Mavzu: Malayziya Federatsiyasi Iqtsodiyoti Reja: 1. Malayziya 2. Malayziya tarixi. 3. Malayziya federatsiyasi iqtsodiyoti 1 Malayziya” nomi “melayu” soʻzidan olingan. Bu soʻz esa “togʻlar oʻlkasi” maʼnosini beruvchi sanskritcha “melayiur” yoki “malayadpiva” soʻzidan kelib chiqqan. Janubi-sharqiy Osiyoda joylashgan ushbu mamlakat ikki qismga boʻlinadi. Gʻarbiy Malayziya Malakka yarimorolining janubini egallagan. Shimolda Tayland, janubda Singapur va Indoneziya bilan chegaradosh. Sharqiy Malayziya tarkibiga esa Kalimantan orolining shimoliy qismi va yondosh orolchalar kiradi. Shimolda Bruney, janubda Indoneziya bilan chegaradosh. Gʻarbiy va Sharqiy Malayziyani JanubiXitoy dengizi ajratib turadi. Ekvatorga yaqin joylashgani sababli iqlimi butun yil davomida issiq va nam. Yillik oʻrtacha harorat +27 °S. Yillik yogʻin miqdori 2500 mm. Mamlakat hududining uchdan ikki qismini sernam subtropik oʻrmonlar tashkil etadi. Ularda sakkiz mingga yaqin oʻsimlik turi bor. Oʻrmonlarda dunyodagi eng yirik gul – raffleziya ham uchraydi, uning diametri bir metrgacha yetishi mumkin. Kinabalu choʻqqisi (4095 m) nafaqat Malayziyaning, balki Janubi-sharqiy Osiyoning eng yuqori nuqtasi hisoblanadi. Mayda daryochalari koʻp. Yomgʻirlar mavsumida bu daryochalar kattalashib, koʻplab noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Eng uzun daryosi Radjang 760 km masofaga choʻzilgan. Neft, qalay, volfram, alyuminiy, mis, temir rudalarining katta miqdorda zaxirasi bor. Malayziya hududida yer yuzidagi jonivorlar turlarining yigirma foizga yaqin turi yashaydi. 2 Tarixi. Tarixchilar fikricha, malayyalarning ajdodlari orol hududiga miloddan oldingi 2500–1000 yillar oraligʻida Xitoydan oʻtgan. Xalqaro savdo rivojlanishi tufayli Malakka boʻgʻozi milodiy asr boshlarida hind va xitoy savdogarlari uchrashib, mol ayriboshlaydigan muhim nuqtaga aylanadi. Natijada orolda oldi-sotdi bilan shugʻullanuvchi aholi qatlami paydo boʻladi. VII–XIV asrlarda Malakka boʻgʻozi hududida Shrivijaya podsholigi hukm surgan. Qadimshunoslar podsholik hududidan topilgan qoyatosh bitiklari milodiy VII asrga tegishli ekani va ular eng qadimgi malayya tilida yozilganini taʼkidlashadi. XIV asr soʻngida Shrivijaya davlati Indoneziyadagi Majapahit imperiyasi taʼsiriga tushib qoladi. 1402–1403 yillarda Majapahit shahzodasi Malakka yarimorolida shu nomdagi poytaxtga ega Malakka sultonligini tuzadi. XV asr oʻrtalarida Islom sultonlikning davlat dini maqomini oladi. Shu sababli hind va arab musulmonlari ushbu davlatni faol qoʻllab-quvvatlaydi. XV asr sultonlik gullab-yashnagan, xalqaro savdo yuksak darajada rivojlangan davrdir. Ziravorlar savdosini oʻz nazoratiga olishni istagan portugallar 1498 yili Hindistonga suzib kelishadi. 1509 yili esa Diogu Lopisha de Sikeyra boshchiligidagi maxsus sayyohlar Malakka shahrigacha yetib boradi. 1511 yili Afonsu d’Albukerki boshchiligidagi askarlar shaharni zabt etadi, sulton va uning tarafdorlari qochib ketadi. Bir necha yil oʻtgach, vayron boʻlgan Malakka sultonligi vakillari yarimorol janubiy sohilida, Juhar nomli hududda qoʻnim topadi. Bu paytda yarimorol bir qancha sultonliklarga boʻlingan, Juhar sultonligi ularning eng kuchlisi edi. Biroq u doimiy xavf ostida qolgan edi. Portugallardan tashqari Sumatra orolidagi Ache sultonligi ham mamlakat hududiga doimiy hujumlar uyushtirib turardi. Biroq juharliklar bu hujumlarni muvaffaqiyatli 3 qaytarardi. 1461 yili Gollandiya bilan ittifoq tuzilib, Malakka portugallardan ozod qilinadi. Sultonlik Malayyaning janubiy, markaziy va sharqiy hududlarida hamda Sumatraning sharqiy qirgʻogʻida hukmronlik oʻrnatadi. 1699 yili Juhar sultoniga oʻz yaqinlari suiqasd qiladi va taxtga qirollik oilasidan boʻlmagan boshqa bir kishi oʻtiradi. 1718 yili oʻzini oʻldirilgan sultonning oʻgʻli deb eʼlon qilgan Raja Kechil xalqning qoʻllab-quvvatlashi bilan Juhar poytaxtini qoʻlga kiritadi. Biroq agʻdarilgan hukmdor yana kuch toʻplab, taxtni qaytarib oladi. 1756–1758, 1783–1787 yillari gollandlar bilan olib borilgan urushlar oqibatida Juhar vassal davlatga aylanadi. XVIII asr oxiridan Malayya davlatiga ingliz mustamlakachilari taʼsir koʻrsata boshlaydi. 1786–1888 yillar davomida inglizlar hozirgi Malayziya hududining katta qismini bosib oladi. Turli yillarda mustamlakachilarga qarshi qoʻzgʻolonlar boʻladi. Ikkinchi jahon urushi davrida Malayziyani yapon armiyasi bosib oldi. 1943 yil Malayziyada bosqinchilarga qarshi xalq armiyasi tuzildi. 1945 yil 2 sentyabrda xalq armiyasi bosqinchilarini tor-mor etdi va boshqaruv xalq qoʻmitalari qoʻliga oʻtdi. Biroz vaqtdan soʻng ingliz mustamlakachilari Malayziyaga qaytib, ilgarigi bosqinchilik tartibini oʻrnatishga harakat qildi. Ayni vaqtda mustamlakachilar milliy ozodlik harakatiga siyosiy nayrang yoʻli bilan putur yetkazishga intildilar. 1946 va 1948 yillardagi islohotlarga koʻra, Singapur Malayyadan ajratildi. Malayya 1946 yildan Malayya Ittifoqi va 1948 yildan Malayya Federatsiyasi deb ataldi. 1946 yil Saravak va Sabah Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. 1948 yil iyunda ingliz hokimiyati 4 mamlakatdagi milliy ozodlik harakatiga qarshi hujumga oʻtdi. 1949 yil fevralda malayya xalqining Ozodlik armiyasi tuzildi. 1955 yil Malayya Federatsiyasining qonun chiqaruvchi kengashiga saylovda Federatsiyaning Britaniya Hamdoʻstligi doirasida mustaqilligini yoqlab chiqqan Uch partiya ittifoqi (1957 yildan Ittifoq partiyasi) gʻalaba qozondi. 1957 yil 31 avgustda Malayya Federatsiyasi mustaqilligi eʼlon qilindi. 1963 yil 9 iyunda Londonda Buyuk Britaniya, Malayya Federatsiyasi, Singapur, Sabah va Saravak oʻrtasida Malayziya Federatsiyasi tashkil topgani toʻgʻrisida oʻzaro bitim imzolandi; 1965 yil Malayziya bilan Singapur hukumati oʻrtasida kelishmovchilik boʻlib, Singapur Federatsiya tarkibidan chiqib ketdi. Malayziya 1963 yildan BMT aʼzosi. 1992 yil 1 yanvarda Oʻzbekiston bilan diplomatik aloqa oʻrnatgan. Malayziyaning milliy bayrami – Milliy kuni 31 avgust – (1957). Iqtisodi. Malayziya iqtisodi yuqori tezlikda rivojlanib borayotgan mamlakatlardan biridir. 1957–2005 yillar oraligʻida yalpi ichki mahsulot yiliga 6,5 foizdan oʻsib bordi. 2010 yilgi maʼlumotga koʻra, mamlakatning yillik yalpi ichki mahsuloti hajmi 414400 doʻllarni tashkil etgan. Iqtisodiy oʻsish koʻrsatkichi boʻyicha Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari uyushmasi (ASEAN)da uchinchi va butun dunyoda yigirma toʻqqizinchi oʻrinda turadi. 1970-yillarda mamlakat iqtisodi yerosti boyliklarini qazib olish va qishloq xoʻjaligiga asoslangan edi. 1980-yillardan koʻp tarmoqli iqtisodiyotga oʻtildi, sanoat tarmogʻi keng rivojlandi. 1997 yilgi Osiyo iqtisodiy inqirozidan soʻng Malayziya qoʻshnilariga nisbatan juda tez tiklandi. 5 Mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarmogʻi xalqaro savdodir, keyingi oʻrinda ishlab chiqarish turadi. Katta miqdordagi qishloq xoʻjalik mahsulotlari va tabiiy boyliklarni, jumladan, neftni eksport qiladi. Elektronika va axborot texnologiyalarini eksport qilish boʻyicha ham yetakchi oʻrinlarni egallaydi. Elektron chiplar va maishiy konditsionerlar eksporti boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda. 2002 yili mamlakat oʻz koinot dasturini ishga tushirdi. Avtomobil sanoati ham rivojlangan, “Proton” belgisi ostida yengil mashinalar ishlab chiqariladi. Sayyohlik xizmati yuqori darajada taraqqiy topgan. Bu tarmoq chet el valyutasini olib kirish boʻyicha uchinchi oʻrinda turadi va mamlakat iqtisodiyotining yetti foiziga egalik qiladi.Malayziya Islom bank tizimi markazlaridan biri sanaladi.Aholisi. Malay va boshqa mahalliy elatlar aholining 65 foizini, xitoylar – 26, hindlar 7,1 va boshqa etnik guruhlar esa 1 foizini tashkil etadi. Aholi zichligi kilometr kvadratga oʻrtacha 86 kishi. Aholining joylashuvi notekis: malayziyaliklarning 79,6 foizi yarimorol hududida, qolgan 20,4 qismi sharqiy hududda yashaydi. Shahar aholisi – 70 foiz. Yillik oʻsish – 2,4 foiz. Mamlakat aholisining 34 foizini oʻn besh yoshdan kichiklar tashkil etadi. Davlat tili – malay tili.Dini. Malayziya konstitutsiyasiga koʻra, eʼtiqod erkinligi kafolatlangan. Islom davlat dini maqomiga ega. 2010 yilgi roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, aholining 61,3 foizi musulmonlar, 19,8 foizi buddistlar, 9,2 foizi nasroniylar, 6,3 foizi hinduiylar, shuningdek, boshqa dinlarga eʼtiqod qiluvchilardan tashkil topgan. Ramazon va Qurbon hayitlari, Mavlid an-Nabi keng miqyosda bayram qilinadi. 6 Islom Malayziyaga XIII asrda hind savdogarlari tufayli yoyilgan. Oʻtgan asrda Islom mamlakatning yetakchi diniga aylandi. Aholi turmush tarzida, madaniyatning barcha tarmoqlarida Islom dinining taʼsiri yaqqol seziladi. Bir qancha islomiy oʻquv dargohlari bor. Eng mashhuri – Xalqaro Islom universiteti. Malayziya bor yangi sanoatlashgan bozor iqtisodiyoti, bu nisbatan ochiq va davlatga yo'naltirilgan.[22][23] Malayziya iqtisodiyoti yuqori darajada va diversifikatsiyalangan bo'lib, yuqori texnologiyali mahsulotlarning eksport qiymati 2015 yilda 57,258 milliard AQSh dollarini tashkil qildi, bu Singapurdan keyin ikkinchi o'rinda turadi. ASEAN.[24] Malayziya palma yog'i mahsulotlarining hajmi va qiymati bo'yicha dunyo bo'ylab Indoneziyadan keyin ikkinchi o'rinni eksport qiladi A bo'lish taraqqiyotini tezlashtirish uchun aholi jon boshiga daromadlarini oshirish bo'yicha hukumat siyosatiga qaramay yuqori daromadli mamlakat 2020 yilga kelib Malayziyada ish haqining o'sishi juda sekin bo'lib, orqada qolmoqda OECD standartlar. Tomonidan akademik tadqiqotlar XVF va Jahon banki olib tashlash kabi tarkibiy islohotlarni bir necha bor chaqirgan Bumiputera siyosati va endogen innovatsiya mamlakatni ishlab chiqarishning qiymat zanjiri darajasida Malayziya oqimidan qochib qutulishiga imkon berish o'rtacha daromad tuzog'i. Markaziy hukumat daromadi uchun neft eksportiga katta bog'liqlik tufayli, valyuta o'zgarishlari juda o'zgaruvchan bo'lib, 7 ta'minotning pasayishi va neft narxining pasayishi paytida sezilarli darajada 2015 yilda kuzatilgan. Ammo hukumat Sotish va xizmatlarga soliqni joriy etish orqali daromadlarni oshirish choralarini kuchaytirdi ( SST) 6% stavka bo'yicha[26] defitsitni kamaytirish va federal qarz majburiyatlarini bajarish.Entsiklopediya site:ewikiuz.top Malayziyaning iqtisodiy tarixi Nazorat qiluvchi uchta mamlakatdan biri sifatida Malakka bo'g'ozi, xalqaro savdo Malayziya iqtisodiyotida juda muhim rol o'ynaydi.[27] Bir vaqtning o'zida u eng yirik ishlab chiqaruvchi edi qalay, kauchuk va palma yog'i dunyoda.[28]Ishlab chiqarish mamlakat iqtisodiyotida katta ta'sirga ega bo'lib, YaIMning 40% dan ortig'ini tashkil etadi.[29] Malayziya shuningdek, dunyodagi eng yirik hisoblanadi Islom banki va moliyaviy markaz. 1970-yillarda, Malayziya to'rttasiga taqlid qila boshladi Osiyo yo'lbarsi iqtisodiyotlar (Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong va Singapur ) va tog'kon va qishloq xo'jaligiga bog'liq bo'lishdan ko'proq ishlab chiqarishga bog'liq bo'lgan iqtisodiyotga o'tishni o'z zimmasiga oldi. 1970-yillarda asosan tog'-kon sanoati va qishloq xo'jaligiga asoslangan Malayziya iqtisodiyoti ko'p tarmoqli iqtisodiyotga o'tishni boshladi. 1980-yillardan boshlab sanoat sohasi Malayziyaning o'sishiga olib keldi. Bunda yuqori darajadagi sarmoyalar muhim rol o'ynadi. Yaponiya sarmoyasi bilan og'ir sanoat rivojlanib, bir necha yil ichida Malayziya eksporti mamlakatning asosiy o'sish dvigateliga aylandi. Malayziya 1980 va 90yillarda inflyatsiyaning past darajasi bilan birga yalpi ichki mahsulotning 7 foizdan ziyod o'sishiga erishdi. 8 1991 yilda Malayziyaning sobiq bosh vaziri, Maxathir bin Mohamad uning idealini bayon qildi, Vizyon 2020 unda Malayziya 2020 yilga kelib o'zini o'zi ta'minlaydigan sanoatlashgan davlatga aylanadi.[30] Hukumat vaziri Tan Sri Nor Muxammedning aytishicha, Malayziya 2018 yilda rivojlangan mamlakat maqomiga ega bo'lishi mumkin, agar mamlakatning o'sishi doimiy bo'lib qolsa yoki o'sib borsa. Malayziya 20-asr oxirida iqtisodiy o'sishni boshdan kechirdi va jadal rivojlandi va 2014 yilda jon boshiga YaIM (nominal) 11.062.043 AQSh dollarini tashkil etdi va yangi sanoatlashgan mamlakat.[32][33][34] 2009 yilda PPP YaIM 383,6 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2014 yilga nisbatan qariyb yarmi va aholi jon boshiga to'g'ri keladigan PPP 8 100 AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2014 yilga nisbatan uchdan bir qismidir. 2014 yilda hukumat tomonidan uy xo'jaliklarining daromadlari bo'yicha o'tkazilgan so'rov natijalariga ko'ra Malayziyada 7 million uy xo'jaliklari mavjud bo'lib, ularning har bir xonadonda o'rtacha 4,3 a'zosi bor. Malayziyaning uy xo'jaliklarining o'rtacha daromadi 18 foizga o'sdi, oyiga 5900 RM, 2012 yildagi 5000 RM bilan solishtirganda. A HSBC 2012 yilda Malayziya 2050 yilga kelib dunyoning 21-eng yirik iqtisodiyotiga aylanadi, uning yalpi ichki mahsuloti 1,2 trillion dollar (2000 yil) va jon boshiga YaIM 29 247 dollar (2000 yil). Hisobotda, shuningdek, "Elektron uskunalar, neft va suyultirilgan gaz ishlab chiqaruvchi kishi jon boshiga tushadigan daromadning sezilarli darajada ko'payishini ko'radi. Malayziyada umr ko'rish davomiyligi, maktabda o'qishning nisbatan yuqori darajasi va tug'ilishning o'rtacha darajasidan yuqori bo'lishi uning tez kengayishiga yordam beradi." Viktor Shvets, 9 boshqaruvchi direktor Credit Suisse, "Malayziya rivojlangan millat bo'lish uchun barcha kerakli tarkibiy qismlarga ega" dediEntsiklopediya Malayziya – federativ davlat, konstitutsiyali monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida. Amaldagi konstitutsiyasi 1963-yilda qabul kilingan, unga Malayya federatsiyasining 1957-yilgi konstitutsiyasi asos qilib olingan va keyinchalik tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi – oliy hukmdor (podshoh, 2001-yil 12-dekabrdan Sulton Tuanku Sayd Sirojiddin Sayd Nutra Jamolullayl), u 9 malayya kengashida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi – 2 palatali parlament. Ijroiya hokimiyatini bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi amalga oshiradi. Malayziya hududida odam ilk paleolit davridan yashaydi. Miloddan avvalgi 3–1ming yilliklarda Malakka yarim orolga Xitoyning janubi-gʻarbidan avstronez qabilalar kelib oʻrnashgan. Milodiy 1ming yillik boshlarida Markaziy Sumatradan malayyalarning ajdodlari koʻchib kelgan. Malakka yarim orol aholisining Hindiston bilan savdo va madaniy aloqalari bu yerda ilk davlatlarning yuzaga kelishida katta ahamiyat kasb etgan. Bunday davlatlar Malakka yarim orolning shi-m.da, daryolarning quyilish joyidagi shaharlarda vujudga kelgan. Bu shahardavlatlar 3–14asrlarda oʻzidan kuchliroq qoʻshni davlatlarga tobe boʻlgan. 15-asrda va 16-asr boshlarida Malakka yarim orol, Riau arxipelagi va Sumatra orolning sharqiy qismi Malakka sultonligi qoʻl ostida birlashtirildi. 1511-yil Malakka sultonligini Portugaliya bosib oldi. Malayziya hududining gʻarbiy qismi – Malayyada bir necha sultonliklar 10 tashkil topdi, bulardan eng yirigi – Joxor 16– 18-asrlarda butun Malayya ni oʻz hokimiyati ostida birlashtirishga harakat qildi. 1641-yil Malakkani gollandlar bosib oldi. 18-asr oxiridan Malayya davlatiga ingliz mustamlakachilari taʼsir koʻrsata boshladi. 1786–1888-yillar davomida inglizlar hozirgi Malayziya hududining katta qismini bosib oldi. Mustamlakachilarga karshi urush hamda qoʻzgʻolonlar boʻldi (1791, Ikkinchi jahon urushi davrida Malayziyani yapon armiyasi bosib odni. 1943-yil Malayziyada boskinchilarga qarshi xalq armiyasi tuzildi. 1945yil 2-sentabrda yapon bosqinchilari xalq armiyasi tomonidan tormor etiddi, mamlakatda demokratik hokimiyat organi – xalq qoʻmitalari tuzildi. Koʻp oʻtmay ingliz mustamlakachilari Malayziyaga qaytib, ilgarigi bosqinchilik tartibini oʻrnatishga harakat qildilar. Ayni vaqtda mustamlakachilar milliy ozodlik harakatiga siyosiy nayrang yoʻli bilan putur yetkazishga intildilar. 1946 va 1948-yillardagi konstitutsiya islohotiga koʻra, Singapur Malayyadan ajratildi. Malayya 1946-yildan Malayya Ittifoqi va 1948-yildan Malayya Federatsiyasi deb ataddi. 1946-yil Saravak va Sabax Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. 1948-yil iyunda ingliz hokimiyati mamlakatdagi milliy ozodlik harakatiga qarshi hujumga oʻtdi. 1949-yil fevralda malayya xalqining Ozodlik armiyasi tuzildi. 1955-yil Malayya Federatsiyasining qonun chiqaruvchi kengashiga saylovda Federatsiyaning Britaniya Hamdoʻstligi doirasida mustaqilligini yoklab chiqqan Uch partiya ittifoqi (1957-yildan Ittifoq partiyasi) gʻalaba qozondi. 1957-yil 31avgustada Malayya Federatsiyasi mustaqilligi eʼlon qilindi. 1963-yil 9iyunda Londonda Buyuk Britaniya, Malayya Federatsiyasi, Singapur, Sabax va Saravak oʻrtasida Malayziya Federatsiyasi tashkil topganligi 11 toʻgʻrisida oʻzaro bitim imzolandi; 1965-yil Malayziya bilan Singapur hukumati oʻrtasida kelishmovchilik boʻlib, Singapur Federatsiya tarkibidan chiqib ketdi. Malayziya 1963-yildan BMT aʼzosi. 1992-yil 1yanvarda UzR bilan diplomatiya munosabatlarini oʻrnatgan. Malayziyaning milliy bayrami – 31-avgus 12