Berdaq atındaǵı QMU Geografiya hám tábiyiy resurlar fakulteti Geografiya tálim baǵdarınıń 4A-kurs studenti Atabaev Arıslanbek tiń Nókis qalası 22-sanlı qánigelestirilgen mekteptiń 9B-klası ushın «Jáhán xalqınıń jas, jınıslıq hám rasalıq quramı» temasında tayarlanǵan bir saatlıq ASHIQ SABAQ ISLENBESI Nókis 2022- jıl 9-klass Tema: Jáhán xalqınıń jas, jınıslıq hám rasalıq quramı Sabaqtıń maqseti: Bilimlendiriw maqseti: Oqıwshılarǵa jáhán xalqınıń jınıslıq quramı, olardıń dúnya ellerinde qanday qatnasta ekeni tuwralı, jáhán xalqınıń jas quramı, onıń quramınıń qáliplesiwi haqqında, dúnya xalqınıń rasalıq quramı, olardıń kelip shıǵıwı, tarqalıwı haqqında maǵlıwmat beremen Tárbiyalıq maqseti: Oqıwshılarǵa bir birine,watanǵa degen húrmet,oqıwshılarǵa sabaqlıqtan tısqarı ádebiyatńardı oqıwǵa,tábiyattan ónimlerinen aqılǵa muwapıq paydalanıwdı uyretiw tiykarında ekologiyalıq kóz qarasın hám mádeniyatın keńeyetiriw. Rawajlandırıwshı maqseti: Toparlarda islew arqalı óz ara erkin pikirlew, birge islesiw kónlikpesin rawajlandırıw, sóylew mádeniyatın jánede jetilistiriw, ózin ózi basqarıwǵa, tez hám anıq oylap juwap berip, oqıwshılardıń tapqırlıǵın rawajlandırıw Tayanısh kompetenciyalar: Kommunikativ, informaciya menen islesiw, ózinózi rawajlandırıw, ilim-texnika jańalıqlarınan xabardar bolıw hámde paydalanıw sıyaqlı tayanısh kompetenciya elementlerin qáliplestiriw. Sabaqtı qurallandırıw: 9-klass Geografiya sabaqlıǵı, dunyanıń siyasiy kartası, tarqatpa materiallar, bahalaw qaǵazları, kórgizbeli qurallar Sabaqtıń tipi: Jańa bilim beriw Sabaq túri: Dástúriy emes Sabaq metodı: Aqılıy hújim, kishi toparlarda islew Аltın qaǵıyda Óz ara húrmet Intizam Shaqqanlıq Oń qol qaǵıydası Tıńlaw Anıq juwap beriw Sabaqtıń blok sxeması 1 Shólkemlestiriw 2 minut 2 Úyge tapsırmanı soraw 8 minut 3 Taza temanı túsindiriw 15 minut 4 Temanı bekkemlew 15 minut 5 Sabaqtı juwmaqlaw 2 minut 6 Úyge tapsırma beriw 3 minut Shólkemlestiriw: Oqıwshılar menen sálemlesip, náwbetshi arqalı búgingi sabaqta oqıwshılardıń qatnasın, oqıwshılardıń sabaqlıq hám dápterleri bar ekenligin kózden ótkerip olardıń sabaqqa tayarlıǵın sorayman. Keyin úyge tapsırmanı sorayman, búgingi sabaqtıń maqseti haqqında tusinik beremen Úyge tapsırmanı soraw: Jáhán xalqınıń sanı, ósiwi hám jaylasıwı Taza tema: Jáhánniń jas, jınıslıq hám rasalıq quramı Xalıqtıń jas quramı. Jáhán xalqı jas quramına qaray, balalar (0-14), miynetke jaramlı jastaǵılar (15-64) hámde kekseler (65 jas hám onnan joqarılar) sıyaqlı iri toparlarǵa bólinedi. Usı toparlar arasındaǵı qatnas táriyxıy dáwirler dawamında ózgerip kelgen. Aldınları uzaq waqıtlar dawamında jáhán xalqınıń jas quramında kekselerdiń salmaǵı júdá tómen bolıp kelgen, XX ásirge kelip, jıldan-jılǵa usı topar wákilleriniń salmaǵı arta basladı. Buǵan birinshi náwbette, medicinanıń rawajlanıwı hám turmıs dárejesiniń jaqsılanıwı nátiyjesinde ortasha ómir súriw jasınıń artıwı sebep boldı. Dúnyanıń túrli bóliminde jas quramı hár túrli, olar bir-birinen sezilerli parq etedi. Ásirese tábiyiy ósim joqarı bolǵan Afrika xalqınıń quramında jas balalardıń salmaǵı kekselerge qaraǵanda ádewir joqarı ekenligi kózge taslansa, demografiyalıq krizis júz berip atırǵan Evropada bunıń kerisi baqlanıp atır. Jáhán mámleketleri arasında balalar salmaǵı Niger (50%), Mali (48%), Uganda (48%) sıyaqlı Afrika mámleketlerinde eń joqarı dárejede. Bul boyınsha eń tómen kórsetkish Yaponiya (12%), Italiya (13%), Germaniya (13%), Gerciya (14%) sıyaqlı mámleketlerde baqlanǵan. Xalıqtıń jas quramında miynetke jaramlı jastaǵılar (15-64 jas) toparı úlken áhmiyetke iye, dúnya xalqı quramında úlken salmaqqa iye bolıp 65% ti quraydı. Tuwılıw dárejesi eń joqarı bolǵan Afrikada bul jastaǵılar eń tómen, Aziya, Amerika hám Evropada úlken jastaǵılardıń kórsetkishi ortashadan joqarı. Xalıqtıń jınıslıq quramı Jáhánde erler sanı menen hayallar sanı derlik teń, erler sanı kóbirek hám hayallar sanı kóbirek bolǵan region hámde mámleketlerdi ajratıw múmkin. Jáhán xalqınıń jınıslıq quramında er adamlar 50,5 %, hayallar 49,5 % ti quraydı. Afrika, Qubla Amerika, Avstraliya hám Okeniyalarda jınıslıq quramı teń salmaqlıqta, Evropa hám Arqa Amerika mámleketlerinde hayallar salmaǵı biraz artıq. Aziya mámleketlerinde, ásirese Shıǵıs, Qubla hám Qubla-batıs Aziyalarda er adamlar salmaǵı hayallarǵa qaraǵanda joqarı. Buǵan sebep usı regionlarda hayallardıń sociallıq dárejesiniń tómen ekenligi. Arab ellerinde bolsa er adamlardıń kópligi jumısshı kúshiniń sırtqı migraciyası arqalı. Xalıqtıń jas hám jınıslıq quramın analizlewde jas-jınıs piramidasınan paydalanıladı. Rawajlanǵan mámleketlerde xalıq arasında jıldan-jılǵa tábiyiy ósiw dárejesiniń tómenlewi aqıbetinde balalar salmaǵı azayıp, orta hám kekse jastaǵılar salmaǵı artıp barmaqta. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerde jas balalardıń salmaǵı joqarı, sonday-aq erler sanıda hayallarǵa qaraǵanda kóbirek. Rasalar Rasa – adamlardıń sırtqı kórinisindegi belgileri (teri, shash, kóziniń reńi, denesiniń dúzilisi, beti, murnı, lábiniń forması hám t.b.) menen óz ara parq etiwshi toparları. Rasalar payda bolıw sebepleri biologiyalıq kategoriya bolıp, insan organizminiń sırtqı ortqalıqqa úyrenisiwi/sáykeslesiwi (adaptaciya) nátiyjesinde qáliplesken. Jáhán xalqınıń úlken bólimi (70 % ke jaqını) 4 tiykarǵı rasaǵa (evropoid, mongoloid, negroid, avstroloid), qańǵan bólimi aralas rasalarǵa tiyisli. Evropoid rasası Jáhán xalqınıń 40 % ten aslamı evropoid rasasındaǵı adamlar bolıp, olar Evropa, Amerika, Avstraliya hám Okeaniya xalqınıń tiykarǵı bólimin quraydı. Sonday-aq, Qubla, Qubla-batıs hám Oraylıq Aziya hám Arqa Afrikada kóp sanlı evropoid rasasına tiyisli xalıqlar jasaydı. Arqa aymaqlarda jasawshı evropoidlarǵa ashıq túsli teri, tolqın tárizli yaki tegis, jumsaq shash, tiykarınan kók reńdegi kóz, qırlı murın, juqa hám orta qalıńlıqtaǵı erin sıyaqlı belgiler tán. Qublaǵa barǵan sayın tábiyiy ortalıq penen baylanıslı túrde denesi, shash hám kóziniń reńleri toyǵınlasıp baradı. Sol sebepli, evropoid rasası 3 ke – arqa, Orta Evropa hám qubla tarmaqlarǵa ajratıladı. Mongoloid rasası Mongoloid rasası wákilleri qońır reńdegi teri, tegis, qattı, toyǵın reńli shash, kóziniń toyǵın túsli reńleri, qırlı yaki ortasha jalpaq murın, kóziniń astındaǵı qabaǵınıń ajralıp turıwı, jelke bóliminiń keńeygenligi menen parqlanadı. Mongoloidlar tiykarınan Shıǵıs hám Qubla-shıǵıs Aziya mámleketlerinde keń tarqalǵan. Sonday-aq, Rossiyanıń Aziya bólimindegi hámde Amerika kontinentiniń túpkilikli xalıqları da mongoloid rasasına tiyisli. Negroid rasası Negroid rasası wákilleri tiykarınan Afrika hám Amerika mámleketlerinde jasaydı. Qara reńli teri; tegis, qattı, buyra qara reńdegi shash; kóziniń toyǵın reńleri; jaǵınıń ajralıp turatuǵını; jalpaq murın, qalıń erin menen parqlanadı. Afrika bul rasa wákilleriniń haqıyqıy ana watanı esaplanıp, olardıń úlken bólimi XVI-XVIII ásirlerde Amerikanıń túrli aymaqlarına májbúriy tárizde qul etip alıp ketilgen. Avstraloid rasası Avstraloid rasası uzaq waqıtlar dawamında negriod rasasınıń bir kórinisi dep kelingen. Biraq sońǵı jıllardaǵı izertlewler olardıń kelip shıǵıwı negroidlar menen baylanıslı emesligin kórsetpekte. Toyǵın túsli teri (negroidlardan biraz ashıqlaw), kelte moyın, júdá keń jalpaq murın, toyǵın qońır reńli shash hám kóz, qalıń erinlerge iye bul rasa wákilleri tiykarınan Avstraliya hám Okeaniyada tarqalǵan. Tiykarǵı rasalar arasında aralıq rasalarda payda bolǵan. Jáhán xalqı arasında metis, mulat, sambo kórinisindegi aralas rasa wákilleri bar. Bular Amerika kontinentinde keń tarqalǵan bolıp, metisler evropoid hám amerikalı indeecler, mulatlar evropoid hám negroidlar, sambo amerikalıq indeec hám negroidlar aralasıwı nátiyjesinde qáliplesken. Onnan basqa efiop, ural, dravid, pamir sıyaqlı aralas rasalarda bar. Rasalar haqqında aytǵanda, sonı atap ótiw kerek, sırtqı belgiler adamlardıń intellektual qábiletleri hám insaniylıq pazıyletlerine tásir kórsetpeydi. Sonlıqtan barlıq rasalar huqıyqıy jaqtan óz ara teń bolıwı kerek. Koloniyalizm hám qulshılıq shárayatında ayrım mámleketlerde qáliplesken racism (rasalar arasında fizikalıq hám aqılıy teńsizlik bar ekenligi haqqındaǵı kózqaras) ideyasına qarsı gúresiw maqsetinde BMSH tárepinen 1965-jılı Rasalıq kemsitiwdiń barlıq formaların tamamlaw haqqında Xalıqaralıq Konvenciya qabıllanǵan. Bekkemlew: 1. Xalıqtıń tábiyiy ósiw páti xalıqtıń jas-jınıs quramına tásir etedima? AWA 2. Xalıqtıń jas quramına qaray neshege bólinedi? 3 3. Balalarǵa neshe jastaǵılar kiredi? 0-14 4. Miynetke jaramlılar she? 15-64 5. Kekseler? 65 + 6. Neshinshi ásirge shekem kekselerdiń ulıwma xalıqta úlesi tómen bolǵan? XX ásir 7. Afrika hám Aziya ellerinde balalar salmaǵı qanday? Joqarı 8. Depopulyaciya júz berip atırǵan Evropa ellerinde qanday? 9. Niger, Mali, Uganda? Derlik 50% jas balalar 10. Balalar úlesi eń tómen eller? Yaponiya, Germaniya, Italiya, Greciya 11. Xalıqtıń jınıslıq quramı qanday? Erler menen hayallar derlik teń 12. Qaysı materiklerde erlerdiń, qaysılarında hayallardıń salmaǵı joqarı? Evropa, Arqa Amerikada hayallar, qalǵanı erler 13. Rawajlanǵan ellerde jıldan-jılǵa kekseler salmaǵı kóbeyip, jaslar úlesi azayıp barmaqta? Tuwrıma 14. Qaysı mámleketlerde erler basım? Rawajlanǵan/rawajlanbaǵan 15. Rasa? Rasa sırtqı kórinis arqalı bir-birine parq etiwshi adamlar toparı 16. Dúnyada neshe tiykarǵı rasa bar? 4 17. Sol 4 rasa neshe % adamdı óz ishine aladı? 70% 18. Rasalardıń sırtqı kórinisi olardıń qábiletleri hám insanıylı pazıyletlerine tásir eteme? Yaq 19. Racizm ideyası qanday? 20. Neshinshi jılı Rasalıq kemsitiwlerdiń barlıq formaların tamamlaw haqqında Xalıqaralıq Konvenciya qabıllandı? 1965-jılı 21. Evropoid rasası 2 ge bólinedi? Nadurıs 3 ke bólinedi 22. Arqa Amerikada hayallar salmaǵı kóp. Durıs 23. Mulatlar evropoidlar menen hindulerdiń aralasıwı arqalı. Nadurıs 24. Afrikada tuwılıw eń tómen. Nadurıs 25. Mongoloidlar tiykarınan qay jerde jaylasqan? 26. Greciya balalar salmaǵı eń joqarı mámleket. Nadurıs 27. Jáhán xalqında erler úlesi 49,5 %. Nadurıs 28. Qubla Amerikada demografiyalıq krizis baqlanbaqta. Nadurıs 29. Efiop hám ural bul...? Aralas rasa 30. Ullı geografiyalıq ashılıwlar Amerikadaǵı rasalarǵa qanday tásir etken? Uyge tapsırma Ótilgen temanı úyde jaqsılap oqıp keliw