Lektsiya №1. Kirisiw. Ekologiya ha`m onin` tariyxi. Ekologiyaliq mashqalalar ha`m olardi sheshiw. Qorshag`an ortaliqti qorg`awdin` huquqiy tiykarlari. Reje : 1. Ekologiya xaqqinda uliwma tu`sinik. 2. Ekologiyaliq qubilislar. 3. Qorshag`an ortalqti qorg`aw ilajlari. 4. Ekologiyaliq ta`lim-ta`rbiyanin` a`hmiyeti. Tayanish so`zler: ekologiya, ortaliq, ilim, organizm, ta`biat, qubilis, mashqala, biosfera, ekologiyaliq ta`rbiya, ekologiya tiykari, biologiyaliq pa`nler, ekologiya ilimi, turmistin` ko`plegen tarawlari, tiri organizmlerdin` jasaw sharapati, organizmlerdin` o`zleri jasap turg`an ortalig`i, quramali qatnaslar, payda bolg`an nizamliqlar. Ekologiya tiykarinan biologiyaliq pa`nler qatarina kiredi. Ha`zirgi ku`nde ekologiya ilim ha`m turmistin` ko`plegen tarawi menen baylanisqan. Ol tiri organizmlerdin` jasaw sharapati ha`m usi organizmlerdin` o`zleri jasap turg`an ortaliq penen o`z-ara quramali qatnaslari ha`mde tiykarinda payda bolg`an nizamliqlardi u`yrenedi. Ch.Darvin tu`rler-ara qainasiqlap haqqinda baxali pikirlerdi aytqan. Biraq ta «ekologiya» tu`sinigi birinshi bolip pa`nge 1866-jili nemis biologi E.Gekkel ta`repinen kirgizilgen. «Ekologiya» - grekshe so`z yag`niy tiri organizmlerdin` jasaw jag`dayi yamasa sirti ortaliq penen o`z-ara qatnasin bildiredi. Populyatsiyalar, tu`rler, biotsenozlar ha`m biosfera tu`sinikleri ekologiya pa`ninin` tiykarg`i deregi. Sonin` ushin uliwma ekologiya to`rt bo`limge bo`lip u`yreniledi: autoekologiya, populyatsion ekologiya, sinekologiya ha`mde biosfera. Bular tuwrali uliwma ekologiya pa`ninde tu`sinik berilgen. Xa`zirgi ku`nde ekologiyanin` tarawi ju`da` ko`p. Fiziologiyaliq ekologiya, evolyutsion ekologiya, geoekologiya h.t.b. Endi bizler qorshag`an ortaliqtin` ximiyaliq pataslaniwi tuwrali ximiyaliq ekologiya kursi menen tanisamiz. Sizlerge belgili, ta`biyattag`i barliq qubilislar, ortaliq, faktorlar ha`m t. basqalar bir-biri menen tig`iz baylanisqan. Sonin` ushin bir xalattin` o`zgeriwi ekinshi jag`dayg`a ta`sir etedi, a`lbette. Ha`zirgi ku`ndegi en` qa`weterli jagdaylardin biri bul ekologiyalik qa`diyseler bolip tabiladi. Qorshag`an ortaliqqa bolg`an qatnas buzilmaqta. Adamlardin` tabiyiy bayliqlardan artiqsha paydalaniwi, ha`dden ziyat israp etiwshilik u`lken mashqalalarda keltirip shig`arilmaqta. Tog`ayliqlar azayip o`simlik ha`m xaywanat tu`rleri kemeymekte. Sonday-aq suw qorlarina, atomsfera hawasi, topiraqtin` pataslaniwi taslandi. Zatlardin` ko`beyiwi qosimsha mashqalalardi keltirmekte. 1 Planetamizdag`i a`meliy a`hmiyetke iye bolg`an bul mashqalalar menen birge Respublika ko`lemindegi ekologiyaliq mashqalalarda bar. Tog`aylar, jaylawlar ha`m suw qorlari, sho`l ha`m basqa tabiyiy ekosistemalarinda o`simlik ha`m xaywan tu`rleri aziq-awqatlar arasindag`i qatnaslar hawa rayi jirtqish haywanlar, parazit shibin-shirkeyler ha`mde awiriw tarqatiwshi mikroorganizmler teppe-ten`ligin saqlap turadi. Demek, xesh bir tarawda kereksiz, zalel keltiriwshi tu`rdin` o`zi joq. Barliq tu`rler o`zlerine tiyisli waziypani atqaradi. Ekosistemada birge jasaytug`in tu`rler o`z-o`zinen basqariladi. Tu`rler bir-birine qanshama ko`p iykemlesken bolsa sistema sonsha turaqli boladi. Sonday-aq song`i jillarda suw resurslarinin` ha`dden ko`p mug`darda isletiliwi unamsiz jaydaylarg`a alip keldi. Maydanlarda ko`plegen za`ha`rli ximikatlardi paydalaniw, almaslap egiwdi buziw, jerdin` meliorativ sharayitina itibar bermeslik tabiyiy ekologiyaliq ortaliqlarg`a baylanisli tu`rli jergilikli mashqalalardin` payda boliwina sebepshi boldi. Ta`biyatti qorg`awda birlesken milletler sho`lkemi (BMSh)nin` roli u`lken. Sebebi BMSh ma`mleketler araliq en` joqari sho`lkem ha`m ta`biyatti qorg`awda pu`tkil dun`ya ju`zi boyinsha u`lken islerdi a`melge asiriwi imkaniyatlarina iye. BMSh-nin` tabiyati qorg`aw ha`m ta`biyat resurslardan aqilg`an ug`ras paydalaniw ma`selesi menen onin` bilimlendiriw, ilim ha`m ma`deniyat isleri boyinsha sho`lkemi yunesko shug`illanadi. 1968-jili Yuneskonin` (Parij) tabiyatti ha`m tabiyiy resurslardi qorg`aw boyinsha ma`mleket araliq konferentsiyada «biosfera ha`m adam» degen bag`darlama qabil etilgen ha`m onin` tiykarg`i waziypasi, biosfera resurslarinan aqilg`i ug`ras paydalaniw, onin` resurslarin saqlaw, biosfera bo`limleri –tawlar, tropik, sho`l ha`m basqalardi tabiyat xalatinda saqlaw ha`m bayitip (jaqsilap) bariw jer ju`zinin` barliq rayonlarinda adam ha`m ta`biyat ortasindag`i o`z-ara qatnaslardi ha`m olardin` na`tiyjelerin u`yreniw, tabiyiy otaliqtin` pataslaniwinin` biosferag`a ta`sirin u`yreniw ha`m tiyisli usinislar beriw, tabiatti qorg`aw tuwrali bilimlerdi ken` ja`miyetshilik arasinda taratiw ha`m t.b. Yunesko-basshilig`inda 1948-jili «Qizil kitap» sho`lkemlestirilgen. O`zbekstan Respublikasinda ta`biyatti qorg`aw ma`mleketlik komiteti sho`lkemlestirip bul tarawda a`hmiyetli islerdi a`melge asirmaqta. Olardan jer, suw, qazilma bayliqlari, topiraq o`simlikler, xaywanat du`n`yasi ha`m atmosferani qorg`awda u`lken isler a`melge asirilmaqta. Keyingi jillarda ta`biyatti qorg`awg`a ilimiy izertlew islerine u`lken a`hmiyet berilmekte. Transport qurallarinin` hawag`a za`harli gazler shig`ariwin kemeytiriw, ag`in suwlardi tazalaw, ta`biyattin` pataslaniwin, topiraqtin` eroziyag`a ushirawin, ta`biyi bayliqlardan na`tiyjeli paydalaniw h.t.basqa ma`seleler islenbekte. 2 O`zbekstan Respublikasinda qabil etilgen ma`mleketlik ta`lim standartina muwapiq «Ximiya ha`m ekologiya» ta`lim bag`lari boyinsha «Ekologiyaliq ximiya» pa`nin u`yreniw yag`niy suw qorlarinin`, atomsfera hawasinin` topiraqtin` pataslaniwi, shig`indi (taslandi zatlardin` ko`beyiwi, olardi tazalawdin` usillari ha`m basqada ekologiyaliq mashqalalar tuwrali belgili da`rejede tu`sinik aliw, ekologiyaliq ta`rbiyanin` a`hmiyetin teren`irek tu`siniw basli waziypalardin` biri bolip esaplanadi. Sonin` ushin ekologiyaliq ximiyani jaqsi o`zlestiriw maqsetinde bizdi qorshag`an ortaliqtin` jag`daylarin duris baxali biliw lazim. To`mende suw, topiraq ha`m atmosfera xawasi tuwrali so`z etemiz. Uliwma orta ta`lim mektep litsey ha`m kolledjlerdin` ximiya sabaqlarinda, ximiya pa`nin u`yreniwdin` da`slepki basqishinda zatlar, olardin` qa`siyetleri, atom, molekula, element, valentlilik, ximiyaliq reaktsiyalar h.t.b. tuwrali tu`sinikler beriledi. Bul tu`siniklerdi ximiyaliq formula ten`lemelerde paydalaniw oqiwshilardin` oylaw qa`biletlerin rawajlandiradi. Ma`selen zatlar temasin oqitqanda qorshag`an ortaliqtag`i zatlar, olardin` qa`siyetleri tuwrali tu`sinikleri teren`lesedi. A`piuayi ha`m quramali zatlar, aralaspalar, fizikaliq ha`m ximiyaliq qubilislar tuwrali aniq bilimge iye boldi. Ta`biyatti taniw, biologiya, fizika h.t.b. pa`nler arasindag`i baylanislardi tu`sinedi. Oqiwshilar qorshag`an ortaliqtag`i zatlardin` ha`m tiri organizmlerdegi du`zilisindegi o`zgesheliklerdin` fizikaliq qubilis ha`m nizamlarg`a baylanisli ekenligine tu`sinedi. Sonday-aq zatlar massasinin` saqlaniw nizamin u`yreniwde o`simlik ha`m xaywanatlar denelerinde usi nizam tiykarinda ju`da` quramali ximiyaliq protsessler o`tedi dep isenedi h.t.b. Oqiwshilar bizdi qorshag`an ortaliq, xawasuw, topiraq ha`m taw jinislarinin` du`zilisi ha`m olarda wzliksiz bolip turatug`in o`zgerisler tuwrali belgili da`rejede bilimge iye boladi. Usilar menen bir qatarda ximiya pa`nlerinen ha`r bir temani tu`sindirgende ekologiyaliq ta`lim ha`m ta`rbiyag`a diqqat awdariw kerek. Sebebi, qorshag`an ortaliq onin` pataslaniw derekleri oni qorg`awdag`i ximiyaliq usilardin` roli tuwrali o`tilgen temalarg`a baylanistirip qisqasha tu`siner etip mag`liwmat berilip barilsa kewildegidey boladi. Qadag`alaw soraylari : 1. Ekologiya xaqqinda qanday tu`siniklerdi bilesiz? 2. Ekologiyaliq qubilislar degenimiz ne? 3. Qorshag`an ortaliqti qorg`awdin` ilajlari qanday? 4. Ekologiyaliq ta`lim-ta`rbiyanin` a`hmiyeti nege tiykarlang`an? 3 4