Naviqasiya koordinat sistemləri. Naviqasiyanın əsas məsələlərindən biri uçuş aparatının xətti və bucaqlı koordinatlarının başlanğıc olaraq nəyi götürməyimizdir. Başlanğıc kimi naviqasiya koordinat sistemi adlanan bir koordinat sistemi götürülür. Uçuşun müxtəlif mərhələlərində fərqli naviqasiya koordinat sistemlərindən istifadə olunur. Bir qayda olaraq, bunlar sferik və ya düzbucaqlı naviqasiya koordinat sistemləridir və onların başlanğıcı — göy cisimlərinin mərkəzləri və ya bu cisimlərin səthindəki hər hansı bir oriyentirlərdir. Koordinat oxlarının istiqamətləri ulduz (və ya inersial) məkana nisbətən dəyişməzdir və ya istinad göy cismi ilə sərt şəkildə bağlıdır və onun fırlanmasında iştirak edir. Uçuş zamanı daha rahat hesablaması üçün bir koordinat sistemindən digərinə keçirilə bilər. Daşıyıcının raketinin startından tutmuş, hər hansı bir planetə enməyə qədər, uçuşun müxtəlif mərhələlərində tətbiq edilən koordinatların naviqasiya sistemlərinin xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Raketləri Yerdən qalxması zamanı adətən Yet ilə bağlı olan naviqasiya koordinat sistemindən, yəni coğrafi və ya geomərkəzi koordinat sistemindən istifadə olunur. Coğrafi koordinat sistemində Yer ellipsoidindən istifadə olunur və əsas müstəvi olaraq ekvatorial müstəvi götürülür. Şək. 1. Coğrafi koordinat sistemi (Px və Ps — Yerin şimal və cənub qütbləri) Obyektin mövqeyi (şəkil 1. nöqtə M) ellipsoidin səthinə nisbətən ekvatorun müstəvisinin, uzunluq dairəsinin λ, və H hündürlüyün, şaquli xəttinin istiqaməti arasında hesablanmış en dairəsi φ ilə müəyyən edilir. Geomərkəzi koordinat sistemi coğrafi koordinat sistemindən yalnız en dairəsinin hesablaması ilə fərqlənir. Geomərkəzi koordinat sistemində Yer kürəsi şar kimi götürülür və en dairəsinin hesablanması ekvator müstəvisinin və radius-vektorun istiqaməti arasında aparılır. Coğrafi və geomərkəzi koordinat sistemləri raketin start yerinin koordinatlarını, yerin səthindəki oriyentirlərin və hədəflərin yerini, eləcə də yerin səthinə və ya atmosferə hərəkət edən obyektlərin naviqasiyasını təyin etmək üçün istifadə olunur. Yerə yaxın fəzada astronomiya və kosmik naviqasiyada daha çox ekvatorial koordinat sistemindən istifadə olunur. Ekvatorial koordinat sistemində hesablamanın əsas müstəvisi kimi ekvatorun müstəvisi götürülür (şək. 2.). Obyektin mövqeyi (şəkil 1. nöqtə M) sferik koordinatlar ilə — meyillilik δ, düz qalxma 𝛼 və R radius-vektoru ilə müəyyən olunur. Meyillilik — ekvatordan obyektin bucaq məsafəsidir (müsbət bucaq Şimal qütbünə tərəf, mənfi isə Cənub qütbünə tərəf hesablanır). Düz yüksəliş (qalxma) ekvator boyunca yazın bərabərləşmə nöqtəsindən Yerin fırlanma istiqamətində hesablanır. Yaz bərabərliyinin nöqtəsi ekliptikanın ekvatorla kəsişməsi nöqtəsi adlanır, hansında ki, günəşin Mərkəzi 21 mart səma sferasının cənub yarısından şimala keçir (bu nöqtə ϒ işarə ilə işarələnir). Ekvatorial koordinat sistemi Ulduzların, Günəşin, planetlərin və digər göy cisimlərinin, o cümlədən kosmik uçuş aparatlarının yerləşmə koordinatlarını təyin etmək üçün istifadə olunur. Bundan əlavə, koordinatların Ekvatorial sistemi ilə bağlı Yerin fırlanma bucağı vaxt ölçüsüdür: Yerin bir dövriyyəsinin vaxtı ulduz günlərini təşkil edir. Şək. 2. Ekvatorial koordinat sistemi. Astronomiya və kosmik naviqasiyada istifadə edilən planetmərkəzli koordinat sistemlərinin digər növü orbital koordinat sistemidir (şək. 3.). Bu koordinat sistemində hesablamanın əsas müstəvisi kimi Yerin mərkəzindən keçən uçuş aparatının orbitinin müstəvisi götürülür. Orbitin müstəvinin mövqeyi ekvator müstəvisinə nisbətən meyillilik bucağı (i) ilə müəyyən edilir. Şək. 3. Orbital koordinat sistemi. Uzaq planetlərarası səyahət zamanı bir göy cisminin naviqasiya koordinat sistemini digərinin naviqasiya koordinat sistemi ilə əvəz etmək lazım gələ bilər. Beləliklə, məsələn, Yerin cazibə sahəsindən kənarda planetlərarası uçuşlar zamanı, əsas cazibə qüvvəsi Günəş tərəfindən yaradıldıqda, ekliptik koordinat sistemindən istifadə etmək daha rahatdır (şək. 4). Şək. 4. Ekliptik koordinat sistemi. Bu koordinat sisteminin başlanğıcı günəş mərkəzi ilə birləşdirilir və əsas müstəvi isə ekliptik (yerin orbitinin müstəvisi) təşkil edir. Uçuş aparatının mövqeyi (M nöqtəsi) sferik koordinatlarla müəyyən edilir — astronomik uzunluq dairəsi λ, astronomik en dairəsi 𝜇 və radius-vektorunun R uzunluğu. En uzunluğu ekliptika boyunca yaz bərabərlik ϒ nöqtəsindən Yerin orbital hərəkətinə doğru hesablanır. En dairəsi ekliptik müstəvi ilə radius vektoru arasındakı bucaq olaraq müəyyən edilir. Şək. 5. Qalaktik koordinat sistemi Yaxın gələcəkdə ulduzlara uçuşlar zamanı Günəş sistemindən kənarda məkanı əhatə edən naviqasiya koordinat sistemi tələb olunacaq. Bu halda yalnız qalaktik koordinat sistemindin istifadə etmək mümkündür. Əsas müstəvi kimi Süd Yolunun (Ağ yol) orta müstəvisi götürülə bilər (qalaktika müstəvisi). Bu müstəvi səma ekvatorunun müstəvisinə nisbətən 62° dərəcə əyilmişdir. Uçuş aparatının mövqeyi (M nöqtəsi) qalaktik en uzunluğu l, qalaktik en dairəsi b radius-vektorun R uzunluğu ilə müəyyən edilir.