O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI
TO SHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSTETI
AVTOMOBIL YO’LLARI MUHANDISLIGI FAKULTETI
“SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARI” KAFEDRASI
“TASDIQLAYMAN”
“Avtomobil yo‘llari muhandisligi”
fakulteti dekani
_________ prof.t.f.d A.X.O‘roqov
“____” ________2021 y.
“SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH”
fanidan
O‘ Q U V – U S L U B I Y M A J M U A
Bilim sohasi:
Taʼlim sohasi:
Taʼlim yo‘nalishi:
300 000 – Ishlab chiqarish-texnik soha
340 000 – Arxitektura va qurilish
5341500 – Shahar yo’llari va ko’chalari
Toshkent 2021
1
“Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fani o‘quv-uslubiy
majmuasi 5341500 – Shahar yo’llari va ko’chalari bakalavr talabalari uchun
tasdiqlangan o‘quv dasturiga muvofiq tuzilgan.
Tuzuvchilar:
A.G’. Yunusov
TDTU, “ Shahar yo’llari va ko’chalari”
kafedrasi dotsenti
TDTU, “Shahar yo’llari va ko’chalari”
kafedrasi assistenti
TDTU, “Shahar yo’llari va ko’chalari”
kafedrasi assistenti
J.M.To’xtayev
F.J. Saydametova
Taqrizchilar:
Sh.B. Axmedov
TDTU, “Avtomobil yo‘llarida sunʼiy
inshootlar” kafedrasi mudiri, dotsent (PhD)
B.A. Xoliqov
“Yo‘l loyiha byurosi” MCHJ, 1-Avtomobil
yo’llarini loyihalash bo’limi bosh mutaxassisi
“Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanining o‘quv-uslubiy
majmuasi «Shahar yo‘llari va ko‘chalari» kafedrasi majlisida muhokama qilingan va
“AYM” fakulteti Ilmiy-uslubiy Kengashiga tasdiqlash ucnun taqdim etilgan.
Majlis bayonnomasi ___-sonli «____» _________2021 yil.
“Shahar yo‘llari va ko‘chalari”
kafedrasi mudiri
PhD A.G’. Yunusov
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi “Avtomobil yo‘llari muhandisligi” fakulteti
Ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va o’quv jarayonida qo’llashga tavsiya
qilingan. (2021 yil “____“ _____ dagi №____-sonli bayonnoma).
“Avtomobil yo‘llari muhandisligi”
fakulteti Ilmiy-uslubiy
Kengash raisi:
prof.t.f.d A.X.O‘roqov
2
MUNDARIJA
Kirish
4
O‘quv materiallari
6
1.1.
Nazariy mashg‘ulotlar materiallari
6
1.2.
Amaliy mashg‘ulotlar materiallari
80
1.3
Laboratoriya mashg’ulotlari materiallari
135
Mustaqil ta’lim
152
Mustaqil ta’lim materiallari
152
I bob
II bob
2.1.
III bob Glossariy (o‘zbek, rus va ingliz tilida)
159
Ilovalar
168
Fan bo’yicha test savollari
171
Fan dasturi
193
Fanning ishchi o‘quv dasturi
193
3
KIRISH
O’quv-uslubiy majmua – Toshkent Davlat Transport universitetida
bakalavriat ta’lim bosqichlarining o’quv rejalarida aks etgan fanlar bo’yicha
professor-o’qituvchining dars jarayoniga o’quv-uslubiy tayyorligini tasdiqlovchi eng
muhim mezon, meyoriy-uslubiy hujjatdir.
Majmuaning asosiy maqsadi – avvalambor fanning o’qituvchisi, shuningdek
talaba uchun, fanni har tomonlama sermazmun, chuqur nazariy, uslubiy va amaliy
tarzda etkazish (talaba uchun – o’zlashtirish) uchun yagona o’quv – uslubiy va
axborot-resurs manbaini yaratish hisoblanadi.
O’quv – uslubiy majmua Toshkent Davlat Transport universiteti bakalavriat
ta’lim yo’nalishlari uchun mo’ljallangan bo’lib, u jumladan quyidagi tarkibiy
tuzilishga ega:
- fanning me’yoriy- uslubiy ta’minoti;
- fanning mazmuni va axborot-resurs ta’minoti;
- fanni o’qitishning interaktiv texnologiyalari;
- talabalarning bilimini baholash uslubiyoti;
- qo’shimcha elektron ta’lim resurslarini o’z ichiga olgan.
Ilg’or xorijiy tajriba bilan uzviylik: Mazkur majmua ilg’or xorijiy tajribani
keng o’rganish, umumlashtirish va undan ta’lim va tadqiqotlar jarayonida samarali
foydalanish mahsulidir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim
tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-2909-son Qarorida
O‘quv rejalari va dasturlarining mazmuni va tarkibini takomillashtirish, ilg‘or xorijiy
tajribani inobatga olgan holda oliy ta’limning bakalavriat yo‘nalishlari va
mutaxassisliklar bo‘yicha o‘quv rejalarining darslarga oid bloklarini optimallashtirish
va o‘quv soatlarining hajmlarini taqsimlash alohida ta’kidlangan.
Ushbu qarorda belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida ta’lim va
tadqiqotlarning mazkur axborot-resurs manbaini ishlab chiqishda C.A. O'Flaherty.
Hayways: The location, Design, Construction, and Maintenance of Pavements kabi
yetakchi adabiyotlarning boy tajribaga ega bo’lgan ma’lumotlardan samarali
foydalanildi.
Majmuani takomillashtirish masalalari.
Elektron o’quv-uslubiy majmua o’quv yili mobaynida xalqaro texnika va
texnologiyalar
tizimidagi o’zgarishlar va tendensiyalar, mamlakatimizning
avtomobil yo’llari sohasida qollaniladigan innovatsion ishlanmalar, avtomobil-yo’l
qurilishi va loyihalarini asoslashda arxitekturaviy yechimlarni o’rganishda, yangi
qabul qilingan qonunlar, farmonlar va qarorlarni, xorijda va respublikada chop
4
etilgan yangi o’quv va ilmiy adabiyotlarni, fan-texnika va texnologiya borasida
erishilgan yangi yutuqlarni hisobga olgan holda muntazam takomillashtirilib boriladi.
“Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fani quyidagi
maqsad va vazifalarni o’z ichiga oladi:
Fanni o’qitishdan maqsad – mavjud foydalanuvdagi Shahar yo‘llari va
ko‘chalarini texnik va ekspluatatsion holatini talab darajasida bo‘lishini ta’minlash,
transport- ekspluatatsion sifatlarini oshirish uslublarini, texnologiyalarini talabalarga
o‘rgatish, hamda shunga mos bilim, ko‘nikma va malakani shakllantirishdan
iboratdir.
Fanning vazifasi – Shahar yo‘llari va ko‘chalarini O‘zbekiston Republikasi
tabiiy-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda texnik va ekspluatatsion holatini talab
darajada bo‘lishini ta’minlash usullarini amaliyotga joriy qilishdan iboratdir.
5
I BOB. O‘QUV MATERIALLARI
1.1 NAZARIY MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI
1-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA
QILISH VA UNING VAZIFALARI
REJA
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning ijtimoiy iqtisodiy
ahamiyati.
2. O‘zbekiston Respublikasi shaharlari ko‘cha yo‘l tarmog‘lari holati va ularni
rivojlanish istiqbollari.
3. Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilish korxonalarining asosiy vazifalari va shahar
yo‘l xo‘jaligining tarkibi
4. Shahar yo‘l ekspluatatsiya xizmatini tashkil etish asoslari.
Tayanch so‘z va iboralar: Shahar yo‘llari, ekspluatatsiya, yo‘l tarmog‘i,
rivojlanish, takomillashtirish, ta’mirlash va saqlash, mavjud muammolar, transport
yo‘laklari.
Respublikamiz iqtisodiyotining rivojlanishi va taraqqiy etishi avvalo,
avtomobil yo‘llari tarmog‘ining holatiga bog‘liqdir. Respublika bo‘yicha transportda
tashilayotgan xalq xo‘jaligi yuklarining 83 % dan ko‘prog‘ini avtomobil yo‘llari
orqali amalga oshirilishi, iqtisodiyotning rivojlanishidagi avtomobil yo‘llarining
ahamiyatini belgilab beradi.
Bugungi kunda Prezidentning tashabbusi bilan “Buyuk Ipak yo‘li”ni tiklash,
“Yevropa-Kavkaz-Osiyo” transport yo‘lagi (TRASEKA)ni rivojlantirish bo‘yicha
olib borayotgan ishlari, avtomobil yo‘llarini loyihalash, qurish, rekonstruksiya qilish
bo‘yicha chiqargan qator qarorlari, farmonlari, farmoyishlari va buyruqlari avtomobil
yo‘llarini yanada yaxshilash bo‘yicha olib borayotgan ishlar sirasiga kiradi.
Olib borilayotgan ishlardan asosiy maqsad jahon bozoriga chiqish va
O‘zbekiston Respublikasini har tomonlama yanada rivojlantirishdir.
Prezident tomonidan chiqarilgan 2009-2014 yillarda O‘zbekiston milliy
avtomagistralini rekonstruksiya qilish va rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risidagi
PQ-1103-sonli qaroriga asosan quriladigan ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va yo‘lni
texnik parametrlarini oshirilishi hamda 4 polosali sementobeton qoplamali yo‘lni
uzunligi 400 km, 4 polosali asfaltbeton qoplamali yo‘lni uzunligi 813 km, 2 polosali
asfaltbeton yo‘li 288 km ga va boshqa bir qator ishlar rejalashtirilgan.
XX-asr boshida O‘zbekiston hududida Toshkent, Samarqand, Buxoro kabi yirik
shaharlarni o‘zaro bog‘lovchi 27 ming km ot arava va izvosh yo‘llari mavjud bo‘lib,
shundan 2 ming km yo‘llar tosh va shag‘al qoplamaga ega bo‘lgan bo‘lsa, avtomobil
yo‘llarining rivojlanishi 1940 yillardan boshlanib, asfaltbeton yo‘llar 1954 yildan,
sementbeton yo‘llar 1962 yildan qurila boshlangan. Bugungi kunda O‘zbekiston
Respublikasi avtomobil yo‘llari tarmog‘ining umumiy uzunligi 184 000 km ga yaqin
bo‘lib, shundan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari 42557 km ni, ichki
6
xo‘jalik yo‘llari 79465 km ni, shaharlar, tuman markazlari va aholi yashash joylari
yo‘llari va ko‘chalari 61788 km ni tashkil qiladi. Umumiy foydalanishdagi avtomobil
yo‘llarining rivojlanishi 1-rasmdagi grafikda yaqqol aks ettirilgan.
45000
40000
Йўллар узунлиги, км
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
йўллар умумий узунлиги
давлат аҳамиятидаги йўллар
маҳаллий аҳамиятдаги йўллар
асфальтбетон қопламали йўллар
шағалли йўллар
2008
2004
2000
1996
1992
1988
1984
1980
1976
1972
1968
1964
1960
1956
1952
1948
1944
1940
0
халқаро аҳамиятдаги йўллар
Йиллар
вилоят аҳамиятидаги йўллари
цементбетон қопламали йўллар
қора қопламали йўллар
тупроқли йўллар
1.1-rasm. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari tarmog‘ining rivojlanish
dinamikasi
Respublika mustaqilligidan keyingi yillarda (1991-2009 yy.) umumiy
foydalanishdagi avtomobil yo‘llari tarmog‘ida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Yo‘l
tarmog‘ining umumiy uzunligi 2702 km ga o‘sdi, yo‘llarning qoplamalari
takomillashtirildi, yo‘llarni ahamiyati bo‘yicha ham o‘zgarishlar yuzaga keldi.
O‘zbekiston hududining 22 foizdan ortig‘i tog‘li tumanlardan iboratdir. Tog‘li
yerlarning murakkab relefi avtomobilni xavfsiz harakati va ishlash tartibiga ta’sir
qiladi. Bunday noqulay yo‘l sharoitlari transport vositalarining xavfsiz
harakatlanishiga va tezlikka, plandagi kichik radiusli egriliklar va katta bo‘ylama
qiyaliklar ta’sir etadi.O‘zbekistondagi tog‘li yerlardan o‘tadigan yo‘llar 3 foizni
tashkil etadi. Tog‘li yo‘llarda dovonli qismlari bo‘lgan avtomobil yo‘li A-373
“Toshkent-O‘sh” 116-214 km bo‘laklari, “Qamchiq” dovon avtomobil yo‘li, M-39
“Olmaota-Beshkek-Toshkent-Termiz” 1120-1145 km bo‘lagi, “Taxtakaracha” dovoni
1302-1320 km bo‘lagi, “Oqrabot” dovon yo‘llari davlatimizning asosiy iqtisodiy
arteriyasidir.
7
2.2-rasm. Umum foydalanishdagi avtomobil yo‘llarining holati.
Yevroosiyo xalqaro trasnport bozori tizimida munosib qatnashchi bo‘lishi
uchun avtomobil yo‘llarini, avvalo xalqaro va davlat ahamiyatiga ega yo‘llarning
transport-ekspluatatsiya sifatlarini xalqaro me’yorlar va standartlar talablari
darajasiga ko‘tarish, yuklar va yo‘lovchilarni tashishning barcha yo‘nalishlari
bo‘yicha raqobatbardosh tranzitni amalga oshirish, hamda avariyalarni kamaytirish
erishish lozim.
Respublika bo‘yicha mavjud avtomobil yo‘llari tarmog‘ining va transport
oqimi harakat xavfsizligining zamonaviy holatidan kelib chiqilganda, yo‘l
tarmog‘ining foydalanuv holati avtomobillar harakat sharoitining qulaylik, xavfsizlik
va tejamkorlik talablariga javob bermaydi. Bugungi kunda avtomobil yo‘llarida qulay
va xavfsiz harakat sharoitini ta’minlash uchun avvalo saqlash ishlarini qoidali tashkil
qilish, yirik hajmdagi ta’mirlash va rekonstruksiya ishlarini bajarish talab etiladi.
Respublika bo‘yicha o‘ziga xos yo‘llardan foydalanish sharoitlari mavjudligi,
avtomobillar xarakat sharoitining qulayligini va xavfsizligini ta’minlashda ushbu
jihatlarni hisobga olish zarurligini ko‘rsatadi.
Avtomobil yo‘llari - muxandislik inshootlari kompleksi bo‘lib, hisobiy yuk va
belgilangan tezlikda avtomobillar harakati uzluksizligini, xavfsizligini va qulayligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Yo‘lning muhandislik inshootlari kompleksiga yo‘l poyi,
yo‘l to‘shamasi, ko‘priklar, quvurlar va boshqa sun’iy inshootlar, yo‘l jixozlari va
8
himoya qurilmalari, avtoservis, yo‘l va avtotransport bino va inshootlari kiradi. Yo‘l
va uning inshootlari elementlari holatini va o‘lchamlarini yo‘lning texnik va
foydalanuv holatlari ifodalaydi.
Yo‘lning texnik holati – yo‘l va uning inshootlari doimiy (ekspluatatsiya
jarayonida o‘zgarmaydigan yoki faqat rekonstruksiya va ta’mirlashdan keyin
o‘zgaradigan) ko‘rsatkichlarining (yo‘l poyi va qatnov qismi loyihaviy kengligi,
to‘g‘ri va egri uzunligi, tik kutarilish va tushish joylari nishabligi va uzunligi,
ko‘tarma balandligi va o‘yma cho‘qurligi, ko‘prik va yo‘l o‘tkazgichlar gabariti va
yuk ko‘tarishi, jixozlanish elementlari) me’yoriy talablarga muvofiq kelish darajasi
hisoblanadi.
Yo‘lning ekspluatatsion holati–yo‘lning o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarini va
tavsiflarini (yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi, yo‘l ustki yuzasi holati, qatnov
qismi va yo‘l cheti haqiqiy foydalanuv kengligi, qoplama ravonligi va
tishlashish sifati, yo‘l belgi chizig‘i, muxandislik jixozlari holati) transport
vositalari va meteorologik sharoit ta’siridan, hamda saqlash darajasiga bog‘liq
ravishda me’yoriy talablarga muvofiq kelish darajasi hisoblanadi.
Yo‘l va uning inshootlarini texnik va ekspluatatsion holatini zarur bo‘lgan
darajasini ta’minlash uchun yo‘llarni ta’mirlash va saqlash xizmati tashkil qilinadi.
Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy maqsadi - harakat jadalligi
va yuklarni o‘sib borishiga muvofiq ravishda yo‘lning texnik va ekspluatatsion
holatini oshirish hamda ta’minlab turish, shu bilan birga avtomobillar ish
samaradorligini va unumdorligini oshirish, yuk tashish tan narxini
pasaytirishdan iborat.
Nazorat savollari:
1. Avtomobil yo‘llari iqtisodiyotni yuksalishida qanday ahamiyatga ega?
2. O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining tarixi haqida nima bilasiz?
3. Umumiy foydalanishdagi yo‘llar tarmog‘ining zamonaviy holatini ifodalab
bering?
4. Respublika mustaqilligidan keyingi yillarda avtomobil yo‘llari tarmog‘ida
qanday sifat o‘zgarishlar yuzaga keldi?
5. Yo‘lning texnik va ekspluatatsion holatlariga ta’rif bering?
9
2 – MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI
EKSPLUATATSIYA QILISHNING NAZARIY ASOSLARI
Reja:
1. Avtomobil yo‘llari xolati va faoliyatini ekspluatatsiya qilishning nazariy
asoslari.
2. Qoplama ravonligi va uning avtomobillar xarakatlanishiga ta’siri.
Tayanch so‘z va iboralar: xaydovchi, avtomobil, yo‘l – transport, atrof –
muxit, yo‘l qoplamasi, eksplutatsion ko‘rsatkich, texnik ko‘rik, yo‘l xolati, tezlik,
deformatsiya, qoplama xolati.
1. Avtomobil yo‘llari xolati va faoliyatini ekspluatatsiya qilishning
nazariy asoslari
Trasnport vositalari turlicha va avtomobil yo‘llari esa o‘zining texnik toifasi,
to‘shamasi va xududda joylashuvi bo‘yicha o‘zgaruvchanligidan kelib chiqqan
xolda “Xaydovchi – Avtomobil – Tashqi muxit – Yo‘l” bog‘liqligi qabul
qilingan. Bu bog‘liqlikni sinchiklab o‘rganish natijasida xar bir ishtirokchini yakka
va umumlashgan xolda xulosalar chiqarish imkoni yaratibgina qolmay, loyihalash
va me’yoriy xujjatlarini yaratishga asos bo‘ladi. Bu tuzilish shaklini bo‘laklab
o‘rganish ya’ni 1 va 2 xaydovchi va avtomobil oqimi; 3 va 4 odam va avtomobil
yo‘li; 5 va 6 odam va tashqi muxit; 7 va 8 avtomobil oqimi va yo‘l; 9 va 10 yo‘l va
tashqi muxit; 11 va 12 avtomobil oqimi va tashqi muxit. Bunday bog‘liqlarning
o‘zaro muloqatini sinchiklab o‘rganish transportdan foydalanishdagi nafni
aniqlashda katta axamiyatga egadir. “Tashqi muxit – Xaydovchi” bog‘liqligi
transport oqimi jarayoning axborot olish modeli xisoblanib xaydovchini xarakat
qatnovi sharoitiga moslashuvida psixofiziologik o‘zgarishlarga asoslanadi.
“Xaydovchi – Avtomobil” bog‘liqligi xaydovchining fiziologik imkoniyatlari va
avtomobilning ijrochi mexanizmlar monandligiga tayangan modelini tashkil qiladi.
Xaydovchi tashqi muxit ta’siridan xabardor bo‘lgan xolda xavfsiz xarakatni
ta’minlaydi. “Avtomobil – Yo‘l” bog‘liqligi transport vositalarining yo‘l
to‘shamasi bilan uzviy muloqatidagi mexanik modelini tashkil qiladi. Bu
bog‘liqlikni o‘rganishdan maqsad yo‘l to‘shamasiga kuch ta’sir etganida uning
mustaxkamligi va ishlash muddatini o‘zgarishligi to‘shamada paydo bo‘ldigan xolat
o‘zgarishlari, yo‘lni saqlash va undan foydalanishda turlicha tadbirlar ishlab
chiqishdan iborat. “Tashqi muxit – Yo‘l” bog‘liqligi murakkab vazniy xarorat
almashuv modelini tashkil etib suv – xarorat tartibida yo‘lga ta’sirini aniqlashga
asoslanadi. “Yo‘l – Avtomobil” bog‘liqligi “Avtomobil – Yo‘l” bog‘liqligining
teskari ko‘rinishida namoyon bo‘lib, yo‘lning ayrim notekisliklari natijasida
kutulmaganda noxushliklar sodir bo‘lib avtomobilning ayirib qismlarida
murakkablashgan tebranish jarayonlari sodir bo‘ladi. “Avtomobil – Xaydovchi”
bog‘liqligi “Xaydovchi – Avtomobil” bog‘liqligining teskari ko‘rinishi bo‘lib,
yo‘lda xarakatlanish sharoitlarini xaydovchining ish unumdorligiga ta’sirini
o‘rganishga imkoniyat yaratib beradi. “Tashqi muxit – Avtomobil” bog‘liqligi
avtomobilning mustaxkamligi va turli iqlim sharoitlarida ishlay olishligini
10
o‘rganishga qaratilgan. Tabiiyki bular turli darajada o‘zaro bog‘langan bo‘lib
avtomobil yo‘llaridan foydalanish yechimlarini ishlab chiqishga qo‘l keladi. Bunda
bog‘liqliklardan asosiylari “Tashqi muxit – Xaydovchi”, “Avtomobil – Yo‘l”,
“Tashqi muxit – Yo‘l” hisoblanib, bularga fizik – mexanik yondoshuv avtomobil
yo‘llaridan foydalanishda nazariy yechimning asosi xisoblanadi.
5
Odam
2
6
3
4
7
9
Avtomobil yo‘li
8
Tashqi muxit
Avtomobil oqimi
1
10
11
12
2.1 – rasm. Avtomobil transportidan foydalanish
tizimining tarkibiy shakli
2.Qoplamaning ravonligi va uning avtomobillar xarakatlanishiga ta’siri.
Yo‘lning ravonligi yo‘l yuzasining tavsifi bo‘lib, noravonlik yoki xaqiqiy
yuzaning loyihadagi yuzadan og‘ishi mavjudligi bilan aniqlanadi. Bu og‘ish
avtomobil o‘tayotganida uning g‘ildiraklari va kuzovi tebranishdan xosil bo‘ladi.
Bo‘ylama va ko‘ndalang ravonliklar ajratiladi. Koplamada
noravonlik
xosil
bo‘lishining
asosiy
sabablari kuyidagilardan iborat: transportning yukori
yuklamasi, yul tushamasi yetarlicha mustaxkam emasligi va siljishining
chidamsizligi, sifatsiz materiallarning ko‘llanilishi, qurilishda qoplama ravonligi
talablarining buzilishi va yo‘l poyi hamda yo‘l to‘shamasini qurish ishlarining
sifati yomonligini, suvni chetlatish ta’minlanganligi va ko‘pchish xosil bo‘lishi,
transport iqlim omillari ta’siri, qoplamaning yeyilishi, deformatsiyalanishi va
buzilishi, bu nuqsonlarning o‘z vaqtida bartaraf etilmaganligi. Qoplama ravonligi
quyidagilarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi:
- xarakat tezligiga, avtomobilning ish unumdorligiga, tashish tannarxi va
xarakat xavfsizligiga.
Avtomobil tebranish ta’siriga ko‘ra, noravonlikni uchta guruxga ajratish
mumkin: makronoravonlik, mikronoravonlik va g‘adur-budirlik.
Makronoravonliklar to‘lqinlari uzunligi 5 m va o‘zgarishilarga qaramay
yakuniy natijalar (ish unumdorligi, yullarning o‘tkazish va tashish qobilyati, tashish
tannarxi, xarakatning qulay va xavfsizligi) har qanday iqlim sharoitida doimiy
bo‘lishi yoki berilgan chegaralarda o‘zgarib turishi mumkin.
11
- XAYM kompleksi sistemasining o‘zaro ta’siri boshqariladigan jarayon
bo‘lishi bilan birga, kompleksning umumiy faoliyati va uning alohida
sistemalarning o‘zaro ta’siri ham boshqariladi;
- "yul
sharoitlari"
sistemasining
ekspluatatsion
sifatlari
ham
boshqariladigan bo‘lib, ob-xavo va iqlim sharoitlaridan qat’iy xisoblanadi;
yo‘lning transport-ekspluatatsiya tavsiflari loyihalash bosqichida aniqlanadi xamda
ekspluatatsiya jarayonida belgilangan darajada tutib turilishi kerak.
Faoliyat jarayonida XAYM kompleksini bir xolatdan boshqasiga o‘tkazish
imkoniyatlari katta, bunda alohida sistemalariga (masalan, yo‘llarning parametrlari,
tavsiflari va xolatlariga, yo‘l tarmoqlarida transport oqimlarini taqsimlashga,
transport oqimlarining jadalligi va tarkibiga) yoki bir vaqtda bir nechta
sistemalariga mos keladigan boshqaruvchi ta’sirlardan foydalaniladi. Yo‘lning
ravonligi - yo‘l yuzasining tavsifi bo‘lib, noravonlik yoki xaqiqiy yuzaning
loyihadagi yuzadan og‘ishi mavjudligi bilan aniqlanadi. Bu og‘ish avtomobil
o‘tayotganda uning g‘ildiraklari va kuzovi tebranishidan xosil bo‘ladi.
Mikronoravonliklar yuzaning mikroprofilini yuzaga keltirib, 10 smdan 50 m gacha
uzunlikdagi noravonliklardan tashkil topgan. Bu norovonliklar avtomobilga sezilarli
tebranishni xosil qiladi (2.2 – rasm).
2.2rasm.
Yo‘l qoplamasi parametrlari:
1- qoplamaning g‘adur-burligi; 2- mikronoravonliklar; 3- o‘lchov plankasi; li norovonliklar orasidagi masofalar yoki to‘lkinlar uzunligi; hi-botiqlar chukurligi
yoki noravonliklar balandligi.
G‘adir-budirlik 10 sm gacha uzunlikdagi to‘lqinli noravonliklar iborat bo’lib,
avtomobilga past chastotali tebranishlarni xosil qilmaydi, chunki ularning ta’sirini
shinalar yutib yuboradi. Shuning uchun ravonlikni, taxlil qilishda gadur-budirlik
xisobga olinmaydi.
Shunday qilib, hamma asosiy noravonliklar qoplama yuzasi mikroprofiliga
taalluqqli ekan. Bular chuqurchalar, do’ngliklar, botiqlar, siljishlar, to’lqinlar,
yoriqlar va h,.k. Bu noravonliklarni aksariyati qurilish bosqichidayoq, shakllanadi.
12
Yo’llar ekspluatsiyasi davomida noravonliklar soni va o’lchamlari ostida oliy toifali
yo’llarning asfalt beton va smentbeton qoplamalarida noravonlik balandligi (yoki
chuqurligi) 20 mm ga yetishi mumkin, chaqiq, toshli va graviyli, boglovchi
materiallar bilan ishlov berilgan qoplamalarda - 40 mm; chaqiq. Toshli va graviyli
qoplamalarda - 50 mm. Har bir qoplamaga muayyan turdagi noravonliklar xosdir.
Bitumomineral qorishmasi va asfalbeton qoplamalariga xos noravonliklaruvalanishi, chuqurchalar, to’lqinsimonlik, izlar xisoblanadi;
- sementbeton
qoplamalarga g‘adir-budir, uvalanish, chuqurchalar,
tutashgan joylarning buzilishi;
- chaqiq toshli va graviyli, bog‘lovchi materiallar bilan mustaxkamlangan
qoplamalarga to’lqinsimonlik (qirralar), chuqurchalar, cho‘kishlar, izlar.
Yo‘l qoplamalari ravonligiga qo‘yilgan talablarni ishlab chiqishda
avtomobillar xisobiy tezlikda ruxsat etilgan tebranishlar ampeletutasi va
tezlanishiga asoslanadi. To’rtta me’zon ajratib ko‘rsatiladi, bu me’zonlar asosida
avtomobilning ruxsat etilgan u yoki bu tebranishlari baxolanadi:
- yurishning qulayligi va xaydovchi hamda yo’lovchilar uchun qulaylik;
- avtomobil kuzovida yuklarning turg‘unligi;
- ressor ishini va avtomombilning boshqa qismlari ishonchli va uzoq,
muddat ishlashi;
- yo‘l konstruksiyasining ishonchli va uzoq vaqt xizmat qilishi.
Ma’lum bo‘lishicha xaydovchi va yo‘lovchilarni qulayliklar bilan ta’minlash
xal qiluvchi me’zon xisoblanar ekan.
Nazorat savollari:
1. “Xaydovchi – Avtomobil – Tashqi muxit – Yo‘l” tizimi bo‘laklarinining
o‘zaro muloqatiga ta’rif bering.
2. Tashqi muxitning xaydovchi talabiga mosligini izoxlang.
3. “Avtomobil – Yo‘l” bog‘liqligi TES qanday ta’sir ko‘rsatadi.
4. Qoplama ravonligining avtomobil xarakatiga ta’sirini bayon eting.
3-MAVZU: TABIIY-IQLIM OMILLARINING YO‘L HOLATIGA VA
AVTOMOBIL HARAKAT ShAROITIGA TA’SIRI
REJA:
1.Yo‘l tuzilmasiga tabiiy-iqlim omillarining ta’siri.
2.Yo‘l qoplamasining ustki yuzasining holatlari va yil davrlari bo‘yicha harakat
sharoiti.
3.Avtomobil yo‘llaridagi deformatsiyalar va buzilishlar.
4.Tabiiy omillar va avtomobillar ta’siridan yo‘lning deformatsiyalanish jarayoni.
5.Yo‘l to‘shamasi va qoplamasidagi deformatsiya va buzilishlar. Qoplamaning
yemirilishini aniqlash.
Tayanch so‘zlar va iboralar: Tabiiy-iqlim, yo‘l holati, deformatsiya,
13
buzilishlar, harakat sharoiti, turg‘unlik, qoplama nuqsonlari, yoriqlar, transport
yuklanmalari, qoplama sifati transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlar.
Yo‘l poyining mustahkamligi va turg‘unligi, asosan undagi suv issiqlik
rejimiga bog‘liq. Suv issiqlik holati deb, yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va
namlikni davriy o‘zgarishlariga aytiladi. Suv issiqlik rejimi yo‘l iqlim zonalari
xususiyatlariga qarab farqlanibgina qolmay avtomobil yo‘llarining joylashuvi, ya’ni
yo‘l poyi konstruksiyalari ko‘ratma yoki o‘ymadan o‘tishga atmosfera yog‘inlariga,
muzlash chuqurligiga va boshqa faktorlarga bog‘liq, agar bu ko‘rsatkichlarning
o‘zgarishi chegaradan o‘tsa, yo‘l poyi o‘z mustahkamligini va turg‘unligini
yo‘qotadi, u holda keskin havo temperaturaning o‘zgarishi va namlikni ortishi suniy
inshootlarni qurish zarurligini ko‘rsatadi. Atmosfera yog‘inlari yomg‘ir va qor
ko‘rinishida bo‘lib, silliq va suv o‘tkazmaydigan qoplamadan yo‘l yoqasiga oqib,
so‘ng yon qiyalik yon ariqlarga tushadi. Agar yomg‘ir jadal yog‘sa yo‘l yoqasi va
yon qiyaliklarni yuvib, yon ariqlardan toshib oqadi va yo‘l poyiga shimiladi. Quyosh
ta’sirida gruntga shimilgan suvlar yuqoriga qarab harakatlanadi, bu esa o‘z navbatida
yo‘l poyini ko‘tarilishiga, to‘shamani buzilishiga sabab bo‘ladi.
Iqlim va ob-havo tabiat faktorlarining asosiy qismi bo‘lib, yo‘lning transportekspluatatsion ko‘rsatkichlariga, avtomobillarning harakat rejimi va harakat
xavfsizligiga hamda ularning ishlash qobiliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Avtomobil
yo‘lari turli xil ta’sirlar va tabiiy omillar ostida ishlaydi. Bu ta’sir etuvchilar ikki xil
ko‘rinishda bo‘ladi.
Yo‘l poyi va to‘shamasini mustahkamlik va xizmat muddatiga ta’siri;
Yo‘lning qoplama yuzasida bo‘ladigan o‘zgarishlari, g‘ildirak bilan
qoplamani ilashish xususiyatlarini pasayishiga olib keladi.
To‘shama konstruksiyalariga ta’sir etuvchi asosiy namliklar:
Atmosfera suvlari, qoplama yoriqlari, yo‘l yoqasiga singadigan, qatnov
qismi va yo‘l yoqasi birlashadigan yerlarida;
qoplama usti, kyuvetlarda turib qoladigan suvlar;
yer osti suvlari, ayniqsa yer yuzasiga yaqin suvlar;
bug‘ shaklidagi, issiq qatlamlardan sovuq qatlamlarga o‘tib yuruvchi suvlar.
Yo‘l poyining mustahkamligi va turg‘unligi, asosan undagi suv issiqlik
rejimiga bog‘liq. Suv issiqlik holati deb, yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va
namlikni davriy o‘zgarishlariga aytiladi.
Suv issiqlik rejimi yo‘l iqlim zonalari xususiyatlariga qarab farqlanibgina
qolmay avtomobil yo‘llarining joylashuvi, ya’ni yo‘l poyi konstruksiyalari ko‘tarma
yoki o‘ymadan o‘tishga atmosfera yog‘inlariga, muzlash chuqurligiga va boshqa
faktorlarga bog‘liq, agar bu ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi chegaradan o‘tsa, yo‘l poyi
o‘z mustahkamligini
va turg‘unligini yo‘qotadi, u holda keskin havo
temperaturaning o‘zgarishi va namlikni ortishi sun’iy inshootlarni qurish zarurligini
ko‘rsatadi.
Atmosfera yog‘inlari yomg‘ir va qor ko‘rinishida bo‘lib, suv o‘tkazmaydigan
qoplamadan yo‘l yoqasiga oqib, so‘ng yon qiyalik yon ariqlarga tushadi. Agar
yomg‘ir jadal yog‘sa yo‘l yoqasi va yon qiyaliklarni yuvib, yon ariqlardan toshib
14
oqadi va yo‘l poyiga shimiladi, yo‘l poyini va to‘shamasini namligini oshiradi.
Bo‘ylama qiyaligi bo‘lgan yo‘llarda oqimni ta’siri kuchayishi evaziga yo‘l
to‘shamasining cheti va yo‘l yoqasining yuvilishi, ulardan suv oqib o‘tgan joylarda
ko‘tarmani yuvilishi ro‘y beradi.
Quyosh ta’sirida gruntga shimilgan suvlar yuqoriga qarab harakatlanadi, bu esa
o‘z navbatida yo‘l poyini ko‘tarilishiga, to‘shamani buzilishiga sabab bo‘ladi.
Yo‘l poyi va to‘shamasini yuzasi mustahkamlanadi va suv qochiruvchi ariqlar
quriladi. O‘ymalarda suv atrof joylardan oqib keladi, bu yo‘l yoqasini yuvib, surilish
hosil qilishi mumkin.
Qish vaqtida grunt g‘ovagini to‘ldiruvchi suv muzlaganida hajmi oshadi va
yo‘l poyini shishiradi, bu holat yo‘l poyida muzlashdan ko‘pchish, erigandan so‘ng
buzilishlarni yuzaga keltiradi.
Yo‘l poyi gruntini muzlashdan ko‘pchishi yoki hajmini ruxsat berilgandan
oshishi yo‘l to‘shamasini buzilishiga olib keladi.
Yo‘l poyini yuqori qismi gruntini namlanishi suv o‘tkazmaydigan yo‘l
to‘shamasini pastki yuzasida kondensatsiyadanadigan bug‘ holatdagi suv bilan
namlanishlarni yuzaga keltiradi. Muzlash darajasi chuqur bo‘lgan joylarda yo‘l
to‘shamasining ko‘tarilib qolishiga olib keladi.
Yo‘l to‘shamasining kapilyar va kondensatsiyalangan suvlar bilan
namlanishdan saqlash va yo‘l poyi turg‘unligini ta’minlash uchun unga bug‘ va suv
o‘tkazmaydigan qatlam quriladi. Organik material bilan ishlangan yoki sintetik
materiallar ko‘rinishidagi qatlamlar suvni kapilyarlar orqali ko‘tarilishiga va yo‘l
poyini yuqori qatlamida hamda yo‘l to‘shamasida yig‘ilishiga qarshilik qiladi. Yo‘l
to‘shamasini suv-isssiqlik tartibini yaxshilashga qaratilgan ishlar yo‘l to‘shamasini
qurish davrida amalga oshiriladi. Masalan: drenaj, issiqlik o‘tkazmaydigan qatlam va
boshqalar.
Suv qochiruvchi inshootlar asosan quritish va yo‘l to‘shamasini suv-issiqlik
tartibini yaxshilashga mo‘ljallangan, poyini qurib bo‘lgandan so‘ng yo‘l to‘shamasini
qurilishida quriladi. Ularga drenaj va issiqlik o‘tkazmaydigan qatlam, shuningdek
qumli drenajli qatlamni quritish uchun drenajlar kiradi. Yo‘l poyini qurishda asosiy
masala – yo‘lga oqib keluvchi suvni qabul qiluvchi inshootlar qatori ko‘rinishida
yuza suv qochiruvchi sistemani yaratish va ularni yaqin suv havzalariga olib borish.
Yuza suv qochiruvchi sistema tarkibiga o‘ymalardagi va balandligi 1,5 m gacha
bo‘lgan ko‘tarmalar bo‘ylab qurilgan yon ariklar, yon tomonda qazilgan rezervlar,
o‘ymalarda tog‘ yon bag‘ri arig‘lari, botqoqlikni quritish uchun ariqchalar, suvni
yo‘ldan olib suv havzasiga quyuvchi ariqlar, tog‘ yo‘llaridagi lotoklar va bosh. kiradi.
Ayrim suv qochiruvchi inshootlar yo‘l poyini qurishgacha ishni boshlashi
kerak. Shuning uchun ko‘tarmani qurish rezerv va ariqlarni qazishdan boshlanadi.
O‘ymani o‘yishdan avval tog‘ yon bag‘ri ariqlarini qiladi, ko‘chkili tog‘ yon bag‘rini
va botqoqlikni quritiladi.
Chuqur drenajlarni o‘tkazishdan asosiy maqsad – yo‘l poyi tagidagi grunt
suvlari sathini shunday chuqurlikkachang tushirish kerakki, pasaytirilgan grunt
suvlarini sathidan kapillyar suvlar yo‘l to‘shamasiga yetib chiqmasin Kapillyar
ko‘tarilishni balandligi har xil gruntlar uchun har xil bo‘ladi. Drenaj quvurlarini 2,5 –
15
3 m chuqurlikka yotqizish kerak bo‘ladi, shundan nomi xam kelib chiqqan va uni
qurishda qiyinchilik tug‘diradi. Boshqa ishlarda suv to‘suvchi drenajlarni qurish
bo‘yicha farqi yo‘q.
Ishni o‘ziga hosligi, yon ariq tagidagi drenajlarni qurilgan yo‘l poyi bo‘lgani
uchun, tor sharoitda qurish kerakligi bilan bog‘liq. Transheyalarni devori tikka qilib
transheya qazuvchi ekskavator yoki orqa lapatali ekskavator bilan qaziladi. Grunt
otvalga olib borib tashiladi, keyin щsha ekskavator bilan transheyani inventar
mustahkamlagichini o‘rnatiladi. Qurilish ishlarida, keng mikdorda, nina filtr bilan
suvni so‘ruvchi va pasaytiruvchi asbob bilan grunt suvlarini sathini vaqtincha
pasaytiriladi. Avval nina filtrining sistemasi bilan grunt suvlari sathi pasaytiriladi
keyin transheya qaziladi.
Avtomobil yo‘llarini transport-ekspluatatsion xolatini baholashda zarur
bosqichlar biri yo‘l qoplamasini mustahkamlik darajasini aniqlash. Qoplama
mustahkamligi yo‘l qoplamasining ravonligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, harakat
tezligining ta’minlanishiga va transporti vositalarinidan foydalanish samaradorligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Qoplamada asta-sekin mustaxkamlik pasayishi sababli
qoplamada har xil deformatsiya va buzilishlar paydo bo‘ladi.
3.1-rasm. Avtomobil yo‘llariga tabiiy-iqlimning ta’siri:
1 –yer osti suvi; 2 – ariqlardagi suv; 3 –tabiiy yog‘ingarchilik;
Deformatsiya - qoplama zarralarining holatini birmuncha o‘zgarishi, ko‘chishi
bilan bog‘liq. Qoplamani deformatsiyasi yonida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar
o‘lcham va shaklini, qoplamani og‘irligi o‘zgarmasdan va yaxlitligini yo‘qotilishi.
Egiluvchan va qoldiq (plastiklik) deformatsiyalarga bo‘linadi.
Egiluvchan deformatsiyalar ta’sir qilgan yuk (o‘tishidan) olingandan so‘ng o‘sha
vaqtda yo‘qoladi. Qoldiq deformatsiya esa ta’sir qilgan yuk olingandan so‘ng
qaytmaydi va bu xolat takrorlanishi ta’sirni yig‘ilishga olib keladi.
Buzilish – o‘lchamlari o‘zgarishi, shakli va og‘irligi qoplamani yaxlitligini
yoqotilishi.
Agar yo‘l qoplamasi hamma qoidalari va normalarga asosan qurilgan bo‘lsa,
bu yo‘lda buzilishlar bo‘lmaydi (qoplama emirilishidan tashqari), lekin zamonaviy
transportdan tushayotgan yuk ta’sirida va tabiiy-iqlim faktorlari ta’sirida
deformatsiyalar xosil bo‘ladi, ruxsat etilgan xolatdan oshmaydi.
Yo‘l qoplamasining deformatsiyasi uchta holatda unga tushadigan turli
darajadagi yuklarga bog‘liq.
Birinchi holatda agarda yuk yuqori darajada katta bo‘lsa, yo‘l to‘shamasi va
16
yo‘l poyi yaxshi mustahkamlangan bo‘lsa yo‘l qoplamasi buzilmaydi, faqat egilish
bo‘ladi, yuk o‘tishi bilan oldingi holatiga qaytadi.
Ikkinchi holatda yuklarning oshishi yoki vaqt o‘tishi bilan yo‘l to‘shamasi va
poyida mustahkamlikning pasayib borishi evaziga mayda plastik deformatsiyalarni
paydo bo‘lishi.
Uchunchi holatda yo‘l to‘shamasining mustahkamligi ob-havo va TV dan
keladigan ta’sir hisobiga pasayishi evaziga mustahkamlikning me’yor talablariga
javob bermasligi evaziga yo‘l to‘shamasida va qoplamasida deformatsiyalar va
buzilishlar yuzaga keladi.
Yo‘l to‘shamasining mustahkamligi katta og‘irlikdagi yuklar evaziga egilish
darajasiga bog‘liq.
Juda katta yuk yoki yo‘l poyi gruntining mustahkamligi pasayishi hisobiga
deformatsiyalanish asta-sekin yig‘ilib boradi. Bu deformatsiyalarni o‘z vaqtida oldini
olmaganligi, zarur choralar ko‘rilmaganligi sababli yo‘l to‘shamasida buzilishlar
yuzaga keladi.
TV g‘ildiragini bosimi ta’sirida yo‘l to‘shamasining qismida egilishlar yuzaga
keladi.
Bahor yoki kuz oylarida gruntning namligini ortishi natijasida mustahkamligi
kamayadi. Bu davrda og‘ir yuklarni harakatlanishi hisobiga yo‘l to‘shamalarida
sinishlar, buzilishlar kuzatiladi. Bunday holatlarda buzilish va deformatsiyalarning
oldini olish uchun 2-3 haftaga yo‘ldan og‘ir yuklarni harakatini taqiqlab qo‘yadi.
3.2-rasm. To‘shamasidagi deformatsiya va buzilishlarning ko‘rinishi:
1 – cho‘zilish oralig‘i; 2 –egilish; 3 – to‘shamani siqilgan joyi; 4 –yo‘l to‘shamasida
yoriqlar; 5 – to‘shamani yuqori kesilishlari; 6 – yo‘l to‘shamasining deformatsiyasi;
7 – gruntning surilish yo‘nalishi; 8 – gruntning siqilish yo‘nalishi; 9 –yo‘l
to‘shamasining asosidagi gruntning holati; 10 – gruntga berilayotgan bosim
maydoni
Asfaltobetonning deformatsiyasi asosan bitumning toshlarni qoplab, bir-biriga
bog‘lab turgan yupqa qatlamida yuz beradi. Bitumning deformatsiyaga chidamligini
oshirish uchun uning mustahkamligini oshirish muhim ahamiyatga ega.
Deformatsiyani quyidagi guruhlarga va turlariga bo‘linadi:
Ob-havo ta’siridan paydo bo‘ladigan deformatsiyalar. (turli ko‘rinishdagi
yoriqlar, past-balandliklar, uvalanish, erish va eskirish);
17
Transportning mexanik ta’siridan paydo bo‘ladigan deformatsiyalar
(yemirilish, iz bo‘lib qolish, ishqalanish, chuqur, cho‘qish, ezilish va qoplama
chetining ajralib chiqishi);
Tuproq va gidrologik omillar natijasida paydo bo‘ladigan deformatsiyalar
(qabarish, bikirlik qoplamani egilishi, bo‘ylama yoriqlar va cho‘kish);
Ishlab chiqarish kamchiliklari natijasida
paydo
bo‘ladigan
deformatsiyalar
(deformatsiyaning hamma turlari).
To‘shamalarni buzilishlari vaqt o‘tishi bilan undagi yoriqlar, cho‘kishlar, bo‘rtish,
chuqurchalar va boshqa turdagi o‘zgarishlar ko‘rinishda sodir bo‘ladi. To‘shamadagi
bu o‘zgarishlar qoplamaning turlariga ham bog‘liq bo‘lib, turlicha ko‘rinishda
namoyon bo‘ladi.
Cho‘kish-yetarli darajada qatlamning zichlanmagan qismida va grunt namligini
me’yordan ortib ketishidan sodir bo‘lib, grunt xossasi va gidrogeologik sharoitlarga
bog‘liq. Qoplama chekkalarida avtomobil g‘ildiraklari ta’sirida namligi ortib ketgan
va yetarli zichlanmagan joylarda izli bo‘ylama chuqurlar hosil bo‘ladi.
To‘shamalarda sodir bo‘ladigan o‘zgarish va buzilishlar asosan unga ta’sir
etuvchi kuchlar hisobiga sodir bo‘ladi. Bular ezilish, siljish, to‘lqinsimon,
tarnovsimon izlar va notekis cho‘kishlardir.
Ezilish – organik bog‘lovchilar qo‘shib qurilgan qoplamalarda kunning isib ketishi
va me’yoridan ortiq ortiq qo‘shilganda yuqori plastik holatga ega bo‘lib, kuch
ta’sirida siqilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunday hol ko‘pincha og‘ir yukli transport
vositalarini muntazam to‘xtash joylarida kuzatiladi.
Siljishlar – notekisliklardan tashkil topib, to‘shama asosi pishiq bo‘lib, kuch
ta’sirida qoplamani surilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunday holatlar transport
harakatini to‘satdan tormoz berish natijasida (bekat, chorraha, tutashmalarda)
ko‘proq hosil bo‘ladi.
Tarnovsimon izlar- transport vositalarini bir izdan ko‘p o‘tib harakatlanishi
natijasida hosil bo‘ladi.
Buzilishlar – yo‘l to‘shamalarini yaxlit holda ko‘rilganida unda yoriqlar,
chekkalarning bo‘laklanishi, qoplamadagi yoriqlardan sodir bo‘ladi.
Doimo muzlaydigan tumanlarda yo‘l poyi va yo‘l to‘shamasini buzuvchi muzlashlar
hosil bo‘ladi. Tekis va uncha baland bo‘lmagan joylarda yog‘in miqdori ko‘p
bo‘lganda, quvurlarni olib ketish, ko‘priklarni buzilishi va uni oldida yo‘l poyini
yuvilishi mumkin. Yo‘l poyini bunday buzilishga qarshi turish mahsus inshootlarni
(selni yo‘nalturuvchi, oqimni bo‘luvchi, ko‘chkiga qarshi, muz surilishiga qarshi va
boshqa inshootlar) qurish bilan amalga oshiriladi.
Suv qochirish uchun har xil inshootlarning kompleksi umumiy «yo‘ldan suv
qochiruvchi» nomi bilan ataladi, ular ikki guruhga – quruvchi va doimiyga
bo‘linadilar.
Birinchi guruhiga yo‘l poyini qurish davrida uni namlashdan saqlovchi
inshootlar va tadbirlar kiradi. O‘ymalar, ariqlar va boshqa inshootlarni tepadan
qiyalik bo‘yicha suv pastga oqib ketishi va ish joyida ushlanib qolmasligini ta’minlab
quriladi. Agar kuchli grunt suvlarining oqimi bo‘lsa drenaj sistemasi yoki filtrlar
bilan suvni yutuvchi himoya kerak bo‘ladi. Bu ishlarni ishni tashkillashtirish
18
loyihasida ko‘zda tutiladi.
Ikkinchi guruhga xamma suv qochiruvchi inshootlar: yuza suvlarini olib
ketuvchi suv qochiruvchi ariqlar va lotoklar, grunt suvlarini pasaytirish uchun chuqur
drenajlar, grunt suvlarini ushlab qolish uchun drenajlar, drenajlovchi, bug‘- va suv
o‘tkazmaydigan, issiqlik o‘tkazmaydigan kapillyar to‘suvchi va muzlashga
mustahkam qatlamlar kiradi.
Yo‘l to‘shamasining pastki qatlamlarida bog‘lanmagan yoki kam bog‘langan
materiallar bo‘lganligi uchun grunt asosida deformatsiyalar yig‘ilib yo‘l
to‘shamasida buzilishlarni yuzaga keladi.
Deformatsiyalarni paydo bo‘lishida TV g‘ildiragidan tushadigan og‘irlik va
ob-havo faktorlarining (temperatura va namlik) ta’sir kuchlari hisobidandir.
Avtomobil yo‘lining ekspluatatsiya davrida mayda deformatsiyalar va ularni
o‘zgarishlari ko‘rinmaydi. Deformatsiyalarni o‘z vaqtida aniqlash uchun yo‘l
to‘shamasini mustahkamligini aniqlash bo‘yicha profilaktik nazoratlar o‘tkazish
kerak.
Yo‘ldan foydalanishda harakat qatnovi tufayli notekis yedirilishlar sodir
bo‘ladi, bu yedirilish harakat tezligiga uzviy bog‘liqdir.
Qoplamada ishlatilgan materiallarning sifatsizligi sababli harakat qatnovi
ta’sirida zarralarni ajralib ketish, ya’ni uqalanib ketish sodir bo‘ladi. To‘shama
loyihalanishida qoplamaning yuqori qatlami yedirilishi inobatga olinib, unga mos
material tanlanadi. Tanlangan material yedirilishga chidamli bo‘lsa, yoki qo‘shimcha
g‘adir-budur yuza sodir etuvchi qatlam qurilsa asosiy qatlam yedirilishini oldi
olinadi. Harakat qatnovi tarkibi va ishlatiladigan material sifati, shuning qoplamaning
turiga bog‘lab No (mm) qalinlikdagi qo‘shimcha yedirilish qatlami quriladi.
2-jadval
Qo‘shimcha yedirilish
t/r
Qoplamaning turi
qatlami, mm
1. Asfaltbetonli
10-20
2. Sementobetonli
30-40
3. Organik bog‘lovchilar bilan ishlov berilgan
40-50
chaqiq tosh yoki qum-shag‘alli
4. Chaqiq tosh yoki qum-shag‘alli
50-80
Bu qatlam hisobga olinmay qurilgan qoplamada yedirilish jadallashib, uning
ishlash muddati qisqaradi. Qoplamaning taxminiy yillik yedirilishi quyidagi
formuladan topiladi:
No = a+b*B
bu yerda: a-muxit ta’siri ostida qoplamaning yillik yedirilish qiymati;
b-qoplama mustahkamdigi va turiga bog‘liq koeffitsient;
B-yo‘ldan tashiladigan yillik yuk miqdori mln.t.
Nazorat savollari:
1. Yo‘l poyiga yer osti suvlarini ta’siri.
2. Avtomobil yo‘llariga tabiiy omillar ta’siri necha xil ko‘rinishda bo‘ladi.
19
3. To‘shamada sodir bo‘ladigan buzilishlar va deformatsiyalar qanday kuchlar
ta’sirida paydo bo‘ladi.
4. Qoplama chekkalarini buzilishlariga nimalar sabab bo‘ladi.
5. Qoplamani yillik yedirilishi qanday aniqlanadi.
4 – MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINING TRANSPORTEKSPLUATATSION KO‘RSATKICHLARINI BAHOLASH
Reja:
1. Yo‘llarning transport ekspluatatsion xolati ko‘rsatkichlarini aniqlash.
2. Saqlash va ta’mirlash ishlarining sifatini boshqarish
3. Mavjud foydalanuvdagi yo‘lning ekspluatatsion holatini va transportfoydalanish sifatlarini baholash uchun jihozlar va asboblar.
Tayanch so‘z va iboralar: yo‘l darajasi, me’yorlar, ta’mirlash, kompleks
usul, ekspluatatsiya jarayoni, mezon, sifat ko‘rsatkichi, ravonlik, mustaxkamlik,
ilashishlik, tezlik, nazorat.
Yo‘llarni ta’mirlash ishlarini rejalashtirishda birinchi qadam xar bir uchastka
uchun ta’mir turlarini aniqlashdan iborat, keyin ishlar tarkibi va xajmi aniqlanadi.
Ta’mir turini tayinlashning asosiy mezoni yo‘l qoplamasining mustaxkamlik
ko‘rsatkichi xisoblanadi. Biroq xozirgi sharoitlarda u bilan teng kuchli bo‘lgan yo‘l
xolatini belgilovchi boshqa ko‘rsatkichlar xam bor. Shuning uchun ta’mir ishlarini
rejalash asosida ko‘rsatkichlar majmuasini baxolash yotadi. Qaysi ko‘rsatkich
minimum bo‘lsa, boshqalardan qat’iy nazar o‘sha ta’mir turi belgilanadi.
Saqlash ishlari xar yili butun yo‘l uzunligida bajariladi. Yo‘l qoplamasi
yetarlicha mustaxkam bo‘lsayu, lekin g‘ildirak bilan ilashish sifatlarini
ta’minlamasa, shu uchastkada yeyilgan qatlamni tiklovchi ta’mir talab etiladi.
Chunki avtomobillarning xisobiy tezligi va xavfsiz xarakatining ta’minlanganlik
ko‘rsatkichi kamaygan bo‘ladi.
Kuchaytirib ta’mirlash, yo‘l qoplamasinig mustaxkamligi nafaqat
avtomobillarni xisobiy yuklamalar bilan o‘tkazmay qolgan uchastkalarda bajariladi,
balki qoplama ravonligini tekislovchi qatlamsiz va qoplama qatlamsiz yaxshilash
mumkin bo‘lmay qolgan uchastkalarda xam bu zarur. Ta’mir ishlarining tarkibi va
xajmi yo‘lning asosiy ko‘rsatkichlari pasayib ketish sabablarini puxta taxlil
qilgandan keyin aniqlanadi. Ta’mir ishlari ruyxatida shu sabablarni bartaraf
qiladigan tadbirlar xam ko‘rilishi lozim. Shu bilan birga, ekspluatatsiya qilish tizimi
mavjud yo‘lning xolati, tabiiy sharoit va transport xamda yo‘lovchilarni tashish
jarayonida vujudga keladigan omillardan iborat bo‘ladi. Ko‘rsatkichlarni aniqlash
sxemasi ish turlarini turkumlarga qarab, ularning qiymatini texnik iqtisodiy asoslash
va baxolash imkoniyatini yaratadi. Bu usul ilmiy jixatdan asoslangan bo‘lib,
xarajatlar sarfini tejashga olib keladi.
Avtomobil va yo‘llarni o‘zaro ta’siri murakkab jarayon bo‘lib ularning taxlili
avtomobilning barqarorligini, tashqi muxitni xarakat sharoitiga ta’sirini va yo‘l
to‘shamasining mustaxkamligi, ishlash qobilyatiga mexanik ta’sirini baxolashga
20
imkoniyat yaratadi. Ushbu, avtomobil yo‘llariga ko‘rsatilgan o‘zaro ta’sirilarni,
muvofiqlashtirishni quyidagi asosiy ko‘rsatkichlari bilan xarakterlash mumkin:
yuklamani qaytalanishi (chastota);
egilishi (qoplamani deformatsiyasi);
qoplama bilan g‘ildirakni ilashishi (sseplenie).
Ekspulatatsiya koeffitsienti – xisobiy tezlikni ta’minlanganligi xar qaysi
uchastkada yakka avtomobilning xaqiqiy maksimal tezligi Vmaks xisobiy tezlikka
nisbatan berilgan toifa yo‘l va sharoit relefe uchun Vx (ShNQ 2.05.02-07 ga
muvofiq qabul qilingan), Kxse = Vmaks / Vx qo‘lay sharoitda (yog‘ingarchilik, qor
yog‘ish, bo‘ron, muzgarchilik, kuchli shamol, tuman, va x.k. bo‘lmaganda) yo‘l Kxse
≥ 1 qiymatini ta’minlab berishi lozim. Kuzgi – baxorgi va qishqi davrlarda
Kxse ≥ 0,75. Muzgarchilik, bo‘ron va kuchli qor yog‘ganda, tuman xolida Kxse ≥ 0,5.
Transport vositalarining tortish kuchi qoplama yuzasi xolati va g‘ildirakning
qoplama bilan ishqalanishiga bog‘liq bo‘lib, sirpanchiqlik koeffitsienti – xaqiqiy
sirpanchiqlik koeffitsientini Kxaq ni ruxsat etilganiga (Kr ) nisbati bilan
xarakterlanadi:
Ksk =Uxaq/Uxis ≥ 1
Bu yerda, Uxaq – xaqiqiy bo‘ylama ilashish qoeffitsienti
Uxic – xavsizlik sharoiti bo‘yicha qoplama bilan g‘ildirakni bo‘ylama
ilashishni eng yuqori tezlik koeffitsienti xisoblanadi.
Qoplamaning yeyilish koeffitsienti – Key = hx/H, bu yerda N – berilgan
fursatda qoplamaning yoyilish qiymati (4) ishda berilgan formula bilan xisoblanadi
yoki o‘lchash bilan aniqlanadi, mm; hx - berilagan tur qoplamani ruxsat berilgan
qiymatining yeyilishi.
Egilish bo‘yicha yo‘l to‘shamasining mustaxkamlik koeffitsienti,
mustaxkamligik koeffitsienti bilan belgilanadi:
Km =Yexaq/Yexis
bu yerda, Yexaq – yo‘l to‘shamasining ekvivalent umumiy modul elastikligi,
tajriba yo‘li bilan aniqlanadigan, kg/sm2;
Yexis – talab qilinadigan modul elastikligi kg/sm2
Berilgan fursatda trasnportning tarkibi va xarakat jadalligi bo‘yicha
xisoblanadi.
Saqlash va ta’mirlash ishlarining sifatini boshqarish tizimi, o‘zaro bog‘langan
tadbirlar, me’yorlar, usullar va vositalar kompleksini o‘z ichiga oladi. Ular yo‘l
tashkilotlarining ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini muntazam oshirib borishi,
hamda uni qo‘llab turish bo‘yicha faoliyatini rejali ravishda tashkil etishga qaratilgan.
Bu ishlar quyidagi vazifalarni amalga oshirish bilan ro‘yobga chiqariladi: sifatni
rejalash, ishlab chiqarishni tashkil etish, hamda ta’mirlash va saqlash ishlarining
sifatini baholashning axborot ta’minoti.
Sifatni rejalash masalasi, har bir ish bo‘yicha sifat ko‘rsatkichlari qiymatini
belgilashdan iborat. Ko‘rsatkichlar qiymati rejalanayotgan davr oxirida ta’minlanishi
21
kerak, shuningdek, shu qiymatlarga erishishni ta’minlaydigan tadbirlar rejasini
amalga oshirish yo‘llari belgilab chiqiladi.
Sifat bo‘yicha topshiriqlarni rejalashda yo‘lning texnik darajasi va
ekspluatatsiya holati ko‘rsatkichining amaliy qiymati Uf, talab etilgani Utr dan
qanchalik og‘ishidan kelib chiqiladi.
Ekspluatatsiya jarayonida tabiiy omillar va transport oqimi ta’sirida
yo‘lning nuqsonlari kuchayib boradi (4-rasm).
4.1 – rasm. Ekspluatatsiya jarayonida yo‘l sifatining o‘zgarishi:
1,2- tabiiy omillar va yo‘ldagi harakatlar ta’siridagi o‘zgarishlar; 3- yo‘l
nuqsonlarining o‘sishi; 4,5- sifatning amaldagi va talab etilgan darajalari; 6boshqaruvchi ta’sirlar zonasi.
Bu sifatning amaldagi darajasi- Uf pasayishiga olib keladi. Uf < Utr bo‘lganda
yo‘l zamonaviy harakatlar talabiga javob bermaydi. Shuning uchun T > T1, onda
tizimni tartibga keltirish, ta’mir tadbirlari bilan boshqaruvchi ta’sirlar o‘tkazish
zarurati tug‘iladi.
Ekspluatatsiya jarayonida, yo‘lning ayrim elementlari va inshootlarning sifat
darajasini oshirish va uning muqobil qiymati U0 ni belgilash zarurati tug‘iladi.
Bunda mezon sifatida, nuqsonlarni tuzatish uchun xarajatlarning yo‘l tashkil
etuvchisi Sd dan va transport harajatlari tashkil etuvchisi Sa dan keltirilgan umumiy
xarajatlar minimal bo‘lishi qabul qilinadi.
U0= Sd+ Sa=min
Yo‘lni ta’mirlash ishlarini qabul qilish. Ishlarni qabul qilish quyidagi
turlarga bo‘linadi: oraliq (oy, chorak)-oy, chorak davomida bajarilgan ishlar hajmi
va sifati aniqlanadi; yopiq ishlarni qabul qilish- keyingi ish natijalarida avval
bajarilib, qisman yoki butkul yopilib ketadigan ishlar to‘g‘ri bajarilgani tekshiriladi;
tugallangan ishlarni qabul qilish (uzil-kesil qabul) – bajarilgan ta’mir ishlari sifati
va hajmi bilan tegishli xujjatlarda ko‘rsatilganiga mos kelish yo kelmasligi
tekshiriladi. Bajarilgan ishlarni moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l
jamg‘armasi texnik nazorat bo‘limi xodimlari qabul qiladi.
22
Mavjud foydalanuvdagi shahar yo‘llarning ekspluatatsion holatini va
transport-ekspluatatsion sifatini baholash uchun quyidagi jixoz va asboblardan
foydalaniladi:
-ravonlikni aniqlash uchun: turli modifikatsiyadagi zarba o‘lchagichlar (TED2, TXK-2, PKRS-2 va boshqalar), uch metrli reyka ponasi va niveleri bilan;
-mustahkamlikni aniqlash uchun: egilishni o‘lchaydigan turli modifikatsiyadagi
asboblar (MADI-SNIL, KP-204 va boshqalar), dinamik yuklama beradigan turli
qurilmalar (UDN, DINA va boshqalar);
-ilashish koeffitsientini aniqlash uchun: PPK-2 (MADI-VNIIBD da ishlab
chiqilgan asbob), PKRS-2, PKRS-KP-, “qum dog‘i” va boshqalar;
- yo‘lning qatnov qismida izlarni aniqlash uchun (ko‘ndalang ravonlik) uch
metrli reyka va nivelir;
-avtomobillar tezligini aniqlash uchun: sekundomer va boshqa asboblar,
analitik formulalar.
Yo‘l to‘shamasining ravonligini zarbao‘lchagich bilan aniqlash, avtomobilning
yo‘l to‘shamasi notekisliklari sababli tebranishlari amplitudasini aniqlashga
asoslanadi. Avtomobilning bir kilometr yo‘l davomida tebranishlari amplitudalari
qo‘shib chiqiladi (sm/km).
Yo‘l to‘shamasining ravonligi uch metrli reyka yoki nivelir bilan ham aniqlash
mumkin. Biroq bu usul bilan bo‘ylama ravonlikni aniqlash ancha qiyin va sekin
kechadi.
Yo‘l to‘shamasining mustahkamligini ikki usul bilan aniqlash mumkin: statik
va dinamik.
Birinchisida egilishni o‘lchaydigan asbob o‘rnatilgan hisobiy avtomobil,
ikkinchisida-dinamik yuklama beruvchi qurilma zarur.
Sinovlarda yo‘l to‘shamasining mustahkamligini tavsiflovchi asosiy
ko‘rsatkichlardan biri, to‘shamaning yuklama ostida elastik egilishi hisoblanadi.
Uning qiymati asosida mustahkamlik, ya’ni elastiklik moduli (MPa) hisoblab
topiladi.
Avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan ilashish koeffitsienti ham ikki usulda
aniqlanadi: statik va dinamik.
Birinchisida PPK-2 (MADI-VNIIBDda ishlab chiqilgan mitti asbob) va “qum
dog‘i” (ma’lum hajmdagi qum o‘lchab solingan stakanli qurilma, Soyuzdorni
ishlanmasi), ikkinchisida-PKRS-2, PKRS+KP-511 va b. asboblar qo‘llaniladi.
Nazorat savollari:
1. Saqlash va ta’mirlash ishlarining sifatini boshqarish tizimi nimalarni o‘z
ichiga oladi?
2. Ekspluatatsiya jarayonida yo‘l sifatining o‘zgarishi nimalarga bog‘liq?
3. Ta’mirlash ishlarini qabul qilish qanday tartibda amalga oshiriladi?
4. Saqlash va ta’mirlashda mehnat unumdorligini oshirish usullariga ta’rif
bering?
5. Yo‘lning ekspluatatsion xolati ko‘rsatkichlarini aniqlash usullarini bayon
eting.
23
5-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI TA’MIRLASH VA
SAQLASH BO‘YICHA TADBIRLAR TIZIMI
Reja:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlarining tarkibi va
tasnifi.
2.Yo‘l to‘shamasi va qoplamasi xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri.
3.Yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda ta’mirlash ishlari
turini belgilash.
4. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari. No‘qsonlar
jadvalini tuzish.
Tayanch so‘zlar va iboralar: Ta’mirlash, saqlash, qishki saqlash,
ko‘kalamzorlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish,ta’mirlashlararo oraliq muddat.
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlari quyidagi turlarga
bo‘linadi:
a) Ta’mirlash bo‘yicha:
- mukammal ta’mirlash;
- joriy ta’mirlash.
b) Saqlash bo‘yicha:
- avtomobil yo‘lini saqlash;
- qishda saqlash;
- ko‘kalamzorlashtirish.
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy
vazifalari quyidagilarni tashkil qiladi:
- avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari tasnifiga va ta’mirlashlar
oraliq muddatini ta’minlashga muvofiq avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida va sifatli
saqlash hamda ta’mirlashni tashkil qilish;
- yo‘l va uning inshootlarini texnik holatini baholash va doimiy nazorat qilish;
- piyodalar va transport vositalari harakat xavfsizligini, yo‘l va inshootlar
texnik va ekspluatatsion holatini oshirish bo‘yicha yillik va istiqbolli rejalarni ishlab
chiqish va amalga oshirish;
- yo‘l va ko‘priklarning harakat uchun xavfli bo‘laklarini aniqlash va hisobga
olish, shu bilan birga yilning turli davrlarida harakat xavfsizligini yaxshilash bo‘yicha
tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
- harakatni cheklanishi va o‘zilishini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni ishlab
chiqish, mavsumiy deformatsiyalar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf qilish,
yo‘ldagi harakat sharoiti haqida manfaatdor tashkilotlarni va harakat ishtirokchilarini
o‘z vaqtida xabardor qilish;
- yo‘l va uning inshootlarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish,
harakatni hisobga olish, yo‘l va ko‘priklar holati haqida ma’lumotlarning
avtomatlashgan bazasini, axborot-qidiruv va boshqa avtomatlashgan tizimlarni
tashkil qilish va rivojlantirish;
- yo‘l tashkilotlari va avtomobil yo‘llaridagi tezkor aloqa barcha vositalarini,
24
avtomatika, telemexanika va hisoblash texnikalarini doimiy sozligini saqlash, ushbu
vositalarni takomillashtirish, harakatni avtomatik boshqarish uchun ularning
qo‘llanilishini kengaytirish;
- yo‘llarni muhandislik va arxitektura-badiiy jihozlash loyihasiga topshiriqlar
tayyorlash, obodonlashtirish, arxitektura-badiiy bezash, manzaraviy va qordan,
qumdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish;
- avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida ta’mirlash va saqlash ishlarini tashkil
qilishga mo‘ljallangan binolarni, inshootlarni, mashinalarni, transport vositalarini va
boshqa asosiy fondlarni samarali ishlatilishini ta’minlash;
- yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini oshirish va bahosini pasaytirish
bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, buning uchun yangi fan va
texnika yutuqlarini hamda ilg‘or tajribalarni, zamonaviy texnologiyalarni, mahalliy
qurilish materiallarini qo‘llash, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va
mexanizatsiyalash hamda qo‘l mehnatini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni amalga
oshirish;
- IIV boshqarmalari va mahalliy hokimiyat bilan birgalikda yo‘l va uning
inshootlarini qo‘riqlashni taminlash, yo‘l va uning inshootlarini qo‘riqlanishi va
ulardan to‘g‘ri foydalanish qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilish, yo‘llarni
ta’mirlash va saqlashda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha tadbirlarni
ishlab chiqish va amalga oshirish.
Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati – bu iqtisodiy samarali bo‘lgan vaqt
davri bo‘lib, hisobiy xizmat muddatiga tengdir. Bunda umumiy keltirilgan yo‘l,
transport va transportdan tashqari sarf-xarajatlarning eng kam miqdori ta’minlanadi.
Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati respublikamizning hududiy sharoitlarini
hisobga olgan holda MQN 46-2008 “Nobikr yo‘l to‘shama, qoplama va sirtqi ishlov
qatlamlarining ta’mirlashlararo xizmat muddatlarining sohaviy me’yorlari”da
keltirilgan.
Keyingi yillarda harakat jadalligining o‘sishi, Respublikamiz hududi orqali
xalqaro yuk tashuvchilarning tranzit harakatini yuzaga kelishi va avtomobillar
parkidagi konstruktiv o‘zgarishlar natijasida yo‘llardagi oqim tarkibida o‘qqa
tushadigan yuk miqdori 130 kN bo‘lgan hisobiy guruh avtomobillarining harakati
kuzatilmoqda, bu esa yo‘l tuzilmasida ko‘plab buzilishlar sodir bo‘lishiga olib
kelmoqda. Natijada, mukammal ta’mirlashga bo‘lgan talab muddatidan oldinroq
yuzaga kelmoqda. Bu esa, amaldagi mavjud me’yorlarni qayta ishlash va
takomillashtirishni talab qilmoqda. Respublika bo‘yicha ta’mirlash ishlarining
oqsashi, ishlar va materiallar sifatining pastligi mavjud muammoni
chuqurlashtirmoqda. Ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida bajarilmay qolishi natijasida,
bugungi kunda “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” ko‘payib bormoqda va bu ko‘rsatkich
umumiy foydalanishdagi yo‘l tarmog‘ining 59 % ni tashkil qiladi.
Bugungi kunda respublika bo‘yicha avtomobil yo‘llaridan foydalanishda
mavjud mashina-mexanizmlarning eskirganligi, zamonaviy texnologiyalarning
yetishmasligi, qurilish materiallari sifatining pastligi va talabga javob bermasligi,
sohada malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabning yuqoriligi kabi mavjud masalalar
yuqoridagi muammoni ya’nada chuqurlashtirmoqda.
25
Keyingi yillarda dunyo miqiyosida avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash
uchun zarur bo‘lgan zamonaviy texnika va texnologiyalar jadal rivojlanib bormoqda.
Kompleks ishlarni bajaradigan texnologiyalar, ixtisoslashgan mini texnika va
texnologiya bugungi kunda davr talabi bo‘lib qolmoqda. Shu maqsadda
Respublikamizda ham avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini samarali
tashkil qilish uchun zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijdan olib kirish,
qolaversa Respublikamizda ishlab chiqarishni yo‘lga quyish eng muhim masalalardan
hisoblanadi.
5.1-rasm. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni
rejalashtirishning maqsad va vazifalari yaxlitlashgan sxemasi
Yo‘l xolatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan xolda ta’mirlash ishlari turi
belgilanadi.
Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlarni tanlash
bo‘yicha yo‘l holatini baholash va diagnostika qilish natijalari asosida qabul qilinadi.
Ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning bosh maqsadi
ekspluatatsiya jarayonida yo‘lning optimal xizmat muddatini va iste’mol
xususiyatlarini ta’minlashdan iboratdir.
Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirishda ma’lum bir
sharoitda bir yoki bir qancha maqsad va vazifalarga erishish uchun aniq bir sxema
bo‘yicha tuzilgan harakat dasturiga amal qilish lozim. Bu sxema quyidagi 2-rasmda
aks ettirilgan. Ushbu vazifalarni yechish va oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish
uchun yo‘lning jihozlari va elementlari bo‘yicha, harakatni tashkil qilish va
xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha to‘liq kompleks texnik va tashkiliy tadbirlarni
amalga oshirish zarur. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tasnifda ko‘zda
tutilgan ishlar turlari va tarkibi bir-birini to‘ldiradi va harakat talablariga muvofiq
yo‘lning ekspluatatsion sifatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan tadbirlar yagona
tizimini ifodalaydi. Vaqt maboynidagi turli xil ta’mirlashlar turlari orasida o‘zaro
aloqa va ma’lum bir ketma-ketlik mavjuddir (5.2-rasm).
26
5.2-rasm. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashlar sxemasi
1-chang qatlami; 2-o‘yiq; 3-qoplama; 4-asos; 5-qo‘shimcha qatlam; 6-o‘yiq
ta’mirlash; 7-ustki yuza ishlov berish; 8-ko‘chaytiruvchi qatlam; 9-yangi yo‘l
to‘shamasi.
Yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlar jarayonida yo‘llarni chang va loydan tozalash
bo‘yicha hamma ishlar bajariladi, barcha mayda deformatsiya va buzilishlar, qoplama
ustki yuzasidagi sodir bo‘ladigan sirpanchiqlar bartaraf qilinadi.
Qoplamani ta’mirlashda saqlash jarayonida bajariladigan ishlardan tashqari
qoplamani tishlashish sifatini va g‘adir-budurligini, ravonligini, yemiriluvchi
qatlamni tiklash bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashda bir
yoki bir necha qo‘shimcha qatlamlarni yotqizish yo‘li bilan to‘shamani ko‘chaytirish
amalga oshiriladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, qatnov qismini saqlash ishlari yo‘l
to‘shamasi mustaxkamligini va qoplama tishlashish sifatini, ravonligini
o‘zgartirmaydi, lekin ba’zi bir sirpanchiqliklarni tugatish, belgilarni o‘rnatish, belgi
chiziqlar hisobiga harakat xavfsizligini oshirishda sezilarli ta’sir qiladi, shu bilan
birga yoriqlarni bekitish va o‘yiqlarni bartaraf qilish hisobiga yo‘l to‘shamasi va
qoplamasi xizmat muddatiga sezilarli ta’sir qiladi.
Yo‘l qoplamasini ta’mirlash bo‘yicha ishlar ravonlikni va tishlashish sifatini
yaxshilanishiga, harakat tezligini va xavfsizligini, o‘tkazuvchanlik qobiliyatini va
yo‘l to‘shamasi xizmat muddatini oshishiga olib keladi.
Yo‘l to‘shamasini ta’mirlash va ko‘chaytirish bo‘yicha ishlar yo‘lning barcha
asosiy iste’mol xususiyatlarini oshiradi yoki qayta tiklaydi, shu bilan birga yo‘l
to‘shamasini xizmat muddatini va ruxsat etarli o‘qqa tushadigan yuklarni oshiradi.
Yo‘l xarakteristikasi va ko‘rsatgichlari qiymatlari, yo‘lni me’yoriy talablarga
mosligini hisobiy tezlikni ta’minlanganlik xususiy koeffitsientlari bo‘yicha belgilash
mumkin.
Har bir yo‘l uchastkani ish turini belgilashda shunday dalillarni hisobga olish
kerakki, ko‘p hollarda bir ish turi bir vaqtning o‘zida bir necha ko‘rsatgichlarni
yaxshilash mumkin.
Misol uchun ravonlikni yaxshilash maqsadida asfaltobetonga tekislovchi va
qo‘shimcha qatlam yotqizish bilan bir vaqtning o‘zida qoplamaning ilashuvchanlik
sifatini oshirishga erishib va shu uchastkada ilashuvchanlik sifatini oshirish uchun
boshqa ish turlarini belgilash shart emas.
27
Yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning eng ko‘p tarqalgan
usullaridan biri, bu yo‘lning har bir bo‘lagida ish turlarini va hajmini aniqlash uchun
tuziladigan no‘qsonlar qaydnomasiga asoslangan rejalashtirish uslubi hisoblanadi.
No‘qsonlar qaydnomasi davriy ko‘riklarda va yo‘llarni saqlash sifatini baholashda
tuziladi. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlariga ketadigan sarf-xarajatlar MQN 312008 «Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari
bo‘yicha mablag‘ sarfi me’yori va uni hisoblash qoidasi»ga asosan aniqlanadi.
Nazorat savollari:
1. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlashning tasnifi.
2. Avtomobil yo‘llarini saqlash ishlarini tarkibini qanday?
3. Yo‘l qoplamasi va to‘shamasining xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq
davri.
4. Ta’mirlash ishlarini turlarini belgilashni qanday ko‘rsatkichlar asosida
belgilanadi.
6-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI QISHGI
MURAKKAB SHAROITDA SAQLASH
REJA:
1.Tog‘li hududdagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilish.
2.Yo‘llarni tosh qulashi, ko‘chki, o‘pirilish, qor ko‘chkilaridan himoya qilish
va tozalash.
3.Quruq-issiq iqlim sharoitidagi va sug‘oriladigan hududlardagi yo‘llarni
ekspluatatsiya qilish.
4.Qumli cho‘llardagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilish.
Tayanch so‘zlar va iboralar: Tog‘li hudud, ekspluatatsiya, qor ko‘chkilari,
ko‘chki, o‘pirilish, murakkab sharoit, murakkab relef.
O‘zbekiston hududining 22 foizdan ortig‘i tog‘li tumanlardan iboratdir. Tog‘li
yerlarning murakkab relefi avtomobilni xavfsiz harakati va ishlash tartibiga ta’sir
qiladi. Bunday noqulay yo‘l sharoitlari transport vositalarining xavfsiz
harakatlanishiga va tezlikka, plandagi kichik radiusli egriliklar va katta bo‘ylama
qiyaliklar ta’sir etadi.O‘zbekistondagi tog‘li yerlardan o‘tadigan yo‘llar 3 foizni
tashkil etib, bu umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarining 700 km dan ortig‘ini
tashkil etadi. Bu tog‘li yo‘llarga A-373 “Toshkent-O‘sh” 116-214 km bo‘lagi “Qamchiq” dovon avtomobil yo‘li, M-39 “Olmaota-Beshkek-Toshkent-Termiz”
1120-1145 km bo‘lagi, “Taxtakaracha” dovoni 1302-1320 km bo‘lagi, “Boysun”,
“Dehqonobod”, “Oqrabot” dovon yo‘llari davlatimizning asosiy iqtisodiy
arteriyasidir[3].
Bu davon yo‘llar qishki qarov ishlarining davomiyligi, havo haroratining
pastligi, katta miqdordagi yoringarchilik kuzatilishi bilan xarakterlanadi. Eng issiq
iyul oyining o‘rtacha harorati +18,60S va absolyut minumum yanvarda -400S ni
tashkil etib, suvuq kunlar sentabrdan may oyigacha 6-7 oy davom etadi. Qorning
28
yog‘ish sanasi o‘rtacha 16 oktabrdan boshlanib, 30 aprelgacha kuzatiladi. Doimiy
o‘lchanadigan joylardagi qor qatlamining o‘rtacha qalanligi 140-222 sm gacha
bo‘lishi mumkin.
Tog‘li hududlardan o‘tgan avtomobil yo‘llarida qor ko‘chkilarining xavfini
oldini olish uchun ko‘chkiga qarshi turli inshootlardan foydalaniladi.
Qish mavsumi davrida shahar yo‘llarida paydo bo‘ladigan sirpanchiqliklar va
qor uyumlarini bartaraf etish bir muncha qiyinchiliklarni keltirib chiqarib, transport
vositalarining harakat tezligining kamayishiga va yo‘l-transport hodisalarining
ko‘payishiga olib keladi.
Qishgi davr yilning boshqa davrlariga nisbatan eng murakkab davrdir. Qish
davrida yo‘l sharoiti eng noqulay sharoitda bo‘ladi. Bu davr uchun yo‘l qoplamasi
ustki yuzasining xul, nam, loy, qor qoplagan, yaxmalak, muzlagan sirpanchiq bo‘lishi
bilan xarakterli xisoblanadi. Bu davr saqlash ishlari kompleks tadbirlarni talab etadi.
Bu vaqtda xarakat sharoiti qulayligini va xavfsizligini ta’minlash uchun yuqori
darajadagi saqlash ishlarini tashkil qilgan va ta’minlagan bo‘lishi lozim.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlashning vazifasi shahar yo‘llari
va yo‘l inshootlarini yilning qish davrida uzluksiz va xavfsiz avtomobil xarakatini
ta’minlash shartlari bo‘yicha yo‘l qo‘yiladigan talablarga muvofiq ularning xolatini
doimiy saqlashni ta’minlashdan iborat.Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda
saqlashga quyidagi ishlar kiradi:
- qordan doimiy ximoya qilish inshootlari (devorlar, panellar, ko‘tarmalar va
qorni ushlash to‘siqlari)ni tayyorlash, o‘rnatish va ta’mirlash, qordan ximoya qilish
inshootlariga qarash; vaqtinchalik qorni tutib turadigan qurilmalar (shchitlar, to‘siqlar
va to‘rlar) tayyorlash, o‘rnatish (qayta o‘rnatish), tiklash, yo‘l oldi tasmasida qorni
tutib qolish uchun qorni ushlash to‘siqlari barpo etish kerak.
Qishgi saqlash ishlari asosiy mohiyati qor va muzga qarshi kurashdan iborat.
Asosan qishda yo‘lni qor bosishi ko‘p kuzatiladi. Bu xolat qor yog‘ishi natijasida, qor
buron natijasida, qor kuchishi natijasida, qor siljishi natijasida yuzaga kelishi
mumkin. Yo‘l ustki yuzasini muzlashi yuzaga keladigan yaxmalak evaziga, qor
qatlamini salbiy haroratda muzlashi evaziga, yo‘l qoplamasi ustki yuzasida suv
qatlami yoki qoplama hul bo‘lganda havo xarorati nol gradusdan past bo‘lganda
suvning muzlashi evaziga bo‘lishi mumkin. Qish davrida yog‘ingarchiliklar
bo‘lmaganda ham muz qatlami yuzaga keladi, bu nisbiy havo nisbiy namligi bilan
bog‘liq. Agar havo nisbiy namligi 85% dan yuqori bo‘lsa va shu onda havo harorati
noldan past bo‘lsa, u holda qoplama ustki yuzasida erkin suv qatlami yuzaga keladi
va bu suv muzlaydi. Natijada yaxmalak yuzaga keladi.
Qishgi davr saqlash ishlarini tashkil qilish uchun avtomobil yo‘lining qishgi
saqlash ishlari texnologik xaritasi tuzib olinadi. Yo‘lni qordan ximoyalash maqsadida
qor bosishi mumkin xududlarda yo‘l bo‘ylab ximoyalovchi vositalar qo‘llaniladi.
Bularga qor ushlovchi devorlar, to‘siqlar, panjarlar, qor ushlab qoluvchi daraxtlar
misol bo‘ladi. Bundan tashqari qordan himoyalovchi inshootlar (t/b karkaslar,
mustahkam polietilenli plyonka, galereyalar va boshqalar misol bo‘ladi.).
Qor ushlab qoluvchi to’siqlarning balandligi 1,5-2,0 m gacha, agar qor
ushlovchi devorlar bo‘lsa ularning balandligi 4-5 m gacha bo‘lishi mumkin. Qor
29
ushlab qoluvchi daraxtlar qor tuplanish xajmiga qarab yo‘lga nisbatan ekish uzoqligi
va daraxtlar qator soni belgilanadi.
Shahar yo‘llari va ko‘chalari mintaqasida joylashgan daraxtlar atrof muhitni
himoya qilish va ekologik barqarorlikni ta’minlashga va shahar yo‘llari va
ko‘chalaridan foydalanish ko‘rsatkichlarini uzaytirish uchun xizmat qiladi. Daraxtlar
avtomobillardan keladigan shovqinni ma’lum darajada pasaytiradi. Shahar yo‘llari
qumli cho‘llardan o‘tgan joylarda daraxt-buta ekinlari ekish orqali himoyalash va
qumlarni mustahkamlashga erishiladi.
Shahar yo‘llari bo‘yidagi ihotazorlar shahar yo‘llarining foydalanish muddatini
uzaytirish bilan birga, haydovchi va yo‘lovchilarga mikroiqlimni nomoyon etadi,
aholi yashash joylaridan o‘tgan bo‘lsa, avtomobillarning shovqinini pasaytiradi va
zaharli gazlarni yutadi.
Nazorat savollari:
1.Tog‘li hududdagi yo‘llar orqali harakatlanishda qanday noqulay sharoitlar
to‘g‘risida.
2. Yo‘llarni ko‘chki, o‘pirilish, qor qatlami va qor ko‘chkilaridan himoya qilish
va tozalash ishlari.
3. Shahar yo‘llari bo‘yidagi daraxtlarning ahamiyati qanday.
4. Qumli cho‘llardagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilishning o‘ziga xos tamonlari
nimalardan iborat.
5.Qishda yo‘llarni saqlashning o‘ziga xos xususiyatlari va qor-muz konlarini
shakllantirish manbalari qanday?
6.Qor ko‘chkisi nima va ulardan qanday himoya qilish kerak?
7.Yo‘llarda qishki silliqlik nima va qanday usullar va Materialalar unga qarshi
kurashish uchun foydalanadimi?
7-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI SAQLASH
REJA:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini bahor, yoz va kuz davrlarida saqlash ishlari.
Yo‘llarni saqlash ishlari texnologiyasi va uni tashkil etish.
2. Qish davridagi meteorologik sharoit va yo‘llarning holati. Yo‘llarni qishgi
saqlash ishlari. Yo‘llarni qishgi davrda saqlash ishlari texnologiyalari.
3. Yo‘llarni qishgi mavsumga tayyorlash va murakkab sharoitdagi Shahar
yo‘llari va ko‘chalarini saqlash.
4. Tog‘li sharoitdagi shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlashning o‘ziga xos
xususiyatlari.
5. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish. Yo‘llarni qordan
himoyalovchi ekinlar.
Tayanch so‘zlari: meteorologik sharoit, qishgi saqlash ishlari, texnologiyalar,
qor uyumi, usullar, tutib qoluvchi qurilmalar, tozalash, mexanizatsiya.
30
Yo‘lni saqlash ishlaridan asosiy maqsad, yo‘lning qatnov qismini TFK
sifatlarini barqaror ushlab turishdan iborat bo‘lib, bunda transport vositalarining
ta’siri natijasida paydo bo‘ladigan nuqsonlar, muzlab ko‘pchish, ortiqcha namlanish,
tabiiy iqlim ta’siridan keladigan buzilishlarni yo‘qotishdir. Bular muntazam ishlar
sirasiga kirib, ular yo‘llarni ekspluatatsiya qiladigan tashkilotlarning texnika
vositalari, moddiy va mehnat resurslari bilan bajariladi.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini saqlashning asosiy vazifasi - yilning
istalgan vaqtida avtomobil harakatini uzluksizligini va xavfsizligini ta’minlash
shartlari bo‘yicha qo‘yilgan talablarga muvofiq, yo‘llarni saqlash va doimiy qarashni
ta’minlashdan iboratdir.
Avtomobil yo‘lidagi barcha elementlarni va sun’iy inshootlarni, yo‘lning
qatnov qismini, yo‘l poyini hamda yo‘l mintaqasida saqlash ishlarini tashkil qilish
ishlari ikki guruhga bo‘linadi.
Bahor, yoz va kuz davrida supurish va qoplama chang bo‘lishini oldini olish,
yo‘l inshootlarni va yo‘l belgilarini oqlash, yo‘l to‘siqlari, ariqlar va yon ariqchalar,
lotoklar, suv o‘tkazuvchi quvurlar, yo‘l o‘tkazgich, ko‘priklarning, tayanch qismini
tozalash va yuvish, yo‘l chekkasini chiqindi va begona o‘tlardan tozalash, daraxtlarni
butalash va parvarishlash daraxtlarni oqlash, kam hajmli mayda ta’mirlash ishlarini
bartaraf etish va h.k.
Bahor kelishi bilan barcha turdagi qoplamalar qishki sirpanchiqda ishlatilgan
materiallardan tozalanadi. Bugungi kunda saqlash ishlarida zamonaviy universal
mashinalarni ishlatish davr talabi bo‘lib qolmoqda.
Yozda takomillashtirilgan qoplamalarni saqlashda suv sepuvchi mashinalar
yoki mexanik chyotkalar bilan tozalashdan iborat bo‘ladi. Yozda quyosh nuri
ta’sirida qoplamaning ayrim joylarida ortiqcha bog‘lovchi materiallar chiqib qolishi
mumkin. Bunday uchastkalarga oz miqdorda (0,1 ÷ 0,2 l/m2) organik eritmalar
(kerosin, solyarka, moy) bilan ishlov berib, ketidan mayda tosh yoki yirik qum
sepiladi va 0,5 soatdan keyin mashina bilan supirib tashlanadi.
Kuzda turli qoplamali yo‘l to‘shamalarini saqlash ishlari qishga tayyorgarlik
ishlaridan iborat bo‘ladi: qoplama tozalanib, yoriqlar berkitiladi va qoplama
yuzasidagi suvlarning oqib ketishi bo‘yicha choralar ko‘riladi.
Yilning turli faslardagi ishlar qoplama turlariga qarab belgilanadi. Gruntli
yo‘llarni saqlash ishlarida yuzani avtogreyder yoki boshqa mashina bilan tekislash va
chuqur izlarga grunt tashlab, katok bilan zichlash ishlari amalga oshiriladi. Mayda
chaqiq toshli qoplamali yo‘llarda ko‘ndalang va bo‘ylama chuqur ishlari yo‘qotiladi,
qatnov qismidan suv ketgaziladi, yilning quruq fasllarida chang suv sepish yoki
emulsiya bilan bostiriladi. Bahor, yoz va kuzda vaqti-vaqti bilan tekislab qo‘yiladi.
Qoplamani loydan tozalash bahor, yoz va kuzda muntazam bajariladi. Yo‘lning
qatnov qismini loy bo‘lishi, ilashish koeffitsientini pasaytiradi. Chuqurchalarda
qolgan loy qurib, chang hosil qiladi. Qoplamani yeyilishi natijasida ham chang hosil
bo‘ladi. Changga qarshi bog‘lovchi materiallar sepiladi. Keyingi vaqtlarda changga
qarshi 20 foizli xlor ohagi ishlatilmoqda.
Meteorologik sharoit - ma’lum bir muddatda yoki ma’lum bir paytda
meteorologik elementlar miqdori bilan xarakterlanadigan atmosfera holati.
31
«Meteorologik sharoit» tushunchasining sinonimi sifatida «Ob-havo sharoiti» atamasi
ishlatilishi ko‘proq to‘g‘ri hisoblanadi.
Ob-havo - ma’lum bir hudud ustidagi atmosfera quyi qismining (havoning)
muayyan bir qisqa vaqtdagi tabiiy holati. Vaqt va masofa bo‘yicha tez o‘zgarib
turadi. Ob-havo ma’lum bir vaqtning o‘zidagi bir-biri bilan uyg‘un meteorologik
elementlar majmui bilan ifodalanadi. Ob-havo davriy (kecha bilan kunduz), fasliy
hamda nodavriy (siklon o‘tishi, turli havo massalarining kelishi, antisiklon turishi)
o‘zgarishlariga ega.
Meteorologik elementlar deganda quyidagilarni tushunamiz: havo harorati,
havo bosimi, havo namligi, yog‘ingarchiliklar (qor, yomg‘ir, qor buron, aralash,
yaxmalak, meteorologik ko‘rinish (quyoshli kunlar, bulutli kunlar va tuman, shamol
va chang tuzon.
Qishgi davr uchun past havo harorati, yuqori havo namligi, yog‘ingarchiliklar
miqdorining ko‘pligi, yaxmalak bo‘lish jarayonning tez-tez o‘chrashi, quyoshli
kunlar kam bo‘lishi, bulutli kunlar ko‘p bo‘lishi va tez-tez uchraydigan tumanlar,
izg‘irinli shamollar bo‘lishi xarakterlidir. Qishgi davr yilning boshqa davrlariga
nisbatan eng murakkab hisoblanib, buni xisobiy davr deb qabul qilish mumkin. Qish
davrida yo‘l sharoiti eng noqulay sharoitda bo‘ladi. Bu davr uchun yo‘l qoplamasi
ustki yuzasining xul, nam, loy, qor qoplagan, yaxmalak, muzlagan sirpanchiq bo‘lishi
bilan xarakterli xisoblanadi. Bu davr saqlash ishlari kompleks tadbirlarni talab etadi.
7.1-rasm. Yo‘llarni qishgi saqlash darajasining asosiy ko‘rsatkichlari:
B1-qor va muzdan tozalangan yo‘l ustki yuzasi, m; B2-qatnov qismi kengligi, m;
hr-yo‘l ustki yuzasidagi zichlashgan qor yoki yumshoq qor qalinligi; ho-yo‘l
yoqasidagi qor qatlami qalinligi; Bz- ifloslangan tasma kengligi.
Bu vaqtda xarakat sharoiti qulayligini va xavfsizligini ta’minlash uchun yuqori
darajadagi saqlash ishlarini tashkil qilgan va ta’minlagan bo‘lishimiz lozim. Qishgi
davrda hisobiy xarakat tezligining ta’minlanganligi saqlash ishlari sifati bilan
baholanadi.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlashning vazifasi Shahar yo‘llari
va yo‘l inshootlarini yilning qish davrida uzluksiz va xavfsiz avtomobil xarakatini
ta’minlash shartlari bo‘yicha yo‘l qo‘yiladigan talablarga muvofiq ularning xolatini
doimiy saqlashni ta’minlashdan iborat. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda
saqlash ishlari tasdiqlangan smetalarga muvofiq butun yil mobaynida Shahar yo‘llari
va yo‘l inshootlarining barcha elementlari va inshootlari bo‘yicha avtomobil
yo‘lining butun uzunligida muntazam ravishda amalga oshiriladi. Shahar yo‘llari va
yo‘l inshootlarini qishda saqlashga quyidagi ishlar kiradi:
32
- qordan doimiy ximoya qilish inshootlari (devorlar, panellar, ko‘tarmalar va
qorni ushlash to‘siqlari)ni tayyorlash, o‘rnatish va ta’mirlash, qordan ximoya qilish
inshootlariga qarash; vaqtinchalik qorni tutib turadigan qurilmalar (shchitlar, to‘siqlar
va to‘rlar) tayyorlash, o‘rnatish (qayta o‘rnatish), tiklash, yo‘loldi tasmasida qorni
tutib qolish uchun qorni ushlash to‘siqlari va xandaqlar barpo etish xamda ularni
vaqti-vaqti bilan yangilab turish; Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qordan tozalash,
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qor uyumlaridan tozalash, yo‘l chetlaridagi qorlarni
yig‘ishtirish, past toifadagi Shahar yo‘llari va ko‘chalarining qatnov qismida qor
qoplamini qiyalab tekislash va zichlash; qishki sirpanchiqni oldindan aniqlash va
prognozlashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlarini, shuningdek ko‘priklar, yo‘l
o‘tkazgichlar va turli satxdagi yo‘l yechimlarida muzgarchilikka qarshi reagentlarni
taqsimlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini o‘rnatish va saqlash; qishki
sirpanchiqlikka qarshi kurash, muzgarchilikka qarshi materiallarning yangi bazalarini
o‘rnatish, mavjudlarini esa tiklash va ta’mirlash, ularga borish yo‘llarini qurish, tabiiy
sho‘r suv olinadigan quduqlar qazish, jixozlash va ularga xizmat ko‘rsatish,
muzgarchilikka qarshi materiallarni tayyorlash va saqlash, muzgarchilikka qarshi
xossalarga ega bo‘lgan qoplamaning yuqori qatlamini qurish va saqlash; muzlarga
qarshi kurashish, muzga qarshi inshootlarni qurish, sun’iy inshootlar yaqinida
o‘zanlarni tozalash va mustaxkamlash, muzlarni yo‘qotish; ko‘chkiga choratadbirlarni amalga oshirish, ko‘chki qatlamlarini yig‘ishtirib olish.
Qishgi saqlash ishlari asosiy mohiyati qor va muzga qarshi kurashdan iborat.
Asosan qishda yo‘lni qor bosishi ko‘p kuzatiladi. Bu xolat qor yog‘ishi natijasida, qor
buron natijasida, qor kuchishi natijasida, qor siljishi natijasida yuzaga kelishi
mumkin. Yo‘l ustki yuzasini muzlashi yuzaga keladigan yaxmalak evaziga, qor
qatlamini salbiy haroratda muzlashi evaziga, yo‘l qoplamasi ustki yuzasida suv
qatlami yoki qoplama hul bo‘lganda havo xarorati nol gradusdan past bo‘lganda
suvning muzlashi evaziga bo‘lishi mumkin. Qish davrida yog‘ingarchiliklar
bo‘lmaganda ham muz qatlami yuzaga keladi, bu nisbiy havo nisbiy namligi bilan
bog‘liq. Agar havo nisbiy namligi 85% dan yuqori bo‘lsa va shu onda havo harorati
noldan past bo‘lsa, u holda qoplama ustki yuzasida erkin suv qatlami yuzaga keladi
va bu suv muzlaydi. Natijada yaxmalak yuzaga keladi.
Qishgi davr saqlash ishlarini tashkil qilish uchun avtomobil yo‘lining qishgi
saqlash ishlari texnologik xaritasi tuzib olinadi. Qish davrida qor qatlamidan yo‘lni
tozalash maqsadida qor kurash ishlari amalga oshiriladi. Yo‘lni qordan ximoyalash
maqsadida qor bosishi mumkin xududlarda yo‘l bo‘ylab ximoyalovchi vositalar
qo‘llaniladi. Bularga qor ushlovchi devorlar, to‘siqlar, panjarlar, qor ushlab qoluvchi
daraxtlar misol bo‘ladi. Bundan tashqari qordan himoyalovchi inshootlar (t/b
karkaslar, mustahkam polietilenli plyonka, galereyalar va boshqalar misol bo‘ladi.).
To‘siqlardagi ushlab qolinadigan qor miqdori to‘siqning balandligiga bog‘liq:
Nt = 0,34 Wкор +Nqor
(1)
shundan kelib chiqib tusiqlar balandligi 1,5-2,0 m gacha, agar qor ushlovchi devorlar
bo‘lsa ularning balandligi 4-5 m gacha bo‘lishi mumkin. Qor ushlab qoluvchi
daraxtlar qor tuplanish xajmiga qarab yo‘lga nisbatan ekish uzoqligi va daraxtlar
qator soni belgilanadi, masalan qor kuchish xajmi 25 m3/m bo‘lganda yo‘ldan
33
uzoqligi 15-25m, qatorlar soni 2 ta kengligi 4 m ni tashkil qiladi. Bu kursatkichlar qor
kuchish xajmiga qarab oshib boradi, qor kuchib kelish xajmi 200 m3/m ga yetganda
daraxtlar yo‘ldan uzoqligi 70 m, qatorlar soni 9 ta kengligi 22 m ni tashkil qiladi.
Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki qoplama ustki yuzasidagi qor qalinligi 3-5 sm
bo‘lganda avtomobillar tezligi 60 km/s gacha kamayadi, qor qalinligi 25 sm dan
oshganda deyarli xarakat to‘xtaydi.
Yo‘lni qordan tozalash ishlari maqsadi yo‘l poyidan qorni to‘liq surib tozalab
tashlash va avtomobillar xarakatini qulay va xavfsizligini ta’minlashdan iborat bo‘lib,
bu ishlar yig‘ishtirilayotgan qor qalinligiga qarab bir qancha turlarga bo‘linadi:
Patrulli qor tozalash, qor tozalash tezligi 25-80 km/s , yig‘ishtirilayotgan
qor qalinligi 0,30 m gacha.
Kuchaytirilgan qor tozalash (vallarni yuqotish, qor buron yotqiziqlarini
tazalash va kichik qalinlikdagi qor uyumlarini tozalash, katta qalinlikdagi qor
uyumlarini tozalash, qor kuchkilaridan tozalash.), qor tozalash tezligi 3-6 km/s ,
yig‘ishtirilayotgan qor qalinligi 0,30-1,0 m va undan katta.
Patrulli qor tozalashda mashinalar uzliksiz xarakatlanish (patrullik qilish)
evaziga o‘z xizmat kursatayotgan uchastkasida qor to‘xamaguncha va qordan yo‘lni
to‘liq tozalamaguncha davom etadi. Patrulli qor tozalashga qor yog‘ishi
boshlangandan kirishiladi. Qorni tez va zudlik bilan tozalash lozim, chunki qor
qatlami avtomobillar g‘ildiragi ostida zichlashib «snejniy nakat» xoliga kelishi
mumkin. Shunning uchun bu ishda faqat avtomobilli qor tozalagichlardan
foydalanamiz.
Qor vallarini tozalashda rotorli qor tozalagichlar ishlatiladi. Uning qor
uloqtirgichi yordamida qor vallari yo‘ldan uzoqroqqa uloqtiriladi. Bu ishda qisman
avtogreyderlardan xam foydalanishimiz mumkin qaysiki qor valini bir yerga
yitsishtirishda.
Qor uyumlarini tozalashda qor tozalagich mashinalar kompleksidan
foydalanamiz.
7.2-rasm. Qorni tutib qoluvchi qurilmalarning ishlashia- uzluksiz; b- panjarasimon;
I- esayotgan shamol yo‘nalishi; II- qorning birinchi uyumi; III- to‘siqlarni faol
ishlash davri tugashi; IV- to‘siqlar qor bilan qoplangan va bashqa ishlamaydi.
34
7.3– rasm. Qorni tutib qoluvchi devorlar
7.4– rasm. Qorni tutib qoluvchi devorlar:
a - yog‘ochdan, b - yig‘ma keramzitbeton.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini ko‘kalamzorlashtirish vazifasi Shahar
yo‘llari va ko‘chalarini qor va qum ko‘chkilaridan yoki eroziyadan doimiy ximoya
35
qilishni ta’minlashdan, Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarining ma’muriy-badiiy
bezagini barpo etishdan iboratdir.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini ko‘kalamzorlashtirishga quyidagi ishlar
kiradi:
-ko‘chatxona va daraxtzorlar uchun tuproqni tayyorlash, ko‘chatlar yetishtirish
va ko‘chatlarni transportda tashish;
-Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qum va qor ko‘chkilaridan ximoya qilish uchun
o‘rmon tasmalarini barpo etish, eroziyaga qarshi va manzarali daraxtlarni ekish;
-daraxtlarni parvarish qilish, daraxtlarni kesish-kallaklash, quruq daraxtlarni
yig‘ishtirib olish, daraxtlarni yong‘indan himoya qilish, o‘simlik zararkunandalari va
kasalliklariga qarshi kurashish;
-urug‘lik sepish va gul ekish, ajratilgan mintaqaga va ajratish tasmasiga o‘t
ekish.
Manzarali ko‘kalamzorlashtirishga Shahar yo‘llari va ko‘chalarini dekorativ
manzarali ko‘kalamzorlashtirish kiradi.
Shahar yo‘llari mintaqasida joylashgan daraxtlar atrof-muhitni himoya qilish
va ekologik barqarorlikni ta’minlashga va Shahar yo‘llari va ko‘chalarini foydalanish
ko‘rsatkichlarini uzaytirish uchun xizmat qiladi.
Daraxtlar avtomobillardan keladigan shovqinni ma’lum darajada pasaytiradi.
Shahar yo‘llari qumli cho‘llardan o‘tgan joylarda daraxt-buta ekinlari ekish orqali
himoyalash va qumlarni mustahkamlashga erishiladi.
Shahar yo‘llari bo‘yidagi ihotazorlar Shahar yo‘llari va ko‘chalarining
foydalanish muddatini uzaytirish bilan birga, haydovchi va yo‘lovchilarga
mikroiqlimni nomoyon etadi, aholi yashash joylaridan o‘tgan bo‘lsa,
avtomobillarning shovqinini pasaytiradi va zaharli gazlarni yutadi va hakozo.
Nazorat savollari:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash qanday ishlardan iborat?
2. Saqlash ishlari texnologiyasi va uni tashkil etish.
3. Ob-havo sharoitining yo‘llarning holati ta’siri.
4. Yo‘llarni qishgi saqlash ishlari qanday ishlar bajariladi?
5. Yo‘llarni qishgi davrda saqlash ishlari texnologiyalari.
6. Murakkab sharoitdagi shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash qanday
ishlardan tashkil topgan?
7. Cho‘l hududlarda yo‘llarni saqlash qanday ishlar bajariladi?
8. Yo‘llarni qum bosishidan saqlashda qanday ishlar bajariladi?
9. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish deganda nima
tushunasiz?
36
8-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI JORIY
TA’MIRLASH
REJA:
1. Yo‘l qoplamasini joriy ta’mirlash. Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini
joriy ta’mirlash.
2. Asfaltbeton qoplamalarini yemiriluvchi qatlamini qayta tiklash va
termoprofillash. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash.
3. Remeksirlar. Qoplama ustki yuzasiga sirtqi ishlov berish va qoplama g‘adir
budurligini oshirish usullari.
4. Sementbeton qoplamalarini joriy ta’mirlash.
Tayanch so‘z va iboralar: Saqlash ishlari, texnologiya, yo‘l mintaqasini
saqlash,qatnov qismini saqlash, yo‘l jixozlari, yo‘l xizmati bino va inshootlari,
changdan tozalash, o‘simliklar, qishgi mavsum, tog‘li sharoit, chul hududlar, qum
bosishi.
Joriy ta’mirlashning vazifasi - yo‘lning qatnov qismi, yer ko‘tarmasi, suv
ketkazish tizimi, sun’iy, mustaxkamlovchi, ximoyalash, boshqaruvchi inshootlar,
parom kechuvlari, tonnellar, yo‘l jixozlari, dam olish joylari va tarixiy yodgorliklarga
borish yo‘llari, kesib o‘tish va chiqish yo‘llarida foydalanish jarayonida doimiy
ravishda paydo bo‘ladigan mayda shikastlanishlarni bartaraf etish, shahar yo‘llari va
yo‘l inshootlarining konstruktiv elementlarini tartibli saqlash xamda toshqinlar va
muz ko‘chishi davrida ular yemirilishining oldini oladigan profilaktika ishlarini
bajarishdir.
Joriy ta’mirlash, qoidaga ko‘ra, shahar yo‘lining butun uzunligida doimiy
ravishda bajariladi xamda yo‘l-foydalanish tashkilotining ta’mirlovchi xodimlari
tomonidan amalga oshiriladi.
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini , yo‘l inshootlarini joriy ta’mirlash vaqti-vaqti
bilan o‘tkaziladigan texnik ko‘riklar (baxorgi va kuzgi) natijalari asosida joriy
ta’mirlash smetalarida nazarda tutilgan mablag‘lar xisobiga amalga oshiriladi.
Uncha axamiyatli bo‘lmagan va oson bartaraf etiladigan shikastlanishlar
aniqlangan yo‘l qoplamasi va yo‘l inshootlarining xolatini texnik ko‘zdan kechirish
natijalari shahar yo‘llarini joriy ta’mirlashni tayinlash uchun mezon xisoblanadi.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini joriy ta’mirlashga quyidagi ishlar kiradi:
a) yer ko‘tarmasi va suv ketkazish tizimi bo‘yicha:
- yer ko‘tarmasi, suv ketkazish tizimi, zaxiralar, ximoyalash, mustaxkamlash
va boshqarish inshootlarining ayrim mayda shikastlanishlarini tuzatish;
- o‘t ekib, tuproq to‘kib va qirqib qiyaliklar, ko‘tarmalar va o‘ymalarni qisman
tekislash va ayrim uchastkalarning yo‘l chetlarini tekislash;
b) yo‘l to‘shamasi bo‘yicha:
- sement-beton qoplamalarda choklarni ta’mirlash va to‘ldirish;
- barcha turdagi qoplamalardagi chuqurlar, yoriqlar, o‘nqir-cho‘nqirlar,
g‘ildirak izlarini to‘ldirish, cho‘kkan, yorilgan joylarni, yo‘l xoshiyalarini,
bordyurlarni tuzatish, qora qoplamali yuzada g‘adir-budirlikni tiklash;
37
- chaqiq tosh va shag‘al qoplamali, shu jumladan bitum va qatron materiallar
qoplangan yo‘llarga tosh ushoqlari va mayda shag‘al to‘kish;
- yo‘llarni xlorli kalsiy, qatron, bitum va boshqa materiallar bilan
changsizlantirish;
- ayrim uchastkalarda qo‘shimcha qo‘shmagan xolda tuproqli va shag‘al
avtomobil yo‘llari kesimini to‘g‘rilash;
Shahar yo‘llariga yotiq yo‘l belgilarini chizish, inshootlarni bo‘yash, yo‘l
chetlaridagi va ajratilgan tasmadagi o‘tlarni o‘rib olish;
v) sun’iy inshootlar bo‘yicha:
- inshootlar ayrim elementlari (panjara, to‘shama, tirgak, kashak, to‘sadigan
devorlar va drenaj qurilmalari)ning uncha katta bo‘lmagan shikastlanishlarini
tuzatish;
- tosh devorlarni ta’mirlash, suvash, mixparchinlarni qisman almashtirish,
ko‘priklar va yo‘l o‘tkazgichlarning metall elementlarini bo‘yash;
- ariqlardan o‘tish ko‘prikchalarini almashtirish va tuzatish;
- ko‘chma ko‘priklardagi, parom kechuvlaridagi, qirg‘oqda to‘xtash joylaridagi
uncha katta bo‘lmagan buzilishlarni tuzatish (ochiq joylarni bitumlangan arqonlar
bilan to‘ldirish va boshqalar);
- tirgak devorlar va parapetlarning shikastlangan joylarini ta’mirlash;
- suv ketadigan quvurlar va novlarni xamda ularga tutash izolyatsiyani tuzatish,
buzilgan choklar, yo‘lkalar, panjaralar va to‘siqlarning shikastlangan joylarini
tuzatish, ko‘prik inshooti ko‘tarma bilan tutashadigan zonani tiklash yoki qayta
qurish, ko‘chma plitalarini qisman almashtirish yoki ularning xolatini tuzatish;
- ko‘prik ko‘tarma bilan tutashgan zonada 10 santimetrgacha cho‘kishlarni
tuzatish xamda oqishni to‘xtatgan xolda suv o‘yib ketgan joylarni tuzatish, panjaralar
va to‘siqlarni, shuningdek yoritish ustunlarini yaxlit bo‘yash, ko‘prik inshooti
konstruksiyasiga tegishli yo‘l belgilarini chizish;
- temir-beton konstruksiyalarning nuqsonlarini yo‘qotish, shu jumladan yuzani
gidrofoblash, plitalarning g‘ovak, siniq va yoriq joylarini tuzatish, teshiklarini
berkitish, diafragmalarning yemirilishlarini tuzatish, bo‘ylama choklarni yaxlitlash,
oraliq qurilmalarni yaxlit bo‘yash;
- qoplamalar va to‘shamani qisman almashtirish, suv chiqarish quvurlari va
novlarni almashtirish, ko‘prik ko‘tarmasi qismidagi izolyatsiyani tiklash, ko‘prikda
va unga borish joylarida suv chiqarish tizimini tiklash, buzilgan choklarni tuzatish
yoki almashtirish, yo‘lkalar, panjaralarni kuchaytirish yoki almashtirish, to‘siqlar
o‘rnatish yoki ularni almashtirish;
- telekuzatish, yoritish, ventilyatsiya, isitish, yong‘inni avtomatik o‘chirish,
aloqa, kichik stansiya, tonnellarning elektr uzatish va suv ketkazish liniyalari (shu
jumladan, sementatsiya) tizimining ishdan chiqqan ayrim elementlarini ta’mirlash va
almashtirish;
g) binolar va yordamchi inshootlar bo‘yicha:
- devorlar va qoplamalar materiallarini 40 foizgacha almashtirgan xolda
binolarning nuqsonlari va shikastlanishlarini tuzatish, suvoqlarni to‘g‘rilash va
tirqishlarni ta’mirlash, to‘siq, devor, pol, shift, tom, eshik, pech, quduq, suv quvuri,
38
kanalizatsiya va gaz tarmog‘i, aloqa liniyalarining ayrim elementlarini almashtirgan
xolda bo‘yash, oqlash, oyna qo‘yish, ta’mirlash;
- ishlab chiqarish binolari va yo‘ldagi binolarning tashqi devorlarini qisman
tiklash;
d) shahar yo‘llarini jixozlash, xarakat xavfsizligini tashkil etish va ta’minlash
bo‘yicha:
- ayrim xolatlarda yetishmayotgan belgilar va to‘siqlarni o‘rnatish,
shikastlanishlarni tuzatish, ayrim nosoz yo‘l belgilari va to‘siqlarni bo‘yash va
almashtirish xamda shiyponchalar, o‘rindiqlarni o‘rnatish va ularni ta’mirlash,
pannolarni o‘rnatish va ta’mirlash;
- obodonlashtirish va me’moriy bezash elementlaridagi, shuningdek
muxofazalovchi va ogoxlantiruvchi qurilmalardagi nosozliklarini tuzatish;
- ko‘rinishni ta’minlash uchun ayrim daraxtlarni olib tashlash va daraxt
shoxlarini kesish;
- shahar yo‘llari va ko‘chalari jixozlari va elementlarini bo‘yash, ularni ozoda
va tartibli saqlash.
Bahorda kunlar isishi bilan qoplamadagi sho‘ralash, uvalanish, o‘yiq, yoriq,
alohida to‘lqinlar, o‘ydim-chuqur, do‘ngliklar, sinishlar va qoplama qirg‘og‘ining
noravonliklari kabi mayda shikastlanishlar bartaraf qilinadi.
Asfaltbeton qoplamalarni termoprofillash
Yo‘l
qoplamalarining ulardan foydalanish davrida xizmat ko‘rsatish
muddatlari va mustahkamligini oshirish ularning nafaqat mustahkamligini, balki
dastlabki sifat ko‘rsatkichlarini qaytadan tiklash imkoniyatlarining mavjudligidadir.
Shuning uchun, qoplama sifatida keng ko‘lamda tarqalgan asfaltbeton qoplamalarni
regeneratsiya (yo‘qotilgan sifatini qaytadan tiklash) masalalariga alohida ahamiyat
berish zarur.
Hozirgi zamon talablariga tadbiqan regeneratsiya (qayta tiklash) deyilganda,
foydalanishda bo‘lgan yo‘l to‘shamasini qayta ishlash va ishlov berishning shunday
uslubi tushuniladiki, bunda takomillashgan ishlab chiqarish texnologik jarayonlar
bazasida eski materiallardan foydalangan holda qoplamaning texnik-foydalanish
ko‘rsatkichlarini oshirishning imkoniyatlari mavjud bo‘ladi.
Asfaltbetonni regeneratsiyalash (qayta tiklash) deyilganda, uni material va
qoplama sifatidagi qaytadan ishlanishini
farqlash kerak. Birinchi holatda
materialning fizik-mexanik ko‘rsatkichlari qaytadan tiklanadi yoki talab qilingan
darajaga yetkaziladi, ikkinchi holatda tamirlanayotgan asfaltbeton qoplamaning
yaxlitligi va tekisligi , mumkin qadar uning ilashish ko‘rsatkichlari qaytadan
tiklanadi.
Qoplamalarni ta’mirlashda ularni qizdirib tekislash uslubi (termoprofillash)
keng ravishda qo‘llanilmoqda.
Termoprofillash uslubining mohiyati ta’mirlanayotgan qoplamani infraqizil
nurlar bilan qizdirish, 2-5sm chuqurlikda o‘yib uyum holiga keltirish, uyulgan
qorishmani, agar zarur bo‘lsa yangi tayyorlangan qorishma qo‘shib aralashtirib,
bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishlarda yoyib qaytadan yotqizish va zichlashdan
iborat.
39
Termoprofillash ishlari to‘rt xil rejimda bajariladi:
- yangi material qo‘shmasdan va eski asfaltbeton qorishma yaxlitligining
mavjud holatida oddiy termoprofillash (issiqlik ta’sir etib tekislash);
- xuddi shu uslubda eski qorishma yaxlitligini ta’minlash bilan
termoprofillash (termotekislash);
- eski qatlam ustidan aloxida yangi qatlam yotqizish bilan tekislash (yangi
qatlam yotqizish bilan termotekislash, qisqacha termik usulda yotqizish);
- xuddi shu uslubda eski qorishmaga yangi material qo‘shib aralashtirish va
yaxlit bir qatlam sifatida yotqizish (aralashtirish orqali termoprofillash yoki
termoaralashtirish).
Nazorat savollari
1. Yo‘l qoplamasini joriy ta’mirlashga qanday ishlar kiradi?
2. Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini joriy ta’mirlash ishlari.
3. Asfaltbeton qoplamalarini yemiriluvchi qatlamini qayta tiklashda qanday
ishlar amalga oshiriladi.
4. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlashda qanday ishlar bajariladi?
5. Qoplama ustki yuzasiga sirtqi ishlov berish va qoplama g‘adir budurligini
oshirish usullari.
6. Sementbeton qoplamalarini joriy ta’mirlash.
9-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI MUKAMMAL
TA’MIRLASH
Reja:
1. Yo‘l poyi va suv qochirish tizimini mukammal ta’mirlash.
2. Yo‘l to‘shamalarini va qoplamalarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari.
3. Chaqiq tosh, qum va shag‘al qoplamalarni mukammal ta’mirlash.
4. Asfaltbeton va semenbeton qoplamalarni mukammal ta’mirlash.
5. Yo‘l to‘shamasini kuchaytirish va kengaytirish.
6. Yo‘l jixozlarini mukammal ta’mirlash.
Tayanch so‘z va iboralar: Ta’mirlash ishlari, mukammal ta’mirlash,
texnologiya, xarajatlar tarkibi, yo‘l mintaqasini ta’mirlash,qatnov qismini ta’mirlash,
yo‘l jixozlari, yo‘l xizmati bino va inshootlari, changdan tozalash, o‘simliklar.
Mukammal ta’mirlash belgilangan tartibda ishlab chiqilgan, davlat
ekspertizasidan o‘tgan va tasdiqlangan loyixa-smeta xujjatlariga muvofiq bajariladi
va qoidaga ko‘ra, yo‘lning ta’mirlanayotgan uchastkasi butun uzunligida avtomobil
yo‘lining barcha inshootlari va elementlari bo‘yicha kompleks tarzda amalga
oshirilishi kerak.
Mukammal ta’mirlashning vazifasi- shahar yo‘lining eskirgan konstruktiv
elementlari va detallarini to‘liq tiklash xamda almashtirish, shuningdek transportfoydalanish sifatlarini mazkur toifadagi avtomobil yo‘li uchun tegishli xisoblab
40
chiqarilgan xarakat jadalligida navbatdagi mukammal ta’mirlashgacha bo‘lgan
davrdagi iste’mol xossalariga qo‘yiladigan normativ talablarni ta’minlashga imkon
beradigan darajaga ko‘tarishdan iborat. Xarakat jadalligi mazkur toifadagi yo‘l uchun
belgilangan normadan oshib ketgan taqdirda shahar yo‘li yanada yuqori toifaga
o‘tkazilib, rekonstruksiya qilinishi lozim.
Texnik tekshirish natijalari bo‘yicha aniqlangan shahar yo‘llari transportfoydalanish xolati mukammal ta’mirlashni tayinlash uchun mezon xisoblanadi.
Bunda yo‘l to‘shamasining mustaxkamligi cheklangan qiymatgacha pasaygan bo‘ladi
yoki shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarining boshqa elementlari parametrlari va
tavsiflari ortib ketgan xarakat talablariga shu qadar javob bermaydiki, ularni saqlash
ishlari vositasida ko‘rsatilgan talablarga muvofiq keladigan xolatga keltirish mumkin
bo‘lmaydi yoki bu iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiq emas.
Shahar yo‘llari xamda yo‘l inshootlarining aloxida uchastkalari va elementlarini
tegishlicha asoslagan xolda tanlab mukammal ta’mirlashga yo‘l qo‘yiladi.
Yengib bo‘lmaydigan kuchga ega xolatlar (tabiiy va texnogen xususiyatga ega
bo‘lgan favqulodda vaziyatlar, xarbiy tuzilmalarning qayta joylashtirilishi) natijasida
buzilgan avtomobil yo‘llari va yo‘l inshootlarini mukammal ta’mirlashni belgilangan
tartibda nuqsonlar qaydnomasi va ijro smetalari bo‘yicha bajarishga ruxsat beriladi.
Mukammal ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar tarkibiga, ta’mirlash ishlari
xarajatlaridan tashqari, ta’mirlash o‘tkazilishi davrida ta’mirlanayotgan uchastkada
joylashgan yo‘llar va yo‘l inshootlari elementlarini mukammal ta’mirlash ishlari
xajmiga kiritilmagan saqlash xarajatlari kiritiladi.
Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini mukammal ta’mirlashga quyidagi ishlar
tegishlidir:
a) yer ko‘tarmasi va suv ketkazish bo‘yicha:
- ayrim uchastkalardagi yer ko‘tarmasini uning geometrik parametrlarini
ta’mirlanayotgan yo‘l uchun belgilangan toifaga to‘g‘ri keladigan normalargacha
sozlash va tuzatish (bo‘ylama qiyaliklarni yumshatish, rejada va bo‘ylama kesimda
ko‘rinishni ta’minlash, vertikal va gorizontal egri radiuslarni kattalashtirish, virajlar
o‘rnatish), avtomobil yo‘lining ayrim uchastkalarini ta’mirlanayotgan avtomobil yo‘li
umumiy uzunligining 25 foizigacha bo‘lgan doirada to‘g‘rilash, qabariqli, ko‘chki
tushgan uchastkalarni qayta qurish, drenajlar, quritish zovurlari, qirg‘oqni ximoya
qiladigan va eroziyaga qarshi inshootlar, suv chiqarish quduqlari, yomg‘ir
kanalizatsiyasi, izolyatsiyalovchi yupqa qatlamlarni qurish va yer ko‘tarmasining
chidamliligini ta’minlaydigan boshqa ishlarni bajarish;
- avtomobil yo‘llarining kesishish va tutashish joylarida yer ko‘tarmasi va suv
ketkazish tizimini qurish xamda bekatlar, dam olish maydonchalari, avtomobil
to‘xtash joylari, yo‘lkalar, piyodalar va velosipedchilar yo‘lkalari, aloxida kesib
o‘tish joylari, chiqish yo‘llari, yo‘llarning qatnov qismidan tashqarida bo‘lgan yo‘lta’mirlash xizmati ob’ektlari va tarixiy joylarga borish yo‘llarini qurish;
- mukammal ta’mirlash bo‘yicha ishlarni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
yerlarni doimiy yoki vaqtincha foydalanish uchun ajratish;
- yo‘llarni mukammal ta’mirlash ishlari xududidagi eski yo‘l bo‘laklarini
yo‘qotish xamda yo‘l zonasidagi zaxira maydonlarni rekultivatsiya qilish;
41
b) yo‘l to‘shamasi bo‘yicha:
- yo‘l to‘shamasini kengaytirish (bir tasmadan ortiq bo‘lmagan kenglikda) va
yo‘l chetini ta’mirlanayotgan avtomobil yo‘lining toifasiga to‘g‘ri keladigan
normalarga yetkazish, bo‘ylama va ko‘ndalang notekisliklarni tuzatgan, asosiga va
qoplamasiga qo‘shimcha tekislovchi qatlam yotqizgan xolda kuchaytirish
(qalinlashtirish);
- asos sifatida mavjud yo‘l to‘shamalaridan foydalangan xolda qoplamalarning
yanada mukammalashgan turlarini qurish, eskirgan sement-beton va asfalt-beton
qoplamalarni qayta qoplash, takomillashtirilgan qoplamalarning chetlari bo‘ylab
mustaxkamlovchi tasmalarni va bordyurlarni tiklash xamda qayta qurish;
- yer ko‘tarmasini to‘g‘rilash va qayta qurish joylarida, kesishma va
tutashmalarda, qayrilish maydonchalarida, yo‘lkalarda, piyodalar va velosipedchilar
yo‘lkalarida, aloxida kesib o‘tish joylarida, chiqish yo‘llarida, yo‘l-ta’mirlash xizmati
ob’ektlariga borish yo‘llarida, ta’mirlanayotgan shahar yo‘llarining aylanib o‘tish
joylarida yo‘l to‘shamalarini yangidan qurish;
v) sun’iy inshootlar bo‘yicha:
- qatnov qismini to‘liq yoki qisman qayta qurish, kengaytirish va ko‘priklar
xamda yo‘l o‘tkazgichlarning, ularning gabaritlari va xisoblab chiqilgan og‘irliklarini
tasdiqlangan loyixa-smeta xujjatlariga muvofiq ta’mirlanayotgan shahar yo‘li uchun
belgilangan texnik toifaga to‘g‘ri keladigan normalarga yetkazgan xolda
kuchaytirish;
- nuqsonli yoki eskirib qolgan tayanchlar yoki oraliq qurilmalarning barchasini
yoki bir qismini yangilariga to‘liq almashtirish, plitalarni kuchaytirgan xolda ko‘prik
ko‘tarmasi elementlarini almashtirish, suv o‘tkazish quvurlarini qayta qurish yoki
almashtirish, barcha yoki bitta po‘lat-temir-beton (po‘lat) oraliq qurilmalardagi
plitalar (to‘shama)ni almashtirish, ko‘prikosti gabaritini kesishadigan to‘siqning
(avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar) tegishli sinfi uchun talab qilinadigan kattalikkacha
oshirish;
- taxlamdagi podfermenniklar va aloxida bloklarni almashtirish, tayanchlar yuzasini
torkretirlash, rigellar va ustunlar qismlarini tiklash, tayanchlarning ayrim
elementlarini kuchaytirish, ko‘rik o‘tkazish va ta’mirlash uchun tayanchlar o‘rnatish;
- oraliq qurilmalarni ko‘targan xolda tayanch qismlarni almashtirish yoki
to‘g‘rilash;
tirgak devorlari, ko‘chkiga qarshi galereyalar, ko‘tarmalarni qurish va ularni
tiklash, mustaxkamlovchi va tartibga solish inshootlarini qurish, ximoya qurilmalarini
(ko‘tarma g‘ov, shpor, dambalar va xokazolar) tiklash yoki qurish;
- qo‘shimcha ventilyatsiya shtolnyalari va shaxtalarni qurish, shuningdek
tonnellarning elektr yoritish, isitish, yong‘inni o‘chirish tizimlarini o‘rnatish,
pardozlashni nazarda tutgan xolda tonnellarni tiklash;
- mukammal ta’mirlangandan keyin pasport tuzgan xolda ko‘prik inshootlarini
tekshirish va sinash;
- oraliq qurilmalarning ayrim ko‘tarib turuvchi elementlarini kuchaytirish yoki
almashtirish yoki ularga qo‘shimcha qilish;
g) binolar va yordamchi inshootlar bo‘yicha:
42
- binolarning ichki tuzilishini o‘zgartirish va ta’mirlanayotgan binolar balans
qiymatining 40 foizidan oshmaydigan ta’mirlash ishlarining ayrim turlarini bajarish;
- mavjud bino qiymatining 25%idan oshmagan xolda yordamchi binolar va
inshootlar (ustaxonalar, saroylar, omborlar, quduqlar, oshxonalar, bug‘ qozonxonasi,
xovli maydonidagi muxandislik tarmoqlari, tozalash inshootlari) xamda ob’ekt
atrofini obodonlashtirish devorlarini qurish;
- yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish
binolari va yordamchi inshootlarni, vaqtinchalik inshootlarni xam kiritgan xolda,
vaqtinchalik bino va inshootlar uchun mo‘ljallangan smeta baxosi doirasida (bitum va
emulsiyali bazalar, muzgarchilikka qarshi materiallarni saqlash va qayta ishlash
bazalari, tosh maydalash va saralash bazalari, asfalt-beton va sement-beton
qorishtirish qurilmalari, bazalari, trassa oldi konlarining bino va inshootlari, qurilish
ashyolari omborlari, katta ko‘priklarni qo‘riqlash bazalari, yo‘l-ta’mirlash punktlari)
qurish;
- shahar yo‘llarini mukammal ta’mirlash bo‘yicha ishlar qilinadigan joylarda
yo‘l xizmati ishchilarini joylashtirish maqsadida vaqtinchalik bino va inshootlarga
mo‘ljallangan mablag‘lar xisobidan ular keyinchalik yashaydigan doimiy turar
joylarni qurish. Xar yili vaqtinchalik bino va inshootlarga (vaqtinchalik o‘rniga
doimiy turar joylarni qurishni xisobga olgan xolda) sarflanadigan xarajatlar tegishli
yo‘ldan foydalanish xizmat idorasi uchun belgilangan mukammal ta’mirlash bo‘yicha
yillik ish xajmining 5%idan oshmasligi kerak. Joylardagi avtomobil yo‘llari davlat
boshqaruvi organlari, zaruriyat bo‘lganda, ko‘rsatib o‘tilgan mablag‘larni jamlashlari
xamda ulardan belgilangan tartibda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan maqsadlarda
foydalanishlari mumkin;
d) avtomobil yo‘llarini jixozlash, xarakat xavfsizligini tashkil etish va
ta’minlash bo‘yicha:
- avtobus bekatlarida yangi to‘xtash va chiqib-tushish maydonchalari va
avtopavilonlarni, xarakat qatnashchilarining dam olishi uchun jixozlangan
avtomobillarning to‘xtashi va to‘xtab turishi uchun mo‘ljallangan maydonchalarni,
shuningdek piyodalar o‘tish joylarini (jumladan, turli satxlarda) qurish va
mavjudlarini ta’mirlash;
- axoli punktlaridan o‘tadigan shahar yo‘llari uchastkalarida yo‘lkalar,
shovqindan ximoya qilish inshootlari va piyodalar (velosipedchilar) yo‘lkalari,
transportlarni tekshirish chuqurlari, xojatxonalar va estakadalarni qurish;
- yangi to‘suvchi to‘siqlar, yo‘naltiruvchi moslamalar va yo‘l belgilarini
o‘rnatish va mavjudlarini qayta o‘rnatish, yo‘llar mukammal ta’mirlangandan keyin
butun avtomobil yo‘lida yoki uning uchastkalarida doimiy yotiq yo‘l belgilarini
chizish;
- tezlikni o‘zgartirish tasmalari va ajratuvchi orolchalar, shuningdek tik
ko‘tarilish joylarida sekin yuradigan transport uchun qo‘shimcha tasmalar va uzoq
cho‘ziladigan nishabliklarda tutib turadigan avariyali kamgaklar o‘rnatish;
- bir va turli satxdagi mavjud kesishma va tutashmalarni takomillashtirib qayta
qurish xamda yangilarini qurish, turli satxlardagi mavjud kesishma va tutashmalarda
parametrlarni yaxshilash xamda qo‘shimcha virajlar, kirish va chiqish yo‘llarini
43
qurish, shahar yo‘llarining ayrim uchastkalarida, ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar,
tonnellarda elektr yoritish moslamalarini o‘rnatish, liniyali radio aloqasi va
texnologik xamda signal berish-chaqirish aloqasining boshqa vositalarini, kabel
tarmoqlarini o‘rnatish;
- shahar yo‘llarining va temir yo‘llar bilan kesishgan joylarida xarakatni
tashkil etish va tartibga solishning yangi vositalarini o‘rnatish (montaj qilish) va
mavjudlarini qayta o‘rnatish;
- masofadan turib boshqariladigan belgilarni va axborot almashib turiladigan
tablolarni, svetoforlarni, avtomatika va telemexanika tizimlarini qo‘llagan xolda
yo‘llarning xolati va xarakat sharoitlari monitoringi, dispetcherlik va
avtomatlashtirilgan xarakatni boshqarish tizimlari uchun jixozlar va xisobga olish
punktini qurish;
- qorni o‘lchash, suvni o‘lchash postlari va boshqa postlarni qurish.
Mukammal ta’mirlash bo‘yicha boshqa ishlar:
- ta’mirlash ishlarini bajarish uchun tuproq zaxiralari va maxalliy tosh
materiallari konlarini qidirish va o‘zlashtirish, kesib o‘tish yo‘llari, ishlab chiqarish
bazalari va konlarga, elektr bilan ta’minlash uchun yuqori voltli elektr uzatish
liniyalariga olib boradigan yo‘llarini, boshi berk temir yo‘llarini qurish;
- yo‘l-qurilish materiallarini vaqtincha saqlash uchun maydonchalar qurish,
ta’mirlanayotgan uchastkalarni vaqtincha aylanib o‘tish yo‘llari qurish, shuningdek
tabiiy ofatlar natijasida buzilgan shahar yo‘llari uchastkalarini aylanib o‘tish
yo‘llarini tugatish, tabiatni muxofaza qilish tadbirlari, vaqtincha ajratilgan mintaqani
rekultivatsiya qilish, ilgari konlar, zaxiralar, aylanib o‘tish yo‘llari, avtomobil
yo‘llarining zarur bo‘lmagan uchastkalari, yo‘l inshootlari, ishlab chiqarish ob’ektlari
va boshqalar uchun band qilingan yerlarni rekultivatsiya qilish;
- shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini mukammal ta’mirlashga loyixa-smeta
xujjatlarini tayyorlash, yer ajratish, imoratlarni buzish va dov-daraxtlar bo‘yicha
loyixa-smeta xujjatlarini ishlab chiqish, shu jumladan ularni ekspertizadan o‘tkazish;
- loyixaga muxandislik va ilmiy-texnik ishlanmalarni ilova qilish.
Nazorat savollari:
1. Mukammal ta’mirlashning vazifasi nimalardan iborat?
2. Yo‘l poyi va suv qochirish tizimini mukammal ta’mirlash qanday ishlar
amalga oshiriladi?
3. Yo‘l to‘shamalarini va qoplamalarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari.
4. Qora qoplamali yo‘llarni mukammal ta’mirlash.
5. Asfaltbeton va semenbeton qoplamalarni mukammal ta’mirlash.
6. Yo‘l to‘shamasini kuchaytirish va kengaytirish.
7. Yo‘l jixozlarini mukammal ta’mirlash.
44
10-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA
QILISH VA BOSHQARISHNI TASHKIL QILISH
REJA:
1. O‘zbekiston Respublikasi avtomobil yo‘llarini boshqarish va uning
tuzilmasi.
2. Yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifalari va ishlab chiqarish bazalari.
3. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini sifatini baholash.
4. Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishda mehnat muxofazasi va xavfsizlik
texnikasi qoidalari.Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini bajarishda atrof-muhit
muxofazasi.
Tayanch so‘zlari va iboralar:Ta’mirlash, saqlash, tasnifi, tarkibi, yo‘l
to‘shamasi, yo‘l qoplamasi, xizmat muddati, ta’mirlashlar oraliq davri, baholash,
yo‘l holati, tadbirlar.
“O‘zavtoyo‘l” kompaniyasining oliy boshqaruv organi uning Kengashidir.
Kompaniya kengashi kompaniya rahbari, uning o‘rinbosarlari, kompaniya a’zolari
bo‘lgan korxona rahbarlari tarkibida tasdiqlanadi.
Kompaniya kengashining alohida vazifalariga quyidagi masalalar kiradi:
- respublika avtomobil yo‘l tarmoqlarini rivojlantirish va takomillashtirish
konsepsiyasini ishlab chiqish;
- respublika yo‘l xo‘jaliklarini iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash;
- yo‘l jamg‘armasini tashkil etish tartibini beligalash va undan asosli ravishda
sarflanganligini baholash;
- yo‘l xo‘jaliklari bo‘yicha amaldagi qonunchilikni takomillashtirish
masalalarini ko‘rib chiqish va kelgusida respublika hukumatiga takliflar kiritish;
- kelgusida respublika xukumatiga takliflar kiritish uchun yo‘l xo‘jaliklari
bo‘yicha amaldagi qonunchilikni takomillashtirish masalalarini ko‘rib chiqish;
hamkorlik faoliyatining yillik va kelajak dasturlarini tasdiqlash, ularni amalga
oshirishning hisobotini eshitish;
- kompaniyaning Ustav jamg‘armasiga kirishda to‘lanadigan solik miqdorini
belgilash;
- kompaniya tarkibiga kirish yoki chiqish haqida qaror qabul kilish;
- kompaniyaning markazlashgan jamg‘armasini tashkil etish va sarflash
tartibini belgilash;
- kompaniya daromadidan markazlashgan jamg‘armani to‘ldirish va
ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlash.
"O‘zavtoyo‘l" kompaniyasi Kengashining majlisi zaruratga qarab, bir yilda
kamida ikki marta chaqiriladi.
Kompaniya Kengashining Qarorlari ochiq ovoz berish va ko‘p ovoz olish yo‘li
bilan qabul qilinadi va qarorlarda rasmiylashtiriladi. Kompaniya Kengashining har
bir a’zosi bir ovozga ega.
45
“O‘zavtoyul” kompaniyasi Kengashi besh yil muddatga ishchi organ sifatida
kompaniya boshqaruvini saylaydi.
"O‘zavtoyul" kompaniyasining boshqaruvi:
Kengash qarori bajarilishini tashkil etadi;
Kengashda tasdiqlanishi lozim bo‘lgan qaror loyihalarini tayyorlaydi,
Kengashda ko‘rib chiqiladigan barcha masalalarni qayta ishlab chiqishni amalga
oshiradi;
kompaniyaning ilmiy- texnik kengashini tuzadi;
Kengashning alohida vazifasiga kirmaydigan, kompaniyaning doimiy faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalar bo‘yicha qarorlar qabul qiladi.
Boshqaruv majlisi kamida bir oyda bir marta o‘tkaziladi.
Qarorlar ochiq ovoz berib, ko‘p ovoz olish yo‘li bilan qabul qilinadi va
kompaniya buyruqlarida rasmiylashtiriladi.
"O‘zavtoyo‘l" kompaniyasining rahbari uning o‘rinbosarlari kabi respublika
xukumati tomonidan tasdiqlangan Boshqaruv raisidir.
Boshqaruv raisi kompaniyaning faoliyati uchun shaxsan javobgar bo‘lib,
quyidagi huquqlarga ega:
- o‘z huquqlari doirasida buyruq va farmoyishlar chikarish;
- boshka uyushmalar, korxonalar, muassasalar bilan munosabatlarda
kompaniyani manfaatini ifodalash;
kompaniya
nomidan
shartnomalar,
shuningdek,
mehnat
shartnomalarinituzish;
- moliyaviy hisobot va boshqa hujjatlarni imzolash, ishonch qog‘ozlarini berish;
- kompaniyaning yangi tuzilgan bo‘linma va korxonalari hakidagi Nizom va
Ustavlarni tasdiqlash;
- ijrochi apparatning tuzilishi, shtat jadvali va ularni saklash uchun harajatlar
smetasi, uning tarkibiy bo‘linmalari hakidagi nizomni va lavozim yo‘riqnomlarini
tasdiqlash;
- boshkaruvning navbatdagi majlisini chaqirish hakida qaror qabul qilish.
"O‘zavtoyul" kompaniyasining rahbar organlari ishini ta’minlash uchun
Boshqaruv raisi tomonidan ijrochi apparat tuziladi.
"O‘zavtoyo‘l" kompaniyasining Kengashi kompaniya ishtirokchilari bo‘lgan
korxonalarning malakali mutaxassislaridan besh yil muddatga taftish komissiyasi
saylaydi.
Taftish komissiyasi kompaniya va Boshqaruvning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati
ustidan nazorat o‘rnatadi, tekshirish natijalari hakida faqat kompaniya Kengashi
oldida hisob beradi.
Kompaniya faoliyati bir yilda kamida bir marta taftish qilinadi.
“O‘zavtoyo‘l” DAKning faoliyatidan maqsad respublika aholisining va xalq
xo‘jaligining kam xarajatlar bilan yukni transportda tashish ehtiyojlarini yanada to‘liq
qondirish uchun avtomobil yo‘llarini har tomonlama rivojlantirish va
takomillashtirish, saqlash va ta’minlashdir.
“O‘zavtoyo‘l” kompaniyasining asosiy vazifalari:
46
-qaysi idoraga qarashliligidan qat’iy nazar, respublikaning barcha avtomobil
yo‘llari tarmog‘ini rivojlantirish va takomillashtirishda yagona texnikaviy siyosatni
amalga oshirish;
-O‘zbekiston Respublikasi “Davlatistiqbolstat” qo‘mitasi bilan hamkorlikda
kelgusida aholining ko‘payishini, regional iqtisodiy imkoniyatlarni, mudofaa
qobiliyatini mutahkamlash va atrof-muhitni muhofaza qilish talablariga rioya qilishni
hisobga olgan holda respublika yo‘l tarmog‘ini rivojlantirishning uzoq muddatli
konsepsiya loyihasini ishlab chiqish;
-umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarining texnikaviy holati va ulardagi
o‘tkazuvchanlikni ta’minlash ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish;
-umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarini loyihalash, qurish, qayta qurish,
ta’mirlash va saqlash bo‘yicha masalalarni har tomonlama hal qilishni ta’minlash;
-davlat topshiriqlari asosida hamda korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, davlat
hokimiyat va boshqaruv organlari bilan tuzilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnoma va
bitimlar orqali samarali pudrat qurilish faoliyatini ta’minlash;
-respublikaga xorijiy sheriklarni jalb qilish va respublikadan tashqarida ham
kompaniyaning muvaffaqiyatli tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga imkon
yaratadigan o‘zaro manfaatli tashqi iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish va
rivojlantirish;
-kompaniya a’zolari bilan hamkorlikda mehnat jamoalarining ijtimoiy hayotini
yaxshilash, ishlab chiqarish imkoniyatlarini hamda daromadlarini oshirish uchun
sharoit yaratishdan iboratdir.
Yuklangan vazifalarga binoan “O‘zavtoyo‘l” kompaniyasi:
-respublika avtomobil yo‘l tarmoqlarini hisobga olib borishni va ularning
transport foydalanish holatlarini baholashni tashkil etadi;
-ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning respublika miqyosidagi dasturlarini ishlab
chiqishda ishtirok etadi;
-umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘l tarmoqlarini kelgusida shakllantirish va
takomillashtirishni belgilaydi;
-umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘l tarmoqlaridan foydalanish va hisobga
olishni tashkil etadi, yo‘l korxonalari va harbiylashtirilgan yo‘l-ko‘prik bo‘linmalarini
tuzadi, sarf etiladigan barcha yo‘l qurilish materiallari va texnikasi zahiralarini tuzish
va saqlashni tashkil etadi;
-ilmiy-texnikaviy rivojlanishdagi eng muhim yo‘nalishlarni aniqlab beradi,
qo‘shma ilmiy-texnikaviy dasturlarni ishlab chiqishni amalga oshirishni tashkil etadi,
ishlab chiqarishga samara beruvchi materiallarni, ilg‘or texnologiyani, yangi
texnikani tatbiq etishda yordamko‘rsatadi;
-ilg‘or yo‘l qurilish me’yorlarini ishlab chiqishni va qo‘llashni tashkil
etadi, eskirib qolgandavlat yo‘lstandartlarini qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha takliflar
kiritadi;
-jiddiy vaziyatlar yuzaga kelgan holatlarda (tabiiy ofat, avariya va shunga
o‘xshash) a’zolarining faoliyatini muvofiqlashtiradi;
- avtomobil yo‘llarini qurish, ta’mirlash va saqlash uchun moliyaviy mablag‘lar
yig‘ishni tashkil etadi va nazorat qiladi;
47
- umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarini qurish, ta’mirlash va saqlash
harajatlarini belgilashda va kompaniya a’zolariga o‘zaro xizmatlarini ko‘rsatishda
narx belgilashning umumiy tamoyillarini aniqlaydi;
- respublika uchun muhim iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘l
tarmog‘i inshootlarini qurish (qayta tiklash) uchun davlat buyurtmasini tuzadi;
- davlat topshiriqlarini bajarish uchun moddiy-texnika xomashyolar me’yorlarini
va markazlashtirib ajratiladigan kapital jamg‘arma limitlarini saqlash vazifasini
bajaradi;
- markazlashtirilgan kompaniya mablag‘i hisobidan kompaniya a’zolariga
vaqtincha moddiy yordam berilishini ta’minlaydi;
- ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil qilishni takomillashtiradi;
- xodimlarning malakasini oshirish,
ularni tayyorlash va qayta tayyorlash
xamda ijtimoiy masalalarni hal etishda yordam beradi;
- axborot, nashriyotchilik, maslahat, muhandislik va vositachilikka oid hamda
boshqa xizmatlarni bajaradi.
“O‘zavtoyo‘l” kompaniyasi davlat avtomobil yo‘llari boshqarmasida maxsus
tayinlangan organ sifatida quyidagi huquqlarga ega:
-respublika yo‘l jamg‘armasi mablag‘laridan foydalanishning aniq
yo‘nalishlarini tuzish va belgilash;
-egalik qilish uchun berilgan vakolatlari doirasida kompaniya a’zolariga
tegishli davlat mulkini boshqarish;
-hududiy yo‘l tashkilotlari mavqeiga ega yo‘llardan foydalanish korxonalarini
tuzish, tarqatib yuborish, qayta tuzish, ularga umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘l
tarmoqlarini biriktirish; mazkur korxonalarga rahbarlar tayinlash;
-berilgan vakolatlar doirasida, idoraviy qaramlikdan vv mulkchilik shaklidan
qat’iy nazar, barcha uyushma, korxona, tashkilot va muassasalar uchun bajarish
majburiy bo‘lgan me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash;
-manfaatdor davlat boshqaruv organlarining roziligi bilan qonunlarni
takomillashtirish, kompaniya a’zolari tomonidan davlatdan ajratish va
hususiylashtirish haqida respublika xukumatiga takliflar kiritish;
-respublika yo‘l jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan kompaniyalarning ijrochi
apparatini va hududiy yo‘l tashkilotlarini saqlash.
Kompaniya xo‘jalik korxonalari uyushmasi sifatida quyidagi huquqlarga
ega:
-davlat va boshqa uyushma, korxona, tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatda
kompaniya a’zolarining manfaatlarini ifodalash;
-kompaniya a’zolarining roziligi bilan sug‘urta, zahira jamg‘armalarini tashkil
etish uchun moliyaviy, moddiy-texnikaviy va boshqa resurslarni markazlashtirish;
-kompaniyaning markazlashgan mablag‘lari hisobidan xo‘jalik hisobidagi
bo‘linmalar, markazlar, firmalar, xizmat ko‘rsatish korxonalarini tuzish, xorijiy
davlatlarda bo‘linmalar, vakolatxonalar ochish, xorijiy sheriklar bilan qo‘shma
korxonalar tuzish, qayta tuzish va tugatish;
48
-respublikadan tashqarida hukumatlararo kelishuvlar asosida yoki xorijiy
sheriklar bilan tuzilgan shartnomalar asosida belgilangan tartibda ishbilarmonlik
faoliyatini amalga oshirish;
-shartnoma asosida xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shaxsiy ishlab chiqarish va
xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish;
-ish haqi miqdori, tizimi va shaklini mustaqil belgilash.
Respublika miqyosida avtomobil yo‘llarini loyihalash “O‘zavtoyo‘l” DAK
tarkibiga kirgan hududiy “Yo‘l loyiha markaz”lari, avtomobil yo‘llari ilmiy-tadqiqot
instituti va turli mulkchilik shaklidagi MChJ lar tomonidan amalga oshiriladi. Yo‘l
loyihasini ishlab chiqishda sohaga tegishli me’yoriy hujjatlarga amal qilinishi shart
qilib belgilanadi. Loyihalash jarayonida harakat xavfsizligining qay darajada
ta’minlanganini baholash uchun yakuniy avariyalik koeffitsienti grafigini butun yo‘l
uzunligi bo‘yicha hisoblab, me’yoriy ko‘rsatkichdan oshmaslik chora-tadbirlari
qo‘riladi. Loyiha ishlari yakunlanganidan keyin uni belgilangan tartibda IIV YHXBB
yoki IIB YHXB bilan kelishib, so‘ngra qurilish tashkilotlariga real sharoitda amalga
oshirish uchun beriladi.
Loyiha bo‘yicha yo‘l qurilishini asosan respublikada “Yo‘l-ta’mirlash qurilish
tashkilotlari”, ayrim hollarda “Xalqaro davlat ahamiyatidagi avtomobil yo‘llarini
saqlash bo‘yicha ixtisoslashgan ta’mirlash – foydalanish korxonalari” tomonidan
amalga oshiriladi. Qurilishni
amalga
oshirayotgan
qanday tashkilot
(Nazarbekavtoyo‘l korxonasi, Samarqand obodonchiligi aksiyadorlik uyushmasi,
Olmaliq obodonchiligi yopiq aksiyadorlik uyushmasi) bo‘lishidan qat’iy nazar, ularga
qo‘yiladigan asosiy talab loyihada ko‘rsatilgan ishlarning barchasini sifatli qilib
bajarish hisoblanadi. Bajarilgan ishlarni Davlat komissiyasi tomonidan maxsus
tuziladigan aktga asosan foydalanishga qabul qilinadi.
Hududiy
yo‘l
foydalanish
tashkilotlarining
(Qoraqalpoqavtoyo‘l,
Andijonavtoyo‘l,
Buxoroavtoyo‘l,
Jizzaxavtoyo‘l,
Qashqadaryoavtoyo‘l,
Navoiyavtoyo‘l, Namanganavtoyo‘l, Samarqandavtoyo‘l, Surxondaryoavtoyo‘l,
Sirdaryoavtoyo‘l, Toshkentavtoyo‘l, Farg‘onaavtoyo‘l, Xorazmavtoyo‘l) asosiy
vazifalari yo‘lni har qanday ob-havo sharoitida, yilning har qanday faslida transport
vositalarining xavfsiz, qulay va tez harakatlanishini ta’minlashdan iborat.
Nazorat savollari.
1.O‘zbekiston Respublikasi avtomobil yo‘llarini boshqarish tuzilmasini
tushuntirib bering.
2.Yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
3. Yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalari nimalar kiradi?.
4.Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini sifatini qanday baholanadi.
5.Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishda mehnat muxofazasida qanday
ishlar bajariladi?
6.Xavfsizlik texnikasi qoidalari nimalardan iborat?
7. Shahar yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini bajarishda atrof-muhit
muxofazasida ishlar tartibini tushuntirib bering?
49
11-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA
QILISH VA BOSHQARISHNI TASHKIL ETISHDA CHET EL
TAJRIBALARI
Reja:
1. Mamlakatimiz shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va
boshqarishni tashkil etish tahlili
2. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) yo‘llarining holati va rivojlanishi.
Tayanch so’z va iboralar: yo’l, xalqaro, mahalliy, rekonstruksiya, normativ–
huquqiy baza, moddiy ta’minot
Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi asosan transport tarmog'ining, shu
jumladan, avtomobil yo'llarining holatiga bog'liq. Iqtisodiyot rivoji bilan yuk va
yo'lovchi tashishga bo'lgan ehtiyoj ortib bormoqda, avtomobil yo'llariga qo'yiladigan
talablar ortib bormoqda. Avtomobil transportining ehtiyojlarini maksimal darajada
qondirish uchun avtomobil yo'llarining transport-ekspluatatsion xususiyatlarini
bosqichma-bosqich yaxshilash kerak. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham
tajriba shuni ko'rsatmoqdaki, avtomobil yo'llarining transportfoydalanish sifatini
oshirish uchun ajratilayotgan mablag'lar yetarli emas. Zamonaviy amaliyotda
avtomobil yo'llarining transport-ekspluatatsion sifatini oshirish uchun ajratilayotgan
cheklangan mablag'lar ularning paydo bo'lishining oldini olish o'rniga tanqidiy
holatga ega bo'lgan yo'l uchastkalarini ta'mirlash uchun ishlatiladi. Avtomobil
transporti talablariga mos kelmaydigan yo'llar va uning uchastkalarini o'z vaqtida
ta'mirlash va rekonstruksiya qilish natijasida katta iqtisodiy yo'qotishlarga, transport
harajatlari, yoqilg'i sarfi, avtomobil qismlari va shinalarining eskirishiga, yuqori
avariya holatlariga olib keladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
avtomobil yo’llarini rivojlantirish va yo’l tarmog‘ini takomillashtirishga katta e‘tibor
qaratilmoqa. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-sonli farmoni bilan
tasdiqlangan 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida, PF-4954-sonli ―Yo’l
xo’jaligini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g‘risida‖gi
farmonida, PQ-3262-sonli ―Avtomobil yo’llarini ko’kalamzorlashtirish va
arxitektura-landshaft konstrukstiyalash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g‘risida‖gi qarorida, PQ-3309-sonli ―Avtomobil yo’llari ko’priklarini, yo’l
o’tkazgichlar va boshqa sun‘iy inshootlarni qurish hamda foydalanishni tashkil etish
tizimini takomillashtirish to’g‘risida‖gi qarorida, PQ-4035-sonli ―Avtomobil
yo’llarini qurish va ulardan foydalanish sohasida ishlarni tashkil etishning ilg‘or
xorijiy uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g‘risida‖gi qarorida yo’l xo’jaligini
rivojlantirish va avtomobil yo’llari tarmog‘ini takomillashtirish masalalari ustivor
vazifalar qilib belgilangan.
50
11.1-rasm Umum foydalanadigan yo’llarining zichligi km 1000 kv km hududiga
Zamonaviy sharoitlarda yo’llar MDH mamlakatlarining muhim transport
arteriyalari bo’lib, yuk va yo’lovchilar tashishni ta‘minlaydi. Yo’llar va ko’priklarni
qurish va reabilitatsiya qilish har bir MDH davlatining ustuvor vazifasi etib
belgilandi. Yo’l tarmog’ining takomillashuvi MDH davlatlarining iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish darajasiga bevosita ta‘sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, yo’llarning
rivojlanishi iqtisodiy jarayonlarning globallashuvi sharoitida MDH mamlakatlarining
yanada integratsiyalashuvi uchun katta ahamiyatga ega va iqtisodiy rivojlanish
sur‘atini keltirib chiqarishi, shu bilan odamlar hayotini yaxshilash uchun zarur shart–
sharoit va imkoniyatlar yaratishi kerak. MDH Avtomobil yo’llari tegishli tartibga ega
mavjud va yangi tashkil etilgan yo’llar majmui bo’lib, MDH ga a‘zo davlatlar
hududlarini bog’lovchi yo’nalishlar bo’yicha yo’lovchilar va yuklarni optimal
tashishni ta‘minlovchi tizim sifatida qaralishi lozim. SHu bilan birga, ularning
tarmog’i SHimoliy – Janubiy va G’arbiy – SHarqiy yo’nalishlarga yo’naltirilgan
asosiy va oraliq yo’llar va bog’lovchi yo’llardan iborat. MDH yo’llarini
rivojlantirishdan maqsad barqaror rivojlanish va yo’l harakati xavfsizligi, shuningdek
Yevropa va Osiyo yo’l tizimlari va xalqaro transport yo’laklariga integratsiya nuqtai
nazaridan ularning darajasini MDH ga a‘zo davlatlar iqtisodiyoti va aholisi
ehtiyojlariga moslashtirishdan iborat. Umum foydalanish yo’llarining tarmoq
uzunligi – MDH davlatlarida 1231850 km maydoni 22045,1 ming kvadrat kilometr,
ko’priklar va yo’l o’tkazgichlar soni– 95593 dona umumiy uzunligi 2 812 600 km.
MDH yo‘llarining holati va ularning rivojlanish istiqbollari Belarus davlati yo’llari
eng yuqori zichlikka ega (412.6 km 1000 kvadrat. hududi km), eng kam –
Qozog’istonda (25,8 km), Hamdo’stlik mamlakatlari uchun o’rtacha 55,9 kmnitashkil
etadi (11.1-rasm). 11.1-rasm Umum foydalanadigan yo’llarining zichligi km 1000 kv
km hududiga 1000 aholi boshiga o’xshash ko’rsatkichlar quyidagicha: eng yuqori
zichlik– Belarusda (8.8 km), eng past – O’zbekistonda (1.6 km), MDH
mamlakatlarida o’rtacha 4,5 kmni tashkil etadi(11.2-rasm).
51
11.2-rasm Umum foydalanadigan yo’llarining zichligi 1000 aholiga, km.
Afsuski, MDH mamlakatlarida ba‘zi yo’llar hali ham o’tish turi bilan
qoplangan. Barcha mamlakatlarda, istisnosiz, gruntli yo’llar bor. Ularning butun
Hamdo’stlik mamlakatlaridagi uzunligi 76,456 km. Ba‘zi mamlakatlarda ko’prik
qurilishining ma‘lum rivojlanishiga qaramay yog’och ko’priklar xali xam bor. Yo’l
tarmoqlarining asosiy muammolariga quyidagilar kiradi: normativ–huquqiy bazani
modernizatsiya qilish sekin olib borilmoqda; moliyaviy qo’llab–quvvatlashning
pastligi tufayli mavjud yo’l tarmog’ining yomonlashuvi ortib bormoqda va yo’llarni
qurish va rekonstruksiya qilish, asosiy vositalarni yangilash va hokazo. cheklangan.
MDH mamlakatlari yo’l inshootlarida moliyaviy resurslar yetishmaydi, bu esa milliy
yo’l tarmoqlarining rivojlanishiga ham, holatiga ham salbiy ta‘sir ko’rsatadi (11.3rasm).
11.3-rasm. Davlat axamiyatidagi avtomobil yo‘llarida moliyaviy resurslarni
ajratish
MDH davlatlaridagi 1 km davlat yo’llari uchun moliyaviy ta‘minlanganlik
darajasi sezilarli darajada farq qiladi. Tojikistonda minimal 1,1 ming Aqsh $ dollarni
tashkil etadi va 1 km yo’l Qozog’istonda (Aqsh $ 1.6 ming).). Eng yuqori ko’rsatkich
Ozarbayjonda kuzatiladi–57,6 ming dollar. (1.4.rasm) Yo’l soxasini
moliyalashtirishning cheklanganligi tufayli yo’llarni ta‘mirlash va saqlash uchun
ajratilgan mablag’lardan yangi yo’llar qurish uchun foydalanilganda salbiy holat
yuzaga keladi.
52
1.4-rasm Umum foydalanishdagi 1 km yo’lga MDH mamlakatlarida moliyaviy
ta‘minganlik darajasi
Yo’l ma‘muriyatlari ma‘lumotlariga ko’ra, yo’llarni ta‘mirlash va saqlash
uchun oz miqdorda mablag‘ ajratilgan. Eng kami Tojikistonda (2,1 ming dollar) va
Qirg’iziston ($2,5 ming dollar). Ozarbayjonda davlat yo’llari moliyaviy
ta‘minlanganlik eng yuqori darajada 1 km yo’lga 208,2 ming dollarni tashkil etadi.
Mutaxasislarning fikricha ta‘mir mablag’larining faqat 1 km yangi yo’l qurilishiga
o’tkazilishi taxminan 3 km ekspluatatsiya qilinayotgan yo’llarning yo’qolishiga olib
kelishi taxmin qilinmoqda. MDH mamlakatlarida 1 km yo’llarni rekonstruksiya qilish
va kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati 1.5-rasmda ko’rsatilgan.
11.5-rasm. 1 km yo’lni rekonstruksiya, kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati
( mln.Aqsh dol).
Rejalashtirilgan loyihalarga yo’llarni rekonstruksiya qilish va kapital
ta‘mirlashning o’rtacha qiymati oshishi qo’yiladi (1.6-rasm).
53
1.6-rasm. Rejalashtirilgan loyihalarda rekonstruksiya qilish, yo’llarni kapital
ta‘mirlashning o’rtacha qiymati, million AQSH dollari
Milliy yo’l tarmog’ini kengaytirish iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlarini taqozo
etuvchi zaruriyatdir, ammo barcha MDH mamlakatlari uchun iqtisodiy
rivojlanishning hozirgi bosqichida kam bo’lmagan muhim vazifa mavjud, bu yo’l
tarmog’ini saqlab qolishdir. Xalqaro yo’llarni reabilitatsiya qilish va yangi
bo’laklarini qurish orqali uning holatini yaxshilash va texnik darajasini ko’tarish yo’l
ma‘muriyatlarining birlamchi vazifasidir. Umuman, Hamdo’stlik davlatlarida yo’l
soxasida 1 millionga yaqin kishi mehnat qiladi. Bir yo’l tashkiloti tomonidan
ekspluatatsiya qilinadigan yo’llar uzunligi MDH mamlakatlari bo’ylab o’zgarib
turadi va Armanistonda 169 km dan Belorussiyada 7139 km gacha o’zgaradi (1.7rasm).
11.7-rasm. Bir tashkilot tomonidan saqlanadigan yo’llar uzunligi
O’zbekistondagi jami avtomobil yo’llar tarmog’i 184 ming kilometrdan ziyod
uzunlikda bo’lib, undan 42 ming 676 kilometri umumiy foydalanishdagi Avtomobil
yo’llari, 116 ming 560 kilometri ichki xo’jaliklararo, qishloq, shahar va ovullarning
Avtomobil yo’llariga to’g’ri keladi. 24 ming 750 kilometr esa idoraviy inspektorlik
yo’llari tarmog’i hisoblanadi. MDH mamlakatlarida transport vositalarining umumiy
soni 359720,4 mingtani tashkil etadi va har yili ortib bormoqda, bu yo’llarni
loyihalash, qurish, ekspluatatsiya, ayniqsa, og’ir va katta hajmli tovarlar, jumladan,
54
avtomobillarning o’qga tushadigan yuklarini hisobga olishni talab qiladi. 1991 yildan
Hamdo’stlik davlatlari yo’llarni loyihalash, qurish va ekspluatatsiya bo’yicha milliy
standartlarni ishlab chiqdilar, ularning xususiyatlari va iqtisodiy imkoniyatlarini aks
ettirdilar hamda huquqiy bazaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oldilar.
Natijada, hozirgi kunda Hamdo’stlik davlatlari yo’l standartlarida yo’l tasnifi, yo’l
harakati xavfsizligini ta‘minlash, hisobiy yuklardan tortib to geometrik elementlar
uchun mavjud standartlar bir biridan farq qiladi. Bu holat MDH davlatlari
hududlaridan o’tuvchi davlatlararo va xalqaro yo’nalishlarning shakllanishiga salbiy
ta‘sir ko’rsatadi. Bunday yo’nalishlar nafaqat zamonaviy og’ir transport vositalari
uchun, balki xalqaro transport uchun ham o’ziga tortuvchi bo’lishi kerak. O’z
navbatida, bu ko’p jihatdan yo’llarning texnik va ekspluatatsion darajasining
o’xshashligi va rivojlangan dunyoda bunday yo’llarga qo’yiladigan talablarga mos
kelishi bilan bog’liq. MDH ning deyarli barcha mamlakatlarida yo’llardagi transport
vositalarining harakat jadalligi sezilarli darajada oshdi va transport vositalarining
o’qlarga tushadigan yuklari ko’paydi. Natijada yo’llarni o’tkazish qobilyatini
ta‘minlash muammosi yomonlashdi, yedirilishi tezlashdi. Ta‘kidlash lozimki,
yo’llarda yo’l harakati xavfsizligi va yuqori tezlik bilan xarakat qilishni ta‘minlash
bilan bir qatorda zamonaviy yo’l xizmati tuzilmasiga ega bo’lishi lozim. Xalqaro
yo’nalishlar bo’yicha aqlli tizimlar va zamonaviy nazorat punktlari va transport
vositalarini tortish joriy etilishi lozim. Xalqaro yo’llardagi yo’l to’shamasi va sun‘iy
inshootlari transport vositalarining bir o‘qqa tushadigan og‘irligi kamida 11,5
tonnadan 13–14 tonnagacha ruxsat berish uchun mo’ljallangan bo’lishi kerak.
Ko’prik tuzilmalar uchun, me‘yoriy yuk sinfi zamonaviy og’ir transport vositalari
ehtiyojlaridan kelib chiqib, A14 dan past bo’lmasligi kerak. Avvalo, Yevropa
hamjamiyati normalari bilan uyg’unlashtirilgan davlatlararo va xalqaro yo’llar (I va II
texnik kategoriyalar) uchun yagona standartlar va normalar zarur. Ayni paytda,
ko’pgina mamlakatlardagi mavjud yo’l infratuzilmasi yetarli darajada yuqori darajaga
erishmagan, natijada yo’l eskirish ko’payib, transport harajatlari ko’payib, bu
iqtisodiyot rivojiga salbiy ta‘sir ko’rsatmoqda. Yo’l tarmog’ining samaradorligi
qishloq xo’jaligi, sanoat va savdo, bandlik imkoniyatlari, ta‘lim rivojlanishini
tezlashtirishi mumkin.
Yo'l-transport hodisalari va ularning oqibatlariga uchta turli xil omillar ta'sir
qiladi: inson omillari - xulq-atvor o'zgarishi, harakatlanish tezligining pasayishi,
transport vositasini haydash paytida giyohvand moddalarni iste'mol qilishdan voz
kechish va bularning barchasi yo'l harakati xavfsizligini yaxshilashga yordam beradi.
Avtotransport vositasi - Agar biror kishi xatoga yo'l qo'yib, yo'l-transport hodisasi
bilan yakun topsa, transport vositasining avariyaga uchraganlarni himoya qilish
qobiliyati asosan avariya natijasini belgilaydi. Infratuzilma - uzoq muddatli istiqbolda
infratuzilma avariyalarning oldini olish va avariya holatida passiv himoya bilan
ta'minlash uchun faol ish olib borishi mumkin. Ushbu omillarning barchasi uchun
umumiy bo'lgan narsa shundaki, ularning har birini yaxshilash uchun mablag
sarflanishi kerak. Yo'l haqlari ushbu mablag'larni taqdim etishi mumkin.
55
Nazorat savollari:
1.Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) yo‘llarining holatini tahlil qiling.
2. O’zbekistondagi jami avtomobil yo’llar tarmog’i qanchani tashkil etadi?
3. O’zbekistondagi jami mavjud avtomobil yo’llar tarmog’ining qancha %
shahar yo’llari va ko’chalari hissasiga to’g’ri keladi?.
4. Shahar yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini bajarishda atrof-muhit
muxofazasida ishlar tartibini tushuntirib bering?.
5. Xalqaro yo’llardagi yo’l to’shamasi va sun‘iy inshootlari transport
vositalarining bir o‘qqa tushadigan og‘irligi qancha bo’lishi kerak?.
6. MDH mamlakatlarida 1 km yo’llarni rekonstruksiya qilish va kapital
ta‘mirlashning o’rtacha qiymati qanchani tashkil etmoqda?
12-MAVZU: YO‘LLARNING EKSPLUATATSION KO‘RSATKICHLARINI
ANIQLASHNING ZAMONAVIY USULLARI
Reja:
3.
Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi va unga qo‘yiladigan talablar.
4.
Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini aniqlashda foydalaniladigan
zamonaviy qurilmalar va chet el tajribalari
5.
Zamonaviy o‘lchash qurilmasi yordamida yo‘l poyi gruntining
mustaxkamligini aniqlash
Avtomobil yo‘llarini uzoq muddat xizmat qilishida qoplamaning transportekspluatatsion ko‘rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Ushbu ko‘rsatkichlarning eng
muxim axamiyatga ega bo‘lganlari qoplama ravonligi, tishlashish sifati hamda
mustaxkamlik ko‘rsatkichlarini hisoblanadi.
Yo‘l qoplamasi transplort – ekspluatatsion ko‘rsatkichlarni baholashning
asosiy vazifasi avtomobil yo‘llarini qurilish sifatini taʼminlash, ekspluatatsiya
jarayonida yo‘l aktivlarini samarali boshqarish hamda yo‘llarda harakat xavfsizligi va
xarakat qulayligini taʼminlashdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4954-sonli «Yo‘l xo‘jaligini
boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g’risida»gi Farmoni
qabul qilindi. Mazkur Farmonda avtomobil yo‘llarini boshqarish bo‘yicha maxsus
vakolatlarga ega bo‘lgan davlat organi sifatida Davlat qo‘mitasining asosiy vazifalari
va faoliyat yo‘nalishlari belgilab berildi. Belgilangan yo‘nalishlardan biri bu ilmiytadqiqot ishlarini tashkil etish, avtomobil yo‘llarini loyihalashtirish, qurish,
rekonstrukstiya qilish, ta’mirlash va saqlash sohasida innovastion texnologiyalar va
zamonaviy standartlarni joriy etishdir. Ushbu ishlarni amalga oshirishda xalqaro
standartlarga mos o‘lov qurilmalari va uslubrari muxim axamiyatga ega. Bunga misol
tariqasida Terratest 5000 BLU qurilmasini keltirish mumkin.
56
12.1-rasm. Terratest 5000 BLU qurilmasining umumiy ko’rinishi
57
12.2-rasm. Yuklanuvchi disk va yuklantiruvchi qurilmaning umumiy ko’rinishi.
58
12.3-rasm Sinov kompyuterining umumiy ko’rinishi
Terratest 5000 BLU qurilmasi yordamida avtomobil yo‘llari qurilishida asos va
yo‘l poyi gruntining mustahkamligini aniqlash quyidagi ketma-ketlikda bajariladi:
1.Yuklanuvchi plita sinov nuqtasidagi grunt ustiga qo‘yiladi (3.8-rasm). Grunt
tekislanib plita gorizontal holatga keltiriladi.
12.3-rasm. Yuklanuvchi plita sinov nuqtasidagi grunt ustiga qo‘yish jarayoni
2.Plita gruntga o‘rnatilgandan so‘ng, avval datchik korpusining pastki qismidagi
yashil tugma orali Bluetooth yoqiladi. LED-chiroq yonadi. LED-chiroqning yonishi
plita datchigini sinov kompyuteriga ma’lumot jo‘natishga tayyorligini bildiradi.
3.Sinov kompyuterini yoqish uchun “Start” tugmasini bosib turish talab etiladi.
“Start” tugmasini ekranda rasm chiqmaguncha taxminan 3 sekund bosib turish kerak.
Kompyuter yongandan so‘ng Bluetooth aloqa o‘rnatilishini kuting. Aloqa
o‘rnatilgach LED -chiroq ko‘k rangda yonadi.
59
a)
a)
12.4-rasm.a,b-sinov jarayonida elektron sinov komp’yuteri ekranining holati.
4. Birinchi ovozli “FIRST PRELOAD”(3.12-rasm) signali eshitilganda va
ekranda “10 kg 1. Preload” yozuvi chiqganda
u
quyidagicha bajariladi:
yo‘naltiruvchi sterjenning yuqori qismidagi ko‘k dastakni ushlab undagi yashil
richagni qo‘lingiz bilan qising. Boshqa qo‘lingiz bilan ta’sir etuvchi yukni sterjenning
yuqori qismidagi dastakka tirag va richagni qo‘yib yuborib yukni maxkamlang. So‘ng
richagni yana siqing shunda yuk pastga tushib prujinaga erkin urulib qaytadi.
Qaytgan yukni tezda ushlab olish va yana sterjenning yuqori qismiga maxkamlash
kerak. Ko‘k chiroqning yonishi plita ma’lumotlarni sinov kompyuteriga
jo‘natayotganini bildiradi. Qachon LED-chiroq yana yashil yonganda asbob keyingi
o‘lchovga tayyorligini bildiradi. To‘liq bitta sinov o‘tkazish uchun 6 ta zarbani yani
3ta dastlabki va 3ta test zarbasini bajarish kerak.
5. Ovozli signal “FIRST TEST” va ekranda “ 10 kg (3.12-rasm) Test” yozuvi
chiqgandan so‘ng birinchi test bajariladi. Test ham huddi yuqoridagi ketma-ketlikda
bajariladi.
Birinchi sinov bajarilgandan so‘ng asbob s4 yani birinchi zichlanish qiymati va
uning egrilik grafigini ko‘rsatadi. 2-Test ham huddi yuqoridagi ketma-ketlikda
bajariladi. Ikkinchi sinov bajarilgandan so‘ng asbob 4s va s5 yani 1 va 2- zichlanish
iymati va uning egrilik grafigini ko‘rsatadi. 3-Test ham huddi yuqoridagi ketmaketlikda bajariladi. 3-sinov bajarilgandan so‘ng asbob s 4, s5 va s 6 yani 1, 2 va 3zichlanish qiymati va uning egrilik grafigini ko‘rsatadi. Ekrandagi o‘shimcha
ko‘rsatilayotgan ko‘rsatkich bu elastiklik moduli Evd birligi MN/m2 (12.5-rasm)
1-sekundlik ovozli signaldan so‘ng sinov tugatiladi va sinov natijalari ichki
xotira va agar USB xotira kompyuterga o‘rnatilgan bo‘lsa unga ham saqlanadi.
Keyin “Print” tugmasini bosish orqali sinov natijalari qog’ozga chop etiladi (12.5rasm).
60
12.5-rasm.Sinov natijalarining ko‘rinishi.
O‘tkazilgan sinov natijasida tabiiy holatda zichlangan grunt uchun elastiklik
moduli Evd =18.2 MN/m2 ga teng ekanligi aniqlandi.
Terratest 5000 BLU qurilmasi yordamida aniqlangan ma’lumotlarni “Terratest
2.4” dasturida qayta ishlash
1. “Terratest 2.4” dasturini o‘rnatish.
12.6-rasm. “Terratest 2.4” dasturini
kompyuterga o‘rnatish jarayonida
ochiladigan dastlabki oyna
12.7-rasm. “Terratest 2.4” dasturining
interfeysi
Dastur diskdan kompyuterga ko‘chiriladi va o‘rnatiladi. Diskdan ko‘chirilgan
ma’lumotlar ichidan “setup” tanlanadi va ekranda 3.13-rasmdagi oyna paydo bo‘ladi.
Bu va keyingi ikki oynadan “Next” tugmalari bosilgandan so‘ng “Terratest 2.4”
kompyuterga o‘rnatiladi. Kompyuter ishchi stolida dastur belgisi o‘rnatiladi.
2. “Terratest 2.4” dasturini ishga tushurish va dastur bilan tanishish.
Dasturni ishga tushurish uchun kompyuter ishchi stolidagi “Terratest 2.4”
belgisi tanlanadi. Dastur tanlangadan so‘ng ekranda 3.14-rasmdagi oyna hosil
bo‘ladi.
Dastur oynsidagi asosiy bo‘limlar:
-bo‘limi alohida o‘lchov ma’lumotlarini ko‘rsatadi.
- bo‘limida o‘lchovlar statistikasi olib boriladi.
61
-bo‘limida o‘lchov o‘tkazilgan nuqtalar GPS dan
olingan kordinatalar asosida internetda Google Maps onlayn xaritada belgilanadi.
Dastur asosiy bo‘limlari oynasining chap tomonidagi kichik oynada quyidagi
funkstiyalar mavjud:
- sinov ma’lumotlarini tayyorlash funkstiyasi.
- sinov ma’lumotlarini o‘qish funkstiyasi.
- sinov kompyuteridagi ma’lumotlarini o‘qish funkstiyasi.
-sinov natijalarini yuklash funkstiyasi.
- sinov natijalarini saqlash funkstiyasi.
-qidiruv funkstiyasi.
sinov natijalarini chop etish funkstiyalari.
barcha belgilangan PDF shaklidagi ma’lumotlarni Export qilish
funkstiyasi.
dasturni yopish funkstiyasi.
3.Sinov kompyuterida saqlangan ma’lumotlarni “Terratest 2.4” dasturida
qayta ishlash.
Dasturni ishga tushuramiz va sinov paytida sinov kompyuteri yoki undagi
USB-fleshkaga saqlangan ma’lumotlarni dastur o‘rnatilgan kompyuterga o‘tkazamiz.
Bunda sinov kompyuteri USB kabel bilan, USB-fleshka esa to‘g’ridan-to‘g’ri
komp’ter USB portiga ulanadi.
USB-fleshka kompyuterga ulangandan so‘ng
tanlanadi va ekranda quyidagi (3.15) oyna paydo bo‘ladi.
12.8-rasm. Sinov natijalarini “Terratest 2.4” dasturiga yuklash
62
funkstiyasi
Bu oynada sinov ma’lumotlari joylashgan manzil yani USB-fleshka tanlanib,
undagi kerakli sinov natijalari ochiladi (12.8-rasm)
Ma’lumotlar ochilgandan so‘ng dastur ularni qayta ishlab grafigini quradi va
talab etilgan qiymatlar bilan solishtirib oradagi farqni aniqlaydi.
12.9-rasm. “Terratest 2.4” dasturida sinov natijalariga ishlov berish
Yo‘l poyining zichlanganlik darajasiga grunt namligining ta’sirini tadqiq qilish.
Avtomobil yo‘llari yo‘l poyining sifatini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkich bu –
yo‘l poyi gruntining zichlanganlik koeffitsienti (zichlanganlik darajasi)dir. Gruntnign
zichlanganlik koeffitsienti bu – nazorat qilinayotgan yotqizilgan qatlam grunti
skeletining hajmiy og’irligini ushbu grunt skeletining maksimal hajmiy og’irligiga
(GOST 22733 bo‘yicha aniqlangan) nisbati bilan aniqlanadigan ko‘rsatkichdir.
Ushbu ko‘rsatkichning ta’minlasnishini qurilish jarayonida amaldagi me’yorlar
asosida nazorat qilib borilishiga qaramay gruntning zichlanganlik darajasini
ta’minlashda turli qiyinchiliklarda duch kelinadi. Buning asosiy sababi zichlanganlik
darajasiga ta’sir etuvchi omillarning turlichaligidir. Bular gruntning namligi, turi,
zichlovchi mexanizm turi va o‘tishlar soni va h.k.lardir.
Grunt tarkibi uch xil – qattiq, suyuq, gaz(havo) fazalaridan iborat bo‘lib,
zichlash ishlari natijasida grunt tarkibidagi havo fazasi hajmining qisqarishi hisobiga
grunt skeletining hajmiy og’irligi ortib boradi. Bu jarayonda gruntdagi namlik qattiq
zarralarning zichlanish natijasida hosil bo‘ladigan bir-biri bilan ishqalanishini
kamaytiradi, ya’ni qattiq zarrachalarni qoplab olib ularni qulay zichlanishini
ta’minlaydi. Gruntning namligi optimal namlikka qadar oshib borishi bilan grunt
skeletining hajmiy og’irligi ham oshib boradi va namlikning optimal qiymatida eng
yuqori qiymatga erishadi (12.10-rasm). Gruntlarning tabiiy namligi ko‘p hollarda
qurilish jarayonida maksimal zichlikni ta’minlash uchun yetarli bo‘lmaydi. Shu sabab
yo‘l poyini qurishda gruntni zichlashdan oldin gruntning namligini optimal qiymatga
yetkaziladi.
63
Optimal namlik
Zichlik
Maksimal zichlik
Namlik
12.10-rasm. Gruntning zichligi va namligi o‘rtasidagi munosabat grafigi.
Ushbu bobda gruntning zichlanganlik darajasiga uning namligi ta’sirini tadqiq
qilish qilish maqsadida sinov ishlari kichik tadqiqot uchastkasi va Toshkent
shaxridagi 4P1 avtomobil yo‘lining 39-km va 4P12 avtomobil yo‘lining 17-km
oralig’ini tutashtiruvchi yangi qurilayotgan avtomobil yo‘lining yo‘l poyini a) PK36PK42 oralig’idagi qismida va PK52-PK58 oralig’idagi qismida o‘tkazildi.
Kichik tadqiqot uchastkasida
12.11-rasm. Gruntning kichik tadqiqot uchastkasida zichlanmasdan oldin va
zichlangandan keyigi holati.
Kichik tadqiqot uchastkasi MCHJ “Asfaltobeton” IICHK laboratoriyasi
hududida joylashgan bo‘lib qatlam modelini tayyorlash uchun qo‘llanilgan
materialning asosiy fizik xossalari – gruntning tabiiy namligi optimal namligi,
maksimal zichligi oquvchanlik chegarasidagi namligi, juvalanish chegarasidagi
namligi va plastiklik soni laboratoriya sharoitida aniqlandi.
64
12.12-rasm. Standart zichlashtirish uslubida gruntning optimal namligi va
maksimal zichligini aniqlash jarayoni.
Qatlam modelini tayyorlashda qo‘llanilgan gruntning asosiy fizik xossalari
GOST 5180-84 va GOST 22733-2002 ga muvofiq aniqlandi. Ularning qiymatlari
quyidagi 3.6-jadvalda keltirilgan.
Gruntning fizik xossalari
12.1-jadval
Grunt
Plastilik
Wopt
ρdmax
Woq
Wj
turi
soni
Supes
18%
1,76g/sm3
26,6%
20,20%
6,4
Gruntning fizik xossalari o‘rganilganidan so‘ng, uni namlab qatlam uchun
belgilangan 1x1x0.3m o‘lchamdagi joyda zichlash ishlari bajarilidi. Zichlab
tayyorlangan qatlam modelini dastavval quyidagi rasmda ko‘rsatilgan sxema asosida
5 ta nuqtada Terratest 5000 BLU LWD, PDU MG4 - UDAR qurilmalari yordamida
elastiklik moduli aniqlandi.
1-nuqta
2-nuqta
5-nuqta
3-nuqta
4-nuqta
12.13-rasm. Kichik tadqiqot uchastkasida sinov ishlarini o‘tkazish sxemasi.
12.14-rasm. Qatlam modelining elastiklik modulini aniqlash jarayoni.
65
12.14-rasmda ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha aniqlangan qatlam modelining
asosiy fizik va mexanik ko‘rsatkichlari quyidagi 12.2-jadvalda ko‘rsatilgan.
Qatlam modelining asosiy fizik va mexanik ko‘rsatkichlari.
12.2-jadval
Zichlik
Elastiklik
Elastiklik
Namlik
(kesuvchi
moduli
moduli
(laboratoriya
Zichlanganlik
№
xalqa
(PDU-MG
(Terratest
sharoitida),
koeffitsienti
usulida),
Udar),
5000 BLU) ,
%
3
2
g/sm
MN/m
MN/m2
13,1
1,70
0,97
102
39,8
1
2
12,3
1,63
0,93
97
30,6
3
12,7
1,63
0,93
90
30,2
4
9,8
1,62
0,92
75
22,4
5
9,3
1,61
0,91
66
25,9
Elastiklik moduli (PDU-MG4
Udar), Mpa
Yuqoridagi jadvalda kichik tadqiqot uchastkasidagi 5 ta sinov nuqtasi
aniqlandan gruntning namligi, zichligi, zichlanganlik koeffitsienti, Terratest 5000
BLU va PDU-MG4 UDAR qurilmalarida aniqlangan elstiklik modullari keltirilgan.
Ushbu jadval ma’lumotlari asosida quyida ikki qurlima natijalari o‘rtasidagi
regression bog’liqlik grafigi qurildi (12.15-rasm).
110
105
100
95
90
85
80
75
70
65
60
Epdu = 59,379ln(Eterra) - 114,42
R² = 0,71
20
22
24
26
28
30
32
34
36
38
40
42
Elastiklik moduli (Terratest 5000 BLU), Mpa
12.15-rasm. PDU-MG4 UDAR va Terratest 5000 BLU qurilmalari natijalari
o‘rtasidagi regression bog’liqlik grafigi.
12.2-jadval ma’lumotlari asosida grunt namligining elastiklik moduli qiymatiga
ta’sirini ifodalovchi 12.15-rasmda keltirilgan grafik qurildi.
66
namlik
105
14,0
100
13,0
95
12,0
90
11,0
85
Namlik, %
Elastiklik moduli (PDU-MG4 Udar) , Mpa
elastiklik moduli
10,0
80
9,0
75
70
8,0
65
7,0
60
6,0
1
2
3
4
5
Sinov nuqtalari
12.16-rasm. Gruntning elastiklik moduli va namligining o‘zgarishi grafigi.
14,00
45
35
Namlik, %
10,00
30
8,00
25
6,00
20
Kzich=0,86-0,0024W+0,00337Evd
R2=0,85
15
4,00
10
2,00
0,00
Zichlanganlik
koeffitsienti
Elastiklik moduli
Namlik %
0,97
0,93
0,93
0,92
0,91
1
2
3
4
5
0,97
0,93
0,93
0,92
0,91
39,8
13,1
30,6
12,3
30,2
12,7
22,4
9,8
25,9
9,3
Elastiklik moduli, Mpa
40
12,00
5
0
12.16-rasm. Kichik tadqiqot uchastkasidagi 5 ta sinov nuqtasida gruntning
namlik, elastiklik moduli va zichlanganlik koeffitsientining ko‘rsatkichlari grafigi.
Qurilish obyektida
Yo‘l poyi gruntining zichlanganlik darajasini aniqlash bo‘yicha bajarilgan
ishlar Toshkent shaxridagi M39b avtomobil yo‘lining 39-km va 4P12 avtomobil
yo‘lining 17-km oralig’ini tutashtiruvchi yangi qurilayotgan avtomobil yo‘lining yo‘l
poyini PK36-PK 58 oralig’idagi qismida o‘tkazildi (12.17-rasm). Bunda yo‘l
67
poyidagi 14 ta nuqtada gruntining elstiklik moduli Terratest 5000 BLU LWD
qurilmasida, gruntning zichligi kesuvchi xalqa asbobida, yo‘l poyi gruntidan olingan
namunalarning asosiy fizik xossalari esa laboratoriya sharoitida aniqlandi.
12.17-rasm. Qurilish obyektida gruntning elastiklik moduli va zichligini aniqlash
jarayoni.
Dala sharoitida yo‘l poyi gruntidan olingan namunalarning laboratoriya
sharoitida aniqlangan asosiy fizik xususiyatlari quyidagi 3.8-jadvalda keltirilgan.
Gruntning asosiy fizik xossalari
12.3-jadval
Grunt
Plastilik
Wopt
ρdmax
Woq
Wj
turi
soni
Supes
20%
1,67g/sm3
28,4%
23,80%
4,6
Qurilish obyektida joylashgan 14 ta nuqtada aniqlangan yo‘l poyi gruntining
elastiklik moduli, zichligi va namligining qiymatlari quyidagi 12.4-jadvalda
keltirilgan.
Yo‘l poyi gruntining 14 ta nuqtada aniqangan fizik-mexanik ko‘rsatkichlari.
12.4-jadval.
№
Namlik
(laboratoriya
sharoitida), %
Zichlanganlik
koeffitsienti
Elastiklik
moduli
(Terratest 5000
BLU) , MN/m2
1
2
13,0
9,6
1,01
0,68
44,6
11,1
68
9,4
10,9
9,6
10,2
10,0
10,2
11,3
13,1
12,3
12,7
9,8
9,3
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
0,74
0,89
0,78
0,80
0,76
1,04
0,71
0,92
0,92
0,97
0,93
0,93
29,5
24
33
16,6
16,7
52,2
22,2
30,6
39,8
30,2
22,4
25,9
Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida yo‘l poyi gruntining
zichlanganlik darajasi va elastikli moduli o‘rtasidagi regression bog’liqlik grafigi
qurildi.
1,1
Zichlanganlik koeffitsienti
1,05
1
0,95
0,9
0,85
0,8
0,75
0,7
Kzich= 0,0075Evd + 0,648
R² = 0,5429
0,65
0,6
0
10
20
30
40
50
60
Elastiklik moduli, Mpa
12.18-rasm. Gruntning zichlanganlik darajasi va elastiklik moduli o‘rtasidagi
regression bog’liqlik grafigi.
Yuqoridagi 12.18-rasmda ko‘rsatilgan grafikdan shunga xulosa qilish
mumkinki gruntning zichlanganlik darajasi va elastiklik moduli o‘rtasidagi
bog’lanish kuchsiz (R2=0.54) bo‘lganligi sababli gruntning zichlanganlik darajasiga
uning elastiklik moduli orqali baho berish mushkul.
Qurilish obyektida aniqlangan gruntning zichlanganlik darajasi, elastiklik
moduli va namlik ko‘rsatkichlari yordamida ularning sinov nuqtalari bo‘yicha
o‘zgarishi grafigi qurilganda yuqoridagi uch ko‘rsatkich o‘rtasida o‘zaro bog’liqlik
borligini ko‘rish mumkin (12.19-rasm).
69
12.19-rasm. Qurilish obyektida gruntning zichlanganlik koeffitsienti, elastiklik
moduli va namlik ko‘rsatkichlari grafigi.
Yuqoridagi uch ko‘rsatkich o‘rtasidagi bog’liqlikni aniqlash maqsadida MS
Excel dasturida elastiklik moduli, namlik va gruntning zichlangalik koeffitsienti
o‘rtasidagi ko‘plikdagi regression bog’liqlik aniqlandi (12.20-rasm).
Kzich=0,323+0,00713*Evd+0,0289*W
Namlik, %
R2=77
12.20-rasm. Gruntning zichlanganlik koeffitsienti, elastiklik moduli va namligi
o‘rtasidagi bo‘gliqlik grafigi.
12.20-rasmda gruntning zichlanganlik darajasi bilan uning elastiklik moduli va
namligi o‘rtasidagi bog’liqlik grafigi qurildi va Ms Excell dasturidan foydalanib
aniqlangan regression bog’liqlik tenglamasi keltirildi. Bunda regression
bog’liqlikning ishonchlilik koeffitsienti qiymati R2=0.77 ga tengligini ko‘rishimiz
mumkin.
Yuqorida kichik tadqiqot uchastkasi va qurilish obyektida o‘tkazilgan sinov
natijalarini asosida qurilmalar Terratest 5000 BLU va PDU MG-4 Udar qurilmalari
natijalari o‘rtasidagi regression bog’liqlik tenglamasi (R2=0.71), gruntning (supes)
zichlanganlik koeffitsienti va elastiklik moduli o‘rtasidagi regression bog’liqlik
tenglamasi (R2=0.54), gruntning zichlanganlik koeffitsienti, elastikli moduli va
namligi o‘rtasidagi regression bog’liqlik tenglamasi (R2=0.77) aniqlandi. Barcha
70
aniqlangan bog’liqliklar gruntning namligi optimal qiymatdan kichik bo‘lgan holatda
aniqlandi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki gruntning zichlanganlik darajasini uning
elastiklik moduli orqali aniqlashda grunt namligi ta’sirini hisobga olish olingan
natijalarning ishonchliligini va aniqligini oshiradi. Shu sabab yuqorida o‘tkazilgan
sinovlarni turli gruntlarda va turli xil namlikdagi sharoitlarda o‘tkazish, hamda turli
grutlarda namlikni inobatga olgan holda gruntning elastiklik moduli orqali uning
zichlanganlik darajasini aniqlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish zarur.
Yo‘l poyining zichlanganligini baholash gruntning turiga bog’liqligi.
Respublikamiz hududi tabiiy sharoitdan kelib chiqib 4 ta yo‘l iqlim
mintaqasiga bo‘linadi. Bu mintaqalar faqatgina iqlim sharoiti bilangina farqlanib
qolmasdan, qurilish materilallari va hududda tarqalgan gruntlarning turlari bilan ham
farqlanadi. Har bir mintaqada qurilish ishlarini bajarish davomida, qurilish tannarxini
oshib ketmasligini oldini olish maqsadida (sifatga ta’sir qilmagan holatda) hududdagi
mavjud qurilish materiallaridan yuqori darajada foydalaniladi.
Bunday holatda har bir mintaqada avtomobil yo‘llari yo‘l poyini qurish ishlari
jarayonida quyidagi o‘ziga hosliklar yuzaga keladi:
turli mintaqalarda gruntlarning fizik-mexanik xususiyatlari ham turlicha bo‘lib,
bunday gruntlardan avtomobil yo‘llari yo‘l poyini qurishda fizik-mexanik
xususiyatlarni inobatga olgan holda qurilish texnologiyasini tashkil etish;
yo‘l poyini qurishda qo‘llaniladigan gruntning turiga qarab sifatni nazorat
qilish uslublarini belgilash.
Ushbu ikki holat bo‘yicha qaror qabul qilishda amaldagi me’yoriy hujjatlarda
keltirilgan talablarga asoslaniladi. Lekin shunga qaramay bugungi kunda sifat
nazoratini tashkil qilishda (zichlanganlik darajasini baholash) bir qator muammolarga
duch kelinmoqda. Ushbu muammolarning asosiylariga quyida to‘xtalib o‘tamiz.
Standart zichlashtirish uslubi. GOST 22733-2002 da keltirilgan bu uslub
faqat eng yirik donasi 20 mm gacha bo‘lgan gruntlarga taaluqli bo‘lganligi uchun 20
mm da yirik zarraga ega bo‘lgan gruntlar uchun bu uslubni qo‘llab bo‘lmaydi va bu
zichlanganlik koeffitsientining qiymatini aniqlashga to‘sqinlik qiladi.
Kesuvchi xalqa uslubi. GOST 5180-84 da keltirilga bu uslub qattiq
strukturaviy bog’lanishga ega bo‘lmagan gruntlar uchun qo‘llaniladi. Uslubni yirik
bo‘lakli gruntlar uchun qo‘llab bo‘lmaydi. Ushbu uslub yordamida yo‘l poyini
zichlanganlik koeffitsientini aniqlash uchun ketadigan vaqt o‘rtacha 5 soatni tashkil
qilganligi sababli sinovlar sonini oshirishga to‘sqinlik qiladi.
“DorNII urgichi” yordamida gruntning zichlanganlik darajasini aniqlash
uslubi. MQN 29-2007 da keltirilgan ushbu uslub yordamida gruntning namligi bilan
bog’liq ko‘rsatkichlarini aniqlash hisobiga vaqt yo‘qotiladi va bu sinovlar sonini
oshirishni qiyinlashtiradi. Bu uslubni faqat bir jinsli va yirik bo‘lakli bo‘lmagan
gruntlar uchun tadbiq qilish mumkin.
“Lunka” uslubi. O‘zDSt 787 da keltirilga “Lunka” uslubi bo‘yicha zichlikni
aniqlash uslubi
tarkibidagi eng kata zarrasining o‘lchami 63 mm gacha bo‘lgan
gruntlar uchun
mo‘ljallangan bo‘lib yirik bo‘lakli gruntlardan qurilgan yo‘l
poyining zichlanganlik darajasini baholashda noaniqliklarni keltirib chiqaradi.
71
MAYI progibomeri yordamida zichlanganlikni baholash uslubi. MQN 292007 keltirilgan ushbu uslubdan hozirgi kunda yirik bo‘lakli gruntlardan qurilgan
yo‘l poyining zichlanganlik darajasini qo‘llashda keng foydalanilmoqda. Lekin ushbu
uslubni amalga oshirishda juftlashgan shinali orqa o‘qiga 10 t dan kam bo‘lgan yuk
tushadigan avtomobil kerak bo‘ladi. Hozirgi kunda bunday avtomobillarning
kamayib borayotganligi yoki bo‘lsa ham bunday avtomobilni sinov ishlarini
o‘tkazilishi kerak bo‘lgan paytda tashkil qilish borasidagi savollar o‘z javobini
topishni talab qiladi.
N.P. Kovaleva asbobi yordamida gruntning zichlanganlik darajasini
aniqlash uslubi. MQN 29-2007 da keltirilgan ushbu uslub grunt zichligini aniqlashda
tezkor uslub hisoblanib, zichlikni aniqlash bilan bir qatorda grunt namligini
aniqlashning imkonini beradi. Ushbu uslub bilan gruntning zichlanganlik darajasini
aniqlashning aniqligi grunt tarkibidagi 2 mm dan kata zarralar miqdoriga bog’liq
bo‘lib, 2 mm dan yirik zarralarning grunt tarkibidagi miqdori ortishi bilan o‘lchash
aniqligi kamayib boradi.
Yuqorida keltirilayotgan mavjud uslublar qatorida taklif qilinayotgan
“Terratest 5000 Blu” va “PDU MG-4 Udar” qurilmalari yordamida zichlanganlik
darajasini baholash uslublariga ham to‘htalib o‘tamiz.
“Terratest 5000 Blu” qurilmasi yordamida zichlanganlik darajasini baholash
uslubi. Bu uslub yordamida yuqoridagilardan farqli ravishda tarkibidagi eng yirik
zarrasining o‘lchami 63 mm gacha bo‘lgan gruntlardan qurilgan yo‘l poyining
zichlanganlik darajasini baholash mumkin. Shuningdek bu usul qo‘llanganda sinov
o‘tkazish uchun sarflanadigan vaqtning qisqaligi sabab sinovlar sonini bo‘ylama va
ko‘ndalang ravishda oshirish imkoniyati tug’uladi.
“Terratest 5000 Blu” qurilmasi yordamida olib borilgan sinov ishlari natijasida
turli xil gruntlarda turli bog’liqliklar aniqlandi (12.21,12.22,12.23-rasm).
12.21-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi
bog’liqlik grafigi (changsimon supes).
72
12.22-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi
bog’liqlik grafigi (yengil glina).
12.23-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi
bog’liqlik grafigi (yengil suglenok).
Yuqoridagi rasmlarda keltirilgan grafiklar ma’lumotlari asosida quyidagi
regression bog’liqliklar aniqlandi.
Changsimon supes (𝑅2 =0,77)
Kzich=0,323+0,00713*Evd+0,0289*W
(1)
2
Yengil (litifistirovannaya) glina (𝑅 =0,63)
Kzich=1,44+0,0014*Evd-0,016*W
(2)
2
Yengil suglenok (𝑅 =0,35)
Kzich=0,874+0,0002*Evd-0,0034*W
(3)
Bu yerda: Kzich – zichlanganlik koeffitsienti;
Evd – Terratest 5000 Blu qurilmasi yordamida aniqlangan elastiklik moduli;
W – gruntning namligi.
“PDU MG-4 Udar” qurilmasining “Terratest 5000 Blu” dan farqli tomoni
shundan iboratki bu qurilma yordami tarkibidagi eng yirik zarrasining miqdori 120
mm gacha bo‘lgan gruntlardan qurilgan yo‘l poyi va asoslarning zichlanganlik
darajasini aniqlash uchun ham qo‘llash mumkin.
73
“PDU MG-4 Udar” qurilmasi yordamida yirik bo‘lakli gruntlardan qurilgan
avtomobil yo‘lining kostruktiv qatlamlarida o‘tkazilgan sinov ishlari natijasida
(12.24-rasmda) keltirilgan bog’liqliklar aniqlandi.
12.24-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi
bog’liqlik grafigi (yirik bo‘lakli grunt).
Yuqoridagi rasmlarda keltirilgan grafiklar ma’lumotlari asosida quyidagi
regression bog’liqliklar aniqlandi.
Yirik bo‘lakli grunt (shag’alli) (𝑅2 =0,95)
Kzich=0,88+0,00044*Evd-0,038*W
(4)
Bu yerda: Kzich – zichlanganlik koeffitsienti;
Evd – Terratest 5000 Blu qurilmasi yordamida aniqlangan elastiklik moduli;
W – gruntning namligi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan mavjud uslublar ma’lum bir grunt turi uchun
zichlanganlik koeffitsientini baholashda qo‘llaniladi. Ularni boshqa bir grunt uchun
qo‘llab bo‘lmaydi. Bu esa hozirgu kunda avtomobil yo‘llari yo‘l poyi qurilishida
sifatni nazorat qilish gruntning turiga bog’liqligini ko‘rsatadi.
Taklif qilinayotgan uslublarda esa “Terratest 5000 Blu” va “PDU MG-4
Udar” qurilmalarning qo‘llanish doirasi kengligi, vaqtni tejasi, o‘lchash aniqligi
yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ushbu qurlimalar
bilan zichlanganlik sifatini baholashda sinovlar sonini ko‘ndalang va bo‘ylama
kesimda oshirishga imkon beradi. Sinovlar sonining oshirilishi o‘z navbabtida
qurilgan konstruksiyaning sifatini ishonchliligini oshiradi.
Yo‘l poyi gruntini zichlanganlik darajasini zichlovchi mexanizmlar turiga
bog’liqligi.
Yo‘l poyi gruntini zichlashdan maqsad bu - gruntning mustahkamligi va
ustuvorligini oshirishdir. Bugungi kunda avtomobil yo‘llarining yo‘l poyini qurishda
gruntni zichlashda foydalaniladigan mashina-mexanizmlar parki yetarlicha
shakllangan. Yo‘l poyi gruntini zichlash uchun zichlovchi mexanizm turini tanlashda
gruntning fizik-mexanik xususiyatlari va obyektning tavsifi hisobga olinadi.
Yo‘l poyi grunti maxsus zichlovchi mexanizmlar bilan zichlash jarayoni
boshlanishidan oldin ma’lum darajada zichlikka ega bo‘ladi. Bunga sabab gruntni
tashib keltirish va yoyishda qo‘llaniladigan mashina-mexanizmlarning yotqizilgan
grunt qatlami ustida harakatlanishi natijasida u ma’lum darajada ammo, notekis
zichlanadi. Buni quyidagi 12.5-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ko‘rishimiz
mumkin.
74
12.5-jadval
Gruntni tashib keltiruvchi va tashuvchi mashina-mexanizmlarning gruntning
zichlanganlik darajasiga ta’siri.
Zichlanganlik
Mashina-mexanizm turi
Grunt zichlanish holati
koeffitsienti
Greyder-elevator
Juda bo‘sh va bo‘sh
0,70-0,80
Buldozer
To‘liq zichlanmagan
0,80-0,85
Avtomobil-samosval
To‘liq zichlanmagan va
deyarli zich
0,85-0,90
Skreper
Deyarli zich
0,90-0,92
12.5-jadval ma’lumotlaridan shuni ko‘rishimiz mumkinki yo‘l poyini qurishda
qo‘llaniladigan mashina-mexanizmlar ta’sirida yotqizilgan grunt qatlamining
zichlanganligi turli ko‘rinishga keladi. Bu ko‘rsatkich gruntni maxsus zichlovchi
mexanizmlar bilan zichlashda dastlabki zichlanganlik koeffitsienti vazifasini bajaradi
va zichlovchi mexanizmlarning ish umumdorligi va o‘tishlar sonini aniqlashga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, bo‘sh gruntlarda silliq silindrik valsli katoklardan
foydalanib bo‘lmaydi. Bunday holatda (kulachokli) qo‘y izli katoklarni qo‘llash
samaraliroqdir.
Gruntni zichlashda zichlovchi mexanizm ishchi organi va grunt o‘rtasidagi kontakt
bosim qiymatini ham e’tiborga olish zarur. Chunki zichlash jarayonida kontakt
bosimning gruntning mustahkamlik chegarasidan oshib ketishi oqibatida
zichlanayotgan grunt qatlamining ustki qismi bo‘shab qoladi (qo‘y izli katoklar
bundan mustasno). Kontakt bosimning ma’lum qiymatdan kam bo‘lganda grunt
zichligini me’yoriy qiymatga chiqarib bo‘lmaydi. Shu sababdan talab qilingan
zichlanganlik koeffitsienti va gruntning fizik-mexanik xususiyatlaridan kelib chiqib
zichlovchi mexanizm turini tanlash kerak. Zichlash jarayonida eng yaxshi samaraga
zichlovchi mexanizm va grunt o‘rtasidagi kontakt bosimning qiymati grunt
mustahkamlik chegarasining 0,9-1 qismiga teng bo‘lganda erishiladi. Yetarli darajada
kontakt bosim yuzaga keltirmasdan zichlovchi mexanizmning o‘tishlar sonini
oshirish bilan qatlamning talab qilingan zichlanganlik darajasiga erishib bo‘lmaydi.
Bunday holatda zichlik ma’lum qiymatga erishib, kontakt bosim oshirilmasa uning
qiymati o‘zgarmasdan qoladi ya’ni talab qilinga zichlanganlik koeffitsientiga erishib
bo‘lmaydi (12.25-rasm).
75
12.25-rasm. Turli xil kontakt bosimlarda 𝜎1 , 𝜎2 , 𝜎3 gruntning zichligi 𝛿 yoki
deformatsiyasi 𝜀 ni zichlash vaqti t yoki o‘tishlar soni n ga bog’liqlik grafigi.
Quyida keltirilgan 12.6-jadvalda gruntning zichlanganlik koeffitsienti va kontakt
bosim o‘rtasidagi munosabatni ko‘rishimiz mumkin.
12.6-jadval
Gruntning zichlanganlik
0,90
0,95
0,98
1
koeffitsienti
Maksimal kontakt bosim
(gruntning mustahkamlik
chegarasiga nisbatan
ulushlarda)
0,2-0,3
0,3-0,4
0,6-0,7
0,8-0,9
Yuqoridagi 12.6-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki grunt
zichligining ortib borishi bilan birga uni yana zichlash uchun talab qilinadigan
zichlovchi mexanizm va grunt o‘rtasidagi kontakt bosimning qiymati ham oshirilishi
zarur. Ushbu qonuniyatdan tasdiqi sifatida hozirgi kunda zichlash ishlarida yengil,
o‘rta va og‘ir katoklardan foydalanilishini keltirishimiz mumkin. O‘tkazilgan tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatadiki bu texnologiya zichlovchi mexanizmlarning umumiy
o‘tishlar sonini 20-25 % ga qisqartirib zichlash ishlari uchun ketadigan harajatlarni 30
% ga tejaydi.
Hozirgi kunda dunyoda jumladan O‘zbekistonda ham avtomobil yo‘llari
qurilishida titratib zichlovchi katoklardan keng qo‘llanilmoqda. Titratib zichlovchi
mexanizmlar qolganlariga nisbatan kam og’irlik bilan bir xil zichlash effektini berishi
va ularda gruntga berildigan kontakt bosim qiymatini nazorat qilish imkoniyatining
borligi bunday mexanizmlarning qurilish jarayonida keng qo‘llanilishini
ta’minlamoqda.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yo‘l poyini qurish sifat nazoratini nafaqat
zichlash ishlari tugatilganidan so‘ng amalga oshirib qolmasdan zichlashtirish
texnologiyasiga amal qilinishini ham qat’iy belgilab qo‘yish zarur. Bu nafaqat
zichlanganlik darajasini ta’minlashga o‘z ta’sirini ko‘rsatibgina qolmasdan qurilish
ishlarini bajarayotgan pudrat tashkilotiga sezilarli darajada iqtisodiy samara keltiradi.
76
Bugungi kunda dunyoning avtomobil yo‘llari qurilishi sohasi rivojlangan
mamlakatlarida zichlash ishlarida sifatni nazorat qilishda keng qo‘llanilayotgan uslub
bu (Intelligent compaction) “Aqilli zichlash” uslubidir.
“Aqilli zichlash” bu – real vaqt rejimida ishlaydigan GPS tizimi, katokka
integratsiyalshgan o‘lchov tizimi (odatda akselerometr asosida tuzilgan), boshqaruv
tizimi va bortida barcha aqilli zichlash orqali o‘tkazilgan sinov natijalarini real vaqt
rejimida ko‘rsatuvchi monitor o‘rnatilgan titratib zichlovchi katoklardan foydalanib
qurilish materiallari jumladan, gruntlar, qurilish qorishmalari va aspfaltbeton
qorishmalarini zichlash tehnologiyasidir (12.26-rasm).
12.26-rasm. Aqilli zichlash tizimining tarkibiy qismlari.
O‘lchash ishlari, rasmiylashtirish va nazorat tizimini o‘zida mujassamlashtirilgan
bu tehnologiyani qo‘llash orqali zichlash jarayonini real vaqt rejimida nazorat qilish
va kamchiliklarni to‘g’irlash imkonini yaratadi.
Bu uslubni amaldagi zichlanganlik sifatinni aniqlash va baholash uslublaridan
asosiy ustunlik tomoni shuki, integratsiyalashgan tizim bilan zichlanayotgan qatlam
yuzasi bo‘yicha zichlanganlik holati bo‘yicha to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin.
An’anaviy usullardan foydalanishda esa bunday imkoniyat yo‘q ya’ni, amaldagi
me’yoriy hujjatlarda yo‘l poyining eni, ko‘tarmaning balandligidan kelib chiqib
zichlanganlikni aniqlash sinovlarining ko‘ndalang va bo‘ylama kesimdagi eng kam
miqdori belgilab qo‘yilgan. Bu esa umumiy zichlanayotgan yuzaning deyarli 1 % ga
teng bo‘lgan qismi bo‘yicha ishonchli baholash mumkin. Yotqizilgan qatlamning
qolgan qismining zichlanganlik holati esa mavhumligicha qoladi. Zichlanganlik
darajasi aniqlanmagan qismda ekspluatatsiya davomida ro‘y bergan nuqsonlar uchun
javobgarlikni pudrat tashkilotiham, sinov laboratoriyasi ham o‘ziga olmaydi.
77
“Aqilli zichlash” tehnologiyasi qo‘llanganda esa mashinist zichlangan maydon
holatini katokdan turib kuzatib boradi. Integratsiyalashgan zichlash tizimi monitorida
katok bilan zichlangan maydon to‘liqligicha zichlanganlik holatiga qarab turli
ranglarda ko‘rinadi (12.27-rasm). Shunga qarab zichlash ishlari ma’lum darajada
bajarilgandan so‘ng mas’ul hodim me’yoriy darajada zichlangan yoki zichlanishi
kerak bo‘lgan hududlar to‘g’risida aniq ma’lumotga ega bo‘ladi va keying
qilinadigan ishlarni monitorda ko‘rsatilgan maydonning zichlanganlik holatiga qarab
bajaradi.
12.27-rasm. Integratsiyalashgan zichlashtirish tizimi monitorida qatlam
zichlanganlik holatining ko‘rinishi.
Bugungi kunda mavjud me’yorlarimizda shunga o‘xshash uslubni uchratish
mumkin. ShNK 3.06.03-08 ning 7.36 bandida keltirilgan katok valsi ostiga tosh
tashlash uslubidir. Bu uslub to‘liq takomillashtirilmaganligi quyidagi kamchiliklarga
egadir:
katok ostiga tashlangan tosh qatlamning yuza qismida maydalanib ketishi
kerakmi yoki qatlam ichida maydalangan holatda ham hisobga olinadimi?
agar tosh qatlam ichida maydalangan holatda hisobga olinsa, bu tosh qatlam
ichidagi boshqa yirikroq frakstiyaning ustiga tushib zichlikka bog’liq
bo‘lmagan holatda maydalanishi va noto‘g’ri ma’lumotga ega bo‘lish
ehtimolini keltirib chiqaradi;
aniqlanayotgan uslubda katokning tagiga tashlangan toshning qaysi tog’
jinsidan olinganligi, o‘lchami, shakli, maydalanuvchanlik bo‘yicha markasi
va yotqizilgan qatlam qay darajada namlikka ega bo‘lishi (tajribada agar
qatlam namligi yuqori bo‘lsa, lekin optimal namlikdan ortmagan holda va
to‘la quruq bo‘lgan holda natijalar turlicha bo‘lishi) e’tiborga olinmagan;
bundan tashqari, ishlatilayotgan katokning turi, valestlari va qatlam
yuzasiga nagruzkasi to‘g’risida ham aniq qiymatlar belgilanmaganligi
sababli bu usulni standart metodika sifatida qabul qilish qiyin;
Ushbu sanab o‘tilgan kamchiliklar uslubning keng qo‘llanilishga to‘sqinlik
qilmoqda.
Respublikamizda avtomobil yo‘llari qurilishida yo‘l poyini zichlashda
qo‘llaniladigan mashina mexanizmlar parki yangi, zamonaviy, qulay bo‘lgan
78
mashina-mexanizmlar bilan boyib bormoqda. Shundan ekan ulardan to‘g’ri
foydalanib ularning imkoniyatlarida to‘liq foydalangan holda “Aqlli zichlash” kabi
uslublarning nazariy asoslarini o‘rganish va amaliyotga bosqichma bosqich tadbiq
etish zarur.
Nazorat savollari:
1. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi va unga qo‘yiladigan qanday talablarni
bilasiz?
2. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini statik o‘lchash usuli qanday amalga
oshiriladi?
3. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi dinamik o‘lchash usulida qanday amalga
oshiriladi?
4. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini aniqlashda foydalaniladigan qanday
zamonaviy qurilmalarni bilasiz?
5. Zamonaviy o‘lchash qurilmasi yordamida yo‘l poyi gruntining
mustaxkamligini qanday aniqlanadi?
6. “Aqilli zichlash” uslubi haqida nimalarni bilasiz?
79
1.2 AMALIY MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI
1-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINING TRANSPORTEKSPLUATATSION KO‘RSATKICHLARINI KOMPLEKS BAHOLASH.
Topshiriqlar: 1. Shahar yo‘li qoplamasining ravonligini 3 metrlik reykada
baholash;
2. Shahar yo‘llari va ko‘chalari qoplamasining tishlashish
koeffitsiyentini baholash.
Ishni bajarish tartibi:
Yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash uchun 3 metrli reyka qoplamaga
yo‘lning avtomobil g‘ildiraklari izi bo‘yicha o‘rganilayotgan harakat tasmasi
yo‘nalishida har piketda uch marta yotqiziladi.
Ravonlikning ko‘rsatkichi reyka bilan qoplama oralig‘i bo‘lib, reykaning har
0,5 m oralig‘ida belgilangan beshta nuqtada mavjud bo‘lgan kattaliklaridir.
Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlariga baho berish uchun quyidagi
jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz.
Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlari
Uch metrli reyka yordamida o‘lchaganda qoplama turlari uchun
ravonlik me’yorlari
Baho
Takomillashtirilgan
kapital
Yoriqlar soni
%
5mm
3mm
dan
gacha
katta
Takomillashtirilgan
yengil
Yoriqlar
soni %
Eng
katta
yoriq
Mm
4mm 7mm
Gach dan
a
katta
Eng
katta
yoriq
Mm
O‘tuvchi
Yoriqlar soni
%
15m
6mm
m
gacha dan
katta
Eng
katta
yoriq
mm
A’lo
95
1
7
95
1
9
95
1
20
Yaxshi
90
2
8
90
2
11
90
2
25
Qoniqarli
80
5
10
80
5
14
80
5
30
80
100m
3m
Uch metrli reyka (a) bilan o‘lchovli klin (b)
Uch metrli reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash natijalari
1-ish jurnaliga yoziladi. Olingan natijani qat’iy belgilangan o‘lcham bilan
solishtiriladi va qoplamaning haqiqiy ravonligi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
miqdorga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligi tahlil qilinadi.
Uch metrlik reyka yordamida yo‘l qoplamasining
ravonligini o‘lchash
Avtomobil yo‘lining nomi ____________________________,
avtomobil yo‘lining toifasi _____, o‘rtacha
sutkalik
harakat
miqdori_________avto/sutka, qoplama turi _____________________ o‘lchash
kuni______________________
Takomillashtirilgan kapital qoplama uchun
O‘lchash
Joyi
Uch metrlik reyka tagidagi yoriqlar soni
Km
PK
3mm
Gacha
3-5mm
Gacha
1
2
3
4
5mm
dan
katta
5
Ravonlikka
baho
Eng katta
mm
6
7
Topshiriq: Uch metrli reyka yordamida 200-300 metr yo‘l qoplamasining
ravonligini o‘lchab, qoplamaning haqiqiy ravonligiga baho berilsin.
2-Ishni bajarish tartibi
Yo‘l qoplamasining ustki qismiga ma’lum bir hajmdagi qum taqsimlanadi
va doira shaklidagi qumli dog‘ hosil qilinadi. So‘ngra shu doiradan 3-marta diametr
o‘lchanadi. O‘lchangan qumning diametri va qumning hajmiga asoslanib,
81
qoplamaning mayda g‘adir-budurligining o‘rtacha chuqurligi quyidagi shartli ifoda
yordamida aniqlanadi:
ho 'rt
4V
V
1
,
275
;
Do2'rt
Do2'rt
B u e r d a : V- qumning hajmi, sm3,
Do’rt -qumli dog‘ning o‘rtacha diametri.
S
V h S , sm .
2
S 2R
h
h
2
h o ’ r t - qiymat bo‘yicha “mayda g‘adir - budurlik va ilashish koeffisienti”ning
bog‘liqlik grafigidan foydalanib, o‘rganilayotgan yo‘l qoplamasining ilashish
koeffisientini qiymati topiladi.
V = 4 0 k m/ s
0,8
0,6
g
0,4
x
ho 'r
t
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
V= 6 0 k m/ s
0,8
g
x
0,6
0,4
ho 'r t
0,01
0,02
0,03
0,04
82
0,05
0,06
0,07
V = 8 0 k m/ s
0,8
g
x
0,6
0,4
0,2
ho 'r t
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
Ilashish koeffisientining eng kichik qiymati yo‘l qoplamasining holati va harakat
tezligiga bogliq ravishda quyidagi jadvalda keltirilgan qiymatlarga qarab belgilanadi.
Harakat tezligi km/soat
40
Ho‘l qoplamaning eng kichik 0,45-0,50
ilashish koeffisienti qiymati
60
80
0,35-0,40
0,40-0,30
Hisoblab topilgan qiymatlar jadval ma’lumotlari bilan solishtiriladi va
qoplamaga baho beriladi.
Topshiriq: Bajarilgan ishlar natijalariga ko‘ra hulosa yoziladi. Xulosada
yuqorida o‘rganilgan ikki ko‘rsatkich bo‘yicha ma’lumotlar yig‘ilib tahlili
ko‘rsatiladi.
2-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARIDAGI NO‘QSONLAR
QAYDNOMASINI TUZISH.
Ishning maqsadi: Mavjud avtomobil yo‘lining holatini o‘rganib, unga ko‘ra
nuqsonlar qaydnomasini tuzish.
Ishni bajarish tartibi: Talabalar shahar yo‘llariga chiqib, avtomobil yo‘lidagi
mavjud nuqsonlarni aniqlaydilar. Aniqlangan nuqsonlar asosida talaba 2.1-jadvalga
asosan avtomobil yo‘lining nuqsonlar qaydnomasini tuzadilar.
Shahar yo‘llari bo‘yicha mavjud normalar va qoidalar asosida avtomobil
yo‘lidan foydalanish davrida sodir bo‘ladigan nuqsonlardan kelib chiqib nuqsonlar
qaydnomasini tuzamiz. Buning uchun MShN 05-2005 “Avtomobil yo‘llarining
holatini tashxis qilish va baholash qoidalari”dan foydalanamiz. Shahar yo‘llari
to‘shamasi holatini ko‘z bilan qarab baholash mustahkamlikni batafsil asbob bilan
baholash lozim ma’lumotni olish usuli hisoblanadi. Ko‘z bilan qarab baholash yilda
bir marta erta bahorda yo‘l to‘shamasi zaiflashib qolgan davr boshlanguncha amalga
83
PK+
2
3
4
Loyihada
ko‘zda tutilgan
ish turlari va
tadbirlar
Ish hajmlarini
hisoblash
formulasi
5
6
7
8
Ishlar hajmi
PK+
Yo‘l
elementlarining
mavjud holati
O‘lchov birligi
1
Oxiri
№
Boshi
Ishlar manzili
Uzunligi, m
oshiriladi. Baholashni quyidagi tartibdagi gurux bajaradi: muxandis (gurux boshligi);
texnik va avtomobil haydovchisi.
2.1-jadval
Gurux quyidagi jihoz va asbob-uskunalarga ega bo‘lishi kerak:
9
1) yengil avtomobil yoki kichik avtobus;
2) «Yo‘l ishlari(1.23)» va «To‘siqni chapdan aylanib o‘tish(4.2; 4.3)» yo‘l
belgisi.
3) Uzunligi 1 va 2 mm yogoch reykalar va izlar chuqurligini o‘lchash uchun
milllimetrlar bo‘linmalari bo‘lgan chizgich;
4) Ko‘z bilan qarab baholashdagi nuqsonlar jurnali;
5) Sariq xavfsizlik nimchalari.
Ko‘z bilan qarab baholashni qoplamada mavjud bo‘lgan nuqsonlarni qayd
qilishga imkon beradigan tezlik (10-20 km/soat) bilan avtomobilni o‘tish jarayonida
amalga oshiriladi. Ko‘zdan kechirish qo‘layligi uchun bu ishni bajaruvchi (muhandis)
mutahassis haydovchi bilan yonma-yon o‘tiradi, yozishni olib boruvchi (texnik) esa
orqada joylashadi.
Ba’zi qismlarni aniqroq ko‘zdan kechirish (nuqsonning tavsifini aniqlashda)
yoki o‘lchashni amalga oshirish (izlar chuqurligini o‘lchash) zarur bo‘lganda
avtomobil nuqsonli joydan 5-10 m oldinga o‘tadi, muxandis va texnik avtomobildan
tushadi va yo‘l yoqasi bo‘yicha xarakatga teskari yo‘nalishda xarakatlanadilar.
qatnov qismga chiqish bo‘lgan hollarda ishni avtomobil ximoyasi ostida amalga
oshirish lozim, Bunda avtomobil shunday joylashtiriladiki, «Yo‘l ishlari» va
«To‘siqni chapdan aylanib o‘tish» belgilari xarakat qarshisiga qarakatilgan bo‘lishi
kerak.
Ko‘zdan kechirish natijalari nuqsonlar qaydnomasi jurnaliga kiritiladi.
Yo‘l to‘shamasini nuqsonlar ko‘rsatikichi quyidagi yo‘l bilan tavsiflanishi
mumkin:
Aloxida yoriqlar –o‘zaro bog‘langan ko‘ndalang va qiya yoriqlar (yondosh
yoriqlar orasidagi o‘rtacha masofa-1-4m);
Yoriqlar to‘ri-yopiq shakllar hosil qiluvchi, qatnov qismining turli joylarida
joylashgan erkin ko‘rinishli yoriqlar;
Cho‘kishlar-chekkalar dumaloq shakli chuqurcha ko‘rinishiga ega bo‘lgan
qoplama kesimining asfaltbeton qoplamada ko‘pincha yoriqlar to‘ri birga sodir
bo‘ladi;
84
Sinishlar - qoplama kesimning keskin buzilishidan yo‘l to‘shamaning to‘liq
buzilishi, asfaltobeton qoplamalarida qoplamaga yondosh mintaqalarda yoriqlar to‘ri
bilan birga sodir bo‘ladi.
Yo‘l to‘shamasining holatini ko‘z bilan qarab baholash jarayonida uni
uzunligi 100 m dan 1000 m gacha bo‘lgan bir turdagi qismlarga bo‘linadi, chegaralari
esa to‘shamani yaqin bo‘lgan holati bo‘yicha belgilanadi.
Qatnov qismiga chiqqanda "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish"
yo‘l belgilari harakatga qarshi qaratilgan holda joylashgan avtomobil bilan
himoyalangan holida ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi.
Topshiriq: Shahar ko‘cha yo‘llaridan birini tanlab vizual kuzatuvlar asosida
nuqsonlar qaydnomasini tuzish.
3-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI TA’MIRLASH VA
SAQLASH BO‘YICHA ISHLARNI REJALASHTIRISH.
Ishdan maqsad. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarining tarkibi va
tasnifini o‘rganish. Yo‘l to‘shamasi va qoplamasi xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq
davrini hisobga olishni bilish. Yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan
holda ta’mirlash ishlari turini belgilashni o‘rganish.
Nazariy qism
Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) Ta’mirlash bo‘yicha:
mukammal ta’mirlash;
joriy ta’mirlash.
b) Saqlash bo‘yicha:
avtomobil yo‘lini saqlash;
qishda saqlash;
ko‘kalamzorlashtirish.
Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy vazifalari
quyidagilarni tashkil qiladi:
- shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari tasnifiga va ta’mirlashlar oraliq
muddatini ta’minlashga muvofiq avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida va sifatli saqlash
hamda ta’mirlashni tashkil qilish;
- yo‘l va uning inshootlarini texnik holatini baholash va doimiy nazorat qilish;
- piyodalar va transport vositalari harakat xavfsizligini, yo‘l va inshootlar texnik
va ekspluatatsion holatini oshirish bo‘yicha yillik va istiqbolli rejalarni ishlab chiqish
va amalga oshirish;
- yo‘l va ko‘priklarning harakat uchun xavfli bo‘laklarini aniqlash va hisobga
olish, shu bilan birga yilning turli davrlarida harakat xavfsizligini yaxshilash bo‘yicha
tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
- harakatni cheklanishi va o‘zilishini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni ishlab
chiqish, mavsumiy deformatsiyalar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf qilish,
85
yo‘ldagi harakat sharoiti haqida manfaatdor tashkilotlarni va harakat ishtirokchilarini
o‘z vaqtida xabardor qilish;
- yo‘l va uning inshootlarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish, harakatni
hisobga olish, yo‘l va ko‘priklar holati haqida ma’lumotlarning avtomatlashgan
bazasini, axborot-qidiruv va boshqa avtomatlashgan tizimlarni tashkil qilish va
rivojlantirish;
- yo‘l tashkilotlari va avtomobil yo‘llaridagi tezkor aloqa barcha vositalarini,
avtomatika, telemexanika va hisoblash texnikalarini doimiy sozligini saqlash, ushbu
vositalarni takomillashtirish, harakatni avtomatik boshqarish uchun ularning
qo‘llanilishini kengaytirish;
- yo‘llarni muhandislik va arxitektura-badiiy jihozlash loyihasiga topshiriqlar
tayyorlash, obodonlashtirish, arxitektura-badiiy bezash, manzaraviy va qordan,
qumdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish;
- avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida ta’mirlash va saqlash ishlarini tashkil qilishga
mo‘ljallangan binolarni, inshootlarni, mashinalarni, transport vositalarini va boshqa
asosiy fondlarni samarali ishlatilishini ta’minlash;
- yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini oshirish va bahosini pasaytirish
bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, buning uchun yangi fan va
texnika yutuqlarini hamda ilg‘or tajribalarni, zamonaviy texnologiyalarni, mahalliy
qurilish materiallarini qo‘llash, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va
mexanizatsiyalash hamda qo‘l mehnatini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni amalga
oshirish;
- IIV boshqarmalari va mahalliy hokimiyat bilan birgalikda yo‘l va uning
inshootlarini qo‘riqlashni taminlash, yo‘l va uning inshootlarini qo‘riqlanishi va
ulardan to‘g‘ri foydalanish qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilish, yo‘llarni
ta’mirlash va saqlashda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha tadbirlarni
ishlab chiqish va amalga oshirish.
Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati – bu iqtisodiy samarali bo‘lgan vaqt
davri bo‘lib, hisobiy xizmat muddatiga tengdir. Bunda umumiy keltirilgan yo‘l,
transport va transportdan tashqari sarf-xarajatlarning eng kam miqdori ta’minlanadi.
Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati respublikamizning hududiy sharoitlarini
hisobga olgan holda MQN 46-2008 “Nobikr yo‘l to‘shama, qoplama va sirtqi ishlov
qatlamlarining ta’mirlashlararo xizmat muddatlarining sohaviy me’yorlari”da
keltirilgan.
Keyingi yillarda harakat jadalligining o‘sishi, Respublikamiz hududi orqali
xalqaro yuk tashuvchilarning tranzit harakatini yuzaga kelishi va avtomobillar
parkidagi konstruktiv o‘zgarishlar natijasida yo‘llardagi oqim tarkibida o‘qqa
tushadigan yuk miqdori 130 kN bo‘lgan hisobiy guruh avtomobillarining harakati
kuzatilmoqda, bu esa yo‘l tuzilmasida ko‘plab buzilishlar sodir bo‘lishiga olib
kelmoqda. Natijada, mukammal ta’mirlashga bo‘lgan talab muddatidan oldinroq
yuzaga kelmoqda. Bu esa, amaldagi mavjud me’yorlarni qayta ishlash va
takomillashtirishni talab qilmoqda. Respublika bo‘yicha ta’mirlash ishlarining
oqsashi, ishlar va materiallar sifatining pastligi mavjud muammoni
chuqurlashtirmoqda. Ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida bajarilmay qolishi natijasida,
86
bugungi kunda “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” ko‘payib bormoqda va bu ko‘rsatkich
umumiy foydalanishdagi yo‘l tarmog‘ining 59 % ni tashkil qiladi.
Bugungi kunda respublika bo‘yicha shahar yo‘llaridan foydalanishda mavjud
mashina-mexanizmlarning eskirganligi, zamonaviy texnologiyalarning yetishmasligi,
qurilish materiallari sifatining pastligi va talabga javob bermasligi, sohada malakali
mutaxassislarga bo‘lgan talabning yuqoriligi kabi mavjud masalalar yuqoridagi
muammoni ya’nada chuqurlashtirmoqda.
Keyingi yillarda dunyo miqiyosida shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash
uchun zarur bo‘lgan zamonaviy texnika va texnologiyalar jadal rivojlanib bormoqda.
Kompleks ishlarni bajaradigan texnologiyalar, ixtisoslashgan mini texnika va
texnologiya bugungi kunda davr talabi bo‘lib qolmoqda. Shu maqsadda
Respublikamizda ham shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini samarali tashkil
qilish uchun zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijdan olib kirish, qolaversa
Respublikamizda ishlab chiqarishni yo‘lga quyish eng muhim masalalardan
hisoblanadi.
3.1-rasm. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni
rejalashtirishning maqsad va vazifalari yaxlitlashgan sxemasi
Yo‘l xolatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan xolda ta’mirlash ishlari turi
belgilanadi.
Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlarni tanlash bo‘yicha
yo‘l holatini baholash va diagnostika qilish natijalari asosida qabul qilinadi.
Ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning bosh maqsadi
ekspluatatsiya jarayonida yo‘lning optimal xizmat muddatini va iste’mol
xususiyatlarini ta’minlashdan iboratdir.
Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirishda ma’lum bir
sharoitda bir yoki bir qancha maqsad va vazifalarga erishish uchun aniq bir sxema
bo‘yicha tuzilgan harakat dasturiga amal qilish lozim. Ushbu vazifalarni yechish va
oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun yo‘lning jihozlari va elementlari
bo‘yicha, harakatni tashkil qilish va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha to‘liq kompleks
texnik va tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish zarur. Shahar yo‘llarni ta’mirlash va
saqlash bo‘yicha tasnifda ko‘zda tutilgan ishlar turlari va tarkibi bir-birini to‘ldiradi
va harakat talablariga muvofiq yo‘lning ekspluatatsion sifatlarini ta’minlashga
87
yo‘naltirilgan tadbirlar yagona tizimini ifodalaydi. Vaqt mobaynidagi turli xil
ta’mirlashlar turlari orasida o‘zaro aloqa va ma’lum bir ketma-ketlik mavjuddir
(3.2-rasm).
3.2-rasm. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashlar sxemasi
1-chang qatlami; 2-o‘yiq; 3-qoplama; 4-asos; 5-qo‘shimcha qatlam; 6-o‘yiq
ta’mirlash; 7-ustki yuza ishlov berish; 8-ko‘chaytiruvchi qatlam; 9-yangi yo‘l
to‘shamasi.
Shahar yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlar jarayonida yo‘llarni chang va loydan
tozalash bo‘yicha hamma ishlar bajariladi, barcha mayda deformatsiya va buzilishlar,
qoplama ustki yuzasidagi sodir bo‘ladigan sirpanchiqlar bartaraf qilinadi.
Qoplamani ta’mirlashda saqlash jarayonida bajariladigan ishlardan tashqari
qoplamani tishlashish sifatini va g‘adir-budurligini, ravonligini, yemiriluvchi
qatlamni tiklash bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashda bir
yoki bir necha qo‘shimcha qatlamlarni yotqizish yo‘li bilan to‘shamani ko‘chaytirish
amalga oshiriladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, qatnov qismini saqlash ishlari yo‘l
to‘shamasi mustaxkamligini va qoplama tishlashish sifatini, ravonligini
o‘zgartirmaydi, lekin ba’zi bir sirpanchiqliklarni tugatish, belgilarni o‘rnatish, belgi
chiziqlar hisobiga harakat xavfsizligini oshirishda sezilarli ta’sir qiladi, shu bilan
birga yoriqlarni bekitish va o‘yiqlarni bartaraf qilish hisobiga yo‘l to‘shamasi va
qoplamasi xizmat muddatiga sezilarli ta’sir qiladi.
Yo‘l qoplamasini ta’mirlash bo‘yicha ishlar ravonlikni va tishlashish sifatini
yaxshilanishiga, harakat tezligini va xavfsizligini, o‘tkazuvchanlik qobiliyatini va
yo‘l to‘shamasi xizmat muddatini oshishiga olib keladi.
Yo‘l to‘shamasini ta’mirlash va ko‘chaytirish bo‘yicha ishlar yo‘lning barcha
asosiy iste’mol xususiyatlarini oshiradi yoki qayta tiklaydi, shu bilan birga yo‘l
to‘shamasini xizmat muddatini va ruxsat etarli o‘qqa tushadigan yuklarni oshiradi.
Yo‘l xarakteristikasi va ko‘rsatgichlari qiymatlari, yo‘lni me’yoriy talablarga
mosligini hisobiy tezlikni ta’minlanganlik xususiy koeffitsientlari bo‘yicha belgilash
mumkin.
Har bir yo‘l uchastkani ish turini belgilashda shunday dalillarni hisobga olish
kerakki, ko‘p hollarda bir ish turi bir vaqtning o‘zida bir necha ko‘rsatgichlarni
yaxshilash mumkin.
88
Misol uchun ravonlikni yaxshilash maqsadida asfaltobetonga tekislovchi va
qo‘shimcha qatlam yotqizish bilan bir vaqtning o‘zida qoplamaning ilashuvchanlik
sifatini oshirishga erishib va shu uchastkada ilashuvchanlik sifatini oshirish uchun
boshqa ish turlarini belgilash shart emas.
Yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning eng ko‘p tarqalgan
usullaridan biri, bu yo‘lning har bir bo‘lagida ish turlarini va hajmini aniqlash uchun
tuziladigan no‘qsonlar qaydnomasiga asoslangan rejalashtirish uslubi hisoblanadi.
No‘qsonlar qaydnomasi davriy ko‘riklarda va yo‘llarni saqlash sifatini baholashda
tuziladi. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlariga ketadigan sarf-xarajatlar MQN 312008 «Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari
bo‘yicha mablag‘ sarfi me’yori va uni hisoblash qoidasi»ga asosan aniqlanadi.
Topshiriq:Talabalar ushbu seminar darsimizdan o‘rgangan ma’lumotlariga
tayanib nazorat savollariga javob beradilar
Nazorat savollari:
1. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlashning tasnifi.
2. Shahar yo‘llarini saqlash ishlarini tarkibini qanday?
3.Yo‘l qoplamasi va to‘shamasining xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri.
4.Ta’mirlash ishlarini turlarini belgilashni qanday ko‘rsatkichlar asosida
belgilanadi.
4-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINING
TA’MIRLANAYOTGAN BO‘LAKLARIDA HARAKAT XAVFSIZLIGINI
TA’MINLASH.
Ishdan maqsad: Shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan yoki
rekonstruksiya qilinayotgan bo‘laklarida harakat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ish
turlarini va bajarilish ketma-ketligini aniqlashni talabalarga o’rgatishdan iborat.
Nazariy qism
Shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya
qilinayotgan bo‘laklarida harakat xavfsizligini ta’minlash juda muhim vazifalardan
biri bo‘lib, agarda texnik boshqaruv vositalari me’yoriy talablar darajasida o‘z
vaqtida o‘rnatilmasa bir qator muommolarni keltirib chiqaradi.
Shuning uchun shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan yoki
rekonstruksiya qilishga ajratilgan uchastkalarida avvalombor mazkur yo‘l
uchastkalarida transport oqimi yo‘nalishini o‘zgartirish bo‘yicha “Yo‘l harakati
xavfsizligi boshqarmasi” bilan kelishilgan holda havfsizlikni ta’minlash bo‘yicha
“Transport oqimini harakatini tashkil etish sxemasi” ishlab chiqiladi.
Ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan yo‘l bo‘laklari harakat
tezliklariga bog‘liq holda “Transport oqimini harakatini tashkil etish sxemasi”
ma’lum masofada oldindan yo‘l harakati ishtirokchilariga yo‘lning holati bo‘yicha
ma’lumotlar berish uchun panolarda aks ettirilsa maqsadga muvofiqdir.
89
Yo‘l harakatini tashkil etishning texnik vositalari yo‘l harakati ishtirokchilarini
turli xil xavflar to‘g‘risida ogohlantirib, ularga to‘g‘ri yo‘nalish va harakat rejimini
tanlashda yordam beradi. Ta’mirlash ishlari olib borilayotgan maydonlarga
avtomobillarni kirib ketishini oldini olib, qurilish maydoniga begonalarni kirishi
chegaralaydi. Transport vositalarini yo‘lning qisqargan bo‘laklaridan harakatlanish
navbatini belgilab, qulayliklar yaratadi.
Texnik vositalar ichida eng muhimi ma’lumotlar beruvchi yo‘l belgilaridir. Yo‘l
belgilaridan eng asosiylari quyidagilar:
Harakat ishtirokchilarini yo‘lning xavfli joylarini yaqinlashayotganligi
to‘g‘risida ogohlantiruvchi (1.23. “Ta’mirlash ishlari”) belgisi;
haydovchilarga harakat yo‘nalishini o‘zgarishi bo‘yicha ma’lumotlar beruvchi
(3.1. “Kirish taqiqlangan”, 5.31 “Aylanib o‘tish tasviri”, 5.32.1., 5.32.2. “Chetlab
o‘tish yo‘nalishi”) va harakatlanish uchun yopiq hududni aylanib o‘tish tartibga
soluvchi (5.34.1, 5.34.2. “Boshqa qatnov qismiga qayta tizilishning boshlang‘ich
ko‘rsatkichi”) belgilari;
haydovchilarga yo‘ning torayish qismlari to‘g‘isida (1.18.1, 1.18.2, 1.18.3
“Yo‘lning torayishi”, 3.14. “Cheklangan kenglik”, yo‘lni tor qismlarida 2.6. “Ro‘para
harakatlanishining ustunligi”, 2.7. “Ro‘paradagi harakatlanishga nisbatan imtiyoz”)
belgilari;
4.1-rasm. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini jihozlanishi
harakat tezligini cheklash (3.24. “Yuqori tezlik cheklangan”, yoki 3.20 “Quvib
o‘tish taqiqlanadi”,) belgilari;
qurilish ishlari olib borilayotgan joyga yaqinlashayotganda avtomobilllarni
to‘xtashi va to‘xtab turishini taqiqlovchi (3.27. “To‘xtash taqiqlangan” yoki 3.28.
“To‘xtab turish taqiqlangan”) belgilari;
yo‘lning qisqargan joyidan o‘tgandan keyin barcha cheklovlarni bekor
qilinganligini bildiruvchi (3.31. “Barcha cheklovlarning oxiri”) belgisi.
Yo‘l belgilarini bitta asosda 3tadan ko‘p o‘rnatmaslik va ustunlar orasidagi
masofa avtomobil yo‘llarida 50 mdan, aholi yashash joylarida 25 m dan kam
bo‘lmaslik kerak.
90
4.2-rasm. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini jihozlanishi
Ushbu belgilarni o‘rnatishda yo‘ldagi harakat tezligiga bog‘liq holda hisobkitoblar asosida o‘rnatiladi.
Avtomobil yo‘llarida ta’mirlash va rekonstruksiya ishlari yakunlangandan
keyin vaqtinchalik yo‘l belgilarni o‘z vaqti olib tashlash kerak, aks holda bu belgilar
harakat ishtirokchilarini chalg‘itishi va xavfsizligiga katta xavf tug‘dirishi mumkin.
Topshiriq: Talabalar berilgan topshiriq bo‘yicha ta’mirlanayotgan yo‘l
bo‘lagida harakat xavfsizligini ta’minlash chizmasi chizish va me’yoriy talablar
asosida asoslash.
Talabalar amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida xulosa yozib
tugallaydi.
5-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI JORIY VA
MUKAMMAL TA’MIRLASH ISHLARINING TEXNOLOGIK XARITASINI
TUZISH, CHIZIQLI-KALENDAR GRAFIGINI QURISH.
Ishdan maqsad: shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy va mukammal ta’mirlash
ishlarining texnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish ishlarini
o’rganish.
Texnologik xaritani tuzishni tashkil etish
Asosiy yo‘l qurilish texnikasining ish unumdorligi aniqlanib, materillarga
bo‘lgan talab hisoblab chiqilgandan so‘ng, texnologik xaritani chizishga kirishiladi.
Yo‘l poyi ko‘ndalang kesimi va texnologik xaritani tuzishda ShNQ 2.05.02-07
talablariga rioya qilinadi.
Ish ko‘lami yetakchi mexanizm ish unumdorligiga asoslanib hisoblab chiqiladi.
Yo‘lni qurish yoki mukammal ta’mir uchun hisoblangan ish ko‘lami va unga
kerakli bo‘lgan mexanizmlar, materiallar miqdorini inobatga olgan holda texnologik
xarita tuziladi.
Tuzilgan xaritaning barcha bandlari aniq va ravon to‘ldirilishi talab etiladi.
Qurilishni tashkil etishning chiziqli kalendar grafigi
Chizikli kalendar grafigi qurilayotgan yo‘lning butun uzunligi bo‘yicha
chiziladi. Unda ish boshlanishi va tugallanish kunlari, bajariladigan barcha
91
jarayonlar, ishtirok etuvchi mashina mexanizmlar ko‘rsatiladi. Ordinata o‘qi bo‘yicha
kun, oy va yil joylashtiriladi, abssissa o‘qi bo‘yicha esa piket va kilometrlar
ko‘rsatiladi. Grafikning o‘ng tarafida ishchi kuchi va mashina mexanizmlarga
bo‘lgan talab epyurasi chiziladi.
XII
XI
X
IX
VIII
VII
VI
V
IV
III
II
I
ПК ва км лар
Шартли
белгилари
Тайёргарлик
ишлари
Тайёргарлик ишлари
Асосий ишлар
Асосий ишлар
Текислаш ва пардозлаш
ишлари
Текислаш ва
пардозлаш
ишлари
5.2-rasm. Qurilishni tashkil etishning chiziqli kalendar grafigi
Topshiriq:Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy va mukammal ta’mirlash
ishlarining texnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish haqidagi
bilimlari asosida xulosa yozadilar.
92
5.1-rasm.Texnologik xarita
93
6-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU:YO‘L QOPLAMASIGA USTKI YUZASIDAGI
NUQSONLARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIK JARAYONLARI
HISOBI.
Ishdan maqsad: Talabalarga ta’mirtalab shahar yo‘llari to‘shamalarini
kuchaytirish ishlarini va kuchaytirish qatlami qalinligini nazariy hisoblashni
o‘rgatishdan iborat.
Nazariy qism
Dala sinovlari natijasida aniqlangan yo‘l to‘shamasining haqiqiy elastiklik
moduli Eftalab etilgan harakat Yet.ye shartlaridan kam bo‘lganida, yo‘l to‘shamasini
kuchaytirish masalasi doim ko‘rib chiqiladi.
Qanday kuchaytirishni amalga oshirish to‘g‘risidagi masalaning yechimi
variantlarni texnik-iqtisodiy taqqoslash natijasida qabul qilinadi. Agar tekshirish
davrida Ef>Yetr bo‘lib, qoplama ravonligi qoniqarsiz bo‘lsa, yo‘l qoplamasi sirtining
ulanish xususiyatlarini ta’minlagan holda tekislovchi qatlamni yotqizish ishlari
bajariladi.
Ustki kuchaytiruvchi qatlam o‘z turiga ko‘ra mavjud qoplamadan past
bo‘lmasligi kerak. Masalan, mavjud asfaltbeton qoplamada ustki kuchaytiruvchi
qatlam ham asfaltbetondan bo‘lishi kerak.
U yoki bu konkret sharoitlarda iqtisodiy mulohazalar, xavfsizlik talablari va
harakat qulayligi asosida takomillashtirilgan yengillashtirilgan yoki o‘tish
qoplamalari o‘rniga undan ham takomillashgan qoplamalar tayinlanishi mumkin.
Yo‘l qoplamasi materiali uning zarur g‘adir-budirligini va yuqori haroratlarda
siljishlar, g‘uddalar hamda to‘lqinlarga chidamliligini ta’minlashi zarur.
Kuchaytiruvchi qatlamlarni tegishli ravishda shakllantirish va uning normal
ishlashi shartlari bo‘yicha kuchaytiruvchi qatlamlarning foydalanish jarayonidagi
qalinligi 6.1-jadvalda ko‘rsatilgan qiymatlardan kam bo‘lmasligi lozim.
Barcha holatlarda qatlam qalinligi ushbu qatlam tayyorlangan tosh
materialning yirik zarralari o‘lchamidan 1,5 baravar ko‘r bo‘lishi kerak.
Kuchaytiruvchi qatlamlar qalinligini hisoblar 6.1-rasmdagi nomogrammasidan
foydalangan holda belgilangan nisbat (Yef/YeTR) bo‘yicha olib boriladi.
Nomogrammadan foydalanishda oldin kuchaytiruvchi qatlamlarning elastiklik
moduli (Ye1) belgilanadi, keyin esa (Yef/Ye1) va (YeTR/Ye1) nisbati hisoblanadi.
Olingan (Yef/Ye1) nisbati ordinata o‘qiga olib qo‘yiladi, (YeTR/Ye1) nisbati bilan
tavsiflanadigan egik chiziq bilan kesishuv joyigacha gorizontal tortiladi. (X= h/D)
nisbati topiladigan abssissalar o‘qi bilan kesishuv nuqtasidan g‘ildirak izining hisobiy
94
diametridan (D) foydalangan holda (A-ilova, 6.1-jadval) izlanayotgan kuchaytiruvchi
qatlam qalinligi aniqlanadi.
h = XD
(6.1)
Agar hisob-kitoblar bo‘yicha bir qatlamli kuchaytirish zarur bo‘lsa va
kuchaytiruvchi qatlam qalinligi 6.1-jadvalda ko‘rsatilgan uning qiymatidan kam
bo‘lib, shu qiymatning yarmidan ko‘p bo‘lsa, kuchaytiruvchi qatlam qalinligini 6.1jadval bo‘yicha qabul qilish yoki yanada yupqaroq qatlamni yaratish imkonini
beruvchi materialni yotqizish variantini ko‘rib chiqish zarur. Masalan, organik
yopishqoq modda bilan ishlov berilgan shag‘al o‘rniga sovuq asfaltbeton
aralashmasini yotqizish kerak. Ikkala variant ham iqtisodiy va texnologik
mulohazalarni hisobga olgan holda taqqoslanishi lozim.
6.1-jadval
Kuchaytirish
qatlam qalinligi,
cm
Kuchaytirish qatlamini
materiali
Kuchaytirish
qatlam qalinligi,
cm
Yirikdonali
6-7
8
Maydadonali
3-5
Qattiq asosda sement bilan
ishlov berilgan chaqiqtosh va
shag‘alli materiallar
qumli
3-4
sovuq
3
Qurilmada va yo‘lda
aralashtirish usuli bilan
organik bog‘lovchilar bilan
ishlov berilgan chaqiqtosh
va shag‘alli materiallar
5
Kuchaytirish qatlamini
materiali
Asfaltobeton:
Shimdirish usuli bilan
organik bog‘lovchi bilan
ishlov berilgan chaqiqtosh
Yo‘lda aralashtirish usuli bilan
organik bog‘lovchi bilan ishlov
berilgan gruntlar
6
Organik bog‘lovchi bilan ishlov
berilmagan mineral materiallar:
8
- chaqiqtoshli qatlamda
8
- shag‘alli qatlamda
10
- qumli qatlamda
15
Izoh. Asfaltbeton qoplamalarning katta qalinlik qiymatlari IIItoifali yo‘llar
uchun berilgan, kichiklari esa - IIIIVtoifali yo‘llar uchun berilgan.
Ishni bajarish tartibi:
Har bir talabaga mavjud avtomobil yo‘lining mustahkamlik ko‘rsatkichi
beriladi. Talaba berilgan mustahkamlik ko‘rsatkichini talab etilgan mustahkamlikka
yetkazish uchun ko‘chaytiruvchi qatlam qalinligini hisoblaydilar.
Misol: Yo‘l toifasi, xarakat jadalligi va to‘shamaning talab qilinadigan elastiklik
moduli (MPa)ni hisobga olgan xolda yo‘l qoplamasini kuchaytirish xisob kitob ishlari
95
olib borildi. Yo‘l to‘shamasini kuchaytirish uchun BND 60/90 markali zich
asfaltobeton tanlandi.
6.2-rasm. Kuchaytiruvchi qatlamlar qalinligini aniqlash nomogrammasi.
96
Berilgan
Yo‘l toifasi-II
Yef=180 MPa
Yet.e=220 MPa
Ye1=3200 MPa
Shinaning hisobiy iz diametri, D=37 sm
Berilgan yo‘l bo‘lagida yo‘l to‘shamasi elastiklik moduli mustahkamligi 180
MPa berilgan bo‘lib, yo‘l to‘shamasi mustahkamligini oshirish uchun quyidagi
formulalar orqali topamiz.
𝐸𝑓
180
=
= 0,056
𝐸1 3200
𝐸𝑡.𝑒
220
=
= 0,068
𝐸1
3200
Asfaltbeton uchun ro‘xsat etilgan elastik egilishga bo‘linma natijasini
monagramma orqali h/D qiymatni aniqlaymiz (6.2-rasm).
h
= 0,08
D
Yo‘l to‘shamasini mustahkamligini oshirishga talab etilgan asfaltbeton
qalinligini aniqlaymiz.
h = D ∙ 37 = 0,08 ∙ 37 = 2,9 sm
Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda xulosa
yozib tugallaydi.
7-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU: ASFALTBETON QOPLAMALARINI EKSPLUATATSIYA
QILISH TEXNOLOGIK XARITASINI TUZISH.
Ishdan maqsad: Talabalarga asfaltbeton qoplamalarini ekspluatatsiya qilish
texnologik xaritasini tuzishni o‘rgatishdan iborat.
Nazariy qism
Yo‘l
qoplamalarining ulardan foydalanish davrida xizmat ko‘rsatish
muddatlari va mustahkamligini oshirish ularning nafaqat mustahkamligini, balki
dastlabki sifat ko‘rsatkichlarini qaytadan tiklash imkoniyatlarining mavjudligidadir.
Shuning uchun, qoplama sifatida keng ko‘lamda tarqalgan asfaltbeton qoplamalarni
regeneratsiya (yo‘qotilgan sifatini qaytadan tiklash) masalalariga alohida ahamiyat
berish zarur.
97
Hozirgi zamon talablariga tadbiqan regeneratsiya (qayta tiklash) deyilganda,
foydalanishda bo‘lgan yo‘l to‘shamasini qayta ishlash va ishlov berishning shunday
uslubi tushuniladiki, bunda takomillashgan ishlab chiqarish texnologik jarayonlar
bazasida eski materiallardan foydalangan holda qoplamaning texnik-foydalanish
ko‘rsatkichlarini oshirishning imkoniyatlari mavjud bo‘ladi.
Asfaltbetonni regeneratsiyalash (qayta tiklash) deyilganda, uni material va
qoplama sifatidagi qaytadan ishlanishini
farqlash kerak. Birinchi holatda
materialning fizik-mexanik ko‘rsatkichlari qaytadan tiklanadi yoki talab qilingan
darajaga yetkaziladi, ikkinchi holatda tamirlanayotgan asfaltbeton qoplamaning
yaxlitligi va tekisligi , mumkin qadar uning ilashish ko‘rsatkichlari qaytadan
tiklanadi.
Qoplamalarni ta’mirlashda ularni qizdirib tekislash uslubi (termoprofillash)
keng ravishda qo‘llanilmoqda.
Termoprofillash uslubining mohiyati ta’mirlanayotgan qoplamani infraqizil
nurlar bilan qizdirish, 2-5sm chuqurlikda o‘yib uyum holiga keltirish, uyulgan
qorishmani, agar zarur bo‘lsa yangi tayyorlangan qorishma qo‘shib aralashtirib,
bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishlarda yoyib qaytadan yotqizish va zichlashdan
iborat.
Termoprofillash ishlari to‘rt xil rejimda bajariladi:
yangi material qo‘shmasdan va eski asfaltbeton qorishma yaxlitligining mavjud
holatida oddiy termoprofillash (issiqlik ta’sir etib tekislash);
xuddi shu uslubda eski qorishma yaxlitligini ta’minlash bilan termoprofillash
(termotekislash);
eski qatlam ustidan aloxida yangi qatlam yotqizish bilan tekislash (yangi qatlam
yotqizish bilan termotekislash, qisqacha termik usulda yotqizish);
xuddi shu uslubda eski qorishmaga yangi material qo‘shib aralashtirish va
yaxlit bir qatlam sifatida yotqizish (aralashtirish orqali termoprofillash yoki
termoaralashtirish).
Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda xulosa yozib
tugallaydi.5-Amaliy mashg’ulotdan foydalangan holda texnologik xaritani chizish.
8-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI
EKSPLUATATSIYA QILISH ISHLARINI TASHKIL ETISH VA UNING
NAZORAT QILISH.
Ishdan maqsad: Talabalar amaldagi me’yoriy hujjatlarga asosan yo‘l
qurilishida texnik nazoratni tashkil etish va texnik nazoratchi xodimlarining
mas’uliyatini o‘rganish.
Nazariy qism
Avtomobil yo‘llarini qurish, qayta qurish va ta’mirlashda texnik nazorat
buyurtmachi-quruvchi tashkilot tomonidan tuzilgan texnik nazorat guruhlari
tomonidan amalga oshiriladi.
98
Texnik nazorat alohida tashkilot, shuningdek xo‘jalik korxonalarining texnik
apparati xizmati sifatida ham tashkil etilishi mumkin. U buyurtmachi-quruvchi
tashkilotning huquqlari va vazifalari: shartnomalar tuzish, qurilishni moliyalashtirish,
material, uskuna-jihozlar sotib olish va to‘lash, shuningdek kreditlar ajratish
vakolatlariga ega emas. Texnik nazorat jamlama smetada shu maqsad uchun
hisoblangan mablag‘, qurilish va qayta qurish ob’ektlarida buyurtmachi-quruvchi
tashkilotni saqlab turish uchun xarajatlar limitini 30 foizga kamaytirish hisobiga,
ta’mirlash ob’ektlarida esa tashkilotning asosiy faoliyati mablag‘lari hisobiga tashkil
etiladi.
Texnik nazorat yo‘l-xo‘jalik ob’ektlari qurilishi, qayta qurilishi va ta’mirlanishi
mobaynida uzluksiz olib boriladi.
Texnik nazoratning asosiy vazifalari: loyiha yechimlariga, qurilish
muddatlariga va me’yoriy hujjatlar talablariga amal qilinishini, shu jumladan
qurilish-montaj va ta’mirlash ob’ekti qiymatining loyiha-smetada belgilangan
qiymatlarga muvofiqligini nazorat qilib borishdan iborat.
Asosiy vazifalardan tashqari texnik nazorat xodimlari quyidagilarni
bajaradilar:
Loyiha-smeta hujjatlari bilan ta’minlashda:
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
________________________________________________________
Qurilish maydonini o‘zlashtirish borasida:
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
________________________________________________________
Qurilishi va ta’mirlanishi tugallangan ob’ektlarni foydalanishga
topshirishda:
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_______________________________________________________
Texnik nazorat xodimlariga asosiy vazifalariga
ko‘ra quyidagilar
yuklatiladi:
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
99
____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Topshiriq: Talaba ochiq qoldirilgan joylarni MShN 19-2004 ga asosan
to‘ldiradi va amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda topshiriq oxirida xulosa
yozib tugallaydi.
9-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:SHAHAR KO‘CHA VA YO‘LLARINI TEXNIK HOLATINI
BAHOLASH VA DIAGNOSTIKA QILISH.
Ishdan maqsad: Avtomobil yo‘llarining funksional ahamiyatini hisobga olgan
holda harakat komfortabelligini ta’minlash sharoiti bo‘yicha yo‘l qoplamasining
ravonligini baholash uslubini taxlil qilish.
Nazariy qism
Dunyo miqyosida avtomobil yo‘llarida yuqori darajadagi harakat
komfortabelligini ta’minlash, yangi texnologiyalarni qo‘llash orqali yo‘l qoplamasi
ravonligini
monitoring
qilish
hamda
qoplama
ravonligini
yo‘ldan
foydalanuvchilarning talablarini hisobga olgan holda baholash muhim ahamiyat kasb
etadi. «Yuqori darajadagi qoplama ravonligini ta’minlash, avtomobil yo‘llarini
loyihalash va qurish davrida qoplama ravonligini o‘lchashning yangi usullarini ishlab
chiqish, ravonlikning mavjud baholash uslubini takomillashtirish, yo‘llarning xizmat
qilish muddatini oshishi va transport xarajatlarini kamayishini ta’minlanishi ko‘rib
chiqilayotgan masalaning dolzarbligini yanada yuqori darajaga ko‘taradi»
Bu
borada rivojlangan xorijiy mamlakatlarida, jumladan, AQSh, Germaniya, Shvesiya,
Yaponiya va boshqa davlatlarda yo‘l qoplamasi ravonligini baholash uslublarini
takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Jahonda avtomobil yo‘llari qoplamalari ravonligini baholash uslubini
takomillashtirishga qaratilgan resurs-tejamkorlik va atrof-muhit muhofazasi hamda
yo‘l infratuzilmasi barqarorligi yo‘nalishlarida ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Ushbu yo‘nalishda jumladan, qoplama ravonligini o‘lchash va baholashda mavjud
sensorlar yordamida o‘lchangan ma’lumotlarni qayta ishlash orqali yo‘l qoplamasi
yuzasining bo‘ylama profilini hisoblash bo‘yicha maqsadli ilmiy izlanishlarni amalga
oshirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga avtomobil yo‘llarini
loyihalash, qurish va ekspluatatsiya qilishda qoplama ravonligini samarali nazorat
qilish orqali yo‘l qurilishida sifatni ta’minlovchi uslubni ishlab chiqish zarur
hisoblanmoqda.
Avtomobil yo‘llarida harakat komfortabelligini nazariy tahlil qilishda,
avtomobil vertikal harakatining chorak avtomobil uchun fizik modeliga asoslangan
avtomobil-o‘rindiq-odam fizik modeli ishlab chiqilgan (9.1-rasm).
100
m1, m2 m3 va m4 – chorak
avtomobil qismi uchun mos
ravishda
ressorlanmagan,
ressorlangan massalar, o‘rindiq
va odam tanasi massalari, [kg];
k1, k2, k3 va k4 – shina, ressor,
o‘rindiq
va
odam
tanasi
bikirliklari, [N/m];
s1, s2, s3 va s4 – shina,
amortizator, o‘rindiq, odam
tanasi
va
so‘ndiruvchanlik
koeffitsienti, [N*s/m];
z1 , z2 , z3 va z4 – g‘ildirak o‘qi,
kuzov, o‘rindiq va odam
tanasining vertikal ko‘chishi [m];
z0 – yo‘l profilining ordinatasi
[m].
9.1-rasm. “Avtomobil-o‘rindiq-odam” fizik modeli sxemasi
Ushbu modelning harakat tenglamasini umumlashgan ko‘rinishda quyidagicha
ifodalangan
M Z C Z K Z R
(9.1)
Bu yerda, M , C , K , R massa, so‘ndirgich, bikrlik va tashqi kuch matritsalari, Z
tezlanish, Z tezlik va Z ko‘chish vektorlari.
Sistemani uzatish funksiyasi quyidagi ifodalar orqali hisoblangan:
TF1
TF2
Z 2 F ( B DA) GE
Z1
B DA
Z1 ( s )
F ( B DA) GE
R
H ( F DA GE) E 2 ( B DA)
(9.2)
(9.3)
Bu yerda, ( A, B, C , D, E , F , H ) - kiritilgan matematik belgilashlar orqali mos
ravishda ressorlanmagan massa
Z (s)
Z1 ( s )
, ressorlangan massa 2
uchun uzatish
R
R
funksiyalari
Yuqorida
keltirilgan
tenglamalardan
foydalanib
sistemaning
MATLAB®/SIMULINK® modeli ishlab chiqilgan. Ushbu ishlab chiqilgan modelda
sonli natijalar muayyan avtomobil parametrlardagi qiymatlar uchun, avtomobil
o‘rindig‘i, kuzov va g‘ildiragi hamda odamning mexanik modelining vertikal
harakati, impuls uyg‘otish funksiyasi (signali) ta’sirida tizimning vertikal harakatini
tahlil etilgan. Quyida (1.2-rasm)da keltirilgan grafikdan avtomobil ressorlanmagan va
ressorlangan qismi, o‘rindiq hamda odam mexanik tizimining rezonansi kuzatilgan.
Bu rezonans qiymatlar 7.2 Gs, 10 Gs, 23.6 Gs va 75 Gs chastotani tashkil etdi.
101
Bu ishlab chiqilgan model avtomobil noravon
harakatlanganda uning vertikal tebranishlarini tahlil
komfortabelligini baholash imkoniyatini beradi.
qoplamali yo‘llarda
qilish va harakat
9.2-rasm. «Avtomobil-o‘rindiq-odam» modelining amplituda-chastota
xarakteristikasi
Qoplama ravonligini eksperimental tadqiq qilishda akselerometrlar yordamida
yozib olingan ma’lumotlarni, etalon avtomobilning chorak modeli sifatida qaralgan
Xalqaro ravonlik indeksi (International Roughness Index-IRI) bo‘yicha baholash
nazarda tutilgan. Bundan tashqari avtomobil shinasi juda oz miqdorda tebranishni
so‘ndiradi yoki umuman so‘ndirish ta’sir etmaydi deb qaralgan. Ushbu shartlardan
kelib chiqqan xolda sistemaning fizik modeli uchun passiv sistema bo‘lgan chorak
avtomobilning modeli quyidagicha tasvirlangan (9.3- rasm).
9.3-rasm. IRI ga muvofiq avtomobilning chorak modeli
9.3- rasmda ko‘rsatilgan avtomobilning chorak modelidan kelib chiqqan xolda,
ikki massaning ya’ni ressorlanmagan massa mu va ressorlangan massalar ms harakat
tenglamasi quyidagicha ifodalangan.
𝑚𝑠 𝑧̈𝑠 + 𝑐𝑠 (𝑧̇𝑠 − 𝑧̇𝑢 ) + 𝑘𝑠 (𝑧𝑠 − 𝑧𝑢 ) = 0
{
𝑚𝑢 𝑧̈𝑢 + 𝑐𝑠 (𝑧̇𝑢 − 𝑧̇𝑠 ) + 𝑘𝑠 (𝑧𝑢 − 𝑧𝑠 ) + 𝑘𝑢 𝑧𝑢 = 𝑘𝑢 𝑟
102
(1.4)
Bu yerda, 𝑧𝑠 –ressorlangan massaning ko‘chishi, 𝑧̇𝑠 – ressorlangan massaning
tezligi 𝑧̈𝑠 – ressorlangan massaning tezlanishi, 𝑧𝑢 –ressorlanmagan massaning
ko‘chishi, 𝑧̇𝑢 – ressorlanmagan massaning tezligi va 𝑧̈𝑢 – ressorlanmagan massaning
tezlanishi, 𝑐𝑠 – osmaning so‘ndirish koeffitsienti; 𝑘𝑠 – osmaning bikrlik koeffitsienti,
𝑘𝑢 –shinaning bikrlik koeffitsienti; 𝑚𝑠 – ressorlangan massa, 𝑚𝑢 – ressorlanmagan
massalar; r– x yo‘nalish bo‘yicha avtomobil tezligiga bog‘liq bo‘lgan yo‘l qoplamasi
yuzasining bo‘ylama profili. Simpson, Trapesiyasimon va Nyumark-beta sonli
integrallash usullari orqali ko‘chish qiymatlari hisoblab topildi. Yuqorida keltirilgan
(9.4) ifodaga asosan qoplama yuzasining bo‘ylama profili quyidagicha hisoblandi.
𝑟=
𝑚𝑢
𝑘𝑢
𝑧̈𝑢 +
𝑐𝑠
𝑘𝑢
(𝑧̇𝑢 − 𝑧̇𝑠 ) +
𝑘𝑠
𝑘𝑢
(9.5)
(𝑧𝑢 − 𝑧𝑠 ) + 𝑧𝑢
Shuni takidlash kerakki, (9.5) ifodada keltirilgan
𝑚𝑢
𝑘𝑢
,
𝑐𝑠
𝑘𝑢
,
𝑘𝑠
𝑘𝑢
o‘zgarmas
koeffitsientlar juda kichik qiymatlarni tashkil qildi. Shuning uchun IRI ni tahlil
qilishda foydalaniladigan yo‘l qoplamasi bo‘ylama profili, ressorlangan va
ressorlanmagan massalarning tezlanishi va tezligi qiymatlaridan faqatgina
ressorlanmagan massaning ko‘chishi qiymatlaridan sonli usulda hisoblashni inkor
etadi. Keyingi bosqichda, IRI qiymati yo‘l qoplamasi yuzasining bo‘ylama profili
ma’lumotlari asosida baholanadi.
Topshiriq: Yo‘l qoplamasi ravonligini xalqaro ravonlik indeksi (International
Roughness Index IRI)ni o‘rganish. Shahar yo`llari va ko`chalarini diagnostika
qilishda qoplama ravonligini baxolashni organish va xulosa yozish.
10-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:SHAHAR KO‘CHALARI VA YO‘LLARIDA, QISHGI
SIRPANCHIQLIKKA QARSHI KURASHISH
Ishdan maqsad: Avtomobil yo‘lini qishgi saqlash ishlari bo‘yicha ish turlarini va
bajarilish ketma-ketligini aniqlashni talabalarga urgatishdan iborat.
Nazariy qism.
Yo‘lni saqlash ishlaridan asosiy maqsad, yo‘lning qatnov qismini transportfoydalanish ko‘rsatkichlarini sifatlarini barqaror ushlab turishdan iborat bo‘lib,
bunda transport vositalarining ta’siri natijasida paydo bo‘ladigan nuqsonlar, muzlab
ko‘pchish, ortiqcha namlanish, tabiiy iqlim ta’siridan keladigan buzilishlarni
yo‘qotishdir. Bular muntazam ishlar sirasiga kirib, ular yo‘llarni ekspluatatsiya
qiladigan tashkilotlarning texnika vositalari, moddiy va mehnat resurslari bilan
bajariladi.
Avtomobil yo‘lidagi barcha elementlarni va sun’iy inshootlarni, yo‘lning qatnov
qismini, yo‘l poyini hamda yo‘l mintaqasida saqlash ishlarini tashkil qilish ishlari ikki
guruhga bo‘linadi.
Bahor, yoz va kuz davrida ishlar va qish davrida bajariladigan ishlarga bo‘linadi.
103
Chaqiqtosh taqsimlagich yordamida chaqiqtoshni taqsimlash.
Yetakchi mexanizmni tanlaymiz:
Mashina markasini tanlaymiz Chaqiqtosh taqsimlagich mashenasining ish unumdorligi quyidagi formula
orqali topiladi.
(10.1)
𝑷𝐶ℎ.𝑇. = 𝑉𝑟 ∗ (𝑏 − 𝑎) ∗ 𝐾𝑣
𝟐
∗ 𝐾𝑡
𝒎 /𝒔𝒐𝒂𝒕
b - Taqsimlash kengligi, m;
a - Qo‘shni tasmalarni qoplash kengligi, (0,05 m);
Vr - Ish tezligi;
KV= 0,75;
KT= 0,70;
Chaqiqtosh taqsimlagich mashinasining bir smenadagi ish unumdorligini
topamiz.
𝑠𝑚
(10.2)
𝑃𝐶ℎ.𝑇.
= 𝑃𝐶ℎ.𝑇.
2
∗8
𝑚
/𝑠𝑚𝑒𝑛𝑎
Smenalar sonini topamiz;
𝑆
𝑛 = 𝑠𝑚
𝑠𝑚𝑒𝑛𝑎
𝑃𝐶ℎ𝑖𝑝.
(10.3)
Ish ko‘lami uzunligini topamiz
𝐿
𝑙=
𝑚𝑒𝑡𝑟
𝑛
(10.4)
Chaqiqtosh taqsimlagich mashinasining FIK va ish vaqtini aniqlaymiz .
𝑛
𝐹=
(10.3)
𝑛𝑦𝑎𝑥
(10.4)
𝑡 =8∗𝐹
𝑠𝑜𝑎𝑡
Topshiriq: Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda turli yo‘l
bo‘laklarini bo‘ylama va ko‘ndalang kesimlari qishgi saqlash ishlar grafigini ishlab
chiqishadi, xulosa yozib tugallaydi. Talaba qish sirpanchiqlikni bartaraf etish uchun
materiallar va mashina-mexanizmalar hisobini o‘rganadi.
104
11-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:SHAHAR KO‘CHALARI VA YO‘LLARINING EKSPLUATATSION
HOLATIGA TABIIY-IQLIM OMILLARINING TA’SIRINI BAHOLASH
Ishdan maqsad: Talabalar berilgan topshiriqga asosan shahar ko‘chalari va
yo‘llarining ekspluatatsion holatlariga tabiiy iqlim omillarining ta’sirini o‘lchaydilar
va baxolaydilar.
Nazariy qism
Shahar ko‘chalari va yo‘llarining ekspluatatsion holatiga havo iqlim omillari katta
ahamiyatga egadir. Iqlim va ob-havo tabiat faktorlarining asosiy qismi bo‘lib,
yo‘lning transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlariga, avtomobillarning harakat rejimi
va harakat xavfsizligiga hamda ularning ishlash qobiliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Havo-iqlim sharoiti ta’siridan qatnov qismi samarali kengligining, ko‘rinish
masofasining va tishlashish koeffitsientining kamayishi kuzatiladi. Ma’lumki, mavjud
foydalanuvdagi yo‘llarda quruq, toza, tekis va mustaxkam qoplamada tishlashish
koeffitsienti 0,45 dan yuqorini, oraliq muhit, ya’ni qoplama nam bo‘lsa 0,35-0,45 ni,
qoplama ustki yuzasida qor yoki suv qatlami bo‘lsa 0,2-0,35 ni, yupqa muz qatlami
bo‘lsa 0,1 ni tashkil qilishi aniqlangan.
Turli xil havo-iqlim sharoitlari va qoplama ustki yuzasi holatlaridagi
maksimal harakat tezliklari va ularning pasayish koeffitsentlari 11.1-jadvalda
keltirilgan.
11.1-jadval
Yo’l sharoiti
2-tasmali yo‘lda,
km/soat
Tezlik pasayishi
koeffitsienti
4-tasmali yo‘lda,
km/soat
Tezlik pasayishi
koeffitsienti
Havo-iqlim sharoiti
mikro
changyomg‘ir
qor
+ 20S +27S
yaxmalak
to‘zon
1
2
3
4
5
6
yaxmalak tuman
7
8
67
65
63,5
58
55
43
37
32
1,0
0,97
0,94
0,86
0,82
0,64
0,55
0,47
87
79
82
77
73
61
56,5
47,5
1,0
0,90
0,94
0,88
0,83
0,70
0,64
0,54
Shahar ko‘chalari va yo‘llari turli xil ta’sirlar va tabiiy omillar ostida ishlaydi. Bu
ta’sir etuvchilar ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi.
1. Yo‘l poyi va to‘shamasini mustahkamlik va xizmat muddatiga ta’siri;
2.Yo‘lning qoplama yuzasida bo‘ladigan o‘zgarishlari, g‘ildirak bilan
qoplamani ilashish xususiyatlarini pasayishiga olib keladi.
To‘shama konstruksiyalariga ta’sir etuvchi asosiy namliklar:
-Atmosfera suvlari, qoplama yoriqlari, yo‘l yoqasiga singadigan, qatnov qismi
va yo‘l yoqasi birlashadigan yerlarida;
-qoplama usti, kyuvetlarda turib qoladigan suvlar;
-yer osti suvlari, ayniqsa yer yuzasiga yaqin suvlar;
105
-bug‘ shaklidagi, issiq qatlamlardan sovuq qatlamlarga o‘tib yuruvchi suvlar.
Yo‘l poyining mustahkamligi va turg‘unligi, asosan undagi suv issiqlik
rejimiga bog‘liq. Suv issiqlik holati deb, yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va
namlikni davriy o‘zgarishlariga aytiladi.
Suv issiqlik rejimi yo‘l iqlim zonalari xususiyatlariga qarab farqlanibgina
qolmay avtomobil yo‘llarining joylashuvi, ya’ni yo‘l poyi konstruksiyalari ko‘tarma
yoki o‘ymadan o‘tishga atmosfera yog‘inlariga, muzlash chuqurligiga va boshqa
faktorlarga bog‘liq, agar bu ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi chegaradan o‘tsa, yo‘l poyi
o‘z mustahkamligini
va turg‘unligini yo‘qotadi, u holda keskin havo
temperaturaning o‘zgarishi va namlikni ortishi sun’iy inshootlarni qurish zarurligini
ko‘rsatadi.
Atmosfera yog‘inlari yomg‘ir va qor ko‘rinishida bo‘lib, suv o‘tkazmaydigan
qoplamadan yo‘l yoqasiga oqib, so‘ng yon qiyalik yon ariqlarga tushadi. Agar
yomg‘ir jadal yog‘sa yo‘l yoqasi va yon qiyaliklarni yuvib, yon ariqlardan toshib
oqadi va yo‘l poyiga shimiladi, yo‘l poyini va to‘shamasini namligini oshiradi.
Bo‘ylama qiyaligi bo‘lgan yo‘llarda oqimni ta’siri kuchayishi evaziga yo‘l
to‘shamasining cheti va yo‘l yoqasining yuvilishi, ulardan suv oqib o‘tgan joylarda
ko‘tarmani yuvilishi ro‘y beradi.
Quyosh ta’sirida gruntga shimilgan suvlar yuqoriga qarab harakatlanadi, bu esa
o‘z navbatida yo‘l poyini ko‘tarilishiga, to‘shamani buzilishiga sabab bo‘ladi.
Yo‘l poyi va to‘shamasini yuzasi mustahkamlanadi va suv qochiruvchi ariqlar
quriladi. O‘ymalarda suv atrof joylardan oqib keladi, bu yo‘l yoqasini yuvib, surilish
hosil qilishi mumkin.
Qish vaqtida grunt g‘ovagini to‘ldiruvchi suv muzlaganida hajmi oshadi va
yo‘l poyini shishiradi, bu holat yo‘l poyida muzlashdan ko‘pchish, erigandan so‘ng
buzilishlarni yuzaga keltiradi.
Yo‘l poyi gruntini muzlashdan ko‘pchishi yoki hajmini ruxsat berilgandan
oshishi yo‘l to‘shamasini buzilishiga olib keladi.
Yo‘l poyini yuqori qismi gruntini namlanishi suv o‘tkazmaydigan yo‘l
to‘shamasini pastki yuzasida kondensatsiyadanadigan bug‘ holatdagi suv bilan
namlanishlarni yuzaga keltiradi. Muzlash darajasi chuqur bo‘lgan joylarda yo‘l
to‘shamasining ko‘tarilib qolishiga olib keladi.
Avtomobillar harakat sharoitini baholash taklif etilgan baholash mezonlari asosida
amalga oshiriladi. Taklif etilgan baholash mezonlarining hamma shartlarini
qoniqtiradigan ko‘rsatkich avtomobillar harakat tezligi hisoblanadi. Avtomobillar
harakat tezligi, avtomobillarning manzilga etib borish integral imkoniyati, yo‘lning
xavfsizlik koeffisienti va yoqilg‘i sarfi ko‘rsatkichlarini aniqlashda umumiy
qo‘llaniladigan ko‘rsatkich hisoblanadi.
Avtomobillar harakat tezligi orqali harakat sharoitini baholashda hisobiy tezlikning
ta’minlanganlik koeffisienti ko‘rsatkichidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Hisobiy tezlikning ta’minlanganlik koeffisienti yil davrlarida transport oqimi, havoiqlim va yo‘l sharoitlaridan kelib chiqib, oqim haqiqiy maksimal tezligining etalon
sharoitdagi hisobiy harakat tezligiga nisbati orqali aniqlanadi:
Kh.t.t=Vhaq.max/Vhis
(11.1)
106
bunda Vhaq.max – transport oqimining haqiqiy maksimal tezligi, km/soat;
Vhis – etalon yo‘l sharoitidagi hisobiy tezlik, bu Vhis=120 km/soat qabul qilingan.
Avtomobil yo‘llaridan foydalanishda yilning har qaysi mavsumida havo-iqlim
sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga ta’sirini aniqlashda Pmav ko‘rsatkichi
kiritilgan. Pmav har qaysi davr uchun quyidagi formula asosida topiladi:
Pmav=((1-Kmavh.t.t)Tmav Kn )/365
(11.2)
bunda Kmavh.t.t – yo‘lda hisobiy tezlikning ta’minlanganligi mavsumiy koeffisienti;
Tmav - yil mavsumining davomiyligi, sutka; Kn- yil davrlarida harakat jadalligining
notekislik koeffisienti.
Hisobiy tezlikning ta’minlanganligi koeffisienti mavsumiy qiymatlari quyidagi
ifodadan aniqlanadi:
K
мав
х .т.т
1 n
Pi ( x1 , x2 , x3 ...xn )(t1i t 2i ) K хис.тезi
n i 1
(11.3)
bunda n-u yoki bu davr davomiyligi, soat; Ri-noqulay meteorologik hodisalarning
i
yuzaga kelish ehtimoli va ularning yig‘indisi; t1 - noqulay meteorologik
i
hodisalarning ta’siri davomiyligi va ularning yig‘indisi, soat; t1 - ta’sirdan keyingi
davomiyligi, soat; К хис.тезi - har qaysi hodisa uchun hisobiy tezlikning
ta’minlanganlik koeffisienti.
Avtomobillar harakat tezligiga transport oqimi holatining ta’sirini baholashda
tadqiqotlar natijasida aniqlangan oqim maksimal tezligini aniqlash formulasidan
foydalaniladi.
Avtomobillar harakat sharoitini baholashda hudud-havo iqlim sharoitining ta’sirini
hisobga olish uchun yillik texnik tezlik formulasidan foydalanildi:
V (V n i ) / ni
(11.4)
bunda V - meteorologik hodisalariga bog‘liq bo‘lgan, ya’ni yomg‘irda, tumanda,
qorda, yaxmalakda, mikroyaxmalakda, chang-to‘zonda kuzatilgan oqim maksimal
tezliklari, km/soat; ni- ushbu hodisalarning kuzatilish kunlari.
Ishni bajarish tartibi:
Talabalar ishni bajarish jarayonida o‘zlari uchun o‘qituvchi ko‘rsatmasiga asosan
shahar ko‘chalaridan uchastka tanlashadi va shu uchastkalar bo‘yicha yuqorida
keltirilgan topshiriqlar asosida ish olib boradilar va natijalarni jadval ko‘rinishida
yozib boradilar.
Topshiriq: O’qituvchi ko’rsatmasiga binoan tanlangan yo‘l uchastkasi, toifasi,
uzunligi, nomi, eni, palasalar soni, harakat jadalligi va tarkibi, xulosa va izoh jadval
ko‘rinishida ma’lumoti keltiriladi. Belgilangan ishlardan birortasi bajarilmasa
sababi keltirib o‘tiladi. Avtomobillar harakat sharoitiga tabiiy-iqlim omillarining
ta’sirini xisobga olingan natijalar bo‘yicha uumiy xulosa yozish.
107
12-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:HARAKAT MIQDORINI HISOBGA OLISH
Ishning maqsadi.
Real ko‘cha va yo‘l sharoitlarida transport
vositalarining harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv
usulidan foydalanib aniqlash.
Topshiriq.
Bir soat vaqt oralig‘ida harakat miqdorini va tarkibini
kuzatuv uslubidan foydalanib aniqlash va statistik
usuli yordamida tahlil qilish.
Ishlatiladigan asbobtayyorlangan uskunalar.
Qo‘l soati, sekundomer va maxsus jadval.
Harakat miqdori - yo‘lning biron-bir ko‘ndalang kesimidan vaqt birligi ichida o‘tgan
transport vositalarining soni (avt/sut yoki avt/soat) - bu ko‘rsatkich kuzatish va
avtomatik usullar bilan o‘lchanishi mumkin.
Ishni bajarish tartibi
Ushbu ishda talabalar transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini
ko‘z bilan ko‘rib kuzatish (vizual) usuli foydalanib aniqlashadi. Ko‘z bilan ko‘rib
harakat miqdorini hisoblash usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
Buning uchun talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, biror-bir yo‘lning bo‘lagida
kuzatuv olib borish orqali o‘tayotgan transport vositalarining sonini va turini
aniqlaydilar va ma’lumotlarni 5.1-jadvalga qayd qiladilar.
O‘tayotgan transport vositalarining harakat miqdorini ishchi jadvalga 1, 2, 3,
4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlar yozish yo‘li bilan qayd qilinadi. Qayd qilishning bu turi
amalda bajarishga oson, shuningdek, keyingi hisob uchun ixcham va qulaydir.
Yo‘l va ko‘chaning nomi__________
Hisobga olish kuni_________20____y.
Haftaning kuni________________Harakatning yo‘nalishi_______________
Hisob vaqti: boshlandi__________ Tugatildi__________________________
Hisobchining F.I.Sh._______________________________________________
Yuk avtomobillari
yuk ko‘tarish
bo‘yicha
800-805
805-810
810-815
815-820
820-825
108
Jami
Yengil
avtomobillar
Velomototransport
Hisob vaqti
soati
Avtobus
12.1-jadval
825-830
830-835
835-840
840-845
845-850
850-855
855-900
Vaqtning 15
daqiqalik
intervallari
Ekstri-mumlar
2t
Jami
Variantlar
Yuk avtomobillari
yuk ko‘tarish bo‘yicha
8t dan
2-5t 5-8t
yuqori
Velomototransport
Yengil
avtomobillar
Avtobuslar
Harakat miqdorini aniqlash uchun uzluksiz tekshirishda bir soatlik vaqtni har 5
daqiqa interval oralig‘ida 12 ta intervalga bo‘lib 1-jadvalga yozib boriladi. Olingan
ma’lumotlarni qayta ishlab, transport vositalari harakat miqdorining 15 daqiqa
oralig‘idagi qiymatlari, bir soatlik tanlab olingan harakat miqdorini hisoblash uchun
6.2-jadval ko‘rinishida yoziladi.
12.2-jadval
1
2
3
4
max
min
R=
N=
Δ=
Bir soatlik harakat miqdorining tanlab olingan qiymatlarining statistik xususiyatlari
quyidagi tartibda hisoblanadi:
1. Variatsion ko‘lamni aniqlash:
i
R N i соат (max) N соат
(min), авт / soat
(12.1)
bu yerda:
N i (max), N i (min) -bir soatlik harakat miqdorining eng katta va eng kichik qiymatlari,
ular vaqt oralig‘idagi tanlab olingan variant;
i - 15 daqiqalik vaqt oralig‘i.
2. Bir soatlik harakat miqdorining vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymatini topish:
N
N
n
соат
, аvt / soat
(12.2)
bu yerda: n-variantlar soni.
Bir soat ichidagi harakat miqdorining uzluksiz kuzatish vaqti 15 daqiqani tashkil
etganda n ning qiymati 4 ga teng bo‘ladi.
3. Hisoblarning xatoligini aniqlash:
109
N соат N соат
N соат
(12.3)
Topshiriq: Talaba tahlillar natijasida harakat jadalligi bo‘yicha xulosa yozishadi.
13-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:AVTOMOBIL YO‘LINING TRANSPORT-EKSPLUATATSION
SIFATLARINI OSHIRISH BO‘YICHA CHORA-TADBIRLAR ISHLAB
CHIQISH
Ishdan maqsad: Avtomobil yo‘lining transport-ekspluatasion sifatlarini
oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishni o‘rganish.
Nazariy qism:
Avtomobil yo‘llarining transport-eksplutasiya holatini baholash yo‘l
korxonalarining loyihalash yoki ilmiy-tadqiqot tashkilotlarning buyurtmasi asosida
amalga oshiriladi va bunda yo‘l korxonalarining injener- texnik xodimlari va bo‘lim
boshliqlari tashkil etadi.
Transport-ekspluatasiya holatini baholash yo‘l korxonasi tasarrufidagi butun
tarmoq bo‘yicha amalga oshiriladi.
Avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatasiya holatini loyihalash yoki ilmiy
tadqiqot institutining ko‘chma yo‘l laboratoriyasi yordamida bajariladi.
Ko‘rilayotgan
transport–ekspluatasiya
ko‘rsatkichlari
ya’ni
yo‘l
to‘shamasining ravonligi va mustahkamligi, avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan
ilashish koeffisienti va qatnov qismida izlar hosil bo‘lishi transport vositalarining
tezligiga va xavfsiz harakatlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omillar hisoblanadi.
Shuning uchun ravonlik va mustahkamlikni, izlar hosil bo‘lishini baholash
paytida yo‘lning ko‘rib chiqilayotgan uchastkalarida avtomobillarning tezligini ham
aniqlash kerak.
Avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatasiya holatini ko‘rsatuvchi har bir
parametr (yo‘l to‘shamasining ravonligi va mustahkamligi avtomobil g‘ildiragining
qoplama bilan ilashish koeffisienti, qatnov qismida izlar hosil bo‘lishi (ko‘ndalang
ravonlik), avtomobillarning tezligi) maxsus guruhlar tomonidan o‘lchanadi. Har bir
guruh alohida-alohida holda parametrlarni aniqlaydi.
Olingan laboratoriya va kuzatuvlar natijalari tahlil qilinib avtomobil
yo‘lining trasport-ekspluatasiyaon holatini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi. Bunda avtomobil yo‘lining holatini me’yoriy talab darajada bo‘lishi uchun
ish turi belgilab olinadi. Avtomobil yo‘llarida saqlash, joriy ta’mirlash va mukammal
ta’mirlash ishlari ichidan belgilangan ish turi va texnologik jarayonlar bajariladi.
Topshiriq: Talaba berilgan topshiriqga asosan yo‘lining transportekspluatasion sifatlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqib xulosa
yozishadi.
110
14-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:YIL MAVSUMLARI DAVOMIYLIGINI ANIQLASH VA YO‘L
USTKI YUZASINING HISOBIY HOLATLARINI BAHOLASH
Ishdan maqsad:
Yil mavsumlari davomiyligini aniqlash va yo‘l
ustki
yuzasining hisobiy holatlarini baholashni o‘rganish.
Nazariy qism:
Havo-iqlim sharoitini tadqiq qilishda uning ta’sir davomiyligini aniqlash
muhim ahamiyatga ega, chunki havo-iqlim sharoitining ba’zi bir ko‘rsatkichlari
ta’siri hodisa kuzatilgandan keyin ham davom etadi. Masalan, yog‘ingarchiliklar
ta’siri qoplama quriguncha davom etadi, ya’ni qordan keyin uning erish vaqti,
yomg‘irdan so‘ng qoplamaning qurish davomiyligi va h. Tadqiqotlarda yomg‘irdan
keyin 5 soatgacha uning ta’siri davom etishi aniqlangan.
Tj = tj1 + tj2
(14.1)
Bunda tj1 – hodisani kuzatilishi davomiyligi, soat;
tj2 – hodisadan keyingi ta’sir davomiyligi, soat.
Yomg‘irdan keyingi ta’sir davomiyligi havo haroratiga va harakat jadalligiga
bog‘liq bo‘lib, bu 14.1-rasmdagi grafikda aks ettirilgan.
1-harakat jadalligi N=100 avt/soat bo‘lganda; 2- N=450-550 avt/soat
bo‘lganda; 3-N=900-1000 avt/soat bo‘lganda.
14.1-rasm. Har xil havo harorati va harakat jadalligida yomg‘irdan keyingi
ta’sir davomiyligi
O‘zbekiston sharoitida olib borilgan tadqiqotlarda asfaltbeton qoplama
haroratining havo haroratiga bog‘liqligi qonuniyati aniqlangan va yilning issiq
davrlarida qoplama ustki yuzasidagi harorat havo haroratiga nisbatan 4-35 S gacha
yuqori bo‘lishi kuzatilgan.
Avtomobil yo‘llaridan foydalanish jarayonida yo‘llar butun uzunligi bo‘yicha
notekis buziladi va emiriladi. A’lo va yaxshi bo‘laklar ko‘pchilik hollarda buzilgan,
qoniqarsiz, deformasiyalangan yo‘l bo‘laklariga aralashib ketadi. Buning sababi
111
«Mikroiqlim» sharoiti hisoblanadi. Mikroiqlim kichik hududda, yo‘lning qisqa
bo‘lagida yuzaga keladi.
14.2-rasm. Qoplama harorati o‘zgarishining havo haroratiga bog‘liqligi
Harakat sharoiti qishki va bahorgi-kuzgi davrlarda noqulay, yozgi davrda
etalon sharoitiga yaqin degan xulosa O‘zbekiston sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. Chunki
O‘zbekistonda yilning har qaysi davrida o‘ziga xos noqulay va etalonga yaqin harakat
sharoitlari yuzaga keladi.
Havo harorati +20 S bo‘lganda «avtomobil-transport oqimi-yo‘l sharoitihavo-iqlim sharoiti» tizimi ko‘rsatkichlari eng qulay ishchi holatda bo‘ladi va
tizimining ishlashida katta ishonchlilik ta’minlanadi. Shuning uchun tadqiqotlarda
+20 S havo harorati etalon sharoitga qabul qilingan.
Havo haroratining oshishi haydovchining ishchi o‘rnidagi mikroiqlim
o‘zgarishiga va haydovchining ishlash qobiliyati pasayishiga, xatoliklar soni
oshishiga olib keladi. Havo harorati +16+23 S bo‘lganda, haydovchi reaksiya vaqti
971 ms ni, +27 S bo‘lganda esa 1281 ms ni tashkil qilgan, ya’ni reaksiya vaqti 32 %
ga oshgan. Havo harorati +16+23 S bo‘lganda, 100 kun ichida 88 ta YTH, havo
harorati +27 S dan yuqori bo‘lganda 238 ta YTH yuz berganligi kuzatilgan.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, harakat sharoitini ta’minlashda eng qulay havo
harorati +16+23 S oralig‘ini tashkil qiladi. Respublika bo‘yicha eng qulay havo
harorati yuzaga keladigan mavsumiy davrlar va ularning davomiyligi tadqiqotlar
natijasida aniqlangan (14.1-jadval).
O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha eng qulay havo harorati yuzaga keladigan
mavsumiy davrlar va ularning davomiyligi
14.1-jadval
Meteo
shaxob
chalar
Qoraqalpoq
Muynaq
Eng qulay havo
Eng qulay
Eng qulay havo
Bahorgi
harorati,
Kuzgi
havo
harorati, bahorda davrdagi eng
kuzda
davrdagi eng harorati
qo‘lay havo
qulay havo
ning
harorati
16 S
23 S davomiyligi, 23 S
16 S harorati davo- umumiy
miyligi, kun
davokun
miyligi, kun
02.05
04.06
32
28.08
24.09
27
59
26.04
26.05
30
02.09
28.09
26
56
112
Nukus
Chimbay
Andijan
Buxoro
Jongeldi
Qorakul
G‘allorol
Jizzax
Do‘stlik
G‘uzor
Qarshi
Mubarak
Shahrisabz
Mashiquduq
Navoiy
Nurota
Oqbaytal
Namangan
Pop
Payshanba
Qushrabot
Samarqand
Denov
Termez
Sherabod
Sirdaryo
Yangier
Olmaliq
Bekabod
Toshkent
Quqon
Farg‘ona
Urgench
Xiva
21.04
22.04
15.04
11.04
11.04
09.04
01.05
17.04
15.04
07.04
08.04
10.04
13.04
15.04
13.04
21.04
24.04
13.04
12.04
17.04
28.04
22.04
07.04
02.04
29.03
17.04
14.04
15.04
13.04
17.04
13.04
15.04
18.04
17.04
23.05
26.05
25.05
15.05
09.05
13.05
09.06
26.05
26.05
15.05
14.05
13.05
24.05
15.05
22.05
28.05
24.05
01.06
22.05
29.05
08.06
04.06
20.05
20.05
04.05
24.05
20.05
26.05
25.05
30.05
21.05
28.05
22.05
20.05
32
34
40
34
28
34
40
39
41
38
36
33
41
30
39
37
30
49
40
42
41
43
43
48
36
37
36
41
42
43
38
43
34
33
04.09
01.09
02.09
10.09
21.09
13.09
26.08
07.09
07.09
20.09
15.09
07.09
11.09
17.09
09.09
03.09
07.09
07.09
09.09
04.09
01.09
31.08
19.09
19.09
28.09
02.09
11.09
07.09
02.09
05.09
13.09
07.09
01.09
04.09
01.10
29.10
07.10
11.10
15.10
13.10
29.09
11.10
09.09
22.10
15.10
15.10
13.10
10.10
10.10
04.10
03.10
11.10
11.10
09.10
02.10
07.10
24.10
24.10
01.11
04.10
12.10
13.10
09.10
09.10
12.10
10.10
30.09
04.10
27
28
35
31
24
30
34
34
32
32
30
38
31
23
31
31
26
34
32
35
31
37
35
35
34
32
31
36
37
34
29
33
30
31
59
62
75
65
52
64
74
73
73
70
66
71
72
53
70
68
56
83
72
77
72
80
78
83
70
69
67
77
79
77
67
76
64
64
Havo harorati +27 S dan oshib borishi bilan harakat sharoitining qulayligi
kamayib boradi va haydovchi uchun noqulay ishchi muhit yuzaga keladi. Havo
haroratining 0 S dan pasayishi qoplama ustki yuzasi nam bo‘lganda yaxmalak va
mikroyaxmalak hosil bo‘lishiga, qoplamaning g‘ildirak bilan tishlashish koeffisienti
kamayishiga va natijada noqulay harakat sharoiti yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
Havoning nisbiy namligi 85 % dan oshganda qoplama ustki yuzasida suv qatlamining
yuzaga kelishi va namlanish kuzatiladi. Agar bu sharoitda havo yoki qoplama
harorati manfiy bo‘lsa, u holda qoplama ustki yuzasida mikroyaxmalak yuzaga
keladi. Havo nisbiy namligi 95 % dan oshganda, musbat haroratda havo suvga
to‘yinib, tuman kuzatilsa, havoning nisbiy namligi 30 % dan kamayganda quruq havo
yuzaga kelib, mustahkamlanmagan yo‘l chetining changlanishi, agarda shamol tezligi
113
3,5 m/s dan oshsa yo‘lda chang-to‘zon ko‘tarilishi sodir bo‘ladi. Tuman va changto‘zonda ko‘rinish masofasi cheklanadi.
Yog‘ingarchiliklar ko‘p kuzatiladigan bahor va kuz davrlarida qoplama ustki
yuzasidagi suv qatlamining qalinligi 2-3 mm dan oshganda, gidrodinamik bosim
hisobiga g‘ildirakning sirpanishi (akvaplanirovanie) sodir bo‘lish ehtimoli yuzaga
keladi. Shuning uchun qoplama ustidagi suv qatlami kritik (hkr) qalinligini aniqlash
katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu quyidagi formuladan aniqlandi:
hкр 0,72 1
0,235Рв 36 2
( )
Р
V
(14.2)
Bunda
- g‘adir-budurlik o‘rtacha o‘lchami, mm;
Rv-g‘ildirakdagi havo bosimi, mPa;
R-suyuqlik zichligi, suv uchun – 1,02 *10-6kg s2/sm4;
V- avtomobil tezligi, km/soat.
Qoplama ustidagi suv qatlami kritik qalinligi yomg‘ir miqdoriga va yomg‘ir
yog‘ish jadalligiga bog‘liqdir. O‘zbekiston sharoitida qoplama ustidagi suv
qatlamining kritik qalinligi 3,5 mm ni tashkil qilishi va bu soatlik yomg‘ir yog‘ish
jadalligi 0,35 mm/min bo‘lganda hamda bir oylik yomg‘ir miqdori 85 mm dan
oshganda kuzatilishi aniqlandi .
Qoplama ustki yuzasida suv qatlami bo‘lganda g‘ildirashga qarshilik
koeffisienti har bir mm suv qatlamiga 5 % oshadi va buni quyidagi formula
isbotlaydi:
f f 0 (1 khв )
(14.3)
Bunda f0 – quruq qoplamadagi g‘ildirashga qarshilik koeffisienti; hvqoplamadagi suv va loy qatlami qalinligi, mm. k = 0,05 mm-1 – qoplama ustki yuzasi
holatini hisobga oluvchi koeffisient.
180
Йил даврлари давомийлиги, кун
150
120
90
60
30
0
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
25
27
Метеошохобчалар
Қишки давр давомийлиги
Ёзги давр давомийлиги
Баҳорги давр давомийлиги
Кузги давр давомийлиги
29
31
33
35
14.3-rasm. Respublika bo‘yicha yil mavsumiy davrlari davomiyligi
114
Yig‘ilgan ko‘p yillik havo-iqlim ma’lumotlarini statistik qayta ishlash natijalari shuni
ko‘rsatdiki, respublikada issiq va sovuq davrlarning boshlanishi, davomiyligi va
tugallanishi hududlarda bir-biridan keskin farqlanadi (14.3-rasm, 14.2-jadval).
O‘rtacha havo haroratining +5 S dan va +20 S dan o‘tish kunlari va yil
mavsumiy davrlari davomiyligi jadvali
Meteoshaxob
chalar
Qoraqalpoq
Muynaq
Nukus
Chimbay
Andijon
Buxoro
Jongeldi
Qorakul
G‘allorol
Jizzax
Do‘stlik
G‘uzor
Qarshi
Mubarak
Shahrisabz
Mashiquduq
Navoiy.
Nurota
Oqbaytal
Namangan
Pop
Payshanba
Qushrabot
Samarqand
Denov
Termez
Sherabod
Sirdaryo
Yangier
Olmaliq
Bekabod
Toshkent
Quqon
Bahor
5° S 20° S
29.03 20.05
29.03 21.05
19.03 09.05
19.03 14.05
02.03 06.05
01.03 02.05
02.03 29.04
01.03 30.04
11.03 22.05
01.03 08.05
02.03 07.05
09.02 29.04
28.02 30.04
25.02 29.04
28.02 08.05
10.03 04.05
01.03 06.05
10.03 13.05
19.03 11.05
02.03 06.05
01.03 05.05
01.03 12.05
11.03 25.05
09.03 20.05
09.02 29.04
09.02 22.04
08.02 21.04
02.03 09.05
01.03 05.05
01.03 12.05
01.03 08.05
01.03 14.05
05.03 05.05
Kuz
20° S 5° S
08.09 30.10
08.09 07.11
13.09 09.11
08.09 09.11
12.09 22.11
16.09 30.11
26.09 02.12
20.09 02.12
08.09 16.11
18.09 03.12
16.09 02.12
28.09 22.12
23.09 14.12
25.09 02.12
21.09 21.12
23.09 24.11
17.09 09.12
14.09 02.12
16.09 09.11
17.09 23.11
18.09 23.11
19.09 01.12
13.09 20.11
11.09 03.12
26.09 25.12
26.09 23.12
06.10 25.12
09.09 23.11
19.09 09.12
20.09 27.11
16.09 01.12
16.09 03.12
17.09 21.11
115
Yil mavsumiy davrlari
qish bahor yoz kuz
150
52
111 52
142
53
110 60
130
51 127 57
130
56
117 62
100
65
129 71
91
63
137 75
90
58
150 67
89
60
143 73
115
72
109 69
88
68
133 76
90
66
132 77
49
79
152 85
76
61
146 82
85
63
149 68
69
69
136 91
106
55
142 62
82
66
134 83
98
64
124 79
130
53
128 54
99
65
134 67
98
65
136 66
90
72
130 73
111
75
111 68
96
72
114 83
46
79
150 90
48
72
157 88
45
72
168 80
99
68
123 75
82
65
137 81
94
72
131 68
90
68
131 76
88
74
125 78
104
61
135 65
14.2-jadval
Issik Sovuk
davr
davr
215
150
223
142
235
130
235
130
265
100
275
91
275
90
276
89
250
115
277
88
275
90
316
49
289
76
280
85
296
69
259
106
283
82
267
98
235
130
266
99
267
98
275
90
254
111
269
96
319
46
317
48
320
45
266
99
283
82
271
94
275
90
277
88
261
104
Farg‘ona
02.03 10.05 16.09 23.11 99
69
129 68
266
99
Urgench
12.03 07.05 13.09 18.11 114
56
129 66
251
114
Xiva
11.03 07.05 10.09 19.11 112
57
126 70
253
112
O‘zbekiston Respublikasi hududining meteorologik shoxobchalaridan olingan
ma’lumotlarimiz asosida aniqlangan havo-iqlim sharoiti ma’lumotlari quyidagi jadval
tariqasida (14.3 va 14.4-jadval) har bir meteorologik shoxobcha bo‘yicha keltirdik.
Havo-iqlim sharoiti ma’lumotlari
14.3-jadval
Oylar
Sutkalik havo harorati
Moshiquduq
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11
-0,3 2,2 8,0 16,2 23,1 28,9 31,6 30,3 23,1 14,1 7,4
12
2,0
Tunggi havo harorati
-0,5 0,4 6,6 12,8 19,1 24,0 26,0 25,0 19,0 10,6 5,1
0,0
Tongi havo harorati
-0,8 -0,4 5,1 10,6 16,2 21,0 22,0 20,9 16,2 8,6
4,0
-0,7
Tungi qoplama harorati -1,1 -0,8 5,1 10,0 16,0 19,0 20,0 18,6 15,3 7,7
3,9
-1,1
6,7
3,3
-1,3
Tonggi qoplama
xarorati
-1,8 -1,8 3,3
8,8 14,2 17,0 18,0 16,0 13,8
Sutkalik havo namligi
80
73
62 50
38
30
27
25
30
44
66
76
Tungi havo namligi
86
81
72 62
48
35
30
28
32
51
78
85
Tonggi havo namligi
87
83
75 67
56
40
33
31
37
56
81
87
2,7 0,7
1,1
7,0 15,0 20,5
Yog‘ingarchiliklar
17,2 18,7 31,1 31,7 13,4 2,4
Havo-iqlim sharoiti ma’lumotlari
14.4-jadval
Oylar
Sutkalik havo harorati
1
2
-0,2 3,6
Sirdaryo
3
4
5
6
7
8
9
8,7 15,6 21,3 26,3 27,6 25,8 20,3
Tunggi havo harorati
-0,4 1,4
6,9 12,3 17,3 22,0 23,0 21,0 14,8
9,3
5,4
-0,2
Tongi havo harorati
-1,0 0,6
5,9 10,6 14,9 19,0 20,0 19,0 12,2
7,9
4,5
-0,8
Tungi qoplama harorati
-1,1 0,6
5,2 10,0 14,0 17,0 18,0 17,0 11,7
7,7
4,2
-1,0
4,2 8,8
6,2
3,8
-1,2
Tonggi qoplama xarorati -1,5 0,2
13,2 15,0 16,0 15,0 10,5
10
11
13,7 7,3
12
1,4
Sutkalik havo namligi
89
83
77
73
66
59
61
63
66
74
83
86
Tungi havo namligi
95
93
90
90
84
74
70
76
81
87
95
92
Tonggi havo namligi
97
95
93
95
92
80
75
83
91
92
97
97
5,9
2,4
0,4
3,0
Yog‘ingarchiliklar
41,3 37,1 57,5 50,9 24,7
116
27,3 32,5 41,3
Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, havo haroratining 3 xil ko‘rinishi mavjuddir,
ya’ni kunduzgi harorat, tungi harorat, tonggi harorat. Havo haroratining tongda
keskin pasayishi kuzatiladi va murakkab muhitni yuzaga keltiradi. Ushbu jadvallar
asosida havo-iqlim sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga ta’siri tadqiq qilindi
(14.3-rasm).
Havo-iqlim sharoitining kompleks grafiklaridan qoplama ustki yuzasida sodir
bo‘ladigan murakkab (qor qatlami, namlanish, yaxmalak, mikroyaxmalak) holatlar,
chang-to‘zon va tuman sodir bo‘lish davri, yog‘ingarchiliklar kabi iqlim omillarining
yuzaga kelish davri va ularning avtomobillar harakat sharoitiga ta’siri aniqlandi.
Topshiriq: Yil mavsumlari davomiyligini aniqlash va yo‘l ustki yuzasining
hisobiy holatlarini baholashni biror bir tuman kesimida olib grafik ishlab chiqib,
xulosa yozish.
15- AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:G‘ILDIRAK IZI DEFORMATSIYASINI YUZAGA KELISH
SABABLARINI ANIQLASH VA BAHOLASH
Ishning maqsadi:
Kerakli jihozlar:
Asfaltbeton qoplamali shahar yo`llarida g`ildirak
izi deformatsiyasini o‘lchash va baholash.
3 metrli reyka va sanoq oluvchi klin.
Ishni bajarish tartibi:
O'lchov uchastkalari soni va ular orasidagi masofa mustaqil va o'lchov
hududlarining uzunligiga qarab olinadi. Mustaqil hudud - bu vizual baholashga ko'ra,
yo'l parametrlari taxminan bir xil bo'lgan hudud. Bunday hududning uzunligi 20 m
dan bir necha kilometrgacha o'zgarishi mumkin. Mustaqil hudud har birining uzunligi
100 m bo'lgan o'lchov hududlariga bo'linadi. Har bir o'lchov hududida 5 o'lchovlari
bir-biridan (100 m li bo’lakda har 20 m da) teng masofada joylashgan bo'lib, ularga 1
dan 5 gacha raqamlar beriladi. Bunday holda oldingi o'lchov bo'limining oxirgi qismi
keyingi qismning birinchi bo'limiga aylanadi va 5/1 raqamiga ega bo’ladi.
Reyka yo'lning tashqi egilishiga yotqiziladi va yo'lning eng katta chuqurligiga
mos keladigan nuqtada hK hisob-kitoblarini vertikal ravishda o'lchov jihozi
yordamida qiymat olib boriladi. Agar o‘lchov nuqtasida yo‘l qoplamasining nuqsoni
(chuqurcha, darz va hokazo) bo‘lsa, o‘lchov nuqtasi ushbu nuqsonning
o‘lchanayotgan ko‘rsatkichga taʼsirini istisno etish uchun 0,5 m gacha masofaga
odinga yoki orqaga surilishi mumkin.
117
15.1-rasm. Qoplamaning ko’ndalang ravonligini o’lchash.
Har bir nuqtada o‘lchangan qiymatlar 15.1-jadvalda keltirilgan qaydnomaga
kiritiladi.
Har bir o‘lchov hududi bo‘yicha yo‘l izining hisoblangan chuqurligi
aniqlanadi. Buning uchun o‘lchov uchastkasinig 5 ta stvoridagi o‘lchov natijalari
tahlil qilinadi, eng katta qiymati olinmaydi, kamayish qatoridagi undan keyingi yo‘l
izi chuqurligining kattaligi esa ushbu o‘lchov uchastkasidagi hisobiy kattaligi deb
qabul qilinadi (hKH).
15.1-jadval
O‘LCHANGAN YO‘L IZINING CHUQURLIGI QAYDNOMASI
Yo‘l bo‘lagi _____________________Yo‘nalish ________________
Tasma nomeri
Yo‘l bo‘lagini boshi _____________ Yo‘l bo‘lagining oxiri________
O‘lchash sanasi
Yo‘l
bo‘lagi
nomeri
Kilometrga va
yo‘l uzunligiga
baholash
Noravonlik
chuqurligi
O‘lchash
bo‘lagining
Noravonlik
uzunligini l, m nomeri chuqurligi
hK, mm
118
Hisobiy
noravonlik
chuqurligi
hKH, mm
O‘rtacha
noravonlik
chuqurligi
hKC, mm
Yo‘lning yo‘l izi chuqurligi bo‘yicha ekspluatatsion holatini baholash har bir
mustaqil uchastka bo‘yicha yo‘l izining o‘rtacha hisobiy chuqurligini hKC yo‘l
qo‘yiladigan va eng yuqori yo‘l qo‘yiladigan qiymatlar bilan taqqoslash orqali
o‘tkaziladi (15.2-jadval).
15.2- jadval
Soddalashtirilgan uslubiyot bo‘yicha o‘lchangan noravonlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha
yo’lning ko’ndalang noravonligini baholash shkalasi
Hisobiy harakat tezligi, km/soat
>120
120
100
80
60 ≥
Noravonlik chuqurligi, mm
Ruxsat etilgan
Chegaraviy ruxsat etilgan
4
20
7
20
12
20
25
30
30
35
Тарихан, қаттиқ тўшамали йўлларда хосил бўладиган ғилдирак излари, йўл
тўшамаларини ҳисоблашнинг кўплаб усулларида қабул қилинган биринчи
мезонидир.
Йўлларни
транспорт
талабларини
таъминлаш
услуби
шаклланадиган ғилдирак изларини ўлчовларнинг ўртача чуқурлигини ва
стандарт оғишнинг катталигини аниқлаш тенгламаларни ўз ичига олади.
Т. Ватанатаднинг ишларига кўра, ғилдирак изларининг ўртача чуқурлиги
c
Ҳкол = Т0,166
∙ М−0,502 ∙ К2,30
(4.26)
упл ∙ Н
сл
бу эрда Ҳкол – ғилдирак изларининг ўртача чуқурлиги, мм;
Тсл – йўл қопламасининг ётқизилган ёки таъмирланган пайтдан бошлаб
хизмат муддати, йиллар;
𝑀од – йўл тўшамасининг мустахкамлигини умумлашган модификатсияланган кўрсаткичи;
𝐾 упл – 𝐴𝐴𝑆𝐻𝑇𝑂 услуби бўйича стандартга нисбатан қопламанинг
зичланиш даражаси. Масалан, модификатсияланган усул бўйича 98% зичлик 1
зичланиш даражасига мос келади.
НС – ўқларнинг умумий сони 80 КН келтирилган юкларининг эквивалент
сони.
C = 0.0902 + 0.0384л − 0.009Кп + 0,00158Пωсумм
(4.27)
Бу эрда 𝑙 –Бенкелманн асбоби билан ўлчанадиган қопламанинг 80 км ўқли
юкламада эгилиши, ММ;
Кп – таъмирлашдан кейинги қопламанинг нисбий ҳолати. Капитал
таъмирдан чиқарилган қопламалар учун Кп = 1 янги қўйилган учун Кп = 0
П – ўртача ёғингарчилик, м/ой;
𝛚сумм = 𝟎. 𝟔𝟐𝛚𝐦𝐩 + 𝛚ш𝐦 – келтирилган ёриқлар майдони % ҳисобида
ωмп – ёриқли участкалар нисбий майдони, %;
ωшм – кенг ёриқларнинг нисбий майдони, %
Қаттиқ қопламали йўлда ғилдираклар бўйланма изи ғилдиракларнинг
жамланган тасмаларида (қоплама ёки асос грунтининг зичланиши натижасида
юзага келадиган излар) кичик бўйлама чуқурликлар деган маънони англатади.
119
Бу ибора, масалан, ДОРНИИ–Ивановнинг қирқинчи йиллар бошида таклиф
қилинган йўл тўшамаларининг қалинлигини ҳисоблашнинг айрим усулларида
тўшамаларнинг максимал рухсат этилган қолдиқ эгилиши тўшамаларнинг
мустаҳкамлиги мезонлари сифатида қабул қилинганлиги сабабли, йўл
тўшамаларининг баҳорги заифлашуви даврида автомобиллар кетма–кет ўтиши
билан аста–секин тўпланиб боради.
Topshiriq: 3 metrli reyka yordamida 100 m hududda qoplamaning ko’ndalang
ravonligi o’lchanib baholansin.
16- AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU: NOBIKR YO‘L TO‘SHAMALARIDA G‘ILDIRAK IZI
DEFORMATSIYASINI YUZAGA KELISHINI PROGNOZLASH.
Ishdan maqsad:
Nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformasiyasini
yuzaga kelish sabablarini aniqlash va prognozlash ishlarini
o‘rganish.
Nazariy qism:
Konstruksiyaning mustahkamligi son jihatdan mustahkamlik koeffisienti
kattaligi bilan baholanadi. Konstruksiya mustahkamligini baholashda
yo‘l
qo‘yiladigan elastik egilish bo‘yicha yaxlit tarzda mustaxkamlik koeffisientini
umumiy ko‘rinishini quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
Kpr = ldop / I = Е обтр Eob ,
(15.1)
Konstruksiya mustahkamligini yo‘l qo‘yiladigan
zo‘riqishlar bo‘yicha
qatlamlar bo‘yicha baholashda mustahkamlik koeefisienti quyidagi formula
bo‘yicha aniqlanadi:
К пр доп I
(15.2)
– hisobiy yuklama ostida konstruksiyaning yo‘l qo‘yiladigan
расч
bunda; ldop
umumiy egilishi;
l – hisobiy yuklama ostida konstruksiyaning hisobiy umumiy egilishi;
расч - hisobiy yuklama amaldagi hisobiy zo‘riqishlari (me’yoriy yoki
urinma);
dop – hisobiy yuklamada yo‘l qo‘yiladigan zo‘riqishlari (me’yoriy yoki
urinma);
Е обтр - hisobiy yuklamada aniqlanadigan konstruksiyaning talab qilinadigan
umumiy elastiklik moduli;
Eob – hisobiy yuklamada aniqlanadigan konstruksiyaning hisobiy umumiy
elastik moduli.
120
Yangi loyihalanayotgan konstruksiyaning mustahkamlik koeffisisenti
shunday bo‘lishi lozimki, berilgan ta’mirlararo davrda mustahkamlik bo‘yicha
berilgandan ortiq ehtimollik bilan buzilish ro‘y bermasligi lozim, ya’ni berilgan
(talab qilinadigan) ishonchlilik ta’minlanishi lozim.
Berilgan ishonchlilikni ta’minlash uchun
(mustahkamlik bo‘yicha
ta’minlanganlik)
har bir
hisobiy
mezonlar bo‘yicha loyihalanayotgan
konstruksiyaning mustahkamlik koeffisienti 16.1–jadval bo‘yicha aniqlanadigan
minimal talab qilinadigan qiymatdan kam bo‘lmasligi kerak.
Hisob-kitoblarda tuzilmani tanlash paytida ko‘zda tutilgan variantlarda
to‘shama qatlamlari aniqlashda, yoki qatlamlarning berilgan qalinligida tegishli
deformasiyali yoki mustaxkamli xususiyatlari bilan materiallar tanlanadi.
Mustahkamlikning turli mezonlari bo‘yicha yo‘l to‘shamalarini
hisoblash uchun ishonchlilikning berilgan darajalarida mustahkamlikning
talab qilinadigan minimal koeffisientlari
16.1-jadval
O‘tuvchi
Engillashtirilgan
Mukammal
Yo‘l
to‘shamasi
turi
Yo‘l
toifasi
Buzi li shning
chegaraviy
koeffisienti, K рпр
I
0,05
II
0,05
III
0,10
IV
0,10
III
0,15
IV
0,15
V
0,15
IV
0,40
Berilgan
ishonchlilik,
Kn
0,98
0,95
0,98
0,95
0,98
0,95
0,90
0,98
0,95
0,85
0,80
0,98
0,95
0,90
0,95
0,90
0,85
0,80
0,95
0,90
0,80
0,70
0,95
0,90
0,85
0,80
121
Talab qilinadigan mustaxkamlik
тр
koeffisieti, K пр
Elastik
egilishning
1,50
1,30
1,38
1,20
1,29
1,17
1,10
1,17
1,10
1,06
1,02
1,29
1,17
1,10
1,17
1,10
1,06
1,02
1,13
1,06
0,98
0,90
1,17
1,10
1,06
1,02
Siljishda va egri
cho‘zilishda
1,10
1,00
1,10
1,00
1,10
1,00
0,94
1,00
0,94
0,90
0,87
1,10
1,00
0,94
1,00
0,94
0,90
0,87
1,00
0,94
0,87
0,80
1,00
0,94
0,90
0,87
V
0,40
0,95
0,90
0,80
0,70
1,13
1,06
0,98
0,90
1,00
0,94
0,87
0,80
* O‘tuvchi tipdagi V toifa yo‘llar uchun egilishdagi cho‘zilish hisobga olinmaydi.
Yo‘l to‘shamasini mustahkamligini etarli bo‘lmaganda uning ishdan chiqishi
quyidagi hollarda kelib chiqishi mumkin:
- konstruksiyaning berilgan xizmat muddati tugashigacha konstruktiv
qatlamlar va to‘shaladigan gruntda transport yuklamasidan paydo bo‘ladigan
urinma zo‘riqishlar ta’siri ostida qoplama sirti ravonligi yo‘qotilishi va harakat
tezligining tegishli
kamayishi bilan
yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan
qoldiq
deformasiyalarning to‘planishi;
- ko‘p martalik transport yuklamasida bosilishidan kelib chiqadigan
cho‘ziluvchi zo‘riqishlar ta’siri ostida transport-foydalanish xususiyatlarining jadal
yo‘qotilishi bilan konstruksiyaning yaxlit qatlamlarining toliqqandagi buzilishi.
Shunga muvofiq monolitda qatlamlarda mustahkamlikka hisoblash kamaygan
siljishga qarshiligi va echimidagi cho‘zimi qatlamlarda yo‘l qo‘yiladigan
zo‘riqishlar bo‘yicha bajariladi.
Mustahkamlik
buzilishi mexanizmi
hisobga olinmasdan umuman
konstruksiyaning mustahkamligini hisob-kitobi olinganda,
yo‘l qo‘yiladigan
elastik egilish (yoki elastiklikning talab qilinadigan umumiy moduli) bo‘yicha olib
boriladi.
Peregonlardagi (chorrahalar orasidagi yo‘l) yo‘l to‘shamalari qo‘zg‘aluvchi
yuklamalarning qisqa muddatli ko‘p martalik harakati hisobga olinadi. Bu holatda
materiallar va gruntlar mustahkamlik va deformasion parametrlarning minimal
qiymatlari qo‘yilgan yuklamaning ko‘rsatilgan xususiyatiga muvofiq kelishi kerak.
Bekatlar, yo‘l chorrahalari, temir yo‘llar bilan kesishadigan yaqinlashishlar va
h.k.lardagi yo‘l to‘shamalari 10 minutdan katta bo‘lmagan yuklanish davomiyligida
bir martalik yuklanishga qo‘shimcha tekshirilishi kerak.
Avtomobillarning to‘xtab turish joylari va yoqalaridagi yo‘l to‘shamalar
davomli yuklanishga (10 minutdan ortiq) hisob-kitob qilinishi kerak. Hisob-kitob
bir martalik yuklanishga olib boriladi. Bu holatda hisobiy parametrlarning statik
qiymatlaridan foydalaniladi va takrorlanishga koeffisientlar kiritilmaydi. Hisobkitob gruntdagi, zaif bog‘langan materiallar, shuningdek organik bog‘lovchilar
bilan ishlov berilgan qatlamlardagi siljish mezonlari bo‘yicha olib boriladi.
Mustahkamlikka hisob-kitobning umumiy jarayoni va mezonlari
Hisob-kitobning ketma-ketligi:
Yuklamaning qo‘yiladigan yakuniy sonidan konstruksiyaning
talab
qilinadigan umumiy elastik moduliga bog‘liqligi asosida elastik egilishning
mezoni bo‘yicha yo‘l to‘shamasini hisob-kitobi.
Bu hisob-kitob natijasida konstruktiv qatlamlar qalinligi va ularning
mustahkamlik modullari yo‘l to‘shamasi umumiy elastiklik moduli mustahkamlik
122
koeffisientining hisobga olingan holda unga tegishli talab etilgan qiymatidan kam
bo‘lmasligi tarzida belgilanadi.
Elastik egilish mezoniga javob beradigan yo‘l to‘shamasini uning alohida
konstruktiv qatlamlarida mustahkamlikning buzilish mexanizmini hisobga olish
bilan ikkita mustaqil mezonlar bo‘yicha hisoblash :
- konstruktiv qatlamlar materiallarining va gruntning ularda paydo
bo‘ladigan ko‘p marta qisqa muddatlik yuklama ta’siri ostida siljuvchi qoldiq
deformasiyalar (shakl o‘zgarishi) to‘planishining cheklanish shartini aks ettiradigan
siljishga chidamliligiga muvofiqlik mezoni bo‘yicha;
- yaxlit konstruktiv qatlamlar materiallarining ularda paydo bo‘ladigan
ko‘chma ko‘p martalik yuklamadan kelib chiqadigan cho‘ziluvchi zo‘riqishlar, bu
qatlamlarning toliqish jarayonlariga qarshiligini aks ettiruvchi, yaxlit qatlamlarda
mikro yoriqlar rivojlanishini shartlovchi, ularning yaxlitligini yo‘qotish va
taqsimlash qobiliyatining pasayishi qarshilik ko‘rsatishga muvofiqlik mezoni
bo‘yicha.
Bu mezonlar bo‘yicha mustahkamlik koeffisientlari 19-jadvalda ko‘rsatilgan
qiymatlardan kam bo‘lmasligi kerak.
Istalgan mezon bo‘yicha mustahkamlik koeffisientining etarli bo‘lmagan
kattaligida konstruksiya aniqlanib olinadi.
O‘tuvchi va quyi turdagi yo‘l to‘shamalari elastik egilish va siljishga
chidamliligi bo‘yicha hisoblanadi.
Topshiriq: Talaba nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformasiyasini
yuzaga kelish sabablarini aniqlash va prognozlashni o‘rganib berilgan topshiriqni
bajarib xulosa yozishadi.
17- AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:AVTOMOBILLAR HARAKAT TEZLIGIGA YO‘L
O‘LCHAMLARINING TA’SIRINI BAHOLASH
Ishdan maqsad:
Avtomobillar harakat tezligiga yo‘l o‘lchamlarining
ta’sirini baholashni o‘rgatish.
Nazariy qism:
Avtomobil yo‘lining har bir geometrik o‘lchamlari transport vositalarining
harakat tezligiga o‘z ta’sirini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatadi.
Hisobiy tezlikni ta’minlanganigini umumiy koeffisientini qiymatini olish
uchun, mustahkamlangan yuzani asosiy kengligi va ko‘prikni asosiy o‘lchamlari
kengligi – Kxt1; yo‘l yoqasining kengligi va holati – Kxt2; harakat jadalligi va tarkibi –
Kxt3; Yo‘lning ko‘rish masofasi va bo‘ylama qiyalik – Kxt4; rejadagi egri radiuslari va
viraj qiyaliklari – Kxt5; yo‘l ravonligi – Kxt6; g‘ildirakning qoplama bilan
tishlashuvchanlik koeffisienti – Kxt7; yo‘l qoplamasining mustahkamligi va holati –
Kxt8; ko‘prikni yuk ko‘tara olish qobilyati – Kxt9; harakat xavfsizligi – Kxt10 larini
hisobga oluvchi xususiy koeffisientlar aniqlanadi.
123
Kxt1 xususiy koeffisienti toza, haqiqiy foydalaniladigan mustahkamlangan
harakat yuzasining kengligi V1x, qaysiki qatnov qismi kengligi va mustahkamlangan
tasma (yo‘lning asosiy mustahkamlangan yuzasi), chetki tasma va yo‘lning chetki
ifloslangan tasma kengliklari kiruvchi kattaliklar orqali aniqlanadi.
B1ф В 2а y 2b3 ,
(17.1)
bu erda, V - qatnov qismi kengligi, m; ay – chetki mustahkamlangan tasma
kengligi, m; v3 – ifloslangan tasma kengligi, m.
chetki mustahkamlangan tasma mavjud bo‘lganda:
B1ф В 2b3
(17.2)
ko‘prik, yo‘l o‘tkazgich va estakadalarda:
B1ф Г 2b3
(17.3)
bu erda, G – ko‘prik o‘lchami, m.
Mavjud yo‘l uchun qatnov qismi kengligi va chetki mustahkamlangan tasma,
ko‘prik o‘lchami, yo‘l yoqasi kengligi, mustahkamlanish va yo‘l yoqasi holatlarini
yo‘lning har bir xarakterli uchastkasini tadqiq qilish bilan aniqlanadi.
Mustahkamlangan yuzaning kengligini qilib, chetki mustahkamlangan tasma
va toza qatnov qismininng bir xil kenglikdagi uchastkalari, chetki tasmalar mavjud
bo‘lganda esa toza qatnov qismini bir xil kenglikdagi yo‘l uchastkalari qabul qilinadi.
Kengliklarni 0,25 m gacha bo‘lgan oraliqda tebranishi hisobga olinmaydi. Yondosh
yo‘l uchastkalaridagi yo‘llarning toza mustahkamlangan kengliklarini kamayishi yoki
o‘sishi 0,25 m dan katta bo‘lsa bunday uchastkalarni xarakterli uchastka qilib
belgilanadi. Agar yondosh uchastkalardagi kengligi V1x farqi 0,5 m dan oshsa, ta’sir
doirasi torayishni boshlanishidan oxirigacha bo‘lgan masofa 75 m ni tashkil qilsa,
unda bu uchastka mahalliy torayishga tegishli bo‘ladi.
Har bir tarafning ifloslanish tasmasini bahorgi – kuzgi davrlar uchun kengligini 17.1jadval bo‘yicha qabul qilinadi.
17.1-jadval
Ifloslangan tasma kengligi, m
Yo‘l yoqasining
mustahkamlanish turi
Ifloslangan tasma
kengligi, m
124
Rejadagi egri radiusi 200 metrdan
kam, yo‘naltiruvchi ustunchalar,
tumba, parapet to‘siqli
uchastkalarda
Chaqiqtoshli
yoki
shag‘alli qatlam
Maysali
Mustahkamlanmagan
yo‘l yoqasi
Bordyur balandligi
h
bo‘lgan,
m
(ko‘priklarda ham)
0,2
0,3
0,2
0,5`
0,2
0,5`
0, 2
0,7 `
0,3
0, 7
0,3
1, 2
3h
6h
3h
6h
Eslatma: 1. Suratda 1 – II darajali yo‘llar, maxrajda III – IV darajali yo‘llar uchun. 2. 1,5 m
dan katta yo‘l yoqalari asfaltobeton, sementobeton yoki organik bog‘lovchilar materiallar bilan
mustahkamlangan bo‘lsa ifloslangan tasma kengligi nolga teng deb olinadi.
Kxt1ni qiymatini harakat jadalligi va toza, haqiqiy foydalaniladigan harakat
mustahkamlangan yuzasi kengligiga bog‘liqlik qiymatlari 20-21 jadvallarda
keltirilgan.
Kxt2 xususiy koeffisienti 22-jadvalga to‘g‘ri keluvchi yo‘l yoqasi kengligi
kattaligi bo‘yicha aniqlanadi. Umumiy hollarda yo‘l yoqasiga chetki
mustahkamlangan tasma, avtomobillar to‘xtashi uchun mustahkamlangan tasma va
chetki tasmalar kiradi.
Yo‘l yoqasi bo‘yicha xarakterli. Agar o‘ng va chap yo‘l yoqalari turli bo‘lsa
hisob uchun kichigi qabul qilinadi. Xarakterli uchastkalarni belgilashda yo‘l yoqasi
kengligining umumiy kengligi 1,5 m bo‘lganda kenglikni 0,10 m oraliqda tebranishi
hisobga olinmaydi, 0,25 m oraliqda tebransa kenglik 1,5 m dan katta deb olinadi.
Yo‘l yoqasining kengligi ko‘rsatilgandan (0,1 m va 0,25 m) katta bo‘lsa, uchastka
xarakterli deb belgilanadi.
Yo‘l yoqasi hamma kengligi bir xil mustahkamlangan bo‘lsa, Kxt2 qiymati
umumiy yo‘l yoqasi uchun berilgan mustahkamlanish turiga bog‘liq holda 6jadvaldagi qiymatlar qabul qilinadi.
Umumiy mustahkamlangan yo‘l yoqasi kengligini bo‘lganda Kxt2 qiymati
analitik qabul qilinadi.
Yo‘l yoqasida chetki mustahkamlangan tasma va (yoki) har xil materiallar
bilan mustahkamlangan, hamda mustahkamlanmagan tasma bo‘lganda Kxt2 ning
o‘rtacha qiymati mavjud mustahkamlanish turi uchun quyidagi formula orqali
aniqlanadi:
K ХТ 2
b K
i
Воб
рс 2
,
(17.4)
bu erda, bi – har xil turdagi mustahkamlash turi bilan mustahkamlangan yo‘l
yoqasining kengligi, ilova bo‘yicha qabul qilingan tasmalar, chunki mustahkamlanish
turi butun yo‘l yoqasi bo‘yicha tarqaladi; Vob – yo‘l yoqasining umumiy kengligi, m.
125
Yo‘lning sof (toza) asosiy mustahkamlangan yuzasi kengligini hisobga oluvchi
Kxt1 hisobiy tezlikni ta’minlanganligi xususiy koeffisientini qiymati
17.2-jadval
Yo‘lning toza, asosiy
mustahkamlangan yuzasi
kengligi V1f, m
Ikki tasmali yo‘llar uchun harakat jadalligi avt/sut
(haqiqiy)
Kamida
600-1200
1200-3600
3600-10000
0,58
0,68
0,79
0,88
1
1,1
1,1
-
0,17
0,25
0,33
0,42
0,5
0,58
0,67
0,75
0,83
0,91
1
1,06
1,1
-
0,14
0,21
0,28
0,35
0,42
0,49
0,56
0,63
0,7
0,77
0,83
0,9
0,97
1,04
1,1
-
0,11
0,16
0,22
0,27
0,33
0,38
0,44
0,49
0,55
0,61
0,66
0,72
0,77
0,82
0,88
0,93
0,99
1,04
1,08
1,12
1,15
600
4,5
4,75
5
5,25
5,5
5,75
6
6,25
6,5
6,75
7
7,25
7,5
7,75
8
8,25
8,5
8,75
9
9,25
9,5
17.3-jadval
Yo‘lning toza, asosiy
mustahkamlangan yuzasi
kengligi V1f, m
10,5
10,75
11
11,25
11,5
Uch tasmali yo‘llar uchun, Kxt1
To‘liq yo‘l belgi
chizig‘i bilan
0,8
0,83
0,86
0,88
0,9
126
Yo‘l belgi chizig‘i
mavjud bo‘lganda
0,7
0,72
0,74
0,76
0,78
11,75
12
12,25
12,5
12,75
13
13,25
13,5
13,75
14
0,95
0,99
1,03
1,08
1,1
-
0,8
0,81
0,82
0,83
0,85
0,87
0,92
0,97
1,02
1,07
Eslatma: Keltirilgan Kxt1 qiymati harakat jadalligi 7 ming avt/sut dan ko‘p
bo‘lganda haqiqiy. Harakat jadalligi kam bo‘lgan, sof mustahkamlangan yuza
kengligi 10,5 m va undan ko‘p yo‘llarda yo‘l belgi chizig‘i mavjud bo‘lganda
Kxt1q1,10 va yo‘l belgi chizig‘i hisobiga Kxt1q 1,15 qabul qilinadi.
17.4-jadval
Bir tomonlama 4 tasmali, ikki tasmali Kxt1 ajratuvchi tasma kengligi
qatnov qismi yuzasini sof
5 m gacha
5 m dan ko‘p
mustahkamlangan kengligi, m
6
0,39
0,48
6,25
0,44
0,54
6,5
0,49
0,6
6,75
0,54
0,66
7
0,59
0,71
7,25
0,64
0,78
7,5
0,69
0,85
7,75
0,74
0,9
8
0,8
0,96
8,25
0,85
1,02
8,5
0,9
1,08
8,75
0,95
1,14
9
1
1,2
9,25
1,05
1,25
9,5
1,1
1,25
Eslatma: Keltirlgan Kxt2 qiymati harakat jadalligi 3 ming avt/sut dan ko‘p
bo‘lganda haqiqiy. Harakat jadalligi kam bo‘lganda Kxt1q1,25 qabul qilinadi.
1 – misol: yo‘l yoqasi kengligi vobq3 m. Shulardan, asfaltobetonli chetki
tasma kengligi 0,5 m; mustahkamlangan tasma kengligi – 0,5 m.
127
17.4-jadvaldan yo‘l yoqasi 3 m bo‘lgandagi Kxt2 qiymatini, asfaltobeton
uchun 1 – 1,5, chaqiqtosh uchun - 1,10, mustahkamlanmagan tasma uchun – 0,66.
Kxt2 ning o‘rtacha qiymati quyidagicha bo‘ladi:
K pc 2
0.5 1.15 2 1.10 0.5 0.66
1.03
3
2 – misol. Yo‘l yoqasining umumiy kengligi 1,5 m. Shundan 1 m chetki
tasma shag‘al bilan mustahkamlangan va 0,5 m ga maysa ekilgan.
17.5-jadvaldan yo‘l yoqasining umumiy kengligi 1,5 m va maysa ekib
mustahkamlangan tasma uchun Kxt2q0,63 ga teng. O‘rtacha qiymat quyidagicha
bo‘ladi:
K pc 2
1 0.82 0.5 0.63
0.75
1.5
Xususiy koeffisient Kxt3 harakat jadalligi va tarkibiga bog‘liq qiymati
quyidagi formula orqali aniqlanadi.
N
K рс3 К рс1 К рс
,
(31)
bu erda, Kxt – 23-jadvaldan olingan, harakat jadalligi va tarkibi ta’sirida
hisobiy tezlikni ta’minlanganlik koeffisientini pasayish qiymati. Harakat jadalligi
bo‘yicha xarakterli deb, shu ko‘rsatgichlar bir xil bo‘lib bir–biridan yondosh
(qo‘shni) uchastkalar ko‘rsatgichlaridan 15–20% dan ko‘p farq qiluvchi yo‘l kesmasi
qabul qilinadi. Harakat jadaligi va tarkibi yilning issiq davrida olib borilgan
kuzatishlardan qabul qilinadi.
Xususiy koeffisient Kxt4 yo‘lning yilning bahor-kuzgi davridagi yuzasining
holati va bo‘ylama qiyalik va qiyalikdagi harakatda yo‘l yuzasining haqiqiy ko‘rish
masofasi kattaliklari orqali aniqlanadi. Bunda sinishlar orasidagi ko‘ndalang
qiyalikni, tik qiyalikni hisobga olmagan holda qiyalik kattaligini doimiy deb qabul
qilishga ruxsat etiladi.
Kxt4 qiymati 9 va 10 jadvallarda keltirilgan. Kxt4 ni ikki qiymatidan kichigi
olinadi va chiziqli grafikka qo‘yiladi.
Yo‘l yoqasi holati va kengligi ta’sirini hisobga oluvchi Kxt2 hisobiy tezlikni
ta’minlanganligini xususiy koeffisienti qiymati
17.5-jadval
Yo‘l yoqasining mustahkamlanish turi
Yo‘l yoqasi
kengligi (chetki
Asfaltobeton,
Chaqiqtosh
mustahkamlangan
sementobeton,
O‘t
Mustahkamyoki shag‘alli
tasmani hisobga
bog‘lovchi
ekish
lanmagan
qatlam
olganda), m
materialli
0,3
0,3
0,2
0,19
0,19
0,4
0,34
0,24
0,22
0,2
0,5
0,64
0,44
0,4
0,35
128
0,75
0,71
0,6
0,52
0,4
1
0,85
0,7
0,56
0,42
1,25
0,88
0,76
0,6
0,44
1,5
0,92
0,82
0,63
0,47
1,75
0,97
0,86
0,66
0,5
2
1,02
0,9
0,69
0,53
2,25
1,05
0,95
0,73
0,56
2,5
1,08
1
0,75
0,6
2,75
1,11
1,05
0,82
0,63
3
1,15
1,1
0,84
0,66
3,25
1,2
1,15
0,9
0,68
3,5
1,25
1,2
0,95
0,69
3,75
1,25
1,25
1
0,7
4
1,25
1,25
1,05
0,7
Eslatma: 1. Qatnov qismini cheti, chetki mustahkamlangan tasma bo‘ylab yo‘l
yoqasida koleya (iz) bo‘lsa, shuningdek yo‘l yoqasi yuzasi qatnov qismi qoplamasi
yoki chetki mustahkamlangan tasmadan 40 mm pastda yoki yuqorida joylashgan
bo‘lsa Kxt2 qiymati mustahkamlanish turidan qat’iy nazar mustahkamlanmagan uchun
qiymat olinadi.
2. Yo‘l yoqasi uchun Kxt2 qiymati, qachonki mustahkamlangan tasmani hamma
kengligida 5 sm dan ko‘p o‘tli qoplama mavjud bo‘lganda o‘t (maysa) bilan
mustahkamlangan deb qabul qilinadi. O‘t (maysa) bilan mustahkamlangan yo‘l
yoqasi maysali qoplama buzilgan bo‘lsa Kxt2 qiymati uchun mustahkamlanmagan
yo‘l yoqasi olinadi.
Topshiriq: Talaba berilgan topshiriqga binoan avtomobillar harakat tezligiga
yo‘l o‘lchamlarining ta’sirini baholashni o‘rganib, hisob ishlari bajarish.
18- AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU: HISOBIY TEZLIKNING TA’MINLANGANLIK KOEFFITSENTI
BO‘YICHA YO‘L HOLATINI KOMPLEKS BAHOLASH
Ishdan maqsad: Talabalargan avtomobil yo‘llaridagi hisobiy harakat
tezligining ta’minlanganlik koeffitsientlarini aniqlash va holatini baholashni
aniqlashdan iborat.
Nazariy qism
Hisobiy tezlik ta’minlanganligining ekspluatatsion koeffitsienti – alohida yengil
avtomobilning har bir uchastkada harakat xavfsizligi shartlariga ko‘ra yoki
avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri shartlariga ko‘ra yo‘l bilan ta’minlangan
aslidagi maksimal tezligining (V F.Max), ushbu yo‘l toifasi va joy relefi uchun hisobiy
tezlikka nisbati (Vhis.tez) orqali aniqlanadi:
VF .
K
Vhis.t
129
Amaliy hisob-kitoblarda hisobiy tezlik ta’minlanganligining koeffitsientlari
aniqlanadi. Aniqlangan koeffitsientlar me’yoriy talablar bilan solishtirib baholanadi.
2-jadval
Xavfsizlik koeffitsientining quyidagi manfiy tezlanishlardagi
(m/s2) qiymatlari:
0,5-1,5
1,5-2,5
Boshlang‘ich xarakatlanish tezligi 60-80 km/s
Xavfsiz
0,6 dan katta
0,65 dan katta
Xavfli
0,45-0,6
0,5-0,65
O‘ta xavfli
0,45 dan kichik
0,5 dan kichik
Boshlang‘ich xarakatlanish tezligi 85-100 km/s
0,7 dan katta
0,75 dan katta
Xavfsiz
Xavfli
0,55-0,7
0,6-0,75
O‘ta xavfli
0,55 dan kichik
0,6 dan kichik
Boshlang‘ich xarakatlanish tezligi 105-120 km/s
Xavfsiz
0,8 dan katta
0,85 dan katta
Xavfli
0,65-0,8
0,7-0,85
O‘ta xavfli
0,65 dan kichik
0,7 dan kichik
Yo‘l bo‘lagining
xavflilik darajasi
Ishni bajarish tartibi: Xar bir talabaga mavjud avtomobil yo‘lining tezlik
kursatkichlari beriladi. Talaba berilgan topshiriq asosida hisobiy tezlik
ta’minlanganligining koeffitsientlari aniqlaydi.
Misol: II- toifali avtomobil yo‘lining avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri
shartlariga ko‘ra yo‘l bilan ta’minlangan aslidagi maksimal tezligini VF.MAX=100
Б
km/soat; bazaviy hisobiy tezlik VРАСЧ =120 km/soat; joy relefi tog‘li xudud uchun
hisobiy tezlik VRASCh=50 km/soatga teng bo‘lsa hisobiy tezlik ta’minlanganligining
ekspluatatsion koeffitsientini va hisobiy tezlik ta’minlanganlik koeffitsientlarini
toping.
K РС
VФ.МАХ 50
0,42
Б
VРАСЧ
120
Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida
xulosa yozib tugallaydi.
19-AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:SHAHAR YO‘LLARINI EKSPLUATATSIYA QILISHNING
OPTIMAL STRATEGIYASINI HISOBLASH
Ishning maqsadi:
Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishning
optimal strategiyasini hisoblash.
Nazariy qism
Yo‘llarni qurish, saqlash va ta’mirlashda tejamkorlikka resurs va energiya
tejovchi texnologiyalar sohasidagi ilmiy tadqiqotlar natijalarini joriy etish, yo‘l
qoplamalarining ish faoliyatini yaxshilash hamda boshqaruv qarorlarini qabul
130
qilishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali erishish mumkin. Bu boradagi
jahon tajribasi yo‘l qoplamalarini boshqarish tizimi deb ataladigan tizimlarni ishlab
chiqish va joriy etish istiqbollarini ko‘rsatadi (Yulomonlarni boshqarish tizimi,
bundan keyin).
PMS) yoki Pavement Condition Management Systems (PAMS). Bunday
tizimlarni ishlab chiqish vazifasi birinchi navbatda:
a) ishonchli va ishonchli olish usullari va vositalarini jalb qilish
yo'l qoplamasining hozirgi holati to'g'risida ma'lumot;
b) jahon tajribasini va Ukrainadagi sharoitlarning o'ziga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda tasdiqlangan matematik modellar (ham deterministik, ham
ehtimollik) asosida yo'l tarmog'i holati evolyutsiyasini bashorat qilishning ishonchli
mezonlarini ishlab chiqish;
v) resurslardan foydalanishni optimallashtirish, samarali investitsiya siyosatini
shakllantirish va yo‘llarni loyihalash, qurish va ulardan foydalanishda eng yaxshi
natijalarga erishish uchun samarali amaliy algoritmlar, dasturiy ta’minot va amaliy
tavsiyalarni (aniq shartlarga moslashtirilgan) ishlab chiqish.
Zamonaviy yulka holatini boshqarish tizimi (SUSP) yoki xorijiy
terminologiyada PMS, bir tomondan, yulka degradatsiyasi modellarini va boshqa
tomondan, usullar va qarorlar qabul qilish algoritmlari to'plamini o'z ichiga oladi. O'z
navbatida, eng samarali va adekvat modelni tanlash va qo'llash uchun qamrovning
hozirgi holati haqida ham, uning tarixi haqida ham tegishli ma'lumotlar to'plami
bo'lishi kerak. Modellar va algoritmlarni muvaffaqiyatli qo'llash yo'l tarmog'ini
saqlash xarajatlarini sezilarli darajada tejash imkonini beradi. Biroq, yo'l
qoplamalarini buzish dinamik, murakkab va ehtimolli jarayon ekanligi muammoni
murakkablashtiradi. Bu transport yuklari, iqlim sharoitlari, yulka dizayni
xususiyatlari, shuningdek, ba'zi qo'shimcha omillar kabi turli omillarning birgalikda
ta'siri natijasidir.
Shuning uchun maqolaning maqsadi strukturaning holatini baholashning tegishli
modeli doirasida texnik xizmat ko'rsatish strategiyasini tanlash va asoslash,
shuningdek, yo'llarni saqlash uchun ajratilgan resurslarni boshqarishni
optimallashtirish bo'yicha vazifalarni belgilashdir.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, mablag‘ yetishmagan taqdirda yo‘l tashkilotlari
faqat eng past darajadagi (o‘ta qoniqarsiz, qoniqarsiz, qoniqarli) shtatlarda bo‘lgan
yo‘l uchastkalarini (uchastkalarini) ta’mirlashga majbur. Ushbu majburiy strategiya
odatda "kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish" deb nomlanadi. Ushbu strategiya
bilan yo'l tarmog'ining umumiy yomonlashuvi tufayli muqarrar ravishda muammolar
paydo bo'ladi. Buni isbotlash uchun, misol sifatida, yo'l uchastkasining mumkin
bo'lgan umumlashtirilgan ko'rsatkichlaridan (PCI) birining vaqt davomida o'zgarishi
grafigini ko'rib chiqing (1-rasm).
131
фактический
ход процесса
PCI
1
ход процесса после
проведенных мероприятий
2
превентивное
обслуживание
минимально допустимый
уровень
прогноз
3
0
t1
tпр
tотл
В ремя, годы
t2
t
19.1-rasm - Yo'l uchastkasining holatini o'zgartirish va chora-tadbirlarning turli
xil variantlari
Holatni o'zgartirish jarayonining borishi umumiy sigmasimon egri chiziqqa
to'g'ri keladi, bu statik (vaqt o'tishi bilan bir oz o'zgaruvchan) ish sharoitida bo'lgan
yo'l uchastkalarining xatti-harakatlariga xosdir [1-5]. Bu jarayon uchta asosiy bosqich
(davrlar) mavjudligi bilan tavsiflanadi. Birinchi bosqich (operatsiyaning dastlabki
bosqichi) deyarli chiziqli xatti-harakatlar bilan tavsiflanadi - ishlashning sekin astasekin pasayishi. Bu bosqich 0-t1 vaqt oralig'iga to'g'ri keladi (1-rasm). Keyingi
bosqichda (t1-t2 segmenti, 1-rasm) qoplamani yo'q qilish tezligi sezilarli darajada
oshadi. Va nihoyat, yakuniy bosqichda (t2 vaqt oralig'i) strukturaning xususiyatlari
yana sekin o'zgaradi, chunki struktura allaqachon deyarli butunlay vayron qilingan va
keyinchalik yo'q qilish mumkin emas.
Jarayon ko'rsatkichlarining keyingi miqdoriy tavsifi va turli strategiyalar
samaradorligini qiyosiy baholash uchun biz quyidagi belgini kiritamiz: Pmin - holat ko'rsatkichining
o'zgarishi. kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish vaqtida ta'mirlash tadbirlari
natijasida strukturaning.
Kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish strategiyasi doirasidagi minimal ruxsat
etilgan davlat darajasi voqealar vaqtiga mos keladi. Faoliyatlarni kapital ta'mirlash
yoki rekonstruksiya qilish deb taxmin qilinadi.
[6] da profilaktika taʼmirlash strategiyasining quyidagi taʼrifi berilgan:
“profilaktik taʼmirlash - bu birinchi navbatda kichik nuqsonlarni bartaraf etish,
progressiv zararni toʻxtatish va natijada taʼmirlash ishlari hajmini kamaytirish
choralariga yoʻnaltirilgan strategiya”. Ko'pgina profilaktik parvarishlash variantlarida
asosiy element vaqt hisoblanadi. Profilaktik ta'mirlash strategiyasining mohiyatini
aniqlash uchun yana bir bor ko'rib chiqing. bitta.
132
t1 va t2 vaqt nuqtalari orasidagi bo'limda texnik va ekspluatatsion
ko'rsatkichlarning keskin yomonlashishi muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, asosiy
vazifa chora-tadbirlarni amalga oshirish momentini tanlashdir, bu nafaqat zarur
xarajatlar bilan, balki qoplamani yo'q qilish jarayonining turli tezligi bilan ham
bog'liq. Bu haqiqat jarayonning egri chizig'iga teginish bo'lgan "1", "2", "3" to'g'ri
chiziq segmentlari bilan aks ettirilgan (1-rasm). Ular jarayonning borishini
tavsiflovchi funktsiyaning hosilalariga mos keladi, ya'ni. qoplamani yo'q qilish
darajasi.
19.2-rasm.Profilaktik vositalardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi [10]
ga muvofiq xizmat ko'rsatish keltirilgan.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, profilaktika ishlarini amalga oshirish
algoritmlarining aksariyati faoliyatni amalga oshirish vaqtida optimallashtirish
sxemalariga asoslanadi. Shu bilan birga, tegishli xarajatlar tahlil qilinadi va olingan
prognozlar yillar bo'yicha mavjud byudjet bilan (cheklovlar to'plami) va bir-biri bilan
(eng yaxshi variantni tanlash) solishtiriladi. Vazifalarni hal qilish uchun, qoida
tariqasida, davlatlarning ikkita asosiy guruhi ajratiladi: yuqori va pastki. Yuqori
(maqsadli) guruh ikkita holatni birlashtiradi - a'lo (juda yaxshi) va yaxshi. Quyi guruh
model nuqtai nazaridan qoniqarsiz (yomon, qoniqarsiz va qoniqarli) holatlarni
birlashtiradi.
133
4-rasm - kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish strategiyasi: T - ta'mirlash orqali
xizmat muddatini uzaytirish
Xizmat ko'rsatish modellarini ishlab chiqish ham texnik (tuzilmalar holati), ham
iqtisodiy (mavjud byudjet va tadbirlar qiymati) jihatlarini tavsiflovchi asosiy
o'zgaruvchilar to'plamini tanlashdan boshlanishi kerak. Keyinchalik, ushbu tanlov
asosida cheklovlar va maqsad funktsiyalari to'plami shakllanadi.
Avvalo, biz umumiy ko'rsatkichlar to'plamini aniqlaymiz, ular quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
a) P - optimallashtirish amalga oshiriladigan har biri bir yillik intervallar
to'plami. Maksimal - kapital ta'mirlash yoki rekonstruktsiya qilishdan oldin
strukturaning xizmat qilish muddati;
b) Di - moliyalashtirish intervallari to'plami, bunda mablag' ajratiladigan
minimal interval bir yil.
Masalan, D12 2012 yil uchun ajratilgan xizmatlar byudjetini anglatadi;
c) C - strukturaning mumkin bo'lgan holatlari to'plami. 5 yoki 10 shtatdan iborat
bo'lishi mumkin. Belgini qisqartirish uchun biz beshga teng davlatlar sonini qabul
qilamiz:
- 5 - a'lo;
- 4 - yaxshi,
- 3 - qoniqarli;
- 2 - qoniqarsiz:
- 1 - juda qoniqarsiz (tuzilma vayron qilingan).
d) C1 - holatlarning birinchi kichik to'plami (1, 2, 3) - o'ta qoniqarsiz,
qoniqarsiz, qoniqarli.
e) C2 - holatlarning ikkinchi kichik to'plami (4, 5) - yaxshi, a'lo.
f) M n,m - taklif etilayotgan doirasida foydalaniladigan tadbirlar majmui
modellar. n va m indekslari mos ravishda chora-tadbirlar turini va ular
qo'llaniladigan saytning holatini ko'rsatadi. Mumkin bo'lgan voqealar soni 5 ga teng
bo'ladi:
- n = 1 - qayta qurish;
- n = 2 - kapital ta'mirlash;
- n = 3 - qalinligi 10 sm dan ortiq bo'lgan mustahkamlovchi qatlam;
- n = 4 - qalinligi 10 sm dan kam bo'lgan mustahkamlovchi qatlam;
134
- n = 5 - sirtni qayta ishlash.
Shunday qilib, M5,4 yozuvi yaxshi holatda bo'lgan saytda (5) faoliyatni amalga
oshirishni anglatadi (4).
Model parametrlari:
a) Ul,k - bir bo'lakning kilometriga birlik xarajatlari
k-davrda l-turdagi faoliyatni amalga oshirish;
b) Kn,m – n holatidagi uchastkalar (yo‘laklar) uzunligi
m davrining boshi;
c) Pn,n-1 - qoplamani yo'q qilish tezligi, ya'ni. yil davomida n davlatdan n-1
holatga o'tadigan saytlarning nisbati. Instrumental so'rov o'tkazilgan ko'plab saytlar
uchun bu qiymat aniq ma'lum (bu deterministik). Qolgan saytlar uchun uni so'rov
qilingan saytlardan olingan ma'lumotlarni umumlashtirish yoki bashoratli modellar
(masalan, Markov zanjirlari) yordamida ehtimollik bilan hisoblash mumkin.
d) Tn,m - ikkinchi kichik to'plamning (C2) m davr oxiridagi n holatidagi kerakli
minimal bo'laklari (harakat yo'laklarining kilometrlari) soni. Birinchi kichik
to'plamning bo'limlari uchun Tn, m maksimal ruxsat etilgan uzunlikni boshqaradi.
e) Xn,m - sarflangan mablag'larning umumiy miqdori
m davridagi n-turdagi hodisalar.
Ushbu model doirasida Xn,m hal qiluvchi o'zgaruvchi, Kn,m+1 esa qaram
o'zgaruvchidir. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, sarflangan mablag'lar miqdori
optimallashtiriladi (ma'lum cheklovlar to'plami bilan), so'ngra ushbu natijalarga
asoslanib, keyingi davr boshida yoki shunga teng ravishda, tarmoq bo'limlarining
holati to'g'risidagi tegishli ma'lumotlar olinadi. joriy davr oxiri hisoblab chiqiladi.
Keyingi bosqich - maqsad funktsiyasini shakllantirish va optimallashtirish algoritmini
ishlab chiqish.
Vazifani belgilashda biz tanlangan ko'rsatkichlar va o'zgaruvchilar to'plamidan
harakat qilamiz. Bunday holda, muammo birlashtirilgan tenglamalar to'plami va
tenglamalar tizimini echishdir. Keling, ushbu vazifani quyidagicha belgilaymiz:
a) ikkinchi kichik to'plam holatidagi bo'limlarning eng yuqori nisbatini
ta'minlaydigan nisbatlar to'plami - C2 (a'lo yoki yaxshi) va birinchi kichik to'plam
bo'limlari uzunligini minimallashtiradi
– S1 m-davrda optimal chora-tadbirlar amalga oshirilgandan keyin:
Bu erda v2,...,v5 - reyting uchun mo'ljallangan og'irliklar
tegishli davlatlarning ahamiyati;
b) zarur bo'lgan tadbirlar majmuasini bajarish uchun zarur bo'lgan mablag'lar
miqdorini aniqlash uchun koeffitsientlar to'plami, agar bu miqdor tegishli davr uchun
135
ajratilgan
byudjet
miqdoridan
oshmasa
(cheklangan):
c) tegishli holatda bo'lgan bo'limlarning minimal talab qilinadigan uzunligi
uchun majburiy talablarning bajarilishini belgilaydigan nisbatlar:
Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida
xulosa yozib tugallaydi.
20- AMALIY MASHG’ULOT
MAVZU:SHAHAR YO‘LLARINI EKSPLUATATSIYA QILISHDA
ISHLAR SIFATINI BAHOLASH.
Ishdan maqsad: Talabalar berilgan topshiriqga asosan shahar transport
inshootlarini ta’mirlash ishlari jarayonida olib borilayotgan ishlarining ketmaketlikda olib borilishi va bu ishlarning borish jarayonida sifat ko’rsatkichlarining
to’g‘ri tashkil etilishi va tashkil etilganlarining qanchalik to’g‘ri bajarilayotganligini
xaqida xulosa qilib me’yoriy hujjatlarga asosan asoslab berishadi.
Nazariy qism
Yo‘l sifati kompleks ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy muammodir. Uni
samarali hal qilish bugun yo‘l ta’mirlashini ishlab chiqarishni tubdan o‘zgartirishni
talab etadi, ya’ni: ilmiy tadqiqot va loyiha qidiruv ishlarini ishlab chiqarish
texnologiyasi, tashkiliy va madaniyatini takomillashtirish; yo‘l to‘shamasining yangi,
ilg‘or konstruksiyalarini va yig‘ma konstruksiyalarini qo‘llash; hom ashyo
materiallar, buyumlar va tayyor mahsulotlarni tegishli nazorat qilish; yo‘llardan
foydalanish holatini jiddiy yaxshilash.
Sifatni boshqarish sistemasining masalalardan biri sifat ko‘rsatkichlari
ro‘yxatini tanlashdir.
Ta’mirlash bosqichida sifatning rejalashtirilayotgan loyiha ko‘rsatkichlari
gavdalanadi. Loyiha ko‘rsatkichlariga erishish texnologik jarayon sifatiga bog‘liq.
Ikkinchi bosqichda yo‘l sifati quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi: loyiha
va me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan materiallar va buyumlarning sifati; texnologiya,
ishni mexanizasiyalash va tashkil etish darajasi; mehnat sifati; sifatli nazorat.
136
Yekspluatatsiya jarayonida transport inshootlarining sifatini hamma
bosqichlarda HAYM tizimining talablarining to‘la qondirishga qaratilgan
xususiyatlar to‘plami deb qarash lozim. Bu sxema: loyihalash ta’mirlash
ekspluatasiya HAYM tizimi talablarini to‘la qondirishi kerak.
Yo‘l-ta’mirlash mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlari soni va ro‘yxatini to‘g‘ri
tanlash ham muhim ishlardan biri.
Loyihalash ta’mirlash va ekspluatasiya bosqichlarida yo‘lning differensial yoki
kompleks sifat ko‘rsatkichlari turli standartlarda ko‘rsatilgan.
Ishni bajarish tartibi:
Me’yoriy–texnik hujjatlar misolida va yo‘l ta’mirlash ishlab chiqarishning
xususiyatlarini etiborga olib, yo‘l – ta’mirlash mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini
talabalar quyidagicha tavsiflash mumkin: vazifasi (maqsadi), ishonchliligi, ishlatilishi
bo‘yicha.
- Vazifa ko‘rsatkichlari;
- Ishonchlilik ko‘rsatkichlari;
- Buzilmasdan ishlash;
- Ta’mirboplik;
- Xizmat muddati;
- Saqlanuvchanlik;
- Texnologik ko‘rsatkichlar;
- Ergonomik ko‘rsatkichlar;
- Estetik ko‘rsatkichlar;
- Standartlashtirish ko‘rsatkichlari;
- Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar;
- Ekspluatasiya ko‘rsatkichlari.
Aniqlangan ko‘rsatkichlar ro‘yxatini tanlash sifatini boshqarish sistemasini
loyihalashda muhim bosqich hisoblanadi. Aniqlangan ko‘rsatkichlarning turi guruhi
va sifatiga qarab, u yoki bu hajmda o‘lchashlar baholash va nazorat ishlar yuzaga
keladi. Har bir bosqichda hosil bo‘ladigan axborot tahlil va qayta ishlovni talab etadi.
Shuning uchun himoya qalatda eng kam lekin yetarli miqdorda ko‘rsatkichlarni
tanlash kerak.Sifat nazoratini tashkil etishning maqsadi – transport inshootlarini
ta’mirlash jarayonida mahsulotning hamma xususiyatlarini etiborga olgan holda
sifatga ob’ektiv baho berishdan iborat.
Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida
xulosa yozib tugallaydi.
137
1.3 LABORATORIYA MASHG‘ULOTLAR BO‘YICHA
KO‘RSATMA VA TAVSIYALAR
1 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
Mavjud shahar yo‘lining holatini baholash
Ishning maqsadi:
Yo‘lning geometrik o‘lchamlarini, yo‘l qoplamasining
holati, ko‘rish masofalarini va boshqa ko‘satkichlarini
aniqlash.
Ishni bajarish tartibi: Talabalar ishni shahar yo‘lning ma’lum bir bo‘lagiga chiqib
bajaradilar. Yo‘lning belgilangan
joyida asboblar
yordamida, ko‘z bilan ko‘rib o‘lchov va tekshiruv ishlari
bajariladi.
Asosiy ma’lumotlar
Mavjud shahar avtomobil yo‘lning holatini baholashda transport-foydalanish
ko‘rsatkichlarini bir nechta faktorlar orqali baholashimiz mumkin.
Ushbu
laboratoriya ishida real shahar avtomobil yo‘lning biror-bir 100-400 m gacha bo‘lgan
oralig‘ida, kuzatuv usulidan foydalanib quyidagi ko‘rsatkichlarining o‘lchamlari
aniqlanadi:
1.Shahar ko‘chasi kengligi, m
2.Yo‘l qatnov qismining kengligi, m
3.Yo‘l yoqasining kengligi, m
4. Qatnov qismining va yo‘l yoqasining nishabliklari, %
5. Ko‘rish masofasi, m.
6.Gorizontal egriliklarning radiuslari qiymati, m.
7. Yo‘l qatnov qismining holati.
8.Yo‘l yoqasining holati.
9. Suv qochirish qurilmalarining holati.
10. Yoritish tizmlarining mavjudligi va ularning holati.
Gorizontal egrining radiusi qiymatini aniqlash. Gorizontal egrining radiusi
qiymati 1, 2, 3 formulalar yordamida hisoblanadi, buning uchun yo‘ldagi egrining
tangesi, bissektrisasi, burilish burchagi qiymatlari yoki vatar va egri orasidagi masofa
qiymati aniqlanadi:
R
R
ctg
2
(1)
Бсо s /2
- cos /2
138
(2)
R
4 z 2 l1
8z
(3)
bu yerda: α – burilish burchagi
z – egri bilan vatarning o‘rtasi orasidagi masofaning o‘rtacha qiymati,
1 –vatarning uzunligi (odatda po‘lat tasma ishlatilgani uchun 20 m ga
teng deb olish tavsiya etiladi).
B-bissektrisa,
T-tangens.
1.1-rasm. Gorizontal egrining radiusini aniqlash chizmasi.
Gorizontal egrining elementlarining o‘lchamlari teodalit va po‘lat tasma
yordamida o‘lchanadi.
Laboratoriya ishi 4-5 kishilik kichik guruhlarga bo‘linib bajariladi. Talabalar
kuzatuv usulidan foydalanib mavjud yo‘lning ko‘ndalang kesimini chizadi. Kuzatuv
olib borilayotgan yo‘lning holatidan fotolavhalar oladi. Yo‘lning parametrlari
bo‘yicha olingan ma’lumotlarni 1-jadvalga kiritib boradi.
1.1-jadval
8
9
10
11
12
13
Jixozlanmagan
7
Jixozlangan
Gorizontal egrilikning
radiusi, m
6
Yo‘lkani bor yo‘qligi
Ko‘rish masofasi, m
5
bekatlar
Qatnov qismining cheti
Harakat qismining va yo‘l
yoqasining nishabligi, %
4
Suv qochirish qurilmalari
Yo‘l yoqasining kengligi, m
3
Ko‘rish masofasi
Yo‘l qatnov qismining
kengligi, m
2
Yo‘l yoqasi
Shahar ko’chasi kengligi, m
1
Harakat qismi
Piket o‘rni
Elementlar holati
14 15
Topshiriq: Mavjud yo‘ldan olingan ma’lumotlarni tahlil qilinib, me’yoriy
talablarga mosligi bo‘yicha solishtirib xulosa yoziladi.
139
2 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
Shahar yo‘llari va ko‘chalarining yuklanganlik darajasini aniqlash. (Transport
oqimi sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash)
Ishning maqsadi.
Real ko‘cha va yo‘l sharoitlarida transport
vositalarining harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv
usulidan foydalanib aniqlash.
Topshiriq.
Bir soat vaqt oralig‘ida harakat miqdorini va tarkibini
kuzatuv uslubidan foydalanib aniqlash va statistik
usuli yordamida tahlil qilish.
Ishlatiladigan asbobtayyorlangan uskunalar.
Qo‘l soati, sekundomer va maxsus jadval.
Ishni bajarish tartibi:
Ushbu ishda talabalar transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini
ko‘z bilan ko‘rib kuzatish (vizual) usuli foydalanib aniqlashadi. Ko‘z bilan ko‘rib
harakat miqdorini hisoblash usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
Buning uchun talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, biror-bir yo‘lning bo‘lagida
kuzatuv olib borish orqali o‘tayotgan transport vositalarining sonini va turini
aniqlaydilar va ma’lumotlarni 1-jadvalga qayd qiladilar.
O‘tayotgan transport vositalarining harakat miqdorini ishchi jadvalga 1, 2, 3,
4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlar yozish yo‘li bilan qayd qilinadi. Qayd qilishning bu turi
amalda bajarishga oson, shuningdek, keyingi hisob uchun ixcham va qulaydir.
Yo‘l va ko‘chaning nomi__________
Hisobga olish kuni_________20____y.
Haftaning kuni________________Harakatning yo‘nalishi_______________
Hisob vaqti: boshlandi__________ Tugatildi__________________________
Hisobchining F.I.Sh._______________________________________________
Yuk avtomobillari
yuk ko‘tarish
bo‘yicha
800-805
805-810
810-815
815-820
820-825
825-830
140
Jami
Engil
avtomobillar
Velomototransport
Hisob vaqti
soati
Avtobus
2.1-jadval
830-835
835-840
840-845
845-850
850-855
855-900
Jami
Velomototransport
Avtobuslar
Harakat miqdorini aniqlash uchun uzluksiz tekshirishda bir soatlik vaqtni har 5
daqiqa interval oralig‘ida 12 ta intervalga bo‘lib 1-jadvalga yozib boriladi. Olingan
ma’lumotlarni qayta ishlab, transport vositalari harakat miqdorining 15 daqiqa
oralig‘idagi qiymatlari, bir soatlik tanlab olingan harakat miqdorini hisoblash uchun
2-jadval ko‘rinishida yoziladi.
2.2-jadval
Yuk avtomobillari
yuk ko‘tarish bo‘yicha
Engil
Variantlar
avtomobillar
8t dan
2t 2-5t 5-8t
yuqori
Vaqtning 1
15
2
daqiqalik 3
intervallari 4
max
Ekstrimumlar
min
R=
N=
Δ=
Bir soatlik harakat miqdorining tanlab olingan qiymatlarining statistik
xususiyatlari quyidagi tartibda hisoblanadi:
1. Variasion ko‘lamni aniqlash:
i
R N i соат (max) N соат
(min), авт / соат
bu erda:
N i (max), N i (min) -bir soatlik harakat miqdorining eng katta va eng kichik qiymatlari,
ular vaqt oralig‘idagi tanlab olingan variant;
i - 15 daqiqalik vaqt oralig‘i.
2. Bir soatlik harakat miqdorining vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymatini topish:
N
N
n
соат
, авт / соат
bu erda: n-variantlar soni.
Bir soat ichidagi harakat miqdorining uzluksiz kuzatish vaqti 15 daqiqani
tashkil etganda n ning qiymati 4 ga teng bo‘ladi.
141
3. Hisoblarning xatoligini aniqlash:
N соат N соат
N соат
Avtomobil yo‘lining maksimal nazariy o‘tkazish qobiliyati quyidagi empirik
formula orqali aniqlanadi.
1000 V
P
Ld
авт/соат
bu erda: V - polosada harakatlanayotgan avtomobilning
tezligi, km/soat;
Ld - avtomobilning dinamik gabariti, m.
Dinamik gabaritni quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
Ld la lt St l x
bu erda:
la - avtomobilning statik uzunligi;
lt- haydovchining reaksiya vaqtida o‘tadigan masofasi;
St- avtomobilning tormoz yo‘li;
lx- xavfsizlik masofasi;
d- xavfsizlik oralig‘i.
Avtomobilning dinamik gabaritini tashkil etuvchilar 2.1-rasmda ko‘rsatilgan.
Lq
la
d
lt
St
lx
2.1-rasm. Avtomobilning dinamik gabariti.
Yo‘lning yuklanganlik darajasini quyidagicha baholash mumkin.
Z=N/P;
bu erda:
P- o‘tkazish qobiliyati, avt/soat;
N -harakat miqdori, avt/soat.
Agarda Z 0.2 transport oqimi erkin, Z=0,2-0,45 transport oqimi qisman
bog‘langan oqim, Z=0,45-0,7 bog‘langan oqim, Z=0,7-1,0 to‘yingan oqim yoki zich
oqim deyiladi.
Topshiriq:Talaba tahlillar natijasida kuzatuv olib borilayotgan yo‘lning
yuklanganlik darajasini aniqlab yo‘ldan foydalanishda yuklanganlik darajasini
ahamiyati va ta’siri to‘g‘risida xulosa yozishadi.
142
3 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
Shahar yo‘l qoplamasining tishlashish koeffitsientini
aniqlash
Ishning maqsadi:
Yo‘l qoplamasining mayda g‘adir-budurligini “qumli
dog‘” usuli bilan o‘lchab ilashish koeffitsientini
aniqlash.
Ishlatiladigan asbobuskunalar
Quruq qum, lineyka.
Ishni bajarish tartibi
Yo‘l qoplamasining ustki qismiga ma’lum bir hajmdagi qum taqsimlanadi
va doira shaklidagi qumli dog‘ hosil qilinadi. So‘ngra shu doiradan 3-marta diametr
o‘lchanadi. O‘lchangan qumning diametri va qumning hajmiga asoslanib,
qoplamaning mayda g‘adir-budurligining o‘rtacha chuqurligi quyidagi shartli ifoda
yordamida aniqlanadi:
ho 'rt
4V
V
1,275 2
2
Do 'rt
Do 'rt
;
B u ye r d a : V - qumning hajmi, sm3,
Do’rt -qumli dog‘ning o‘rtacha diametri.
V h S , sm .
S 2R 2
2
3.1-rasm. Qumli dog‘ usuli. 1-yoyilmagan qum uyumi, 2-yoyilgandan so‘ng.
R o ’ r t - qiymat bo‘yicha “mayda g‘adir - budurlik va ilashish koeffitsienti”ning
bog‘liqlik grafigidan foydalanib, o‘rganilayotgan yo‘l qoplamasining ilashish
koeffitsientini qiymati topiladi.
V = 4 0 k m/ s
143
V = 6 0 k m/ s
V = 8 0 k m/ s
Ilashish koeffitsientining eng kichik qiymati yo‘l qoplamasining holati va
harakat tezligiga bogliq ravishda quyidagi jadvalda keltirilgan qiymatlarga qarab
belgilanadi.
Harakat tezligi km/soat
40
60
80
Ho‘l qoplamaning eng kichik
ilashish koeffitsienti qiymati
0,45-0,50
0,35-0,40
0,40-0,30
Topshiriq: Hisoblab topilgan qiymatlar jadval ma’lumotlari bilan solishtiriladi
va qoplamaga baho beriladi.
144
4 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
Shahar yo‘l qoplamasining ravonligini 3 metrlik
reykada baholash
Ishning maqsadi:
3 metrlik reyka yordamida yo‘l qoplamasining
ravonligini baholash.
Ishlatiladigan asbobuskunalar
3 metrli reyka, o‘lchovli klin.
Ishni bajarish tartibi
Yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash uchun 3 metrli reyka qoplamaga
yo‘lning avtomobil g‘ildiraklari izi bo‘yicha o‘rganilayotgan harakat tasmasi
yo‘nalishida har piketda uch marta yotqiziladi.
Ravonlikning ko‘rsatkichi reyka bilan qoplama oralig‘i bo‘lib, reykaning har
0,5 m oralig‘ida belgilangan beshta nuqtada mavjud bo‘lgan kattaliklaridir.
Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlariga baho berish uchun quyidagi
jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz.
Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlari
Baho
4.1-jadval
Uch metrli reyka yordamida o‘lchaganda qoplama turlari uchun
ravonlik me’yorlari
Takomillashtirilgan
Takomillashtirilgan
O‘tuvchi
kapital
yengil
Yoriqlar
Yoriqlar
Yoriqlar soni
Eng
soni %
soni %
%
Eng
Eng
katta
3m
5mm
4mm 7mm
6mm
15mm
katta
katta
yoriq
yoriq
yoriq
m
dan
gacha dan
gacha
dan
mm
mm
gacha katta
katta
katta
mm
A’lo
95
1
7
95
1
9
95
1
20
Yaxshi
90
2
8
90
2
11
90
2
25
Qoniqarli
80
5
10
80
5
14
80
5
30
145
100m
3m
a)
b)
Shahar yo‘l qoplamasining ravonligini baholash uchun uskunalar:
a) Uch metrli reyka: b)o‘lchovli klin
Uch metrli reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash natijalari
1-ish jurnaliga yoziladi. Olingan natijani qat’iy belgilangan o‘lcham bilan
solishtiriladi va qoplamaning haqiqiy ravonligi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
miqdorga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligi tahlil qilinadi.
1-ish jurnali
Uch metrlik reyka yordamida yo‘l qoplamasining
ravonligini o‘lchash
Avtomobil yo‘lining nomi ____________________________,
avtomobil yo‘lining toifasi _____, o‘rtacha
sutkalik
harakat
miqdori_________avto/sutka, qoplama turi _____________________ o‘lchash
kuni______________________
Takomillashtirilgan kapital qoplama uchun
O‘lchash joyi
Km
PK
1
2
Uch metrlik reyka tagidagi yoriqlar soni
3mm
gacha
3
3-5mm
Gacha
4
5mmdan
katta
5
Eng katta
mm
6
Ravonlikka
baho
7
Topshiriq: Uch metrli reyka yordamida 200-300 metr yo‘l qoplamasining
ravonligini o‘lchab, qoplamaning haqiqiy ravonligiga baho berilsin.
146
5 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
SHAHAR YO‘L TO‘SHAMASI MUSTAHKAMLIGINI BAHOLASH
Ishning maqsadi:
yordamida aniqlash.
yo‘l
to‘shamasining
mustahkamligini
progibomer
Ishni bajarish tartibi: Yo‘l to‘shamasining mustahkamligini progibomer
yordamida aniqlaymiz. Buning uchun, maxsus yuk ortilgan avtomashina tanlab
olinadi. Prigibomer yo‘l to‘shamasiga tushadigan kuchlanishdan hosil bo‘lgan
egilishni aniqlaydi. Bu egilishni maxsus soat tipidagi indikator ko‘rsatadi. Yo‘l
to‘shamasining sinovi tekshirilayotgan uchastkaning har 50 m oralig‘ida olib boriladi.
Elastik egilishni yo‘l qoplamasi chetidan 1-1,5 m tashlab o‘lchanadi. Maxsus
ko‘rsatilgan 5.1-shaklga yo‘l uzunligining km va piket joyi, hamda egilish qiymati
yozib boriladi.
5.1-shakl
G‘ildirak
G‘ildirak
Amaldagi
ketmasdan
ketgandan
yukdan
Km,
Joyning chizmasi va
oldin
keyin
№
elastik
PK
tekshirilgan nuqtalar
indikatorindikatordan
egilish,
dan olingan
olingan
mm
hisob, mm
hisobot, mm
1
2
3
4
5
6
MAYI sNIL progibomeri rama o‘qida erkin aylanadigan tashkil etuvchi
richagdan iborat. Richagning orqa elkasi 6 gorizontal yuzali qopqoq 1 bilan tugaydi.
Unga ustunchaga maxkamlangan indikatorning 3 o‘zagi qadaladi. Progibomerning
tuzilish sxemasi quyidagicha:
147
5.1-rasm. MAYI – sNIL progibomerining tuzilish sxemasi:
a – yonidan ko‘rinishi; b – yuqoridan ko‘rinishi; 1 - qopqoq; 2 – indikator uchun
tayanch; 3 - indikator; 4 - indikatorni ushlagich; 5 - shveller; 6 – richagning orqa
elkasi ; 7 – ko‘taruvchi vintlar; 8 - birlashtiruvchi mufta; 9 – tayanch vint; 10 qotiruvchi bolt; 11 – richagning oldingi elkasi; 12 – o‘lchovchi elka; 13 - ignani
mahkamlovchi vint; 14 – yo‘l qoplamasiga tegib turuvchi moslagich; 15 –
ko‘ndalang tayanchli balka
Yo‘l to‘shamasining haqiqiy umumiy elastiklik moduli quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:
E = p D (1 - μ2)/ l,
Bu erda: r – qoplamaga ta’sir qilgan g‘ildirak bosimi, MPa, A guruh transport
vositalari uchun r = 0,6 MPa, B guruh transport vositalari uchun r=0,5 MPa; D –
g‘ildirak diametrining izi, m, A gurux transport vositalari uchun D = 0,33 m, B guruh
transport vositalari uchun D = 0,28 m;
μ – Puasson koeffisiyenti, μ = 0,3, l – elastik egilish, m;
l=K(i-i0),
K- koeffisiyent, richak elkasini xisobga oladi;
i, i0– indikatorni soni.
Ish unumdorligini oshirish uchun yo‘l to‘shamasi egilishini aniqlashda uzun
bazali progibomer ishlab chiqilgan (5.2-rasm).
Uzun bazali richagli progibomer korpus tayanchiga 5 maxkamlangan o‘qda
aylanadigan yig‘ma richagdan iborat. Richag 6 oldingi 7 va orqa 4 elkalardan tashkil
topgan. Oldingi elkada sharnirli zoldir yordamida taglikka 11 biriktirilgan o‘lchov
o‘zagi 9 joylashgan. O‘lchov o‘zagi richagda siquvchi vint 10 bilan qotiriladi. Orqa
elkada kronshteynda 2 indikator 3 maxkamlangan.
O‘lchov o‘zagi taglik bilan orqa quyi g‘ildirak qiyaliklari o‘rtasiga avtomobil
orqa o‘q markaziga joylashtiriladi. Uchli tayanch tagligining 1 nishabli yuzasi
indikator o‘zagiga tegib turadi.
148
5.2-rasm. Uzun bazali richagli progibomer:
1 – tayanchli taglik; 2 - kronshteyn; 3 - indikator; 4 – richagning orqa elkasi;
5 -tayanch; 6 - richag; 7 – richagning oldi elkasi; 8 –orqa qo‘sh g‘ildirak;
9 - shurup; 10 - siquvchi vint; 11 – o‘lchov o‘zagi
Topshiriq: Aniqlangan natijalar bo’yicha 5.2-shaklni to‘ldiradilar.
№
O‘lchangan joy
PK yoki km
Amaldagi yukdan
elastik egilish, mm
2-shakl
Egilishdagi elastiklik moduli
Ea=( p*D)*(1-µ2)/
MPa
1
2
3
6 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARIDAGI TRANSPORT XARAKAT
JADALLIGINI ANIQLASH
Ishning maqsadi.
Real ko‘cha va yo‘l sharoitlarida transport
vositalarining harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv
usulidan foydalanib aniqlash.
Topshiriq.
Bir soat vaqt oralig‘ida harakat miqdorini va tarkibini
kuzatuv uslubidan foydalanib aniqlash va statistik
usuli yordamida tahlil qilish.
Ishlatiladigan asbobtayyorlangan uskunalar.
Qo‘l soati, sekundomer va maxsus jadval.
Ishni bajarish tartibi
Ushbu ishda talabalar transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini
ko‘z bilan ko‘rib kuzatish (vizual) usuli foydalanib aniqlashadi. Ko‘z bilan ko‘rib
harakat miqdorini hisoblash usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
149
Buning uchun talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, biror-bir yo‘lning bo‘lagida
kuzatuv olib borish orqali o‘tayotgan transport vositalarining sonini va turini
aniqlaydilar va ma’lumotlarni 5.1-jadvalga qayd qiladilar.
O‘tayotgan transport vositalarining harakat miqdorini ishchi jadvalga 1, 2, 3,
4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlar yozish yo‘li bilan qayd qilinadi. Qayd qilishning bu turi
amalda bajarishga oson, shuningdek, keyingi hisob uchun ixcham va qulaydir.
Yo‘l va ko‘chaning nomi__________
Hisobga olish kuni_________20____y.
Haftaning kuni________________Harakatning yo‘nalishi_______________
Hisob vaqti: boshlandi__________ Tugatildi__________________________
Hisobchining F.I.Sh._______________________________________________
Jami
Yuk avtomobillari
yuk ko‘tarish
bo‘yicha
Yengil
avtomobillar
Velomototransport
Hisob vaqti
soati
Avtobus
6.1-jadval
800-805
805-810
810-815
815-820
820-825
825-830
830-835
835-840
840-845
845-850
850-855
855-900
Vaqtning 15
daqiqalik
intervallari
Ekstri-
2t
1
2
3
4
max
150
Jami
Variantlar
Yuk avtomobillari
yuk ko‘tarish bo‘yicha
8t dan
2-5t 5-8t
yuqori
Velomototransport
Yengil
avtomobillar
Avtobuslar
Harakat miqdorini aniqlash uchun uzluksiz tekshirishda bir soatlik vaqtni har 5
daqiqa interval oralig‘ida 12 ta intervalga bo‘lib 1-jadvalga yozib boriladi. Olingan
ma’lumotlarni qayta ishlab, transport vositalari harakat miqdorining 15 daqiqa
oralig‘idagi qiymatlari, bir soatlik tanlab olingan harakat miqdorini hisoblash uchun
6.2-jadval ko‘rinishida yoziladi.
5.2-jadval
mumlar
R=
min
N=
Δ=
Bir soatlik harakat miqdorining tanlab olingan qiymatlarining statistik
xususiyatlari quyidagi tartibda hisoblanadi:
1. Variatsion ko‘lamni aniqlash:
i
R N i соат (max) N соат
(min), авт / соат
bu yerda:
N i (max), N i (min) -bir soatlik harakat miqdorining eng katta va eng kichik qiymatlari,
ular vaqt oralig‘idagi tanlab olingan variant;
i - 15 daqiqalik vaqt oralig‘i.
2. Bir soatlik harakat miqdorining vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymatini topish:
N
N
n
соат
, авт / соат
bu yerda: n-variantlar soni.
Bir soat ichidagi harakat miqdorining uzluksiz kuzatish vaqti 15 daqiqani
tashkil etganda n ning qiymati 4 ga teng bo‘ladi.
3. Hisoblarning xatoligini aniqlash:
N соат N соат
N соат
Topshiriq: Talaba tahlillar natijasida harakat jadalligi bo‘yicha xulosa
yozishadi.
7 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISHDA
ISHLARINING SIFATINI KOMPLEKS BAHOLASH.
Ishning maqsadi.
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishda
ishlarining sifatini baholash.
Topshiriq.
Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi mavjud nuqsonlarni
aniqlash.
Ishlatiladigan
uskunalar.
Progomomer, kern olish uskunasi, 3 metrlik reyka va asbob
boshqa laboratoriya uskunalari.
151
Ishni bajarish tartibi:
Talabalarga o‘zlari yashab turgan xududidagi shahar yo‘llari va ko‘chalariga
chiqib avtomobil yo‘lidagi mavjud nuqsonlarni aniqlaydilar. Aniqlangan nuqsonlar
asosida talaba 7.1-jadvalga avtomobil yo‘lining nuqsonlar qaydnomasini tuzadilar.
Shahar yo‘llari va ko‘chalaridan foydalanish davrida vaqti vaqti bilan yo‘l
qoplamasi va yo‘l elementlarining ekspluatatsion holatiga qarov amalga oshiriladi.
Qarov ishlari qishgi, kuzgi va bahorgi qarov ishlari kabi turlarga bo‘linadi. Qarov
ishlari davrida yo‘l elementlarida sodir bo‘lgan har hil bo‘zilishlar, cho‘kishlar,
yeriqlar va boshqa turdagi nuqsonlar qayd jurnaliga yozib quyiladi.
Avtomobil yo‘llarida ta’mirlash ishlarini rejalashtirishdan oldin nuqsonlar
qaydnomasi tuzib chiqiladi. Nuqsonlar qaydnomasini tuzish ishlarini tashkil qilishda
quyidagi ishtirokchilar asosida guruh tashkil qilinadi.
1. Yo‘l joylashgan xududga qarashli xarakat havfsizligi xodimi
2. Yo‘lni ta’mirlash korxonasi vakili
3. Ta’mir turi aniqlangandan so‘ng loyihalovchi tashkilot vakili
4. Yo‘lni ta’mirlash ishlarini moliyalashtiruvchi tashkilot vakili
5. Nuqsonlar qaydnomasini tuzuvchi laboratoriya jamoasi
Avtomobil yo‘llarida nuqsonlar qaydnomasini tuzishda yuqorida ko‘rsatib
utilgan vakillardan laboratoriya xodimlari nuqsonlarni aniqlab qayd qilib boradi.
Qolgan vakillar esa qaydnomaga kiritilib borayotgan nuqsonlarni tasdiqlab boradi.
Nuqsonlar qaydnomasini tuzishda quyidagi talablarni etiborga olish lozim;
1. Tekshiruv ishlarini bahorda, yo‘l qordan tozalanganda o‘tkazish tavsiya
etiladi.
2. Guruh videokamera yoki videokompyuterda suratga olish yordamida
nuqsonlarni avtomatik qayd etish va yo‘l yer to‘shamasining holatini elektron axborot
tashuvchilarda qayd etish uchun maxsus asbob-uskunalarga ega bo‘lishi lozim.
Bundan tashqari, guruh quyidagi jihozlar bilan jihozlanishi kerak:
1) o‘tilgan yo‘l datchigi bilan jihozlangan avtomobil;
2) "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l belgilari;
3) laboratoriya uskunalari bilan jixozlangan mashina (mashinada
progomomer, kern olish uskunasi, 3 metrlik reyka va boshqa laboratoriya uskunalari
bo‘lishi kerak);
4) nuqsonlar qaydnomasi jurnali;
5) sariq rangli xavfsizlik jiletlari;
Videokompyuter suratga olish uskunalari bo‘lmagandako‘z bilan tekshirib
baholash va yer to‘shamasining nuqsonlarini jurnalga kiritishga ruxsat etiladi.
Vizual baholashni boshlashdan avval nuqsonlar qaydnomalari bo‘lgan jurnalni
tayyorlash, avtomobil va jihozlarning sozligiga ishonch hosil qilish, avtomobil ustiga
"Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l belgilarini o‘rnatish,
152
guruhning barcha a’zolariga yo‘l-yo‘riqlarni o‘tkazish vaishlar xavfsizligining barcha
talablariga rioya qilishning muhimligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Tekshirishni
o‘tkazishdan avval zarur malakalarni egallash maqsadida ushbu uslubiyotdan
foydalanishga o‘rgatiladi.
Yo‘l qoplamida nuqsonlar bo‘lmasa, kam uchraydigan bo‘lsa (100 m va undan
ortiq oraliqlar bilan) yoki yo‘lning katta uzunligi bo‘ylab (100 m dan ortiq) bir xil
nuqsonlar uchraydigan bo‘lsa, ko‘z bilan baholashni avtomobilning 30 km/h dan
oshmagan tezlikda o‘tishi paytida o‘tkazishga ruxsat etiladi. Qolgan hollarda ko‘z
bilan baholash yo‘l bo‘ylab yurib, xavfsizlik texnikasi qoidalariga amal qilgan holda
bajariladi. Videokompyuter suratga olish uskunalari bo‘lganda suratga olish
avtomobilning natijalarga ishlov berishni ta’minlaydigan tezlikda harakatlanishi
paytida o‘tkaziladi. Bu holda nuqsonlar jurnalini to‘ldirish tekshirish natijalariga
kameral ishlov berishda bajariladi.
O‘lchovlarni (yo‘l izi chuqurligi, darzlarning ochilish darajasi, darzlar orasidagi
masofa, darzlar to‘ri uyalarining tomonlari uzunligi) amalga oshirish uchun
avtomobil nuqson joyidan oldinga 5-10 m masofaga o‘tadi, muhandis va texnik
avtomobildan chiqadi va yo‘l chetidan harakatga aks yo‘nalishda harakatlanadi.
Qatnov qismiga chiqqanda "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l
belgilari harakatga qarshi qaratilgan holda joylashgan avtomobil bilan himoyalangan
holida ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi.
Yo‘l qoplamining holatini vizual baholash paytida yo‘l qoplami 100 dan 1000 m
gacha uzunlikdagi bir turdagi uchastkalarga bo‘linadi, ularning chegaralari bir turdagi
yoki o‘xshash nuqsonlar bo‘yicha belgilanadi. Masofalar avtomobilning spidometri
yoki o‘tilgan yo‘l datchigi bo‘yicha aniqlanadi. Har bir uchastka ichida yo‘l yer
to‘shamasining amalda bir xil holati (nuqsonlarning bir xil turlari) bo‘lgan 20-50 m
uzunlikdagi xususiy mikrouchastkalar belgilanadi.
Yuqoridagi usullar yordamida aniqlangan nuqsonlardan nuqsonlar qaydnomasini
tuzish quyidagicha amalga oshiriladi.
Yo‘l
uchastkasi
Mavjud yo‘lning
holati
Rejalashtirilgan choratadbirlar ro’yxati
7.1-jadval
Davlat me’yoriy
hujjatlariga asosan
Topshiriq: Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida
xulosa yozib tugallaydi.
153
II BOB. MUSTAQIL TA’LIM
2.1. MUSTAQIL TA’LIM MATERIALLARI
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib
borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari
paytida talabalarga etkazish qiyin.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish
paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish,
tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga
o‘rgatish, bilim olish yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma
berish oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talaba mustaqil ishi (TMI) - muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir kismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan
tashqarida o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
TMIni tashkil etishda ma’lumotlarni kaysi manbadan, qanday qilib topish,
ularni tahlil qilish va zarurlarini ajratib olib tartibga solish, konspektlashtirish,
o‘z fikrini aniq va yorqin ifodalash, o‘z vaqtlarini to‘g‘ri taqsimlash, shuningdek,
aqliy va jismoniy imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash talabalar uchun katta
muammo bo‘ladi. Shuning uchun har bir professor-o‘qituvchi dastlab talabada
o‘z qobiliyati va aqliy imkoniyatlariga ishonch uyg‘otishi, ularni sabr-toqat bilan,
bosqichma-bosqich mustaqil bilim olishni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgatib borishi
lozim bo‘ladi. Talabalar tomonidan mustaqil ravishda o‘zlashtiriladigan bilim va
ko‘nikmalarning kursdan-kursga murakkablashib, kengayib borishini hisobga
olgan holda ularning tashabbuskorligi va rolini oshirib borish zarur. Shunda
mustaqil ta’limga ko‘nika boshlagan talaba fakat o‘qituvchi tomonidan belgilab
byerilgan ishlarni bajaribgina qolmay, o‘zining ehtiyoji, qiziqishi va qobiliyatiga
qarab, o‘zi zarur deb hisoblagan qo‘shimcha bilimlarni ham mustaqil ravishda
tanlab o‘zlashtirishga o‘rganib boradi.
Talabalar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda quyidagi jihatlar
e’tiborga olinishi lozim: o‘qish bosqichi; muayyan fanning o‘ziga xos xususiyati va
o‘zlashtirishdagi qiyinchilik darajasi; talabaning qobiliyati hamda nazariy va
amaliy tayyorgarlik darajasi (tayanch bilimi); fanning axborot manbalari bilan
ta’minlanganlik darajasi; talabaning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi.
Mustaqil ish uchun byeriladigan topshiriqlarning shakli va hajmi,
kiyinchilik darajasi ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda o‘zgarib, oshib
borishi lozim. Ya’ni, talabalarning topshiriqlarni bajarishdagi mustaqilligi
darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va ijodiy
yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi.
154
Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish shakllari.
TMIni tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish darajasi va
qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish mumkin:
• fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil
o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash;
• amaliy, seminar va laboratoriya mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib
kelish;
• ma’lum mavzu bo‘yicha refyerat tayyorlash;
• kurs ishi (loyihalari)ni bajarish;
• bitiruv malakaviy ishi va magistrlik dissyertasiyasi uchun
materiallar to‘plash;
• hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish;
• maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash;
• amaliyotdagi mavjud muammoning echimini topish, test, munozarali
savollar va topshiriqlar tayyorlash;
• ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash;
• amaliy mazmundagi nostandart masalalarni echish va ijodiy ishlash;
• uy vazifalarini bajarish va boshqalar;
Fan xususiyatidan kelib chiqqan holda talabalarga mustaqil ish uchun
boshqa shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi
turdagi topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar
puxta o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib,
talabalarning auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash,
chuqurlashtirish, kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak.
Fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil
o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash
Faning xususiyati, talabalarning bilim darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi
o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mustaqil ta’limga belgilangan mavzular
talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning
asosiy mazmunini ifodalash va ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralar,
mavzuni tizimli bayon qilishga xizmat qiladigan savollarga e’tibor qaratish,
asosiy adabiyotlar va axborot manbalarini ko‘rsatish lozim.
Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv
adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzuni konspektlashtiradilar, tayanch
iboralarning mohiyatini anglagan holda mavzuga taalluqli savollarga javob
tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa, savollar paydo bo‘lsa,
adabiyotlar etishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa va x,.k.) o‘qituvchidan
maslahatlar oladilar.
Mustaqil o‘zlashtirish uchun mavzular ayrim hollarda fan o‘qituvchisi
tomonidan ma’ruza yoki amaliy darslar doirasida ham byerilishi mumkin.
Mustaqil o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha tayyorlangan matn kafedrada himoya
qilinadi.
Amaliy mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish.
155
Faning ishchi o‘quv dasturiga kiritilgan amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlariga talaba oldindan o‘qituvchi tomonidan tuzilgan taqvim reja
asosida darsga mustaqil tayyorgarlik ko‘rib kelishi mumkin. Bunda amaliy yoki
laboratoriya mashg‘uloti mavzusining asosiy mazmunini o‘rganish, o‘zlashtirish
qiyin bo‘lgan holatlarda savollar tuzish, o‘z tushunchasini va mustaqil olgan
bilimlarini ifodalash va ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralardan qisqacha
matn tuzish, mavzuni tizimli bayon qilishga xizmat qiladigan qo‘shimcha adabiyotlar
va axborot manbalarini ko‘rsatishi, darsda faol qatnashishi lozim.
Ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash.
Talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyati va bilim
darajasiga muvofiq bo‘lgan biror mavzu bo‘yicha referat tayyorlash topshiriladi.
Bunda talaba asosiy adabiyotlardan tashqari qo‘shimcha adabiyotlardan
(monografiyalar, ilmiy, uslubiy maqolalar, Intyernetdan olingan ma’lumotlar,
elektron kutubxona materiallari va x,.k.) foydalanib materiallar yig‘adi, tahlil
qiladi, tizimga soladi va mavzu bo‘yicha imkon darajasida to‘liq, keng
ma’lumot berishga harakat qiladi. Zarur hollarda o‘qituvchidan maslahat va
ko‘rsatmalar oladi.
Referat – ma’lum bir mavzu bo‘yicha adabiyot, ilmiy ish mazmunini oshkor
ma’ruza shaklidagi yoki yozma ko‘rinishda qisqacha bayon qilish. O‘quv refyerati –
tanlangan mavzu bo‘yicha talabaning mustaqil ilmiy-tadqiqot ishi natijasi bo‘lib,
bunda tadqiq qilinayotgan muammoning mohiyati ochib byeriladi, mavjud nuqtainazar, shuningdek talabaning shaxsiy qarashlari keltiriladi.
Referat hajmi 15-20 betli bosma matnni tashkil etishi zarur.
Referat ustida ishlash bosqichlari: mavzu bo‘yicha materiallarni saralash va
o‘rganish (qoidaga ko‘ra, refyeratni yozishda kamida 8-10 xil turlicha
manbalardan foydalaniladi); adabiyotlar ro‘yxatini tuzish; ma’lumotlarni qayta
ishlash va tizimlashtirish; refyerat rejasini tuzish; refyeratni yozish.
Referat tuzilishi: titul varag‘i; reja (mundarija); kirish (tadqiq
qilinayotgan muammoning mohiyati ifoda qilinadi, mavzuni tanlash asoslanadi,
uning ahamiyati va dolzarbligi aniqlaniladi, ishning maqsad va vazifalari
ko‘rsatiladi, foydalaniladigan adabiyotlarga tavsif byeriladi); asosiy qism; xulosa
(refyerat mavzusi bo‘yicha umumiy xulosa byeriladi yoki yakun yasaladi,
tavsiyalar taqdim qilinadi); foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Yakunlangan referat kafedrada ekspyertlar ishtirokida himoya qilinadi.
Talabalar mustaqil ishini samarali tashkil etish.
TMIni samarali tashkil etishda tizimli yondoshish, barcha bosqichlarini
muvofiqlashtirish va uzviylashtirish, bajarilishi ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish,
tashkil etish va nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirib borish, talabalarni
mustaqil ishlash madaniyatini shakllantirishga asosiy e’tiborni qaratish zarur.
Mustaqil ish topshiriqlari muvaffaqiyatli yakunlanishi uchun quyidagi
talablar bajarilishi lozim:
- maqsad (bilimni mustahkamlash, yangi bilimlarni o‘zlashtirish, ijodiy
faollikni oshirish, amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va h.k.), aniq
asoslanishi;
156
- vazifa va topshiriqlarning aniq-ravshan belgilanishi;
- topshiriqlarni bajarish algoritmi va metodlaridan talabalarning etarli
darajada xabardor bo‘lishi;
- maslahat va boshqa yordam turlarining to‘g‘ri belgilanishi (yo‘llanma va
ko‘rsatma berish, mavzuning mazmuni va mohiyatini tushuntirish, muammoli
topshiriqlarni bajarish usullari bo‘yicha tushuncha berish, ayrim muammoli
momentlarni birgalikda hal qilish va h.k.);
- hisobot shakli va baholash mezonini aniq belgilash;
- nazorat vaqti, shakli va turlarini aniq belgilab olish (amaliy seminar,
laboratoriya mashg‘ulotlari, konsultasiya uchun yoki nazorat uchun maxsus
ajratilgan vaqt, ma’ruza yoki refyerat matni, bajarilgan topshiriqlar daftari, nazorat
ishlari, uy vazifasi daftari, kurs ishlari, test, maqola, nostandart topshiriqlar,
savollar, maqola, ko‘rgazmali jihozlar va ijodiy ishlar, savol-javob, bajarilgan ish
mazmuni va mohiyatini tushuntirib berish, yozma shaklda bayon qilish va h.k.).
Talabalar mustaqil ishini shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin:
- auditoriyada amalga oshiriladigan TMIlari. O‘tilgan mavzuni qayta
ishlash, kengaytirish va mustahkamlashga oid topshiriqlar bajariladi;
- auditoriyadan tashqarida amalga oshiriladigan TMIlari. O‘quv dasturidagi
ayrim mavzularni mustaqil holda o‘zlashtirish, uyga byerilgan vazifalarni
bajarish, amaliy va laborotoriya ishlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish, ijodiy va
ilmiy-tadqiqot xaraktyeridagi ishlar va h.k.
Birinchi tur ishlari talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini o‘zlashtirib
borish darajasi, amaliy mashg‘ulotlarga (amaliyot, laboratoriya, seminar darslari)
tayyorgarlik saviyasi va uy vazifalarining bajarilish sifatini tekshirish maqsadida,
odatda, nazorat ishlari olish, savol-javob, suhbat, munozara, amaliy topshiriqlarni
bajartirib ko‘rish va h.k. usullarda asosan amaliyot darslarida nazorat (joriy nazorat)
qilinadi.
Joriy nazoratda talabaning dars paytida o‘tilgan materiallarni o‘zlashtirish
va uyga byerilgan topshiriqlarni bajarishdagi faolligi, bajarish saviyasi va
o‘zlashtirish darajasi e’tiborga olinadi.
Ikkinchi tur ishlar fanning ishchi o‘quv dasturida auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishi belgilangan mavzu bo‘yicha ma’lumot va axborotlarni mustaqil
ravishda izlab topish, tahlil qilish, konspektlashtirish (yoki refyerat tarzida
rasmiylashtirish) va o‘zlashtirish, ijodiy yondashishni talab qiladigan amaliy
topshiriqlarni bajarish ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bu turdagi ishlarni bajarish
jarayoni va o‘zlashtirish sifatining nazorati darsdan tashqari paytlarda, maxsus
belgilangan konsultasiya soatlarida amalga oshiriladi.
Talabalar mustaqil ishini baholash
TMI natijalari amaldagi “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini
nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‘g‘risidagi Nizom”ga asosan
baholab boriladi.
Talabaning mustaqil ishi – ishchi o‘quv dasturida ko‘rsatilgan mavzular
bo‘yicha tayyorlanadi:
157
• mavzu to‘liq ochilgan, to‘g‘ri xulosa chiqarilgan va ijodiy fikrlari
bo‘lsa- 4,6-5 ball;
• mavzu mohiyati ochilgan, faqat xulosasi bor - 4,1-4,5 ball;
• mavzu mohiyati yoritilgan, ammo arzimas kamchiligi bo‘lsa - 3-4 ball
byeriladi;
• mavzu mohiyati yoritilgan, ammo ayrim kamchiliklari bor bo‘lsa 2,5-3
ball byeriladi.
Talabalar mustaqil ishi bo‘yicha konsultasiyalar tashkil etish
Tartibi
1. TMI bo‘yicha konsultasiya darsi auditoriyadan tashqarida amalga
oshirishga mo‘ljallangan mustaqil ishlarni bajarish yuzasidan tegishli
yo‘llanmalar berish va uni bajarilishini nazorat qilib borish maqsadida tashkil
qilinadi.
2. Konsultasiya darsi tegishli fan o‘qituvchisi tomonidan o‘tkaziladi va
o‘qituvchi jurnalida qayd etib boriladi.
3. Fan o‘qituvchisi konsultasiya darsida quyidagi ishlarni amalga oshiradi:
TMI topshiriqlarini bajarish yuzasidan tegishli yo‘llanma byeradi;
topshiriqni bajarish rejasini tuzishga yordamlashadi, tegishli adabiyotlar va axborot
manbalarini tavsiya qiladi, TMI yuzasidan tayyorlangan ishlanma, hisobot,
refyerat, hisob-kitob va topshiriq natijalarini qabul qiladi hamda baholaydi.
4. TMI bo‘yicha konsultasiyalar talabalarning darsdan bush vaqtlarida
rejalashtiriladi.
Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etilgan mavzular
*Quyidagi mavzular talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun
topshiriladi:
**Har bir talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari,
qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan quyidagi mavzulardan biri buyicha
refyerat tayyorlash topshiriladi.
VII semestr uchun:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash korxonalarining asosiy
vazifalari va ularning strukturasi;
2. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari;
3. Yo‘llardagi qishgi sirpanchiqlikga qarshi kurash usullari va ishlatiladigan
materiallar va mexanizmlar;
4. Yo‘llarni qor uyumi bilan qoplanishdan saqlash usullari;
5. Qorni tutib qoluvchi qurilmalar turlari;
6. Yo‘llarni saqlash ishlarida zamonaviy mexanizatsiyalarni qo‘llash;
7. Transportdan chiqadigan shovqinni kamaytirish chora tadbirlari;
8. Transportdan chiqadigan gazlarni kamaytirish chora tadbirlari;
9. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash texnologiyalari;
10.Yo‘l jihozlarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari;
11.Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashdagi xavfsizlik texnikasi
qoidalari;
12.Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish texnologiyalari va uni tashkil qilish;
158
13.Yo‘llarni ta’mirlashda ishlatiladigan mashina va mexanizmlar ish unumdorligi;
14.Yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalarini tashkil qilish;
15.Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish;
16.Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik pasportlashtirishning avtomatlashgan
tizimi;
17. Yo‘l ma’lumotlari to‘plamini barpo etish.
VIII semestr uchun:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarinida uchraydigan nuqsonlar turlari;
2. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash davrida harakatni tashkil qilish va
xavfsizlikni ta’minlash;
3. Yo‘l qoplamasiga ustki yuza ishlov berishning zamonaviy texnologiyasi;
4. Asfaltbeton qoplamasini termoprofillash texnologiyasi;
5. Remikserlarning zamonaviy turlari;
6. Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi yo‘l jihozlarini joriy va mukammal
ta’mirlash;
7. Sementbeton qoplamalari choklarini ta’mirlash texnologiyalari;
8. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini boshqarish
tizimi;
9. Yo‘l korxonalari yo‘l ustalarining asosiy vazifalari va kunlik ish tartibi;
10.Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish korxonalarini istiqbolli
rejalarini tuzish;
11.Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ta’mirlashda mehnat muhofazasi bo‘yicha
ishlarni tashkil qilish.
Kurs ishi
Kurs ishi fan mavzulari bo‘yicha Shahar yo‘llari va ko‘chalarini soha
korxonalari ilmiy-texnologik muammolari yechimiga bag‘ishlangan masalalar
yuzasidan yakka tartibda tegishli topshiriq shaklida 8-semestrda beriladi. Kurs
ishining hajmi 20 betdan kam bo‘lmasligi, A4 formatdagi varaqlarda yozilishi,
chizmalar qismi A1 formatda bosmaga chiqarilishi va tikilib rasmiylashtirilishi lozim.
Kurs ishini bajarish tartibi kafedraning uslubiy qo‘llanmasida keltirilgan.
Kurs ishini mazmuni quyidagilardan iborat:
Shahar tabiiy-iqlim sharoiti. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining texnik-iqtisodiy
va transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining
transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini kompleks baholash. Shahar yo‘llari va
ko‘chalarining no‘qsonlar qaydnomasini tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining
transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab
chiqish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash va qishki saqlash ishlari grafigini
tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik
jarayonlarini ishlab chiqish va ishlarni tashkil etish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini
joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik jarayonlariningtexnologik xaritasini
tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va
saqlashda sifat nazorati, mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi.
159
III BOB GLOSSARIY
Termin
O‘zbek tilidagi sharhi
Yo‘l
The way
Transport
vositalari
qatnovi uchun qurilgan
yoki moslashtirilgan va
huddi shu maqsadda
foydalanishga
yer
mintaqasi yohud sun’iy
inshoot yuzasi
Yo‘l harakati
Traffic
Odamlar va yuklarni
transport
vositalari
yordamida yoki bunday
vositalarsiz
yo‘llar
doirasida harakatlanish
jarayonida
yuzaga
keluvchi munosabatlar
majmui.
Yo‘l harakati
qatnashchisi
Traffic
participant
Yo‘l harakati jarayonida
transport
vositasining
haydovchisi, yo‘lovchisi
yoki piyoda tariqasida
bevosita
ishtirok
etayotgan shaxs
Yo‘l harakati
xavfsizligi
Traffic safety
harakati Sostoyanie dorogi –
qatnashchilarning yo‘l – sostoyanie dorojnogo
dvijeniya, otrajayuщee
transport hodisalari va uroven zaщiщennosti
ularning
oqibatlaridan uchastnikov dorojnogo
dvijeniya ot dorojnohimoyalanganlik
transportnыx
darajasini aks ettiruvchi proisshestviy
i
ix
posledstviy.
yo‘l harakati holati.
Road condition is a state
of traffic that reflects the
level of protection of road
users
from
traffic
accidents
and
their
consequences.
Yo‘l –
transport
hodisasi
The road is a
traffic accident
Transport
vositasining
yo‘ldagi
qatnovi
jarayonida sodir bo‘lib,
fuqarolarning o‘limi yoki
ularning sog‘ligiga zarar
etishiga,
transport
vositalariga, inshootlar,
yuklar
shikastlanishga
yoki
boshqa
tarzda
moddiy
zarar
etkazilishiga
sabab
bo‘lgan hodisa.
An incident that occurs
during the movement of a
vehicle on the road,
resulting in the death or
damage to the health of
citizens,
damage
to
vehicles, structures, cargo
or other material damage.
Rus tilidagi sharhi
Zemlya
ili
iskusstvennaya
poverxnost,
postroennaya
ili
prisposoblennaya dlya
ispolzovaniya
transportnыx sredstv i
ispolzuemaya dlya toy
je seli
Nabor vzaimosvyazey,
voznikayuщix, kogda
lyudi i tovarы dvijutsya
po doroge ili vne yee s
pomoщyu transportnыx
sredstv ili bez nix.
Liso, neposredstvenno
uchastvuyuщee
v
dorojnom protsesse v
kachestve
voditelya,
passajira ili peshexoda
Ingliz tilidagi sharhi
Land or artificial surface
built or adapted for the use
of vehicles and used for
the same purpose
A set of relationships that
occur when people and
goods travel on roads with
or without vehicles.
A person who is directly
involved in the traffic
process as a driver,
passenger or pedestrian
Yo‘l
Insident,
proizoshedshiy
vo
vremya
dvijeniya
transportnogo sredstva
po doroge, povlekshiy
gibel ili povrejdenie
zdorovya
grajdan,
povrejdenie
transportnыx sredstv,
soorujeniy, gruzov ili
inoy
materialnыy
uщerb.
160
Yo‘l harakati
xavfsizligini
ta’minlash
Traffic safety
Yo‘l
harakatini
tashkil etish
Traffic
management
Yo‘l-transport
hodisalarning
yuzaga
kelish sabablari oldini
olishga, bunday hodisalar
oqibatlarning og‘irligini
yengillashtirishga
qaratilgan faoliyat.
Yo‘llarda
harakatni
boshqarish
bo‘yicha
huquqiy, tashkiliy –
texnikaviy tadbirlar va
boshqaruv
harakatlari
majmui.
Transport
vositasi
Vehicle
Odamlarni,
yuklarni
tashishga yoki maxsus
ishlarni
bajarishga
mo‘ljalangan qurilma.
Transport
vositasining
egasi
The owner of
the vehicle
Transport
vositasiga
mulk huquqida yoki
boshqa
ashyoviy
huquqlarda
egalik
qiluvchi yuridik yoki
jismoniy shaxs.
Vaqt birligi ichida
yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
bo‘lgan
mumkin
Yo‘lning
o‘tkazish
qobiliyati
Road capacity
avtomobillar
soni,
avt/soatda
u
yoki
avt/sutkada
aniqlanadi.
Yo‘lning
o‘tkazish
qobiliyati
harakat
tezligiga
tashkil
va
harakatni
etishga
Meropriyatiya,
napravlennыe
na
predotvraщenie prichin
dorojno-transportnыx
proisshestviy
i
likvidatsiyu posledstviy
takix proisshestviy.
Kompleks pravovыx,
organizatsionnotexnicheskix mer i
upravlencheskix
deystviy po organizatsii
dorojnogo dvijeniya.
Ustroystvo,
prednaznachennoe dlya
perevozki
lyudey,
gruzov ili spesialnыx
zadach.
Yuridicheskoe
ili
fizicheskoe
liso,
kotoromu
prinadlejit
transportnoe sredstvo
na prave sobstvennosti
ili
inom
imuщestvennom prave.
Kolichestvo
avtomobiley, kotorыe
mogut proexat cherez
opredelennыy uchastok
dorogi
v
yedinisu
vremeni,
opredelyaetsya
vagon/chas
ili
vagon/den.
Propusknaya
sposobnost dorogi vo
mnogom zavisit ot
skorosti i organizatsii
dvijeniya.
Activities
aimed
at
preventing the causes of
road
accidents
and
mitigating
the
consequences of such
accidents.
A
set
of
legal,
organizational
and
technical measures and
management actions for
traffic management.
A device designed to carry
people, goods, or special
tasks.
A legal or natural person
who owns a vehicle under
property or other property
rights.
The number of cars that
can pass through a certain
section of the road per unit
of time is determined by
car / hour or car / day.
Road capacity depends in
many ways on the speed
and organization of traffic.
ko‘p
jihatdan bog‘liq.
Shaharlar
Cities
To‘xtovsiz
harakat
Eto sentr kulturnoMadaniy
va
ilmiy,
nauchnыx, trudovыx i
mehnat va iqtisodiy
ekonomicheskix
resurslar markazidir.
resursov.
Aholi
punktining Funksionalnыe
ichidagi
funksional mejzonalnыe
svyazi
161
It is a center of cultural
and scientific, labor and
economic resources.
Functional
connections
inter-zonal
within the
Keep moving
Tuman
ahamiyatidagi
magistral
ko‘chalar
Highways of
district
importance
Turarjoy
qurilishidagi
ko‘chalar
Residential
streets
Ishlab
chiqarish va
kommunalombor
zonalarida
ko‘chalar
Streets in
industrial and
utility areas
zonalararo
aloqalar,
tashqi avtomobil yo‘llari
bilan
aloqalar.
Transportning
barcha
turlarini
o‘tkazish,
harakati
to‘xtovsiz.
Magistral ko‘chalar bilan
turli sathlarda kesishish.
Tumanlarning
asosiy
o‘qlari. Boshqa magistral
ko‘chalarga
chiqish.
Barcha
transport
turlarining o‘tishi
Turarjoy tumanlarining
ichida
transport
va
piyoda
aloqalar.
Magistral
ko‘chalarga
chiqish. Yengil, maxsus
va
rayonga
xizmat
ko‘rsatuvchi
yuk
transportining o‘tishi.
Ishlab
chiqarish
va
kommunal
omborzonalari
ichida
transport
aloqalar.
Yengil, yuk va maxsust
ransportning o‘tishi.
Binolar va inshoot-larni
joylashtirishda
shaharsozlik hujjatlarida
Qurishni
qizil chiziqlardan yoki
tartibga solish
yer
uchastkasi
chiziqlari
chegaralaridan ma’lum
Construction
oraliq joy tashlagan
regulation lines
holda
belgilab
qo‘yiladigan
qurish
chegaralari.
Ko‘kalamzorla Ko‘kalamzorlashtirilgan
hududlar
–
tabiat
shtirilgan
majmuasi hududining bir
hududlar
Landscaping
qismi
bo‘lib,
unda
areas
quyidagilar joylashadi:
vnutri poselka, svyazi s
vneshnimi
magistralyami.
Vse
vidы
transporta,
kruglosutochnoe
dvijenie. Peresechenie
avtomobilnыx dorog na
raznыx urovnyax.
Glavnыe
strelki
rayonov.
Vozmite
drugie
magistrali.
Peresechenie
vsex
vidov transporta
Transportnыe
i
peshexodnыe svyazi v
predelax
naselennыx
punktov.
Vozmite
glavnuyu
ulisu.
Propusk
legkovogo,
spesialnogo
i
regionalnogo
gruzovogo transporta.
Transportnыe
svyazi
vnutri
proizvodstvennыx
i
kommunalno-bыtovыx
skladov.
Proezjayut
legkovыe,
gruzovыe
avtomobili
i
spestexnika.
Stroitelnыe
granisы
dlya
raspolojeniya
zdaniy i soorujeniy,
opredelyaemыe
v
gradostroitelnыx
dokumentax
s
opredelennыm
udaleniem ot krasnыx
liniy
ili
granis
zemelnogo uchastka.
Landshaftnыy dizayn
yavlyaetsya
chastyu
prirodnogo kompleksa,
v kotorыy vxodyat:
iskusstvennыe
162
settlement,
connections
with external highways.
All types of transport, nonstop traffic. Intersection of
highways at different
levels.
The main arrows of the
districts.
Take
other
highways. Crossing all
modes of transport
Transport and pedestrian
connections within the
residential areas. Take the
main street. Passing of
light, special and regional
freight transport.
Transport links within
production and utility
warehouses. Passing by
cars, trucks and special
vehicles.
Construction boundaries
for the location of
buildings and structures,
defined in the townplanning documents with a
certain distance from the
red lines or the boundaries
of the land plot.
Landscaping is part of the
nature complex, which
includes:
artificial park complexes
and facilities such as
Ko‘cha,
maydon
Street, square
Yo‘l-ko‘cha
tarmog‘i
Road network
Avtotransport
vositalari
saqlanish joyi
Vehicle storage
Avtotransport
vositalarining
to‘xtash joyi
Parking for
vehicles
Avtomobillar
turish joyi
Parking lot
park, bog‘, xiyobon,
bulvar
kabi
sun’iy
yaratilgan
bog‘-park
majmualari va obyektlar;
yuzasining 70% dan kam
qismi
daraxtzor
va
o‘simliklar
bilan
qoplangan
turar-joy,
ijtimoiy-amaliy
va
boshqa
zonalarning
hududlari.
Shaharning ko‘cha-yo‘l
tarmog‘ining
qizil
chiziqlari
bilan
chegaralangan umumiy
foydalanish hududlari.
Umumiy
foydalanish
uchun
mo‘ljallangan
hududiy kommunikatsiya
obyektlari (maydonlar,
ko‘chalar, tor ko‘chalar,
qirg‘oq bo‘yi ko‘chalar,
bulvarlar)ning
o‘zaro
bog‘langan tizimi.
Shaharda
doimiy
istiqomat
qiluvchi
aholiga
tegishli
avtotransport
vositalarining ro‘y-xatga
olingan joyi bo‘yicha
saqlanishi.
Turli
funksional
ob’ektlarga
tashrif
buyurgan
shaxslarga
tegishli
avtotransport
vositalarining vaqtincha
to‘xtash joyi.
Avtomobillar saqlanishi
yoki
turishi
uchun
mo‘ljallangan
ochiq
maydonchalar.
Avtomobillarni saqlash
uchun
mo‘ljallangan
joylar soyabonlar, yengil
to‘siqlar bilan o‘ralgan
bokslar hamda ko‘rikdan
o‘tkazish
estakadalari
bilan
jihoz-lanishi
parkovыe kompleksы i
soorujeniya, takie kak
parki,
sadы,
allei,
bulvarы;
menee 70% poverxnosti
pokrыto derevyami i
rastitelnostyu v jilыx,
sotsialno-bыtovыx
i
drugix rayonax.
Obщestvennыe zonы,
okaymlennыe
krasnыmi
liniyami
gorodskoy
ulichnoy
seti.
Vzaimosvyazannaya
sistema
ob’ektov
obщestvennogo
soobщeniya (ploщadey,
ulis,
uzkix
ulis,
pribrejnыx
ulis,
bulvarov)
obщego
polzovaniya.
Transportnыe sredstva,
prinadlejaщie
postoyannыm jitelyam
goroda, xranyatsya po
mestu registratsii.
Vremennaya stoyanka
dlya
transportnыx
sredstv, prinadlejaщix
litsam, poseщayuщim
razlichnыe
funksionalnыe ob’ektы.
Otkrыtыe
ploщadki
dlya
parkovki
ili
parkovki.
Parkovochnыe mesta
mogut
bыt
oborudovanы zontami,
svetovыmi
ograjdeniyami
i
kontrolno-propusknыmi
punktami.
Parkovka
mojet
bыt
163
parks, gardens, alleys,
boulevards;
less than 70% of the
surface is covered with
trees and vegetation in
residential, socio-practical
and other areas.
Public areas bordered by
red lines on city streets.
An interconnected system
of regional communication
facilities (squares, streets,
narrow streets, coastal
streets, boulevards) for
public use.
Vehicles belonging to
permanent residents of the
city are stored at the place
of registration.
Temporary parking for
vehicles belonging to
persons visiting various
functional facilities.
Open areas for parking or
parking. Parking spaces
can be equipped with
umbrellas, light railings,
and checkpoints. Parking
may be provided off-street
(including in a partially
widened roadway) or on
the street itself (on the part
of the roadway marked by
traffic signs).
Piyodalar
uchun
mo‘ljallangan
zona
Pedestrian zone
Avtomagistral.
Artyerial
road.
mumkin.
Avtomobillarning turish
joylari
ko‘chadan
tashqarida (shu jumladan,
transport
qatnaydigan
yo‘lning
qisman
kengaytirilgan
joyida)
yoki ko‘chaning o‘zida
(transport
qantaydigan
yo‘lning belgilar bilan
ko‘rsatilgan
qismida)
tashkil qilinishi mumkin.
Piyodalar harakatlanishi
uchun
mo‘ljallangan
hudud, ushbu hududga
xizmat
ko‘rsatuvchi
maxsus
transportdan
tashqari boshqa transport
vositalarining
harakatlanishi
taqiqlanadi.
Butun uzunligi bo‘yicha
markaziy
ajratuvchi
tasmali ko‘p tasmali
qatnov qismidan iborat,
avtomobil yo‘llari, temir
yo‘llari, tramvay yo‘llari,
velosiped va piyodalar
yo‘lagi bilan bir satxda
kesishmaydigan,
faqat
har
xil
satxda
kesishadigan
va
bu
kesishishlar oralig‘i 5 km
dan kam bo‘lmagan
oraliqda
qurilgan
avtomobil yo‘li.
Avtomobil yo‘li texnik
Avtomobil yo‘li parametrlarini
toifasi.
aniqlaydigan
va
Road category. avtomobil yo‘li sinfiga
muvofiq
keladigan
predusmotrena
vo
dvore (v tom chisle na
chastichno rasshirennoy
proezjey chasti) ili na
samoy
ulitse
(na
uchastke
proezjey
chasti, oboznachennom
dorojnыmi znakami).
Peshexodnoe dvijenie
zapreщeno,
za
isklyucheniem
Pedestrian
traffic
is
spestransporta,
prohibited, except for
obslujivayuщego
special vehicles serving
territoriyu.
the area.
Sentralnaya
razdelitelnaya polosa na
vsem svoem protyajenii
sostoit
iz
mnogopolosnoy
proezjey
chasti,
kotoraya
ne
peresekaetsya
na
odnom
urovne
s
avtomobilnыmi,
jeleznыmi,
tramvaynыmi,
velosipednыmi
i
peshexodnыmi
perexodami, a tolko
peresekaetsya v raznыx
urovnyax,
a
eti
peresecheniya
avtomobilnoy dorogoy,
postroennoy
na
rasstoyanie ne menee 5
km.
Opisanie,
opredelyayuщee
texnicheskie parametrы
avtomagistrali
i
osveщayuщee
164
The road, which has
throughout the multiband
carriageway to the central
dividing strip, with no
level crossings with roads,
railways, tram tracks,
cycling and walking paths,
access to which is possible
only
through
the
intyersection at diffyerent
levels, arranged not more
than 5 km apart.
Charactyeristics reflecting
membyership of the road
to the appropriate class
and defining the technical
parametyers of the road.
jihozlarini
tavsif.
Bir tomonga
harakatlanadiga
n yo‘l.
One-way
road.
Piyodalar
ko‘chasi.
Pedestrian
street.
Yo‘l uchun
ajratilgan joy.
Right-of-way.
Yo‘l qatnov
qismi.
Carriageway.
Harakat
tasmasi. Lane.
Xavfsizlik
tasmasi.
Safety strip.
yoritadigan oborudovanie,
sootvetstvuyuщee
klassu avtomagistrali.
Transport
vositalarini Gorodskaya magistral,
ko‘rsatilgan
bir po kotoroy razresheno
yo‘nalishga
dvijenie transportnыx
harakatlanishi
ruxsat sredstv v opredelennom
etiladigan
shahar napravlenii.
avtomobil yo‘li.
Xizmat
ko‘rsatuvchi Servis
obespechivaet
korxonalar
va svyaz s predpriyatiyami
muassasalar, shuningdek i uchrejdeniyami, a
jamoat
markazlari takje
v
granitsax
chegarasida, dam olish obщestvennыx sentrov,
joylari
va
jamoat zon otdыxa i ostanovok
transporti to‘xtash joylari obщestvennogo
bilan aloqani ta’minlaydi. transporta.
Yo‘lni, uning yordamchi Zemelnыy otvod dlya
inshootlarini qurish va stroitelstva dorogi, ee
yo‘l
bo‘ylab vspomogatelnыx
ko‘kalamzorlashgan
soorujeniy
i
ekinlarni
joylashtirish ozeleneniya vdol dorogi
uchun ajratilgan joy (postoyannыy otvod).
mintaqasi,
(doimiy
ajratilgan joy).
Klyuchevoy
element
Transport
vositalari
dorogi,
harakati uchun bevosita
neposredstvenno
mo‘ljallangan yo‘lning
dostupnыy
dlya
asosiy elementi.
transportnыx sredstv.
Bir qator avtomobil Proizvolnыy prodolnыy
harakatlanishi
uchun vid proezjey chasti,
etarli kenglikka ega oboznachennoy ili ne
bo‘lgan,
yo‘l
belgi oboznachennoy
chizig‘i bilan belgilangan dorojnыm
znakom,
yoki
belgilanmagan shirina
kotorogo
qatnov
qismining dostatochna
dlya
ixtiyoriy bir bo‘ylama dvijeniya
neskolkix
tamasi.
transportnыx sredstv.
Osobыy
uchastok
Qatnov
qismi
proezjey
chasti,
chegarasiga tutashadigan,
primыkayuщiy
k
halokatlilik
holatini
granitse proezjey chasti,
bartaraf qilish uchun
pozvolyaet
transport
vositalarini
transportnыm
muntazam
yurishiga
sredstvam
dvigatsya
imkon byeruvchi yo‘l
regulyarno vo izbejanie
poyining maxsus bo‘lagi.
avariy.
165
Automobile urban road,
which
allowed
the
movement of vehicles in
only
one
specified
direction.
Provides communication
with agencies and syervice
entyerprises,
including
within
community
centyers,
recreational
facilities
and
public
transport stopping points.
The band area allocated to
it in the layout of the road,
construction of support
structures and planting
roadside green spaces
(pyermanent removal).
The main road element for
direct
movement
of
vehicles.
Any of the longitudinal
strips of the carriageway,
marked or
not mentioned markings
and having a width
sufficient Car motion in a
row.
Specially prepared area of
the roadway, adjacent to
the
edge
of
the
carriageway, which allows
regular arrivals of vehicles
to avoid
emyergencies.
Chetki tasma.
Vyerge.
To‘xtash uchun
tasma.
Parking lane.
Yo‘l yoqasi.
Shouldyer,
roadside.
Piyodalar
yo‘lagi.
Footwalk,
sidewalk am,
Harakat
tasmasini
chegaralovchi va undan
rangi bilan farqlanuvchi
qattiq qoplamali tasma.
Harakat
xavfsiz-ligini
oshirish maqsadida yo‘l
yoqasida va ajratuvchi
tasmada quriladi va
qatnov qismi qirg‘og‘ini
sinishini oldini oladi va
undan
transport
vositalarini
muntazam
harakatlani-shiga ruxsat
etadi.
Transport
vositalarini
unda to‘xtashi va to‘xtab
turishi
uchun
mo‘ljallangan va maxsus
yo‘l
belgilari
bilan
belgilangan yo‘l poyi
ustki
yuzasining
mustaxkamlangan qismi.
Qatnov qismiga bevosita
tutashadigan
yo‘l
elementi hisoblanadi va
yo‘l
harakati
xavfsizligini oshirishga,
yo‘l poyi va yo‘l
to‘shamasini ustivorligini
ta’minlashga, harakatni
tashkil
etish
texnik
vositalarini
joylashtirishda
hamda
favqulodda vaziyatlarda
piyodalar
va
velosipedchilar harakati
uchun foydalaniladi.
Takomillashgan
qoplamaga ega bo‘lgan,
aholi yashash joylarida
piyodalar
harakatiga
Lenta
s
tverdыm
pokrыtiem,
ogranichivayuщaya
dvijenie
lentы
i
otlichayuщayasya
ot
nee po svetu. Dlya
povыsheniya
bezopasnosti dvijeniya
ego
postroyat
na
obochine
i
na
razdelitelnoy
polose,
chto predotvratit vыxod
proezjey
chasti
za
beregovuyu liniyu i
pozvolit
transportu
dvigatsya regulyarno.
Ukreplennaya
chast
dorojnogo pokrыtiya,
kotoraya
prednaznachena
dlya
ostanovki i ostanovki
transportnыx sredstv i
oboznachena
spesialnыmi dorojnыmi
znakami.
Eto dorojnыy element,
neposredstvenno
svyazannыy s proezjey
chastyu,
kotorыy
ispolzuetsya
dlya
povыsheniya
bezopasnosti dorojnogo
dvijeniya, opredeleniya
prioritetnosti
peshexodnыx dorojek i
trotuarov,
razvertыvaniya
oborudovaniya
dlya
upravleniya dorojnыm
dvijeniem, a takje dlya
dvijeniya peshexodov i
velosipedistov
v
chrezvыchaynыx
situasiyax.
Imeet
uluchshennoe
dorojnoe
pokrыtie,
prednaznachen
dlya
dvijeniya peshexodov v
166
The band paved limiting
roadway portion and,
typically charactyerized by
its color. Arranged on the
sidelines of the dividing
strip and in ordyer to
improve traffic safety and
prevent damage to the
edges of the roadway and
allowing regular arrivals
on hyer vehicle.
Walled subgrade surface
intended for stopping and
parking of vehicles on it,
marked by special road
signs.
Element of the road
immediately adjacent to
the roadway, intended to
improve road safety, to
ensure the stability of the
roadbed and pavement,
placing
hardware
organization
of
the
movement,
use
in
emyergency situations and
for the movement of
pedestrians and cyclists
fare.
Engineyering construction
having improved coating
designed for pedestrian
traffic in the settlements,
pedestrian
way.
Markaziy
ajratuvchi
tasma. Sentral
resyerve,
median Am.
Qatnov qismi
qirg‘og‘i.
Edge.
Avtomobil
yo‘lidagi
harakat
ko‘rsatgichlari.
Road
pyerformance.
mo‘ljallangan,
yo‘l
uchun
ajratilgan
mintaqada
yoki
avtomobil yo‘lining yo‘l
bo‘yi
mintaqasida,
shuningdek ko‘prik va
boshqa
sun’iy
inshootlardagi
yo‘l
qismida joylashtirilgan
muhandislik inshooti.
Yo‘l belgi chizig‘i yoki
to‘suvchi
qurilmalar
yordamida
transport
oqimini yo‘nalaishlariga
ajratuvchi
qatnov
qismining elementi.
Harakat
mintaqasida
qatnov qismini xavfsizlik
tasmasidan ajratadigan
chegara.
Yo‘lning
texnik
darajasini
va
uning
ekspluatasion
imkoniyatlarini
aniqlovchi bir qator
ko‘rsatgichlar. Yo‘lning
ko‘rsatgichlari miqdoriga
bog‘liq ravishda u yoki
bu
toifaga
tegishli
bo‘ladi.
Asosiy
kshrsatgichlar
quyidagilar hisoblanadi:
tezlik, harakat jadalligi
va
tarkibi,
o‘tkazuvchanlik
va
tashuvchanlik qobiliyati,
halokatlilik darajasi, yo‘l
qoplamasi sifati, aloqa
vaqti,
avtomobil
transportida tashish tan
narxi va b.
Transport
Turli texnik holatdagi va
oqimi.
har xil yuklanganlik
Traffic stream. darajasidagi ko‘p sonli
turli xil avtomobillarni
jilыx
massivax,
raspolagaetsya
na
otvedennoy pod dorogu
ili v pridorojnoy zone
avtomobilnoy dorogi, a
takje na proezjey chasti
mostov
i
drugix
iskusstvennыx
soorujeniy injenernogo
stroitelstva.
Element
proezjey
chasti, razdelyayuщiy
potok transporta na
polosы s pomoщyu
dorojnogo znaka ili
shlagbauma.
Granitsa,
otdelyayuщaya
proezjuyu chast ot
poyasa bezopasnosti v
zone dvijeniya.
Ryad
pokazateley,
opredelyayuщix
texnicheskiy
uroven
dorogi
i
ee
ekspluatasionnыe
vozmojnosti.
V
zavisimosti
ot
kolichestva dorojnыx
znakov on popadet v tu
ili inuyu kategoriyu.
Osnovnыmi
pokazatelyami
yavlyayutsya: skorost,
skorost
i
sostav,
propusknaya
sposobnost
i
gruzopod’emnost,
smertnost,
kachestvo
dorojnogo pokrыtiya,
vremya
soobщeniya,
stoimost
perevozki
avtomobilnыm
transportom i dr.
Dvijenie
bolshogo
kolichestva razlichnыx
transportnыx sredstv v
raznom texnicheskom
167
to be placed in the right of
way or roadside of the
road, as well as part of the
road on the bridge and
othyer artificial structures.
Element
roadway
separating opposing traffic
flows by means of road
markings or protecting
devices.
The boundary separating
the roadway on the driving
behavior of the web
security strip.
A numbyer of parametyers
defining the technical level
of the road and its
opyerational capabilities.
Depending on the valuestion
indicators
road
belongs to one category or
anothyer.
The main indicators are:
speed,
intensity,
and
composition
of
the
movement, carrying and
effective
capacity-sti,
accident rate, the quality
of the road surface,
Posts time, the cost of
transportation by road etc.
transport.
The
simultaneous
movement of the road a
large numbyer of cars of
diffyerent
types
with
yo‘ldagi harakati.
Kesishish
(chorraha)
Intyersection.
To‘xtalmaydigan
va
ulardan har biri bo‘yicha
bir tomondan ikkinchi
tomonga harakat bo‘lishi
mumkin
bo‘lagan
avtomobil
yo‘llari
bug‘ini. Ularni ahamiyati
va harakat jadalligidan
kelib chiqib bir yoki har
xil satxda quriladi.
Bir satxda
tutashish.
Junction.
Bir yo‘l ikkinchi yo‘lga
bir satxda tutashadigan,
to‘g‘ri
davom
etmaydigan va ushbu
bug‘inda
to‘xtaydigan
avtomobil yo‘li bug‘ini.
sostoyanii i s raznoy
stepenyu zagruzki.
Avtomagistrali,
kotorыe
ne
ostanavlivayutsya
i
mogut dvigatsya s
odnoy
storonы
na
druguyu. Oni stroyatsya
na odnom ili raznыx
urovnyax, v zavisimosti
ot
ix
vajnosti
i
intensivnosti dvijeniya.
Proezjaya
chast,
kotoraya
soedinyaet
odnu dorogu s drugoy
na tom je urovne, ne
prodoljaetsya doljnыm
obrazom
i
ostanavlivaetsya v etoy
tochke.
168
varying degrees of loading
in a diffyerent condition.
Units of roads, which
convyerge the road will
not be intyerrupted and
possibly
through
the
movement of each of
them.
road
crossing
according to their intensity
values and arrange in one
movement or in diffyerent
levels
Units of highways, whyere
one road joins in flush the
othyer way, not directly
continued and tyerminates
at that node.
ILOVALAR
Avtomobil yo’llarini tashxis qilishdagi qoplama ravonligiga qo’yiladigan
talablar
Harakat
jadalligi
avt/sut
Yo’l
toifasi
Yo’l
to’shamasi
turi
Bo’ylama
ravonlikning ruxsat
etilgan ko’rsatkichi
sm/km
PKRS-2U
Qurilmasi bo’yicha
7000 dan
ko’p
3000-7000
I
II
1000-3000
III
500-1000
IV
200-500
Do 200
Mukammal
V
540
660
Mukammal
860
Engillashti
rilgan
Engillashti
rilgan
O’tuvchi
1100
1200
-
IRI bo’yicha
bo’ylama
ravonlikning
ruxsat etilgan
ko’rsatkichi,
m/km
3
3,5
4
4,5
5
5,5
Quyi
6
169
ShNQ 3.06.03-08
dagi 3 metrli reyka
va qoplama orasidagi
tirqishlar sonining
ruxsat etilgan
qiymatlarining
oshishi
%, da
6
7
9
12
14
-
Mustahkamlik koeffistienti birga teng (Kmus=1) bo’lganda yo’l to’shamasini
kuchaytirishda uni hisoblash lozim bo’lgan A guruh (o’qqa tushadigan statistik
kuchlanish 100kN) og’irlikka keltirilgan, tasmaga to’g’ri keladigan kelajakdagi turli
harakat jadalliklari uchun talab qilinadigan elastiklik modullarining qiymatlari
keltirilgan.
O’qqa tushadigan
og’irlik 100kNga
keltirilgan, bir
tasmaga to’g’ri
kelgan kelajakdagi
harakat jadalligi
avt/sutka
Talab qilingan elastiklik moduli, MPa.
Kichik tezlikda
yuklanganda
Dinamik
Et.=.d
Et.=.os
Statik
Et.=.s.
10
145
127
120
20
168
148
137
30
184
163
146
50
199
177
156
100
222
195
173
200
245
216
183
300
260
230
199
500
276
243
210
1000
299
263
227
2000
322
283
243
3000
336
296
254
5000
354
311
265
10000
376
330
280
169
Yo’l qoplamasining turi va holatiga bog’liq ravishda tishlashish koeffitsientining
qiymatlari
Yo’l
qoplamasining turi
Qoplamaning holati
Tishlashish
koeffitsienti
quruq
0,7 ÷ 0,8
Xo’l
0,5 ÷ 0,6
Ifloslangan
0,25÷0,45
quruq
0,5 ÷ 0,6
Xo’l
0,2 ÷ 0,4
Ifloslangan
0,15 ÷ 0,30
Nam
0,4 ÷0,5
Quruq
0,2 ÷ 0,3
Asfalt, beton
Muz bilan qoplangan
0,09 ÷ 0,10
Zichlangan qor
Muz bilan qoplangan
0,12 ÷ 0,15
Zichlangan qor
Muz bilan qoplanmagan
0,22 ÷ 0,25
Zichlangan qor
Muz bilan qoplangan, qum
sepilganidan keyin
0,17 ÷ 0,26
Zichlangan qor
Muz bilan qoplanmagan, qum
sepilganidan keyin
0,30 ÷ 0,38
Asfalt, beton
Gruntli yo’l
Qum
170
TEST SAVOLLARI
Qiyinlik
darajasi
Fan bo’limi
Fan bobi
“Shahar yo’llari va ko’chalarini ekspluatatsiya qilish” fanidan test savollari
1
1
3
1
1
3
4
3
2
1
1
2
1
1
2
1
1
2
8
2
2
6
3
2
Test topshirig’i
O‘z.R
umum
foydalanuvdagi
avtomobil
yo‘lning
uzunligi qancha?
O‘z.R
davlat
ahamiyatidagi yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
Ravonlikni aniqlashda
qanday asboblardan
foydalaniladi?
O‘z.R
xalqaro
ahamiyatidagi yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R
mahalliy
ahamiyatidagi yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
Tog’ri javob
Muqobil
javob
Muqobil
javob
Muqobil
javob
*42654 km
43675 km
30761 km
25790 km
*40
20
30
35
*TED-2,
TXK-2,
PKRS-2,
uch metrli
reyka
ponasi
va
niveleri
bilan
Sekundom
er, Barer,
to‘poncha,
avtomatik
datchiklar.
*8,5
7
5
4
*52
28
44
35
Qoplama
g‘adirbudirligini
kattaligi
bilan
o‘lchanadi
.
Qoplamanin
g
makroravon
ligi
tushuniladi.
Qoplamanin
g
mikroravonl
igiga
tushuniladi.
Saqlash va Obodonlash
joriy
tirish
va
ishlari.
o‘rta
ta’mirlash.
Ob-havo
Tabiiy iqlim
Ko‘kalamzo
rlashtirish
va kundalik
ko‘riklar.
Yo‘l
Qoplama
yuzasini
harakat
qulayligiga
ta’sir
Ravonlik deb nimaga qiladigan
aytiladi?
darajada
loyihaviy
yuzaga
nisbat
og‘ishi
tushuniladi.
Avtomobil yo‘llarini *Mukamma
ta’mirlash
qanday l va joriy
turlarga bo‘linadi?
ta’mirlash.
Yo‘l
poyining *Asosan
171
PPKMADI,
PKRS-2,
PKRS-KP,
“qum
dog‘i”.
Uch metrli
reyka
va
nivelir
1
4
1
3
2
2
1
1
2
1
1
2
1
1
2
4
3
2
1
1
2
1
1
2
1
1
2
mustahkamligi
va undagi suv
turg‘unligi nimaga bo- issiqlik
liq,
rejimiga
bog‘liq.
O‘z.R
asfaltbeton
qoplamali
yo‘llar
*51
necha foizni tashkil
etadi?
Ilashish koeffitsientini *PPKqanday
asboblar MADI,
yordamija aniqladana? PKRS-2,
PKRS-KP,
“qum
dog‘i”.
O‘z.R
sementbeton
qoplamali
yo‘llar
*1
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R qora qoplamali
yo‘llar necha foizni
*42
tashkil etadi?
O‘z.R tuproqli yo‘llar
necha foizni tashkil
*2
etadi?
Amaliy
o‘tkazish *Qulay obqobiliyati nima?
havo
sharoitida
konkret yo‘l
bo‘lagidan
ma’lum
harakat
tartibiga
ko‘ra
avtomobilla
rni
maksimal
o‘tkazish
mumkin
bo‘lgan soni
O‘z.R
I-toifali
avtomobil
yo‘llari
*6
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R
II-toifali
avtomobil
yo‘llari
*13
necha foizni tashkil
etadi?
O‘zR III-toifali yo‘llar
*17
necha foizni tashkil
172
sharoitiga
bog‘liq.
45
sharoitiga
bog‘liq.
50
Uch metrli TED-2,
reyka va TXK-2,
nivelir
PKRS-2,
uch metrli
reyka
ponasi va
niveleri
bilan
poyining
gruntining
turiga
bog‘liq.
35
Sekundomer
,
Barer,
to‘poncha,
avtomatik
datchiklar.
15
30
10
35
50
69
10
31
20
Vaqt
birligi
ichida
yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
avtomobill
ar soni.
Yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
avtomobilla
r soni.
Vaqt birligi
ichida
o‘tgan
avtomobusla
rning soni.
5
3
4
11
10
8
15
12
10
1
1
2
1
1
2
1
1
2
1
1
2
1
1
1
2
2
2
etadi?
O‘zR
IV-toifali
yo‘llar necha foizni
tashkil etadi?
O‘zR V-toifali yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
O‘zbekistonda
avtomobil yo‘llarining
necha foiza tog‘li
hududlardan o‘tgan?
Yo‘lning texnik holati
deb nimaga aytiladi?
Yo‘lning
ekspluatatsion holati
deb nimaga aytiladi?
“HaydovchiAvtomobil-Yo‘lMuhit” tizimi
faktorlarining o‘zaro
ta’siri qanday?
*46
40
35
25
*18
15
5
10
*3
2
10
15
*Yo‘l
va
uning
inshootlari
doimiy
me’yoriy
talablarga
muvofiq
kelish
darajasi.
*Yo‘lning
o‘zgaruvcha
n
ko‘rsatkichl
arini
va
tavsiflarini
TV
va
meteorologi
k
sharoit
ta’siridan,
hamda
saqlash
darajasiga
bog‘liq
ravishda
me’yoriy
talablarga
muvofiq
kelish
darajasi.
*Boshqarila
digan
jarayon
bo‘lib,
kompleksni
ng mumiy
faoliyati va
uning
alohida
faktorlarini
o‘zaro
ta’siri ham
Ravonligi
ga
Mustahkaml Harakat
igi
va tezligiga
to‘g‘riligiga
Transport
vositalarin
ing
jadalligiga
Harakat
tezligiga
Yo‘lning
raavonligi
va
tekisligiga
Ob-havo
sharoitida
o‘zaro
ta’siri
etadi.
Barcha
faktorlarni
haydovchi
boshqaradi.
Avtomobilni
ng
tasiri
ostida
boshqariladi
.
173
boshqariladi
.
2
1
2
2
1
2
2
3
3
1
1
2
2
2
2
3
2
2
3
2
3
Avtomobil
yo‘llarining “A”
guruhi necha tonna
yuk uchun
mo‘ljallangan
Avtomobil
yo‘llarining
“B”
guruhi necha tonna
yuk
uchun
mo‘ljallangan
*13 tonna
7 tonna
9 tonna
5 tonna
*6 tonna
15 tonna
14 tonna
13 tonna
Qoplamani
norovonligi qanday
ko‘rsatkichlarga ta’sir
etadi?
*Harakat
tezligiga,
avtomobilla
rning
ish
unumdorligi
ga, tashish
tannarxi va
xarakat
xavfsizligig
a.
Harakat
jadalligiga
va
tarkibiga.
Oqimning
yuklanganli
k darajasiga
va tarkibiga.
Oqimdagi
yuk
avtombillarn
ing soniga.
Makronoravonliklar
nima?
*To‘lqin
uzunligi 5
m
har
qanday
iqlim
sharoitida
ta’sir etadi.
To‘lqin
uzunligi 1
m har
qanday
iqlim
sharoitida
ta’sir etadi.
To‘lqin
uzunligi 7 m
har qanday
iqlim
sharoitida
ta’sir etadi.
Mikronoravonlik
nima?
40 km/soat tezlik
bilan harakatlanganda
ilashish koeffitsienti
qanday
bo‘lishi
kerak?
Xavfli
yo‘l
uchastkalarida
60
km/soat
harakatlanganda
ilashish koeffitsienti
*10sm ortiq
uzunlikdagi
noravonlikl
ardan
tashkil
topadi.
Avtomobilg
a sezilarli
tebranishni
hosil qiladi.
To‘lqin
uzunligi
2m har
qanday
iqlim
sharoitida
ta’sir
etadi.
1 m ortiq
uzunlikda
gi
noravonlik
lardan
tashkil
topadi.
Avtomobil
ga sezilarli
tebranishn
i
hosil
qiladi.
4 m ortiq
uzunlikdagi
noravonlikl
ardan
tashkil
topadi.
Avtomobilg
a sezilarli
tebranishni
hosil qiladi.
3m ortiq
uzunlikdagi
noravonlikla
rdan tashkil
topadi.
Avtomobilg
a sezilarli
tebranishni
hosil qiladi.
*0,45
0,20
0,30
0,35
*0,55
0,30
0,40
0,25
174
qanday bo‘lish kerak?
4
2
4
2
3
3
2
Deformatsiya nima?
2
Suv issiqlik holati deb
nimaga aytiladi?
2
Yo‘lning yuklanganlik
darajasi qaysi formula
yordamida aniqlanadi
4
3
2
Yo‘lning o‘tkazish
qobiliyati nima?
1
2
3
1-toifali
yo‘llarida
tezlik?
4
3
avtomobil
hisobiy
2
Maksimal nazariy
o‘tkazish qobiliyati
nima?
O‘zbekiston
Respublikasi
avtomobil
yo‘llari
tarmog‘ining umumiy
uzunligi necha km ni
tashkil etadi.
O‘z.R. hududi nechta
4
3
2
4
3
2
Qoplamanin
g o‘zgarishi,
og‘irligi
o‘zgarmasd
an
va
yaxlitligini
yo‘qotilishi.
*Yo‘l
poyini turli
nuqtalarida
temperatura
va namlikni
davriy
o‘zgarishlar
iga aytiladi.
* Z=N/P;
Qoplamad
agi
yoriqlar
Obhavoning
issiq
holatiga.
P
1000 V
Ld
To‘shama
va
qoplamadag
Qoplamadag
i
i o‘yiqlar
to‘lqinsimo
n
o‘zgarishlar
Suvning
Barcha
issiq
javob to‘g‘ri
holatiga.
N = Z /P;
P
1000 L
V
*Vaqt
birligi
ichida
yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
avtomobilla
r soni.
Vaqt
birligi
ichida
yengil
avtomobill
arning
soni.
Vaqt birligi
ichida
o‘tgan yuk
avtomobilla
rning soni.
Vaqt birligi
ichida
o‘tgan
avtomobusla
rning soni.
*150
120
100
130
*Yengil
turdagi
avtomobilla
rni
qulay
yo‘l
sharoitidan
ideallashtiril
gan tartibda
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
soni.
Yuk
avtomobill
arining
yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
soni.
Avtobuslarn
i vaqt birligi
ichida
o‘tishi
mumkin
bo‘lgan
soni.
Vaqt birligi
ichida
yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
avtomobillar
soni.
*184 000
km
150 000
km
170 000 km
145 000
yem
*4ta
3ta
2ta
1ta
175
iqlim-mintaqa
zonalariga bo‘linadi?
4
3
2
Tuman markazlari va
aholi yashash joylari
yo‘llari va ko‘chalari
necha km ni tashkil
qiladi.
4
3
2
Ichki xo‘jalik yo‘llari
necha km ni tashkil
qiladi.
4
4
1
8
8
8
8
3
3
1
2
2
2
2
2
Yo‘lning qatnov
qismida izlarni
aniqlashda qanday
asboblar qo‘llaniladi?
61788 km
60 000 km
50 000 km
45678km
79465 km
65342 km
34562 km
43344 km
*Uch metrli Sekundom
reyka
va er, Barer,
nivelir
to‘poncha,
avtomatik
datchiklar.
PPKMADI,
PKRS-2,
PKRS-KP,
“qum
dog‘i”.
*Sekundom
er,
Barer,
to‘poncha,
avtomatik
datchiklar.
TED-2,
TXK-2,
PKRS-2,
uch metrli
reyka
ponasi va
niveleri
bilan
PPKMADI,
PKRS-2,
PKRS-KP,
“qum
dog‘i”.
650
2
Avtomobillar tezligini
qanday asboblarda
aniqlanadi?
2
O‘zbekistonda
avtomobil yo‘llarining
necha
km
tog‘li
hududlardan o‘tgan?
*700
Qishki qarov ishlarida
sirpanchiqlikka qarshi
kurashishda qanday
materiallardan
foydalanadi.?
*qum,
mayda
shag‘al,
mayda tog‘
chiqindilari,
kaliy,
magniy,
natriy
tuzlari.
2
2
2
2
Avtomobil
yo‘llari
mintaqasini
ko‘kalamzorlashtirish
necha turga bo‘linadi?
*2
550
Chaqiqtos
Oxaktoshlar
h, marmar,
, tog‘
yirik
jinslari.
shag‘al.
3
5
Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va Obodonlash
ta’mirlash
qanday va
joriy mukamma tirish
va
turlarga bo‘linadi?
ta’mirlash.
l ishlari.
o‘rta
ta’mirlash.
2-toifali
avtomobil
yo‘llarida
hisobiy
*120
100
110
tezlik?
Avtomobil yo‘llarini
*Avtomobil Mukamma Joriy
176
TED-2,
TXK-2,
PKRS-2,
uch metrli
reyka ponasi
va niveleri
bilan
Uch metrli
reyka
va
nivelir
400
Turli
toshlar,
shag‘al va
ohaktoshlar.
4
Ko‘kalamzo
rlashtirish
va kundalik
ko‘riklar.
80
Ko‘riklarda
saqlash ishlari
nimalardan iborat?
8
2
2
8
2
2
8
2
2
8
2
2
9
3
2
10
3
1
4
2
3
5
2
2
Yo‘l
to‘shamasi
nechta
turga
bo‘linadi?
Avtomobil
yo‘llari
nechta
toifaga
bo‘linadi?
yo‘llarini
saqlash,
qishda
saqlash va
ko‘kalamzo
rlashtirish.
l
ta’mirlash.
*4ta
3ta
15ta
2ta
*5
6
4
7
*Ma’lum
bir paytda
meteorologi
k elementlar
Meteorologik sharoit
miqdori
nima?
bilan
xarakterlana
digan
atmosferani
ng holati.
Manzarali
*Yo‘llarini
ko‘kalamzorlashtirish dekorativ
ga
qanday
ishlar manzarali
kiradi?
ko‘kalamzo
rlashtirish.
*Havo
harorati,
Meteriologik
namligi,
elementlar deganda
bosimi va
nimani tushunasiz?
yog‘ingarch
ilik.
*qor va
muzga
Yo‘llarni qishgi
qarshi
davrda saqlash ishlari.
kurashdan
iborat.
3-toifali
avtomobil
yo‘llarida
hisobiy
*100
tezlik?
Qoplamani
notekisliklar
i-dan tashkil
topgan
Qoplamani siljishi
bo‘lib,
deganda nimani
to‘shama
tushunasiz?
asosi pishiq
bo‘lib, kuch
ta’sirida
qoplamani
surilishi
177
ta’mirlash.
n o‘tkazish.
Qoryomg‘irli
sharoit..
Havoning
issiq va
barqaror
holati.
Gullar
ekin.
Yo‘l
atrofini
o‘tlardan
tozalash.
Barcha
javob
to‘g‘ri.
Quyoshli
kunlar.
Namgarchili Yog‘ingarch
k.
ilik.
Yog‘ingar
chilikka
qarshi
ishilar.
Ko‘chkilarn
i oldini
olish.
80
90
Qoplamad
agi turli
deformatsi
yalardan
iborat
bo‘ladi.
Qoplamada
gi turli
ko‘rinishda
gi yoriqlar
va
o‘yiqlardan
iborat
bo‘ladi.
Shamolni
tezligi.
Yo‘llarni
tozalash.
70
Yo‘l
poyining
geometrik
o‘lchamini
buzilishiga
aytiladi.
natijasida
sodir
bo‘ladi.
6
7
2
3
6
2
4
3
2
2
7
6
6
5
4
4
5
3
2
1
2
2
2
1
Asfalbeton qoplamada
qo‘shimcha yedirilish
qatlami necha mm
bo‘ladi
Yo‘lning
maksimal
nazariy
o‘tkazish
qobiliyati
qaysi
formula
yordamida
aniqlanadi
Qoplamaning taxminiy
yillik yedirilishi qaysi
formula
yondamida
aniqlanadi.
Mustahkamlikni
qanday asboblar
yordamida aniqlanadi.
Yo‘l
mintaqasida
saqlash
ishlarini
tashkil qilish necha
guruhga bo‘linadi?
Joriy ta’mirlashda
qanday ishlar
bajariladi?
*10-20
P
1000 V
Ld
*No =
a+b*B
*MADISNIL, KP204,
dinamik
yuklama
beradigan
turli
qurilmalar
(UDN,
DINA
2-4
4-5
Z=N/P;
N = Z /P;
Z=N/P;
TED-2,
TXK-2,
PKRS-2
P
1000 V
Ld
TED-5,
TXK-3,
PKRS-2
6-7
P
1000 L
V
N = Z /P;
TED-5,
TXK-3,
PKRS
*2
5
8
10
*Yo‘llarda
foydalanish
jarayonida
doimiy
ravishda
paydo
bo‘ladigan
mayda
shikastlanis
hlarni
bartaraf
etish.
Yo‘llarni
doimiy
ravishda
tozalab
turish.
Yo‘llardagi
buzilishlarni
bartaraf
etish.
Yo‘llardagi
cho‘kish va
o‘yiqlarni
ta’mirlash.
10-20
15-20
20-25
Sementbeton
qoplamada
qo‘shimcha yedirilish
*30-40
qatlami necha mm
bo‘ladi
Regeneratsiya
*Qayta
deganda
nimani tiklash.
tushunasiz?
4-toifali
avtomobil
*80
178
O‘yiqlarni
yamash.
50
Yoriqlarni
yamash.
60
Qoplamalar
ni
ta’mirlash.
130
yo‘llarida
tezlik?
hisobiy
Mukammal
ta’mirlashning
vazifalarini
nimalardan iborat?
Yo‘llarni texnik hisobga
olish
va
pasportlashtirishga
qaysi tashkilot ruxsat
beradi?
2
7
4
5
2
2
6
3
1
2
4
2
Dinamik
gabaritni
qaysi
formula
yordamida
aniqlanadi?
*avtomobil
yo‘lining
eskirgan
konstruktiv
elementlari
va
detallarini
to‘liq
tiklash
xamda
almashtirish
.
«O‘zavtoyo‘l
»
DAK
farmoyishi
bilan amalga
oshiriladi.
*Yo‘llarda
doimiy
paydo
bo‘ladigan
mayda
shikastlani
shlarni
bartaraf
etish.
Yo‘llarni
doimiy
ravishda
tozalab
turish.
Vazirlar
Mahkamas
ining
ruxsati
bilan.
Yo‘l
Barcha
tashkilotinin
javob
g
ruxsati
to‘g‘ri.
bilan.
Ld la lt St Z=N/P;
lx
*Yo‘lning
biron-bir
ko‘ndalang
kesimidan
Harakat miqdori deb
vaqt birligi
nimaga aytiladi?
ichida
o‘tgan
transport
vositalarinin
g soni.
Oqimdagi
taransport
vositalarin
ing
tarkibiga.
N = Z /P;
Oqimdagi
yengil
avtomobilla
rning
soniga.
Yo‘llardagi
buzilishlarni
bartaraf
etish.
P
1000 L
V
Oqimdagi
transport
vositalarinin
g bir soat
davomidagi
soniga.
Yo‘lning
biron-bir
*Oqimida
ko‘ndalang
har
xil Oqimdagi
kesimidan
faqat
Oqimdagi
Harakat
tarkibideb transport
vaqt birligi
nimaga aytiladi?
vositalarinin yengil
avtobuslarni
ichida
g nisbatini avtomobill ng soni.
o‘tgan
belgilovchi ar.
transport
ko‘rsatkich.
vositalarinin
g soni.
5-toifali
avtomobil
yo‘llarida
hisobiy *60
50
100
120
tezlik?
Yo‘l harakatini tashkil *Har
xil Avtomobil Avtomobill
Ko‘rinish
qilishdan
maqsad transport
larning
arning
masolfasinin
nima?
vositalarini yuqori
xavfsizligini
ta’minlash.
yuqori
tezligini
ta’minlash.
179
tezlik bilan ta’minlash
yo‘lning
.
turli
bo‘lagidan
har qanday
ob-havo
sharoitlarida
xavfsiz
o‘tkazish
tushuniladi.
7
5
2
6
3
1
YTH nechta turga
*9ta
bo‘linadi?
Nisbiy
halokatlilik *
koeffitsienti
qaysi
106 Z
formula
yordamida N
365 LN
aniqlanadi.
Norovonlik
nechta
guruhga bo‘linadi.
2
4
2
7
5
2
6
3
1
3
4
2
5
2
3
4
2
3
2
4
2
7
5
2
8ta
5ta
Z=N/P;
5ta
3ta
1000 L
P
V
8ta
Yo‘l
qoplamasining
tishlashish sifatini qaysi *
K / 1 Z=N/P;
formula
orqali KТИШ Х /Н зах.мус1 H Х
aniqlanadi:
Yo‘l belgilari nechta
*7ta
turga bo‘linadi?
Yo‘l belgi chiziqlari
nechta
turga *2ta
bo‘linadi?
Texnik hisobga olish va
pasportlashtirish ishlari
qanday
turlarga
bo‘linadi?
Yo‘l
to‘siqlari
qo‘llanish sharoitiga
qarab necha guruhga
bo‘linadi?
O‘z.R
davlat
ahamiyatidagi yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
Organik bog‘lovchilar
bilan ishlov berilgan
chaqiq tosh yoki qumshag‘alli
yo‘larda
qo‘shimcha yedirilish
qatlami necha mm
bo‘ladi
Z=0,2-0,45 transport
oqimi qanday oqim
deyiladi?
4ta
N = Z /P;
4ta
hур
4V
D 2
5ta
4ta
6ta
3ta
5ta
8ta
*Tayyorgarli
k,
dalao‘lchash va
kameral
ishlarga
bo‘linadi.
Dalada
hisob
kitob
qilish
ishlariga.
Tayyorgarli
k
va Barcha
elektron
javob
variantdagi to‘g‘ri.
ishlar.
*2ta
4ta
5ta
3ta
*40
20
30
35
*40-50
30-40
10-20
15-20
*Qisman
bog‘langan
oqim
Bog‘langa
n oqim.
Zich oqim.
Erkin oqim
180
6
2
3
4
1
2
7
5
2
6
3
1
5
2
2
2
4
2
7
5
2
6
2
3
4
1
2
Xavfsizlik koeffitsienti *
4V
hур
qaysi formula orqali
К Х VКИС / VКИР
D 2
aniqlanadi?
hур
YTHning
fazaga
mumkin?
1ta
10ta
Z=N/P;
hур
Qisman
bog‘langa
n oqim
Bog‘langan
oqim.
Zich oqim.
3ta
5ta
8ta
Z=N/P;
N
106 Z
365 LN
106 Z
Z=N/P;
365N
N
106 Z
365 LN
nechta
bo‘lish *3ta
2ta
Yo‘l
qoplamasining
mustahkamligi
qaysi *
formula
orqali K зах. мус
aniqlanadi:
H / Х 1
Z 0.2 transport
*Erkin
oqimi qanday oqim
oqim.
deyiladi?
YTHni hisobga necha
*2ta
guruhga bo‘linadi?
Juda qisqa masofada
(ko‘prik,
yo‘l
o‘tkazgich, chorraha
106 Z
va
h.k.)
nisbiy
N
halokatlilik
365N
koeffitsienti
qaysi
formula
yordamida
aniqlanadi.
Qoplama
g‘adirbudirligining o‘rtacha *
4V
chuqurligi qaysi formula
hур
bilan aniqlanadi?
D 2
YTHning
tahlili
qilishning nechta usuli *3ta
mavjud?
Z=0,45-0,7 transport
*Bog‘langa
oqimi qanday oqim
n oqim
deyiladi?
*Yakka
Hisobiy tezlik deb
qanday
tezlikka
aytiladi?
hур
avtomobillarning
obhavoning
muqim
sharoitida,
avtomobil
shinasining yo‘l
qatnov
qismi
yuzasi
bilan
me’yoriy
tishlashish
holatida,
yo‘lning
eng
noqulay ruxsat
etilgan
elementlariga
ega bo‘laklarida
mumkin bo‘lgan
eng
katta
tezlikdagi
harakatiga
aytiladi.
181
hур
N
V
D 2
V
D 2
V
D 2
Z=N/P;
4V
D 2
4ta
2ta
6ta
*Erkin
oqim.
Qisman
bog‘langan
oqim
To‘yingan
oqim.
Transport
vositalarin
ing
eng
maksimal
tezligiga.
Oqimdagi
yengil
transport
Barcha
vositalarinin
javob to‘g‘ri
g
eng
yuqori
tezligiga.
7
6
2
7
6
5
3
4
5
3
2
1
2
2
1
Yo‘llarnisaqlash
bo‘yicha ishlar
jarayonida
yo‘llarni chang
va
loydan
tozalash
bo‘yicha hamma
ishlar bajariladi,
barcha mayda
deformatsiya va
buzilishlar,
qoplama ustki
yuzasidagi sodir
bo‘ladigan
sirpanchiqlar
bartaraf qilish
ishlari kiradi.
Yo‘lda
bajariladig
an barcha
ishlar
majmuida
n iborat.
Joriy
va
mukammal
ta’mirlash
Barcha
ishlarining
javob to‘g‘ri
majmuidan
iborat.
*iqtisodiy
samarali
bo‘lgan vaqt
Ta’mirlashlararo
davri bo‘lib,
me’yoriy
xizmat
hisobiy
muddati nimaga teng?
xizmat
muddatiga
tengdir.
Joriy va
mukamma
l
ta’mirlash
oralig‘iga
teng.
Mukammal
Barcha
ta’mirlashla
javob
r oralig‘iga
to‘g‘ri.
teng.
*Qor
tozalash
texnikasinin
g tezligi 3-6
km/s.
Qor
tozalash
texnikasini
ng
tezligi1015 km/s.
Qor
tozalash
texnikasinin
g tezligi 1520 km/s.
Qor tozalash
texnikasinin
g tezligi 2530 km/s.
Faqat
Faqat atrof
shovqinni
muhitni
kamaytiradi
tozalaydi.
.
Yo‘llarning
xizmat
muddatini
uzaytiradi
va
mikroiqlimn
i beradi.
Saqlash
ishlarining
vazifasiga
nimalar
kiradi?
Qor qalinligi 0,30-1,0
mdan katta bo‘lganda
tezligi qancha bo‘lishi
kerak?
Avtomobil
yo‘llari
bo‘yidagi
ihotazorlarning asosiy
vazifasi
nimalardan
iborat?
Yo‘llarnida jixozlarni
joriy
ta’mirlashda
nima ishlar bajariladi?
*Yo‘llarinin
g
foydalanish
muddatini
uzaytirish
bilan birga,
haydovchi
va
yo‘lovchilar
ga
mikroiqlimn
i
beradi,avto
mobillarning
shovqinini
pasaytiradi
va zaharli
gazlarni
yutadi.
jixozlarini
va
elementlarin
i bo‘yash,
ularni ozoda
182
Jixozlarni
o‘rnatish.
Jixozlarni
yangilariga
almashtirish
.
Barcha
javob
to‘g‘ri.
va tartibli
saqlash.
2
7
6
4
5
3
2
2
1
Termoprofillash
*To‘rt xil Uch
xil Ikki
xil Besh
xil
ishlari
necha
xil rejimda
rejimda
rejimda
rejimda
rejimda bajariladi?
bajariladi.
bajariladi. bajariladi.
bajariladi.
Mukammal
ta’mirlashni tayinlash
uchun mezon qanday
belgilanadi?
Avtomobil yo‘llarini
texnik hisobga olish
va pasportlashtirishda
qanday
hujjatlar
tuziladi.
Texnik
tekshirish
natijalarida
aniqlangan
avtomobil
yo‘llarining
transportfoydalanish
xolati
ma’lumotlari
asosida
Texnik pasport,
chiziqli grafigi
bilan, ko‘prik,
yo‘l o‘tkazgich,
quvurlar,
xizmat, ishlab
chiqarish, turar
joy binolari va
inshootlar
varaqalari,
sun’iy
inshootlar
mavjudligi va
texnik holatini,
muxandislik
jixozlari
va
texnik
holati
qaytnomalari,
ko‘prikni,
tonnelni,
trubalarni,
yo‘lga xizmat
ko‘rsatish
binolari, yuqori
tezlik
uchun
ajratilgan
polosani, yo‘l
belgilari,
yo‘l
to‘siqlari,
yo‘naltiruvchi
qurilmalar,
ko‘kalamzorlashtirilgan
maydonlar,
tratuar
va
piyodalar
yo‘lakchalari,
mustahkamlang
an yo‘l chekkasi
Operetiv
ko‘rikdan
olingan
natijalar.
Kundalik
ko‘rikdan
olingan
natijalar.
Mavsumiy
ko‘rikdan
olingan
natijalar.
varaqalarinshootlar
to‘g‘risida
asosiy
ma’lumotl
arni
va
inshoot
chizmasini
.
kitoblarinshoot
o‘lchamlari
da yuzaga
keladigan
barcha
o‘zgarishlar
haqidagi
yozuvlarni
Yo‘lni
ko‘riklardan
o‘tkazilgan
tarcha
hujjatlar
bilan barga
dala
materiallari.
Erkin oqim.
Qisman
bog‘langan
oqim
va boshqalar.
2
4
2
7
5
2
Koeffitsient Z=0,7-1,0
transport
oqimi
qanday
oqim
deyiladi?
Yakuniy halokatlilik
koeffitsienti
qaysi
formula
yordamida
*To‘yingan
oqim
deyiladi.
bog‘langa
n oqim
*
hур
К ЯК К1 К 2 К 3 ......К п
183
4V
D 2
N
106 Z
365N
Z=N/P;
6
3
5
3
2
3
4
2
2
4
1
5-10
25-30
35-40
Harakat
jadalligi
100
avt/soatda
n oshsa.
Harakat
jadalligi
200
avt/soatdan
oshsa.
Harakat
jadalligi 400
avt/soatdan
oshsa.
Patrulli
qor
tozalash
texnikasini
ng
qor
tozalash
tezligi 1530 km/s
Patrulli qor
tozalash
texnikasinin
g
qor
tozalash
tezligi 2530 km/s
Patrulli qor
tozalash
texnikasinin
g
qor
tozalash
tezligi 35-40
km/s
2
Avtomobil
yo‘li
botqoqliklarga,
kanallarga
(suvning
chuqurligi
1-2
m
bo‘lganda)
parallel
joylashgan
joylarda *10 m
yo‘naltiruvchi
ustunchalarni har necha
metr
masofada
o‘rnatiladi.
20 m
30 m
50 m
2
Sekinlashish
va *Murakkab
tezlashish polosalari chorrahalar
qachon quriladi?
da quriladi.
Barcha
chorrahala
rda
quriladi.
Ikki sathli
Tutashmalar
kesishmalar
da quriladi.
da quriladi.
*Ye=230
MPa
Ye=130
MPa
Ye=180
MPa
Ye=200
MPa
φ=0,40
φ=0,30
φ=0,35
φ=0,25
*Kapital
ta’mirlash
ishlari
amalga
joriy
ta’mirlash
ishlari
amalga
saqlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Barcha
javob
to‘g‘ri.
2
3
7
5
2
6
3
1
3
2
aniqlanadi?
Yangi avtomobil yo‘li
loyihalanganda
va
ta’mirlangan yo‘lda
yakuniy halokatlilik *15-20
koeffitsientining
qiymati
nechadan
oshmasligi kerak?
*bir yilda
3tadan ortiq
YTH sodir
Avtomobil yo‘llarida
etilsa
va
qaday
hollarda
xarakat
svetofor o‘rnatiladi?
jadalligiga
qarab
o‘rnatiladi.
2
Qor qalinligi 0,30 m
gacha
qalinlikda
bo‘lganda texnikaning
tezligi qancha bo‘lishi
kerak?.
1 toifali yo‘llarda
to‘shamaning
mustahkamligi me’yor
bo‘yicha
qancha
bo‘lishi kerak?
Tishlashish
koeffitsienti
nam
holatda
qanchadan
kam
bo‘lmasligi
kerak?
Yo‘ldagi real harakat
tezligi
hisobiy
tezlikka
nisbatan
0,5dan kam bo‘lganda
Patrulli qor
tozalash
texnikasinin
g
qor
tozalash
tezligi 2580 km/s
184
5
5
5
2
2
2
3
2
2
6
3
2
5
2
2
2
4
2
7
4
5
2
qanday chora-tadbirlar oshiriladi.
ishlab chiqiladi?
Nisbiy
avariyalik
koeffitsienti
*Xavfsiz
Ka< 0,40 bo‘lganda?
oshiriladi.
1-toifali
yo‘llarda
*14 000
harakat
jadalligi
dona/avt
qancha bo‘lishi kerak?
dan ortiq
*qor
va
muzga
Yo‘llarni
qishgi
qarshi
davrda saqlash ishlari.
kurashdan
iborat.
Qoplamani
notekisliklar
i-dan tashkil
topgan
bo‘lib,
to‘shama
Qoplamani
siljishi
asosi pishiq
deganda
nimani
bo‘lib, kuch
tushunasiz?
ta’sirida
qoplamani
surilishi
natijasida
sodir
bo‘ladi.
Asfalbeton qoplamada
qo‘shimcha yedirilish
*10-20
qatlami necha mm
bo‘ladi
Yo‘lning
maksimal
nazariy
o‘tkazish
1000 V
qobiliyati
qaysi P L
d
formula
yordamida
aniqlanadi
Kam
xavfli
Juda xavfli
Xavfli
12 000
dona/avt
10 000
dona/avt
11 000
avt/sutka
Yog‘ingar
chilikka
qarshi
ishilar.
Ko‘chkilarn
Yo‘llarni
i
oldini
tozalash.
olish.
Qoplamada
Qoplamad gi
turli
agi
turli ko‘rinishda
deformatsi gi yoriqlar
yalardan
va
iborat
o‘yiqlardan
bo‘ladi.
iborat
bo‘ladi.
Yo‘l
poyining
geometrik
o‘lchamini
buzilishiga
aytiladi.
2-4
4-5
6-7
Z=N/P;
N = Z /P;
Z=N/P;
P
2
Qoplamaning taxminiy
yillik yedirilishi qaysi
formula
yondamida
aniqlanadi.
2
*MADISNIL, KP204,
dinamik
Mustahkamlikni
TED-2,
yuklama
qanday
asboblar
TXK-2,
beradigan
yordamida aniqlanadi.
PKRS-2
turli
qurilmalar
(UDN,
DINA
*No
a+b*B
185
=
1000 V
Ld
TED-5,
TXK-3,
PKRS-2
P
1000 L
V
N = Z /P;
TED-5,
TXK-3,
PKRS
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
Yo‘l
mintaqasida
saqlash
ishlarini
tashkil qilish necha *2
guruhga bo‘linadi?
*Yo‘llarda
foydalanish
jarayonida
doimiy
Joriy
ta’mirlashda ravishda
qanday
ishlar paydo
bajariladi?
bo‘ladigan
mayda
shikastlanis
hlarni
bartaraf
etish.
Sementbeton
qoplamada
qo‘shimcha yedirilish *30-40
qatlami necha mm
bo‘ladi
*Boshqarila
digan
jarayon
“Haydovchibo‘lib,
Avtomobil-Yo‘lkompleksni
Muhit”
tizimi
ng umumiy
faktorlarining o‘zaro
va alohida
ta’siri qanday?
faktorlarini
o‘zaro
ta’siri
tushuniladi.
Avtomobil
yo‘llarining
“A”
guruhi necha tonna *13 tonna
yuk
uchun
mo‘ljallangan
Nisbiy
avariyalik
koeffitsienti
*
kam
Kaxavfsiz
0,40÷0,80bo‘lganda?
Tishlashish
koeffitsienti
quruq
holatda
qanchadan φ=0,45
kam
bo‘lmasligi
kerak?
2-toifali
yo‘llarda
*6000harakat
jadalligi
14 000
qancha bo‘lishi kerak?
dona/avt
186
5
8
10
Yo‘llarni
doimiy
ravishda
tozalab
turish.
Yo‘llardagi
buzilishlarni
bartaraf
etish.
Yo‘llardagi
cho‘kish va
o‘yiqlarni
ta’mirlash.
10-20
15-20
20-25
Ob-havo
sharoitida
o‘zaro
ta’siri
etadi.
Barcha
faktorlarni
haydovchi
boshqaradi.
Avtomobilni
ng
tasiri
ostida
boshqariladi
.
7 tonna
9 tonna
5 tonna
Xavfsiz
Juda xavfli
Xavfli
φ=0,30
φ=0,35
φ=0,25
400012 000
dona/avt
300010 000
dona/avt
2000-11 000
dona/avt
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
Yo‘l
qoplamasining
tishlashish sifatini qaysi *
K / 1
formula
orqali KТИШ Х /Н зах.мус1 H Х
aniqlanadi:
Yo‘l belgilari nechta
*7ta
turga bo‘linadi?
Yo‘l belgi chiziqlari
nechta
turga *2ta
bo‘linadi?
Texnik hisobga olish va
pasportlashtirish ishlari
qanday
turlarga
bo‘linadi?
*Tayyorgarli
k,
dalao‘lchash va
kameral
ishlarga
bo‘linadi.
2 toifali yo‘llarda
to‘shamaning
*Ye=220
mustahkamligi me’yor
MPa
bo‘yicha
qancha
bo‘lishi kerak?
Qoplama
g‘adir- *
budirligining o‘rtacha
4V
chuqurligi qaysi formula hур
D 2
bilan aniqlanadi?
YTHning
tahlili
qilishning nechta usuli *3ta
mavjud?
Z=0,45-0,7 transport
*Bog‘langa
oqimi qanday oqim
n oqim
deyiladi?
3-toifali
yo‘llarda
harakat
jadalligi *2000-6000
qancha bo‘lishi kerak? dona/avt
Yo‘ldagi real harakat
tezligi
hisobiy
tezlikka nisbatan 0,751,0
oralig‘ida
bo‘lganda
qanday
chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi?
O‘zbekistonda
avtomobil yo‘llarining
necha
km
tog‘li
hududlardan o‘tgan?
Qishki qarov ishlarida
sirpanchiqlikka qarshi
kurashishda qanday
materiallardan
foydalanadi.?
4V
D 2
Z=N/P;
hур
5ta
4ta
6ta
3ta
5ta
8ta
Dalada
hisob
kitob
qilish
ishlariga.
Tayyorgarli
k
va Barcha
elektron
javob
variantdagi to‘g‘ri.
ishlar.
Ye=130
MPa
Ye=180
MPa
Ye=200
MPa
106 Z
Z=N/P;
N
365N
N
4ta
2ta
6ta
*Erkin
oqim.
Qisman
bog‘langan
oqim
To‘yingan
oqim.
106 Z
365 LN
1000-1500 300-1000
dona/avt
dona/avt
200-1000
dona/avt
*Saqlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
joriy
ta’mirlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Mukammal
ta’mirlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Barcha
javob
to‘g‘ri.
*700
650
550
400
*qum,
mayda
shag‘al,
mayda tog‘
chiqindilari,
kaliy,
magniy,
Chaqiqtos
Oxaktoshlar
h, marmar,
,
tog‘
yirik
jinslari.
shag‘al.
187
Turli
toshlar,
shag‘al va
ohaktoshlar.
natriy
tuzlari.
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
Avtomobil
yo‘llari
mintaqasini
ko‘kalamzorlashtirish *2
necha turga bo‘linadi?
3
5
Obodonlash
Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va
tirish
va
ta’mirlash
qanday va
joriy mukamma
o‘rta
turlarga bo‘linadi?
ta’mirlash.
l ishlari.
ta’mirlash.
*Avtomobil
yo‘llarini
Avtomobil yo‘llarini saqlash,
Mukamma
Joriy
saqlash
ishlari qishda
l
ta’mirlash.
nimalardan iborat?
saqlash va ta’mirlash.
ko‘kalamzo
rlashtirish.
Yo‘l
to‘shamasi
nechta
turga *4ta
3ta
15ta
bo‘linadi?
Avtomobil
yo‘llari
nechta
toifaga *5
6
4
bo‘linadi?
Nisbiy
avariyalik
koeffitsienti
* Xavfli
Xavfsiz
Juda xavfli
Ka0,80÷1,2bo‘lganda?
3 toifali yo‘llarda
to‘shamaning
*E=180
E=130
mustahkamligi me’yor
E=150 MPa
MPa
MPa
bo‘yicha
qancha
bo‘lishi kerak?
O‘z.R
umum
foydalanuvdagi
*42654 km 43675 km 30761 km
avtomobil
yo‘lning
uzunligi qancha?
O‘z.R
davlat
ahamiyatidagi yo‘llar
*40
20
30
necha foizni tashkil
etadi?
*TED-2,
TXK-2,
PPKSekundom
PKRS-2,
MADI,
Ravonlikni aniqlashda
er, Barer,
uch metrli
PKRS-2,
qanday asboblardan
to‘poncha,
reyka
PKRS-KP,
foydalaniladi?
avtomatik
ponasi
va
“qum
datchiklar.
niveleri
dog‘i”.
bilan
O‘z.R
xalqaro
*8,5
7
5
ahamiyatidagi yo‘llar
188
4
Ko‘kalamzo
rlashtirish
va kundalik
ko‘riklar.
Ko‘riklarda
n o‘tkazish.
2ta
7
kam xavfsiz
E=160 MPa
25790 km
35
Uch metrli
reyka
va
nivelir
4
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R
mahalliy
ahamiyatidagi yo‘llar
*52
necha foizni tashkil
etadi?
28
44
Obodonlash
Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va
tirish
va
ta’mirlash
qanday va
joriy joriy
o‘rta
turlarga bo‘linadi?
ta’mirlash.
ishlari.
ta’mirlash.
O‘z.R
asfaltbeton
qoplamali
yo‘llar
*51
45
50
necha foizni tashkil
etadi?
TED-2,
*PPKTXK-2,
MADI,
PKRS-2,
Ilashish koeffitsientini
Uch metrli
PKRS-2,
uch metrli
qanday
asboblar
reyka va
PKRS-KP,
reyka
yordamija aniqladana?
nivelir
“qum
ponasi va
dog‘i”.
niveleri
bilan
O‘z.R
sementbeton
qoplamali
yo‘llar
*1
15
30
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R qora qoplamali
yo‘llar necha foizni *42
35
50
tashkil etadi?
O‘z.R tuproqli yo‘llar
necha foizni tashkil *2
10
31
etadi?
Nisbiy
avariyalik
koeffitsienti
*
Juda
Xavfsiz
Xavfli
Ka>1,2 bo‘lganda?
xavfli
Yo‘l
qoplamasining
tishlashish sifatini qaysi *
K зах.мус H / Х 1
formula
orqali KТИШ Х /Н 1
aniqlanadi:
5 toifali yo‘llarda
to‘shamaning
mustahkamligi me’yor
bo‘yicha
qancha
bo‘lishi kerak?
4 toifali yo‘llarda
to‘shamaning
mustahkamligi me’yor
bo‘yicha
qancha
bo‘lishi kerak?
4-toifali
yo‘llarda
harakat
jadalligi
Z=N/P;
35
Ko‘kalamzo
rlashtirish
va kundalik
ko‘riklar.
35
Sekundomer
,
Barer,
to‘poncha,
avtomatik
datchiklar.
10
69
20
kam xavfsiz
hур
4V
D 2
*E=60 MPa
E=50 MPa E=30 MPa
E=25 MPa
*Ye=160
MPa
Ye=130
MPa
Ye=120
MPa
Ye=150
MPa
*200-2000
dona/avt
100-150
dona/avt
300-400
dona/avt
200-800
dona/avt
189
qancha bo‘lishi kerak?
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
O‘zbekistonda
avtomobil yo‘llarining
*700
necha
km
tog‘li
hududlardan o‘tgan?
*qum,
mayda
Qishki qarov ishlarida shag‘al,
sirpanchiqlikka qarshi mayda tog‘
kurashishda qanday chiqindilari,
materiallardan
kaliy,
foydalanadi.?
magniy,
natriy
tuzlari.
Avtomobil
yo‘llari
mintaqasini
ko‘kalamzorlashtirish *2
necha turga bo‘linadi?
650
550
400
Chaqiqtos
Oxaktoshlar
h, marmar,
,
tog‘
yirik
jinslari.
shag‘al.
Turli
toshlar,
shag‘al va
ohaktoshlar.
3
4
5
Obodonlash
Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va
tirish
va
ta’mirlash
qanday va
joriy mukamma
o‘rta
turlarga bo‘linadi?
ta’mirlash.
l ishlari.
ta’mirlash.
*Avtomobil
yo‘llarini
Avtomobil yo‘llarini saqlash,
Mukamma
Joriy
saqlash
ishlari qishda
l
ta’mirlash.
nimalardan iborat?
saqlash va ta’mirlash.
ko‘kalamzo
rlashtirish.
Yo‘l
to‘shamasi
nechta
turga *4ta
3ta
15ta
bo‘linadi?
Avtomobil
yo‘llari
nechta
toifaga *5
6
4
bo‘linadi?
5-toifali
yo‘llarda
*200
harakat
jadalligi
100
300
dona/avt
qancha bo‘lishi kerak?
dona/avt
dona/avt
gacha
Ko‘kalamzo
rlashtirish
va kundalik
ko‘riklar.
Obodonlash
Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va
tirish
va
ta’mirlash
qanday va
joriy joriy
o‘rta
turlarga bo‘linadi?
ta’mirlash.
ishlari.
ta’mirlash.
O‘z.R
asfaltbeton
qoplamali
yo‘llar
*51
45
50
necha foizni tashkil
etadi?
Ilashish koeffitsientini *PPKUch metrli TED-2,
qanday
asboblar MADI,
reyka va TXK-2,
Ko‘kalamzo
rlashtirish
va kundalik
ko‘riklar.
190
Ko‘riklarda
n o‘tkazish.
2ta
7
400
dona/avt
35
Sekundomer
,
Barer,
nivelir
PKRS-2,
to‘poncha,
uch metrli avtomatik
reyka
datchiklar.
ponasi va
niveleri
bilan
15
30
10
35
50
69
10
31
20
*Qulay
obhavo
sharoitida
konkret yo‘l
bo‘lagidan
ma’lum
harakat
tartibiga ko‘ra
avtomobillarni
maksimal
o‘tkazish
mumkin
bo‘lgan soni
Vaqt birligi
ichida
yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
avtomobillar
soni.
Yo‘lning
ma’lum
kesimidan
o‘tkazishi
mumkin
bo‘lgan
avtomobilla
r soni.
Vaqt birligi
ichida
o‘tgan
avtomobusla
rning soni.
*6
5
3
4
*13
11
10
8
*Saqlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
joriy
ta’mirlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Mukammal
ta’mirlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Barcha
javob
to‘g‘ri.
*17
15
12
10
*46
40
35
25
*18
15
5
10
*E=160
E=130
E=120 MPa
E=150 MPa
yordamija aniqladana? PKRS-2,
PKRS-KP,
“qum
dog‘i”.
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
4
2
2
2
4
2
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
O‘z.R
sementbeton
qoplamali
yo‘llar
*1
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R qora qoplamali
yo‘llar necha foizni *42
tashkil etadi?
O‘z.R tuproqli yo‘llar
necha foizni tashkil *2
etadi?
Amaliy
o‘tkazish
qobiliyati nima?
O‘z.R
I-toifali
avtomobil
yo‘llari
necha foizni tashkil
etadi?
O‘z.R
II-toifali
avtomobil
yo‘llari
necha foizni tashkil
etadi?
Yo‘ldagi real harakat
tezligi
hisobiy
tezlikka nisbatan 0,751,0
oralig‘ida
bo‘lganda
qanday
chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi?
O‘zR III-toifali yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
O‘zR
IV-toifali
yo‘llar necha foizni
tashkil etadi?
O‘zR V-toifali yo‘llar
necha foizni tashkil
etadi?
4 toifali yo‘llarda
191
to‘shamaning
mustahkamligi me’yor
bo‘yicha
qancha
bo‘lishi kerak?
3
1
2
2
3
Drenajlarni
o‘tkazishdan asosiy
maqsad?
2
Mukammal ta’mirlashning
vazifasi?
Deformatsiya
va
buzilishlar
paydo
bo‘lishiga sabab nima?
3
1
1
7
5
2
4
2
2
6
3
1
2
4
2
7
5
2
YTHning
tahlili
qilishning nechta usuli
mavjud?
Z=0,45-0,7 transport
oqimi qanday oqim
deyiladi?
3-toifali
yo‘llarda
harakat
jadalligi
qancha bo‘lishi kerak?
Yo‘ldagi real harakat
tezligi
hisobiy
tezlikka nisbatan 0,751,0
oralig‘ida
bo‘lganda
qanday
chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi?
O‘zbekistonda
avtomobil yo‘llarining
necha
km
tog‘li
hududlardan o‘tgan?
MPa
*Grunt
suvlarini
sathinipasaytir
ish va yo‘l
to‘shamasiga
yetib
chiqmasligi
uchun.
Avtomobil
yo‘lining
eskirgan
konstruktiv
elementlari va
detallarini
to‘liq tiklash
xamda
almashtirish
ishlari.
*Qoplamada
mustaxkamlik
pasayishi
sababli.
*3ta
*Bog‘langa
n oqim
MPa
Yer
osti
suvlarini
yuzaga
chiqarish
uchun
Qoplamadan
yer
osti
suvlarini
qochirish
uchun.
Barcha
to‘g‘ri
Yo‘lni
qoplamasi
to‘laligicha
ta’mirlanadi.
Yo‘l
to‘shamasi
ta’mirlanadi.
Yo‘l
poyi
ta’mirlanadi.
Qoplamani
yaxshi
zichlanmaga
nligi sababli
To‘shamani
qattiq
zichlanganligi
sababli.
Barcha
to‘g‘ri.
4ta
2ta
6ta
*Erkin
oqim.
Qisman
bog‘langan
oqim
To‘yingan
oqim.
javob
javob
*2000-6000
dona/avt
1000-1500 300-1000
dona/avt
dona/avt
200-1000
dona/avt
*Saqlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
joriy
ta’mirlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Mukammal
ta’mirlash
ishlari
amalga
oshiriladi.
Barcha
javob
to‘g‘ri.
*700
650
550
400
192
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI
“Ro‘yxatga olindi”
№ BD-5341500-3.01
“TASDIQLAYMAN”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
Gulamov A.A. ______________
«____»_______2021 yil
«____»________ 2021 yil
“Shahar yo‘llari va ko‘chalarini
ekspluatatsiya qilish”
ISHCHI O‘QUV DASTUR
2018 yil qabuli
Bilim sohalari:
300000 - Ishlab chiqarish-texnik soha
Ta’lim sohalari:
340000 - Arxitektura va qurilish
Ta’lim yo‘nalishi:
5341500 – Shahar yo‘llari va ko‘chalari
Toshkent-2021
193
Ishchi o‘quv dastur O‘zbekiston Respublikasi OO‘MTV tomonidan tasdiqlangan o‘quv
reja va fan dasturi asosida tuzilgan:
Ishchi o‘quv dastur universitet Ilmiy-uslubiy Kengashining yig‘ilishida muhokama qilingan
va tasdiqlangan (2021 yil “___“ ________ dagi “_____” - sonli bayonnoma)
Mustaqil ish (soat)
7
150
80
32
16
32
-
70
2
8
132
70
28
42
-
KI
62
Jami
282
150
60
58
32
Jami
Ma‘ruza
1
T/r
Semestr
Laboratoriya
ishlari
Kurs loyihasi
Auditoriya mashg‘ulotlari turi bo‘yicha o‘quv
yuklamalari taqsimoti (soat)
Amaliy
mashgulotlar
Umumiy yuklama
Semestrlar bo‘yicha o‘quv yuklamasi hajmi
132
t.f.n. Abduraxmonov Y.T.
ass. A.A.Normuxammadov
ass. J. M. To`xtayev
Tuzuvchilar:
Fanning ishchi o‘quv dasturi “Avtomobil yo‘llari muxandisligi” fakulteti Ilmiy-uslubiy
Kengashida ko‘rib chiqilgan (20____ yil “______“ _______dagi “______” - sonli bayonnoma) va
fakultet Ilmiy Kengashida tavsiya qilingan (20______ yil “_____“ _______dagi “______” - sonli
bayonnoma).
“Avtomobil yo‘llari muxandisligi” fakulteti
Ilmiy Kengashi raisi
prof. A.X.O‘roqov
“Avtomobil yo‘llari muxandisligi” fakulteti
Ilmiy-uslubiy Kengashi raisi
prof. A.X.O‘roqov
Kafedrada ko‘rib chiqilgan va fakultet Ilmiy-uslubiy Kengashiga tavsiya qilingan (20______
yil “_____“ ______dagi “ _____” - sonli bayonnoma).
Shahar yo‘llari va ko‘chalari”
kafedrasi mudiri
_________
194
A.G. Yunusov
I.
O‘quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o‘rni
II.
Bugungi kunda Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qurish, ularni kelajakda ekspluatatsiya
qilish davlat yo‘l siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, hozirda Shahar yo‘llarini
samarali ekspluatatsiya qilish, ularning xizmat muddatini oshirish va ta’mirlashlaro
mudatini o‘zaytirish, transport-ekspluatatsion sifatlarini oshirish dolzarb masalalardan
hisoblanadi. Shu o‘rinda “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanining
o‘rni va ahamiyati kattadir. Ushbu fanning o‘quv dasturi 5341500 – Shahar yo‘llari va
ko‘chalari ta’lim yo‘nalishi bakalavr talabalari uchun ishlab chiqilgan tavsiflarga to‘g‘ri
keluvchi va ushbu fan bo‘yicha alohida mavzu va savollarni o‘rganish hajmi, tarkibi va
ketma-ketligini aniqlovchi asosiy hujjat hisoblanadi.
II. O‘quv fanning maqsadi va vazifasi
“Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanini o‘qitishdan maqsad –
mavjud foydalanuvdagi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik va ekspluatatsion holatini
talab darajasida bo‘lishini ta’minlash, transport- ekspluatatsion sifatlarini oshirish
uslublarini, texnologiyalarini talabalarga o‘rgatish, hamda shunga mos bilim, ko‘nikma va
malakani shakllantirishdan iboratdir.
Fanning vazifasi – Shahar yo‘llari va ko‘chalarini O‘zbekiston Republikasi tabiiyiqlim sharoitlarini hisobga olgan holda texnik va ekspluatatsion holatini talab darajada
bo‘lishini ta’minlash usullarini amaliyotga joriy qilishdan iboratdir.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar
qo‘yiladi. Talaba:
- Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish ishlarining tub mohiyati,
Shahar yo‘l tarmog‘ining texnik va foydalanuv holatlari, Shahar yo‘lining texnik va
foydalanuv holatining ko‘rsatkichlari, yo‘l tuzilmasiga tabiiy-iqlim omillarining ta’siri,
yo‘lning transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari tizimi, Shahar yo‘l xo‘jaligining asosiy
vazifalari, ishqalanish koeffitsienti va avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan tishlashish
koeffitsienti, yo‘l qoplamasining yemirilishi va uning sabablari haqida tasavvurga ega
bo‘lishi;
- Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish
usullarini, avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’sirini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlarni,
avtomobillar g‘ildiragidan yo‘lga o‘zatiladigan kuchlar sxemasi va g‘ildirashga qarshilikni,
yo‘l sharoiti-transport oqimi tizimini boshqarish modelini, yil davrlari bo‘yicha
avtomobillar harakat sharoitini ta’minlashni, tabiiy omillar va avtomobillar ta’siridan yo‘l
tuzilmalari deformatsiyalanish jarayonini, yo‘l to‘shamasi va qoplamasini xizmat qilishida
ta’mirlashlar oraliq davrini va yo‘llarni xizmat qilish muddatlarini ta’minlashni, Shahar
yo‘llari va ko‘chalarida muzlashdan yo‘l qoplamasining ko‘tarilib qolishi (puchina)ni
bartaraf qilishni bilishi va ulardan foydalana olishi;
- Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish ishlarini tashkil qilish va
boshqarish, yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda yo‘l ishlari rejalash,
nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformatsiyasini yuzaga kelishini hisoblash va
prognozlash, yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini, qoplama ravonligini, tishlashish sifatini va
g‘adir-budirligini baholash, yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini aniqlash, yo‘l qoplamasi
bo‘ylama va ko‘ndalang ravonligini o‘lchash, Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va
saqlash strategiyasini tanlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;
195
- qoplama va asos qatlamlarining strukturasini buzilishi va qoldiq deformatsiyalarini
aniqlash, yoriqlar va o‘yiqlarning yuzaga kelish sabablarini tahlil qilish, g‘ildirak izi
deformatsiyasini yuzaga kelish sabablarini aniqlash va tavsifini baholash, yo‘lning
geometrik o‘lchamlarini aniqlash, yo‘l qoplamasi tishlashish sifati va g‘adir-budurligini
aniqlash, yo‘llar holatini baholash va prognozlash kompetensiyalariga ega bo‘lishi lozim.
III. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg‘ulotlari)
1-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va uning vazifalari
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati.
O‘zbekiston Respublikasi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini tarmog‘i holati. Shahar yo‘llarini
ekspluatatsiya qilish korxonalarining asosiy vazifalari va Shahar yo‘l xo‘jaligining tarkibi.
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini bezatilishi. Shahar yo‘llari va ko‘chalariga qo‘yiladigan
ekspluatatsion talablar.
2-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning nazariy asoslari
«Haydovchi – avtomobil – yo‘l - piyoda - transport oqimi - muhit» kompleksining
o‘zaro ta’sir modeli. Yo‘l sharoiti-transport oqimi tizimini boshqarish modeli. Yo‘llarni
ekspluatatsiya qilishni boshqarish modeli. Avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri. Yo‘l
ustki yuzasining tavsifi va avtomobillar harakati. Yo‘l qoplamasining holati va avtomobillar
harakat sharoiti. Yo‘l qoplamasining ravonligi va g‘adir budirligi. Avtomobil g‘ildiragining
nam va ho‘l qoplama bilan o‘zaro ta’siri va unda g‘adir budirlikning o‘rni. Qoplama ustki
yuzasi ko‘rsatkichlariga qo‘yilgan talablar.
3-mavzu. Tabiiy-iqlim omillarining yo‘l holatiga va avtomobil
harakat sharoitiga ta’siri
Yo‘l tuzilmasiga tabiiy-iqlim omillarining ta’siri. Yo‘l poyining namlik-issiqlik holati.
Yo‘l qoplamasining ko‘tarilib qolishi. Yo‘l qoplamasining ustki yuzasi va yil davrlari
bo‘yicha avtomobillar harakat sharoiti. Shahar yo‘llari va ko‘chalaring deformatsiya va
buzilishlari. Tabiiy omillar va avtomobillar ta’siridan yo‘l tuzilmalari deformatsiyalanish
jarayoni. Yo‘l poyi, suv qochirish inshootlari va trotuarlardagi deformatsiya va buzilishlar.
Yo‘l to‘shamasi va qoplamasidagi deformatsiya va buzilishlar. Qoplamaning yemirilishini
aniqlash. Yo‘l qoplamasini suv qabul qiluvchilar, quduqlar
4-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini
baholash
Shahar yo‘llari va ko‘chalarining texnik va ekspluatatsion holatining ko‘rsatkichlari.
Yo‘lning transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari tizimi. Shahar yo‘lining transportekspluatatsion ko‘rsatkichlariga bo‘lgan talablar. Harakat miqdori, tezligini o‘lchash va
baholash. Shahar harakatining Shahar yo‘llari, ko‘chalari va maydonlarining geometrik
elementlari o‘lchamlariga ta’siri. Yo‘lning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini va yuklanganlik
darajasini baholash. Yo‘llar holatini kompleks baholash usullari. Shahar yo‘li va
ko‘chasining holatini va o‘lchamlarini aniqlash uslublari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining
geometrik o‘lchamlarini baholash tartibi. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini, qoplama
ravonligini va tishlashish sifatini aniqlash va baholash. Qoplama g‘adir-budirligini
baholash.
196
5-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash
bo‘yicha tadbirlar tizimi
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini, trotuarlarni ta’mirlash va saqlash ishlarining tasnifi.
Yo‘l to‘shamasi va qoplamasini xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri. Yo‘llarni xizmat
qilish muddatlari. Yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda ta’mirlash
ishlari turini belgilash. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari.
Nuqsonlar jadvalini tuzish.
6-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini bahor, yoz va kuz davrlarida saqlash ishlari. Yo‘llarni
saqlash ishlari texnologiyasi va uni tashkil etish. Qatnov qismini saqlash. Yo‘lni changdan
tozalash. Oqava suv tarmog‘ini saqlash. Ochiq suv oqimlari inshootlari va drenaj
tarmoqlarini saqlash. O‘simliklarga qarash va begona o‘tlarga qarshi kurash. Ko‘chayo‘llarni qishgi mavsumga tayyorlash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qish davrida saqlash.
Qish davridagi meteorologik sharoit va ko‘cha-yo‘l tarmog‘ining holati. Kzcha-yo‘llarni
qishgi saqlash ishlari. Yo‘llarni qishgi davrda saqlash ishlari texnologiyalari. Yo‘llarni
qordan tozalash usullari. Qish vaqtida yo‘llarning sirpanchiqligi. Yo‘llarda qishgi
sirpanchiqlikga qarshi kurash usullari. Qishgi saqlashda ishlatiladigan materiallar va
mexanizmlar. Shahar yo‘llari va ko‘chalarida qor uyumlarining yig‘ilishi. Shahar yo‘llari va
ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish. Yo‘llar va ko‘chalar yoqasidagi manzaraviy ekinlar.
Ekinlarni parvarishlash, ularni ko‘chaytirish va o‘stirish. Ko‘chatlar ekib ko‘cha-yo‘llarni
arxitektura-badiiy bezash.
7-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy ta’mirlash
Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini joriy ta’mirlash. Oqava suv tarmog‘ini joriy
ta’mirlash. Ochiq suv oqimlari inshootlari va drenaj tarmoqlarini joriy ta’mirlash. Yo‘l
qoplamasini joriy ta’mirlash. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash. Asfaltbeton qoplamalarini
termoprofillash. Remeksirlar. Asfaltbeton qoplamalarini yemiriluvchi qatlamini qayta
tiklash. Qoplama ustki yuzasiga sirtqi ishlov berish va qoplama g‘adir budurligini oshirish
usullari. Sementbeton qoplamalarini joriy ta’mirlash.
8-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini mukammal ta’mirlash
Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini mukammal ta’mirlash. Yo‘l to‘shamalarini va
qoplamalarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari. Asfaltbeton va sementbeton
qoplamalarini mukammal ta’mirlash. Yo‘l to‘shamasini ko‘chaytirish va kengaytirish. Yo‘l
jihozlarini mukammal ta’mirlash.
9-mavzu Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish
va boshqarishni tashkil qilish
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini boshqarish va uning tuzilmasi. Shahar yo‘l
xo‘jaligining asosiy vazifalari. Shahar yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalari. Shahar
yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqalash ishlarini tashkil qilish va qabul qilish.
Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini baholash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini
ekspluatatsiya qilishda mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi qoidalari.
Ma’ruza mashg‘ulotlar mavzulari va mazmuni
197
VII semestr
T/
r
Ma’ruza mashg‘ulotlarning nomi
Soatlar
1
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va
uning vazifalari
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning
nazariy asoslari
Tabiiy-iqlim omillarining yo‘l holatiga va avtomobil
harakat sharoitiga ta’siri
Shahar
yo‘llari
va
ko‘chalarining
transportekspluatatsion ko‘rsatkichlarini baholash
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash
bo‘yicha tadbirlar tizimi
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qishgi murakkab
sharoitda saqlash
4
2
3
4
5
6
4
6
6
6
6
Qo‘llaniladigan
zamonaviy
pedagogik va
axborot
texnologiyalari
nomlari
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Insert, Elektron
prezentatsiya
Klaster, Mulьtimediya sxemalar
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Insert, Elektron
prezentatsiya
Klaster, Mulьtimediya sxemalar
32
Jami VII semestrda
VIII semestr
1
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash
6
2
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy ta’mirlash
6
3
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini mukammal ta’mirlash
4
4
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish
va boshqarishni tashkil qilish
4
5
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va
boshqarishni tashkil etishda chet el tajribalari
4
6
Yo‘llarning
ekspluatatsion
aniqlashning zamonaviy usullari
4
ko‘rsatkichlarini
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Insert, Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
prezentatsiya
28
60
Jami VIII semestrda
Jami VII va VIII semestrda
IV. Amaliy mashg‘ulotlarning mavzulari
VII semestr
T/r
Amaliy mashg‘ulotlarning nomi
Soatl
ar
1
Shahar
yo‘llari
va
ko‘chalarining
transportekspluatatsion ko‘rsatkichlarini kompleks baholash;
2
198
Qo‘llaniladigan
zamonaviy
pedagogik
va axborot
texnologiyalari
nomlari
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi no‘qsonlar
qaydnomasini tuzish;
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash
bo‘yicha ishlarni rejalashtirish;
2
4
Shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan
bo‘laklarida harakat xavfsizligini ta’minlash;
2
5
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy va mukammal
ta’mirlash ishlarining texnologik xaritasini tuzish,
chiziqli-kalendar grafigini qurish.
Yo‘l qoplamasiga ustki yuzasidagi nuqsonlarga ishlov
berish texnologik jarayonlari hisobi;
2
7
Asfaltbeton qoplamalarini
texnologik xaritasini tuzish.
qilish
2
8
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish
ishlarini tashkil etish va uning nazorat qilish.
2
2
3
6
ekspluatatsiya
Jami VII semestrda
2
2
Insert, Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
16
VIII semestr
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Shahar ko‘cha va yo‘llarini texnik holatini baholash va
diagnostika qilish.
Shahar ko‘chalari va yo‘llarida, qishgi sirpanchiqlikka
qarshi kurashish.
Shahar ko‘chalari va yo‘llarining ekspluatatsion
holatiga tabiiy-iqlim omillarining ta’sirini boholash.
4
Harakat miqdorini hisobga olish
2
Avtomobil yo‘lining transport-ekspluatatsion sifatlarini
oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish;
Yil mavsumlari davomiyligini aniqlash va yo‘l ustki
yuzasining hisobiy holatlarini baholash;
G‘ildirak izi deformatsiyasini yuzaga kelish sabablarini
aniqlash va baholash;
4
Nobikr
yo‘l
to‘shamalarida
g‘ildirak
izi
deformatsiyasini yuzaga kelishini prognozlash;
Avtomobillar harakat tezligiga yo‘l o‘lchamlarining
ta’sirini baholash;
Hisobiy tezlikning ta’minlanganlik koeffitsenti
bo‘yicha yo‘l holatini kompleks baholash;
4
Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishning optimal
strategiyasini hisoblash;
Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishda ishlar sifatini
baholash.
2
199
4
4
4
4
4
4
2
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Insert, Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Insert, Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Insert, Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Jami VIII semestrda
Jami VII va VIII semestrda
42
58
V. Laboratoriya mashg‘ulotlarining mavzulari
VII semestr
T/r
Laboratoriya mashg‘ulotlarning nomi
Soatl
ar
Qo‘llaniladigan
zamonaviy
pedagogik
va axborot
texnologiyalari
nomlari
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
1
Shahar mavjud yo‘lining holatini baholash;
6
2
Shahar yo‘llari va
darajasini aniqlash
yuklanganlik
4
Klaster, Elektron
prezentatsiya
3
Shahar yo‘l qoplamasining tishlashish koeffitsientini
aniqlash
6
4
Shahar yo‘l qoplamasining ravonligini baholash
4
5
Shahar ko‘chalaridagi yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini
baholash
4
6
Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi transport xarakat
jadalligini aniqlash
4
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
Klaster, Elektron
prezentatsiya
7
Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishda
ishlarining sifatini kompleks baholash.
4
ko‘chalarining
Jami VII semestrda
Aqliy hujum,
Elektron
prezentatsiya
32
VI. Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni
“Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanini o‘rganuvchi talabalar
auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash va iqtisodiyotdagi amaliy masalalarni
yechishda ko‘nikma hosil qilish uchun mustaqil ta’lim tizimiga asoslanib, kafedra o‘qituvchilari
rahbarligida, mustaqil ish bajaradilar. Bunda ular qo‘shimcha adabiyotlarni o‘rganib hamda internet
saytlaridan foydalanib referatlar va ilmiy ma’ruzalar tayyorlaydilar, amaliy-mashg‘ulotlari
mavzusiga doir uy vazifalarini bajaradilar, ko‘rgazmali qurollar va slaydlar tayyorlaydilar.
Talabaga mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning hususiyatlarini hisobga olgan holda
quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.
Mustaqil ishlar
№
Mustaqil ishlarning nomlanishi
200
Shakli
Hajmi
soatlarda
VII semestr
1. Ma’ruza mashg‘ulotlarida olingan bilimlarni Og‘zaki xisobot va
18
mustaxkamlash. Faning o‘quv dasturidagi ayrim ma’ruza matlari
mavzularini o‘quv adabiyotlari va Internet
materiallari yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv
manbalari bilan ishlash*
2. Ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash**
Referat (6-8 bet)
6
3. Amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rib kelish, Yozma xisobot
46
uyga berilgan vazifalarni bajarish, xisobotlarni (2-3 bet)
tayyorlash
70
Jami VII semestrda
VIII semestr
1. Ma’ruza mashg‘ulotlarida olingan bilimlarni Og‘zaki xisobot va
14
mustaxkamlash. Faning o‘quv dasturidagi ayrim ma’ruza matlari
mavzularini o‘quv adabiyotlari va Internet
materiallari yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv
manbalari bilan ishlash*
2. Ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash**
Referat (6-8 bet)
6
3. Laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarga tayyor- Yozma xisobot
42
garlik ko‘rib kelish, uyga berilgan vazifalarni (2-3 bet)
bajarish, xisobotlarni tayyorlash
62
Jami VIII semestrda
132
Jami VII va VIII semestrda
*Quyidagi mavzular talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi:
**Har bir talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga
muvofiq bo‘lgan quyidagi mavzulardan biri buyicha referat tayyorlash topshiriladi,
VII semestr uchun:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash korxonalarining asosiy vazifalari va
ularning strukturasi;
2. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari;
3. Yo‘llardagi qishgi sirpanchiqlikga qarshi kurash usullari va ishlatiladigan materiallar va
mexanizmlar;
4. Yo‘llarni qor uyumi bilan qoplanishdan saqlash usullari;
5. Qorni tutib qoluvchi qurilmalar turlari;
6. Yo‘llarni saqlash ishlarida zamonaviy mexanizatsiyalarni qo‘llash;
7. Transportdan chiqadigan shovqinni kamaytirish chora tadbirlari;
8. Transportdan chiqadigan gazlarni kamaytirish chora tadbirlari;
9. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash texnologiyalari;
10. Yo‘l jihozlarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari;
11. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashdagi xavfsizlik texnikasi qoidalari;
12. Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish texnologiyalari va uni tashkil qilish;
13. Yo‘llarni ta’mirlashda ishlatiladigan mashina va mexanizmlar ish unumdorligi;
14. Yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalarini tashkil qilish;
15. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish;
16. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik pasportlashtirishning avtomatlashgan tizimi;
17. Yo‘l ma’lumotlari to‘plamini barpo etish.
VIII semestr uchun:
1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarinida uchraydigan nuqsonlar turlari;
201
2. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash davrida harakatni tashkil qilish va xavfsizlikni
ta’minlash;
3. Yo‘l qoplamasiga ustki yuza ishlov berishning zamonaviy texnologiyasi;
4. Asfaltbeton qoplamasini termoprofillash texnologiyasi;
5. Remikserlarning zamonaviy turlari;
6. Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi yo‘l jihozlarini joriy va mukammal ta’mirlash;
7. Sementbeton qoplamalari choklarini ta’mirlash texnologiyalari;
8. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini boshqarish tizimi;
9. Yo‘l korxonalari yo‘l ustalarining asosiy vazifalari va kunlik ish tartibi;
10. Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish korxonalarini istiqbolli rejalarini
tuzish;
11. Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ta’mirlashda mehnat muhofazasi bo‘yicha ishlarni
tashkil qilish.
VII. Fan bo‘yicha kurs ishi.
Kurs ishi fan mavzulari bo‘yicha Shahar yo‘llari va ko‘chalarini soha korxonalari
ilmiy-texnologik muammolari yechimiga bag‘ishlangan masalalar yuzasidan yakka tartibda tegishli
topshiriq shaklida 8-semestrda beriladi. Kurs ishining hajmi 20 betdan kam bo‘lmasligi, A4
formatdagi varaqlarda yozilishi, chizmalar qismi A1 formatda bosmaga chiqarilishi va tikilib
rasmiylashtirilishi lozim. Kurs ishini bajarish tartibi kafedraning uslubiy qo‘llanmasida keltirilgan.
Kurs ishini mazmuni quyidagilardan iborat:
Shahar tabiiy-iqlim sharoiti. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining texnik-iqtisodiy va transportekspluatatsion ko‘rsatkichlari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion
ko‘rsatkichlarini kompleks baholash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining no‘qsonlar qaydnomasini
tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash va qishki saqlash ishlari
grafigini tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik
jarayonlarini ishlab chiqish va ishlarni tashkil etish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki
mukammal) ta’mirlash texnologik jarayonlariningtexnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar
grafigini qurish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashda sifat nazorati, mehnat
muhofazasi va xavfsizlik texnikasi.
VIII. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash me`zonlari
VII semestr
Baho
“5”,
a’lo baho
Talabaning bilim darajasi
Xulosa qabul qilish, avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini
loyihalashda harakat xavfsizligi va xavfsizligiga qo‘yilgan talablar bo‘yicha ijodiy
fikrlay olish va mustaqil fikr yuritish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura landshaft
loyihalash.
Yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat qulayligi va xavfsizligi, avtomobil yo‘li
elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi jarayonlarining sifatito‘g‘risida nazariy
bilimlarni amalda qo‘llay olish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-loyihalash, yo‘llardagi xarakat havfsizligini
ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi va trassaning
ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining
bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini
ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baxolash usullarini qo‘llanilishi
to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish.
Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda Harakat
202
xavfsizligiga quyiladigan talablar bo‘yicha musiaqil mushoxada yuritish.
“4”,
yaxshi
baho
“3”,
qoniqarli
baho
“2”,
qoniqarsiz
baho
Xulosa qabul qilish, avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini
loyihalashda harakat xavfsizligi va xavfsizligiga qo‘yilgan talablar bo‘yicha ijodiy
fikrlay olish va mustaqil fikr yuritish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura landshaft
loyihalash.
Yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat qulayligi va xavfsizligi, avtomobil yo‘li
elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi jarayonlarining sifatito‘g‘risida nazariy
bilimlarni amalda qo‘llay olish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-loyihalash, yo‘llardagi xarakat havfsizligini
ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi va trassaning
ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining
bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini
ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baholash usullarini qo‘llanilishi
to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish.
Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda Harakat
xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi
nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini landshaftni xisobga olib loyihalash
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga
olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-loyihalash, yo‘llardagi xarakat havfsizligini
ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi va trassaning
ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining
bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini
ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baxolash usullarini qo‘llanilishi
to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish.
Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat
xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi
nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini landshaftni xisobga olib loyihalash
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga
olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik.
VIII semestr
Baho
“5”,
a’lo baho
Talabaning bilim darajasi
Avtomobilning egri yo‘l bo‘laklarida harakatlanishi, egrida harakatlanayotgan
avtomobilga ta’sir etuvchi kuchlar, ko‘ndalang kuch koeffitsienti, virajlar, virajlarda
qatnov qismini kengaytirish bo‘yicha xulosa va qaror qabul qilish; Shahar yo‘llaridagi
ko‘rinishlikka qo‘yiladigan talablar, rejadagi egrilarda ko‘rinishlikni ta’minlash,
minimal radiusli chorrahalar burilishlari va ko‘rinishlik bo‘yicha ijodiy fikrlay olish va
mustaqil mushoxada yuritish; tabiiy omillarni muxandislik tavsiflari va ularni Shahar
yo‘llarini loyihalashga ta’siri, tabiiy omillarni muhandislik tavsiflari, yo‘l poyini suv
issiqlik tartibini o‘zgarish qonuniyati to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni amalda qo‘llay
olish; Shaharlarda suvni chetlatish tizimi va ularni vazifasi, suvni chetlatish tarmoqlari
elementlari shu bilan birga ekspluatatsiya qilish ishlarini texnologiyalari hamda
bajarilish ishlarni olib boorish haqida tasavvurga ega bo`lish.
203
“4”,
yaxshi
baho
“3”,
qoniqarli
baho
“2”,
qoniqarsiz
baho
Shahar yo‘llaridagi ko‘rinishlikka qo‘yiladigan talablar, rejadagi egrilarda
ko‘rinishlikni ta’minlash, minimal radiusli chorrahalar burilishlari va ko‘rinishlik
bo‘yicha ijodiy fikrlay olish va mustaqil mushoxada yuritish; tabiiy omillarni
muxandislik tavsiflari va ularni Shahar yo‘llarini loyihalashga ta’siri, tabiiy omillarni
muhandislik tavsiflari, yo‘l poyini suv issiqlik tartibini o‘zgarish qonuniyati
to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish; Shaharlarda suvni chetlatish tizimi
mohiyatini tushunish; Shaharlarda yer osti tarmoqlari to‘g‘risida umumiy
ma’lumotlar,ko‘chalarda yer osti muhandislik tarmoqlarini joylashtirish, yer osti
tarmoklarini ko‘chani eni va chuqurligi bo‘yicha joylashtirish, umumiy transheyada yer
osti tarmoqlarini birgalikda o‘tkazish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining
bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini
ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baholash usullarini qo‘llanilishi
to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish.
Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat
xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi
nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini xolatini baholash to‘g‘risida aniq tasavvurga
ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga olib loyihalash, landshaftli
loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik.
Avtomobil yo‘llarini ekspluatatsiyasi, yo‘llardagi xarakat havfsizligini
ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini bilan uyg‘unlashuvi va trassaning ravonligini
baxolash usullarini moxiyatini tushunish.
Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining
bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini
ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baxolash usullarini qo‘llanilishi
to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish.
Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat
xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi
nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini landshaftni xisobga olib loyihalash
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga
olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik.
Fan bo‘yicha oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish jadvali
VII semestr
№
1
2
3
Nazorat turi
Oraliq nazorat
Oraliq nazorat
Yakuniy nazorat
№
1
2
3
Nazorat turi
Oraliq nazorat
Oraliq nazorat
Yakuniy nazorat
Nazorat shakli
Yozma, test
Yozma, test
Yozma
VIII semestr
Nazorat shakli
Yozma, test
Yozma, test
Yozma
O‘tkazish muddati
8 hafta
16 hafta
21 hafta
O‘tkazish muddati
7 hafta
14 hafta
21 hafta
IX. Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
T/r
ARM
dagi
shifri
Muallif, adabiyot nomi, turi, nashriyot, yili, hajmi
204
ARM
dagi
soni
Elektron
nusxasi,
manzili, formati
1
2
-
3
-
4
-
T/r
1
2
ARMdagi
shifri
-
-
3
-
4
-
5
-
6
-
7
-
8
-
9
-
10
-
Юдина Л.В. Городские улицы и дороги: учебное
пособие.– Ижевск:издательство ИжГТУ, 2009. 318 с.
В.В.Сильянов,
Э.Р.Домке.
Транспортноэксплуатационные качества автомобильных дорог и
городских улиц (3-е изд., стер.) учебник. М.
Академия. 2009. 352 с.
I.S.Sodiqov, Q.H.Azizov, A.X.O‘roqov. Avtomobil
yo‘llarini obodonlashtirish va jihozlash. T. TAYLQEI.
XT “Rizaev M.X.”. 2019. 348b.
A.X.O‘roqov. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va
saqlash texnologiyalari. T. TAYLQEI. XT “Rizaev
M.X.”. 2019.264b.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Muallif, adabiyot nomi, turi, nashriyot, yili, hajmi
“O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Shavkat
Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi”. Xalq
so‘zi gazetasi. 2020 yil 25 yanvar, №19.
Sh.M. Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik
O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq Sh.M.
Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 56 b.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi” to‘g‘risidagi Farmoni (“Xalq so‘zi”,
gazetasi, 2017 y., 8fevral).
C.A.O'Flaherty. Hayways: The location, Design,
Construction, and Maintenance of Pavements.UK, by
Butterworth Heinemann, 2005, 553 р.
Справоchная энциклопедия дорожника. Ремонт и
содержание автомобилных дорог. Под редакции А.П.
Василева. М. 2004. 1129 с.
И.С.Ищенко, Т.Н. Калашникова, Д.А.Семенов.
Технология устройства и ремонта асфалтобетонных
покрытий. М.Аир-Арт. 2001. 176 с.
Уроков А.Х. Современные технологии ремонт и
содержания автомобилных дорог и аэродромов,
Учебное пособие, ТАДИ: 2013. 265 с.
Василев А.П. Шамбар П. Поверхностная обработка с
синхронным распределением материалов. (Опыт
дорожников Франции). М. 1999. 100 с.
МШН
25-2005
Указания
по
обеспечению
безопасности движения на автомобилныхдорогах.
АДНИИ.2005.
МШН 24-2011.Технических правил ремонта и
содержания автомобилных дорог. АДНИИ. 2011
205
5
kafedrada
(PDF)
5
kafedrada
(PDF)
2
kafedrada
(PDF)
2
kafedrada
(PDF)
ARM
dagi
soni
Elektron
nusxasi,
manzili,
formati
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
kafedrada
(PDF)
Internet saytlari, davriy nashrlar
T/r
1
2
3
4
Muallif, nomi, turi, yili, hajmi, saqlanish joyi, elektron adresi
www.ziyonet.uz;
www. doroga.ru ;
www. road.ru;
www.madi.ru
X. Fanni o‘zlashtirishning ta’minlovchi vositalari
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy (interfaol) usullari, pedagogik va
axborot-kommunikatsiya (mediata’lim va x.k.) texnologiyalarining qo‘llanilishi nazarda tutilgan.
Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarini olib borishda “Klaster”, “Aqliy hujum”, “BBB”, “Insert” usuli,
“Kichik guruhlar” texnologiyalaridan samarali foydalanish mumkin.
206
207