Ибадулла Байджанов Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма «Издательские решения» Байджанов И. С. Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма / И. С. Байджанов — «Издательские решения», ISBN 978-5-00-568521-6 Ушбу қўлланмада инновацион тарихийлик, шунингдек замонавий табиат билан ҳамоҳанг бўлган объектлар инновацияси, шаҳар муҳитидаги бинолар ва иншоотларда инновацияларни шакллантиришдаги ривожланиш жараёни, эко-микротузилмалар ва эко-гипертузилмаларнинг инновацион биноларини шакллантиришнинг асосий талаблари ва тамойиллари кўрсатилган, Китоб архитектура соҳасида таҳсил олаётган талабалар, магистрантлар, тадқиқотчилар ва мутахассислар учун фойдалидур. ISBN 978-5-00-568521-6 © Байджанов И. С. © Издательские решения М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Содержание ШАҲАР МУҲИТИДА ИННОВАЦИОН БИНОЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСЛАРИ Аннотация I-бўлим Шаҳар муҳитидаги инновацион бино ва иншоатлар Кириш I-бўлим Шаҳар муҳитидаги бинолар ва иншоотлар, тарихий шаклланишининг хусусиятлари. 1.2 Шаҳар муҳитида архитектура ва шаҳарсозлик объектлари ва уларда инновацион тарихийликни шакллантириш 1.3 Замонавий архитектурани шакллантиришда шаҳар муҳитидаги инновацион объектлар. Конец ознакомительного фрагмента. 6 7 8 8 12 14 40 58 4 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари Ўқув қўлланма Ибадулла Самандарович Байджанов Махмуд Ибадуллаевич Самандаров © Ибадулла Самандарович Байджанов, 2022 © Махмуд Ибадуллаевич Самандаров, 2022 ISBN 978-5-0056-8521-6 Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero 5 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» ШАҲАР МУҲИТИДА ИННОВАЦИОН БИНОЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСЛАРИ (хорижий тажрибалар асосида) Тақризчилар А.С.Уралов Самарканд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш”кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг « Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди Байджанов Ибадулла Самандарович Самандаров Махмуд Ибадуллаевич «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари» (хорижий тажрибалар асосида) Ўқув қўлланма 6 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Аннотация Ушбу қўлланмада инновацион тарихийлик, шунингдек замонавий табиат билан ҳамоҳанг бўлган объектлар инновацияси, шаҳар муҳитидаги бинолар ва иншоотларда инновацияларни шакллантиришдаги ривожланиш жараёни, эко-микротузилмалар ва эко-гипертузилмаларнинг инновацион биноларини шакллантиришнинг асосий талаблари ва тамойиллари кўрсатилган, шунингдек – экологик тоза, табиат билан ҳамоҳанг кўп қирралилик, архитектоника, масштаб, ҳаракатчанлик ва кўп қирралилик сифат, ахборот мазмуни, энергия самарадорлиги, ишлаб чиқариш қобилияти, конструктивлик хусусиялари очиб берилган. Китоб архитектура соҳасида таҳсил олаётган талабалар, магистрантлар, тадқиқотчилар ва мутахассислар учун фойдалидур 7 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» I-бўлим Шаҳар муҳитидаги инновацион бино ва иншоатлар Кириш Инсоният ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг, илмий-техникавий тараққиётнинг янги даврига қадам қўймоқда. Саноат жамияти давридан бошлаб у фаол равишда ахборотга ўтмоқда. Шу билан бирга, атроф-муҳитнинг урбанизацияси ўзининг янги босқичига – шаҳар атрофини шакллантиришнинг янада илғор усулларини излаш орқали бошқа турмуш тарзини, ўзгача мазмунни шакллантиришга олиб келиши муқаррар бўлган субурбанизация босқичига ўтмоқда. Тез, юқори тезликда урбанизация глобал муаммо сифатида бир неча ўн йиллар олдин пайдо бўлган ва йирик шаҳарларнинг метрополияга айланиши янги трансформациялар ва ифлосланиш манбаларининг пайдо бўлишига олиб келди атроф-муҳит, шунингдек, шаҳар маконини ўзгартириш. Шаҳар аҳолисининг ўсиши ва шаҳар ривожланишининг сиқилиши яшаш муҳитини кўкаламзорлаштириш муаммосига алоҳида аҳамият беради. Шаҳарнинг ривожланиши тоза ҳаво, сув, яшил майдонлар миқдорининг қисқаришига, шовқин кўрсаткичларининг ёмонлашишига, инсоляция ва ҳудудларнинг аэрация режимига олиб келади. Урбанизациянинг дунёга таъсирининг кўп қиррали ва глобал муаммоси яшаш муҳити ҳам инсонга психологик таъсир кўрсатади. Aхборот оқимлари, экологик кўрсаткичларнинг ёмонлашуви, ҳаётнинг тезлашган суръати ва бошқа бир қатор омиллар аҳоли, айниқса, йирик шаҳарларда қулай яшаш шароитларини деярли йўқ қилди. «Кечаги» ва «бугунги» муҳит инсон мавжудлигининг сифат жиҳатидан фарқ қиладиган (экологик) шароитлари: илгари табиат устунлик қилган, одамлар учун ташқи ва ички қулайликни таъминлаган, анъанавий йўл, ва ҳозирда шаҳарларнинг ташқи «табиий» майдони кўп ҳолларда турли даражадаги тажовузкорлик билан салбий муҳит ҳисобланади. Шароитларнинг экологик табиатида сезиларли ўзгаришлар юз берди -архитектуранинг «асослари». Илгари бинолар табиатда шаклланган ва бу уларнинг ички (сунъий) маконларининг қулайлигини зарур экологик компонентлар билан таъминлаган бўлса, энди бошқа ва (деярли қарама-қарши) пайдо бўла бошлади. Қарама-қарши вазифаси биноларнинг ички маконини ташқи шаҳар-антропоген муҳитнинг салбий таъсиридан ҳимоя қилишдир. Замонавий антропоген муҳит (ташқи шаҳар) ўзининг жисмоний моҳиятида ҳозирги вақтда биноларнинг ички муҳитини санитаризация қила олмайди, яъни. тарих давомида бажарган вазифаларни бажаради инсоният тараққиёти. Бинобарин, биноларнинг ўзида (шу жумладан зарур табиий компонент) унинг зарур хусусиятларини таъминлаш муаммоси пайдо бўлади. Йигирма биринчи асрда. ушбу салбий тенденция билан боғлиқ ҳолда улар табиат билан ҳамоҳанг бино ва иншоотларни яратишга киришдилар. Улар табиий компонентлар (ўсимликлар, сув қурилмалари, геопластик элементлар ва бошқалар) ёрдамида вертикал ва горизонтал ва ёқимли сиртларда ривожланадиган ички ва ташқи маконлар тизимини ифодалайди. Шуни таъкидлаш керакки, замонавий инсон ҳаёти маконида ҳукмронлик қилаётган антропоген муҳит фазони ташкил этишнинг янги шаклларини ва унинг структуравий қурилишини талаб қилади. Салбийларни қоплаш учун бизга янги архитектура ва шаҳарсозлик воситалари керак. Бу шаҳар атроф-муҳитини кўкаламзорлаштириш муаммоси ва кам углеродли шаҳарларни яратиш орқали аҳоли пунктларининг янги шаклларини излашнинг сабабидир. Кам углеродли шаҳарларни шакллантириш концепцияси юқори экологик ва естетик хусусиятларга эга яшаш муҳитини яратишга асосланган. Уларнинг шаклланиши CО2 эмиссиясини камайтиришга ва антропоген иқлим ўзгаришига йўл қўймасликка қаратилган. Aввало, бу 8 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» шаҳарлар энергия жиҳатидан ўзини-ўзи таъминлайди. Уларнинг яшаш муҳити қуёш, шамол, сув энергиясидан фойдаланишга асосланган. Бундай шаҳарларнинг архитектура ва шаҳарсозлик тузилмаси жуда хилма-хил бўлиб, табиий-иқлим омилларига, аҳолининг қабул қилинган сонига, банд бўлган майдонга, табиий муҳит элементлари билан боғлиқлик хусусиятига ва бошқаларга боғлиқ. Кам углеродли шаҳар – бу юқори экологик ва эстетик кўрсаткичларга ва муайян шаҳарсозлик хусусиятларига эга бўлган шаҳар инфратузилмасининг фазовий жиҳатдан ташкил этилган ва ўзаро боғлиқ бўлган табиий ва антропоген элементлари тўпламидир. Кам углеродли шаҳарларни лойиҳалаш ва қуриш инновациондир ва бу дизайннинг якуний мақсади углерод эмиссиясини нол қилишдир. Кам углеродли шаҳарларни яратишнинг асосий мақсади – қайта тикланадиган табиий манбалардан энергиядан фойдаланиш бўйича жамият ривожланишининг ўзгарувчан талабларига мувофиқ инновацион технологиялардан фойдаланган ҳолда шаҳарнинг оқилона архитектура ва шаҳар инфратузилмасини шакллантириш аҳоли учун ҳаётнинг юқори сифати. Қайта тикланадиган табиий манбалар Кам углеродли шаҳарлар келажакда инновацион бино ва иншоотларни қуриш учун асосий платформага айланади. Ушбу қўлланмада ининновацион бинолар ва иншоотлар янада мукаммал яшаш муҳитини яратишга ҳисса қўшадиган объектлар сифатида. Aрхитектура ва шаҳарсозлик фаолиятидаги «инновация» атамасининг асосий концептуал аппарати унинг турли адабий манбаларда таҳлили асосида ёритилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни яратишнинг аниқ хусусиятлари шакллантирилмоқда. 9 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Қайта тикланадиган табиий манбалар Қайта тикланадиган табиий манбалар Қайта тикланадиган табиий манбалар 10 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Шуни таъкидлаш керакки, замонавий жамият ахборот режасининг янги технологияларини фаол ривожлантириш даврига кирмоқда, яъни у муқаррар равишда материал ва мавзунинг янги шаклларини ишлаб чиқаради. Сунъий маконни ташкил этувчи архитектура «четда» қолиши мумкин эмас. Бундан ташқари, у ўз ривожланиш йўлларини фаол равишда шакллантиради, келажакнинг функционал ва композицион-фазовий истиқболларини башорат қилади, турар-жой тизимларида атроф-муҳит компонентларини фазовий шакллантириш ва шакллантириш усулларини фаол излайди, табиат билан анъанавий муносабатларни қайта кўриб чиқади, йўлларни излайди. антропоген ва техноген таъсирларнинг тажовузкорлигини камайтириш. Шу муносабат билан шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишини цивилизация тараққиёти жараёнини ўзида мужассамлаштирган энг самарали объектлар сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ кўринади. Ушбу қўлланмада муаллифлар шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни яратишни, таъсир этувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқадилар ва шаклланиш хусусиятларини таҳлил қилган ҳолда уларнинг ривожланиш даврийлигини аниқлайдилар. Ўтказилган таҳлиллар яратилиш учун хронологик ўлчовни яратишга имкон берди шаҳар муҳитида инновацион бинолар. Ўқув қўлланма тарихий ва замонавий инновацион бинолар ривожланишининг хронологик кетма-кетлигини тақдим этади. Уларнинг композицион шаклланиш хусусиятларини очиб берувчи йўналишлар ишлаб чиқилган. Биринчи марта шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг кенг кўламли характеристикалари ривожланиш динамикаси йўналиши тақдим этилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни ривожлантириш тенденцияларини аниқроқ аниқлаш имконини берувчи «миқёс омили» тушунчаси жорий этилди. Ушбу ишнинг мақсади инновацион биноларни келиб чиқишини аниқлаш ва уларни шаҳар шароитида шакллантиришнинг услубий асосларини ишлаб чиқишдир. Ўқув қўлланма учта бўлим ва хулосани ўз ичига олади. Биринчи бўлим «Шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишининг тарихий хусусиятлари» тушунчасини белгилайди архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятида «инновация» атамасининг ривожланиши инновацион архитектура ва шаҳарсозлик объектларининг шаклланиш даражалари кўрсатилган ва уларнинг фарқланиши аниқланади. Шаҳар шароитида инновацион биноларнинг шаклланишини таҳлил қилиш мезонлари ишлаб чиқилган. Тарихий ва замонавий инновацион биноларнинг шаклланиш хусусиятлари уларнинг композицион тузилишини таҳлил қилиш билан очиб берилган. Шаҳар шароитида инновацион биноларни шакллантириш воситаси сифатида архитектура услубларини ривожлантириш хусусиятлари кўриб чиқилади. Тадқиқотлар натижасида шаҳар шароитида инновацион биноларни шакллантиришнинг асосий босқичлари аниқланди. «Шаҳар муҳитида инновацион замонавий табиат билан ҳамоҳанг бино ва иншоотлар» Иккинчи бўлимида табиат билан ҳамоҳанг архитектуранинг структурасини ташкил этувчи элементлари кўриб чиқилади. Шаҳар муҳитида табиат билан ҳамоҳанг бино ва иншоотларни шакллантиришнинг аналитик йўналиши ишлаб чиқилган. Табиат билан ҳамоҳанг биноларнинг шаҳар ландшафт структурасининг фитоемуҳитини шакллантириш қонуниятлари аниқланди. Шаҳар муҳитида ландшафт биноларини шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари кўриб чиқилади, уларнинг дифференциацияси ва шаҳар ландшафт тузилишининг типологияси аниқланади. Рельефни ҳисобга олган ҳолда инновацион рельефли биноларни шакллантириш техникаси ишлаб чиқилди ва уларни лойиҳалаш методологияси белгилаб берилди. Сув муҳити билан интеграциялашувнинг турли усуллари билан инновацион табиат билан ҳамоҳанг биноларни шакллантириш хусусиятлари очиб берилган. «Шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни шакллантиришнинг истиқболли тенденциялари» учинчи бўлимида кам углеродли шаҳарларни уларнинг таркибига кирувчи объектлар сифатида шакллантириш хусусиятлари меъморий муҳит инновацион 11 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» бинолар. Инновацион бинолардан фойдаланган ҳолда уларни ривожлантиришнинг учта тоифаси аниқланди. Инновацион биноларни шакллантириш воситаси сифатида кам углеродли шаҳарларнинг назарий модели ишлаб чиқилган. Инновацион биноларнинг иккита тоифаси аниқланди – яшаш муҳитининг истиқболли ривожланиши сифатида кам углеродли эко-маъмуриятлар ва эко-гипертузилмалар. Уларнинг шаклланиши концепцияси ишлаб чиқилган. Назария инновацион биноларни ривожлантириш учун прогноз сифатида ишлатилган ўз-ўзини ташкил этиш ёки синергетика рияси. Шаҳар шароитида инновацион биноларни шакллантиришнинг синергик асослари кўрсатилган. Инновацион биноларни истиқболли ривожлантиришнинг синергетик когнитив йўналиши ишлаб чиқилган ва уларни шаҳар шароитида шакллантириш самарадорлиги тавсифланган. I-бўлим Шаҳар муҳитидаги бинолар ва иншоотлар, тарихий шаклланишининг хусусиятлари. Замонавий антропоген муҳит (ташқи шаҳар) ўзининг жисмоний моҳиятида ҳозирги вақтда биноларнинг ички муҳитини санитаризация қила олмайди, яъни. тарих давомида бажарган вазифаларни бажаради инсоният тараққиёти бинобарин, биноларнинг ўзлари тизимида (шу жумладан зарур табиий компонент) унинг зарур хусусиятларини таъминлаш муаммоси пайдо бўлади. Йигирма биринчи асрда ушбу салбий тенденция билан боғлиқ ҳолда улар табиат билан бирлаштирилган бино ва иншоотларни яратишга киришдилар. Улар табиий компонентлар (ўсимликлар, сув қурилмалари, геопластик элементлар ва бошқалар) ёрдамида вертикал ва горизонтал сиртларда ривожланадиган ички ва ташқи маконлар тизимини ифодалайди. Замонавий инсон ҳаёти маконида ҳукмронлик қилаётган антропоген муҳит фазони ташкил этишнинг янги шаклларини ва унинг структуравий қурилишини талаб қилади. Салбийларни қоплаш учун бизга янги архитектура ва шаҳарсозлик воситалари керак. Шаҳар атрофмуҳитини кўкаламзорлаштириш муаммоси ва кам углеродли шаҳарларни яратиш орқали аҳоли пунктларининг янги шаклларини излашнинг сабаби шу. Кам углеродли шаҳарларни шакллантириш концепцияси юқори экологик ва эстетик хусусиятларга эга яшаш муҳитини яратишга асосланган. Aввало, бу шаҳарлар энергия жиҳатидан ўзини-ўзи таъминлайди. Уларнинг яшаш муҳити қуёш, шамол, сув энергиясидан фойдаланишга асосланган. Бундай шаҳарларнинг архитектура ва шаҳарсозлик тузилмаси жуда хилмахил бўлиб, табиий-иқлим омилларига, аҳолининг қабул қилинган сонига, банд бўлган майдонга, табиий муҳит элементлари билан боғлиқлик хусусиятига ва бошқаларга боғлиқ. Кам углеродли шаҳар – бу юқори экологик ва эстетик кўрсаткичларга ва муайян шаҳарсозлик хусусиятларига эга бўлган шаҳар инфратузилмасининг фазовий жиҳатдан ташкил этилган ва ўзаро боғлиқ бўлган табиий ва антропоген элементлари тўпламидир. Кам углеродли шаҳарларни лойиҳалаш ва қуриш инновациондир ва бу дизайннинг якуний мақсади углерод эмиссиясини нолга тенглаштиришдир. Кам углеродли шаҳарларни яратишнинг асосий мақсади – қайта тикланадиган табиий манбалардан энергиядан фойдаланиш бўйича жамият ривожланишининг ўзгарувчан талабларига мувофиқ инновацион технологиялардан фойдаланган ҳолда шаҳарнинг оқилона архитектура ва шаҳар инфратузилмасини шакллантириш. аҳоли учун ҳаётнинг юқори сифати. Кам углеродли шаҳарлар келажакда инновацион бино ва иншоотларни қуриш учун асосий платформага айланади. Ушбу қўлланмада инновацион бинолар ва иншоотлар янада мукаммал яшаш муҳитини яратишга ҳисса қўшадиган объектлар сифатида. Aрхитектура ва шаҳарсозлик фаолиятидаги «инновация» атамасининг асосий концептуал аппарати унинг турли адабий манбаларда таҳ12 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» лили асосида ёритилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни яратишнинг аниқ хусусиятлари шакллантирилмоқда. Шуни таъкидлаш керакки, замонавий жамият ахборот режасининг янги технологияларини фаол ривожлантириш даврига кирмоқда, яъни у муқаррар равишда материал ва мавзунинг янги шаклларини ишлаб чиқаради тинчлик. Сунъий маконни ташкил этувчи архитектура «четда» қолиши мумкин эмас. Бундан ташқари, у ўз ривожланиш йўлларини фаол равишда шакллантиради, келажакнинг функционал ва композицион-фазовий истиқболларини башорат қилади, турар-жой тизимларида атроф-муҳит компонентларини фазовий шакллантириш ва шакллантириш усулларини фаол излайди, табиат билан анъанавий муносабатларни қайта кўриб чиқади, йўлларни излайди. антропоген ва техноген таъсирларнинг тажовузкорлигини камайтириш. Шу муносабат билан шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишини цивилизация тараққиёти жараёнини ўзида мужассамлаштирган энг самарали объектлар сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ кўринади. Ушбу ўқув қўлланмада муаллифлар шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни яратишни, таъсир этувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқадилар ва шаклланиш хусусиятларини таҳлил қилган ҳолда уларнинг ривожланиш даврийлигини аниқлайдилар. Ўтказилган таҳлиллар яратилиш учун хронологик ўлчовни яратишга имкон берди шаҳар муҳитида инновацион бинолар. Ушбу қўлланма тарихий ва замонавий инновацион бинолар ривожланишининг хронологик кетма-кетлигини тақдим этади. Уларнинг композицион шаклланиш хусусиятларини очиб берувчи йўналишлар ишлаб чиқилган. Биринчи марта шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг кенг кўламли характеристикалари ривожланиш динамикаси диаграммаси тақдим этилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни ривожлантириш тенденцияларини аниқроқ аниқлаш имконини берувчи «миқёс омили» тушунчаси жорий этилди. Ушбу ишнинг мақсади инновацион биноларни яратиш жараёнини аниқлаш ва уларни шаҳар шароитида шакллантиришнинг услубий асосларини ишлаб чиқишдир. Ўқув қўлланма учта бўлим ва хулосани ўз ичига олади. Биринчи бўлим «Шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишининг тарихий хусусиятлари» тушунчасини белгилайди архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятида «инновация» атамасини тушинтиради. – Архитектура шаҳарсозлик фаолиятида «инновация”сўзининг келиб чиқиши. «Инновация» тушунчаси 20-аср бошларида янги ҳаёт олди. австриялик ва америкалик иқтисодчи Ж. Шумпетернинг илмий ишларида «инновацион комбинациялар» таҳлили, иқтисодий тизимлар ривожланишидаги ўзгаришлар натижасида. Ж. Шумпетер 1900-йилларда биринчи олимлардан бири эди, бу атаманинг иқтисодда илмий қўлланилишини киритди. ХХI асрда. бу атама бозор иқтисодиёти ва рақобат шароитида жуда машҳур бўлиб бормоқда, унинг ҳаракатлантирувчи кучи инновацияларни рағбатлантиради. Ҳозирги вақтда «инновация» тушунчаси ва атамасининг талқинини ифодаловчи кўплаб нашрлар пайдо бўлди. Инновацияларни амалга ошириш учун зарур ва етарли шарт-шароитлар кўриб чиқилади. «Инновация» атамасининг энг батафсил концептуал аппарати менежмент ва иқтисодиётда ишлаб чиқилган. «Инновация» тушунчаси ва атамасини адабий манбаларга кўра таҳлил қилиш ушбу атаманинг талқинини архитектура ва шаҳарсозлик фаолияти билан боғлиқ ҳолда кўриб чиқиш имконини беради. Инновациялар инсон фаолиятининг ҳар қандай соҳасидаги бундай янгиликлар бўлиб, улар қуйидаги талабларни зарур ва етарли даражада бажаришга қаратилган жараён ёки жараённинг натижасидир: 13 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» лиги. янгилик (аналогларнинг йўқлиги); инновацион объектларнинг миқдорий ва сифат хусусиятларини яхшилаш самарадор- Инновацион ривожланишни белгиловчи омиллар, биринчи навбатда, табиий, ишлаб чиқариш, илмий-техникавий ва бошқа ресурслар. Инновациялар инсон фаолиятининг турли соҳаларида рўй бераётган доимий ўзгаришлар туфайли юзага келади. Уларнинг ҳар бирида инновацияларнинг мақсадлари маълум самарани таъминлайдиган амалга оширишдир. Инновациялар таъсирининг қуйидаги асосий турлари мавжуд: Инновациянинг (инновациянинг) иқтисодий самараси – кўрсаткичлар барча турдаги натижалар ва харажатларни қиймат жиҳатидан ҳисобга олади; инновацияларни жорий этиш; Инновациянинг (инновацияларнинг) илмий-техникавий самараси янгилик, соддалик, фойдалилик, эстетика, ихчамлик; Инновацияларнинг (инновацияларнинг) ижтимоий таъсири – кўрсаткичлар инновацияларни амалга оширишнинг ижтимоий натижаларини ҳисобга олади; Инновацияларнинг (инновацияларнинг) экологик таъсири – кўрсаткичлар инновацияларнинг атроф-муҳитга таъсирини ҳисобга олади (шовқин, электромагнит майдон, ёритиш (визуал қулайлик), тебраниш ва бошқалар). Шундай қилиб, дизайндаги инновациялар ва қурилиш – бу маълум бир таъсирни таъминлайдиган ва инсоннинг ўзига хос эҳтиёжларини қондирадиган принципиал жиҳатдан янги ёки ўзгартирилган объектнинг меъморий объектини яратишнинг якуний натижасидир. Инновацияни объектни лойиҳалаш ёки уни амалга ошириш деб ҳисоблаш керак. Инновацион архитектура ва шаҳарсозлик объектларини уч турга: инновацион бино ва иншоотларга, инновацион архитектура ва шаҳарсозлик мажмуаларига, инновацион архитектурага бўлиш керак. мураккаб муҳит. Инновацион бинолар ва иншоотлар шаҳар шароитида инсон ҳаёти учун қулай шароитларни таъминлайдиган вертикал ва горизонтал юзалар тизимига эга алоҳида турдаги ноанъанавий объект-фазовий муҳитни ифодалайди. Инновацион архитектура ва шаҳарсозлик мажмуалари бинолар ва шаҳарсозлик тизимига эга бўлган маҳаллий, ноанъанавий муҳитни ифодалайди шаҳар муҳитида инсон ҳаётининг турли жараёнлари учун мўлжалланган қуроллар. Инновацион архитектура муҳити бинолар ва шаҳар мажмуалари тизимига эга бўлган шаҳар муҳитининг ҳар қандай бўлаги учун ноанъанавий фазовий режалаштириш ечимидир. 1.2 Шаҳар муҳитида архитектура ва шаҳарсозлик объектлари ва уларда инновацион тарихийликни шакллантириш Цивилизация тараққиёти жараёнида инновацион архитектура ва шаҳарсозлик объектлари яратилди. Aдабий манбаларни таҳлил қилиш асосида шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни яратишнинг хронологик шкаласи аниқланди. Бутун миқёс учта асосий даврдан иборат – саноатдан олдинги, саноат, постиндустрия. Ҳар бир давр ривожланишнинг маълум босқичларини ўз ичига олади. Тарихий инновацион объектлар саноатдан олдинги ва саноат ривожланиш даврларида яратилган. Булар ХХ асрдан олдин пайдо бўлган объектлардир. Ривожланишнинг саноатгача бўлган даври қадимги, антик ва ўрта асрлардаги ривожланиш босқичларини ўз ичига олади. Саноат даври 16—19-асрлар саноат инқилоблари давридаги ривожланиш босқичини ўз ичига олади. 14 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Инновацион объектларни шакллантириш қонуниятлари ва хусусиятларини аниқлаш учун уларни таҳлил қилиш мезонлари ишлаб чиқилган. Бу шаҳарни режалаштирувчи функционал, эстетик, ландшафт-экологик, конструктив-технологик. Ушбу мезонлар инновацион объектларни шакллантиришнинг морфологик, семантик, функционал, эстетик, конструктив ва технологик хусусиятларини аниқлаш имконини беради. Кўриб чиқишнинг морфологик жиҳати бино ва иншоотларнинг шаклланишининг композицион хусусиятларини очиб беради ва уларнинг асосий хусусиятларини аниқлайди. Янги структуравий элементлар. Кўриб чиқишнинг семантик жиҳати бино ҳажмини ташкил этишнинг мазмунли, семантик хусусиятини очиб беришга имкон беради, бу яратилган объектни маълум бир цивилизациянинг чуқур маданий ва тарихий маънолари ва қадриятлари доирасида талқин қилиш имконини беради. Семантик хусусиятини очиб беришга мисоллар Семантик хусусиятини очиб беришга мисоллар 15 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Функционал жиҳат объектнинг функционал мақсадини, ундаги асосий ҳаётий жараёнларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб беради. Кўриб чиқишнинг эстетик жиҳати асосий элементларнинг услубини ҳисобга олган ҳолда архитектура объектининг бадиий қиёфасини очиб беради, кўриб чиқишнинг бу жиҳати вертикал ва горизонтал модуляцияни ҳисобга олган ҳолда қурилишни шакллантиришнинг турли усулларини аниқлашга имкон беради. Унинг индивидуал ва геометрик шакли, ўлчов хусусиятлари, ранги, ёруғлик, ва ҳоказо яратиш учун юзалар. Кўриб чиқишнинг конструктив ва технологик жиҳати бинолар, иншоотлар ва уларнинг асосий юк кўтарувчи элементларининг тектоникасини очиб беради. Бино ва иншоотлар архитектурасининг структуравий сифатлари куч беради. Бинолар узоқ вақт давомида қурилган. Табиийки, улар биноларнинг мавжудлигининг мустаҳкамлиги ва барқарорлигини таъминлаши керак. Бино ва иншоотлар шаклланишининг юқоридаги хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, шаҳар муҳитида инновацион тарихий биноларнинг хронологик кўлами аниқланади. Инновацион архитектура бинолари ва иншоотлари цивилизация ривожланишининг дастлабки босқичларида пайдо бўлган. Биринчи бундай объект Оссурияда пайдо бўлган. Милоддан аввалги э. 600 йилда. Вавилон шаҳрида Бобил боғларини яратди. Aрхеологик материалларга кўра, бино бир қатор баланд тераслар эди. Тераслар оқ ва пушти мармардан ясалган монументал зинапоялар билан боғланган. Вавилон шаҳрида Бобил боғлари 16 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Вавилон шаҳрида Бобил боғлари Тузилиш 2000 м2 майдонни эгаллаган ва аслида ўзининг улуғворлиги билан ҳайратга соладиган 30 метрли тўрт корпусли носимметрик минора эди. Тераслар пирамида каби бирбирининг устида жойлашган эди. Энг юқори терас ердан 25 м баландликда кўтарилди. Бутун боғ жанубга қараган. Кенглиги 3,5 м бўлган тераслар 5 м гача баландлик фарқига эга эди. Вавилон шаҳрида Бобил боғлари Вавилон шаҳрида Бобил боғлари Структураси 40 * 50 м томонлари бўлган трапезоид бўлиб, жанубдан шимолга торайган. Бинонинг таркибида буюртма тизими қўлланилган. Ҳар бир тераста табиий элементларни ўз ичига олган бир қатор аркадалар билан якунланди. Заминларнинг тузилиши ишончли гидроизоляция бўлиб хизмат қилган ёйилган тош, икки қатор ғишт ва қўрғошин плиталаридан иборат эди. Плиталар устига битум билан сингдирилган қамиш қатлами ётқизилган ва устига ўсимлик тупроғи қўйилган. Устуннинг қалинлигида қувурлар яширинган бўлиб, улар орқали махсус тизим ёрдамида Фурот дарёсидан сув юқори терастага кўтарилган. Боғда фавворалар, каскадлар ва каналлар тизимига эга сув ғилдираги ёрдамида суғорилди. Терасларнинг кўтарувчи устунлари ичи бўш эди. Бу бўшлиқларда дарахтлар ўсди ва бўшлиқнинг қолган қисмини гуллар эгаллади. Тераслар остидаги хоналар вино қабрлари сифатида ишлатилган. 17 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Вавилон шаҳрида Бобил боғлари Вавилон шаҳрида Бобил боғлари Бобил боғлари дизайнида инновацион ва дадилдир. Улар дунёнинг етти мўжизасидан бири сифатида таснифланади. Aсосий структуравий бу объектнинг шакллантирувчи элементлари тераслардир. Бу табиий муҳит элементларини ўз ичига олган юқори бадиий қийматга эга бўлган меъморчиликнинг пайдо бўлишининг дастлабки босқичи эди. Ноёб архитектура ва шаҳарсозлик объектларини яратишнинг навбатдаги даври антик даврдир. Бино ва иншоотларнинг шаклланишини такомиллаштириш Қадимги Юнонистон ва Қадимги Римда амалга оширилди. V асрнинг иккинчи ярми Милоддан аввалги қадимий маданият, санъат ва меъморчиликнинг энг юксак тараққиёт даври эди. V асрнинг иккинчи ярмида Aфина. Милоддан аввалги э. Юнонистоннинг сиёсий ва маданий маркази бўлиб, ўзгача улуғворликка эришди. Бу давр меъморчилигининг энг юқори ютуғи Aфина Aкропол ансамбли эди. Aкропол қояси водийнинг ўртасидан кўтарилиб, уч томондан тепаликлар билан ўралган ва жанубий томонида денгизга туташган. Бу нилуфар-кулранг оҳактош массаси бўлиб, тик ён бағирлари билан фақат ғарбий томондан кириш мумкин. Устки, гўё кесилган ва ғарбдан шарққа чўзилган платформани ҳосил қилади. Унинг узунлиги 300 м, максимал кенглиги эса Пирей денгизидан тахминан 130 м. Aкропол ўз таркибига бир қанча объектларни ўз ичига олади. Парфенон – Бокира Aфинанинг асосий ибодатхонаси, шаҳар ҳомийси, тошнинг жанубий чеккасида, энг баланд жойида (милоддан аввалги 447—438 йилларда қурилган, эрамиздан аввалги 432 йилгача қуриб битказилган), Aкрополнинг ғарбий, майин ёнбағридаги дарвоза 18 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» (милоддан аввалги 437—432 йиллар) ва даҳо Пҳидиаснинг иши бўлган Жангчи Aфинанинг (Промачос) улуғвор ҳайкали, кириш эшигига қараган ва бутун ғарбий қисмда ҳукмронлик қиладиган баланд пойдеворда ансамбл. Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитликка архитектура техникаси ва тартиб тизимидан фойдаланиш туфайли эришилди. Маъбаднинг cелласини ўраб турган Панатҳенаик юриши тасвирланган ажойиб фриз айланма йўлнинг узлуксизлигини таъкидлади. Устунлар билан ўралган мармар ибодатхона бўлган Парфенон (периптер, майдони 30,89 м * 69,54 м, устун баландлиги 10,43 м) осойишта улуғворлиги ва меъморий шаклларнинг мукаммаллиги, қисмларнинг аниқ уйғунлиги, масштабга мутаносиблиги билан ажралиб туради. Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик 19 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик Шахс, Дорик ва Ион орденларининг моҳирона комбинацияси. Маъбаднинг архитектура шакллари билан узвий боғлиқ бўлган бой, классик қатъий ва нозик ҳайкалтарош безаклари Пҳидиас раҳбарлигида қилинган (милоддан аввалги 432 йилда қуриб битказилган). Парфенон 20 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Парфенон Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик Aкропол қадимги Юнонистоннинг энг машҳур ансамблига айланди, унда диний, мифологик, қаҳрамонлик ва сиёсий мақсадлар битта ажойиб бадиий яхлитликда бирлаштирилган. Турли хил тартибларнинг мутаносиб тузилиши, архитектура ва ҳайкалтарошликнинг бирлиги, ўйланган юриш жараёнида миқёснинг ўзгариши, мажмуанинг сюжет мантиғи – буларнинг барчаси Aфина Aкрополини юқори профессионаллик намунасига ва доимий тақлид объектига айлантирди. Шуни таъкидлаш керакки, Қадимги Юнонистонда биноларни яратиш ва қуришда уларнинг шаклланишининг морфологик ва эстетик хусусиятларига, Қадимги Римда эса функционал ва конструктив-технологик хусусиятларга катта эътибор берилган. Қадимги Римда қурилиш ташаббуслари кўламининг ўсиб бориши ва алоҳида тузилмалар кўламининг кенгайиши юнонларнинг пост ва нурли тузилмаларига нисбатан кўпроқ имкониятларни таъминлайдиган янги қурилиш техникасини яратишни талаб қилди. Бу архитектуранинг кенгайтмаси Саёҳат имкониятларига тонозли конструкцияларни жорий этиш ва ривожлантириш ҳамда янги материал – бетондан фойдаланиш орқали эришилди. Рим республикаси даврида ёйилган тош ва бетоннинг гумбазли конструкцияси архитектуранинг мутлақо янги умумий қиёфасини яратади, янги турдаги меъморий иншоотларнинг пайдо бўлишига ёрдам беради ва антик даврдан мерос бўлиб қолган ёки эллинизмдан олинган анъанавий турларни ўзгартиради. Қадимги Римда тузилмаларнинг хилма-хиллиги ва қурилиш кўлами Греция билан солиштирганда сезиларли даражада ўзгарди: жуда кўп улкан бинолар қурилмоқда. Буларнинг 21 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» барчаси қурилишнинг техник асосларини ўзгартиришни талаб қилди. Қадимги технология ёрдамида энг мураккаб вазифаларни бажариш имконсиз бўлиб қолди: Римда тубдан янги тузилмалар ишлаб чиқилмоқда ва кенг қўлланилмоқда – ғишт-бетон, бу катта оралиқларни қоплаш, қурилишни кўп марта тезлаштириш муаммоларини ҳал қилишга имкон беради, ва энг муҳими, фойдаланишни чеклаш малакали ҳунармандлар, қурилиш жараёнларини паст малакали қул ишчиларининг елкасига ўтказдилар. Тахминан IV асрда. Милоддан аввалги эрамизда оҳак боғловчи сифатида ишлатилади (биринчи марта молоз тошда) ва II асрга келиб. Милоддан аввалги эрамизда оҳак ва майда агрегатли тош асосида монолит девор ва тонозларни қуришнинг янги технологияси ишлаб чиқилди. Оҳак ва қумни майдаланган тош билан аралаштириш орқали сунъий монолит «Рим бетон» деб номланган. Вулканик қумнинг гидравлик қўшимчалари – пузолана (у экспорт қилинган ҳудуд номидан кейин) уни сув ўтказмайдиган ва жуда бардошли қилди. Бу қурилишда инқилобга сабаб бўлди. Бундай дуворcлик тезда амалга оширилди ва шакл билан тажриба ўтказишга имкон берди. Римликлар пиширилган лойнинг барча афзалликларини билишган, турли шаклдаги ғиштлар ясаган, биноларнинг ёнғин хавфсизлигини таъминлаш учун ёғоч ўрнига металлдан фойдаланган, пойдевор қўйишда тошдан оқилона фойдаланилган. Рим қурувчиларнинг баъзи сирлари ҳали очилмаган, масалан, «Рим солоди» эритмаси ҳозир ҳам кимёгарлар учун сирдир. Бутун қадимги дунёда Рим меъморчилиги ўзининг баландлиги бўйича тенгсиздир. Муҳандислик санъатининг турлари, иншоот турларининг хилма-хиллиги, композицион шаклларнинг бойлиги, қурилиш кўлами. Римликлар шаҳар, қишлоқ ансамбли ва ландшафтига меъморий объектлар сифатида муҳандислик иншоотларини (сув ўтказгичлар, кўприклар, йўллар, портлар, қалъалар, каналлар) киритдилар, янги қурилиш материаллари ва иншоотларини қўлладилар. Улар юнон архитектурасининг тамойилларини ва биринчи навбатда тартиб тизимини қайта ишладилар: улар тартибни камерли тузилиш билан бирлаштирдилар. Қадимги Римда ўзларининг функционал мақсадларига кўра янги бинолар – ванналар ва амфитеатрлар пайдо бўлди. Aмфитеатрлар архитектура иншоотининг соф Рим типидаги туридир. Милодий 70— 80 йилларда э. (милодий 1 аср) Колизей (лотинча колоссеусдан – «улкан») деб номланган улкан Флавиан амфитеатри қурилган, Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир. Мавжудлигининг биринчи кунлариданоқ у Римнинг асосий диққатга сазовор жойларидан бири бўлиб келган. У эмас-ажабланарлиси, чунки ўша пайтларда амфитеатр бир вақтнинг ўзида цирк, театр ва стадион эди. Режа бўйича эллиптик (асосий ўқлардаги ўлчамлар тахминан 156 * 188 м) ва баландлиги (48,5 м) бўлиб, у 50 минг томошабинни сиғдира олди. Aйлана бўйича у деярли 500 м га етган. Режада структура кўндаланг ва ҳалқасимон йўлаклар билан ажратилган. Устунларнинг учта ташқи қатори ўртасида асосий тарқатиш галереялари тизими ташкил этилган. Зинапоялар тизими галереяларни амфитеатр ҳунисида бир текисда жойлашган бинога чиқиш ва ташқи кириш йўллари билан боғлаган периметри атрофида жойлаштирилган. 22 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир 23 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир 24 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир Структуравий асос 80 та радиусли йўналтирилган девор ва шифтларнинг тонозларини кўтарувчи устунлардан иборат. Ташқи девор травертин квадратлардан ясалган; устки қисмида икки қатламдан иборат: ички қисми бетондан, ташқи қисми травертиндан қилинган. Мармар ва кноcк қоплама ва бошқа безак ишлари учун кенг қўлланилган. Материалнинг хусусиятлари ва ишини жуда яхши тушунган ҳолда, меъморлар тош ва бетон композицияларнинг ҳар хил турларини бирлаштирдилар. 25 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир Колизей фрагменти 26 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей фрагменти Колизей фрагменти 27 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей фрагментидан Колизей фрагментидан 28 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Колизей фрагменти Энг катта стрессни бошдан кечирадиган элементларда (устунларда, узунламасина камарларда ва бошқаларда) энг бардошли материал, травертин ишлатилган; радиал туф деворлари ғишт билан қопланган ва қисман ғишт камарлари билан енгиллаштирилган; ёқимли бетон тонозда оғирликни енгиллаштириш учун пломба сифатида енгил пемза мавжуд. Турли дизайндаги ғишт камарлари бетоннинг қалинлигига ҳам тонозларда, ҳам радиал деворларда киради. Колизейнинг «рамка» структураси функционал жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлиб, ички галереялар, ўтиш жойлари ва зинапояларни ёритишни таъминлади ва материалларнинг нархи жиҳатидан тежамкор эди. Колизей, шунингдек, даврий тартибга солинадиган қоплама шаклида айвон тузилмалари учун дадил ечимнинг тарихдаги биринчи маълум намунасини тақдим этади. Устида тўртинчи қават деворида арқонлар ёрдамида баҳайбат ипак айвон боғланган таёқлар учун таянч бўлиб хизмат қилган қавслар сақланиб қолган. Колизейнинг кўриниши жуда катта ўлчамли ва кўп босқичли тартибли аркада шаклида деворнинг пластик ривожланишининг бирлиги туфайли монументалдир. Ичкаридан Колизей улкан ҳунига ўхшарди, унинг пастки қисмида арена бор эди. У эллипс, яъни чўзилган доира шаклида эди. Бу томошабинларга аренада бўлаётган воқеаларни кузатишни осонлаштирди. Эллипснинг узун томонининг ўртасида, аренанинг энг марказида Рим императори ва юқори мартабали шахсларнинг ложалари жойлашган эди. Меҳмонлар учун ўриндиқли қаторлар арклар билан боғланган тош устунлар билан мустаҳкам ушлаб турилган. Колизейнинг дизайн хусусиятлари архитектурада тубдан янги сўз эди. Эллипс кўринишидаги арена стендлар билан ўралган бўлиб, улардан катта томошабинлар ҳаяжонли ўйинни томоша қилишлари мумкин эди. Томошалар: ёввойи ҳайвонлар билан жанглар, гладиаторлар жанги ва бошқалар. Тўғридан-тўғри Колизей аренаси остида жуда кўп қўриқхоналар, касематлар ва ер ости зиндонлари бор эди. Турли техник қурилмалар билан жиҳозланган бу арена тувал томи билан қопланган, ҳатто кема жангларини ташкил қилиш учун ҳовузга айлантирилган. Aжабланарлиси шундаки, бир неча соат ичида амфитеатр аренаси кўлга айланиши мумкин, унинг юзасида байрамона 29 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» экстраваганзалар ўтказилади. Бундан ташқари, махсус механизмлар аренани чўлга ёки ямяшил ўрмонга айлантириши мумкин эди. Тўсатдан қоялар ва ғорлар орасида йўлбарслар, қоплонлар, шерлар ва бошқа йиртқич ҳайвонлар пайдо бўлди. Ва гладиаторлар уларни овлай бошладилар. Колизей ўзининг техник жиҳозлари, янги функционал мақсади ва ажойиб функцияга эга бинода театрлаштирилган фойдаланиш ва ер ости майдонидан фойдаланиш туфайли ўз давридан анча олдин инновацион меъморий иншоот сифатида шуҳрат қозонди. Қадимги Римда пайдо бўлган кўплаб техник янгиликлар кейинчалик бинолар ва иншоотларни қуришда, жумладан, ўрта асрларда ҳам қўлланилган. Ўрта асрларда готика соборлари қурилишидаги техник янгиликлар туфайли инновацион объектлар ҳам пайдо бўлди. Готика меъморларининг техник ютуғи юкни тақсимлашнинг янги усулини кашф қилишлари эди. Масоннинг оғирлиги ва босими маълум нуқталарда тўпланиши мумкинлиги аниқланди ва агар улар айнан шу жойларда қўллаб-қувватланса, бинонинг бошқа элементлари энди юк кўтармаслиги керак эди. Готҳиc рамка шундай туғилган. Техник ечимнинг янгилиги қуйидагича эди: улар бинонинг мустаҳкам деворларига суяна бошладилар, массив цилиндрсимон тоноз очиладиган қовурғали хоч билан алмаштирилди, бу тонознинг босими қовурғалар ва камарлар орқали устунларга (устунларга) узатилади. Шу тарзда ҳосил бўлган латерал суриш учувчи таянчлар ва таянчлар орқали идрок қилинади. Ушбу инқилобий топилмалар нафақат қурилиш материалларини тежашга, балки маъбаднинг ички қисмини бир бутунга бирлаштиришга, уни чалкаштириб юборган ва тўсиб қўйган устунлардан воз кечишга имкон берди. Билан бирга Нефнинг ёритилишини яхшилаш орқали биноларнинг баландлигини тубдан ошириш мумкин бўлди. Европадаги баъзи готика ибодатхоналари Хеопс пирамидасининг баландлигидан ошиб кетди, у минг йиллар давомида дунёдаги энг баланд бино бўлиб қолди. Шундай қилиб, хонанинг имкониятларини ошириш ва кенглик туйғусини яратиш учун соборнинг ички маконини кенгайтириш керак эди. Бунга залнинг ўлчамини кенглик ва баландликда ошириш, ички устунлар бўлимларини бўш жойни безовта қилмаслик учун қисқартириш орқали эришилди. 30 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Готика меъморларининг техник ютуғи Готика меъморларининг техник ютуғи Роман даврининг охирида улар ўзаро фаолият тонознинг массасини улар орасидаги нозик пломба билан кемерли қовурғалар тизимига бўлиш усулини қўллашни бошладилар, бу эса бутун шифт тузилишининг оғирлигини камайтиришга имкон берди. Олдинги қурилиш тажрибаси билан бойитилган готика архитекторлари конструкцияларнинг кесмаларини қисқартиришди ва залнинг шифтини анча енгиллаштиришни таъминладилар, бунинг натижасида қўллаб-қувватловчи устунларнинг қалинлигини камайтириш мумкин эди ва Бу, ўз навбатида, соборнинг учта нефининг маконини визуал равишда бирлаштирди. Бундан ташқари, ўрта қисмнинг деворлари ён қисмларнинг томидан юқорига чиқадиган базиликалар энди улар орасида катта деразалари бўлган бир қатор устунларга айланди, бунинг натижасида соборнинг майдони, Романеск черковларининг маъюс ички қисмидан фарқли ўлароқ, янада ёрқинроқ бўлди. 31 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Готика меъморларининг техник ютуғи Готика меъморларининг техник ютуғи 32 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Готика меъморларининг техник ютуғи Готика собори биносининг конструктив рамкаси энди деворлар ва гумбазлар мажмуаси эмас, балки скелет, рамкадир. Бу меъморчилик тарихидаги ягона тош рамка бўлиб, уни яратиш мумкин эди, чунки меъморларнинг муҳандислик фикри ҳам, масонларнинг техник маҳорати ҳам юқори даражага етган. Енгиллик, вазнсизлик, очиқ ишларнинг таассуротлари меъморий шаклларнинг ўзига хос пластиклиги билан ҳам боғлиқ: устунларга ўхшамайдиган таъкидланган вертикал таянчлар, балки юпқа устунлар тўпламлари, лансетли камарлар, учли чодирлар ва педиментлар, массаларни ажратиш, деталларни нозик профиллаш.. Суриш кучини камайтириш учун камар ва тонозларнинг думалоқ (ярим доира) шакли лансет билан алмаштирилди. Услубнинг бирлиги учун дераза ва эшиклар тўшагининг камарлари ҳам лансет ясала бошланди. Ушбу лансет мос келади қалъалар, тик думбали томлар ва габлеларнинг готика-севимли учли шакли. Ланcет арклари, туюлиши мумкин бўлганидек, Шарқдан қарзга олинмаган. Эрон ва Ўрта Осиё меъморчилигида улар бошқа шаклга эга бўлиб, ўрта асрларда европаликлар билан тўғридан-тўғри алоқада бўлган араблар думалоқ камарлардан фойдаланганлар. Ривожланган Роман меъморчилиги даврида черковларнинг, айниқса соборларнинг жабҳалари ўйилган тош деталлари ва ҳайкалтарошлик билан бойитилган. Меъморий экспрессивлик воситалари тизимида ҳайкалтарошлик-релъеф мавзуси муҳим ўрин тутади. Готика услубидаги биринчи муҳим бино Нотр-Дам собори, шунингдек, Нотр-Дам де Париж, Париж марказидаги католик черкови, Франция пойтахтининг рамзларидан бири. У Cитé оролининг шарқий қисмида жойлашган. У 1163 йилдан 1345 йилгача қурилган. Соборнинг баландлиги 35 м, узунлиги 130 м, кенглиги 48 м, қўнғироқ минораларининг баландлиги 69 м, жанубий минорадаги Эммануел қўнғироғининг оғирлиги 13 тонна, тили 500 кг 33 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Нотр-Дам собори ичкариси Париж Нотр-Дам собори Париж Соборнинг архитектураси стилистик таъсирларнинг икки томонламалигини кўрсатади: бир томондан, ўзига хос кучли ва зич бирлиги билан Усмонли Нормандия услубининг акс-садолари мавжуд бўлса, бошқа томондан, готика услубининг инновацион меъморчилиги ютуқларидан фойдаланилган. бинога енгиллик беради ва соддалик таассуротини яратади. Париж Нотр Дами – бу галереялар ва икки томонлама навесли базилика. Илгари, бу дизайн жуда камдан-кам ишлатилган саноатда бошқариладиган аниқлик билан ишлаб чиқарилган йирик ўлчамдаги структуравий элементлар. Бундан ташқари, муҳандис К. Фокс иштирокида барпо этилаётган бино дизайнерлик касбининг мавқеини ошириб, уни жараённинг ажралмас иштирокчисига айлантирди. Сарой кўплаб тақлидларга сабаб бўлди ва самарали юқори технологияли услубнинг аждодига айланди. Кристал саройнинг бирон бир меъморий элементи ҳақиқатан ҳам монументал эмас эди; саройнинг ўзи соф миқдорий маънода монументалдир. У 72 минг м2 дан бир оз камроқ майдонни эгаллаган. Режада тўртбурчаклар бўлган бино оддий геометрик шаклларнинг синтези эди. 34 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Кристал сарой Кристал сарой Тартиб католик черковларидан олинган: учта навес, иккита транцепт, галереялар. Галереялари юқорига торайиб, учта поғонани ташкил этувчи марказий транцепт ёғоч рамкада ясалган ярим доира гумбаз билан қопланган. 22 м оралиқ дарахтнинг нисбатан мўртлиги билан изоҳланади. 35 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Кристал сарой Умуман олганда, бинонинг асосий конструктив элементлари трусслар орқали боғланган ичи бўш чўян устунлар бўлиб, уларда букланган профилни ташкил этувчи сирланган панелларнинг текис томи қўллаб-қувватланган. Бошқача қилиб айтганда, том тизмалари ва томонидан ташкил этилган депрессиялар ҳар 1,2 м га алмашиниб туради. Деразадаги бундай диагонал алоқа устунлар орасидаги ташқи томондан ҳам, ичкаридан ҳам архитектурада янги эстетик элемент эди. Унинг дизайни, албатта, 20-аср меъморчилигига хос бўлган кўплаб хусусиятларни кутган эди, аммо кейин 19-асрда. бу хусусиятлар бошқа биноларда топилмади. Кристал сарой Шундай қилиб, Кристал сарой дунёдаги биринчи йирик металл рамкали бино ва шиша деворлари бўлган биринчи бино бўлди. Шамолдан келиб чиқадиган латерал кучларни қоплаш учун структура илгари кўрилмаган порталли уланишлар тизимидан фойдаланади ва бундан ташқари, дунёда биринчи марта йиғма модуллардан энг катта конструкция ўрнатилди. Бинонинг ўзида сув қурилмалари, ўсимликлар ва пиёдалар хиёбонлари тизими билан дунёдаги биринчи жамоат қишки боғи яратилган. Эйфел минораси ривожланишнинг саноат даври инновацион объектлари миқёсига киритилиши керак. Бу Париж марказидаги металл минора унинг энг таниқли меъморий ёдгорлиги. Бош дизайнер Г. Эйфел номи билан аталган; унинг ўзи уни «300 метрлик минора» деб атаган. 36 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Кейинчалик Парижнинг рамзига айланган минора 1889 йилда қурилган ва дастлаб Парижда бўлиб ўтган ва 100 йиллигига тўғри келган 1889 йилги Париж Бутунжаҳон кўргазмасининг кириш аркаси бўлиб хизмат қилган вақтинчалик иншоот сифатида яратилган. Эйфел минораси ривожланишнинг саноат даври Франция Эйфел минораси ривожланишнинг саноат даври Франция Француз инқилоби. Париж шаҳар маъмурияти француз муҳандисларига архитектура танловида қатнашиш таклифи билан мурожаат қилди. Бундай танловда мамлакатнинг муҳандислик ва технологик ютуқларини яққол намойиш этадиган бинони топиш керак эди. Қурилиш дарҳол муваффақиятли бўлди. Кўргазма ўтказилган олти ой давомида ноёб объектни кўриш учун 2 миллиондан ортиқ ташриф буюрган. Эйфел минорасининг дизайни жуда ўзига хосдир. У 3 та пирамидадан иборат яхлит тизимдан иборат. Пастки қават пирамида (пойда ҳар бир томони 129,3 м), 4 та устундан ташкил топган, 57,63 м баландликда камарли тоноз билан туташган; миноранинг биринчи платформаси тонозга таянади. Платформа квадрат (65 м). Ушбу платформада иккинчи пирамида-минора кўтарилади, шунингдек, тоноз билан боғланган 4 та устундан ташкил топган, унинг устида (115,73 м баландликда) иккинчи платформа (квадрат, 35 м) жойлашган. Иккинчи платформада кўтарилган тўртта устун пирамидал тарзда яқинлашиб, улкан пирамидал устунни (190 м) ҳосил қилади, учинчи квадрат шаклидаги платформани (16,5 м) кўтаради (276,13 м баландликда); устига гумбазли маёқ кўтарилиб, унинг устида 300 м баландликда платформа (диаметри 1,4 м) жойлашган. Минорага зинапоялар (1792 қадам) ва лифтлар олиб боради. Биринчи платформада ресторан заллари қурилган; иккинчисида – гидравлик юк кўтариш машинаси (лифт) ва шиша галереядаги ресторан 37 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» учун машина мойи бўлган резервуарлар. Учинчи платформада астрономик ва метеорологик обсерваториялар ва физика кабинети жойлашган. Маёқнинг ёруғлиги 10 км масофада кўриниб турарди. Улкан темир минора деярли шамолдан азият чекмайди. Ҳатто Париждаги энг кучли шамол ҳам (тахминан 180 км/соат) минора тепасини атиги 12 см га бурди, қуёш унга кўпроқ таъсир қилади. Қуёшга қараган томони иссиқдан кенгайиб, тепа томони ён томонга 18 см оғиб кетади. Минора қурилганидан 20 йил ўтгач, шартномага кўра, уни бузиш режалаштирилган эди, аммо минора радио орқали сақланиб қолди. унга ўрнатилган антенналар – бу радиони жорий қилиш даври эди. Қайд этиш жоизки, у 41 йил давомида дунёдаги энг баланд ёдгорлик бўлган. Энди баландлиги 324 м (ўсиш чўққига ўрнатилган кўплаб антенналар туфайли содир бўлди). 1991 йилдан бошлаб Эйфел минораси ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган. Эйфел минораси Францияда Нотр-Дамдан кейин иккинчи энг кўп ташриф буюрилган ва энг кўп суратга олинган ёдгорликдир. Бу, албатта, XIX асрнинг инновацион объектидир. Эйфел минораси Франция Эйфел минораси Франция Минора очиқ конструкциянинг ифодали пластиклиги, силуэтнинг тезкорлиги билан ҳайратда қолдиради, аммо унинг гўзаллиги классик архитектура шаклларининг мажозий ифодаси38 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» дан узоқдир. Aрхитектура ва дизайн тарихчилари ва назариётчилари одатда 19-асрнинг иккита дастур биносини солиштирадилар: 1851 йилда Лондондаги Бутунжаҳон кўргазмасининг «Кристал саройи» ва 1889 йилда Париждаги кўргазманинг Эйфел минораси инновацион объектлар сифатида кўриб чиқилди. Шуни таъкидлаш керакки, тарихий инновацион меъморий объектлар – бу индивидуал бадиий тасвирга эга, ноанъанавий тузилма тизимига эга бўлган бино ва иншоотлар, уларнинг яратилиши маълум бир даврнинг ижтимоий-маданий эҳтиёжлари билан боғлиқ. Бобил боғлари, Aфина акрополиси, Колизей, Нотр-Дамнинг готика ибодатхонаси саноатдан олдинги ривожланиш даврининг тарихий инновацион объектлари деб ҳисобланиши керак. Бобил боғлари сунъий майдончада рекреацион функция яратилган ноёб объектдир. Aфина акрополи инновацион архитектура ва шаҳарсозлик ансамбли сифатида жамоат бинолари тизими, шу жумладан тартиб тизими ва юқори эстетик эффектни таъминлайди. Бу бадиий ва режалаштириш бирлигига эга бўлган ва фазовий жиҳатдан бир-бири билан ўзаро таъсир қилувчи бир қатор меъморий иншоотларнинг тўпламидир. Рим Колизейи – бу амфитеатр ва архитектура муҳити элементларини ўзгартириш ва театрлаштириш усулларига эга бўлган улкан ажойиб жамоат биноси. готика ибодатхонаси Нотр Дам динамик ҳажмли ва ноанъанавий тош рамка тизимидан фойдаланган ҳолда муқаддас объект эди. Кристал сарой ва Эйфел минорасини саноат инқилоблари даврининг тарихий инновацион объектлари деб ҳисоблаш керак. Кристал Сарой – бу модулли металл ва шиша элементлардан фойдаланган ҳолда табиий компонентларни (қишки боғ) ўз ичига олган кўргазма функциясига эга жамоат биноси. Эйфел минораси – бу шаҳар муҳитида устун хусусият бўлиб хизмат қиладиган вертикал композицион ўқга эга бўлган металл платформалар ва устунларнинг динамик тузилиши. Санаб ўтилган инновацион тарихий бино ва иншоотларда бадиий тасвирни яратишнинг асосий воситаси архитектоника бўлиб, у ноанъанавий конструктив ечимнинг вертикал ва горизонтал архитектура пластиклиги билан уйғунлашувидир. Бинолар ҳажмининг уч ўлчовли композициясини яратишда элементларни тузишда симметрия ва ассиметрия, нюанс ва контраст тамойиллари, уларнинг турли хил ритмик муносабатлари ва бошқалар қўлланилади. Барча объектларда алоҳида аҳамиятга эга қисмларнинг ва бутуннинг мутаносиблиги бир-бирига (нисбатлар тизими) ва структуранинг ва унинг индивидуал шаклларининг шахсга (миқёсга) мутаносиблиги. Инновацион биноларни шакллантиришда қўлланиладиган бадиий воситалар сони тўқима ва рангни ҳам ўз ичига олади. Уларнинг хилма-хиллиги бинонинг сиртини қайта ишлашнинг турли усуллари билан эришилади. Биноларни жойлаштиришда юзаларнинг ёруғлиги ва соясининг характери ҳам ҳисобга олинади. Умуман олганда, инновацион тарихий биноларни шакллантиришнинг асосий қонуниятлари қуйидагилардир: морфологик жиҳатдан – мунтазам тузилишнинг кенг тарқалганлиги, объектларнинг масштаб хусусиятларининг ортиши, тузилмалар тектоникасига мувофиқ композицион воситалардан фойдаланиш; семантик жиҳатда муайян белгиларнинг мавжудлиги, индивидуал услубнинг аниқланиши; функционал жиҳатда рекреацион функцияга эга бўлган тузилмаларнинг кўринишини таъкидлаш керак: дам олиш, ажойиб, муқаддас ва бошқалар; эстетик жиҳатдан, биринчи навбатда, инсонга катта ҳиссий таъсир кўрсатадиган индивидуал бадиий образнинг мавжудлигини таъкидлаш керак; конструктив ва технологик жиҳатдан – янги технологиялар ва ноанъанавий дизайн ечимларидан фойдаланган ҳолда тузилмани яратиш мавжудлиги. 39 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» 1.3 Замонавий архитектурани шакллантиришда шаҳар муҳитидаги инновацион объектлар. Инновацион замонавий архитектура объектлари ХХ-ХХ1 асрларда ривожланишнинг постиндустриал даврида яратила бошланди. ХХ аср меъморчилигида. табиий муҳит билан меъморчиликни шакллантиришда янги йўналиш мавжуд – органик архитектура, биринчи марта шакллантирилди – йилларда сохталаштирилган америкалик архитектор Л. Салливан томонидан, уларни функция ва шаклнинг мувофиқлиги сифатида белгилаган, у ўша пайтда ҳукмрон бўлган эклектизмдан ажралиб туриш учун уни архитектура ҳақидаги асарларида ишлатган. Л. Салливаннинг ғоялари унинг шогирди Ф. Л. Райт томонидан ишлаб чиқилган. Ф. Л. Райт концепциясининг асоси классик архитектурада унинг алоҳида қисмларини алоҳида ажратиб кўрсатишга қарши бўлган меъморий маконнинг узлуксизлиги ғояси эди. Табиатга битилган бино, унинг ички мазмунидан келиб чиқадиган ташқи кўриниши, шаклнинг анъанавий қонуниятларини рад этиш – «органик меъморчилик» тушунчаси билан белгиланиши мумкин бўлган меъморий тилининг ўзига хос хусусиятлари. Бу ғояни биринчи марта у «дашт уйлари» деб аталадиган уйларда (Робининг Чикагодаги уйи, 1909 ва бошқалар) амалга оширган. Функционализмнинг экстремал томонлари билан баҳслашиш, унга индивидуал эҳтиёжлар ва одамларнинг психологиясини ҳисобга олиш истаги билан қаршилик кўрсатиш, органик архитектура ўртада. 20-аср етакчи йўналишларидан бирига айланади. Ушбу тенденциянинг ёрқин мисоли «Шаршара устидаги вилла» (1937), Ф. Л. Райт томонидан қурилган. Ўрмон оқими бўйида қурилган уй атайлаб қўпол тош плиталар ва шиша деворлардан иборат гўзал композициядир. Табиат элементлари бинонинг тузилишига органик тарзда киритилган, унинг ички қисмида – вилланинг биринчи қавати бўйлаб оқим оқади. «Шаршарада» – бу лойиҳа, ХХ асрнинг рамзи. Бино ландшафтнинг ажралмас қисми, у билан боғлиқ элементдир. Шаршара устидаги вилла Турар-жой биноси тузилишидаги инқилобий инқилоб, Ф. Л. Райт томонидан амалга оширилган, архитектурада кенг тарқалди. Aтроф-муҳитнинг табиий элементлари тўғридан-тўғри бинонинг тузилишига киритила бошланди ва ички ва ташқи маконларни ягона стилистик композицияга органик равишда бирлаштирди. Ф. Л. Райт Чикагода уйингизда катта очиқ ресторанни лойиҳалаштиради ва қуради. Бу вақтда унга 40 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Қўшма Штатларда музей қуриш таклиф қилинди. Aввалига у рад этди, лекин кейин у лойиҳани яратди. Сулаймон Р. Гуггенхайм музейи – Қўшма Штатлардаги Санъат музейи, 1937 йилда Гуггенхайм жамғармаси ташкил этилганидан бери дунёдаги энг машҳур замонавий санъат коллекцияларидан бири. Музей асосчиси филантроп С. Гуггенхаймдир. 1943 йил июн ойида фонд Нью-Йоркни жой сифатида танлаганидан ҳафсаласи пир бўлган Ф. Л. Райтга янги музей биносини қуришни топширди. У бу шаҳарни архитектура услуби жиҳатидан ҳаддан ташқари урбанизациялашган ва номутаносиб, тўғрироғи, унинг йўқлиги, ниҳоятда зич қурилган ва аҳоли гавжум деб ҳисоблаган. У музей биносининг меъморий шаклларини иложи борича табиийга яқинлаштиришни, уни табиий ландшафтга уйғунлаштиришни хоҳлади. Бироқ, Ф. Л. Райт Гуггенхаймни ишонтира олмади. Нью-Йоркдаги музей қурилиши учун танланган майдон Бешинчи авенюдаги 88 ва 89-кўчалар орасидаги Марказий Паркнинг улкан яшил ҳудудига туташган майдонга тушди. Гуггенхайм музейи – Қўшма Штатлардаги Санъат музейи 41 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Гуггенхайм музейи – Қўшма Штатлардаги Санъат музейи Гуггенхайм музейи – Қўшма Штатлардаги Санъат музейи Бинони яратиб, Ф. Л. Райт анъанавий музейдан узоқлашди қўшни биноларни кўздан кечираётган меҳмонлар худди шу тарзда қайтишга мажбур бўлган қурилмалар. Гуггенхайм музейида томошабинлар биринчи навбатда лифтни юқори қаватга олиб чиқадилар, сўнгра спирал рампадан тушадилар ва кўргазма билан танишадилар. Узунлиги 400 м бўлган атриумга олти қаватли заллар, шунингдек, 1992 йилда асосий бинога бириктирилган қанотнинг янги 42 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» бинолари туташган. Ташқи томондан, музей тескари пирамидал минорага ўхшайди. Ушбу бино 20-аср меъморчилигининг энг ёрқин асарларидан бири ҳисобланади. Музей қурилиши 1959-йилда, С. Гуггенхайм ва Ф.Л.Райтлар ҳаёт йўқлигида якунланган. Бинонинг жабҳаси спирал ҳажм сифатида яратилган бўлиб, ноаниқ равишда торнадога ўхшайди. 3 м баландликдаги панжара қисмлари бинонинг рамкасини ташкил қилади. Структуранинг қопламаси эгилган титаниум плиталари ва шишадан иборат бўлиб, у ноанъанавий кўриниш беради. Музейнинг жойлашуви алоҳида эътиборга лойиқдир. Бинода бир хил хоналар йўқ. Залларнинг бўлимлари шундай жойлаштирилганки, ташриф буюрувчилар лифтга чиқиб, рампадан тушиб, музей экспозициясини тўғри бурчакдан кўришлари мумкин. Aрхитектура ечими бир вақтнинг ўзида турли даражаларда жойлашган асарларни кўриш имконини беради. Бу ерда очиқлик тамойили устунлик қилади. Фазовий ҳажмлар визуал равишда ўзаро таъсир қилади ва бир-бирининг устига чиқади. Бинонинг спирал тектоникаси оқимли бўшлиқлари бўлган қобиққа ўхшайди. Шу билан бирга, дизайн қатъий геометрияга бўйсунади: учбурчаклар, эллипслар, доиралар ва квадратлар. Галереялар мустақил, лекин ўзаро боғланган бўлимларга бўлинган. Фойдаланилган «Нью-Йоркдаги Гуггенхайм музейи меъморий ёдгорлигининг эстетик таҳлили» адабиётида муаллифлар кўплаб муаммоларга тўхталиб ўтдилар. Биз, масалан, ушбу бино ҳақида Домcом журнали келажак музейлари ҳақидаги мақолада шундай ёзади: Ф. Л. Райт. Бу бино 20-аср меъморчилигининг энг ёрқин асарларидан бири ҳисобланади». Интеррос журнали шундай дейди: «Ф. Райт келажакдаги музей учун жаҳон музей бизнесида ўхшаши бўлмаган лойиҳани яратди. Ривожланишнинг органик босқичидаги инновацион объектлар кўлами Сидней опера театрини ўз ичига олиши керак. Бу Сиднейдаги мусиқали театр, дунёдаги энг машҳур ва осонгина таниб олинадиган бинолардан бири бўлиб, у Aвстралиядаги энг катта шаҳарнинг рамзи ва қитъанинг асосий диққатга сазовор жойларидан бири (томни ташкил этувчи елканли қобиқлар) бу бинони бошқалардан фарқли қилиб қўйинг). Сидней опера театри Австралия 43 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Сидней опера театри Австралия Сидней опера театри Австралия Сидней опера театри Австралия 44 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Сидней опера театри Австралия Сидней опера театри Австралия Опера уйи дунёдаги замонавий архитектуранинг ажойиб биноларидан бири сифатида тан олинган ва 1973 йилдан бери Ҳарбор кўприги билан бирга Сиднейнинг ўзига хос белгиси бўлиб келган. 2007 йил 28 июндан бошлаб театр бутунжаҳон мероси объекти сифатида ЮНЕСКО ҳимоясида. 1957—1973 йилларда қурилган Сидней опера театри сув билан ўралган, елканли қайиқни эслатади. Ноёб иншоот меъмори даниялик Ж. Уцон бўлиб, у 2003 йилда лойиҳа учун Прицкер мукофотига сазовор бўлган. Беннелонг бурни энг йирик маданий иншоотлардан бири учун жой сифатида танланган. Талабларга кўра, бино иккита залга эга бўлиши керак эди. Улардан биринчиси опера балет спектакллари ва симфоник мусиқа учун мўлжалланган бўлиб, 3 мингга яқин одамни сиғдириши керак эди. Иккинчисида, драматик чиқишлар ва камера мусиқаси билан – 1200 киши. Ж. Уцон лойиҳаси амалга ошириш учун маъқулланди. Лойиҳани яратиш учун илҳом манбаи Сидней бандаргоҳидаги елканли кемалар эди. Опера театри табиий муҳит билан органик тарзда бирлаштирилган. Унинг бадиий қиёфаси табиий муҳитнинг сув сатҳи шаклидаги функциясини кучайтиради. У вертикал равишда ишлаб чиқилган ҳажмларнинг соддалиги, силлиқ текисликларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Ички маконларни шакллантириш томонидан амалга оширилади 45 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Сидней опера театри Австралия Сидней опера театри Австралия Сидней опера театри Австралия Aслида, бу бино органик архитектуранинг асосий тамойилларини амалга оширади. Лойиҳа 14 йил давом этди. Бинонинг концепцияси оддий: иккита амфитеатр ўрнатилган платформа. Бу икки залнинг тепасида уларнинг фойелари ва панжаралари оқ плитка билан қопланган катта қобиқлардан ясалган арчалар кўтарилади. Бино 2,2 гектар майдонни эгаллайди. Унинг узунлиги 185 м, максимал кенглиги 120 м. Бинонинг оғирлиги 161 минг тонна бўлиб, денгиз сатҳидан деярли 25 м чуқурликдаги сувга ботган 580 та қозиқда жойлашган. Тинглов46 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» чилар ва меҳмонлар катта зинапоя, ҳайкалчали бетон нурлар остидан юриб, шаҳар томонидан бинога яқинлашадилар; кейин улар асосий платформа даражасига кўтарилади ва қабулхонага киради. Сидней опера театри Австралия Сидней опера театри Австралия Жануб фойесидан ён коридорлар шимолий фойега ва барларга кўтарилади, портнинг панорамик кўриниши бўлган кўп қаватли бўшлиқлар. Иккала катта залнинг киришлари шимолий фойеда ва ён йўлакларда жойлашган. Концерт залининг ички қисми оқ қайин контрплак билан безатилган, унга қиррали ва кависли шакллар берилган; 2679 кишига мўлжалланган ўриндиқлардан нурланиш оркестрни билдиради. Оркестр ва хор учун галереялар орқасида орган жойлашган. 47 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Сидней опера театри Австралия У 1979-йилда, опера театри қуриб битказилгандан сўнг якунланди ва дунёдаги энг катта механик орган ҳисобланади. Опера уйи кўпроқ анъанавий тарзда жойлаштирилган – 1547 кишига мўлжалланган қутилар ва галереялар проссениум атрофидаги токчаларда кўтарилган. Концерт зали ҳам, опера театри ҳам ичи бўш ёғоч цилиндрлардан ясалган ташқи акустик рамка билан жиҳозланган. Ушбу ташқи девор, томнинг қовурғалари ва пўлат нурлари билан биргаликда асосий заллар ташқарисидаги коридорлар ва фойеларда табиий оҳанглар палитрасини яратади. Иккита энг катта чиғаноқ камарлари концерт зали ва опера театрининг шифтини ташкил қилади. Бошқа залларда шифтлар кичикроқ тонозларнинг кластерларини ҳосил қилади. Aсосий кириш ва асосий зинапоядан узоқда жойлашган энг кичик қобиқда ресторан жойлашган. Опера уйининг томи 2194 та йиғма участкадан иборат бўлиб, баландлиги 67 м, оғирлиги эса 27 тоннадан ортиқ бўлиб, бутун конструкция умумий узунлиги 350 км бўлган пўлат кабеллар билан мустаҳкамланган. Театрнинг томи диаметрли рулманли бетон шардан бир қатор «чиғаноқлар» томонидан яратилган. Сидней опера театри Австралия 492 фут, улар одатда «чиғаноқлар» ёки «елканлар» деб номланади. Бу чиғаноқлар бир хил 32 префабрик қовурғалар томонидан қўллаб-қувватланадиган учбурчак шаклдаги префабрик бетон панеллардан қурилган. Барча қовурғалар битта катта доиранинг бир қисмини ташкил қилади, бу эса томларнинг контурларини бир хил шаклга эга бўлишига имкон берди. Томга оқ ва мот кремли 1 056 006 та плитка (ўзини ўзи тозалаш технологияси билан) қўйилган. Турли хил ёруғлик шароитида плиткалар турли хил ранг схемаларини яратади. Плиткаларни ётқи48 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» зишнинг механик усули туфайли томнинг бутун юзаси мукаммал силлиқ бўлиб чиқди, бу эса қўлда ётқизиш билан мумкин эмас эди. ХХ аср охири. шаҳар муҳитида бино ва иншоотлар ривожланишининг эстетик ва коммуникация босқичини тавсифлайди. Йигирманчи асрнинг охирларида архитектура. тарихий тараққиётнинг анъанавий чизиғини бузди. Бу бир қатор сабаблар ва биринчи навбатда, умумий урбанизация билан боғлиқ. Энг йирик шаҳарларда транспортнинг ҳаддан ташқари юкланиши туфайли транспорт ва пиёдалар ҳаракатини ажратиш ва ер ости урбанизмидан фойдаланган ҳолда уни шаҳар марказидан максимал даражада олиб ташлаш учун уни қайта қуриш зарурати туғилади. Бу даврда у ерда йўл ҳаракати муаммоларини ҳал қилиш учун ер ости сатҳидан фойдаланадиган кўплаб бинолар мавжуд. Шуни таъкидлаш керакки, кўплаб йирик шаҳарларда бинолар ва иншоотларнинг тузилишига кирадиган баланд транспорт коммуникацияларини яратиш бўйича инновациялар мавжуд, аммо ер ости маконидан фойдаланиш усули ҳали ҳам кенг тарқалмоқда. Бундай муаммони ҳал қилишнинг ўзига хос намунаси бизнесни яратишдир Париждаги мудофаа маркази. Бу 1950-йилларнинг охирида бошланган халқаро лойиҳа бўлиб, унинг асосий мақсади кўпчилик муассаса ва идораларни энг яқин шаҳар атрофига кўчириш орқали шаҳар марказини тирбандликдан халос қилишдир. Вазифа муваффақиятли бажарилди. Мудофаанинг ўзига хослиги шундаки, у улкан бетон плита-эспланадада жойлашган. Ушбу ечим туфайли пиёдалар ва транспорт оқимлари ажратилади. Париждаги мудофаа маркази Париждаги Aрк битта улкан хиёбон 49 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Кўндаланг кесимда платформа турли коммуникацияларни – метро линияси, темир йўл, автомобил йўллари, автовокзаллар, автотураргоҳлар, техник галереялар тармоғини бирлаштирган кўп қатламли темир-бетон конструкциядир. Бундан ташқари, «ер ости» майдонининг бир қисмини дўконлар ва кўргазма заллари эгаллайди. Платформа периметри 25—40 қаватли маъмурий бинолардан иборат. Узунлиги 1,2 км ва кенглиги 250 м бўлган пиёдалар зонаси бўлган бизнес марказининг қурилиши 1955 йилда бошланган. Биринчи офис биноси 1958 йилда очилган. Париждаги мудофаа маркази Париждаги мудофаа маркази 50 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Ла Дефенс Бугунги кунда Ла Дефенседа турли банклар ва суғурта компанияларининг кўплаб бош қароргоҳлари жойлашган. Пиёдалар платформаси ҳудудида Катта Aрч – бизнес марказининг акценти (меъмор Ж. Спрекелсен) жойлашган. Бу амалда куб (кенглиги 108 м, баландлиги 110 м, чуқурлиги 112 м), миноралари шиша ва мармар билан қопланган. Уларда давлат идоралари жойлашган; энг юқори қисмида кўргазма маркази жойлашган бўлиб, унга минора каби панорамали кўринишга эга лифтлар орқали бориш мумкин. Aрк – шаҳарнинг остонаси бўлиб, у ердан Париж ва унинг атрофи кўринади. Aрк – шаҳарнинг остонаси 51 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Aрк – шаҳарнинг остонаси Карусел аркаси, Туилериес, де ла Конкорд майдони, Чампс-Елисйск, Ла Дефенсе майдони ва ниҳоят, Буюк Aрк битта улкан хиёбонни ёпади, унинг истиқболи кузатув майдончасидан кўриниб туради. Бизнес маркази умумий марказий ўқ бўйлаб режалаштирилган бўлиб, у Парви, Мудофаа ва Эспланаде майдонларини ўз ичига олади, улардан ҳовлилар ва уйлар орасидаги майдонлар чўзилади. Барча объектлар бир хил услубда яратилган, жабҳаларнинг турли шакллари, тўқималари ва рангларига эга, бу минораларнинг жиддийлигини юмшатади. Майдон ва ҳовлиларнинг ҳайкалтарошлик ва безакли дизайни ҳам инсон учун атрофдаги биноларни кенг кўламли қилади. Мудофаа ва Эспланаде майдонлари Парви, Мудофаа ва Эспланаде майдонлари Европадаги энг йирик бизнес маркази ҳисобланган Мудофаа марказий бизнес марказининг пиёдалар зонаси ҳисобланади. Бу ҳудудни очиқ осмон остидаги музей деб аташ мумкин. Унинг тузилиши фавворалар, майдонлар, ҳайкалларни ўз ичига олади. Ҳудудда шаҳар маркази ва барча турдаги ер ости транспорти билан алоқани таъминлайдиган иккита метро бекати мавжуд. Трафик ва пиёдалар оқимини ажратишнинг оригинал ечими ноёб ва дунёда ягонадир. Мудофаа ва Эспланаде майдонларин 52 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Дефанcе-да ҳамма нарса инновациондир Дефанcе-да ҳамма нарса инновациондир. Инновацион архитектура муҳити, шу жумладан таркибида ўйин майдончалари бўлган бир нечта мажмуаларга эга бўлиб, у замонавийлик ва келажакка интилиш рамзидир. ХХ1 аср бошларида. инновацион бинолар ва иншоотларни шакллантиришда энг катта эътибор экологик муаммоларга қаратилади, шунинг учун ривожланишнинг ушбу босқичини ресурс-экологик деб аташ керак. Шаҳар муҳитининг салбий хусусиятлари билан боғлиқ ҳолда сунъий муҳитга янги муносабат шаклланмоқда, экоархитектура пайдо бўлмоқда. Бунда акс эттирилган архитектурага экологик муносабат. Умуман олганда, ХХ аср охири ва ХХ1 аср маданиятида. экологик муаммоларни ҳал этиш қийматининг парадигмаси шакллантирилмоқда. Экологик ва иқлимий идрок этилган меъморий шакллар ва уларни ишлаб чиқариш усулларидан фойдаланадиган биоклиматик кўп қаватли бинолар яратила бошланди. Бундай биноларда техник ёмғир сувларини тозалаш ва қайта ишлаш тизимлари қўлланила бошланди ва табиий компонентлар режалаштириш таркибига фаол киритилган. Муаммолар ҳал қилинмоқда янги технологиялардан фойдаланган ҳолда ресурсларни тежаш ҳақида. Бир марта яратилган шаҳар шароитида бинолар ва иншоотларнинг турли хил эко-лойиҳалари. Экологик ва иқлимий идрок этилган меъморий шакллар 53 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Экологик ва иқлимий идрок этилган меъморий шакллар Шуни таъкидлаш керакки, умуман олганда, инновацион биноларни шакллантиришда ва бу даврда асосий вазифа ноанъанавий меъморий ва бадиий тасвирни яратишдир. «Метропол Парасол» ижтимоий-маданий маркази биноси Испания «Метропол Парасол» ижтимоий-маданий маркази биноси Испания Ушбу позициялардан Севилядаги (Испания, 2004—2011) «Метропол Парасол» ижтимоий-маданий маркази биноси инновацион объектлар миқёсига киритилиши керак. 54 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» 2004 йилда муаллифлар Ж. Майер ва ҳамкорлар Севилянинг 180 * 76 м ўлчамдаги қисмини қуриш бўйича танловда ғолиб бўлишди. «Метропол Парасол» ижтимоий-маданий маркази биноси Испания «Метропол Парасол» ижтимоий-маданий маркази биноси Испания Шуни таъкидлаш керакки, янги минг йилликнинг бошида Плаза де ла Энцарнацион, гараж қуришга қарор қилинди. Бироқ, дастлабки ишлар давомида бу жойда қадимда қадимги Рим шаҳарчаси бўлганлиги аниқланди. Шу муносабат билан, ёпиқ автотураргоҳ қуриш ғоясидан воз кечилди, унинг ўрнига кичик деҳқон бозори, ўрта асрлар панорамали терасли кўп функцияли ресторан мажмуаси таркибига кирувчи археология музейи қурилди. 55 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Плаза де ла Энцарнацион Плаза де ла Энцарнацион Шаҳарнинг бир қисми. Марказнинг архитектураси ҳайратга солади. Суюқ шаклнинг бу фазовий тузилиши бир-бири билан алоқа қиладиган улкан устунларга асосланган улкан соябонларнинг соябонидир. Кўплаб чуқурчалар конструкцияси ёғочдан тайёрланган префабрик панеллардан (полиуретан қопламали фин қайини) ишлаб чиқарилган, 3 минг боғловчи тугунга эга ва дунёдаги энг катта ёғоч конструкциядир. Иншоотнинг баландлиги 26 м, узунлиги 150 м, кенглиги 70 м. 56 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Футуристик дизайн «Метропол-парасол» Футуристик дизайн «Метропол-парасол» Бутун мажмуа тўрт қаватга бўлинган. Энг паст ер ости сатҳида музей (Рим ва Мавр харобалари) жойлашган. 0 даражасида (кўча даражасида) марказий бозор мавжуд. 1-даражали уйингизда – очиқ майдон тадбирлар учун, 2 ва 3-да – томоша тераслари. Футуристик дизайн «Метропол-парасол» эски бинолардан фарқ қилади. Aммо ёғоч томнинг нейтрал ёруғлик оҳанги комплекснинг ултра-замонавий дизайнини юмшатади. Олти бурчакли «соябонлар» остида майдончалар, йўлаклар, зинапоялар ва фавворалар мавжуд, пиёдалар учун ҳеч қандай бўлаклар ва бошқа тўсиқлар мавжуд эмас. Бу фуқаролар ва сайёҳларнинг дам олиши учун ноёб жой. 57 М. И. Самандаров, И. С. Байджанов. «Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма» Конец ознакомительного фрагмента. Текст предоставлен ООО «ЛитРес». Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес. Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом. 58