9-MAVZU: XO‘JALIKLARARO YER TUZISH TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MOXIYATI: (2-SOAT) Reja : 1. Xo‘jaliklararo yer tuzish tushunchasi 2. Xo‘jaliklararo yer tuzish loyihalarining mazmuni 3. Xo‘jaliklararo yer tuzishning iqtisodiy mohiyati Xo‘jaliklararo yer tuzish - uning yordamida yer resurslaridan foydalanishni va ularni muhofaza qilishni tashkil etishga qaratilgan yer tuzish turlaridan biridir. «Xo‘jaliklararo yer tuzish» tushunchasi jamiyatda va ishlab chiqarishda unga zarurat tug‘ilgan sari asta-sekin shakllandi. Avvalo «chegaralash» tushunchasi mavjud bo‘lib, uning ma’nosi quyidagidek ifodalanar edi: «Davlat chegaralashi yer mulkining chegaralarini moddiy va hujjatli mustahkamlashga va uning ichidagi yerlar miqdorini aniqlashga qaratilgan texnik va huquqiy harakatlar yig‘indisidan iboratdir» (Kavelin S.P. Mejevanie i zemleustroystvo. M.,1914. 149 b.). «Xo‘jaliklararo yer tuzish» atamasi faqat o‘tgan asrning 40- yillarida professorlar S.A.Udachin va G.V.Cheshixinlarning ilmiy ishlarida paydo bo‘ldi. Xo‘jaliklararo yer tuzish - bu xalq xo‘jaligida, uning tarmoqlarida, yerdan foydalanishni va uni muhofaza qilishni tashkil etish, yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning yer fondlari, xo‘jaliklarning yer uchastkalarini tartibga solish va o‘zgartirish, yangilarini tashkil etish, ularni joylarda ajratish, ma’muriy-hududiy bo‘linmalar va maxsus qo‘riqlanadigan hududlar chegaralarini belgilash bo‘yicha tadbirlar tizimi va jarayonidir. U mo‘ljallangan maqsadga, mulkchilik turlariga va foydalanilishiga bog‘liq bo‘lmagan holda barcha yerlarni qamrab oladi. Xo‘jaliklarda ichki yer tuzishdan farqli o‘laroq xo‘jaliklararo yer tuzish hamma vaqt bir necha yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni qamrab oladi; faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari yerlarida o‘tkaziladi. Xo‘jaliklararo yer tuzishga yer tuzish masalalarining ayrim qishloq xo‘jalik korxonalari va fermer xo‘jaliklari hududlaridan tashqarida yechiladigan qismi kiradi. Xo‘jaliklar, korxonalar, tashkilotlar yoki ular tizimlari yer egaliklari va yerdan foydalanishlariga taalluqli masalalar uning vakolatidir. Yer tuzishning bu turi yordamida yerlar xalq xo‘jaligi tarmoqlari, yer fondi toifalari, huquqiy shaxslar va fuqarolar orasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi; ishlab chiqarishni yuritish, uning fao-liyat ko‘rsatishi, korxonalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish uchun boshlang‘ich hududiy asos yaratiladi; yer qonunchiligi, ekologiya talablarining bajarilishi, maxsus huquqiy tartibga rioya qilish ta’minlanadi; yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning (yer uchastkalarining) aniq hududlari va ularning hududdagi chegaralari belgilanadi, texnika vositalari yordamida maydonlari aniqlanadi. Yangi yer egaliklari va yerdan foydalanishlarni yoki ma’lum huquqiy maqomga ega boshqa uchastkalarni tashkil etish, ularga zarur yaxshilashlar va o‘zgarishlar kiritish, xo‘jaliklararo yer tuzishga taalluqli boshqa ishlarni bajarish, yerlardan foydalanishning mavjud tashkil etilishida jiddiy o‘zgarishlarga olib keladi, shuning uchun bunday yyechimlar ilmiy asoslangan va chuqur o‘ylangan bo‘lishlari kerak. Yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chegaralarini joylarda mustahkamlash va huquqiy rasmiylashtirish xo‘jaliklararo yer tuzish loyihasi asosida amalga oshiriladi. Loyiha loyihaviy tavsiyalarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini, samaradorligini va haqqoniyligini tasdiqlovchi texnikiqtisodiy va boshqa ko‘rsatkichlar va hisob-kitoblar tizimi bilan asoslanadi. Ekologiya talablari hisobga olinadi. Xo‘jaliklararo yer tuzish yordamida yerdan foydalanishni tartibga solish yerlarni mulkdorlar, yer egalari va yerdan foydalanuvchilar orasida, yer qonunchiligi asosida, yerlardan foydalanish samaradorligini oshirish va davlatning yer siyosatini joriy etish maqsadida taqsimlash va foydalanish xarakteriga ta’sir etish amalga oshiriladi. Demak, xo‘jaliklararo yer tuzish - yer islohatini o‘tkazishning asosiy mexanizmidir. Xo‘jaliklararo yer tuzish natijasida, odatda, ma’lum yer uchastkalariga bo‘lgan huquq yuzaga keladi yoki o‘zgaradi, ma’lum (boshlang‘ich) yer turlari tarkibiga ega yer egaligining (yerdan foydalanish) tashkil bo‘lishi, uni hududda joylashtirish, umumiy maydonini va chegaralarini belgilash sodir bo‘ladi. U yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chegaralarini belgilash va o‘zgartirish bo‘yicha texnik (geodezik) ishlar, hamda huquqiy hujjatlarni berish bilan yakunlanadi. Xo‘jaliklararo yer tuzishning iqtisodiy mohiyati hududni tashkil etishning barcha yaratiladigan shakllari va elementlarining (maydoni, ichki tuzilishi, shakli, joylashishi, chegaralari) yer tuzish ob’ektining, ishlab chiqarishni tashkil etishning, uni rivojlantirish va to‘la yerdan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi talablariga mos bo‘lishidan iborat bo‘ladi. Tashkil etilayotgan yer egaligi (yerdan foydalanish) korxonaning va uning ishlab chiqarishining eng samarali faoliyat ko‘rsatadigan o‘lchamlariga mos bo‘lishi kerak. Yer egaligini (yerdan foydalanishni) tashkil etish - bu butun yeri tuzilayotgan hududga taalluqli bo‘lib, yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni tuzishni, qayta tuzishni, tartibga solishni (takomillashtirishni) va yerlarni joylarda ajratishni o‘z ichiga oladigan yer tuzish ishlari tizimidir. Yer egaliklarini (yerdan foydalanishlarni) tuzish - xoxlagan yerlarda yangi xo‘jalikning yoki korxonaning mos yer maydonini yaratishdir. Yer egaliklarini (yerdan foydalanishlarni) qayta tuzish - xo‘jaliklar maydonlarini, joylashishini, shaklini va sonini sezilarli o‘zgartirishdir. Yer egaliklarini (yerdan foydalanishlarni) tartibga solish - yer uchastkalarining o‘lchamlarini (joylashishi, maydoni, chegaralari) maqsadli yaxshilashdir. Lekin, xo‘jaliklararo yer tuzish tadbirlar tizimi sifatida faqat yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni tashkil etish bilan tugamaydi. Bulardan tashqari yer, xalq xo‘jaligi tarmoqlari orasida, tarmoqlar ichida, xo‘jalik ob’ektlari, yer fondlari va sh.o‘. orasida taqsimlanadi. Bu xo‘jaliklararo yer tuzishni ijtimoiy-iqtisodiy tadbirga aylantiradi. Xo‘jaliklararo yer tuzish faqat unga haqiqiy zarurat tug‘ilganda, ob’ektiv sabablar bor bo‘lganda va boshqa hech qanday tadbirlar zarur natijani bermaganda o‘tkaziladi. Yer egaligi (yerdan foydalanish) turg‘un bo‘lishi kerak, aks holda, u oqilona va samarali bo‘lmaydi. Yer egaliklari (yerdan foydalanishlar) turg‘unligi - uzoq vaqtlar ichida xo‘jaliklararo yer tuzish usullari bilan o‘zgartirish kiritish zaruratini keltirib chiqaradigan sabablar yo‘qligidan ob’ektiv kelib chiqadigan, uning maydonini va chegaralarini o‘zgarmas saqlashdir. Xo‘jaliklararo yer tuzishning omillari - xo‘jaliklararo yer tuzishni o‘tkazish zaruratini keltirib chiqaruvchi sabablar va sharoitlardir. Ularning eng asosiylari faoliyati uchun yer uchastkasi talab qilinadigan yangi xo‘jalikni (korxona, muassasa, tashkilot) tashkil etish, ya’ni, yangi yer egaligini (yerdan foydalanishni) tuzish, yerlar fondini yaratish, hududiy tuzilmalarning yangi chegaralarini belgilash hisoblanadi. Bu omil barcha toifalardagi yerlarda va barcha tarmoqlarda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Boshqa, quyidagi omillar faqat qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarda, qishloq xo‘jalik korxonalarida o‘z ta’sirini ko‘rsatadi: yerdan foydalanuvchilar, yer egalari va ijarachilar yer maydonlari joylashuvidagi noqulayliklar; xo‘jalik yer maydoni va tarkibining ishlab chiqarish talablariga va yerdan samarali foydalanish bo‘yicha quyilgan vazifalarga mos tushmasligi; ishlab chiqarishning ixtisosligi, hajmi va boshqa sharoitlari o‘zgarishi natijasida yer maydonining ishlab chiqarishga mosligi buzilishi; xo‘jaliklar yerlari tarkibining irrigatsiya, meliora-tsiya yoki boshqa tadbirlar natijasida keskin o‘zgarishi; xo‘jaliklararo va qo‘shma korxonalar tuzish; o‘zgarib turuvchi iqtisodiy sharoitga mos keladigan xo‘jalik yuritishning yangi turlarini tashkil etish zarurati; qishloq xo‘jalik korxonalarining ijtimoiy rivojlanishi; suvdan foydalanishdagi noqulayliklarni tugatish; yer va boshqa tabiiy resurslar muhofazasi, tabiatni qo‘riqlash tadbirlarini o‘tkazish zarurati. Xo‘jaliklararo yer tuzish quyidagi tamoyillarga mos tarzda o‘tkaziladi: respublikamizning yer to‘g‘risidagi qonunlariga qattiq amal qilish, xo‘jaliklar yer maydonlarining turg‘unligini va chegaralarining aniqligini ta’minlash; yerdan ilmiy asoslangan holda, ratsional va samarali foydalanishni va qishloq xo‘jaligining yerdan foydala-nishdagi ustivorligini ta’minlash; xo‘jaliklarga ularning oldiga qo‘yilgan vazifalarini bajarishlari, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va xo‘jalikning ijtimoiy rivojlanishini jadallashti-rish uchun hududiy sharoit yaratib berish; qishloq xo‘jalik korxonalarida ichki yer tuzishni to‘g‘ri tashkil qilish va qishloq xo‘jaligidan boshqa tarmoq korxonalarida yerdan foydalanishni to‘g‘ri rejalash uchun hududiy sharoit yaratish; yerni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish uchun sharoit yaratish; sug‘orma dehqonchilik mintaqalarida suvdan samarali, tabiatga zarar etkazmasdan foydalanish uchun hududiy sharoit yaratish.