992B. Chapter 6. Industry. P.81. URL: http://indiabudget.nic.in/es1991-92_B/esmain.htm (4.08.2016). 75 Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С. История Индии. ХХ век. – М.: Институт Востоковедения РАН, 2010. – 920 с. 76 Стасов М.Н. Индия и социалистические страны. – М.: Наука, 1980. – С.180. солиш тўғрисидаги қонунга ўзгартиришлар киритилди. Қарорга мувофиқ, 365-сонли хорижий иштирокидаги компаниялар ва валюта операцияларини амалга оширишдаги чекловлар олиб ташланди. Хулоса қилиб айтганда, 90-йилларнинг бошларида, Ҳиндистон иқтисодиёти импорт товарлар ва хизматларга нисбатан очиқроқ бўла бошлади, "Қизил китоб" деб номланган ушбу ҳужжат бекор қилинди: "ушбу ҳужжат ҳукуматнинг келгуси йил учун айрим товарлар ва турли хил товарларни импорт қилиш сиёсатини белгилайди. импортчилар гуруҳлари». Ҳукумат томонидан кўрилаётган чора-тадбирлар экспортни рағбатлантириш ва саноат салоҳиятини оширишга қаратилган эди. Олдинги иқтисодий бошқарув воситалари кераксиз эди ва энди давлат ривожланишининг шошилинч эҳтиёжларини қондирмади, шунингдек, бизнес ривожланишининг кечикишига ва янгиланиш жараёнларининг пасайишига олиб келди. Демографик омил Ҳиндистон давлатининг ривожланиш моделида муҳим этакчи рол ўйнайди. 1991 йилги аҳолини рўйхатга олиш натижаларига кўра, мамлакат аҳолиси қарийб 850 миллион кишини ташкил этди77. Бироқ, катта ресурслар капитал ресурслари томонидан қўллаб-қувватланмайди. Шуни ёдда тутиш керакки, Ҳиндистонда "бандлик" жуда хилмахил шаклланишдир. Статистика шуни кўрсатадики, 1987-1988 йилларда. Мамлакатдаги меҳнатга лаёқатли аҳолининг тахминан 53,6% "ўз-ўзини иш билан таъминлаш" тоифасига киради, 31,2% ва 15,2% мос равишда "кунлик иш" ва "мунтазам равишда тўланадиган иш билан таъминлаш" тоифаларига киритилган. Саккизинчи беш йиллик режа барқарор ўсишга эришишнинг асосий тамойилларидан бирига содиқ қолди - бу бандлик. Ушбу турдаги стратегияда бир нечта муҳим таркибий қисмларни ажратиб кўрсатиш мумкин: таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий фаровонлик, ишсизлик ёки ишсизликка қарши кураш бўйича махсус дастурлар, иқтисодиётнинг бандлик даражаси юқори бўлган тармоқларини ривожлантиришга урғу бериш. Иш ўринларини яратишга асосланган узоқ муддатли ўсиш стратегиясининг асосий мақсади иш билан бандлик ўсиши ва ишчи кучи ўсиши ўртасидаги тафовутни камайтиришдир. 1993 йил 2 октябрда ҳукумат 18 ёшдан 35 ёшгача бўлган шаҳар ва қишлоқ маълумотли ёшлар орасида "ўз-ўзини иш билан таъминлаш" имкониятларини кенгайтириш дастурини бошлади. Унга кўра, бошланғич тадбиркорлар банклар ва бошқа молия институтларининг молиявий қўллаб-қувватлашига ва лойиҳа қийматининг 15% миқдорида субсидияларга умид қилишлари мумкин. 1989 йил баҳорида қашшоқликка барҳам беришнинг олдинги иккита дастури (Қишлоқда иш билан таъминлаш миллий дастури ва қишлоқларда иш билан таъминлашни кафолатлаш дастури) Жаваҳар Розгар Ёжана деб номланган янги дастурга қўшилди78. Бу унинг таркибида кўп компонентли эди. Дастур қишлоқ жойларда ижтимоий ишлаб чиқариш активлари ёки инфратузилма объэктларини яратиш орқали қашшоқлик гуруҳидаги одамларни иш билан таъминлашга қаратилган эди. Режалаштириш комиссияси томонидан Жаваҳар Розгар Ёжана дастурининг 1989 йил апрелдан 1991 йил сентябргача бўлган давридаги самарадорлиги ва амалий фойдалари бўйича ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра бир қатор камчиликлар аниқланди, улар қуйидагиларга олиб келди: биринчидан, агар ўқиш учун танланганларнинг деярли барчаси даражасида бўлса. Давлат дастури қониқарли натижалар берганлиги сабабли, вазият туманлар ва грам панчаятлар даражасида мураккаб ва нотекис эди: “1989-1990 йилларда икки грамм панчаят ва 1990-1991 йилларда олти грамм панчаяц тадқиқот учун танланган қирқ кишининг молиявий имкониятлари умуман ишлатилмади. 1991-1992 йилларнинг биринчи ярмида ф. ўн тўққиз грамм панчаяц маблаг ъишлатилгани ҳақида хабар бермади"; иккинчидан, танланган ўнта штатдан учтаси (30%) молиявий маблағлар олишда узилишлар Economic survey 1999-2000. Population of India – 1991. URL: https://www.indiabudget.gov.in/es992000/app9.1.pdf (24.07.2015). 78 Planning commission reports on Labour and Employment. With an Introduction by Raj Kapila & Uma Kapila. – New Delhi: Academic Foundation, 2002. – P.156. 77 бўлганлигини, шунча штатлар ажратилган маблағлар этишмаслигини айтишди373. Тадқиқот учун 10 та штатлар танланди (Андҳра Прадеш, Биҳар, Ғарбий Бенгалия, Карнатака, Орисса, Ражастан, Мадхя-Прадеш, Маҳараштра, Тамил Наду ва Уттар-Прадеш), 20 та туман, 40 грамм панчаятлар ва 600 та қабул қилувчилар (ҳар биридан 15 та қабул қилувчи) грам панчаята). Шуни таъкидлаш керакки, дастур аҳолининг кам таъминланган қатламлари, шу жумладан "рўйхатдан ўтган қабилалар ва қабилалар" учун мос бўлган вазиятни яхшилаши керак. Тадқиқот шуни кўрсатадики, инсон кунларида улар учун иш билан таъминлаш умумий 375 кишининг 50% дан кўпроғини ташкил этди. Режалаштириш комиссияси томонидан туманлар ва қишлоқ панжалари бўйича ўтказилган тадқиқот маълумотлари ҳозирда тайёрланаётган маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимини ислоҳ қилиш зарурлигини кўрсатади. Бозор ўзгаришлари даврида ҳар доим давлат сиёсатининг муҳим таркибий қисми бўлган ижтимоий ривожланиш дастурлари алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Уларнинг қўлланилиши ҳукуматнинг иқтисодий ислоҳотларнинг соғлиқни сақлашга салбий таъсирини камайтириш ниятида эканлигига кафолат бўлиб хизмат қилди. Ушбу дастурлар ёрдамида ҳал қилинган амалий вазифалар аҳолининг ҳаракат йўналтирилган қисмида амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳақида ижобий тасаввурни шакллантирди. Иш билан бандликни оширишга қаратилган давлат дастурлари 90-йилларнинг бошларида долзарб бўлиб қолди. Шунга қарамай, саккизинчи беш йиллик режада улар тўлиқ бандликка эришиш учун ишлаб чиқариш асосини яратишнинг қўшимча манбаи сифатида кўриб чиқила бошланди. Шу пайтдан бошлаб, бандликни оширишга қаратилган қабул қилинган стратегиянинг муваффақияти ушбу дастурларга бўлган эҳтиёж даражасига қараб белгиланади: "бундай дастурларга (иш билан таъминлашнинг махсус дастурлари муаллифлик эслатмаси) доимий равишда эҳтиёж катта даражада, иш билан таъминлашга йўналтирилган ривожланиш стратегиясининг муваффақиятсизлигини англатади" 79. Дарҳақиқат, 90-йилларнинг ўрталарига келиб, мамлакат иқтисодиёти аста-секин ЯИМнинг юқори суръатларига эриша бошлади, валюта захиралари билан боғлиқ вазият яхшиланди ва инфляция даражаси пасайди. Дастлаб, "М. Сингх ислоҳоти" ҳинд жамиятининг кўплаб муаммоларига жавоб бера олди, аммо бу йўлнинг бошланиши эди. 90-йиллардаги иқтисодий ўзгаришлар, шунингдек, ижтимоий ҳаётдаги бир қатор салбий кўринишларга, хусусан, мулкий ва ижтимоий тенгсизликнинг кучайиши, давлатларнинг ривожланишидаги номутаносибликларнинг кучайишига олиб келди. Йигирманчи асрнинг сўнгги ўн йиллигига Ҳиндистон сиёсий ва иқтисодий характерга эга бўлган ички қарама-қаршиликлар ва қийинчиликларнинг тўпланган юклари билан кирди. Иқтисодий ривожланишнинг аввалги моделининг ўзгариши маъмурий бошқарувдан иқтисодиётни бозор тартибга солувчисига ўтишни белгилади. Бундан буён ишлаб чиқарувчилар нафақат қила оладилар, балки бозор талабларига ҳам эътибор қаратишлари керак. Аммо бозор кучларининг иқтисодиётга ижобий таъсири ҳеч қандай ҳолатда давлат фаолиятининг барча муҳим соҳаларига таъсир эта олмайди. Давлат ривожланишнинг кўплаб муҳим масалаларини ҳал қилишда орқада қола олмайди ва уларни бозор муносабатларига қўймайди. Юзага келган қийинчиликлар ва сиёсий тизимнинг аниқланган камчиликлари ҳақида гапирганда, ташқи таъсир омиллари ҳақида унутмаслик керак. Совет Иттифоқининг парчаланиши - Ҳиндистоннинг асосий геосиёсий иттифоқчиси ва "кафили", дунёдаги социалистик тизимнинг таянчи ва шу билан бирга жаҳон саҳнасида кучлар мувозанатининг ўзгариши мамлакатни глобаллашаётган бозор муносабатлари шароитида жалб қилиш сиёсатини олдиндан белгилаб қўйди80. Ҳиндистонга нисбатан ижтимоий ҳаётнинг энг муҳим икки соҳаси - иқтисодиёт ва сиёсатни бир-биридан алоҳида кўриб чиқиш мумкин эмас. Иқтисодий ўзгаришлар ички даражадаги мавжуд тўсиқларни (саноатни лицензиялаш, давлат сектори учун баъзи саноат 79 80 Юрлов Ф.Н. Индия: опыт реформ и модернизации // Азия и Африка сегодня. – 2006. – №5. – С.2-7. Юрлов Ф.Н. Индия: опыт реформ и модернизации // Азия и Африка сегодня. – 2006. – №5. – С.2-7. тармоқларини захиралаш, нархларни бошқариш ва бир қатор товарларни тақсимлаш), шунингдек ташқи даражада (импортни лицензиялаш, валюта сиёсатининг самарасизлиги, капитал оқимини тартибга солиш ва бошқа) тўсиб қўйишга қаратилган эди. Ҳиндистондаги хорижий компанияларнинг фаолияти). Албатта, бундай гуруҳларни ажратиш жуда схематикдир, чунки ушбу соҳаларнинг ҳар бирида амалга оширилган ўзгаришлар, биронбир тарзда, умумий мақсад ва уларга эришиш имкониятлари билан боғлиқ. Ҳукумат томонидан мамлакат иқтисодиётини инқироздан халос этиш бўйича кўрилаётган чоратадбирлар рақобатбардош бозор иқтисодиёти муҳитини шакллантиришга олиб келди. Аммо 1991 йилдаги иқтисодий ислоҳотларнинг асосий мақсади чуқур илдизларга эга. Биринчидан, ислоҳотларни амалга ошириш мамлакатдаги ижтимоий-сиёсий ва ижтимоийиқтисодий жараёнларга таъсир қилиш даражасининг ўзгаришига олиб келди, бу эса давлат томонидан ҳаддан ташқари назоратдан озод қилинди; иккинчидан, ислоҳот бутун ҳинд жамиятини қамраб олган мувофиқлаштириш алоқаларини кучайтиришга ёрдам берди; учинчидан, ислоҳот марказлашган бошқарув тизимидан самарали ва динамик федерализмга ўтишни белгилади. Биринчи бобга хулоса Шундай қилиб, Ҳиндистон ҳукуматининг сиёсати федерация субъэктларининг ривожланишида юзага келадиган барча номутаносиблик- ларни бартараф этишга қаратилган эди. Ислоҳотнинг мақсади Ҳиндистон иқтисодиётининг салоҳиятини ошириш, унинг ўзини 1980 ва 90-йилларнинг охирларида глобал ривожланиш тенденциялари фонида ўзини пайдо бўладиган диққатга сазовор марказлардан бири сифатида эълон қилишдан иборат эди. Ҳиндистон 1991 йилда бошланган иқтисодий ўзгаришларга албатта тайёр эди, чунки ҳозирги вақтда пайдо бўлган тенденциялар уларни амалга ошириш учун жуда қулай шартшароитларни яратди. Шунга қарамай, мамлакатда нотурғун ҳукуматлар ҳокимият тепасида бўлган даврда ислоҳотлар доимий равишда тўсқинлик қилди. Диалектик нуқтаи назардан, ушбу омилнинг аҳамияти турли йўллар билан изоҳланиши мумкин. Шубҳасиз, Марказдаги партия-сиёсий тузилманинг барқарор эмаслиги ижтимоий-иқтисодий соҳада истиқболли режаларни амалга ошириш учун мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмас. Шу билан бирга, Ҳиндистон иқтисодиётида бўлажак ўзгаришларнинг зарурати ва аҳамияти тўғрисида охирги тушунча мамлакатдаги мураккаб ички сиёсий вазиятни тўғирлади. 1991 йил ўрталаридаги молиявий инқироз иқтисодий ислоҳотларнинг тезлаштирувчиси бўлиб хизмат қилди, унинг моҳияти давлат қўлида асосий тартибга солувчи воситаларни сақлаб, хусусий сектор учун имкониятларни кенгайтиришдан иборат эди. Аммо "М. Сингхнинг ислоҳоти" тўғридан-тўғри иқтисодий асосдан ташқари, "марказий-давлат" муносабатларидаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлган оқлашнинг бошқа жиҳатлари ҳам мавжуд эди. 80-йилларнинг ўрталарида давлат бошқарувининг табиати ўзгара бошлади: "марказий давлат" муносабатларида самарали ҳамкорлик аста-секин жорий этила бошлади. П.В. Нарасимҳа Рао ҳукумати томонидан бошланган иқтисодий ўзгаришлар. 1991 йилда давлат бошқарувини марказсизлаштиришни кучайтиришда муҳим рағбат бўлиб хизмат қилди ва Ҳиндистон Республикаси ривожланиш модели эволюциясининг янги босқичи бошланди. 2 боб. Бирлашнга Фронтнинг вужудга келиши ва унинг мамлакат сиёсий тарихидаги аҳамияти 2.1. Бирлашган фронт бошқаруви ва бир партиявийлик тизимининг инқирози 1996 йил май ойида бўлиб ўтган навбатдаги парламент сайловлари мамлакатда якка партияларнинг Конгрессни бошқариш масаласига нуқта қўйди. У парламентда атиги 141 ўринга ёки 28 фоиз овоз олишга муваффақ бўлди. БЖП парламентдаги энг катта партияга айланди, унинг ихтиёрида 161 депутат мандати мавжуд ва 20,3% овозга эга бўлган. 1996 йил 16 май куни Ҳиндистон Президенти Шанкар Даял Шарма Атал Биҳари Важпаее Бош вазир ва парламентдаги энг катта партия раҳбари сифатида қасамёд қилди. У янги бош вазирга ҳукумат тузишни ва 14 кун ичида парламентдаги кўпчиликнинг ишончини тасдиқлашни топширди. Бироқ, парламентдаги етакчи партия мақомига қарамай, БЖП бошқа партиялар устидан ғалаба қозона олмади. БЖП ўзига хос мафкуравий ва сиёсий яккаланишда давом этди. Ўша пайтдаги БЖП президенти Л.К. Адвани, "бошқа партияларни ҳукуматга киришга таклиф қилганимизга қарамай, ҳеч ким ҳатто БЖП билан яқинлашишни хоҳламади" – деган эди. Шунинг учун БЖПнинг ҳукмрон партия сифатида тақдири олдиндан айтиб бўлмайдиган ҳолатга келди. Буни англаган БЖП раҳбарияти ҳинд президентининг ҳукуматни бошқаришга таклифини қабул қилишдан олдин, бундай қадамнинг мақсадга мувофиқлигини муҳокама қилди. Адвани Вайпейнининг бош вазир сифатида қасамёд қилиши одамлар орасида БЖПнинг обрўсини оширишга ёрдам берди81. БЖП - Шив Сена ҳукумати, рекорд даражада қисқа вақт - 13 кун (1996 йил май - июн) давом ҳокимиятда бўлди ва парламент ишонч овозини ололмаганидан сўнг ҳукуматни шакллантириш имкониятини қўлдан бой берди. Шундан сўнг, партия ўзи учун сайловчилар орасида таъсирга эга бўлган иттифоқчиларни қидира бошлади. Важпайи Ҳиндистон Президентига истеъфога чиқишдан олдин қатъият билан: “Биз қайтиб келамиз. Биз чакравюхага қандай киришни биламиз, аммо ундан қандай қутулишни ҳам биламиз” – деган эди. Важпайи истеъфога чиққандан сўнг, Бирлашган фронт (БФ) коалицион ҳукумати тузилди. Унинг таркибига 14 марказчилар ва сўл, асосан минтақавий партиялар кирди. Улар орасида энг каттаси Жаната Дал эди - парламентдаги 46 ўрин, ҲКП (м) - 32 ўрин ва ҲКП - 9 ўрин. БФ ҳам парламентдаги кўпчиликка эга эмас эди. Конгресс уни ушбу ҳукумат таркибида бўлмасдан қўллаб-қувватлади. Бирлашган фронтда бош вазирликка номзод масаласи фаол муҳокама қилинди. Жанат етакчисига Миллий фронт ҳукуматида собиқ бош вазир В.П. Сингх, айниқса Р. Ганди билан олдинги қарама-қаршилиги сабабли Конгрессни қўллабқувватлашга деярли умид қилмагани учун ўз номзодини қайтариб олди. Кейин Самажвади партияси раҳбари Мулаям Сингх ҲКП (м) раҳбарларидан бири ва Ғарбий Бенгалнинг Чап фронти ҳукуматининг бош вазири Жёти Басуга таклиф қилди. Басу ўзи ҳам бундай таклифга қарши чиқмади. Бироқ, ХКП Марказий Комитети (м) марказий ҳукуматда партиянинг ҳал қилувчи таъсири йўқлиги сабабли уни рад этди. Кейинчалик Басу буни "тарихий хато" деб атади82. Кейин, Жёти Басу Карнатак штатининг бош вазири бўлган Вирго Гудани номзод қилиб кўрсатди, у шу вақтгача сиёсатда миллий даражада бирон бир муҳим рол ўйнамаган эди. 1996 йил 1 июнда Дева Гуда Бош вазир бўлди. Бирлашган фронт ҳукумати иқтисодий ислоҳотларни давом эттирди. Бироқ, уларнинг ижтимоий йўналишини қўллаб-қувватлашга эътибор кучайтирилди. 9-Беш йиллик Режанинг дастлабки ҳужжатларини тайёрлашда (1997 йил апрел - 2002 йил март) бош вазир Д. Гуда асосий мақсад сифатида "иқтисодий ўсиш ва адолатни" таклиф қилди. Ижтимоий соҳа ва инфратузилишга катта сармоялар киритган ҳолда йиллик иқтисодий ўсишни 7% (қишлоқ хўжалигида 4%) га эришиш кўзда 81 82 Advani L.K. My Country. My Life. New Delhi: Rupa and Co., 2008. Jain S.K. Party politics and centre-state relations in India. – New Delhi: Abhinav publications, 1994. – 187 p тутилган эди. "Бозорга йўналтирилган ва кам бошқариладиган иқтисодиёт," - дейди Д. Гуда, "бу давлат жавобгарликдан воз кечишни англатмайди"83. Кейин, 1996 йилда ПФ ҳукумати аёлларга парламентда ва штат қонунчилигидаги 33 фоиз ўринга эга бўлиш учун қонун лойиҳасини тайёрлади. У парламентда таништирилди, бироқ қайта кўриб чиқиш учун комиссияга юборди. Ушбу қонун лойиҳаси барча аёллар ташкилотлари томонидан маъқулланган ва фақат АМҲ Ҳиндистон шароитларига мос келмаслиги ва Ғарбнинг аёлларнинг жамиятдаги ролига тақлид қилишини таъкидлаган84. БФ ҳукумати бир қатор муҳим масалаларда, жумладан терроризм муаммоси ва мамлакатнинг шимоли-шарқидаги маҳаллийчилик кайфиятлари бўйича келишилган ҳаракатлар муаммосига дуч келди. Шу билан бирга, Конгресс раҳбарлигида кескин воқеалар юз берди. Конгресснинг 1996 йилги сайловлардаги мағлубиятига собиқ бош вазир ва партиянинг президенти Нарасимҳа Рао айбдор эди. У ушбу лавозимдан четлатилди ва партиянинг собиқ хазиначиси Ситара Кесри Конгресснинг янги президенти бўлди. 1997 йил апрел ойида у Бош вазир Конгрессни ҳисобга олмаганлиги сабабли Конгресс БФ ҳукуматини қўллабқувватлашдан воз кечаётганини эълон қилди85. Ўша йилнинг 21 апрелида БФ ҳукуматида ташқи ишлар вазири бўлган Индер Кумар Гужрални, бош вазир лавозимига тайинлади. Бироқ, 1997 йил 28-ноябрда Конгресс БФ ҳукуматини яна қўллаб-қувватлаётганини эълон қилди. Бу сафарги, сабаб 1997 йил августда Р. Гандининг ўлдирилишини тергов қилаётган судя Милап Чанд Жейн бошчилигидаги комиссиянинг эълон қилинган дастлабки ҳисоботи эди. Ҳисоботда ДМК партияси 1991 йилда ДМК ҳокимият тепасида бўлганида Тамил Илам Озодлик Йўлбарсларга Тамил Надуда паноҳ топишга имкон берганликда айблади. Конгресс И.К.Гужрални талаб қилди, ҳукуматидан ДМКга тегишли учта вазирни ишдан бўшатди. Бирлашган фронтнинг ҳукумати даврида муҳим воқеалардан бири 1997 йил июл ойида Ҳиндистон Президенти Кочерил Раман Нараянаннинг сайланиши эди. У мамлакат тарихида бу давлатдаги энг юқори лавозимни эгаллаган биринчи Далит эди. Нараянаннинг Ҳиндистон Президенти этиб бир овоздан барча сиёсий партияларнинг вакиллари томонидан парламентнинг иккала палатасида ва барча штатларнинг қонунчилик ассамблеяларида бир овоздан сайланиши, энг аввало, бу кишининг энг юқори ахлоқий, маънавий ва мафкуравий фазилатлари, юксак қобилиятлари ва ажойиб ақл-заковати тан олинганлигидан далолат беради86. Конгресс БФ ҳукуматини қўллаб-қувватлашдан маҳрум қилганидан кейин у истеъфога чиқишга мажбур бўлди. Ҳиндистон Президенти К.Р. Нараянан парламентни тарқатиб юборди ва 1998 йил феврал ойида бўлиб ўтадиган янги парламент сайловлари ўтказилишини эълон қилди. 1998 йил феврал ойида Ҳиндистонда ўтказилган навбатдан ташқари парламент сайловлари мамлакат парламент демократияси асосида барқарор ривожланиб борганлигини яна бир бор тасдиқлади. Сайловлар шуни кўрсатдики, аксарият одамлар демократик сайлов жараёнига ишонишган, ўз хоҳиш-иродасини ифода этишнинг бундай шаклига кўникишган ва танлаш ҳуқуқини қадрлашни ўрганишган. Ушбу сайловлар аввалги сайловлардан икки йил ўтмай, яаъни парламентнинг беш йиллик ваколат муддати тугашидан олдин бўлиб ўтди. БЖП коалиция таркибига кирди. Дастлаб унга турли штатлардан ва турли хил мафкуравий ва сиёсий йўналишдаги ўнга яқин партиялар кирди. Ушбу парламент сайловларида БЖП парламентдаги 182 ўринга (25,4% овоз), Конгрес - 141 ўринга (24,8% овоз) ва Бирлашган фронт партияси атиги 86 ўринга эга бўлди. БЖП ва унинг иттифоқчилари билан 250 депутатлик мандати бор эди, бу ҳукуматни шакллантириш учун етарли эмас эди. 83 The Telegraph. Calcutta, 30.11.1996 The Times of India. 26.10.1996 85 Jain S.K. Party politics and centre-state relations in India. – New Delhi: Abhinav publications, 1994. – 187 p 86 Dubhashi P.R. Critique of Neo-classical Economics // Mainstream weekly. – 2008. – April 26. – Vol. XLVI. – №19; 84 Конгрессдаги муваффақиятсиз сайловлардан сўнг, сайлов кампаниясида қатнашган Сониа Ганди ушбу партиянинг президенти этиб сайланди. Конгресс раҳбарияти яна Неру - Ганди оиласининг аъзоларини ўз сафига жалб қилиб, партиянинг таъсирини тиклашга ҳаракат қилди. Жуда узоқ ва машаққатли музокаралар натижасида БЖП ўзининг сиёсий орбитасида бир қатор сайлов иттифоқчиларини ушлаб туришга муваффақ бўлди. Улар билан бир қатор масалаларда муросага келишди. Бу йўналишда ҳаракат қилишни давом эттирар экан, БЖП Телугу Десам партиясини БФдан “узиб ташлади”, унинг раҳбари Андхра Прадеш штатининг бош вазири бўлган Б. Б. Наиду эди. Телугу Десамдан сайланган 12 депутатдан бири парламентнинг қуйи палатаси спикери бўлди. Бу партия ҳукумат таркибига кирмасдан БЖПни ташқи томондан қўллаб-қувватлашга рози бўлди. БЖП юқори ва обрўли лавозимларни эгаллаши жиҳатдан ҳинд парламентаризми тарихида мисли кўрилмаган натижага эришди. Бундан ташқари, конституцияга мувофиқ парламент аъзолари томонидан тайинланган Англия-Ҳиндистон жамоасининг икки вакили ҳам ҳукуматни қўллабқувватлади. Деярли бир ой давом этган ҳукуматни шакллантириш даврида бирорта ҳам партия - БЖП ҳам, Конгресс ҳам парламентда ҳал қилувчи кўпчилик ўринга эга эмас эди. Шу сабабли, мақсадга эришиш учун ҳар қандай усуллардан фойдаланилган. Миллий Конгрессдан кўра кўпроқ депутатларга эга бўлган БЖП ҳукуматни шакллантириш учун тарихий имкониятни қўлдан чиқармоқчи эмас эди. Натижада у 18 партиядан - Миллий Демократик Алянс (МДА) коалициясини тузишга муваффақ бўлди. 1998 йил март ойининг охирида парламентдаги ҳал қилувчи кураш пайтида 274 депутат БЖП бошчилигидаги МДАга ишонч овозини ёқлаб, 261 киши эса қарши овоз берди. Кейинги ҳафталарда БЖП ҳатто ўз мавқеини бироз кучайтирди ва кейинчалик турли сабабларга кўра сайловлар ўтказилган туманларда яна учта депутатлик мандатини олди. 1998 йилги сайловларда икки энг катта партиялар деярли бир хил овозларга эга бўлишди: Конгресс - 25,4%, БЖП - 25%. Шундай қилиб, улар ўзларининг активларида овозларнинг ярмидан кўпроғига эга бўлишди. Қолган овозлар рекорд миқдордаги партиялар ўртасида тақсимланди - парламентда 38 киши. Барча номзодлар "бир мандатли сайлов округлари" дан кўпчилик тизимига кўра сайланди. БЖП ва Конгрессдан ташқари, 1998 йилда парламентда яна олтита нисбатан катта партиялар мавжуд бўлиб, уларда қуйидаги депутатлар бўлган: ҲКП (м) - 32, Самажвади партияси - 20, Бутун Ҳиндистон Анна ДМК 18, Растрия Жаната (Оталар Халқ партияси) - 17, Телугу десам парти - 12, Самата парти (Тенглик партияси) - 12. Яна еттита партияда олтидан ўнтагача мандатлар, ўн битта партиялар иккитадан бештагача мандатларга эга эди, қолган партияларнинг ҳар бири (ўнтадан ортиқ) биттадан депутат вакилларга эга эди87. Шундай қилиб, 90-йилларда кескин кучайиб кетган Конгресснинг таъсирини сусайтириш тенденцияси кўзга ташлана бошлади. Унинг энг юқори кўрсаткичи сифатида уни оммавий қўллаб-қувватлаши деярли икки баравар камайганлигини кўрсатиш мумкин. Партиялар таъсирининг йўқолиши штатларда, айниқса Уттар-Прадеш, Бихар, Тамил Наду ва Ғарбий Бенгал (умумий аҳолиси 350 миллион кишидан иборат) каби йирик штатларда сезиларли бўлди. 1998 йил апрел ойида Конгресс атиги икки штатда (Мадхя-Прадеш ва Орисса) ҳукуматларга раҳбарлик қилди. Шунга қарамай, Конгресс бутун мамлакат бўйлаб партия ва ҳукумат органларида сиёсий иштирокни сақлаб турадиган ягона партия бўлиб қолди. Ўз навбатида, БЖП ҳам бутун ҳинд партиясининг хусусиятларига эга бўлишни бошлади. Агар илгари унинг таъсири асосан шимолий штатлар билан чегараланган бўлса, 1998 йилги сайловлардан кейин бу асосан маҳаллий партиялар билан иттифоқ туфайли - жанубда (Карнатак штатида) ва Шарқда (Орисса штати) сезиларли даражада иштирок этишни таъминлади. Бироқ, БЖП ҳали ҳам сўзнинг асл маъносида ҳиндистонликларнинг партиясига айланмаган. 87 The Hindustan Times. 03.04.1998 он-лайн А.Б. Важпайи парламентда ишонч овозини олгандан сўнг дарҳол Бош вазир сифатида ҳукуматнинг дастури барча коалицион партияларнинг коллектив қарорлари натижаси эканлигини айтди. "Консенсус ҳукуматнинг кейинги барча ҳаракатларига мантра бўлиши керак" деди. Бироқ, муросага эришиш коалиция аъзоларидан бирининг заифлиги ёки мажбурлашининг белгиси эмас. "Бу Ҳиндистоннинг хилма-хил плюралистик сиёсати воқелигига асосланади", деди Бош вазир88. Коалиция ҳукуматининг раҳбари, 71 ёшли А.Б. Вайпэ БЖПнинг таниқли раҳбарларидан бири, миллий миқёсдаги йирик шахс, сиёсий фаолиятда катта тажрибага эга бўлган раҳбар эди. У 1950-йилларда партиянинг асосчиларидан бири эди, у АМҲда фаол иш олиб борди Миллат ихтиёрий вазирлар иттифоқи, бу моҳиятан БЖПнинг асосий мафкуравий ва ташкилий асосидир. 70-йилларнинг охирларида Важпэ, ўз партиясининг вакили сифатида ташқи ишлар вазири сифатида Жанат партиясининг коалицион ҳукумат аъзоси бўлган эди89. Шундай қилиб, 1998 йилда Ҳиндистонда партиялар коалицияси ҳокимиятга келди, унинг сиёсий шахсини асосан БЖП белгилади. БЖП раҳбарларининг сўзларига кўра, партиянинг муваффақияти асосан Аёдхиядаги Рама ибодатхонасини "тиклаш" ҳаракати билан боғлиқ эди. "Биз ушбу ҳаракатга қўшилдик, - деб ёзди Вайпай," Лорд Рама бизнинг маданий миллатимизни акс эттиради. Ушбу ҳаракат ёрдамида биз миллионлаб ҳиндларнинг илгари бостирилган истакларидан халос бўлдик ва уларнинг миллатчи турткиларини давлатимизни қуриш томон йўналтирдик. Агар бу Рама феъл-атвор идеалига эга бўлса, Рама Ражя (Рама штати) ҳукумат идеалини ифода этишини бу ҳаракат шахсан исботлади "90. БДП ва унинг иттифоқчиларининг ҳокимиятга келиши ва уларнинг биринчи баёнотлари мухолифатнинг, айниқса Конгресс ва Бирлашган фронт партияларининг кескин танқидларига сабаб бўлди. Улар БЖП ўз-ўзидан эмас, балки АМҲ томонидан "масофадан бошқариш" орқали ҳаракат қилишидан хавотирда эдилар, бу сиёсат ва жамоат ҳаётида секуляризмнинг йўқолишига ва пировардида теократик ҳинд давлатининг яратилишига олиб келиши мумкин эди. А.Б. Важпаее ва партия раиси Л.К. Адвани бундай айбловларни қатъиян рад этди, аммо улар АМҲ билан алоқаларини тасдиқладилар. Л.К. Адвани 14 ёшидан бери ушбу ташкилотга аъзо бўлганлигини ва эълон қилинган БЖПни сайловлар пайтида бир қатор муаммоларни ҳал қилиш усулларидан воз кечмоқчи эмаслигини айтди. Буларга қуйидагилар киради: ягона фуқаролик кодексини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш (оила, никоҳ ва мерос масалалари бўйича); Ҳиндистон Конституциясининг парламентнинг Жамму ва Кашмир учун қонун чиқариш ҳуқуқини чеклашни назарда тутувчи 370-моддасини бекор қилиш; ва Аёдхяда Рама ибодатхонасининг қурилиши91. Бу муаммоларнинг барчаси асосий нарса - Ҳиндистонда аҳолининг 13% дан кўпроғини ташкил этувчи мусулмон озчиликка нисбатан муносабат билан боғлиқ эди. Ҳиндистон мусулмонлари одатда никоҳ муносабатлари ва мерос масалаларида хусусий мусулмон қонунларига амал қилишган. Гарчи Бирлашган Фуқаролик Кодексининг қабул қилиниши Ҳиндистон Конституциясининг 44-моддасида кўзда тутилган бўлса-да, улар бу уларнинг жамиятларининг ижтимоий пойдеворларини йўқ қилишга ва ўзига хосликни йўқотишига олиб келиши мумкинлигидан қўрқишган. Конституциянинг 370-моддасини бекор қилишга келсак, бу Ҳиндистоннинг бошқа штатлари билан таққослаганда, асосан мусулмон аҳолиси бўлган Жамму ва Кашмир штатини махсус ҳуқуқларидан маҳрум қилишни англатади. Буни мусулмонлар, Ҳиндистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги мавқеига путур этказиш истаги сифатида кўрдилар. БЖПнинг масжид ўрнида Рама ибодатхонасини қуриш нияти тўғрисидаги баёноти, шунингдек, мусулмон озчиликни заифлаштириш орқали ҳиндуизмни кучайтиришнинг умумий сценарийига мос келади. Буларнинг барчаси, кўпчилик 88 The Hindu. 29.03.1998. он-лайн Юрлов Ф. Индия. Зигзаги коалиционной политики // Азия и Африка сегодня, 1999, № 8, с. 16–21. 90 The Hindu. 01.04.1998. Он-лайн 91 The Hindu. 01.04.1998 Он-лайн. 89 кузатувчиларнинг фикрига кўра, Ҳиндистоннинг кўп конфессияли давлатида ижтимоий ҳаётнинг асосий принципларидан бири бўлган синаб кўрилган ва секуляризм сиёсатига зарар этказиши мумкин. БЖП ва унинг ҳукуматдаги иттифоқчилари ўзлари ишлаб чиққан миллий дастур асосида ҳаракат қилдилар, бу дастур кўп жиҳатдан БЖП сайлов манифестига ўхшаш эди, аммо юқорида айтиб ўтилган учта мунозарали масалаларни ҳисобга олмаган ҳолда. "Мен аминман", деди АБ. Вайпаее 1998 йилдаги сайлов кампаниясида - Ҳиндистон келгуси мингйилликка бошини баланд, кучли ва гуллаб-яшнаган, ўтмишидан фахрланадиган ва ўз келажагига ишонадиган, давлатлар ҳамжамиятининг етакчи аъзоси сифатида киришига. Ушбу мақсадларга эришиш учун биз ташқи ҳукмронликдан қутулган мантрани - муросасиз миллатчиликни қўллашимиз керак; миллатчилик, диний ғайрат билан чегарадош ... миллатчилик, давлатимизни ҳамма нарсадан устун қўйишдир»92. Ҳукумат 1991 йилда бошланган ислоҳотлар жараёни давом этишини айтди, аммо "ислоҳотларнинг ўзи ҳам ислоҳ қилинади". Бундай жараённинг ўзига хос хусусияти миллий ресурслардан фойдаланишга "жиддий эътибор" бўлиши керак, бу эса иқтисодий ўсишни иш ўринларининг кўпайиши ва ишсизликни тугатиш билан ўлчаниши керак. БЖП раҳбарларининг таъкидлашича, ҳиндийлар ўз меҳнати билан замонавий ва гуллабяшнайдиган Ҳиндистонни барпо этишларига ишонишлари керак. Вайпайи Ҳиндистон ўз муаммоларини мустақил ҳал қилиши мумкинлигини таъкидлади. Убой табиий ресурсларга эга мамлакат, кучли техник ходимларга, фан ва техникада катта ютуқларга эга. Аммо буларнинг барчаси, Ҳиндистоннинг изоляция сиёсатини олиб бориши ва ўзига хос оролга айланиши ёки янги ғоялар, янги технологиялар ва хорижий инвестицияларнинг кириб келишини тақиқлашини англатмайди. Давлат дастурида иқтисодиётнинг муҳим тармоқларига, айниқса инфратузилма ва энергетикага хорижий инвестицияларни йўналтириш кўзда тутилган. Дастур протекционизмнинг маълум даражасини ўз ичига олди. Ҳукумат глобализация таҳдидларига тайёрланиш учун ҳинд саноатига вақт ва ҳар томонлама ёрдам керак бўлади деб тахмин қилди. Бундан ташқари, яқинда маҳаллий тадбиркорлар хавфсиз бозорнинг бир қисми сифатида ҳаракат қилишди. Давлат ижтимоий соҳада - соғлиқни сақлаш, таълим, уйжой қуриш, аҳолини озиқ-овқат ва ичимлик суви билан таъминлашда муҳим рол ўйнаши керак. Шу билан бирга, ҳукумат иқтисодиётни давлат назоратидан озод қилиш тарафдори эди. Ҳукумат Ҳиндистонда 2000 йилгача бир миллиард кишига етиши керак бўлган аҳолининг кўпайиши муаммосини бир қатор чора-тадбирлар ёрдамида ҳал қилишни режалаштирди: туғилишни чеклаш бўйича кампаниялар орқали ва иккала болани тавсия этилган даражасида туғилишнинг рағбатлантирувчи ва чекловчи чораларини жорий этиш орқали. Ҳатто икки фарзанддан кўп бўлганларга давлат муассасаларида ишлашни тақиқловчи қонун қабул қилиш масаласи ҳам кўтарилди. Ҳукумат "барча динларга тенг ҳуқуқлилик асосида муомалада бўлиш", озчиликларнинг ривожланишига эътибор бериш дастурини эълон қилди (шу йўл билан мусулмонлар ҳам муҳокама қилинди). БЖП "бу каста, дин ва жинсдан қатъи назар, ҳар бир киши ўз ўрнига эга бўладиган жамиятни яратишга ишонади" - деб таъкидланган. Бунда ватанпарварлик ғояларини тарғиб қилиш алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга, "демократик социализм" ғоялари танқид қилинди: "Бизнинг озодлигимиз жангчиларини илҳомлантирган, уларни Ватан учун буюк қурбонликлар қилишга ундаган миллатчилик руҳи Неру Ҳиндистон мустақиллигининг дастлабки ўн йилликларида эришган муросага бостирилиши керак эди. Аммо миллатчиликни ташқи мафкуралар ёки сохта мафкуралар йўқ қила олмайди.” Ҳукумат дастурида, шунингдек, мустақил ривожланиш йўлидаги ўзгаришларни акс эттириш учун мамлакат Конституциясини қайта кўриб чиқиш, озиқ- 92 Frontline. August 9–22, 1997. Он-лайн овқат хавфсизлигини таъминлаш, Ижтимоий адолат миллий хартиясини тайёрлаш ва бошқа қатор нарсалар киритилган93. БЖП бошчилигидаги ҳукумат атиги бир йилдан кўпроқ вақт давомида ҳокимиятни сақлаб қолди. Қисқа вақт ичида мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётида муҳим бир нарса қилиш қийин эди. Аммо ҳокимиятга келганидан кейин бир ярим ой ўтгач, у 1998 йил май ойида Ҳиндистонда ҳам, ундан ташқарида ҳам катта резонансга сабаб бўлган ядровий синовларни ўтказди. 1999 йил 14 апрелда Тамил Наду минтақавий партияси, ВИАДМК, Жаялалита бошчилигидаги Миллий Демократик Иттифоқ ҳукуматини қўллаб-қувватлади. Ҳиндистон Президенти К.Р. Нараянан Бош вазир Вайпайидан парламентда МДА уч кун ичида кўпчиликка эга гуруҳ эканлигини тасдиқлашни сўради. Яширин овоз беришда МДА ҳукумати оппозициядан (269 ва 270) камроқ овоз олган ҳолда мағлубиятга учради. Миллий Конгресс президенти Соня Гандининг айтишича, унинг партияси коалицион ҳукумат тузади. Бироқ Конгресс камида 272 депутатнинг кўпчилик овозини ололмади. Бу Самажвади партияси лидери, парламентда 20 депутатга эга бўлган Мулаям Сингх Ядав Соня Гандини қўллаб-қувватламасликка қарор қилганлиги сабабли рўй берди. У буни шахсан овоз беришдан олдин, Адвани бир шарт қўйди: БЖП яна ҳукумат тузишга уринмайди, балки янги парламент сайловларига боради. Ва шундай бўлди. Ядав Ҳиндистон Президентига хат юборди. Яна икки партия - "Олдинга" блоки ва "Инқилобий социалист" ҳам Конгрессни қўллаб-қувватлашдан бош тортдилар. Матбуот анжуманида Ядав, унинг партияси Соня Ганди бошчилигидаги озчилик ҳукуматига ёрдам беришдан бош тортиб, мамлакатни "ташқи куч" дан халос қилганини айтди. Мухбирнинг Соня Гандига қаршилиги, унинг италиялик эканлиги билан боғлиқми, деган саволга Ядав, унинг партияси Ҳиндистоннинг асосий лавозимлари - президент, вицепрезидент, бош вазир ва парламентнинг қуйи палатаси спикери – уларнинг барчаси чет элликлар томонидан эгалланиши керак эмас деб ҳисоблайди94. 1999 йил 23 апрелда Сониа Ганди Ҳиндистон Президентига атиги 233 депутат рўйхатини тақдим этди. Президент унга ҳукумат тузиш учун яна икки кун вақт берди. 25 апрелда С. Ганди президентга депутатларнинг зарур ёрдамига эга эмаслигини маълум қилди. Бироқ, у Конгресс учинчи жабҳанинг ҳукуматини қўллаб-қувватламаслигини билдирди. Натижада, Ҳиндистон Президенти, Бош вазир Вайпайи билан суҳбатдан сўнг, МДА ҳукуматидан парламентни тарқатиб юбориш бўйича тавсиялар олди. Бу 1999 йил 26 апрелда амалга оширилди. Шунингдек, навбатдан ташқари парламент сайловлари 1999 йил сентябр октябр ойларида ўтказилиши эълон қилинди95. 2.2. М. Сингҳнинг ижтимоий ислоҳотлари ва уларнинг натижалари Йигирманчи асрнинг 80-90 йиллари чегараси Ҳиндистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида янги ҳодисаларга йўл очиб берди. Мустақиллик йилларида шаклланган, марказчиликка мойил бўлган давлат бошқаруви тури, марказ ва штатлар ўртасидаги самарали таъсирга халақит бера бошлади. Турли маъмурий тўсиқлар ва давлат томонидан қатъий назорат қилинадиган сиёсат иқтисодиётни ташқи ва ички салбий омиллар таъсирига солиб қўйди натижада, мамлакатни ўзгартириш дастурларини амалга оширишда жиддий тўсиқлар пайдо бўлди. 1984 йил охиридан, И. Гандининг фожиали ўлимидан сўнг, 1989 йилгача Ҳиндистон миллий конгрессининг ҳукмрон партиясини бошқарган Ражив Ганди бош вазир лавозимини эгаллади. Унинг ҳукумати томонидан белгилаб берилган мамлакатнинг ривожланиш стратегияси янги аср бошига қадар барча фуқароларининг фаровонлиги ва муносиб ҳаётини таъминлашга қодир кучли, технологик жиҳатдан ривожланган ва рақобатбардош дунё 93 Frontline. August 9–22, 1997. The Times of India. 06.05.1999. Он-лайн 95 The Indian Express. 27.04.1999. Он-лайн 94 империясини барпо этиш зарурлиги ҳақидаги тезисга асосланди. Гандининг иқтисодий ва сиёсий йўналиши "21-асрга ўтиш / сакраш" га ишонч ҳосил қилиш учун барча шакл ва кўринишларда орқада қолишни енгишга қаратилган эди. Ушбу даврда давлат сектори корхоналари ўртасида рақобат элементларини жорий этишга, уларнинг ташаббуслари ва мустақиллигини қўллаб-қувватлашга уринишлар қилинди. Бироқ, ҳукуматнинг ушбу чора-тадбирлари асосий мақсадга - иқтисодий ўсишни жадал ривожлантириш учун шароит яратишга олиб келмади. Давлат бошқарувидаги вужудга келган инқироз муаммоси газета нашрларида ва ҳинд экспертлар жамоатчилиги вакилларининг чиқишларида маълум даражада шубҳа билан, 1989 йилдаги парламент сайловлари фонида ҲМК партиясининг сиёсий тақдири мумкин бўлган вариантлари ҳақида фикр юритди. 1989 йилдан 1991 йилгача бўлган қисқа муддатда икки хил "озчилик ҳукуматлари" ҳокимиятда эди, уларнинг ҳар бири коалицияни тузишда асосий сиёсий кучларнинг ёрдамига таянар эди - Бҳаратия Жаната Партияси (БЖП), Бирлашган Ҳиндистон партияси, Ҳиндистон Коммунистик партияси (марксист) ва ҲМП (И). 1989 йилда В.П. Сингх бошчилигидаги Миллий фронт коалициясининг ҳокимиятга келиши асосан федерал даражада МКнинг мутлақ ҳукмронлик қилиш даврига якун ясади. Ушбу партиянинг таъсирини камайтириш жараёни давлат даражасида бошланди ва 80йилларнинг охирида марказга етиб келди. Юзага келган силжишлар мамлакат мустақилликка эришгач, демократик ривожланишнинг табиий йўналиши билан боғлиқ эди. Мафкуравий бирликнинг йўқлиги ва тузилган алянсларнинг етарлича сиёсий оғирлиги "озчиликлар ҳукуматлари" кучайиб бораётган иқтисодиётдаги рецессияни енгишга, шунингдек жамиятдаги ижтимоий кескинликни камайтиришга имкон бермади 96. 1991 йилги фавқулодда умумий парламент сайловлари Ҳиндистоннинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ривожланиши учун катта аҳамиятга эга эди. Мамлакат аҳолисининг сиёсий онгида инқироз ҳодисаларини енгиб ўтиш учун шошилинч ва чуқур ўзгаришларнинг зарурлиги ғояси қатъият билан илдиз отди. Сайлов пойгаси бошланишида, қасос олиш учун ҲМК стратегияси жуда аниқ ва пухта ўйланган эди. Мамлакатдаги беқарор вазият фонида Ражив Гандининг шахсий фазилатларига умид боғланди, у одамлар назарида партия ва давлат бирлигининг рамзи бўлиб қолиши керак эди. Маълумки, Ганди маслаҳатчилари унга сайловчилар билан учрашувларни катта митингларда эмас, балки кичикроқ аудитория учун мўлжалланган тадбирларда, у ерда муваффақиятга эришиш имконияти юқори бўлган жойда ўтказишни тавсия қилишган97. Ражив Гандининг сайлов кампаниясида ўлдирилиши бутун ҳинд халқи учун яна бир жиддий зарба бўлди. Сайлов муддати июн ўрталарига қадар қолдирилди. 1991 йилдаги парламент сайловларида аҳолининг 56,7% иштирок этди98. Натижалар қуйидагича эди: ҲМК 232 ўринга (36,26% овоз) эга бўлди, унинг асосий рақиби БЖП, 20,11 фоиз овоз билан 120 депутатлик ўрнига эга бўлди. Бу БЖПнинг шубҳасиз муваффақияти эди ва бу партиянинг мамлакат сиёсий ҳаётидаги роли ортиб бораётганлигидан далолат беради. Шу билан бирга, 59 ўрин (11,84% овоз) Жаната партияси томонидан кафолатланган 99. Сайлов натижалари бир партиядан иборат Маҳкамани шакллантириш учун талаб қилинган овозларнинг ҲМК тўпламини ололмади. Шунга қарамай, сиёсий тадбирларда минтақавий иштирокчиларнинг қўшимча кўмаги билан партиянинг саъй-ҳаракатлари янги сайланган 96 Dubhashi P.R. Critique of Neo-classical Economics // Mainstream weekly. – 2008. – April 26. – Vol. XLVI. – №19; Badhwar I., Chawla P. Congress (I): Rising Expectations. India Today, 1991. Available at: http://indiatoday.intoday.in/story/congressi-in-upbeat-mood-due-to-its-do-or-die-approach/1/318246.html (04.08.2016). 98 Once upon a Poll: Tenth Lok Sabha Elections (1991). The Indian Express, 2014. Available at: http://indianexpress.com/article/ india/politics/once-upon-a-poll-tenth-lok-sabha-elections‑1991/ ( 26.08.2016). 99 Statistical Report on General Elections, 1991 to the Tenth Lok Sabha. Vol. I. (National and State Abstracts & Detailed Results). Election Commission of India, 1992. Available at: http://eci.nic.in/eci_main/StatisticalReports/LS_1991/VOL_I_91.pdf (22.01.2016). 97 лидер П.В. Нарасимҳа Рао ҳукуматни яратиш учун муваффақиятли бўлди. 1991 йил 21 июнда Нарасимҳа Рао Бош вазир сифатида қасамёд қабул қилди1 "Озчиликлар ҳукумати" ҳокимият тепасига қайтганига қарамай, у бутун ваколат муддатини узайтирди ва муҳим иқтисодий ўзгаришларни амалга оширди. Коалициянинг марказида ҳинд миллий конгресси каби тажрибали сиёсий ўйинчи борлиги муҳим рол ўйнади. Ислоҳот йилларида доктор Манмохан Сингх бошчилигидаги молия бўлимининг аҳамияти сезиларли даражада ошди. Кейинчалик, профессионал иқтисодчи ва сиёсатчи М.Сингхнинг сиймоси (1982–1985 йилларда - Ҳиндистон захира банкининг менежери, 1985–1987 йилларда - Режалаштириш комиссияси раисининг ўринбосари) ислоҳотлар билан чамбарчас боғлиқ бўлди. Парламентга тақдим этилган 1991/1992 молия йилига мўлжалланган бюджет лойиҳасида ҳукумат томонидан иқтисодиётда бозор тамойилларини кенгайтириш мақсадларига мувофиқ амалга оширилиши лозим бўлган устувор чоратадбирлар белгиланди. Янги саноат сиёсатига мувофиқ деярли барча тармоқларда лицензиялаш бекор қилинди. Режалаштириш ҳужжатлари ва Вазирлар Маҳкамасининг ҳисоботлари шуни кўрсатадики, илгари қўлланилган бошқариш ва тартибга солиш усуллари ўша даврнинг ижтимоийсиёсий аҳволига боғлиқ эди ва шунинг учун амалий фойдаларга эга эди, аммо замонавий воқеликда улар ўзларидан анча олдинроқ яшашган. "Жавоҳарлал Неру даври" да пайдо бўлган Ҳиндистон давлатининг иқтисодий ривожланиш модели икки секторининг - давлат ва хусусийликнинг мавжудлигини назарда тутади ва биринчисининг вазифаси иккинчисини бостириш эмас, балки иккинчисининг ривожланишини рағбатлантиришдир деган тўхтамга келинди. Иккала тармоқнинг ҳамжиҳатлиги Ҳиндистон Республикасида деярли қирқ йил давомида шаклланган иқтисодий ташкилот шаклини тавсифлаш учун "аралаш иқтисодиёт" атамасидан фойдаланишга асос беради. 1969 йил декабр ойида Правда газетаси журналистларининг иқтисодий сиёсат моҳиятига оид саволларига жавоб берар экан, Бош вазир Индира Ганди "аралаш иқтисодиёт" асослари ва тамойилларини тушунтирди. Ушбу модел “миллий иқтисодиётда ҳам давлат, ҳам хусусий сектор, айниқса кичик ва ўрта бизнес учун жой бўлиши кераклигини англатади.”100 Давлат секторига махсус вазифа юклатилган эди: катта маблағлар ва инвестицияларни талаб қиладиган, маълум хатарларни ўз ичига олган ва миллий иқтисодиётнинг асосини яратиш жараёнида саноатлаштиришнинг ядроси бўлган соҳаларни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш. Бироқ, мамлакат иқтисодиёти мустаҳкамланиб, капиталистик йўлга қадам қўйган сари, давлат секторининг ўрни қайта кўриб чиқила бошлади. 80-йилларнинг ўрталарида ҳукумат таниқли иқтисодчи Аржун Сенгупта бошчилигида давлат сектори корхоналари учун олиб борилаётган сиёсат самарадорлигини баҳолаш учун махсус комиссия тузди. Олинган тавсиялар асосида амалдаги институционал механизмлардан фойдаланиш доирасида давлат корхоналари ишининг самарадорлиги ва сифатини оширишга қаратилган "англашув меморандумлари" (англашув меморандумлари) ни имзолаш амалиёти жорий этилди. 90-йилларнинг бошларида давлат сектори чекланган маблағ ва манбалар муаммосига дуч келди. Бу шуни англатадики, у энди олдидаги асосий вазифаларни яъни ўсиш ва тараққиётга кўмаклашиш, ички ресурсларни жалб қилиш ва капитал тўплашга кўмаклашиш кабиларни бажара олмаяпти. 1991 йилда Ҳиндистонда иқтисодий вазиятни тиклаш ва яхшилаш бўйича асосий чоратадбирлар амалга оширилгандан сўнг, давлат сектори миллий хавфсизлик манфаатлари нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга бўлган захираланган олтита секторни сақлаб қолди. Иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки концепциясига мувофиқ эълон қилинган давлат секторининг мустақиллиги унинг фаолияти аста-секин камайиб бориши ва тартибга солинмаслигида намоён бўлди. Шу билан бирга, янги саноат ислоҳотининг муҳим таркибий Ганди И. Статьи, речи, интервью. Москва, Наука, 1975. 432 с. [Gandi I. Stat’i, rechi, interv’yu [Articles, Speeches,Interviews]. Moscow, Nauka Publ., 1975. 432 p.] 100 қисми - деярли барча тармоқларда лицензияни бекор қилиш (стратегикларидан ташқари) бир марталик ҳаракат эмас, балки босқичма-босқич амалга оширилди. 1991-1992 йилларда ўтказилган иқтисодий тадқиқотлар шуни таъкидладики, «давлат секторининг эътиборини стратегик, юқори технологияли ва асосий инфратузилма тармоқларига қаратамиз. Ҳукумат, шунингдек, давлат секторидаги корхоналар акциялари пакетининг бир қисмини ўзаро фондларга, молиявий институтларга, кенг жамоатчиликка ва ишчиларга таклиф қилиш ниятини билдирди ».101 1991 йилдаги инқирознинг оқибатларини бартараф этиш учун амалга оширилган ишларга юқори баҳо бериб, мамлакат раҳбарияти иқтисодий ислоҳотларнинг мақсадларини шакллантириш ва келажакда уларга эришиш учун тўпланган иш тажрибасидан фойдаланиш зарурлигини таъкидлади. Ҳиндистон Республикасининг иқтисодий стратегияси дастлаб режалаштириш тамойилларига асосланган эди, шунинг учун либерал ислоҳотлар жараёнида режалаштириш воситаларининг ролини қайта кўриб чиқиш зарур эди. Либерал иқтисодий ислоҳотларни бошлаб, П.В.Нарасимҳа Рао ҳукумати. ижтимоий соҳани тартибга солишда бозор механизмларини жорий этиш жамиятнинг табақаланишини кучайтириши мумкинлигини тушунди. Шу сабабли, 1960 йилларнинг охирида шаклланган "ижтимоий тараққиётга йўналтирилган ўсиш" таърифи ислоҳотлар йилларида ўзининг амалий аҳамиятини сақлаб қолди. Кўп жиҳатдан, ҳукумат ижтимоий давлат ғояси ва қадриятларига содиқлигидан воз кечмаганлиги ва жамиятда уйғунликни таъминлашга интилганлиги сабабли, либерал ўзгаришлар босқичма-босқич амалга оширилди. Иқтисодий ўсишни аҳолининг кам таъминланган қатламларининг турмуш даражаси яхшиланиши керак эди. Қашшоқликка қарши курашда иқтисодиётнинг бандлик салоҳияти юқори бўлган тармоқларини ривожлантириш таклиф қилинди. Расмий маълумотларга кўра, 1973-1974 йилларда қашшоқлик даражасидан паст бўлган одамлар 54,9% дан камайган бўлса 1993-1994 йилларда 36% гача камайди102. Аммо, мутлақ нуқтаи назардан, фарқ унчалик кўринмади: 1973-1974 йилларда йилларда 320 миллион одам қашшоқлик чегарасидан пастроқда яшаган бўлса 1993-1994 йилларда уларнинг сони 321 миллион кишини ташкил қилди. Иқтисодиётни эркинлаштириш бошланганидан йигирма йил ўтгач, Mainstream Weekly газетаси 1990-йилларда олиб борилган сиёсат натижаларини ўзига ҳос баҳолайди: "Тўғри, иқтисодий ислоҳотлар ўзининг афзалликларига эга эди - ўрта синф истеъмолчисининг ҳаёти сезиларли даражада яхшиланди, валюта захиралари ўсди, бизнинг ялпи ички маҳсулотимиз ўтмиш даражаси билан таққосланмайдиган даражага кўтарилди. Бироқ, камбағаллар янада қашшоқлашдилар. Ривожланиш яхлит бўлиши ва жамиятнинг барча соҳаларини қамраб олиши керак»103. Дарҳақиқат, бундай мутаносиб ривожланиш Ҳиндистон иқтисодиётини муваффақиятли модернизация қилишнинг кўрсаткичи бўлади. Бу йилларда ўрта синф сиёсий ҳаётдаги мавқеини сезиларли даражада мустаҳкамлади ва либерал ислоҳотларнинг асосий фойдаларидан бири бўлди. Ҳиндистонда унинг кўплиги тўғрисидаги сўнгги маълумотлар, "ўрта синф" тушунчасини ва унинг ўта ҳетерожен таркибини талқин қилишда фарқлар туфайли жуда катта фарқ қилади. Аммо ҳар ҳолда, унинг аҳоли сонидаги улуши ўсиши шубҳасиздир. Ўрта синф, шубҳасиз, иқтисодий тараққиёт ва ички бозорни ривожланишида ҳаракатлантирувчи кучдир. Бироқ, унинг аҳамияти соф иқтисодий рол билан чекланмайди. Ўрта синф ҳар қандай демократик давлатнинг барча институтлари таянадиган ижтимоийсиёсий пойдевор вазифасини ҳам бажаради. Узоқ давом этган ва қизғин мунозаралар натижасида мустақилликка эришгандан сўнг Ҳиндистон Республикаси мамлакатнинг сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий интеграцияси 101 Economic Survey 1991–1992 B. Chapter 6. Industry. Available at: http://indiabudget.nic.in/es1991– 92_B/esmain.htm (accessed04.08.2016). 102 9th Five Year Plan. Vol. 2. Chapter 2. Poverty Alleviation in Rural India: Programmes and Strategy. Available at: http://planningcommission.nic.in/plans/planrel/fiveyr/9th/vol2/v2c2–1.htm ( 14.06.2016). 103 Roy Protiti. Economic Reforms in India: Is There a Political Consensus? Mainstream Weekly, 2009, August 31, vol. XLVII,no. 37. Available at: http://www.mainstreamweekly.net/article1594.html (accessed 05.11.2014). императорлари талаб қиладиган федерал-маъмурий тузилманинг федерал шаклини танлади. Шуни таъкидлаш керакки, ўзига хос "марказ - шатат" муносабатларининг асослари "Монтагея - Челмсфорд ислоҳоти" (1919) ва "Ҳиндистон ҳукумати тўғрисидаги қонун" (1935) қабул қилинган Британия мустамлакачилик даврига бориб тақалади. Ҳиндистон Республикаси дастлаб кучли сиёсий маркази бўлган федерация сифатида ривожланди. Бундай бошқарув шаклини танлаш ўсиб бораётган сантрифüж тенденцияларига ва ёш ва мўрт мустақил мамлакатнинг "Балканизация104" хавфига қарши туриш зарурлиги билан изоҳланди. Бу даврда Ҳиндистон ҳукуматида унитар принциплар устунлик қилди. 1991 йилда мамлакатни қамраб олган иқтисодий инқироз сиёсий кун тартибига давлатларнинг бошқарув ва режалаштиришдаги ролини кучайтириш тенденциясини олиб келди. Бугунги кунда Ҳиндистонда 29 та штатлар ва 7 та иттифоқ ҳудудлари жойлашган бўлиб, ҳудуди ва аҳолиси, шунингдек маданий, тил ва тник таркибига кўра фарқланади. Уларнинг ўзаро таъсири федерал ва маҳаллий манфаатларнинг уйғунлиги билан органик равишда таъминланади. Ҳиндистонда юз бераётган сиёсий жараёнларга сайловолди ташвиқотлари даврида устувор бўлган маҳаллий сиёсий (минтақавий) омиллар алоҳида таъсир кўрсатади. Ислоҳотлардан кейинги 25 йил ичида давлат даражасида сиёсий автономиянинг сезиларли кенгайиши яққол намоён бўлди, бу минтақавий партияларнинг сони ва сифат жиҳатидан ўсиб боришида ўз аксини топди. Шу билан бирга, 90-йилларнинг ўрталарида марказда кенг коалицияларни шакллантириш жараёни ўсиб бориши фонида минтақалардаги партия кучларининг роли кучайтирилди. Партия-сиёсий муҳитдаги кучлар алмашишидаги ўзгаришлар барча партиялардаги сайловларда умуммиллий партиялар минтақалардан ёрдам олишга мажбур бўлишига олиб келди. Коалиция Ҳиндистон сиёсий ҳаётининг этакчи қисмига айланиб бормоқда, чунки блокнинг яратилиши минтақавий партияларга ўзларини мавжуд ва ташаббускор ташкилотлар деб эълон қилишларига имкон берди. Натижада бундай ҳамкорлик иккала томон учун ҳам фойдали бўлди. 90-йилларнинг бошларига келиб коалицион ҳукуматлар тузишда давлат даражасида маълум тажриба тўпланган, кейинчалик у федерал даражага ўтказилди. Штатлардаги сайловлар омманинг кенгроқ иштироки билан ўтди, бу эса сўнгги йилларда минтақавий ўзига хослик кучайиб бораётганидан далолат беради. Штат аҳолиси учун маҳаллий ҳокимият сайловлари миллий сайлов каби муҳимдир. Олдинги ислоҳотлар натижасида ҳар қандай яхшиланишни сезмаган ҳинд жамиятининг ижтимоий қатламлари ҳар доим сиёсий ҳокимият томонидан кутилаётган юқори натижаларга эга. Ушбу омил ижтимоий-сиёсий фаолият балансининг давлатлар йўналиши бўйича кейинги силжиши шароитида сиёсий тизимга, шу жумладан “марказ - давлат” муносабатларига қўшимча юк яратади105. Ҳиндистон федерал тузилмаларининг мослашувчанлиги бизга ҳукуматнинг асосий принципларини амалга ошириш механизмларини доимий равишда такомиллаштиришга ва зарурий муросани таъминлайдиган эчимларни топишга имкон беради. 80-йилларнинг ўрталаридан бошлаб федерал ва маҳаллий ҳокимиятлар ўртасидаги ҳамкорликни босқичмабосқич кенгайтириш тенденцияси мавжуд. 1991 йилда Нарасимҳа Рао ҳукумати томонидан бошланган иқтисодий ўзгаришлар ушбу жараёнларга ёрдам берди ва ҳокимиятни марказсизлаштиришга олиб келди. Ҳиндистон Республикасида маҳаллий ҳокимият даражаси шаҳарларда қишлоқ ва муниципалитетларда панчаяти раж тизими билан ифодаланади. Конституциянинг 40-моддасига мувофиқ, мамлакатни ривожлантириш стратегиясида қишлоқ панчаятларининг ҳам қатнашиши кўзда тутилган, аммо амалда улар тўлиқ иштирок этилмади. 1993 йилда Конституцияга тузатишлар кучга киргандан кейингина маҳаллий бошқарувнинг давлат бошқарувининг муҳим элементи сифатидаги ролини аниқлаш мумкин бўлди. Болқон давлатларидаги парчаланишларни назарда туган ҳолда. Roy Protiti. Economic Reforms in India: Is There a Political Consensus? Mainstream Weekly, 2009, August 31, vol. XLVII, no. 37. Available at: http://www.mainstreamweekly.net/article1594.html ( 05.11.2014). 104 105 Қишлоқ панчаятлари ва муниципалитетлар жамиятнинг қуйи қатламларини сиёсий ҳаётга фаол жалб этишга, турли ижтимоий гуруҳлар манфаатларининг мувозанатини сақлашга, шунингдек давлат дастурларини амалга ошириш жараёнида давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни мустаҳкамлашга даъват этилади. Ҳиндистоннинг ислоҳотдан кейинги ривожланишининг ҳозирги босқичига келсак, шуни таъкидлаш керакки, иқтисодиётни либераллаштириш чоралари бир зумда натижаларга эришиш учун мўлжалланмаган эди. Мамлакат раҳбарияти ҳар доим амалга оширилаётган ислоҳотларни мамлакатни жадал ривожлантириш эҳтиёжлари билан боғлашга интилиб келган. Умуман олганда, Ҳиндистон иқтисодиёти 1997/1998 ва 2008 йиллардаги икки молиявий инқирознинг оқибатларини нисбатан оғриқсиз равишда энгишга муваффақ бўлди, бунга импорт ўрнини босиш стратегиясининг муҳим нуқтаси сифатида кенг ички бозорнинг мустаҳкамланиши ёрдам берди. Айниқса 2010/2011 молия йили Ҳиндистон иқтисодиёти учун муваффақиятли бўлди, бу ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўсиши 8-9% ни ташкил этди. Хизмат кўрсатиш соҳаси жадал ривожланмоқда, унинг ялпи ички маҳсулот таркибидаги улуши 1990/1991 молия йили ва 2010/2011 йиллар оралиғида қарийб 15 фоизга ошди106. Шунга қарамай, 12-беш йиллик режа (2012–2017) шакллана бошлагач, Ҳиндистон иқтисодиётнинг бир қатор стратегик йўналишларини, хусусан қишлоқ хўжалигини ва саноат ишлаб чиқаришни кенгайтириш бўйича чекловларни ушлаб туришда давом этди. Мамлакат аҳолисининг ярмидан кўпроғининг ҳаётий фаолияти ва фаровонлиги қишлоқ хўжалигига боғлиқ бўлиб, унинг ҳолатига бевосита боғлиқдир. Шу сабабли, қишлоқ жойларида қашшоқлик чегарасидан ташқарида қолган одамларнинг кўпи тўпланган. Бундан ташқари, саноат ишлаб чиқаришга инвестицияларнинг етишмаслиги кўзга ташланмоқда, бунинг натижасида расмий маълумотларга кўра қўшимча ўн миллионлаб иш ўринлари яратиш имконияти бўлмаяпти. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш Ҳиндистоннинг янги ҳукуматининг устувор сиёсати бўлиши керак. 2014 йил май ойида бўлиб ўтган навбатдаги умумий парламент сайловлари мамлакатдаги ички сиёсий жараёнларнинг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатди. БЖП сайлов кампаниясининг бошиданоқ ўз риторикасида аҳоли томонидан кенг қўллаб-қувватланган ўзгаришларнинг долзарблигини таъкидлади. БЖП раҳбари Нарендра Модининг шахсий фазилатлари сайловларнинг муваффақиятида муҳим омил бўлди, у уни Гужаратдаги ўн уч йил давомида энг тез ривожланаётган ва энг жозибали бизнес ҳудудларидан бирига айлантира олди. Иқтисодий фаолликни жонлантириш ва кенг миқёсда инвестицияларни жалб қилиш, бюджет танқислигини камайтириш ва инфляцияни пасайтириш, шунингдек, субсидия сиёсатини соддалаштириш чоралари билан бир қаторда, мамлакатнинг янги раҳбарияти ҳукуматнинг барча даражаларида яқин ҳамкорлик муҳимлиги ғоясини эълон қилди. Мамлакат бош вазири Н. Моди ўз чиқишларида "ҳамма билан бирга, ҳамма учун ривожланиш" ("саб ка саатҳ, саб ка викас") сўзларини такрорлаб, режалаштирилган ўзгаришлар фақат давлатларнинг фаол иштирокида фойдали бўлиши мумкинлигини таъкидлади. Иккинчи боб бўйича хулоса Иккинчи боб учун жамланган материалларни ўрганиш ва уларни имкон қадар таҳлил қилиш натижасида қуйидаги хулосаларга келинди. Биринчидан, 90-йилларда кескин кучайиб кетган Конгресснинг таъсирини сусайтириш тенденцияси кўзга ташлана бошлади. Унинг энг юқори кўрсаткичи сифатида уни оммавий қўллаб-қувватлаши деярли икки баравар камайганлигини кўрсатиш мумкин. Партиялар таъсирининг йўқолиши штатларда, айниқса Уттар-Прадеш, Бихар, Тамил Наду ва Ғарбий Бенгал каби йирик штатларда сезиларли бўлди. Шунга қарамай, Конгресс бутун мамлакат Обзор экономики за 2012 г. [Economic Review for the Year 2012 (In Russ.)] Available at: http://www.ved.gov.ru/files/images/country/india/2014/Overview%20of%20the%20Indian%20economy%20in%20 2012.pdf ( 21.06.2016). 106 бўйлаб партия ва ҳукумат органларида сиёсий иштирокни сақлаб турадиган ягона партия бўлиб қолди. Иккинчидан, 1998 йилда Ҳиндистонда партиялар коалицияси ҳокимиятга келди, унинг сиёсий шахсини асосан БЖП белгилади. БЖП раҳбарларининг сўзларига кўра, партиянинг муваффақияти асосан Аёдхиядаги Рама ибодатхонасини "тиклаш" ҳаракати билан боғлиқ эди. Йигирманчи асрнинг 80-90 йиллари чегараси Ҳиндистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида янги ҳодисаларга йўл очиб берди. Мустақиллик йилларида шаклланган, марказчиликка мойил бўлган давлат бошқаруви тури, марказ ва штатлар ўртасидаги самарали таъсирга халақит бера бошлади. Турли маъмурий тўсиқлар ва давлат томонидан қатъий назорат қилинадиган сиёсат иқтисодиётни ташқи ва ички салбий омиллар таъсирига солиб қўйди натижада, мамлакатни ўзгартириш дастурларини амалга оширишда жиддий тўсиқлар пайдо бўлди. Учинчидан, Ислоҳот йилларида доктор Манмохан Сингх бошчилигидаги молия бўлимининг аҳамияти сезиларли даражада ошди. 1991 йилда Ҳиндистонда иқтисодий вазиятни тиклаш ва яхшилаш бўйича асосий чора-тадбирлар амалга оширилгандан сўнг, давлат сектори миллий хавфсизлик манфаатлари нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга бўлган захираланган олтита секторни сақлаб қолди. Иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки концепциясига мувофиқ эълон қилинган давлат секторининг мустақиллиги унинг фаолияти аста-секин камайиб бориши ва тартибга солинмаслигида намоён бўлди. Якуний хулоса қилиб айтганда, бундай мутаносиб ривожланиш Ҳиндистон иқтисодиётини муваффақиятли модернизация қилишнинг кўрсаткичи бўлади. Бу йилларда ўрта синф сиёсий ҳаётдаги мавқеини сезиларли даражада мустаҳкамлади ва либерал ислоҳотларнинг асосий фойдаларидан бири бўлди. Ҳиндистонда унинг кўплиги тўғрисидаги сўнгги маълумотлар, "ўрта синф" тушунчасини ва унинг ўта ҳетерожен таркибини талқин қилишда фарқлар туфайли жуда катта фарқ қилади. Аммо ҳар ҳолда, унинг аҳоли сонидаги улуши ўсиши шубҳасиздир. Ўрта синф, шубҳасиз, иқтисодий тараққиёт ва ички бозорни ривожланишида ҳаракатлантирувчи кучдир. Бироқ, унинг аҳамияти соф иқтисодий рол билан чекланмайди. Ўрта синф ҳар қандай демократик давлатнинг барча институтлари таянадиган ижтимоий-сиёсий пойдевор вазифасини ҳам бажаради. Хулоса Битирув малакавий ишининг якунида қуйидаги хулосаларга келинди. ХХ асрнинг 90 йилларида Ҳиндистон ҳукуматининг ислоҳотчилик сиёсати, федерация субъэктларининг ривожланишида юзага келадиган барча номутаносиблик- ларни бартараф этишга қаратилган эди. Ислоҳотнинг мақсади Ҳиндистон иқтисодиётининг салоҳиятини ошириш, унинг ўзини 1980 ва 90-йилларнинг охирларида глобал ривожланиш тенденциялари фонида ўзини пайдо бўладиган диққатга сазовор марказлардан бири сифатида эълон қилишдан иборат эди. Ҳиндистон 1991 йилда бошланган иқтисодий ўзгаришларга албатта тайёр эди, чунки ҳозирги вақтда пайдо бўлган тенденциялар уларни амалга ошириш учун жуда қулай шартшароитларни яратди. Шунга қарамай, мамлакатда нотурғун ҳукуматлар ҳокимият тепасида бўлган даврда ислоҳотлар доимий равишда тўсқинлик қилди. Диалектик нуқтаи назардан, ушбу омилнинг аҳамияти турли йўллар билан изоҳланиши мумкин. Шубҳасиз, Марказдаги партия-сиёсий тузилманинг барқарор эмаслиги ижтимоий-иқтисодий соҳада истиқболли режаларни амалга ошириш учун мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмас. Шу билан бирга, Ҳиндистон иқтисодиётида бўлажак ўзгаришларнинг зарурати ва аҳамияти тўғрисида охирги тушунча мамлакатдаги мураккаб ички сиёсий вазиятни тўғирлади. 1991 йил ўрталаридаги молиявий инқироз иқтисодий ислоҳотларнинг тезлаштирувчиси бўлиб хизмат қилди, унинг моҳияти давлат қўлида асосий тартибга солувчи воситаларни сақлаб, хусусий сектор учун имкониятларни кенгайтиришдан иборат эди. Аммо "М. Сингхнинг ислоҳоти" тўғридан-тўғри иқтисодий асосдан ташқари, "марказий-давлат" муносабатларидаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлган оқлашнинг бошқа жиҳатлари ҳам мавжуд эди. 80-йилларнинг ўрталарида давлат бошқарувининг табиати ўзгара бошлади: "марказий давлат" муносабатларида самарали ҳамкорлик аста-секин жорий этила бошлади. П.В. Нарасимҳа Рао ҳукумати томонидан бошланган иқтисодий ўзгаришлар. 1991 йилда давлат бошқарувини марказсизлаштиришни кучайтиришда муҳим рағбат бўлиб хизмат қилди ва Ҳиндистон Республикаси ривожланиш модели эволюциясининг янги босқичи бошланди. 90-йилларда кескин кучайиб кетган Конгресснинг таъсирини сусайтириш тенденцияси кўзга ташлана бошлади. Унинг энг юқори кўрсаткичи сифатида уни оммавий қўллабқувватлаши деярли икки баравар камайганлигини кўрсатиш мумкин. Партиялар таъсирининг йўқолиши штатларда, айниқса Уттар-Прадеш, Бихар, Тамил Наду ва Ғарбий Бенгал каби йирик штатларда сезиларли бўлди. Шунга қарамай, Конгресс бутун мамлакат бўйлаб партия ва ҳукумат органларида сиёсий иштирокни сақлаб турадиган ягона партия бўлиб қолди. 1998 йилда Ҳиндистонда партиялар коалицияси ҳокимиятга келди, унинг сиёсий шахсини асосан БЖП белгилади. БЖП раҳбарларининг сўзларига кўра, партиянинг муваффақияти асосан Аёдхиядаги Рама ибодатхонасини "тиклаш" ҳаракати билан боғлиқ эди. Йигирманчи асрнинг 80-90 йиллари чегараси Ҳиндистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида янги ҳодисаларга йўл очиб берди. Мустақиллик йилларида шаклланган, марказчиликка мойил бўлган давлат бошқаруви тури, марказ ва штатлар ўртасидаги самарали таъсирга халақит бера бошлади. Турли маъмурий тўсиқлар ва давлат томонидан қатъий назорат қилинадиган сиёсат иқтисодиётни ташқи ва ички салбий омиллар таъсирига солиб қўйди натижада, мамлакатни ўзгартириш дастурларини амалга оширишда жиддий тўсиқлар пайдо бўлди. Ислоҳот йилларида доктор Манмохан Сингх бошчилигидаги молия бўлимининг аҳамияти сезиларли даражада ошди. 1991 йилда Ҳиндистонда иқтисодий вазиятни тиклаш ва яхшилаш бўйича асосий чора-тадбирлар амалга оширилгандан сўнг, давлат сектори миллий хавфсизлик манфаатлари нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга бўлган захираланган олтита секторни сақлаб қолди. Иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки концепциясига мувофиқ эълон қилинган давлат секторининг мустақиллиги унинг фаолияти аста-секин камайиб бориши ва тартибга солинмаслигида намоён бўлди. Якуний хулоса қилиб айтганда, бундай мутаносиб ривожланиш Ҳиндистон иқтисодиётини муваффақиятли модернизация қилишнинг кўрсаткичи бўлади. Бу йилларда ўрта синф сиёсий ҳаётдаги мавқеини сезиларли даражада мустаҳкамлади ва либерал ислоҳотларнинг асосий фойдаларидан бири бўлди. Ҳиндистонда унинг кўплиги тўғрисидаги сўнгги маълумотлар, "ўрта синф" тушунчасини ва унинг ўта ҳетерожен таркибини талқин қилишда фарқлар туфайли жуда катта фарқ қилади. Аммо ҳар ҳолда, унинг аҳоли сонидаги улуши ўсиши шубҳасиздир. Ўрта синф, шубҳасиз, иқтисодий тараққиёт ва ички бозорни ривожланишида ҳаракатлантирувчи кучдир. Бироқ, унинг аҳамияти соф иқтисодий рол билан чекланмайди. Ўрта синф ҳар қандай демократик давлатнинг барча институтлари таянадиган ижтимоий-сиёсий пойдевор вазифасини ҳам бажаради. МАВЗУ: НАРЕНДРА ДАМОДАРДАС МОДИНИНГ ТАШҚИ СИЁСИЙ ФАОЛИЯТИ Мундарижа Кириш 2 1 боб. Н.Моди ташқи сиёсатининг назарий концептуал жиҳатлари.. 11 1.1. Ҳозирги даврдаги Ҳиндистон ташқи сиёсатининг шаклланиш шарт шароитлари ва хусусиятлари............................................................. 11 1.2. Н.Моди ташқи сиёсатининг шаклланиш шарт шароитлари............ 11 1.3. Н.Модининг “буюк давлат” концепциясининг иқтисодтий ва сиёсий жиҳатлари......................................................................................... 11 Биринчи боб бўйича хулоса 11 2 боб. Н.Моди ташқи сиёсатининг асосий йўналишлари .................. 11 2.1. Н.Модийнинг минтақавий сиёсати хусусиятлари........................... 11 2.2. АҚШ, Хитой ва Россия билан муносабатлар................................... 11 2.3. Н.Модининг Марказий Осиё сиёсатининг хусусиятлари............... Иккинчи боб бўйича хулоса .................................................................... Хулоса .......................................................................................................... 11 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати...................................................... 60 1 боб. Н.Моди ташқи сиёсатининг назарий концептуал жиҳатлари 1.1. Ҳозирги даврдаги Ҳиндистон ташқи сиёсатининг шаклланиш шарт шароитлари ва хусусиятлари Ҳиндистон Жанубий Осиёда жойлашган энг йирик давлат ҳисобланади. Ушбу минтақада тинчлик ва барқарорликни таъминлашда Ҳиндистон ўрни ва аҳамиятга катта. Сўнгги йилларда Ҳиндистоннинг жаҳон сиёсий жараёнларга интеграциялашуви ҳам фаоллашмоқда. Ҳиндистон ташқи сиёсати шаклланишида “панча шила”нинг ўрни беқиёс. Ҳиндистон ташқи сиёсатининг устувор йўналишлари ҳақида гапирганда Ж.Неру номини тилга олиб ўтиш зарур. Чунки у бугунги Ҳиндистон ташқи сиёсатининг устувор йўналишларини ишлаб чиққан шахс ҳисобланади. Унда “куч ишлатмаслик” мафкурасига асосий ўрин берилади. Ж.Неру тинч – тотув яшашнинг беш асосий қоидаси “панча шила” (ҳинд тилида – беш асосий қоида)ни ишлаб чиққан, улар: Ҳудудий яхлитлик ва мустақилликка нисбатан ўзаро ҳурмат кўрсатиш; Ҳужум қилмаслик тўғрисида ўзаро келишиш; Давлатларнинг ички ишларига ўзаро аралашмаслик; Тенглик ва ўзаро фойдали шарт-шароит; Тинч-тотув бирга яшаш давлатлари 107. Ҳиндистон дунёнинг кўпгина давлатлари билан иккитомонлама ва кўп муносабатларни кенг йўлга қўйган. Охирги ўн йилликларда Ҳиндистоннинг халқаро муносабатларда роли ошгани билан ҳарактерланади. Ташқи сиёсатнинг ўзгариши Буюк держава давлатлари билан муносабатларда кўриш мумкин. Совуқ уруши даврида Ҳиндистон СССР билан яқинлашишга ҳаракат қилган ва Хитой, АҚШ, ЕИ, Япония каби буюк давлатлар билан муносабати унчалик ривожланмаган. Аммо охирги йилларда Ҳиндистоннинг АҚШ билан муносабатлари кенгайди ва интенсивлашди. Хитой билан 1960-1980 йиллардаги совуқ муносабатлардан сўнг, бугунга келиб, Хитой Ҳиндистоннинг энг йирик савдо шеригига айланди. Европа Иттифоқи ва Япония билан стратегик шериклик ўрнатди. Лекин Россия билан ҳам ўзининг муносабатларини йўқотмади. Бу ўзгаришлар вақт орқали ўзгарган бўлса-да, Ҳиндистон каби буюк давлатларда ўзгаришлар асосий қадриятларни қабул қилиш билан ҳам боғлиқ. Улар лидер ёки ҳукумат алмашиши билан ўзгармайди. Бунга мисол қилиб Ҳиндистоннинг интернационализм сиёсати, ташқи муносабатларни белгилашда мустақиллик, дунё демократиясини қўллаш ва халқаро хавфсизликни таъминлашни келтиришимиз мумкин108. ХХI асрдаги Ҳиндистоннинг ташқи сиёсати албатта ушбу асосий қадриятларни сақлаб қолади. Лекин Деҳли ташқи ҳаётдаги ўзгаришлар ва уларнинг ички талабга таъсирига ўрганиши ҳам керак. Лекин асосий мақсад ўзгармайди яъни, ҳинд жамиятини ҳаётини яхшилаш учун мос ташқи шароитларни яратишдир. Ташқи сиёсатдаги ўзгаришларга қарамасдан, кўп Ғарб давлатлари Ҳиндистон халқаро майдонда кўп ишларни зудлик билан амалга ошириши керак деб ҳисоблайдилар. Авторитар давлатларда ҳукумдорнинг ҳоҳиши билан тезда ташқи сиёсат йўналиши ўзгариши мумкин. М,Абдураззоқова ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи —Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2000.— Б.187. 107 C. Raja Mohan. India’s new foreign policy strategy.China reform forum and the Carnegie endowment for international peace. Beijing may 26 .2006 108 С.V.Ranganatan.The long road to achieving an”The India-China strategic abd cooperative partnership for peace and development// Indian Foreign Policy : Challenges and Opportunities Edition Sinha A.; Mohta M. New Delhi : Academic Foundation, 2007. p 669-687 108 Лекин демократиянинг ташқи ва ички сиёсатдаги ўзгаришларига кўникиши жуда секин ва босқичма-босқич ўтади. Буни компенсацияси сифатида Ҳиндистон ўзининг демократиясини катта ва хилма хил, унинг ташқи сиёсати эса ишончли ва аниқлиги билан баҳолайди. Охирги ўн йилликларда Деҳлини бошқарган коалициялар кўп партияли бўлсаларда, Ҳиндистон ўзининг ташқи ва ички сиёсатининг асосий йўналишини белгилай олди. Шу тариқа ХХI аср Ҳиндистони ташқи сиёсатининг 5 асосий вазифасини кўрсатиш мумкин. 1. Жанубий Осиё минтақасида тинчлик ҳудудини яратиш; 2. Дунёнинг барқарор тизимини яратиш ва Осиё билан ҳамкорлик; 3. Осиёнинг денгиздаги масалаларини тинч йўл билан назорат қилиш; 4.Халқаро иқтисодда интеграцияни чуқурлаштириш ва глобал муммоларни ҳал қилишда катта ҳисса қўшиш орқали янги интернационализм сиёсатини яратиш; 5.Ўзининг демократик қадриятларини бошқаларга тиқиштирмаслик.109 Ҳиндистоннинг энг биринчи ва энг асосий вазифаси бу Жанубий Осиё субконтинентини ривожлантириш ва тинчликни таъминлашдир. 1970-йилнинг охирларидан бошлаб Ҳиндистоннинг шимоли ғарбий ҳудудида кўп конфликтлар бўлиб ўтиб, улар нафақат Ҳиндистонга балки бутун дунё тинчлигига раҳна солган. Бу қийинчиликларни енгиш ва Покистон билан ёмон муносабатлар туфайли амалга ошириш мушкул бўлган. Ҳиндистон унинг шимоли ғарбида илдиз отган зўравонликни тўхтатиш мақсадида қўшнилари ва буюк давлатлар билан ҳамкорлик қилишга тайёр. Ҳиндистон ташқи сиёсати давлатнинг миллий манфаатларига асосланган ва бирон-бир давлатга қарши қаратилмаган .Ҳиндистон бир қутбли дунё ғоясини ҳам қабул қила олмайди110 Ҳозирги босқичда Ҳиндистон ташқи сиёсати асосий принциплари қуйидагилардан иборат: халқларнинг ўз ҳуқуқини ўзи белгилаш ҳаракатларини қўллаб қувватлаш; халқ ва ирқларнинг тўлиқ тенrлигини талаб қилиш; ҳарбий-сиёсий блокларга қўшилмаслик; Осиёни янги куч сифатида тан олиш, Ҳиндистон эса геосиёсий таъсир ва куч маркази; Кам ривожланган мамлакатларни глобал миқёсда қўллаб қувватлаш; Трансҳинд денгиз йўллариустидан назорат ўрнатиш учун кураш. Ҳиндистон учун аҳамиятли жиҳат шундан иборатки, унинг ташқи сиёсатида “учунчи дунё” деб аталадиган ривожланаётган мамлакатлар муҳим аҳамият касб этади. Умуман иккала давлатнинг ташқи сиёсий концепциялари расмий ва илмий доираларнинг ҳамкорлиги асосида шаклланган ва миллий манфаатлар учун хизмат қилади. Ҳиндистон Покистон билан муносабатларини яхшилаш учун дипломатик ва сиёсий кучини жуда кўп сарфлади. 3 турли ҳил сиёсий фикрдаги бош вазирлар Индер Кумар Гуджрал, Атал Бихари Ваджпаи ва Манмоҳан Сингҳ Покистон билан муносабатларни яхшилашга ҳаракат қилди ва бунга қисман эришдилар. Бугунги кунда икки давлат ўртасида савдо муносабатларини яхшилаш мақсадида йўл ҳаритасини амалга оширмоқда. Шунингдек улар 2012 йил декабр ойида қирқ йил олдинги чекловчи виза тизимини ўзгартириш бўйича шартнома имзоладилар. Ҳиндистон Афғонистоннинг уруш натижасида вайрон бўлган иқтисодини тиклаш ҳаракатларини қўллаб қуватлайди. Унинг Афғонистондаги тинчликдан манфаатдорлигини стратегик шериклик ҳақидаги шартномасидан ҳам кўришимиз мумкин. 109 A.K.Domodaran.Non-Aligned movement and its future// Indian Foreign Policy : Challenges and Opportunities Edition Sinha A.; Mohta M. New Delhi : Academic Foundation, 2007. p 124-138 110 Эксклюзивное интервью МИД Индии Пранаб Мукержи//Компас.№20.15 май 2009. Афғонистон ва Покистон билан муносабатларни яхшилаш орқали Ҳиндистон барқарорлик, иқтисодий модернизация ва шимоли ғарбда минтақавий интеграцияга эришиш асосий мақсадидир. Ҳиндистон бошқа буюк давлатлар билан “Янги буюк ипак йўли” доирасида минтақавий муносабатларини яхшиламоқда. Субконтинентнинг шимоли ғарбида тинчликни таъминлаш кўп жиҳатдан Ҳиндистоннинг турли Осиё давлатлари ўртасида кўприк вазифасини ўтаб бериши билан боғлиқдир. Шунингдек Ҳиндистон ўзининг бозорларини бошқа қўшни давлатларга яъни Бангладеш, Непал, Шри-Ланка, Бутан ва Малдив оролларига очиб берди. Лекин Жанубий Осиёни тинч ва барқарор минтақага айлантириш учун Ҳиндистон ҳали анча йўл босиб ўтиши керак. Осиё бирлиги ғояси ҳинд миллий ҳаракатларига ХХ асрнинг 1-ўнйиллигида катта таъсир кўрсатиб, эндиликда озод бўлган Осиё халқлари билан сиёсий ва иқтисодий ҳамкорлик Ҳиндистоннинг дипломатик таклифи асосида амалга ошмоқда. Бу ғоя аслида 1940 1950-йилларда пайдо бўлган эди. 60 йилдан сўнггина бу ғоялар амалга оша бошлади. Осиё ҳеч қачон ҳозиргидек ички ва ташқи интеграцияга эга бўлмаган. Бу ушбу давлатларнинг халқаро иқтисодда катта ўрин эгаллашига олиб келади. Лекин минтақа буюк давлатлар ўртасидаги мусобақага айланиши мумкин. Шунинг учун буни олдини олиш учун Ҳиндистон Осиё интеграциясини кучайтириши, хавфсизлик масаласида иккитомонлама ва кўптомонлама ҳамкорликни чуқурлаштириши, Осиёда тинчликни таъминлаши ва йирик давлатлар манфатлари ўртасида баланс сақлаши зарур. АҚШ ва Европа давлатларини Ҳиндистон ХХI асрда қандай глобал ролни ўйнаши, дунё олдида турган глобал муаммоларни ҳал қилишда қанчалик ҳисса қўшиши қизиқтирмоқда. Ҳиндистон ўзида уни держава сифатида шакллантиришнинг шартлари ҳақида дебатлар бўлмоқда. Ҳиндистоннинг янги интернационализми 2 хил йўл билан шаклланади: 1. Халқаро иқтисодга интеграциялашувнинг чуқурлашиши. 20 йил олдин Ҳиндистон ички иқтисодига дунё унчалик боғлиқ эмас эди. Бугунги кунда эса ЯИМнинг 40% халқаро савдога боғлиқ. Ҳиндистон кўп миқдорда энергия ва минерал ресурслар импорт қилади. 2. Ҳиндистоннинг ривожланиши. Ҳиндистон глобал муаммоларни ҳал қилишда ўз ҳиссасини қўшиш орқали кўп томонлама муносабатларни шакллантиради. Ҳиндистоннинг энг катта сиёсий ютуқларидан бири бу мустақилликдан сўнг ўз демократик қадриятларини ҳимоя қила олганидир. Совуқ урушидан ҳозиргача араб баҳори туфайли давлатларда сиёсий плюрализм, қонун ва ҳокимият устуворлиги таъминлаш учун демократик кучлар қандай ёрдам бериш керак деган савол туғилади. Лекин Ҳиндистон ўз демократик қадриятларни ҳеч кимга тиқиштирмайди ва ташқи кучларнинг давлат ички ишларига аралашиб, унинг сиёсатини ўзгартириши ёки бу орқали ўзига фойда олишини қоралайди. Агар аралашса ҳам зарар етказилмаслиги зарур деб ҳисоблайди. Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Ҳиндистон бугунги кунда ўзининг ташқи сиёсати орқали дунё сиёсий жараёнларига таъсир кўрсатади. Шунга қарамасдан ўзининг тинчлиги ва равнақи масаласида ташқи дунёга борган сари боғланиб келмоқда. Бу Ҳиндистоннинг халқаро майдонда катта ва кенг ўрин эгаллаши учун пойдевор яратмоқда. 1.2. Н.Моди ташқи сиёсатининг шаклланиш шарт шароитлари Ҳиндистон ташқи сиёсати ҳар доим мудофаа мақсадларини кўзлаб келган. Истиқлолнинг дастлабки йилларида Ҳиндистоннинг биринчи бош вазири Жаваҳарлал Неру глобал тинчлик ва умумий фаровонлик учун курашни англатувчи "интернационализм" дан ҳимояланиш мақсадида мамлакат ташқи сиёсатини мудоффага йўналтирган эди. Дастлабки йилларда мамлакатнинг имкониятлари чекланганлиги сабабли, унинг стратегик саъйҳаракатлари асосан ўз демократияси ва иқтисодиётини Совуқ Урушнинг шиддатли курашидан ҳимоя қилишга қаратилган эди. Йиллар давомида Ҳиндистон ўз зиммасига олган халқаро мажбуриятларни, яъний, Қўшилмаслик ҳаракатини қўллаб қувватлаш, Қўшма Штатлар ва Совет Иттифоқи ўртасидаги адоватни юмшатиш ҳамда ҳар икки томон билан ҳам бирдек ҳамкорлик қилиш ва халқаро ижтимоий адолатни таъминлаш каби вазифаларни бажаришга ҳаракат қилди. Унинг ҳаракатлари кутилганидан ҳам самаралироқ бўлди. Совуқ урушдан Ҳиндистон деярли ўзининг ҳудудий яхлитлигига зарар этказмасдан омон қолди, давлат ва миллий қурилишнига оид кўплаб ташаббуслар ижобий натижа берди, мамлакатнинг сиёсий мустақиллиги ва халқаро обрўси сақлаб қолинди. Бу даврда Ҳиндистон ўзининг саноат ва илмий-техник салоҳиятини сезиларли даражада оширди, аммо "фақат ўз кучига ишониш" тўғрисидаги қарашлар Ҳиндистон иқтисодиётининг Осиёда ва ундан ташқарида улушининг пасайишига олиб келди. 1991 йилдан кейин, қарама-қарши блоклар ўртасида маневр қилиш зарурати йўқолгач, Ҳиндистоннинг ташқи сиёсати янги босқичга ўтди. 30 дан ортиқ мамлакатлар билан стратегик шериклик ўрнатган Ҳиндистон унинг мустаҳкамланишига ва ривожланишига ҳисса қўшадиган ҳамкорлик шаклларини ривожлантиришга интилди. Совет Иттифоқи парчаланган йили бошланган иқтисодий ислоҳотлар ривожланиш суръатларини жадаллаштириш учун замин яратди. Агар 1980-йилларда Ҳиндистон иқтисодиёти йилига 3,5 фоизга ўсган бўлса, 1990-йилларда амалга оширилган ислоҳотлар натижасида бу кўрсаткич 5,5 фоизга, янги мингйилликда эса 7 фоизга этди. Бу Қўшма Штатлар Марказий Разведка Агентлигига Ҳиндистон дунёдаги энг муҳим "ўзгарувчан давлат" бўлиши мумкинлигини тахмин қилиш имкониятини берди. Бу хусусият Ҳиндистонга глобал сиёсатда қарши курашувчи давлат ролини берди. Яаъни, Ҳиндистоннинг мустақил куч қутбига айланишига имкон берадиган кучисиз, муайян халқаро коалицияда иштирок этиш орқали уни кучайтириш мумкин эди. Шу сабабли, АҚШ 2000-йиллардан бери Ҳиндистоннинг мақомини атайлаб илгари сурди. Деҳли, Вашингтон сингари, Осиёдаги Хитой гегемонлигини маъқулламаслигига асосланиб, АҚШ Ҳиндистонни Хитойга қарши кураш сифатида қўллаб-қувватлади. Америкаликлар Ҳиндистон мустақил ташқи сиёсат олиб боришини, улар умид қилган ҳолда, Ҳинд-Тинч океани минтақасидаги АҚШнинг стратегик манфаатларига жавоб беришини тушунишди. Ва ҳатто Ҳиндистон охир-оқибат халқаро сиёсий тизимнинг мустақил қутбига айланган бўлса ҳам, бу америкаликларнинг ҳисоб-китоблари амалга ошмади дегани эмас: АҚШ билан умумий демократик қадриятларни бўлишиш, Ҳиндистон улар учун қимматли шерик бўлиб қолади ва унинг ортиб бораётган салоҳиятига ёрдам беради. Хитойнинг Осиёда ўз таъсирини суистеъмол қилишига тўсқинлик қиладиган ҳақиқий чекловларни яратди. Нарендра Модининг мувозанат ролини етакчи ролга ўзгартириш ҳақидаги қарашлари мамлакат олдига улкан мақсадларни қўяди. Субраманям Жайишанкар уларни қуйидагича умумлаштирди: “Халқаро муносабатлар тизимида, Ҳиндистон кўп қутбли дунёга ва шунга мос равишда кўп қутбли Осиёга ўтишни қўллаб-қувватлайди. Бошқача айтганда, ички ва ташқи сиёсатда муҳим қарорлар қабул қилган ҳолда, Ҳиндистон ҳам глобал, ҳам минтақавий даражада ўз имкониятларини тўлақонли буюк давлат ролини таъминлайдиган даражага олиб чиқиши лозим ва Ҳиндистон бунга ҳаркат қилади. Моди "етакчи" деган юмшоқ сўзни ишлатган бўлса-да, у, қатъий айтганда, Ҳиндистоннинг ҳақиқий "буюк" куч мақомига эга бўлишини назарда тутади - акс ҳолда унинг кўп қиррали бўлиш истаги шунчаки маъносиздир”. Шу ўринда Ҳиндистон ўзининг халқаро сиёсатида асос қилиб олган етакчи давлатдан буюк давлатга айланиш ғоясидаги етакчи давлат ва буюк давлат тушунчаларига изоҳ бериб ўтиш керка бўлади. Буюк давлатлар халқаро сиёсатнинг тўлақонли устуни бўлиб, ушбу давлатлар сони бутун тизимнинг конфигурациясини белгилайди, уларнинг манфаатлари халқаро ҳамжамият институтларининг шаклланишига таъсир қилади ва унинг аъзоларининг ўзаро муносабатларини белгилайди. Етакчи кучлар эса, буюклардан фарқли ўлароқ, тўлақонли кўп қутблар эмас. Улар буюк давлатлар томонидан белгиланадиган дунё тартибида мавжуд ва улар маълум бир ваколатларга эга бўлишларига қарамай, фундаментал масалаларни ҳал қилишда буюк давлатлар иродасига қарши чиқолмайдилар. Етакчи кучлар, энг яхши тарзда, тизимни шакллантиришда иштирок этадилар. Бошқа давлатлар шунчаки унинг қоидалари ва тузилишини қабул қиладилар. Улар ўзларининг хоҳиш-иродасини ҳеч кимга юклай олмайдилар ва ўз миллий манфаатларини фақат бошқа давлатлар ва халқаро институтларнинг ёрдами билан ёки қудратли давлатларнинг розилиги билан ҳимоя қила олмайдилар. Шубҳасиз, Н.Моди Ҳиндистонни халқаро ҳамжамиятнинг шунчаки таъсирли аъзосидан халқаро сиёсатда обрў ва манфаатлар ҳал қилувчи рол ўйнайдиган давлатга айлантиришни мақсад қилган. Ушбу мақсад жуда мақтовли, аммо, эҳтимоли юқори эмас. Ҳиндистоннинг буюк давлат мақомига кўтарилиши кўп вақтни олади. Глобал иқтисодий ўсиш прогнозларига кўра, 2050 йилга келиб, Ҳиндистон халқаро тизимнинг тўлақонли қутбларидан бирига айланиши мумкин, аммо шу билан бирга у етакчи ўйинчиларнинг энг заифи бўлиб қолаверади. Бу пайтга келиб Ҳиндистон буюклик учун Хитой, АҚШ ва Европа Иттифоқи билан рақобатлашиши керак бўлади. 2019 йилда ўтказилган таҳлилий маълумотларга кўра, 2050 йилда глобал ялпи маҳсулотнинг 7 фоизини ишлаб чиқараётган Ҳиндистон дунё даромадларининг 20 фоизига эгалик қилади. Хитойдан, АҚШ ва Европа Иттифоқи эса ҳар бири 17 фоизга эгалик қилади, Япониядан бироз олдинда. 5% билан Россия ва Бразилияни ишончли равишда ортда қолдириб, мос равишда 3% ва 2% ишлаб чиқаради. Агар АҚШ иштирокидаги ҳозирги халқаро иттифоқлар мавжуд бўлса, Ғарб демократиялари ва Япония фойда марказларининг 39 фоизини ишлаб чиқарадиган дунёда устунликни сақлайдилар, бу Хитойнинг улушидан деярли икки баравар ва ялпи ички маҳсулотнинг икки бараваридан кўпдир. Шу билан бирга, Осиё-Тинч океани минтақасида Ҳиндистон кучлар мувозанатига қатъий таъсир қилиши мумкин. Агар Ҳиндистон Қўшма Штатлар ва Япония билан иттифоққа кирса, фойда келтирадиган марказларнинг умумий улуши 29% бўлган учта мамлакат Хитойни 20% орқада қолдиради, иккита демократик кучларсиз улар бу нарсани четлаб ўтолмайдилар. Ва агар ушбу иттифоқни Хитой ва Россия билан бирлаштирилган 23% билан таққосланганда, Ҳиндистоннинг ҳиссаси янада қимматли бўлади - бунинг эвазига АҚШ-Япония маҳсулотлари орасидаги кичик бўшлиқ бартараф этилади. Бундай прогнозлар Ҳиндистоннинг кенг геосиёсий шароитдаги ролини тасвирлашга ёрдам беради ва ҳеч қандай шубҳасиз ёрқин умидларни уйғотади. Эҳтимол, 2050 йилга келиб Ҳиндистон дунё сиёсий тизимининг тўлақонли қутбларидан бирига айланиши мумкин, аммо айни пайтда моҳиятига кўра у бир хил мувозанатли куч, "тебранувчи давлат" бўлиб қолади ва бундай нарсага қодир бўлган улкан гигантга айланмайди. Хитой сингари кучли рақиб ва ҳар қандай қаршиликларга қарамай, бутун халқаро тизимни ўз манфаатларига мос равишда қайта қурмоқда. Албатта, ҳар қандай узоқ муддатли иқтисодий прогнозлар ҳар доим ҳам ишончли эмас. Аммо улар қатъий илмий таҳлил асосида амалга оширилганлиги сабабли, тахмин қилинган ва ҳақиқий ҳолат ўртасидаги тафовутлар одатда сифат жиҳатидан эмас, балки миқдорий жиҳатдан фарқ қилади. Қолавера, Н.Модининг Ҳиндистонни етакчи кучга айлантириш нияти утопик қарашлар эмас у амалий кўринишга эга. Аксинча унинг ҳаёлларини амалиётга боғлиқ эмаслигини таъкидлаётганларнинг фикрлари муҳокама талабдир. Ҳиндистоннинг 2050 йилга келиб дунё тизимининг тўла ҳуқуқли қутбига айланиши ва ҳозирги прогноз қилинганидан ҳам кўпроқ кучга эга бўлиш имкониятига эга бўлиши учун уни қатъий қўллаб-қувватлаш керак. Баъзи шарҳловчилар, Ҳиндистон ўзининг ҳарбий имкониятларидан қатъият билан фойдаланган ҳолда ёки “юмшоқ куч” сиёсати ёрдамида катта давлат мақомига эришиши мумкин деган мантиқий фикрни билдиради. Халқаро экспертларнинг Ҳиндистоннинг Н.Моди орзу қилганидек буюк давлатга айлантириш учун бир қанча моделларни илгари суриш мумкин. Хусусан улардан биринчи гуруҳи фикрича, Ҳиндистон тараққиёт марраларига янада тезироқ эришиш ва буюк давлатга айланиши учун кучли ҳарбий гуруҳларда иштирок этиши ёки бутун дунё бўйлаб ўз тарафдорларини жалб қилиши керак. Бироқ буларнинг барчасидан аввал, у иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларини сақлаб қолиши, штатлар потенциали самарадорлигини ошириши ва демократик тизимини такомиллаштириш қобилиятини ўстириши катта аҳамият касб этади. Ўтган олтмиш йиллик тажриба шуни кўрсатадики, фақат кучли ўзини ўзи бошқариш тизимини жорий қилиш билангангина, Ҳиндистон сингари катта давлатни ривожлантиришга эришиш мумкин эмас – самарали бошқарув тизими билан бирга, турмуш даражасини яхшилаш, технологияларни ривожлантириш, давлатнинг таъсирини маълум даражада сақлаб туриши шунингдек мамлакат ўз ҳарбий кучларини миллий ва халқаро миқёсдаги амалиётларга тайёр ҳолатда сақлаши ҳам керак бўлади. Тарихий тажриба шуни кўрсатадики, давлатнинг буюк давлат мақомига эга бўлиш имконияти, кўп жиҳатдан технологик ўсишни сақлаш ёки жадаллаштириш мақсадида инновацион циклларни бошқариш қобилиятига ва мавжуд ўсиш ҳамда келажакдаги таҳдидларни бартараф этиш учун самарали ҳарбий потенциални яратишга боғлиқ. Технологик ўсишнинг маълум чегараларига етишиш имкони бўлмаган тақдирда ҳам, мамлакатда рақобат муҳитини яратиш, нисбатан устунликка эришган ҳудудларни ривожлантириш ҳар томонлама ўсишга асос яратиши мумкин. 2001 йилда нашр этилган тадқиқотларда экспертларнинг иккинчи гуруҳи ўзалрининг янги моделини таклиф қилган уларга кўра, Ҳиндистон 7 фоиздан кам бўлмаган ўсиш суръатини сақлаб туриши, “уни муқаррар равишда буюк давлатга айлантирадиган, уни Осиё геосиёсий тизимининг қутбларидан бири даражасига олиб чиқадиган иқтисодий кўрсаткичларни намойиш этади, шунингдек дунё кўз ўнгида уни континентал миқёсда стратегик муҳим ўйинчи сифатида намоён қилади”. Сўнгги йилларда Ҳиндистон буюк давлатга айланиш учун керакли суръатларни сақлаб туришга муваффақ бўлди, аммо ушбу юқори кўрсаткич икки-уч ўн йилликлар давомида давом этадиган барқарор ўсишга айланишига ишонч йўқ. Шубҳаланиш учун бир қатор сабаблар мавжуд ва уларнинг барчаси замонавий иқтисодий ўсиш назариясига асосланган бўлиб, капитални тўплаш, иш ўринлари сонининг кўпайиши ва жами омиллар самарадорлигининг муҳимлигини таъкидлайди. Учала нуқтаи назар билан ҳам Ҳиндистонда вазият унчалик яхши эмас эканлигини кўриш мумкин. Миллий жамғармаларнинг имкониятлари талаб қилинадиган инвестицияларга нисбатан жуда оздир ва иқтисодиётнинг кўплаб тармоқларига хорижий инвестицияларга ишонмаслик капитал етишмаслигини кучайтиради. Сўнгги йилларда Ҳиндистон чет эл пулларига нисбатан хайриҳоҳликни бошлайди. Бироқ, "солиқ терроризми" дан келиб чиқадиган муаммолар, бизнесни юритишдаги ҳал қилиб бўлмайдиган қийинчиликлар ва барча ривожланаётган бозорларга хос бўлган ўзгарувчанлик узоқ муддатли ўсиш истиқболларини хорижий капиталнинг кенг миқёсдаги инъэкциялари билан боғлашга имкон бермайди - бундан ташқари, мамлакат мутлақо ривожланмаган кредит бозори ва банк сектори чуқур ишланган бир пайтда, салбий кредитларнинг кўплиги сабабли инқирозни бошдан кечириши эҳтимолийдир. Ҳиндистон аҳолиси жуда катта миқдорда, унинг демографик хусусиятлари жуда қулай кўринади. Шу билан бирга, мамлакатда ҳали ҳам иш жойлари етишмаяпти, ишчи кучи етарли даражада маълумотга эга эмас ва соғлиқни сақлаш хизматларидан нормал фойдаланиш имконияти йўқ. Ҳиндистон бандликни ошириш воситаси сифатида саноат ишлаб чиқаришига таянади, аммо ишлаб чиқаришда илғор технологиялардан фойдаланишнинг ўсиши, ишлаб чиқаришни бозорга яқинлаштириш глобал тенденцияси ва Ҳиндистоннинг жиддий инфратузилма муаммолари билан оқлаш осон бўлмайди. Ниҳоят, Ҳиндистон иқтисодиётининг жами омил самарадорлиги ҳали ҳам кичикдир. 1991 йилда бошланган ислоҳотлар ижобий натижаларга қарамай, кўпгина Осиё мамлакатларига қараганда камроқ ўсиши тахмин қилинмоқда. Бу табиий ҳол, чунки энг кўп ишчилар ишлайдиган сегментларда - қишлоқ хўжалигида ва хусусий секторда унумдорлик жуда паст. Сўнгги йилларда иқтисодий ўсиш механизми бўлиб хизмат қилган ишлаб чиқариш омилларининг тўпланиши эмас, балки самарадорликнинг ўсиши бўлса ҳам, капитални тўплаш ва ишлаётган аҳолининг бандлиги билан боғлиқ вазиятни яхшилашга қаратилган иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилмаса, узоқ вақт давомида ушбу суръатни сақлаб қолиш қийин бўлади. Юқорида муҳокама қилинганларнинг барчасини айсбергнинг учи сифатида баҳолаш мумкин. Вазият тобора кучайиб бораётган улкан, самарасиз давлат корхоналарини қўллабқувватлаш учун хусусий маблағларни сарфлаб; иқтисодий эмас, балки сайловлар туфайли қайта тақсимлаш режими; йўналтирилган инвестициялар, иқтисодий асосга кўра эмас, балки сиёсий имтиёзлар асосида шакллантирилган; иқтисодиёт, қишлоқ хўжалиги, энергетика ва тоғ-кон саноатининг муҳим сегментларида нархлаш механизмининг ривожланмаганлиги каби омиллар мамлакат тараққиётининг тусиқлари бўлиб қолаверади. Ҳар бир янги ҳукумат пайдо бўлиши билан иқтисодиётдаги бундай бузилишлар янада сезиларли бўлди. Ўзини ислоҳотчи деб билган Моди ҳатто бозорнинг қамрови, чуқурлиги ва самарадорлигини ошириш учун туб таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг ўрнига, индивидуал муаммоларни босқичма-босқич ҳал қилишга эътибор қаратди. Ўзгаришларга уринишлар қилинмоқда, аммо, афсуски, ҳар сафар мухолифат уларни парламентда тўсиб қўяди, бу эса ҳинд иқтисодиётини янгилаш вазифасини янада қийинлаштиради. Бундан ташқари, давлатнинг асосан жамоат товарларини етказиб беришдаги ролини камайтирадиган ва шу билан бирга унинг институционал самарадорлигини оширадиган ислоҳотлар бошланмади. Ва сиёсий синф ҳали ҳам ушбу чекланган ресурслар учун ўртача умумий нархни белгилашга тайёр эмас ва истеъмолчиларга уни тўлашга мажбур қилади (тўғридан-тўғри моддий ёрдам кўрсатиладиганлардан ташқари). Ушбу муаммолар ресурсларнинг тартибсиз равишда тақсимланишига олиб келади ва миллий иқтисодиётнинг самарадорлиги, рақобатбардошлиги ва инновационлигига зарар этказади. Улар Ҳиндистоннинг узоқ вақт давомида юқори иқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб қолиш имкониятини чеклайди ва бу буюк давлат мақомини олиш учун зарурий шартдир. Ҳиндистоннинг геосиёсий майдонда эришган ютуқлари ички сиёсатдаги ютуқлардан кўра кўпроқ таассурот қолдиради. Субконтиненталда барқарорлик Ҳиндистонга глобал миқёсда янада муҳим рол ўйнашига имкон беришини билган ҳолда, Моди, аввалгиларига қараганда анча фаол - барча кичик қўшнилари билан яқинлашишга киришди. Покистон билан муносабатлар унчалик муваффақиятли эмас, аммо бунинг учун жавобгарлик Деҳлига қараганда Исломободга кўпроқ юкланади. Покистон, эҳтимол, Ҳиндистон ташқи сиёсати учун ҳал қилиб бўлмайдиган тўсиқларни яратишда давом этади, аммо Моди буни одатдагидек қабул қилиб, ўз кучини сарфламасликка ва уларни бошқа ноаниқ йўналишларга йўналтиришга қарор қилди. Шундай қилиб, Ҳиндистон тарихда биринчи марта Япония билан ҳамкорликка киришди, бу Ҳиндистон иқтисодиётини жонлантириш ва Хитойга ички ички Осиё балансини яратиш учун муҳимдир. Россиянинг Хитой билан ҳамкорлик алоқалари тобора кенгайиб бораётганига қарамай, Деҳли Москва билан барқарор муносабатларни сақлаб қолишга интилмоқда ва шу билан бирга Пекин билан иқтисодий манфаатлар ва минтақадаги геосиёсий барқарорлик нуқтаи назаридан ҳамкорлик қилмоқда. Ушбу моҳир мувозанат ҳаракати ортида Н.Моди Франция, Германия, Исроил ва Буюк Британия каби бошқа муҳим шерикларни унутмайди. Ҳиндистон бошқа минтақаларда ҳам стратегик инновацион сиёсатни намойиш этмоқда. Яқин Шарқда у бир вақтнинг ўзида Эрон ва Бирлашган Араб Амирликлари билан яқин ҳамкорлик қилади ва тез орада Саудия Арабистони билан яқин алоқалар ўрнатишни режалаштирмоқда. Ҳиндистоннинг янги ҳукумати шароитида Шарқ ва Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари билан алоқаларни мустаҳкамлашга қаратилган "Шарққа назар" сиёсати "Шарқда ҳаракат" сиёсати шаклида мантиқий хулосага келди, аммо бу йўналишда ҳали кўп иш қилиниши керак. Ҳиндистон жануби-шарқий Осиёда фаол ўйинчи сифатида қабул қилинишни истайди: у Жанубий Хитой денгизида навигация эркинлигини сақлашдан манфаатдорлигини таъкидлайди ва шу билан бирга блокга босимнинг кучайиши шароитида Жануби-Шарқий Осиё давлатлари уюшмаси (АСEАН) билан алоқаларни мустаҳкамламоқда. Ҳиндистоннинг шарқий қанотларида содир бўлаётган воқеаларга янгидан қизиқиши, Хитойнинг Ҳинд океанида бўлишига қарши, у ерда жойлашган орол давлатлари хавфсизлигининг кафили бўлиш нияти билан тўлдирилади. Ушбу ният Ҳиндистон қирғоқларини ювиб турадиган сувларда доимий иштирок этиш ва прожекция қилиш учун кучли денгиз кучини яратишга инвестицияларни кўпайтиришга қаратилган муҳим қарор билан мустаҳкамланади. Модининг халқаро ташаббусларидан энг асосийси Вашингтон билан ҳамкорликни чуқурлаштиришдир. Бу тан олинишни англатади, мамлакатнинг узоқ муддатли ютуқлари нафақат унинг ички сиёсатига, балки биринчи навбатда Қўшма Штатларга, ҳиндларнинг малакали ишчи кучи учун иш берувчи сифатида боғлиқ; капитал, технология ва бошқарув тажрибаси манбаи сифатида; унинг глобал амбициялари учун асосий йўналиш сифатида ривожланаётган АҚШ-Ҳиндистон муносабатлари ҳар икки томонни доимий равишда тартибга солишга муҳтож бўлса-да, Модининг Қўшма Штатлар билан тўла ҳамкорлик қилиш бўйича жасур қарори Ҳиндистонни мустаҳкамлашга ёрдам берадиган янги йўлларни очиб беради. Ҳиндистоннинг ташқи сиёсий ташаббуслари шуни кўрсатадики, мамлакат халқаро муносабатларга таъсир ўтказишга ва ўз манфаатларини ҳимоя қилишга имкон берадиган ҳамкорлик тармоғини қурмоқда. Бироқ, Ҳиндистон ҳанузгача минтақа мамлакатларига, ҳаттоки глобал миқёсда ҳам ўз иродасини баён қила олмайди. Унинг ташқи савдо айланмаси, халқаро ҳамкорликнинг энг муҳим воситаси бўлганлиги ҳамон унчалик катта эмас. Демократик сиёсат харажатлари ва ташқи ҳокимиятнинг анъанавий қўрқуви туфайли, Деҳли очиқ бўлишга журъат эта олмади ва шу билан давлатни иқтисодий ўсишнинг қўшимча манбаларидан маҳрум қилди; Хитойга интилиб, унга ҳали ҳам тўлиқ ишонмаётган ва энг хавфлиси, охир оқибат бутун дунё учун оҳанг бўлиб қоладиган минтақавий савдо битимларида иштирок этиш имкониятларини камайтирадиган давлатлар билан яқин муносабатларни рад этди111. Иқтисодиётни либераллаштириш соҳасидаги ноаниқликлар туфайли Ҳиндистон савдо-сотиқни жадал суръатлар билан ривожлантириш имкониятини қўлдан бой берди. Бунинг натижаси нафақат иқтисодий ўсишнинг узоқ муддатли пасайиши, балки қуролли кучларни модернизация қилиш йўлидаги муаммолар бўлади. Шу билан бирга, фақат жадал ўсиш ва замонавий армия Ҳиндистонга буюк давлат мақомини олишга асос беради. Ҳиндистон қуролли кучлари жуда катта ва ички хавфсизликни таъминлаш ва давлат чегараларини қўриқлашга тўлиқ тайёр. Шунга қарамай, Ҳиндистон фундаментал тадқиқотларда таъкидлаганидек, "турли шароитларда самарали ишлай оладиган армия ядроси мавжуд ... унинг имкониятлари нафақат сони, балки маневр етишмаслиги билан ҳам чекланган" 9. Ҳозирги мудофаа бюджети ва келгуси йиллар учун кутилган дастур доирасида, Ҳиндистон ҳар учала ҳудудда - ички, чегара ва чет элда - ҳарбий ҳаракатлар олиб борилишини таъминлай олмайди. Шунга кўра, бу Ҳинд-Тинч океани минтақасидаги кичик давлатларнинг хавфсизлигининг қуролли кафолати сифатида иштирок этиш имкониятини чеклайди. Юмшоқ куч ёрдамида фаол тарғиб қилиш билан ҳам, ҳарбий соҳадаги камчиликларни қоплаб бўлмайди. Осиё ва глобал миқёсда эътирофни қонунийлаштириш учун зарур бўлган хушёқишни Ҳиндистон иқтисодий кўрсаткичларнинг барқарор ўсишини ва минтақавий интеграцияни ривожлантиришни таъминлаганидагина амалга ошириши мумкин; кучни самарали прогноз қилиш учун етарли бўлган ҳарбий салоҳиятга эга бўлади ва ундан оқилона фойдаланиш сиёсатини олиб боради; демократияни мамлакатда истиқомат қилувчи халқларнинг манфаатларига жавоб берадиган тарзда созланг. Яъни, ўз амбицияларини рўёбга чиқариш ва буюк давлат мақомига эришиш учун Ҳиндистон ҳали кўп иш қилиши керак112. 111 112 http://www.foreignpolicy.ru/analyses/vneshnepoliticheskaya-strategiya-indii-v-pravlenie-narendry-modi/ http://www.foreignpolicy.ru/analyses/vneshnepoliticheskaya-strategiya-indii-v-pravlenie-narendry-modi/ 1.3. Н.Модининг “буюк давлат” концепциясининг иқтисодтий ва сиёсий жиҳатлари Н.Моди раҳбарлигидаги Ҳиндистон аста-секин қудратли давлат қуриш учун интилмоқда. Бироқ Модийга қадар шаклланган бир қатор ички сиёсаий масалалардаги хатоликлар хусусан давлат ва жамият ўртасидаги боғлиқликнинг ўта кчсизлиги ислоҳотлар самарадорлигига жиддий салбий таъсир кўрсатади. Тарихан буюк давлатларнинг юксалиши табиий бойликларга эмас, балки давлат ва жамият ўртасидаги муносабатларни изчил ривожлантириш ва мустаҳкамлашга асосланиши лозим. Бу шуни англатадики, самарали давлат барпо этиш, рақобатдош мамлакатларникига қараганда тезроқ ривожланишига имкон берадиган юқори маҳсулдорликка асосланган жамиятга таянади. Кўпинча бу жараён, ташқи ёки ички ҳокимиятини давлатнинг ўзида ҳам, ундан ташқарида ҳам кучайтиришга интилган ҳукумрон элиталарнинг шафқатсиз сиёсати таҳдид, билан кечади. Ҳиндистонда бу жараёнлар ҳар доим ҳам заиф ифодаланган. Катта ҳудуди, катта аҳолиси ва бой табиий захиралари туфайли мамлакат ташқи таҳдидларга нисбатан доимий ўлжа бўлиб қолмоқда. Сўнгги пайтларда қудратли Хитой уни таъқиб остига олган, Ҳиндистон жуда катта ва кучли бўлишига қарамасдан, унинг босимига дош беролмаяпти. Ҳиндистоннинг жуда хилма-хил аҳолисини табиий равишда ажратиб турувчи этникмаданий тафовутлар ва тўсиқлар ички тартибсизликларни давлатга ва умуман мамлакатга таҳдид соладиган миқёсда кенгайтиришга имкон бермайди. Шундай қилиб, Ҳиндистон давлатнинг тўлиқ кучини сафарбар қилишга мажбур қиладиган ҳеч қандай таҳдид йўқ, чунки Европа мамлакатлари янги асрнинг бошида қилганидек Ҳиндистонга нисбатан таҳдид қилиш имкониятга эндиликда эга эмас.Вақт ўтиши билан Хитой, Ҳиндистон учун бундай таҳдидни келтириб чиқариши мумкин, аммо агар бу содир бўлса ҳам, бу яқин келажакда содир бўлмайди113. Ҳиндистон мустақиллик ҳаракати тарихи ва унинг демократиясининг ҳайратланарли барқарорлиги ички барқарорликни янада мустаҳкамлади. Мамлакатда юқори лавозимлар учун кураш ҳар доим қатъий тартибга солинган ва ресурсларни қизғин сафарбар қилишни талаб қилмаган ва қаршилик кўрсатмаслик анъанаси билан чет эл босқинчилиги қўрқуви йўқ қилинган. Шунга кўра, на ташқи, на ички сиёсий эҳтиёжлар Ҳиндистонни давлатни кучайтиришга ва давлат ҳокимиятининг жадал ўсишини таъминлайдиган самарали иқтисодиётни қуришга мажбурламади. Бундан ташқари, мамлакатда ҳинд жамиятининг кучли гетерогенлиги туфайли, аста-секин ўсиб бориш ички беқарорликни олдини олишга ёрдам беради, деган фикр келиб чиққан. Ҳиндистонлик сиёсатчилар ҳокимият учун қанча рақобатлашсалар ва мамлакатнинг буюклигини ҳимоя қилсалар ҳам, бу чақириқлар ҳеч қачон омон қолиш учун курашишга ёки ижтимоий кучларни жалб қилишни истисно қиладиган ўз кучларини намойиш этиш истагига лойиқ эмас. Шошилинч эҳтиёжнинг йўқлиги Ҳиндистоннинг давлат ҳокимиятини қуришига тўсқинлик қилади. Ҳақиқий тўсиқ мамлакатнинг биринчи раҳбарлари томонидан танланган жамият ва давлат ўртасидаги муносабатларни ўрнатиш сиёсатидир. Жавоҳарлал Нерунинг қизи Бош вазир Индира Гандининг бошқаруви остида давлат томонидан қаттиқ ва ички назорат олиб борилган иқтисодиётни қатъий давлат томонидан тартибга солиш зарурлиги тўғрисидаги қарори туфайли инновациялар, рақобатбардошлик ва рақобатдошлик билан таъқиб этиладиган самарали бозорларни яратиш имконияти йўқолди. Бундан ташқари, сиёсий тизимнинг заифлашиши билан қонун устуворлиги аста-секин заифлашди, мулк ҳуқуқи ва шартномаларга муносабат янада эркинлашди ва низоларни тезда ҳал қилиш тизими шаклланмади. 113 http://www.foreignpolicy.ru/analyses/vneshnepoliticheskaya-strategiya-indii-v-pravlenie-narendry-modi/ Ушбу камчиликлар Ҳиндистон штатининг паст инфратузилма потенциалига, яъни унинг сиёсий мақсадларни белгилашга ва уларга эришиш йўлларини топишга қодир эмаслигига қўшилиши мумкин10. Ҳинд элиталари ва айниқса ҳукмрон элита келажакда ўз қарашларини бирлаштирмайдилар ва унга қайси йўл билан бориш ҳам маълум эмас. Улар баъзи соҳаларда бир овоздан қабул қилинишига қарамай, масалан, юқори иқтисодий ўсишга ёки жамиятда барқарорликка эришишга тайёр бўлишларига қарамай, сиёсий синфнинг турли вакиллари бу вазифалар амалда нима эканлигини ва уларни ҳал қилиш учун қандай сиёсий воситалардан фойдаланиш кераклигини ҳар хил тушунишади. Шу билан бирга, сиёсатчилар қобилиятсиз ва кўпинча моҳирлик билан бюрократик аппаратни ҳимоя қиладилар. Ҳиндлардаги тартибсизликлар Ҳиндистондаги демократик жараённинг ўзига хос хусусияти билан кучаяди: турли сайловчилар гуруҳларининг талабларини қондириш ёки мавжуд ҳукуматнинг ўз сайлов истиқболларини яхшилаш учун муайян чоралар кўришларига йўл қўймаслик зарурати кўпинча элита вакилларини мамлакатни мустаҳкамлашга ҳисса қўшадиган оқилона сиёсий қарорларга қарши туришга мажбур қилади. Бу нафақат Ҳиндистонда, балки мамлакатнинг моддий фаровонлиги бозорга эмас, балки ҳукуматга боғлиқ бўлган жойда, элиталар ўртасидаги қарама-қаршиликлар айниқса қимматга тушади. Институционал муаммолар, ҳам салбий таассурот қолдиради, бу эса миллий ҳокимиятни қуриш билан боғлиқ бўлган мақсадларга эришишга тўсқинлик қилади. Аввалига, ҳинд давлати ҳинд жамиятининг барча соҳаларига кириб бормади: ҳанузгача ҳудудларда - ҳудудий ва функционал - давлат йўқлиги аниқ кўриниб турибди. Ҳиндистон давлати унга тегишли бўлмаган жойда ҳаддан ташқари кўпдир, масалан, хусусий товарларни ишлаб чиқаришда бироқ давлат ўрнини босадиган ҳеч ким ва ҳеч нарса йўқ бўлган жойлар, жумладан, қонун ва тартибни сақлаш, адолатни ўрнатиш, жамоат ва тасдиқланган товарларни ишлаб чиқариш, миллий хавфсизликни таъминлаш кабиларда унинг ўрни жуда кам. Бундан ташқари, мавжуд ресурсларни қазиб олиш унчалик яхши эмас: йиғилган солиқлар - тўғридан-тўғри, билвосита, мулк - Ҳиндистон ялпи ички маҳсулотидаги улуши G-20 ва БРИИКC (Бразилия, Россия, Индонезия, Ҳиндистон, Хитой, ва бошқалар) орасида энг паст кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Шунингдек мамлакатда тўланмаган солиқларнинг улуши жуда катта. Ушбу фактлар иқтисодий ривожланишнинг паст даражаси, регрессив иқтисодий сиёсат ва ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг заиф салоҳиятининг уйғунлиги давлат ва жамият ўртасидаги муносабатларни қандай қилиб яратишини аниқ кўрсатиб турибди, бу эса охир оқибатда Ҳиндистоннинг буюк давлатлардан бирига айланиши учун зарур бўлган кучга эга бўлишига тўсқинлик қилади. Миллий хавфсизлик масалалари, ҳинд давлати, жамият томонидан етарлича автономияга эга ва унинг миллий муаммоларни ҳал этиш манфаатларида ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳаракатлари қаттиқ қаршиликка жавоб беради. Бу барча демократиялар учун кенг тарқалган муаммо, аммо Ҳиндистоннинг турли ҳукуматлари дуч келадиган қийинчиликлар, ҳукумат субсидияларини қисқартириш, савдони эркинлаштириш ва меҳнат қонунларини ўзгартириш - бу чоралар мамлакатда фойдали ва зарур деб ҳисобланса-да, биз давлат мухториятининг эрта кенгайишига умид қилмаймиз. Афсуски, Ҳиндистондаги сайлов кампаниясининг ўзига хос хусусиятлари фақат жамиятнинг ажралишини кучайтиради ва демократияда давлат унга кўпроқ қарам бўлиб боради. Бу жуда ачинарли масала: мамлакат учун ўта хавфли бўлган ички таҳдидларнинг пайдо бўлишига халақит берадиган ижтимоий тўсиқлар, охир оқибатда давлатни заифлаштиради. Бу ўз жамиятини бардош бера олмаётган мамлакат дунё тартибини шакллантириш учун қандай қилиб буюк кучга муносиб эканлиги масаласини кўтаради. Давлатнинг жамият устидан назоратни сиёсий муаммоларни ҳал қилиш манбаига айлантириш қобилиятига боғлиқ бўлган миллий самарадорликнинг таркибий қисмлари янада мавҳум, тутиб бўлмайдиган таркибий қисмга эга: давлат ва жамиятнинг рационализация даражаси. Макс Вибер Ғарбнинг юксалишига бағишланган китобда, хусусан, маълум бир ижтимоий тизимнинг турли иштирокчиларининг ва, кенгроқ айтганда, турли институтларнинг қарашлари ва хатти-ҳаракатларида рационалликнинг улуши қанчалик катта эканлигини тасвирлайди. Рационализация қиймат ёки инструментал бўлиши мумкинлиги жуда муҳим: қиймат энг фойдали хулқ-атворни танлаш билан боғлиқ ва мақсадга эришиш учун воситаларнинг етарлилигини баҳолаш билан инструменталдир. Рақобатбардош сиёсий тизимда ҳокимият биринчи навбатда ҳукмронлик қилиш қобилиятидир. Ғарб анъаналарида ҳукмронлик эҳтимоли инсоннинг табиатга қарамақаршилигидан келиб чиқади - ташқи дунё инсонга мақсадли бошқарув объэкти бўлиб кўринади. Шунга кўра, ҳар қандай давлат институтлари ўз соҳаларида қанчалик самарали бошқараётганликлари билан баҳоланади ва замонавий давлат шу билан бирга рақобатдош халқаро тизим доирасида рационализация моделига айланади. Бу рол давлатга юклатилган, чунки жамиятни, бюрократияни, институтларни ва мафкуравий тарғиботни жалб қилиш орқали у кўпчилик рақибларига қараганда анча катта кучга эга. Ҳинд маданий анъаналарида инсон табиатнинг ажралмас қисми бўлиб кўринади - у бунга қарши эмас ва ундан ташқарида эмас. Шунинг учун, ҳокимият устунлиги истаги ҳинд нормаларида давлатнинг табиий ва қонуний мақсади сифатида тан олиниши аниқ эмас. Қийматни рационализация қилиш муаммоси ортида мураккаб консептуал муаммолар, шу жумладан миллий дунёқарашнинг мамлакатнинг стратегик ҳаракатларига таъсири, хусусан, рақиблардан устунликка эришиш учун ресурсларни жалб қилиш, қазиб олиш ва қайта ишлаш муаммолари ётади. Ҳинд дунёқараши анъаналари ва замонавийликнинг мамлакатга қўядиган талаблари ўртасидаги зиддиятлар, гарчи бу таъсир ноаниқ ёки деярли сезилмаган бўлса ҳам, унинг ишлашига таъсир қилади. Маълум бир ишонч билан шуни айтиш мумкинки, ҳозирги вақтда Ҳиндистон ҳам ҳокимият устунлигига эришиш ёки олдига қўйилган вазифаларни куч ёрдамида ҳал қилиш истаги йўқ - бу позиция баъзан "стратегик чеклаш" деб номланади. Ҳиндистоннинг қатъийлиги, шунингдек, инструментал рационализациянинг заифлиги, яъни мақсадга мақбул йўлни топа олмаслик билан боғлиқ. Аслида, бу чексиз чалкаш қоидалар, нормалар ва процессуал талабларда акс этади; кўплаб назорат органларининг суст ишлаши; баъзи сиёсий қадамларнинг очиқ-ойдин қарама-қаршилиги. Бир олим таъкидлаганидек, бу ҳолат охир оқибатда "Ҳиндистоннинг замонавийлик билан учрашишининг ўзига хос хусусиятлари: мамлакат тегишли шакл ва институтларни ўзлаштирган ёки ўрнатган, аммо замонавийлик руҳи рационал фикрлашнинг устуворлиги билан илдиз отмаган" 12. Макс Вибер ва Карл Маркс бозор капитализмининг ўсиши ва тарқалиши муқаррар равишда инструментал рационализациянинг ўсишига олиб келади деган фикрни илгари сурган, чунки фойда кўриб чиқиш қийматни рационализация қилиш билан боғлиқ бўлган барча стратегияларни, омон қолиш ва кенгайтириш мақсадларига тўғридан-тўғри интилмайдиган барча жараёнлар ва фаолиятларни шафқатсиз равишда ўзгартиради. Вақт ўтиши билан, инструментал рационализация ижтимоий организмни қамраб олади ва унинг барча институтларини, шу жумладан давлатни ўзгартиради. Бошқа томондан, Ҳиндистонда мафкуравий ёки маданий сабабларга кўра ижтимоий трансформация воситаси сифатида маркетингни чеклашга уринишлар номақбул натижани берди, жамиятнинг рационализациясини секинлаштирди ва шу тариқа ҳокимиятнинг тез тўпланишига тўсқинлик қилди. Бош вазир Модининг Ҳиндистонни етакчи кучга айлантириш ҳақидаги чақириғи мамлакатнинг сиёсий раҳбариятининг халқаро сиёсатдаги ролини англаши ўзгараётганлигини кўрсатмоқда. Моди томонидан қўйилган вазифани ҳал қилиш учун Ҳиндистон ҳар томонлама ўзгаришларни талаб қилади. Биз унинг асосий ютуқлари ҳудудий яхлитликни, либерал демократик сиёсий тизимни ва фуқаролик миллатчилигини мустаҳкамлаш ва ҳинд иқтисодиётининг инерт элементларини бозор тизимини кенгайтиришга асосланган прогрессив рационализация манфаатларида тубдан янгилаш ҳақидаги мутахассислар фикрларини баён қилдик. Чуқур таркибий ислоҳотлар, маълум соҳаларни такомиллаштириш билан биргаликда, ҳокимиятни барқарорлаштириш йўлида пайдо бўлган тўсиқларни бартараф этишга ёрдам беради. Ўрганиб чиқилган тадқиқотлардан бирида, улар “динамикага ижобий таъсир кўрсатади, натижада ўсиш тикланади ва узоқ вақт юқори даражада қолади” – деб айтилган эди13. Мамлакат бозорларидаги ҳолат тараққиёт бўйича кутилаётган натижаларга мос келади - улар ўсиш суръатларини ошириб, зарур бўлганда, ресурсларни қайта тақсимлаш ва уларга ўзларининг олдида турган халқаро вазифаларни ҳал қилиш учун давлатни тақдим этиш имконини беради. Шу билан бирга, узоқ муддатли муваффақият Ҳиндистоннинг давлат потенциалини ҳар томонлама кучайтиришни талаб қилади, экспертларнинг фикрига кўра, "давлатнинг глобал манзарани эгаллаш ва муҳим кичик нарсаларни кўриб чиқиш қобилиятини" пасайтирадиган.14 Бош вазир Моди, агар Ҳиндистон бир кун тўлақонли буюк давлатга айланишни истаса, кенг қамровли ўзгариш кераклигини тушунади. Аммо ҳозирга қадар, уларнинг кўпларини мақташга лойиқ бўлишига қарамай, уларни амалга оширишга уринишлари жуда консерватив эди. Ҳа, Моди ўсиш ва ривожланишни рағбатлантиришга қаратилган бир нечта йирик лойиҳаларни амалга оширди, аммо ҳозирга қадар у умумий тизимли ислоҳотлар зарурлигини таъкидламади ва давлатни миллий иқтисодиётда қайта жойлаштириш ва шу билан уни кучайтириш учун ҳеч нарса қилмади. Шубҳасиз, унинг қатъиятлилиги ҳинд сиёсатининг воқеликлари билан изоҳланади. Гужарат штатининг бош вазири сифатида Моди фақат иккинчи муддатда дадил сиёсий қадамлар қўйишни бошлади - эҳтимол у Деҳлида ҳам худди шу сценарий бўйича юрмоқчи. Аммо шунга қарамай, у Ҳиндистонни буюк давлатга айлантириш бўйича ўзининг амбицияли режасини хавф остига қўяди. Ҳиндистон Молия вазирлиги таъкидлаганидек, "барқарор, кенг қамровли ўсиш" 15 тўхтаб қолиши ёки этарлича самарасиз бўлиши мумкин, Ҳиндистоннинг рақиблари эса - ва энг асосийси, Хитой янада жасоратли ислоҳотларга эга ва уларни фаол равишда амалга оширмоқда. Энг ишончли глобал иқтисодий прогнозларга кўра, ҳаттоки зарур ислоҳотларни амалга оширган ҳолда, Ҳиндистон узоқ вақт энг йирик давлатларнинг энг заифларидан бири бўлиб қолаверадиолади. Шунинг учун, Хитойнинг хавфсизликка таҳдид солиши сабабли, Ҳиндистоннинг буюк давлат мақомига эга бўлиши учун зарур бўлган ислоҳотларни кечиктириш ва уларни ҳозиргидек қулай режимда амалга оширишни кечиктириш керак эмас. Айтиш мумкинки, Модининг Ҳиндистонни етакчи кучга айлантириш ҳақидаги чақириғи, агар бу давлат сиёсатининг мақсадларидан бири деб эълон қилинадиган катта кучнинг потенциали тез тўпланиб қолса, ўзгариши учун имкониятлар очади. Агар бу ғоя илдиз отса, у ҳинд жамиятини, унинг элиталарини ва раҳбарларини ўзларининг кучли томонларига ишонишга мажбур қилади. Ҳиндистон ташқи сиёсатидаги сезиларли ўзгаришларга қарамай, кўпгина зиёлилар, бюрократлар ва сиёсий синф вакиллари ҳайратланарли даражада ўз мамлакатларининг дунё билан тенг шароитларда ўзаро таъсир қила олишига ҳали ҳам амин эмаслар. Ишончсизлик қисман мустамлакачилик мероси ва қисман ўтмишдаги Ҳиндистон ташқи сиёсатининг заифлиги билан боғлиқ. Қандай бўлмасин, бу ишончсизлик ташвишга солади, чунки Ҳиндистоннинг минг йиллар давомида устунликларидан бири бу бошқа одамларнинг ғояларини, маданиятини ва халқларини ўзлаштириш, бу жараёнда ўзларини ҳам, чет элликларни ҳам бойитиш эди. Бундай ажойиб қобилиятга қарамай, Ҳиндистонда "нотаниш" синдроми ҳанузгача кучли. Шундай қилиб, ҳиндларнинг ўнг қанотли "Раштриа Сваямсевак Сангҳ" (Ватаннинг кўнгилли хизматчилари иттифоқи) ва Ҳиндистон Коммунистик партияси бугунги кунда бегоналардан фарқли ўлароқ, бегоналарга нисбатан шубҳали муносабатда. Ташқи аралашувдан қўрққанлиги сабабли, бюрократия иқтисодиёт ва давлат устидан назоратни йўқотишни истамайди. Ҳиндистон қуролли кучларида чет эл босқинининг хавотирли қутилиши институт сифатида ёпиқ армияни вужудга келтиради ва ишончли хорижий шериклар билан ҳамкорликни қийинлаштиради. Ўзига бўлган ишончнинг йўқлиги Ҳиндистонни ташқи дунёдан ўрганишга ва охироқибат ундан устун бўлишга, йаъни буюк давлат мақомига эришишга тўсқинлик қилади. Аслида, бундай изоляция парадоксалдир - нафақат мамлакат цивилизацияси ташқаридан келганлар учун очиқ бўлган мамлакат тарихида, балки чет элга чиққан кўплаб ҳиндулар осонгина янги жойда ҳаётга кириши мумкинлиги сабабли. Агар Модининг Ҳиндистонни етакчи кучга айлантиришга интилиши ҳиндларнинг ўз кучларига бўлган ишончини кучайтирса, бу иқтисодий ислоҳотлар бўйича қийин қарорлар қабул қилиш учун замин яратади; ҳинд демократиясини ва ҳуқуқини бузиб кўрсатиб, сул кучларни жиловлаш, Ҳиндистоннинг Осиё ва умуман дунёда қандай рол ўйнашини аниқ тасаввур қилиш учун мамлакат ривожланишига халақит беради. Ҳиндистон ўз манфаатларини илгари суриш учун тузган стратегик иттифоқларни мустаҳкамлаш учун ҳам замин яратилади; минтақавий ва глобал муаммолар ечимини биргаликда излашда Ҳиндистон ташаббусларига ўтиш; Ҳиндистонни ишончли ҳимоя қилиш ва Ҳинд-Тинч океани минтақасида тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш учун зарур бўлган жамоат маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун этарли бўлган қуролли кучларни яратишда намоён бўлади. Ушбу соҳаларда олиб борилаётган мақсадли ишлар Ҳиндистоннинг буюк давлат мақомига олиб борадиган йўлини осонлаштиради. Озчилик ҳинд сиёсий раҳбарлари ушбу ғоянинг аҳамиятини барча одамларга тушунарли бўлган сўзлар билан тушунтиришга қодир. Моди муваффақиятга эришди, аммо бу шу билан тугамайди - у мақсадига эришиш учун барча кучларни сарф қилиши керак. Модининг яна бир ютуғи Деҳли ва Вашингтон ўртасидаги стратегик шерикликни мустаҳкамлашдир, унинг пойдеворини бош вазирлар Атал Биҳари Вайпайи ва Манмохан Сингх каби ўтмишдошлари қўйган. Ҳиндистоннинг бахтига, унинг ўсишга интилиши энг кучли дунё империяси томонидан кутиб олинмоқда. Моди Осиё-Тинч океани ва Ҳинд океани минтақасини биргаликда стратегик кўриш бўйича мамлакатларнинг шаффоф келишув қоидаларини бажариб, Ҳиндистонга эришишда катта ёрдам берадиган геосиёсий алоқаларни кучайтиради. Шунда Ҳиндистон ҳақиқий буюк давлат мақомига эришади. Биринчи боб бўйича хулоса 2 боб. Н.Моди ташқи сиёсатининг асосий йўналишлари 2.1. Н.Модийнинг минтақавий сиёсати хусусиятлари Одатда Ҳиндистондаги сайлов олди кампанияларида миллий хавфсизлик ва ташқи сиёсат масалалари камдан-кам ҳолларда муҳокама қилинади, буни "энг катта демократия" мақомига эга мамлакатнинг бу борада катта ишларни амалга ошириб бўлганлиги билан ва ўзини фаол халқаро сиёсатдан тийиб туриши билан изоҳлаш мумкин. Н.Моди ҳам сайлов олди кампаниясида ташқи сиёсат билан боғлик масалаларга кенг тўхталиб ўтирмаган эди. Шунга қарамай, унинг сайлов кампанияси ташқи сиёсат ва миллий хавфсизлик масалаларига жиддий ёндашиш билан ажралиб турди, шунингдек, Ҳиндистоннинг жаҳон саҳнасида тан олиниши ва Ҳиндистон учун терроризмга қарши курашиш зарурлиги тўғрисида у алоҳида муносабат билдирган. Мазкур муносабат бир қадар жонли ва асосга эга эди. Шунингдек сайлов олди жараёнлари бораётган бир вақтда Жанубий Осиё терроризм таҳдиди билан юзма юз келаётган эди. Сайловлар вақтида Ҳиндистоннинг Покистонга қилган ҳаво ҳужумлари, Жамму ва Кашмирдаги терактларга тезкор жавоб сифатида Н.Моди томонидан терроризмга қарши кураш дастури тақдим этилди, шунингдек, Бош вазирнинг мамлакатнинг шимоли-ғарбдан кириб келаётган терроризм таҳдидига қарши туришга ва ўзини ҳимоялашга қаратилган чиқишлари ҳам унинг ташқи сиёсат ва миллий хавфсизлик масалаларидаги йўналишларини ифодалади. Шри-Ланкада амалга оширилган бир қатор террористик ҳаракатлар, ҳинд жамоатчилик фикрини терроризм феноменини Жанубий Осиё минтақасининг марказий нуқтаси сифатида кўриб чиқишга тўсқинлик қиладиган ва чеклайдиганлардан кўра, ушбу кучайиб бораётган ёвузликка қатъий қарши тура оладиган куч тузилмасига устунлик бериш учун бирлашди. Бундан ташқари, Хитой "Жаиш-э-Муҳаммад" (Муҳаммад армияси) террор гуруҳининг раҳбари Масуд Азҳарни БМТнинг халқаро террорчилар рўйхатига киритиш бўйича ташаббусларни яна бир бор блокировка қилишдан бош тортганидан сўнг, БМТ Хавфсизлик Кенгаши бир овоздан чораларни кучайтирди. Воқеаларнинг бундай ривожланиши Ҳиндистон дипломатиясининг бош вазир Моди бошчилигидаги қатъиятли ва йўналтирилган саъй-ҳаракатларининг муваффақиятининг ишончли тасдиғидир (пировардида, ҳинд дипломатияси бу масала бўйича 2009 йилдан бери халқаро ҳамжамият томонидан қўллаб-қувватланишга интилган, аммо яқин вақтгача у деярли самарасиз бўлиб келган). Бундан ташқари, сайлов кампанияси бошланар экан, бош вазирнинг аввал Россия, кейин БАА томонидан икки томонлама алоқаларни ривожлантиришдаги улкан хизматлари учун юқори даражадаги мукофотлар билан тақдирлангани ҳақидаги хабарлар сўнгги беш йил ичида олиб борилган ва эришишга қаратилган ташқи сиёсат самарадорлигининг ажралмас далили эди. Бутун кампания давомида ушбу ютуқлар кучли таъкидланганлиги ва глобал ташқи сиёсатнинг кўп қиррали тарихий воқеалари сифатида тақдим этилганлиги ажабланарли эмас эди. Ҳеч кимга сир эмаски, Ҳиндистон атрофидаги қўшнилар ички келишмовчилик, тушкун интеграция ва ҳамкорликнинг йўқлиги туфайли абадий қарама-қаршиликнинг геосиёсий ҳудуди бўлиб қолмоқдалар. Аниқ сабабларга кўра, "қўшничилик" масаласи нафақат Модининг иккинчи ҳокимияти даврида янги ҳукуматнинг диққат марказида бўлади, балки унинг 2014 йил май ойида ҳокимиятга келиши билан боғлиқ қўшимча туртки билан ривожланди. Инаугурация пайтида чап лидерлар Жанубий Осиё мамлакатларининг барча раҳбарларига мисли кўрилмаган мурожаат билан мурожаат қилдилар, бу уларнинг барча рамзийлиги учун адолатли миқдордаги кўрсатмалар билан ажралиб турарди. Миллий таъсир гуруҳлари ва чет эл раҳбарларига сиёсий жиҳатдан тасдиқланган тарғиботда Ҳиндистон етакчи минтақавий куч сифатида минтақани консенсус асосида ривожлантириш ва унинг мақомига мос келадиган умумий фаровонликка эришиш учун жавобгарлик юкланиши таъкидланди. Моди, Ҳиндистоннинг ташқи сиёсати ва унинг саноат потенциали субконтиниянинг таркибий ижтимоий-иқтисодий ва ишлаб чиқариш муаммоларини ҳал қилишга ёрдам беради ва давлатлар заифлиги ва чегараларининг шаффофлиги туфайли юзага келган абадий экзистенсиал таҳдидларга қарши самарали восита бўлиб хизмат қилади деб ишонтирди. Минтақанинг ва унинг барча таркибий қисмларининг ўзига хос хусусияти, ҳеч кимнинг тажовузига йўл қўймаслик учун жуда яхши қўшничилик муносабатлари бўлиши керак. Бу, албатта, ўзаро муносабат тамойилларини ҳурмат қилишни талаб қилади. Сўнгги беш йил ичида Моди атайлаб Ҳиндистонни Жанубий Осиёда йўқотган стратегик мақомига қайтариш ва Деҳлини мамлакатнинг де-факто минтақадаги ролига кўра минтақавий етакчи сифатида тан олиш учун ҳаракат қилди. Шу мақсадда у Ҳиндистоннинг қўшни давлатлар билан шериклик алоқаларини мустаҳкамлади ва сиёсий соҳада улар билан ҳар томонлама ҳамкорликни ривожлантирди, бунинг учун у Жанубий Осиёнинг барча мамлакатларига расмий ташрифларни амалга оширди ва икки томонлама мулоқотнинг институционал механизмларини жонлантиришга туртки берди. Бундан ташқари, динамикаси йўқолган давлатлараро инфратузилма лойиҳаларини тиклашни жадаллаштириш ва уларнинг ҳаётийлигига ишончни қайта тиклаш, кўп векторли алоқаларнинг мақсадга мувофиқлиги, логистик жиҳатдан ихчам товарлар алмашинуви ҳақидаги императив ғояни, бирлаштириш мақсадида юқори даражадаги қудратли уяли кучларнинг пухта ўйланган мувофиқлаштирилган ҳаракатлари, кенг миқёсли минтақавий иқтисодий трансформация ва ҳаракатчанликнинг асоси бўлган цивилизация ўхшашлиги каби омилларни ишлатишга ҳаракат қилди. Келгуси даврда биз танлаган йўналишни ривожлантириш бўйича ҳаракатларнинг сезиларли даражада кучайишини кутишимиз мумкин. Деҳли Жанубий Осиёнинг Хитойга бўлган қарамлигининг шафқатсиз ҳақиқатини ўзгартира олмайди ва Пекиннинг Ҳиндистоннинг анъанавий таъсир доираси бўлган Ҳимолай ва Жанубий Осиё денгиз йўллари орқали муқаррар равишда кенг кўламли саноат ва инфратузилма ривожланишига дош беролмайди ва қарши кураш стратегиясини амалга оширишга мурожаат қилиши керак. Бундай стратегия аниқ шароитларда тўғридан-тўғри жавоб элементларини минтақани шакллантириш учун мураккаб ва пухта ўйланган табақалаштирилган парадигмани амалга ошириш билан бирлаштиради. Буни минтақавий иқтисодий ҳамкорликнинг янги ва жонланган функционал ташаббусларида (диверсификацияланган техник ва иқтисодий ҳамкорлик учун Ҳиндистоннинг минтақада ўз вазнини орттиришга қаратилган сиёсатини Бенгал кўрфази, (тўртта давлатнинг ташаббуси - Бангладеш, Бутан, Ҳиндистон ва Непал) шунингдек субрегионал интеграция моделларида кўриш мумкин. Кўринишидан, Моди маъмуриятининг иккинчи ваколат муддати бор ва у зудлик билан боғлиқ иккита муаммони ҳал қилишга киришиши керак. Улардан бири Афғонистон ва унда Америка қўшинларининг чиқиб кетиши учун шароитлар яратиш, шунингдек, толибларнинг мамлакатнинг келажакдаги сиёсий тузилишида потенциал иштироки контурларини ишлаб чиқиш. Яна бир нарса - Яқин Шарқдаги АҚШ-Эрон инқирозининг кучайиши ва АҚШнинг Эрон нефти истеъмолчиларига, хусусан Ҳиндистонга Эрон банк муассасалари билан ҳисоб-китобларни тақиқлашни жорий этиш талаби. Иккала муаммо ҳам қисқа ва узоқ муддатли истиқболда Ҳиндистоннинг стратегик манфаатларига салбий оқибатларга олиб келиши мумкин ва бу мамлакатнинг интилишларини амалга оширишга тўсқинлик қилади. Ушбу муаммоларнинг Ҳиндистон учун аҳамияти катта, чунки уларни ҳал қилиш Марказий Осиёнинг стратегик манбаларига ва бозорларга йўл очадиган калитдир. Ушбу иккала жиҳат Афғонистоннинг демократик, хавфсиз ва барқарор давлатга айланишига, шунингдек, Эронга қарши давом этаётган ҳужумларнинг тўхтатилишига ва минтақадаги ва АҚШдаги асосий рақибларининг қуролланишига боғлиқ, бу эса уни кўп томонлама минтақавий иқтисодий ҳамкорлик ташаббусларига қўшилишга имкон бермайди. Тахмин қилинишича, бу иккала масала ҳам июн ойида Қирғизистонда бўлиб ўтадиган ШҲТ саммитида раҳбарлар томонидан муҳокама қилинади. Ҳеч қандай эчим кутилмаётганига қарамай, бу Ҳиндистоннинг 2012 йилдан бери олиб борган ҳаракатларидаги муҳим босқичдир. 2015 йилда Бош вазир Моди Марказий Осиёнинг барча республикаларига ташриф буюрган ва 2 йилдан сўнг Ҳиндистон минтақанинг ҳар бир суверен субъэкти билан барқарор ва самарали икки томонлама алоқаларни ривожлантириш мақсадида ШҲТга аъзо бўлган. Афғонистонга келсак, Қўшма Штатлар Ҳиндистонни Қатарда Толибон билан музокаралар олиб боришга имкон бермоқда. Бироқ, Деҳли АҚШнинг узоқ муддатли ҳарбий ҳаракатларини тугатиш истаги борлигини англаган ҳолда, Вашингтон бунга қандай эришиш мумкинлиги борасида аниқлик йўқлигидан хавотирда. Деҳли, шунингдек, АҚШнинг толибларни Афғонистон ҳукуматига қўшилиши ҳақидаги позициясининг иккитомонлама эканлигидан хавотирда, бунинг эвазига уларнинг жавобгарлиги ва зўравонлик кафолатларини талаб қилмайди. Деҳли Афғонистоннинг ривожланиш бўйича Вашингтондан кейин иккинчи муҳим шериги. Деҳли Афғонистоннинг иқтисодий салоҳиятини ривожлантириш бўйича кенг кўламли лойиҳаларни амалга ошириш учун молиявий ва моддий ресурсларни жалб қилиб, ушбу мамлакатни демократик, хавфсиз ва барқарор давлатга айлантирмоқчи. Вазиятнинг беқарорлиги ва Афғонистоннинг соф дипломатик маконидан фойдаланишда Россия ва Хитойнинг тобора ортиб бораётган роли, шунингдек, "стратегик чуқурлик" тушунчасига турли ҳийла-найранглар билан Исломобод Кобулни киритиши Деҳлини аниқ ҳисобланган тактик қадам ташлашга мажбур қилди. Россия томонидан ташкиллаштирилган олти партиявий диалогда қатнашиш учун ҳиндларнинг стратегик фикрлашига хос бўлган идеализмдан воз кечган Ҳиндистон ҳатто икки дипломатини Толибон вакиллари билан бир столда маслаҳатлашув учун Москвага юборди. Ва бу Давлат департаменти ва Пентагондаги Америка идораси вакиллари билан консенсус ёндашувини шакллантириш бўйича олиб борилган ишларга қарамай, улар ҳашаматли Америка президентининг норозилигидан ва ҳинд-афғон тараққиёти тўғрисидаги келишувдан хижолат бўлишига йўл қўймасликка ҳаракат қилмоқдалар. Эрон, Ҳиндистоннинг ташқи сиёсати учун мураккаб муаммолардан бўлиб, улар сиёсатчилар фикри билан айтганда текис бурчаклари билан бирлашган. Деҳли учун Теҳроннинг аҳамиятини нафақат энергетика соҳасида кўп йиллик ҳамкорлик туфайли, балки унинг Марказий Осиё ва Евроосиё қитъасидаги олис ҳудудларга бемалол киришининг муҳимлиги нуқтаи назаридан ҳам катта аҳамият касб этади. Бундан ташқари, Теҳрон ғарбий Ҳинд океанининг очиқ майдонларидан фойдаланади, бу ерда Ҳиндистон томонидан бошқариладиган порт инфратузилмаси ва логистика механизмлари стратегик таъсирни кучайтириш учун, шунингдек стратегик денгиз алоқалари бўйича тижорат ва савдо фаолиятини амалга ошириш учун муҳим воситадир. 2018 йилнинг декабр ойида Ҳиндистоннинг Эроннинг Чабаҳар портининг бир қисмини бошқариш ҳуқуқини топшириш тўғрисида битим тузилган эди, бунда дастлабки натижалар тижорат мақсадларида ва рақобатдош муҳитни вужудга келтириш эди. Портнинг иши тўлиқ хавф остида эмас, аммо агар АҚШнинг йирик нефт харидорларини (Ҳиндистон каби) Эрондан нефт сотиб олишдан бутунлай воз кечишга мажбурлаш сиёсати ўзгармаса (Трамп ҳокимият тепасида бўлганида бу эҳтимолдан йироқ кўринади). Эроннинг Ҳиндистон билан алоқаларини қисқартириш Хитойга вазиятдан фойдаланишга имкон беради. У ўзининг кенг кўламли Бир мақон бир йўл ташаббусининг инфратузилма лойиҳаларида иштирок этишни таклиф қилиб, Эронни ўз томонига тортиши мумкин. Бундан ташқари, Эрон ташқи сиёсатда аниқ стратегик мухторият нима ва у ўзаро боғлиқ дунёнинг динамик ўзгарувчан муҳити ҳақиқатига қандай мос келиши мумкин деган саволини келтириб чиқаради. Давлат сиёсатини шакллантиришда миллий манфаатлар устуворлигини қўллабқувватлаётган оммавий норозиликларга қарамай, амалда, квид про квос ("хизмат учун хизмат") тамойилига асосланган битим алмашинуви кенг қўлланилади. Модининг премерлиги даврида Ҳиндистон ташқи сиёсати минтақавий актёрлар ўртасидаги қарамақаршиликка қарши муваффақиятли ҳаракат қилиш қобилияти учун таҳсинга сазовор бўлди. Бундан ташқари, Ҳиндистон бу борада ўзини ҳимоя қилиш ёки ўтмишдаги хафагарчиликларни кечириш позициясини эгаллаб, муваффақиятга эриша олмади, лекин яҳудий Исроил, шиалар Эрон ва Саудия Арабистони бошчилигидаги Форс кўрфази сунний мамлакатлари билан самарали алоқаларни фаоллаштириштирди. Бироқ, ҳозирги пайтда "қалбнинг кенглиги" фонда қолиб кетиши мумкин - биз умид қиламизки, қисқа вақт ичида - Деҳли Эрон билан савдо алоқаларини узиб, Саудия Арабистони ва БААдан етказиб бериш орқали углеводород тақчиллигини қоплашга мажбур бўлиши мумкин. Бундан ташқари, стратегик узоқни кўра оладиган, юраксиз ва қасоскор Вашингтоннинг ғазаби Ҳиндистоннинг манфаатларига мутлақо жавоб бермайди. Либераллаштиришдан кейинги даврда ташқи сиёсат ва Ҳиндистоннинг дипломатик йўналиши траекторияси ёмон ниятлар триумвиратидан, яаъни чеклаш, инертия ва таҳқирлашдан азият чекди, бу уларнинг самарасизлигини таъминлади. 2014 йилда ҳокимият тепасига келган Моди маъмурияти ҳинд интернационализмининг янги ташқи сиёсатини эълон қилди, бу эса мамлакатнинг барча ташқи сиёсий фаолиятини янгилаш ва тубдан қайта очишга олиб келди. Ушбу интернационализм қўшнилар билан муносабатларни консерватив картографик ваколатхоналар асосида қуриш ва қўшни давлатлар билан ўзаро муносабатларнинг янги концепцияларини ишлаб чиқишдан бош тортишни таъминлади. Мамлакат иқтисодий мавжудлигининг ўз-ўзини пасайтирадиган субконтинентал миқёсидаги дипломатия қайта кўриб чиқилиб, унинг ўрнига жозибадор глобал таклиф бўлган талаблар демографияси ва қоидалари тизимига асосланган демократик бошқарув томонидан бошқариладиган иқтисодиёт асосланган янги сиёсат таклиф қилинди. Ва ниҳоят, жамоатчиликнинг қўллаб-қувватлаши ва синергиясини таъминлаш учун, янги дипломатия мамлакатнинг цивилизация ва маданий эксклюзивлиги ва улуғворлигини намойиш этди. Модининг иккинчи даври давомида унинг маъмурияти ушбу фундаментал иқтисодий дипломатиянинг жадал ривожланишини ва янги чўққиларни забт этишини диққат билан таъминлайди. Бу, албатта, ўзаро муносабат тамойилларини ҳурмат қилишни талаб қилади, лекин ўз мамлакатига қарши душман ҳаракатларининг таҳдидини истисно қилиш учун жавобни акс эттиришнинг ҳожати йўқ. Ҳукумат ўн йил ичида мамлакатда 5 триллион долларлик иқтисодиётни барпо этишга ваъда берди. Жаҳон миқёсидаги таназзул ва бундай протекционизмнинг тобора кенгайиб бораётган бундай улкан стратегик мақсадига эришиш учун барқарор халқаро иқтисодий ҳамкорлик ва ўзаро ҳаракат зарурдир. Иқтисодиётни янги миқдорий ва сифат даражасига кўтариш каби ўта жиддий вазифани ҳал қилиш учун бир чизиқли ривожланиш етарли эмас - бу чинакам ютуқни талаб қилади. Сўнгги беш йил ичида Ҳиндистон узоқ йўл босиб ўтди. Бу тектоник ички ислоҳотлар, сармоявий ташаббуслар ва жисмоний ва ижтимоий инфратузилма тақчиллигини бартараф этишга ёрдам берадиган воситалар асосида ўз миллий салоҳиятини иқтисодий юришда амалга оширишга ваъда берган мамлакат сифатида қабул қилинди. Ушбу тақчиллик мамлакатга глобал иқтисодий ишлаб чиқариш ва жаҳон савдо биржасидаги улушини оширишга имкон бермади. Ҳиндистон тез ривожланаётган иқтисодиёт сифатида халқаро миқёсда тан олинади ва унинг иқтисодий ва сиёсий соҳаларидаги ўзгаришлар халқаро сиёсий доиралар томонидан маъқулланмоқда. Ушбу таъсирчан иқтисодий кўрсаткичлар ва амалдаги сиёсий раҳбариятнинг самарадорлиги ҳинд дипломатиясига халқаро миқёсда муносиб ўрин эгаллашга ва ишончли, ғайратли ва мақсадли ҳаракат қилишга имкон берди. Буни Бош вазирнинг соя иқтисодиётига қарши кураш ва 2014 йилда Австралияда G 20 саммитида, дунёнинг етакчи давлатлари раҳбарлари иштирок этган "қора пул" ни тортиб олиш тўғрисидаги баёноти тасдиқлайди. Ҳиндистоннинг халқаро ҳамжамиятнинг соғлом турмуш тарзига содиқлигини яна бир бор тасдиқлаш учун Халқаро Ёга кунини белгилаш ҳақидаги чақириғи мисли кўрилмаган бир овоздан қўллаб-қувватланди. 2018 йилда Бош вазир Давосда Жаҳон иқтисодий форумининг очилиш маросимида ва Сингапурда бўлиб ўтган Шангри-Ла Диалог Осиё хавфсизлик саммитида чиқиш учун таклиф қилинди. Булар Ҳиндистон раҳбарлари ҳам, мамлакатнинг ўзи ҳам илгари ҳурмат қилинмаган чуқур ҳурматнинг намойишлари эди. Қандай бўлмасин, ҳинд дипломатияси бошқаларга ўхшамайди ва у глобал тартибга солиш шартномаларини қабул қилишда фаол тарафдор эканлиги ёки унинг ташаббускори бўлганлиги билан ажралиб туради. Парижда иқлим ўзгариши бўйича глобал келишувни расмийлаштиришга Ҳиндистоннинг қатъий мажбуриятини ва бош офиси Ҳиндистонда жойлашган Халқаро қуёш алянсини (ИСА / ИСА) ташкил этиш бўйича ҳинд-француз ташаббусини эслатиб ўтиш кифоя. ИСА мақсади глобал Жанубда барқарор ривожланиш учун қайта тикланадиган энергиядан фойдаланишни рағбатлантириш. Келгуси даврда Ҳиндистон ташқи сиёсати "кенгайтирилган қўшничилик" тушунчасининг фалсафий ва операцион постулатларидан фойдаланган ҳолда янада ўсишни давом эттиради. Ушбу тушунча Ҳиндистоннинг географик "физиологияси" хусусиятларининг ўзгармаслигига ва унинг цивилизация қамровининг ўзига хос принципларига асосланиб, шарқий ва ғарбий йўналишларда муҳим ўзаро таъсирларни мантиқий ва функционал жиҳатдан мувофиқлаштиради. Хафсаласи пир бўлган жамиятларнинг самарали ўзаро ҳамкорлиги ва минтақавий даражада маърифий ҳамкорликка кўмаклашиш Моди ҳукуматининг 2014–2019 йиллардаги муҳим белгиси эди ва бу сиёсатдан воз кечиш ёки ундаги бирор нарсани ўзгартириш учун асос йўқ. Бу шарқдаги қуруқлик ва денгиз чегараларининг узунлиги, унинг шимолий-шарқий секторда жойлашганлиги, унчалик ривожланмаганлиги, шунингдек саноат ялпи ички маҳсулотининг ярми Жануби-Шарқий Осиёга экспорт қилинаётганлиги билан боғлиқ. Шунингдек, ўрнатилган маданий ва цивилизация алоқаларини, шунингдек, АСEАН мамлакатлари ва Ҳиндистон турли даражадаги яқин икки томонлама муносабатларни сақлаб турган Шарқий Осиёнинг бошқа иқтисодий кучлари билан ҳар томонлама алоқаларни ривожлантиришни ҳисобга олиш керак. Моди бошчилигидаги ҳукумат бозорларни ва логистика воситаларини яқинроқ интеграциялашувини, шунингдек инвестициялар ҳисобига Ҳиндистоннинг иқтисодий ривожланишига янада кўпроқ жалб қилинишини таъминлаш учун савдо алмашинувини кенгайтириш ва турли транспорт инфратузилмасини ҳар томонлама ривожлантириш бўйича саъй-ҳаракатларни давом эттириши керак. Худди шу тарзда, Моди улкан, аммо мутлақо ривожланмаган эксклюзив иқтисодий зонани ифодаловчи стратегик денгиз коммуникациялари бошида жойлашган Ҳиндистоннинг географик жойлашувининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда, Моди ўзининг биринчи ваколати даврида мамлакатнинг минтақада бундай қулай жойлашувидан аниқ фойда олиш муаммоларини ҳал қила бошлади. Ҳинд океанида 2003 йилда "Минтақадаги ҳамма учун хавфсизлик ва ривожланиш" концепциясида биринчи марта эслатиб ўтилган бир қатор инновацион лойиҳалар ва ташаббуслар амалга оширилди ва амалга оширилмоқда. Ҳинд океани энди беғубор хотиржамликнинг муборак макони бўлмагани ва кўплаб экстраиционерлар ва минтақадан ташқаридаги суверен субъэктларнинг диққат марказида бўлганлиги сабабли, янги Ҳиндистон ҳукумати денгиз кучларини шакллантиришда тайёр ва ташаббускор бўлиши керак, агар у четда қолишни истамаса ва ўз денгизини ҳимоя қилишга интилиши керак. Гарчи бу соҳа алоҳида ёки бирон бир мавзуга зарарли бўлмаса ҳам, итоатсизлик ва илтимосларга тоқат қилмайди. Моди ҳукумати қўшни сувларда Ҳиндистоннинг қувват таркибий қисмини ишлаб чиқаришга интилмоқда. Бу мамлакатга барқарорлаштирувчи таъсир кўрсатишга, рақобатдош рақиблар ўртасида симметрия ва мувозанатни таъминлаш орқали тартибни сақлашда этакчи ролни кучайтиришга имкон беради ва ҳинд-Тинч океанининг кенг маконини алоҳида давлатлар учун эмас, балки умумий фойдаланиш учун норматив ва институционал тузилмани шакллантиришга ёрдам беради. 2.2. АҚШ, Хитой ва Россия билан муносабатлар Ҳиндистоннинг ташқи сиёсатини белгилаб берувчи асосий омил бу мамлакатнинг ўсиб бораётган Осиё иқтисодиётида муносиб улушини сақлаб қолиш, АҚШ, Хитой ва Россия билан икки томонлама ва уч томонлама муносабатларни ўрнатиш йўлидир. Ҳиндистон ва Америка Қўшма Штатлари ўртасидаги муносабатлар Деҳлининг автоном тараққиётга бўлган интилишларини рўёбга чиқаришда, Осиёда ва жаҳон миқёсида обрў-эътиборни оширишда ва кучни намойиш қилишда катта аҳамиятга эга. Шу билан бирга, икки томонлама ва минтақавий форматдаги алоқаларни ўрнатишнинг таъсирчан потенциалига қарамай, улар вақти-вақти билан Деҳлининг стратегик танловини чеклаб қўяди ва Ҳиндистоннинг стратегик манфаатларига зарар етказади. Сиёсий алоқалар, шунингдек, иқтисодий ҳамкорлик ва ижтимоий алоқаларнинг ўсишига қарамай, АҚШ ва Ҳиндистоннинг ўзаро ҳамкорлиги бозорга кириш билан боғлиқ савдо низолари, баъзи технологияларни узатиш механизмлари бўйича келишмовчиликлар ва интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш ва технологик жиҳатдан ривожланган хизмат кўрсатиш соҳасини тартибга солувчи режимлардан норозилик билан ажралиб туради. Бундан ташқари, стратегик шериклик муносабатларини мустаҳкамлашда катта ютуқларга эришилганига қарамай, айниқса, юқори технологик фуқаро ва алоқа соҳаларида, шунингдек, мудофаа ва ҳарбий соҳаларда ҳамкорлик қилиш тўғрисида имзоланган муҳим келишувлар бунинг яққол исботидир, аммо ҳар икки томон ҳам улар эришган натижалардан қониқишмайди. Деҳли фикрига кўра, Вашингтон Покистонга зарурий тазйиқ ўтказмайди, шунда Исломобод тегишли чораларни кўради ва террористик ташкилотларни сақлаш ва қўллабқувватлашни тўхтатади. Бироқ Вашингтонда улар Деҳли Осиёда, айниқса Ҳинд океани минтақасида Хитойга фаол қаршилик кўрсатмаяпти, кенглиги бўйича иккала томоннинг нуқтаи назарлари, мутлақо мос келади, деб ҳисоблашади. Ҳеч шубҳа йўқки, иккинчи президентлик даврида Бош вазир Моди олдиндан айтиб бўлмайдиган ва қайсар Америка маъмурияти билан етарлича муаммоларга дуч келади ва у катта шериклик доирасида қабул қилинган мажбуриятларни бажаришга бўлган садоқатини шубҳа остига қўймаслик учун ажойиб зукколикка эга бўлиши керак. АҚШ маъмурияти томонидан маҳорат билан чизилган қизил чизиқларни босиб ўтишга тўғри келади. Ва буларнинг барчаси, ҳинд ҳукумати Қўшма Штатлар қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлари томонидан жорий қилинган барча институционал процедуралардан қатъият билан ўтади, ва агар у ўзаро манфаатли масалалар бўйича баъзи келишувларни бажаришни рад этса, амалдаги амалдорнинг норозилигини юмшатишга ёрдам беради деб умид қилмоқда. Шу муносабат билан, Хитой-Ҳиндистон муносабатларини кўриб чиқиш зарур, Бу муносабатлар, уларнинг тарихий юклардан ва бир-бирларининг стратегик ниятларидан қўрқиш натижасида келиб чиқадиган ўзаро эҳтиёткорлик туйғусидан келиб чиқадиган муносабатлардир. Бу нафақат бир минтақада жойлашган икки қитъа кучлари ўртасидаги табиий ҳодиса, балки айни пайтда тўғридан-тўғри бир-бири билан чегарадош кучлар ўртасидаги курашдир. Қандай бўлмасин, кучли шахс бўлган ва ўз мамлакатларида фанатик издошларига эга бўлган икки давлат раҳбарларининг сиёсий жиҳатдан кўтарилаётган йўналишлари тасодифида, сўнгги беш йил ичида давлатлараро муносабатлар катта рол ўйнади. Дастлаб, Хитойнинг йирик сармоялари ва иқтисодий ҳамкорлиги туфайли шовқинли эйфория юзага келди, бу муносабатларнинг кескин ёмонлашиши ва пайдо бўлиши - эҳтимол, нотўғри ҳисоблаш натижасида - 2017 йилда Ҳиндистон ва Хитой ўртасидаги мунозарали Доклам ҳудудида ҳарбий тўқнашув пайтида ўзининг авжига чиққан тўқнашув содир бўлди. Ўшандан бери томонлар ўзаро эҳтиёткорлик кўрсатиб, чегараларнинг ноаниқлигига кўз юмиб, алоқаларни барқарорлаштиришга интилишмоқда. Деҳли ва Пекин савдо ва сармоявий тижорат муносабатларига халақит берадиган таркибий тафовутларни бартараф этиш мақсадида турли даражадаги икки томонлама мулоқотнинг йигирмадан ортиқ мавжуд механизмларига туртки бериб, самарали алмашишдан манфаатдор эканлигини кўрсатмоқда. Очиқ, аммо конструктив мулоқотда қатнашиш томонларга ўзаро таъсирнинг кенг жиҳатлари ва улар ишлатадиган воситалар турли хил ва бир-бирига зид бўлган таъсир доираларида амалда ва идрокда қандай курашаётганликларини бир-бирларини яхшироқ тушунишларига имкон беради. Деҳли, эҳтимол, Эрон билан савдо алоқаларини узиб, Саудия Арабистони ва БААдан етказиб бериш орқали углеводород тақчиллигини қоплашга мажбур бўлиши мумкин. 2018 йилда Вухандаги саммитнинг норасмий муҳити муносабатларнинг тикланишига олиб келади деб тахмин қилинган эди, аммо барча яхши ният ва самимийлик билан муаммоларни енгиб ўтишга ишониш қийин эди. Хитой Ҳиндистонни Сино-Покистон иқтисодий коридорининг (Бир Макон бир йўл ташаббусининг таркибий қисми) суверенитетини бузганликда айблаб, қаттиқ танқид қилишига ҳеч қандай муносабат билдирмади. Покистоннинг қўшилиши Покистоннинг қўллаб-қувватлашига қарамай, Ҳиндистоннинг ядровий этказиб берувчилар гуруҳига (НСГ) қўшилишига кескин қарши чиқди ва бу Ҳиндистон томонидан қабул қилинмайдиган ва нотўғри ҳаракат сифатида қараладиган кучнинг нисбий балансини бузди. Ҳиндистон Жанубий Осиёдаги хитой сармояларининг табиати ва диққат марказидан қўрқади, чунки улар кичик мамлакатларнинг молиявий барқарорлигига путур етказади. Бундан ташқари, ҳозирда Деҳли Ҳиндистоннинг "стратегик муҳити" деган машҳур Хитой тушунчасидан келиб чиқадиган анъанавий қўрқувни давом эттиришда давом этиб, янги санитария кордонини қуришга ҳаракат қилмоқда. Бироқ, бу қўрқувлар Непалнинг еттита Хитой портига кириш тўғрисида хабар бергандан кейин янада кучайди. Шартнома яқинда бўлиб ўтган "Бир макон бир йўл ҳаракати ташаббуси" га бағишланган иккинчи халқаро форум доирасида расмий равишда қайд этилди. Бироқ, Хитой ўз хавотирлари ва қўрқувларига эга. Улар Ҳиндистон ва АҚШ ўртасидаги келишув ва Ҳинд-Тинч океани минтақасида стратегик маневрада Ҳиндистон АҚШ - Япония учбурчагининг роли, шунингдек, глобал Ҳинд-Тинч океани минтақасини таъминлаш учун демократлар концертининг квадранти сифатида тақдим этилган ҚУАД форматининг тикланиши билан боғлиқ. Иккала томон ҳам бир-бирларининг қўрқувларини ишончли тарзда йўқ қилишлари керак, бу эса очиқ фикр алмашишни ва сиёсий ирода намоён бўлишини талаб қилади. Шу билан бирга, лойиҳани амалга оширишда ўзаро ишончсизликни камайтиришга ёрдам берадиган ҳамкорлик кўникмаларини қўллаш жуда қийин, чунки икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар эҳтиёткорлик ва шубҳа билан тўлдирилган. Ҳиндистон - Россия Россиянинг дунё миқёсидаги ролининг тикланиши ва унинг дунёнинг қайноқ нуқталарида фаол иштирок этиши унинг асл ниятлари ва уларга қандай жавоб бериш ҳақида ўйлаш учун туртки берди. Бир вақтлар етакчилардан иборат форматга эга бўлган икки томонлама муносабатларни тиклаш вазифаси турган Ҳиндистон бундан мустасно эмас эди. Москва АҚШнинг бузилган глобал тартибда маълум бир мувозанатни сақлаш вазифасини бажарадиган бепарволик ва стратегик ҳалокатчи эканлиги ҳақидаги гап-сўзлар фонида, Бош вазир Моди нотўғри тушунчаларнинг гаровига айланмади ва прагматизм ва яхлитликни намойиш этиб, Россия-Ҳиндистон савдосининг ривожланишига ёрдам берди. Бу алоқалар, Ҳиндистон манфаатларига мувофиқ эди. Икки томонлама муносабатларни ҳарбий соҳа ва айрим саноат тармоқларининг анъанавий доирасидан ташқарига олиб чиқиш зарурлигини ҳисобга олиб, Моди ҳукумати иқтисодиётнинг фуқаролик секторида энергетика, илмий ва технологик инновациялар соҳасидаги ҳамкорликни стратегик ривожлантириш учун янги истиқболларни яратишга, инновацион соҳаларга қўшма инвестициялар киритишга, шунингдек лойиҳаларни биргаликда ривожлантиришга йўналтирди. мудофаа платформаларини модернизация қилиш бўйича шартномалар имзоланди. Буларнинг барчаси мудофаа ускуналарини сотиб олиш бўйича "навбатдаги" битимларга қўшимча равишда амалга оширилади. Асосий суверен миллий манфаатлар устуворлигига асосланган Россия ва Ҳиндистоннинг ўзаро таъсири мустаҳкамлиги синовдан ўтказилди ва унинг барқарорлиги АҚШнинг қайта-қайта огоҳлантиришларига ва уларнинг бу жазосиз қолмаслик учун яширин таҳдидларига қарамай, Россиянинг С-400 зенит-ракета тизимини сотиб олишга бўлган қатъийлиги билан тасдиқланди. . Яқинда Ҳиндистон ташқи ишлар вазирлари даражасидан тортиб, давлат раҳбарларига қадар уч томонлама Россия-Ҳиндистон-Хитой (РҲХ) мулоқотининг мақомини кўтаришга нисбатан позициясини қайта кўриб чиққанлиги ҳам шундан далолат беради. Бундан ташқари, 2018 йил охирида Буенос-Айресда бўлиб ўтган Г20 саммити доирасида Япония-АмерикаҲиндистон уч томонлама форматдаги учрашув билан бир қаторда, РҲХ йиғилиши ҳам бўлиб ўтди. Буларнинг барчаси Ҳиндистоннинг Сингапурда бўлиб ўтган Шанри-Ла Диалог Осиё Хавфсизлик Саммитида Бош вазирининг чақириғига амал қилиш ва Ҳиндистон-Тинч океани минтақасига эксклюзивлик эмас, балки хилма-хиллик асосида кириш ғоясини қўллаб-қувватлаш истаги ҳақида гапиради. Шундай қилиб, Ҳинд-Тинч океани мулоқоти келгусидаги Россия-Ҳиндистон ва Хитой-Ҳиндистон маслаҳатлашувларининг кун тартибидаги мажбурий масала бўлиб қолади, деб айтишга барча асосларимиз бор. Ҳиндистон Россия билан алоқаларига ҳам катта аҳамият бермоқда, чунки Москва миқёсда тенг бўлмасада, аммо Вашингтоннинг Яқин Шарқдаги кўплаб субрегионал театрларда ҳукмронлигига қарши бўлиб қолади. Россия-Хитой ўқи Афғонистон келажагининг потенциал контурларини алтернатив шакллантириш учун муҳим восита бўлиб, Покистон билан ҳамкорликда якуний натижага аниқ, аниқ бўлмасада таъсир қилиши мумкин. Бинобарин, Ҳиндистон Марказий Осиёда алоҳида қизиқиш билан Россиянинг Шанхай ҳамкорлик ташкилотига қўшилишидаги ёрдамини ва Европани четлаб ўтиб, Евросиёга чуқур кириш зарурлигини тан олган ҳолда Россия билан алоқаларни янада кучайтирибгина қолмай, балки АҚШ билан муносабатларни чуқурлаштириши аниқ. Россия, 5 + 1 гуруҳи ва Эрон ўртасида ЖCПОА тўғрисида битим тузилишига тўсқинлик қиладиган келишмовчиликларни ҳал қилишда, шунингдек, унинг қоидаларини изчил ва пухта бажаришда катта рол ўйнади. Америка Қўшма Штатлари ва Эрон ўртасидаги ҳозирги тарангликни инобатга олган ҳолда, Россия зиддиятларни пасайтириш учун биринчи қадам ташлаши мумкин, натижада Ҳиндистон фақат ғалаба қозонади. Бундан ташқари, Москва ОПEК аъзоси бўлмаса-да, лекин Эрон билан мустаҳкам алоқалар ва Саудия Арабистони билан самарали иш муносабатлари туфайли, у аниқ яширин таъсирга эга, агар динамика бўлмаса, у ҳолда энергия сиёсати вектори Ҳиндистон учун яна муҳимдир. Ҳиндистоннинг ташқи сиёсатдаги барча саъй-ҳаракатлари ва ташаббуслари учта асосий стратегик мақсадни кўзлайди. Биринчиси, бутун Жанубий Осиё манфаати йўлида субконтинентал иқтисодий ҳамкорликни ва функционал минтақавийликни ривожлантиришда унинг ноёб ролини кучайтириш. Иккинчиси - улашнинг барча мумкин бўлган шаклларидан, хусусан: қаттиқ ва / ёки юмшоқ, жисмоний ва / ёки шарқда (ЖанубиШарқий Осиё) ва ғарбий (Марказий ва Ғарбий Осиё) қўшни ҳудудларни сезиларли ва самарали бирлаштириш. Ва ниҳоят, учинчиси, глобал миқёсдаги молиявий бошқарув институтларини, савдони энгиллаштириш режимлари ва бошқарув тузилмаларини таркибий ва технологик ислоҳотларни осонлаштирадиган ички тузилмаларни ички томондан бирлаштириш. Ҳиндистон - АҚШ 2017 йилнинг биринчи ярмини Ҳиндистон Бош вазири Нарендра Моди юқори ташқи сиёсий фаоллиги билан ўтказди. У бир қатор давлатларга ташриф буюриш билан бир қаторда халқаро саммитларда, жумладан Санкт-Петербург иқтисодий форумида ва Остона шаҳрида бўлиб ўтган Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг мажлисида ҳам қатнашди. Унинг 26-27 июн кунлари АҚШга расмий ташрифи, Президент Доналд Трамп билан музокаралар оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилди. 2016 йилда АҚШга олдинги ташрифида бўлганидек, Н. Моди ўз ташрифини АҚШдаги энг йирик (3,5 миллион киши) замонавий илмий-техник тадқиқотлар соҳасида ва сиёсий ҳамда иқтисодий мавқеида жуда таъсирли бўлган ҳинд диаспораси вакиллари билан учрашишдан бошлади. Диаспоранинг пул ўтказмалари Ҳиндистонга нафақат чет эл валютаси кириб келишининг муҳим манбаи, балки янги технологияларга киришнинг муҳим каналидир, бу асосан Силикон водийсида ишлайдиган ҳиндистонлик муҳожирларнинг юқори улуши туфайли. Хорижий расмий ташрифлар чоғида ҳинд диаспоралари вакиллари билан мулоқот қилиш Н. Модининг ташқи сиёсатининг анъанавий ва муваффақиятли қисмига айланди. Америка Қўшма Штатларига ташриф буюришидан олдин у Португалияга давлат ташрифи билан борди, у ерда маҳаллий ҳинд диаспораси вакиллари, тахминан 9 минг киши билан учрашди ва унинг икки мамлакат ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашдаги ролига юқори баҳо берган эди. Н. Моди ва Д.Трамп ўртасидаги мулоқот икки мамлакат ўртасидаги муносабатлардаги бир қатор салбий омиллар фонида бўлиб ўтди. АҚШ бизнеси АҚШнинг Ҳиндистон билан савдо-сотиқдаги танқислиги 24 миллиард долларга етганидан хавотирда. 26 июн куни бўлиб ўтган учрашув чоғида АҚШ президенти Ҳиндистоннинг Америка товарларини импорт қилиш шартларини юмшатилишини талаб қилди. АҚШнинг Париждаги иқлим келишувидан чиқиб кетиши муносабати билан, Д.Трамп жиддий гапирди ва Ҳиндистоннинг иқлим исиши билан курашиш учун ўз иқтисодиётига катта миқдордаги маблағларни олишни кутаётган Ҳиндистон ушбу битимни қўллаб-қувватлаганини таъкидлади. Кузатувчилар Ҳиндистон ва АҚШнинг "Ҳиндистонда ишлаб чиқариш" ва "биринчи навбатда Америка" дастурларининг давлат устуворликлари ташқи савдо муносабатлари манфаатларига тўлиқ жавоб бермаслигини таъкидладилар. Икки мамлакат ўртасидаги келишмовчиликлар Д.Трамп томонидан таклиф қилинган, шу билан бирга Америка университетларида таҳсил олаётган талабалар, Ҳиндистон фуқаролари учун меҳнат визасини беришни чекловчи қонун қабул қилиниши муносабати билан пайдо бўлди. Улар Қўшма Штатлардаги чет эллик талабаларнинг катта қисмини ташкил этади ва қонун уларнинг аҳволини сезиларли даражада ёмонлаштиради, чунки уларнинг аксарияти ўқиш учун тўлаш учун олинган қарзларни қайтариши керак (50 дан 100 минг долларгача). Шунингдек, иккала мамлакат, турли миқёсда, ўз аҳолиси бандлигини оширишдан манфаатдор эканликлари, шу сабабли, баъзи Америка маҳсулотларини Ҳиндистонга топшириш таклиф этилаётгани асосан унинг манфаатларига жавоб бериши таъкидланди. Шу билан бирга, Ҳиндистонда катта мудофаа буюртмалари АҚШда малакали ишчиларга талабни ошириши мумкин. Ўзаро даъволарга қарамай, Ҳиндистон ва Америка Қўшма Штатлари раҳбарлари ўртасидаги музокараларнинг умумий оҳанглари кескинликларни юмшатиш ва муҳокама қилинган муаммоларнинг аксарияти бўйича келишувга эришиш истагини намойиш этди. Бу асосан Осиё-Тинч океани минтақасида (АТР) энг тез ривожланаётган мамлакатлардан бирига айланган Ҳиндистоннинг иқтисодий ютуқлари билан боғлиқ. ХВЖ Ҳиндистон мустақиллигининг 75 йиллиги 2022 йилгача, иқтисодиётининг ўртача йиллик 8 фоиз ўсишини башорат қилмоқда. Ушбу кўрсаткич бўйича биринчи марта Ҳиндистон Хитойни ортда қолдиради. Объэктив сабабларга кўра, урбанизация суръати ошмоқда, гарчи Ҳиндистон ушбу кўрсаткичдан орқада қолмоқда (шаҳар аҳолисининг 33 фоизи минтақанинг кўп мамлакатларида 40-50 фоиз билан солиштирганда). Н. Модининг "100 ақлли шаҳарлар" дастурининг амалга оширилиши, инфратузилма қурилишининг кенгайиши натижасида аҳоли бандлиги ва натижада истеъмолчилар талаблари ортиб бормоқда. Ҳиндистонда муҳим психологик силжиш юз берди - унинг ёш авлоди, мамлакат аҳолисининг асосий ёш қатлами, уларнинг ота-оналаридан фарқли ўлароқ, кекса асрларнинг урф-одати бўлган тежашга эмас, "ишлаш ва сарфлаш" тамойилига амал қилишади. Мутлақ маънода, Ҳиндистонда аҳоли жон бошига даромад жуда пастлигича қолмоқда, аммо у ўсиб бормоқда ва талаб катта бўлиб, ташқи савдо шериклари учун мамлакатнинг иқтисодий жозибадорлигини оширади. Ҳиндистон янги хорижий инвестицияларнинг кириб келишига жуда муҳтождир ва унинг раҳбарияти Қўшма Штатлар Ҳиндистоннинг фармацевтика маҳсулотларини, асосан генерикларни экспорт қилишини тақиқлайдиган тартибга солиш / чеклашдан норози бўлиб, ишлаб чиқаришда мамлакат дунёда биринчи ўринлардан бирини эгаллайди. Н.Модининг музокараларда муваффақият қозониш истаги, шунингдек, унинг Ҳиндистонда обрўси ва таъсири юқори ва 2019 йилда бўлиб ўтадиган миллий парламент сайловларида ғолиб бўлиши тахмин қилинган бўлса ҳам, Д.Трамп билан учрашувдан олинадиган дивидендлар унинг позициясини мустаҳкамлаш учун муҳимдир. Аслида Ҳиндистонда сайлов кампанияси аллақачон аниқланган. Унда Биҳарнинг собиқ губернатори, тренинг бўйича адвокат, шунингдек, қуйи мансабдаги, етмиш бир ёшли Рам Нат Ковинд қатнашган, у бу борада мамлакат Бош вазиридан табриклар олган. 2019 йилда ғалаба қозониш учун Н. Модига губернаторлик тажрибаси ва 2014 йилдаги сайлов кампанияси кўрсатганидек, миллий бизнес, айниқса йирик бизнеснинг ёрдами керак бўлган эди. Музокаралар шарҳларида Америка матбуоти Н. Моди ва Д.Трамп иккаласининг бой иш тажрибасига таянган ҳолда "битимлар тузиш бўйича мутахассислар" эканликларини таъкидладилар. Уларни Тwиттер-дан доимий равишда қизиқиш уйғотади, ҳар бирининг обуначилари сони миллионлаб кишига этади. Вашингтон учрашуви чоғида Н. Моди Д.Трамп ва унинг оиласини Ҳиндистонга ташриф буюришга таклиф қилди. Таклиф аниқ сана бўлмаса ҳам қабул қилинди. АҚШ президенти, шунингдек, АҚШ делегацияси 2017 йил кузида Ню-Деҳлида бўлиб ўтадиган Бутунжаҳон бизнес конгрессида АҚШ делегациясини бошқаришини айтди. Июн учрашувининг натижаси, биринчи навбатда, мудофаа соҳасидаги келишувларга эришилди. Шуниси эътиборга лойиқки, АҚШ ва Ҳиндистон раҳбарлари ўзаро маълумот алмашишни кенгайтиришга қарор қилишди. Мудофаа саноатидаги ҳамкорлик икки мамлакат ишбилармон доиралари томонидан қўллаб-қувватланмоқда ва ушбу капитал талаб қиладиган соҳада ҳамкорлик қилиш имкониятлари кенгаймоқда. Н.Моди АҚШнинг йирик компаниялари раҳбарлари билан учрашув ўтказди. Натижалардан бири Американинг Лоcкҳэд Мартин ва Ҳиндистоннинг етакчи Тата гуруҳлари ўртасида Ҳиндистонда Ф-16 қирувчи самолётларини ишлаб чиқариш бўйича келишув бўлди. Калифорнияда жойлашган "Генерал Атомиcс" компанияси Ҳиндистонни денгиз флоти учун 22 та дрон билан таъминлайди, ушбу шартноманинг нархи уч миллиард долларни ташкил қилади.Ҳиндистон иқтисодиётининг энергияга талабининг ошиб боришини ҳисобга олган ҳолда, Америка табиий газини етказиб бериш тўғрисидаги келишув катта аҳамиятга эга. Д.Трампнинг таклифига биноан Ҳинд океанида уч томонлама ҳарбий-денгиз ҳарбий машқлари Ҳиндистон, АҚШ ва Япония флотларида ўтказилиши режалаштирилган, бу эса ушбу давлатлар яқинлашувининг белгиси сифатида қаралиши мумкин. Япония бош вазири Шинзо Абе 2017 йил сентябр ойида Ҳиндистонга ташриф буюрган эди. Ушбу мамлакатлар учун умумий бўлган Осиё-Тинч океани минтақасида унга кирган бир қатор давлатларда иқтисодий фаолликнинг ўсиши билан бирга хавфли кескинлик ўчоқлари пайдо бўлмоқда. Яқинда Вашингтонда бўлиб ўтган АҚШ-Ҳиндистон музокараларидаги учинчи "соя" иштирокчиси Хитой бўлди, у "Бир камар - бир йўл" шиори остида 2017 йил май ойида халқаро саммитни муваффақиятли ўтказди. Ҳиндистон Ҳиндистон-Покистон муносабатлари ёмонлашгани муносабати билан унда қатнашмади. Бунга Хитойнинг Покистон билан сиёсий ва иқтисодий алоқаларини фаол равишда ривожлантираётгани сабаб бўлди. Пекин саммитида улар Ипак йўли ичида Хитой ва Покистон иқтисодий коридорини (CПEК) яратиш масаласини муҳокама қилдилар, бу Ҳиндистон ва Покистон томонидан даъво қилинган баҳсли ҳудудга таъсир қилади. АҚШ мустақиллиги куни ва АҚШ ва Ҳиндистон раҳбарларининг учрашувидан кейин сиёсий вазият сезиларли даражада мураккаблашди, айниқса Осиё-Тинч океани минтақасида, балки бутун дунёда. 2.3. Н.Модининг Марказий Осиё сиёсатининг хусусиятлари 2015 йилнинг июнь ойида Ҳиндистон бош вазири Нарендра Моди Марказий Осиё бўйлаб бир ҳафталик сафарини амалга оширди. Модининг минтақадаги ҳамкасблари билан олиб борган музокараларининг асосий мавзуларидан бири "Исломий давлат" тобора кучайиб бораётган шароитда терроризм ва экстремизмга қарши кураш масалалари бўлган шунингдек, турли соҳалардаги икки томонлама ҳамкорлик масалалари ҳам муҳокама қилинган. Ҳиндистоннинг минтақадаги манфаатлари энергия ва хавфсизликдан ташқари яна бир қатор омилларни қамраб олади. Булар нафақат бизнес, балки цивилизация манфаатларидир. Шу сабабли, Бош вазир Нарендра Модининг Қозоғистон, Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон ва Қирғизистонга ташрифлари Ҳиндистондан узоқда жойлашган стратегик муҳим минтақада ҳинд дипломатиясини жонлантириш нуқтаи назаридан рамзий ва аҳамиятли бўлди. Ушбу ташриф Покистон ва Хитойдан ташқаридаги минтақа ҳақида ўз аҳолимиз ўртасида мавжуд бўлган стратегик периметр ва тасаввурларни кенгайтириш учун ҳам муҳим аҳамиятга эга эди. Масалан, Ўрта Осиёнинг маркази бўлган Ўзбекистон Ҳиндистон учун тарихий аҳамиятга эга. Заҳир-уд-Дин Бобур Фарғона водийсидан Ҳиндистонга келиб салтанат тузган эди. Ҳиндистон ва Ўзбекистон ўртасидаги маданий алоқалар чуқур ва айни пайтда у узилиб қолган. Нефтга бой Қозоғистон Ҳиндистоннинг эътиборини тортмоқда. Туркманистон ТАПИ қувур линияси лойиҳаси доирасида муҳим, агар уни амалга ошириш мумкин бўлса, бу ҳар икки томон учун манфаатли бўлади. Қирғизистон улкан гидроенергетик потенциалга эга ва Мўғулистон каби демократик давлат ҳисобланади. Ҳиндистон Тожикистон билан тарихий яқинликка эга. Мамлакат Аф-Пак (АфғонистонПокистон) зонасида Ҳиндистон учун стратегик аҳамиятга эга. Марказий Осиё де-европалашиб борар экан, кучлар ўртасида қизғин рақобат мавжуд. Минтақа аллақачон хитойлар ва экстремистик кучлар томонидан таъсирга олинган деб ҳисоблаш мумкин. Хитойнинг Марказий Осиёдаги иқтисодиёт ва хавфсизлик соҳасидаги манфаатлари аллақачон ўзаро боғлиқдир. Бу, ниҳоят, сўнгги 150 йил ичида минтақада ҳукмронлик қилган рус монополиясига чек қўйди. Энди Хитой минтақага ва ундан келадиган товарлар ва хизматлар оқимини бошқаради ва бу Россия томонидан бирон бир қаршиликка ёки АҚШ ва Ҳиндистонга ҳеч қандай тўсқинлик қилмайди. Ҳиндистон Марказий Осиёнинг мўртлигини беқарорлик манбаи сифатида кўради, чунки минтақа ислом дунёсининг шимолий чегараси ҳисобланади. Ҳозирги дунёвий жабҳалар ортида сиёсий Исломга жиддий силжиш бор. Ал-Қоида билан алоқаси бўлган Ўзбекистон Исломий Ҳаракати (ЎИҲ) қатъий позицияни сақлаб келмоқда. Энг ёмони, ҳатто "Исломий давлат" Марказий Осиёда ўз тарафдорларини фаол равишда жалб қилмоқда. Ҳозирча минтақавий режимлар Россиянинг қўллаб-қувватлаши туфайли қулашдан яхши суғурталанган, аммо келажак аниқ эмас. Россиянинг мавжудлиги Ҳиндистон учун бошиданоқ афзал кўрилган вариант эди. Аммо унинг минтақадаги таъсири сусаймоқда. Бунинг ўрнига, Россия Ғарбга қарши мухолифатнинг кучайиши натижасида Хитой билан яқинлашишга интилмоқда. Ҳиндистон ушбу масалаларнинг барчасидан бирдек манфаатдор. Албатта, Ҳиндистонда Марказий Осиёда ишончли сиёсат мавжуд эмас. Аммо Бош вазир Модининг ташрифи ушбу сиёсатнинг аниқроқ мазмунини беради. Ҳиндистон Евросиёда минтақавий иқтисодий интеграция жараёнининг бир қисми бўлишни хоҳлайди. Аммо унинг Марказий Осиёда дуч келадиган асосий муаммоси тўғридан-тўғри географик алоқанинг йўқлиги. Эрон ва Афғонистон орқали ёки "Шимоли-Жануб" халқаро транспорт йўлаги орқали кириш муҳим мақсадлардир, лекин ҳатто ИПИ ва ТАПИ каби қувурларни улаш ва ривожлантиришга қаратилган лойиҳалар ҳали амалга оширилмаган. Албатта, бу вариантларни истисно қилмаслик керак, аммо уларни амалга ошириш билан боғлиқ кечикишлар Ҳиндистоннинг иқтисодий манфаатларига зиддир. Ҳиндистоннинг Марказий Осиёдан жуғрофий яккаланишини енгиб ўтиш ва Ҳиндистоннинг Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотидаги ролини ошириш учун, Бош вазир Моди бугунги кунда ўз самарасини бераётган қатор ташаббусларни амалга оширди. Бош вазирнинг ажойиб иштироки одамларда катта таассурот қолдирганга ўхшайди, эҳтимол илгари Раж Капур, Индира Ганди ва Митҳун Чакраборти кабилар бўлмасад, ҳар ҳолда Модининг ташрифи ҳам катта аҳамиятга эга. Минтақа билан умумий тил топиш муҳимлиги жуда муҳим эди ва Бош вазирнинг ташрифи Ҳиндистоннинг ушбу давлатлар билан алоқаларига зарур туртки берган бўлиши мумкин. Модининг фаоллиги Ўрта Осиёда ҳам мамнуният билан кутиб олинди, аммо улар Ҳиндистон билан алоқалар жуда кеч бўлганини ва эндиликда маълум натижаларга етиб бориш кераклигини билишади. Марказий Осиё мамлакатлари бошиданоқ Ню-Деҳлидан жуда умидвор эдилар, аммо Ҳиндистон бошқа мамлакатлардан орқада қолди, минтақа билан савдо айланмаси деярли миллиард долларга этди. Кўплаб ҳинд таҳлилчилари ушбу ташрифни Хитойга қарши муҳим мувозанат сифатида кўрдилар. Аммо бу нотўғри баҳолаш бўлиши мумкин. Диққат марказида ҳеч қандай катта лойиҳалар бўлмаган тақдирда ҳам, бош вазирнинг ажойиб иштироки одамларда катта таассурот қолдиргандай туюлди. Аслида, Ҳиндистоннинг таниқли лидерлари бу мамлакатларга ташриф буюрганидан ўнлаб йиллар ўтди ва улар бу ташрифдан мамнун бўлишди. Бундай ташриф анчадан буён орзу қилинган эди: экспертлардан бири айтганидек, "биз буни ҳинд раҳбарлари доимо Марказий Осиёда машҳур бўлиб келганликлари учун қилдик". Яқин ўтмишда Марказий Осиё билан алоқалар ҳанузгача кутилган натижаларни бермаган бўлса-да, Бош вазирнинг ташрифи кучли маданий алоқаларга туртки берди. Моди муштарак исломий мерос ва сўфийлик анъаналарига тўхталиб ўтган бўлса ҳам, шубҳасиз, Кубравия, Нурбахши ва Яссавий сўфийлари анъаналари Ҳиндистонда мавжудми деган савол туғилади. Моди собиқ президент Ислом Каримовга Ҳиндистоннинг форс тилида сўзлашувчи шоири Амир Хусрав Дехлавининг (1253-1325) "Ҳамса" шеърий девонини тақдим этди. Моди тожиклар билан лингвистик алоқаларга ҳам тўхталди. Ушбу ташриф кучли ижтимоий-маданий риторикани қўзғатгани аниқ - ёга, ҳинд, сўфийлик, ахборот технологиялари ва бошқа маълумотлар Ҳиндистоннинг "юмшоқ кучига" мазмун қўшди. Терроризмга қарши кураш, мудофаа, иқтисодий ва энергетик алоқаларни мустаҳкамлаш, алоқаларни кенгайтириш ушбу давлатлар бош вазирлари ва раҳбарлари ўртасидаги мунозараларда такрорланадиган мавзуларга айланди. Умуман олганда, бешта мамлакат билан тузилган йигирма битта икки томонлама битимлар узоқ муддатга чўзилган, гарчи сўнгги йигирма йил ичида улар амал қилган бўлса-да, лекин жуда оз муваффақиятларга эришди. Бундай ҳолатнинг сабаблари кўп ва уларнинг барчаси объэктивдир - уларни енгиш қийин. Лидерларнинг муҳокамасида алоҳида эътибор транспорт мавзуси бўлди: ШимолЖануб халқаро транспорт йўлаги, Ашхабод битимига қўшилиш, Чехбеҳар порти орқали амалга ошириладиган лойиҳа ва бошқалар. Учрашув давомида Моди Афғонистонни Марказий Осиё орқали қуруқлик орқали улаш ғоясини муҳокама қилди. Хавфсизлик бўйича бир қатор шартномалар ҳам имзоланди. Улар фақат рамзий маънога эга бўлиши мумкин, аммо Ҳиндистон 2007 йилдаги таъмирлашга 70 миллион доллар сармоя киритганидан кейин Тожикистондаги Аини авиабазасини қўллабқувватлашда давом этмоқда. Шунингдек, Ҳиндистон Фархор шаҳрида ҳарбий касалхона қурдирди. Қирғизистон билан мудофаа соҳасидаги ҳамкорлик бир неча йиллардан буён давом этиб келмоқда ва Қирғизистонда тоғли био-тиббий тадқиқотлар марказини ташкил қилишни ўз ичига олади. Терроризмга қарши кураш, айниқса Исломий давлат таҳдиди асосий мавзулардан бири эди. Ҳиндистон терроризмга "чегарасиз таҳдид" сифатида қарайди. Аммо Марказий Осиё терроризмнинг асосий манбасига яқин бўлишига қарамай, терроризмнинг ўчоғи эмас. Албатта, Марказий Осиёнинг баъзи давлатлари Ҳиндистон учун алоҳида аҳамиятга эга, чунки улар Евросиё иқтисодий иттифоқига аъзо бўлиб, яқин орада Эркин савдо тўғрисидаги битим имзоланади. Ҳиндистон ва Қирғизистон сайлов комиссиялари ўртасида ўзаро англашув меморандумининг имзоланиши муҳим аҳамиятга эга 114. Н.Моди раҳбарлигидаги Ҳиндистон ўз сиёсатини савдо, инвестиция, алоқалар ва ШҲТнинг бошқа давлатлари билан маданий алоқалар билан боғлаши керак, экспертлар фикрича шунда у Марказий Осиёда мувофақиятларга эришиши мумкин. Ҳиндистон Евросиё интеграцияси йўлидан борар экан, Марказий Осиёдаги сиёсий динамикадаги ўзгаришларни диққат билан кузатиб бормоқда. 2016 йилда Тошкентда раҳбарият алмашгандан сўнг минтақавий истиқболлар табиати минтақалараро ҳамкорлик фойдасига ўзгармоқда. Президент Шавкат Мирзиёев раҳнамолигида, Ўзбекистон расмийлари минтақадаги ва ундан ташқаридаги алоқаларни янада фаоллаштиришга тайёр. Биз бу борада кўплаб ижобий тенденцияларни кўрмоқдамиз. Агар тенденция ривожланиб борса, Хитойнинг "Бир камар, бир йўл" ҳақидаги тасаввурларини амалга ошириш йўлида пайдо бўлган кенг кўламли масалаларни ҳал қилиш ҳар доим ҳам осон бўлмайди. Бундай стратегик ҳаракатга жавобан Ҳиндистон ўз сиёсатини савдо, инвестиция, алоқа ва маданий алоқаларни ШҲТнинг бошқа давлатлари билан боғлаши керак. Ҳиндистоннинг Афғонистонга сиёсий муносабати жуда изчил эди. Унга кўра Ҳиндистон, Толибондан ташқари ҳар қандай демократик ҳукуматни, қўллаб-қувватлайди, чунки у террорчилар бошчилигидаги ҳукуматни қабул қилмайди. Шунинг учун Кобулда ҳокимият тепасига қандай ҳукумат келганига қарамай, Ҳиндистон уни қўллаб-қувватлади. Ҳиндистон Афғонистондаги қайта қуриш жараёнида қатнашмоқда. Ва сиёсий жиҳатдан 114 https://www.fergananews.com/news/23627. Итоги визита премьера Моди в Центральную Азию: Индия активизирует сотрудничество со странами региона Афғонистон ҳукуматини, бу масалани тинч йўл билан ҳал қилиш ва экстремистлар ва террористларни ҳокимиятдан четлатиш тарафдори, чунки Покистоннинг ИШИД ва Толибон ўртасидаги фарқни кўрмайди, улар покистонликлар томонидан яратилган. Шу билан бирга, айниқса Афғонистонда изчил фикрлаш бўлмаса, можарони ҳал қилишга ёрдам берадиган кўплаб тавсиялар аҳамиятсиз бўлиб қолади. Аммо вазият ўзгармади ва эҳтимол Афғонистонда давом этаётган кескинлашув асосий ўйинчиларнинг ниятидир. Масалан, Пекин Афғонистон, Покистон ва Тожикистон иштирокида минтақавий хавфсизлик гуруҳини тузиш бўйича кампания олиб бориш орқали ўз манфаатларини суғурталаган. Ҳиндистонда Афғонистон Толибонини яраштириш жараёнига қўшишга мўлжалланган Хитой, Афғонистон ва Покистон ташқи ишлар вазирлари ўртасидаги мулоқот механизми ташвишга солмоқда. Афғонистон, шунингдек, "Бир камар, бир йўл" ташаббуси билан янада яқинроқ ишлаш ниятини билдирди. Президент Ғани Хитой билан дўстликни қадрлайди. Россия ва Хитой 2009 йилда тўхтатилган Афғонистон бўйича ШҲТнинг алоқа гуруҳини қайта тиклаш имкониятини муҳокама қилишди. Албатта, улар Ғарб кучлари, НАТО ва бошқаларнинг афғон ишларига аралашиш истаги борлигини кўришади. Ҳиндистон ШҲТ доирасида Афғонистонда тинчлик ўрнатиш бўйича минтақавий консенсусни шакллантиришга қай даражада ёрдам бериши мумкинлиги савол остида қолмоқда. Келинг, қандай ишлашини кўриб чиқайлик. Аммо Ҳиндистон Афғонистонни тинч йўл билан тиклашга ҳисса қўшмоқчи. 2018 йилнинг 30 сентябрь – 1 октябрь кунлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Ҳиндистон Республикаси Президенти Рам Натҳ Ковинднинг таклифига биноан, давлат ташрифи билан ушбу мамлакатда бўлди115. Бу ташриф ўзаро ҳамкорлик алоқларини мутлақо янги босқичга олиб чиқадиган ташриф бўлиши кутилган эди. Ташриф якунлари бўйича бунга эришилди, ушбу ташриф билан ўзаро муносабатларда янги давр бошланди. Ш.Мирзиёев журналистларга ташриф ҳақида маълумот бериб – “Биз олий даражадаги учрашувларимиз натижасида фаоллашиб бораётган Ўзбекистон — Ҳиндистон муносабатларининг бугунги суръатини юқори баҳолаймиз. Ишончим комилки, ушбу ташриф ва самарали музокараларимиз мамлакатларимиз стратегик шериклигини янги босқичга олиб чиқиш имконини беради” – деди116. 2018 йилнинг 1 октябрь куни Нью-Деҳлида Ҳиндистон бош вазири Нарендра Моди билан турли соҳаларда икки давлат ҳамкорлиги бўйича музокаралар ўтказди. Ҳиндистон президентининг «Раштрапати Бхаван» саройида Шавкат Мирзиёевни расмий кутиб олиш маросими бўлди. Давлат раҳбарини Ҳиндистон президенти Рам Натҳ Ковинд ва бош вазир Нарендра Моди кутиб олди. Нью-Деҳлида ўтган олий даражадаги музокаралар якунида имзоланган ҳужжатларни ўзаро алмашиш маросими бўлиб ўтди. Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев ва Ҳиндистон бош вазири Нарендра Модининг Қўшма баёноти қабул қилинди. Ташриф доирасида илмий-техник ҳамкорлик, қишлоқ хўжалиги, туризм, ҳарбий таълим, адлия, соғлиқни сақлаш ва тиббиёт фани, фармацевтика, космосни тинч мақсадларда тадқиқ этиш ва бошқа соҳаларга доир 20 та ҳужжат имзоланди. Шунингдек, Андижон вилояти ва Гужарат штати, Самарқанд шаҳри ва Агра шаҳарлари ўртасида ҳамкорликни йўлга қўйиш, Эркин фармацевтика зонасини ташкил этиш тўғрисида битимлар имзоланди. 115 ttps://uzbekembassy.com.my/uzb/yangiliklar/siyosat/uzbekiston_hindiston_tarixiy_aloqalarning_strategik_ sheriklik_darajasi_uzaro_munosabatlarda_aks_etgan.html 116 http://xs.uz/uzkr/post/ozbekiston-hindiston-strategik-sherikligi-yangi-yanada-yuksak-bosqichga-kotarilmoqda