1. КУРС ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР: Пән оқытушысы: Алдашова Г.М. Gulzia803@mail.ru, 72674882973, код-пароль 598210 «Мемлекеттік басқару, қаржы және маркетинг» кафедрасы, № 312 кабинет. 1.1 ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ: Excel-де қаржылық есеп айырысулар пәні есептеу әдістерінің жиынтығы және "қаржылық есеп айырысудың негіздері"курсының мәнін құрайды. Бұл курс аясында қарапайым пайыздардан күрделі инвестициялық, несиелік және коммерциялық операцияларды талдауға дейінгі міндеттердің кең ауқымын шешу үшін қаржылық-экономикалық есептеулер әдістері қарастырылады. 1.2 ПӘННІҢ ПРЕКРЕКВИЗИТТЕРІ: Экономикалық теория, Ақша жүйесі және қаржылық институттар 1.3 ПӘННІҢ ПОСТРЕКВИЗИТТЕРІ: қаржылық тәуекелдерді басқару, қаржылық инжиниринг 2. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ Курс Семестр Дәріс Практика/ ОСӨЖ СӨЖ Бақылау формасы семинар 2 3 15 30 25 80 емтихан 3. МОДУЛЬ БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ Аптаға сәйкес № Тақырыптар атауы Сағат саны орындалу мерзімі 1-модуль. Қаржылық есептеулерде пайыз, дисконттың қолданылуы және қаржылық ренталарды есептеу Дәріс 1.1 Excel-де қаржылық есептеулерде 1 1-ші апта пайыздың қолданылуы. Жай пайыздың есептелу әдістемесі 1.2 Күрделі пайыздар. Тиімді 1 2-ші апта мөлшерлеме 1.3 Дисконттау, банктік және 1 3-ші апта математикалық дисконттау 1.4 Амортизацияны есептеу 1 4-ші апта 1.5 Ақшаның қазіргі құнын анықтау 1 5-ші апта барысындағы есептеулер 1.6 Қаржылық ренталарды есептеу 1 6-шы апта 1.7 Бағалы қағаздар (акция) бойынша 1 7-ші апта қаржылық есептеулер 1.8 Бағалы қағаздар (облигация) 1 8-ші апта бойынша қаржылық есептеулер Практикалық (семинар) сабақтар 1.1 Excel-де қаржылық есептеулерде 2 1-ші апта пайыздың қолданылуы. Жай пайыздың есептелу әдістемесі 1.2 Күрделі пайыздар. Тиімді 2 2-ші апта мөлшерлеме 1.3 Дисконттау, банктік және 2 3-ші апта математикалық дисконттау 1.4 Амортизацияны есептеу 2 4-ші апта 1.5 Ақшаның қазіргі құнын анықтау 2 5-ші апта барысындағы есептеулер 1.6 Қаржылық ренталарды есептеу 2 6-шы апта 1.7 Бағалы қағаздар (акция) бойынша 2 7-ші апта қаржылық есептеулер 1.8 Бағалы қағаздар (облигация) 2 8-ші апта бойынша қаржылық есептеулер 1 модуль бойынша барлығы 24 компьютерлік тест 1 модуль бойынша бақылау түрі 2-модуль. Дәріс 2.1 Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулер 2.2 Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудағы базалық қаржылық есептеулер 2.3 Excel-де қаржылық-несиелік есептеулер 2.4 Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулер 2.5 Excel-де қаржылық талдау элементтері 2.6 Қаржылық талдау көрсеткіштері 2.7 Қаржылық есептеулердің қолданбалы аспектісі Практикалық (семинар) сабақтар 2.1 Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулер 2.2 Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудағы базалық қаржылық есептеулер 2.3 Excel-де қаржылық-несиелік есептеулер 2.4 Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулер 2.5 Excel-де қаржылық талдау элементтері 2.6 Қаржылық талдау көрсеткіштері 2.7 Қаржылық есептеулердің қолданбалы аспектісі 2 модуль бойынша барлығы 2 модуль бойынша бақылау түрі БАРЛЫҒЫ 1 9-шы апта 1 10-шы апта 1 11-ші апта 1 12-ші апта 1 13-ші апта 1 1 14-ші апта 15-ші апта 1 9-шы апта 1 10-шы апта 1 11-ші апта 1 12-ші апта 1 13-ші апта 1 1 14-ші апта 15-ші апта 21 компьютерлік тест 45 4. ПӘНДІ ОҚЫТУ МАҚСАТЫ: қаржылық есептеулердің негіздерін, тұжырымдамаларынғ қолданылу бағыттары мен мәселелерді шешуде, әлеуметтік-экономикалық үрдістерде қолдану әдістерін үйренуге қол жеткізу. 5. ПӘН БОЙЫНША ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕР: A) қаржылық есептіліктің негізі болып табылатын негізгі теориялық тұжырымдамалар мен әдістер; есептік формулалар және негізгі қаржылық көрсеткіштердің өзара байланысы; қаржыэкономикалық сипаттағы қолданбалы міндеттерді шешу процесінде пайдаланылатын қаржылық есептеулердің нақты әдістерін; B) болашақ кәсіби қызметте қаржылық есептеулерді қолдану үшін жинақталған білімдерді қолдана білу; C) әдеттегі қаржы операциялары бойынша қаржылық есептерді жүргізу дағдыларын игере отырып MS Excel қаржылық функцияларын пайдалана алу; D) шығармашылық ойды қалыптастыру; ақпаратты жүйелеуді білу; Е) математикалық қатынастарды есептей алу, алынған мәліметтерді талдау, қайта жаңалау, қаржылық модель жасай алу. 6. ПӘНДІ ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ: - ұтымды қаржылық шешімдерді қабылдау процесінде қаржылық талдаудың заманауи әдістері мен тәсілдерін қолданады; - қаржылық сектордың қазіргі жағдайын анықтайды, сондай-ақ елдегі қаржы нарығының дамуын болжамдауды жүзеге асырады. Блум таксономияс ы деңгейлері Оқыту нәтижелері (ОН) Білу түсіну және Қолдану Математикақаржылық талдау және есептеу формулалар мен есептеу жолдарын біледі. Фактілерді, ережелерді, қағидаларды түсінеді; Сөзбен келтірілген материалды, схемалар, графиктер, диаграммалард ы түрлендіреді; Қаржылық шешімдерді қабылдау үшін талдау әдістерін жаңа жағдайларда қолданады; Заңдар мен теорияларды практикалық тұрғыдан нақты ситуацияларда қолданады; Талдау Синтез Бағалау Әр түрлі Шығармашылық Бар мәліметтер мәселелер тұрғыдан эссе негізінде бойынша жазады; пайымдама жасырын Тәжірибе жасаудың жүргізеді. Сыртқы (көзге өзіндік жоспарын критерийлер көрінбейтін) ұсынады; негізінде жәйттерді Қандай да болмасын пайымдама ашады; проблеманы шешу жасайды. Деректер Ойдың үшін өз білімдерін мен бағалау өрбуінен шығармашылықпен пайымдамалары қателер мен қолданады. арасындағы олқылықтарды ерекшеліктерді айқындайды, ажырата біледі. Фактілер мен Шешімге келеді, олардың Сыни тексеріп, салдарының бағалау жүргізеді. арасын Дәлелдеп, ұсыныс ажыратады; жасайды. Ұсынылған фактілердің маңыздылығы н айқындайды. 7.ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР: Оқу сабақтарында (дәріс, семинар, зертханалық сабақтар) қолданылатын әдіс-тәсілдер (мысалы интерактивті дискуссия, тренинг, ақпараттық-білім беру ресурстары және т.б.) және оқу процесін ұйымдастыру мен сүйемелдеудің ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялары немесе бағдарламалық қамтамасыз етуге арналған техникалық талаптар көрсетілуі тиіс, мысалы виртуалды зертханалар, ZOOM, YouTube және т.б. ). 8. ОСӨЖ, СӨЖ кестесі: № ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы Тапсырма түрі Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты) Берілген Қабылдау мерзімі мерзімі ОСӨЖ тапсырмалары 1 Excel-де қаржылық есептеулерде Аналитикалық 1-апта пайыздың қолданылуы. Жай жұмыс 2-апта пайыздың есептелу әдістемесі 2 Күрделі пайыздар. Тиімді Аналитикалық 3-апта мөлшерлеме жұмыс 2-апта 3 Дисконттау, банктік және Аналитикалық 3-апта 4-апта математикалық дисконттау жұмыс 4 Амортизацияны есептеу Аналитикалық 4-апта 5-апта жұмыс 5 Ақшаның қазіргі құнын анықтау Аналитикалық 5-апта 6-апта барысындағы есептеулер жұмыс 6 Қаржылық ренталарды есептеу Аналитикалық 6-апта 7-апта жұмыс 7 Бағалы қағаздар (акция) бойынша Аналитикалық 7-апта 8-апта қаржылық есептеулер жұмыс Бағалы қағаздар (облигация) Аналитикалық 8-апта 9-апта бойынша қаржылық есептеулер жұмыс 8 9 10 11 12 13 14 15 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулер Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулер Excel-де қаржылық-несиелік есептеулер Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулер Excel-де қаржылық талдау элементтері Қаржылық талдау көрсеткіштері Аналитикалық жұмыс Аналитикалық жұмыс Аналитикалық жұмыс Аналитикалық жұмыс Аналитикалық жұмыс Аналитикалық жұмыс Қаржылық есептеулердің Аналитикалық қолданбалы аспектісі жұмыс СӨЖ тапсырмалары Excel-де қаржылық есептеулерде Аналитикалық пайыздың қолданылуы. Жай жұмыс пайыздың есептелу әдістемесі Күрделі пайыздар. Тиімді Аналитикалық мөлшерлеме жұмыс Дисконттау, банктік және Аналитикалық математикалық дисконттау жұмыс Амортизацияны есептеу Аналитикалық жұмыс 9-апта 10-апта 10-апта 11-апта 11-апта 12-апта 12-апта 13-апта 13-апта 14-апта 14-апта 15-апта 14-апта 15-апта Ақшаның қазіргі құнын анықтау Аналитикалық барысындағы есептеулер жұмыс Қаржылық ренталарды есептеу Аналитикалық жұмыс Бағалы қағаздар (акция) бойынша Аналитикалық қаржылық есептеулер жұмыс Бағалы қағаздар (облигация) Аналитикалық бойынша қаржылық есептеулер жұмыс Валюталық операцияларды Аналитикалық жүргізудегі қаржылық есептеулер жұмыс Валюталық операцияларды Аналитикалық жүргізудегі қаржылық есептеулер жұмыс Excel-де қаржылық-несиелік Аналитикалық есептеулер жұмыс Ұзақ және қысқа мерзімді Аналитикалық несиелеудегі қаржылық есептеулер жұмыс Excel-де қаржылық талдау Аналитикалық элементтері жұмыс Қаржылық талдау көрсеткіштері Аналитикалық жұмыс Қаржылық есептеулердің Аналитикалық қолданбалы аспектісі жұмыс 1-апта 2-апта 3-апта 2-апта 3-апта 4-апта 4-апта 5-апта 5-апта 6-апта 6-апта 7-апта 7-апта 8-апта 8-апта 9-апта 9-апта 10-апта 10-апта 11-апта 11-апта 12-апта 12-апта 13-апта 13-апта 14-апта 14-апта 15-апта 15-апта 15-апта 9. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ 9.1 Дәрістер Тақырып №1. Excel-де қаржылық есептеулерде пайыздың қолданылуы. Жай пайыздың есептелу әдістемесі Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Пайыз түсінігі. Жай пайыздарды анықтау 2. Банктік депозиттердің жай пайызбен есептелуі 3. Вексель бойынша пайыздық мөлшерлеме Дәріс тезисі Пайыздар. Бір санның жүзден бір бөлігі осы санның пайызы деп аталады. Пайыздың анықтамасынан пайыз бөлімі 100 болып келген бөлшектерді өрнектеудің айрықша тәсілі екендігі көрінеді. Пайыз ұғымының түрлендірудің екі түрімен байланысы бар: Пайыздық есептеулер күнделікті тұрмыста кең түрде қолданылады. Пайыздар, әсіресе жинақ кассаларындағы, банкалардағы, сауда орындарындағы ақша есептерінде басқа да есеп - қисап жұмыстарында жиі қолданылады. Қаржылық операцияларының қайсыларында болса да есептеулер жүргізілетін шамаларға арнаулы атаулар қолданылады. Мысалы, банк немесе жинақ кассасына салынған ақша бастапқы капитал деп аталады; бастапқы капитал бір жылдың ішінде неше пайызға артуы (немесе кемуі) керек екендігін көрсететін сан пайыздық такса деп аталады; бастапқы капиталдың белгілі бір уақыттың ішінде берген өсімі пайыздық ақша несие тек, пайыз деп аталады. Пайыздық ақшамен қоса есептегенде бастапқы капитал өскен капитал деп аталады. Қаржылық есеп - қисаптарда бір жылда 360 күн, ал бір айда 30 күн бар деп есептеледі. Егер пайыз тек бастапқы капиталдан (бір рет) есептелетін болса, онда оны жай пайыз деп, ал егер ол өскен капиталдан (бірнеше рет) есептелетін болса, онда оны күрделі пайыз деп атайды. Күрделі пайыздар финанстық есептеулерде, халықтың өсуін, жануардың немесе өсімдіктің т.с.с. бір түрінің көбеюін есептегенде жиі қолданылады. Пайызға берілген есептердің типтері және оларды шығарудың тәсілдері Практикалық тұрмыста берілген есептердің көбінесе мынадай үш типі кездеседі; 1) берілген саннан пайызды табу; 2) пайызы бойынша санды табу; 3) екі санның пайыздық қатынасын табу. Қаржылық операцияларға байланысты пайыздарға берген есептер айрықша орын алады. Бұл есептерге кіретін шамалар өзара пропорционал тәуелдікте болатындығын еске алып, оларды жай үштік ережесіне берілген есептер деп қарауға және пропорция тәсілімен немесе бірге келтіру тәсілімен шығаруға болады. 1 тип. санының -ін табу керек. Шешуі. санын 100 десек, х саны құрайды. Сонда пропорция құрсақ немесе деп құруға да болады бұлардан . ІІ тип. санының -і, В-ға тең санын табу керек. Шешуі: саны 100, саны болсын. Мынандай пропорция құрамыз: бұдан . ІІІ тип. Екі санның пайыздық қатынасын табу. Екі санның пайыздық қатынасы деп олардың жүздік үлестерімен (пайыздармен) өрнектелген қатынасын атайды. Бұдан мынадай ереже шығады: екі санның пайыздық қатынасын табу үшін бұл сандарды бөлгендегі бөліндіні ондық бөлшек түрінде өрнектесе болғаны. Мысалы, 45 пен 225 сандарының пайыздық қатынасын табу дегеніміз қатынасты жүздік үлес (пайыз) түрінде өрнектеу керек деген сөз. Бұл сандарды бөлгендегі бөліндіні әуелі ондық бөлшек түрінде жазамыз: , ал ал , олай болса, бұл сандардың пайыздық қатынасы 20 болады. Демек шыққан бөліндіні (0,2) 100-ге көбейтсе болғаны. Есептің бұл типін, жоғарыдағы типтер сияқты, пропорционал шамаларға берілген есептер деп қарауға және сондықтан оларды жай үштік ережесіне берілген есептерді шығаруда қолданылатын тәсілдермен шығаруға болады. Жоғарыда аталған есепті шығарғанымызда мынадай пропорция шығады: . Бұл есепті жалпы түрде шығарайық. саны санының неше пайызы болады? Мұнда саны санына қатынасын пайыз түрінде өрнектеу керек. 1-шешу: 2-шешу: , ІV тип. Қаржылық операциялармен байланысты пайыздарға берілген есептер. Бұл типті есептерге кіретін шамалар: 1. бастапқы капитал (а), 2. пайыздық такса (), 3. уақыт (t), 4. пайыздық ақша (Р), 5. өскен капитал (А). Өскен капитал , сондықтан финанстық операциялармен байланысты пайыздық есептеулерге берілетін есептердің тек мынадай төрт түрі болады: пайыздық ақшаны (Р) табуды керек ететін есептер; 1. пайыздық таксаны (%) табуды керек ететін есептер; 2. уақытты (t) табуды керек ететін есептер; 3. бастапқы капиталды (а) табуды керек ететін есептер. Бұл есептерде, пропорционал үш шаманы берілген мәндері бойынша, төртінші шаманың оларға сәйкес мәні ізделеді. Бекіту сұрақтары: 1. Пайыз түсінігің негіздеңіз 2. Банктік пайыз бен вексельдік есепке алу пайызының айырмашылығын айтыңыз 3. Пайыздық мөлшерлеменің түрлерін айтыңыз Әдебиет:4,9,12,13 Тақырып №2. Күрделі пайыздар. Тиімді мөлшерлеме Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Күрделі пайызды анықтау 2. Күрделі пайыздарды үздіксіз есептеу 3. Вексельдерді күрделі пайыз бойынша есепке алу. Тиімді мөлшерлеме Дәріс тезисі Пайыздар – капиталды әртүрлі формада (несиелер, кредиттер) қарызға беруден не болмаса өндірістік немесе қаржы сипатындағы инвестициядан түскен табыс. Пайыздық мөлшерлеме – пайыздарды есептеудің қарқындылығын сипаттайтын шама. Қарыздың бастапқы сомасының өсуі – бұл есептелген пайыздардың (табыстың) қосылу есебінен қарыз сомасының ұлғаюы. Ұлғайту коэффициенті – бастапқы капиталдың қаншалықты өскенін көрсететін шама. Есептеу кезеңі – пайыздар есептелетін уақыт аралығы, яғни пайыздар есептелетін уақыт мерзімі. Есептеу аралығы – ол өткеннен кейінгі пайыздар есептелетін ең аз кезең. Есептеудің декурсивті әдісі (кредиттік пайыз) – пайыздар есептеудің әрбір аралығының соңында есептеледі. Кредиттік пайыз – белгілі бір аралықта есептелген соманың аталмыш аралықтың бас кезінде болған сомаға қатынасы. Есептеудің антисипативті әдісі (есептік мөлшерлеме) – пайыздар есептеудің әрбір аралығының бас кезінде есептеледі. Есептік мөлшерлеме – есептеудің белгілі бір аралығында төленген табыс сомасының осы аралық өткеннен кейін ұлғайған сома мөлшеріне қатынасы. Жай пайыздық мөлшерлеме – пайыздық мөлшерлеме есептеудің барлық кезеңінде бірдей бастапқы ақша сомасына қолданылады. Күрделі пайыздық мөлшерлеме – есептеудің әрбір аралығы өткеннен кейін келесі аралықта пайыздардың қарыздың сомасына және пайыздардың алдыңғы аралықтарына есептелген сомасы. Түсінікті болу үшін жай мөлшерлеме бойынша есептеудің декурсивті әдісін алып қарастырайық. Мысалы үшін, 10% жай жылдық кредиттік мөлшерлемемен 36 айға 10 000 доллар көлемінде кредит алдыңыз делік. Яғни, S=10000*(1+3*0,1) =10000*1,3=13000. Пайыздар – бұл салынған капитал мен ұлғайған соманың арасындағы айырмашылық – 3000. Пайыздық мөлшерлеме – 10% Бастапқы соманың өсуі – 13000 Ұлғайту коэффициенті – 1,3 Кезең – 36 ай Есептеу аралығы – 1 жыл. Пайыздық мөлшерлемелерді есептеудің антисипативті және декурсивті әдістері Мұндағы, і – кредиттік мөлшерлеменің салыстырмалы шамасы, % d – есептік мөлшерлеменың салыстырмалы шамасы, % n – есептеу кезеңі m – есептеу аралығы І/D – есептеу кезеңіндегі пайыздық ақшаның жалпы сомасы P – бастапқы капитал/ақша сомасы S – өсірілген сома ҰК – ұлғаю коэффициенті j/f – атаулы жылдық мөлшерлеме Баламалы пайыздық мөлшерлемелер – • бұл пайдаланылуы біртекті бастапқы жағдайларда бірдей қаржы нәтижелерін беретін алуан түрлі пайыздық мөлшерлемелер. 1) Жай есептік және кредиттік мөлшерлемелердің баламалылығы S=P(1+ni) S=P/(1+nd) Бірдей шарттар жағдайында, яғни бастапқы сома бірдей болған кезде баламалы пайыздық мөлшерлеме келесідей анықталады: Сыйақыны капитализациялау - салым сомасына пайыздық мөлшерлеме қосу сізге екі есе операция - проценттерді төлеу және толықтыру арқылы пайыздар бойынша одан әрі есептеуге мүмкіндік береді. Банктік салымдардың жекелеген түрлерінде пайдаланылған немесе негізгі борыш сомасына кіретін қарызы, сыйақысы болған кезде сыйақыға есептеу және олар бойынша сыйақы есептеледі. Күрделі қызығушылықпен бірдей. Капитализациясы бар салымдар бойынша сыйақы күнделікті, ай сайын, тоқсан сайын және жыл сайын есептелуі мүмкін. Егер олар төленбесе, онда олар жарна сомасына қосылады. Келесі кезеңде пайыздар үлкен мөлшерде есептеледі. Пайыздық мөлшерлеме – қарыз алушы кредит ретінде берілген қаражатты белгілі бір уақытқа (ай, тоқсан, жыл) қолданғаны үшін төлейтін, алынған кредиттің пайызы ретінде көрсетілетін сома. Берілген қарыздан түсетін жалпы пайданың көлемі негізгі сомаға, пайыздық мөлшерлемеге, төлеу жиілігіне және берілген мерзімге байланысты. Бұл қарыз беруші қарыз алушыға пайда үлесі ретінде төлететін берілген соманың бөлігі деп анықталып, әдетте жылдық пайыз ретінде көрсетіледі. Пайыздық мөлшерлеме – банк немесе басқа қарыз беруші қарыз алушыға төлеуге міндетейтін мөлшерлеме. Немесе, бұл – банктердің салымшыларына өздерінің қаражатын шотта сақтағаны үшін төлейтін мөлшерлемесі. Ақша теориялары тұрғысынан, пайыздық мөлшерлеме – бұл ақшаның жинақ қаржысы ретіндегі құны. Пайыздық табыс – бұл капиталды әртүрлі түрде (көмек қарыз, кредит) қарызға беруден түсетін немесе құнды қағаздарға құйылған инвестициялардан түсетін пайда. Жылдық пайыздық мөлшерлеме – бір жыл шіндегі пайыздық мөлшерлеме. Пайыздық мөлшерлемелердің бірнеше түрі болады. Тиянақталған және құбылмалы мөлшерлемелер Уақыт өте келе пайыздық мөлшерлеменің өзгеру не өзгермеуіне байланысты оны тиянақталған және құбылмалы деп екі түрге бөледі: • Тиянақталған пайыздық мөлшерлеме – тұрақты, белгілі бір мерзімге бекітіледі және қандай да бір жағдайларға тәуелді емес. • Құбылмалы пайыздық мөлшерлеме – мерзімі қайта қарастырылуы тиіс. Пайыздық мөлшерлеменің өзгертілуі кейбір көрсеткіштердің ауытқууның негізінде орын алады. Декурсивтік және антисипативтік мөлшерлемелер Қойылған пайыздың төлену уақытына байланысты пайыздық мөлшерлеменің екі түрі бар: • Декурсивтік мөлшерлеме – пайыздық мөлшерлеме қойылғын мерзімнің соңында алынған негізгі сомамен бірге төленеді • Антисипативтік мөлшерлеме – пайыздық мөлшерлеме қарыз берілген мезетте төленеді (алғытөлем ретінде) және ақырғы қарыз сомасының негізінде анықталады Қарыз берушіге антисипативтік мөлшерлеме тиімді болса, қарыз алушыға керісінше декурсивтік мөлшерлеме тиімді болып табылады. Мысалы, пайыздық мөлшерлеменің көлемі 10 % болсын делік. Декурсивтік мөлшерлемеде қарыз беруші қарыз алушыға 1000 теңге берсе, мерзімнің соңында қарыз алушы 1100 теңге қайтарады. Ал антисипативтік мөлшерлемеде қарыз беруші қарыз алушыға 900 теңге берсе, қарыз алушы мерзімнің соңында 1000 теңге қайтарады. Нақты және атаулы мөлшерлемелелер. Инфляцияның әсеріне байланысты пайыздық мөлшерлемелер екіге бөлінеді. Нақты мөлшерлеме – құнсыздануды (инфляция) ескеретін пайыздық мөлшерлеме. Атаулы мөлшерлеме – құнсыздануды ескермейтін пайыздық мөлшерлеме. Нақты және атаулы мөлшерлемелері арасындағы қатынас Ирвинг Фишер ұсынған теңдеумен сипатталады (Фишер теңдеуі): нақты мөлшерлеме • атаулы мөлшерлеме • болжамдалған немесе жоспарланған құнсыздану деңгейі Төмен деңгейлер мен қысқа мерзімдер үшін сызықтық жуықтама қолданылады. Бекіту сұрақтары: 1. Күрделі пайыздарды есептеу формуласын келтіріңіз 2. Күрделі пайыздарды есептеу механизмін көрсетіңіз 3. Күрделі пайыздар мен жай пайыздардың айырмашылығын ажыратыңыз Әдебиет:4,9,12,13 Тақырып №3. Дисконттау, банктік және математикалық дисконттау Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Жай дисконт. Ақшаның құндылығын қазіргі сәтке келтіру. 2. Тиімді контрактілерді таңдау. 3. Пайыздық ставканың инфляцияға әсері Дәріс тезисі Дисконттау ставкасы vs пайыздық мөлшерлеме Пайыздық мөлшерлемелер мен дисконттау мөлшерлемелері - бұл жинақ немесе несие үшін сыйақы төлейтін немесе алатын қарыз алушылар мен салымшыларға қолданылатын мөлшерлемелер. Пайыздық мөлшерлемелер нарықтық пайыздық мөлшерлемемен және басқа факторлармен анықталады, әсіресе, несие беру кезінде. Дисконттау ставкалары екі түрлі жағдайды білдіреді. Дисконттау ставкалары дегеніміз - «овернайт» қаржыландыруға берілген несиелер үшін банктер алатын ставкалар, сонымен бірге олар болашақ ақша ағындарын келтірілген құнға дейін дисконттау үшін қолданылады. Келесі мақалада осы екі шарт та айқын түсіндіріліп, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары көрсетілген. Пайыздық мөлшерлемелер - бұл банкте немесе қаржы институтында қаражатты сақтау немесе қарыз алу кезінде қолданылатын мөлшерлемелер. Пайыздық мөлшерлемелер әдетте жылдық мөлшерлемелер түрінде көрсетіледі. Пайыздық мөлшерлемелер елдің экономикасындағы ақшаға сұраныс пен ұсыныс деңгейіне байланысты елдің орталық банкімен реттеледі. Елдің орталық банкі экономиканың ақша массасын бақылайтындықтан, олар пайыздық мөлшерлемелерді реттеуге қажетті күшке ие. Мұны орталық банктен қаражат алатын банктерге қолданылатын пайыздық мөлшерлемені бақылау арқылы жүзеге асырылады. Әр түрлі несиелерге қолданылатын пайыздық мөлшерлемелер сонымен қатар қарыз алушының несиелік қабілеттілігі, несие беру қаупі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады. Егер орталық банк ақша айналымын (ақша массасы) азайтуды қаласа, жоғары пайыздық мөлшерлемелер пайда болады. жинақтауды ынталандыруға дайын болыңыз, егер орталық банк шығындар мен инвестицияларды ұлғайтуды қаласа, пайыздық мөлшерлемелер төмен болады. Жеңілдік мөлшерлемесі екі түрлі болуы мүмкін; ақша қаражаттарының ағымын дисконттау кезінде пайдаланылатын банктерден және қаржы институттарынан орталық банктен алынатын пайыздар және пайыздық мөлшерлемелер. Бірінші жағдайда, дисконттау ставкасы - орталық банктің депозиттік мекемелерге «овернайт» негізінде берілген қарыздар бойынша алатын ставкасы. Бұл мөлшерлемені елдің орталық банкі белгілейді және тек сұраныс пен ұсыныс арқылы шешілмейді. Алайда, бұл мөлшерлеме банктердің басқа банктерге бір-бірінен «овернайт» несиесін алуға міндеттейтін орташа мөлшерлемесін ескереді. Депозиттік мекемелер орталық банктен алатын әр түрлі несиелер бар, және несиенің әр түрі бойынша өзінің дисконттау ставкасы болады. Екінші жағынан, дисконттау мөлшерлемелері бизнестің болашақ ақша ағындарының келтірілген құнын анықтау үшін де қолданылады. Дисконттау мөлшерлемелері ақшаның уақыттық құнына байланысты ақша ағындарын дисконттау үшін қолданылады. Жеңілдік мөлшерлемесі мен пайыздық мөлшерлеменің айырмашылығы неде? Дисконттау ставкалары мен пайыздық мөлшерлемелер - қарыз алу немесе ақша үнемдеу үшін төленетін және алынған екі ставка. Дисконт ставкасы деген сөздің екі мағынасы бар және ол болашақ ақша ағындарының келтірілген мәндерін есептеу үшін фирмалар қолданатын мөлшерлемені немесе орталық банктер депозитарийден алынған «овернайт» заемдары үшін алатын мөлшерлемені білдіруі мүмкін. мекемелер. Екінші жағынан, пайыздық мөлшерлемелер несиелер берілген кездегі банк ставкаларын және жинақ ақшаларын сақтап, сақтап отырған жеке тұлғаларға төленетін мөлшерлемелерді білдіреді. Пайыздық мөлшерлемелер сұраныс пен ұсыныс күштерімен анықталады және орталық банкпен реттеледі. Депозит ставкаларын (овернайт қорының ставкаларын) орталық банк бірқатар факторларды ескере отырып анықтайды. • Пайыздық мөлшерлемелер - бұл банктен немесе қаржы институтынан ақша алу немесе қарыз алу кезінде қолданылатын мөлшерлемелер. • Жеңілдік мөлшерлемесі екі түрлі болуы мүмкін; «овернайт» несиесі бар банктерден және қаржы институттарынан орталық банктен алынатын пайыздар және ақша ағындарын дисконттау кезінде қолданылатын пайыздық мөлшерлемелер. • Пайыздық мөлшерлемелер сұраныс пен ұсыныс күштерімен анықталады және орталық банкпен реттеледі. Депозит ставкаларын (овернайт қорының ставкаларын) орталық банк бірқатар факторларды ескере отырып анықтайды. Дисконттау мөлшерлемесін есептеу әдістерінің ерекшеліктері Бүгінгі күні қаржылық директордың қызметіне инвестициялық талдау, бизнес жоспарлау және бизнесті бағалау сияқты қызметтер кіреді. Бұл сфералардың барлығында ең маңызды мәселелердің бірі дисконттау мөлшерлемесін анықтау болып табылады. Өйткені бұл көрсеткіш қаражаттарды инвестициялау туралы шешім қабылдауда, сонымен қатар компанияны немесе жеке бизнесті бағалауда маңызды роль атқарады. Дисконттау – бұл болашақ кезеңге тиесілі ақша ағындарының құнын анықтау. Болашақ кезең табыстарын дұрыс бағалау үшін мыналарды анықтап алу керек: болжамды түсімнің мәнін, шығындардың, инвестициялардың, капиталдың құрылымын, мүліктің қалдық құнын, сондай-ақ дисконттау мөлшерлемесін. Дисконттау мөлшерлемесі салынған салымның тиімділігін анықтау үшін қолданылады. Экономикалық көзқарастан қарағанда дисконттау мөлшерлемесі – бұл инвестордың талап ететін, салынған капиталдың табыстылық нормасы. Басқаша айтсақ, дисконттау мөлшерлемесі арқылы инвестордың болашақта алатын табысы үшін бүгінгі күні төлейтін ақшасының сомасын анықтауға болады. Мысал 1 Шартты түрде екі жобаны алайық. Екі жоба да 500 доллар көлемінде инвестиция салуды қажет етеді делік және басқа шығындары жоқ. «А» жобасын іске асыру арқылы инвестор 3 жыл бойы жылдың соңында 500 доллар табыс табады. «Б» жобасы бойынша инвестор бірінші және екінші жылдың соңында 300 доллар алады, ал үшінші жылдың соңында – 1100 доллар алады. Инвесторға осы екі жобаның біреуін таңдау керек. Инвестор дисконттау мөлшерлемесін жылдық 25 пайыз деңгейінде белгіледі делік. «А» және «Б» жобасының ағымдық құны (NPV) , (1) формула бойынша есептеледі: (1) Мұндағы, Pk — 1-ші жылдан бастап n-ші жылға дейінгі ақша ағындары; r — дисконттау ставкасы — 25%; I — бастапқы инвестициялар — 500. NPVА = [500 : (1 + 0,25)1 + 500 : (1 + 0,25)2 + 500 : (1 + 0,25)3] - 500 = 476 доллар.; NPVБ = [300 : (1 + 0,25)1 + 300 : (1 + 0,25)2 + 1100 : (1 + + 0,25)3] - 500 = 495,2 доллар Бұл жағдайда инвестор «Б» жобасын таңдайды. Бірақ егер ол дисконттау ставкасын жылдық 35 пайыз көлемінде белгілейтін болса, онда «А» жобасының ағымдық құны 347,9, ал «Б» жобасының ағымдық құны 333,9 болады. Бұл жағдайда инвестор үшін «А» жобасы тиімді болып табылады. Бұдан шығатын қорытынды инвестордың шешімі толығымен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне толық тәуелді болады деген сөз. Егер ол 30,28%-дан жоғары болса (бұл жағдайда NPVА = NPVБ) онда «А» жобасы «В» жобасына қарағанда тиімдірек, керісінше 30,28%-дан кіші болса, онда «В» жобасы тиімді болып табылады. Бекіту сұрақтары: 1. Дисконттаудың экономикалық мәнін негіздеңіз 2. Дисконттауды жүргізу формуласын келтіріңіз 3. Дисконттау мен пайыздарды есептеу ерекшеліктері мен ұқсастықтарын ажыратыңыз Әдебиет:4,9,12,13 Тақырып №4. Амортизацияны есептеу Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Амортизациялық аударымдар, оларды есептеу әдістері. 2. Біркелкі амортизациялық аударымдар. 3. Жылдар сомасы әдісі. 4. Фиксацияланған пайыз әдісі 5. Жеделдетілген аударымдарды есептеу. Дәріс тезисі Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдарды алуға тура келеді. Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөлінеді. Негізгі құралдардың табиғи тозуын олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып, мүжіліп, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп уақыт бойы пайдаланғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер етуіне байланысты. Негізгі құралдардың табиғи тозуы оларды ұзақ уақыт пайдалану және оларға басқа факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады. Негізгі қорлардың сапалық тозуы олардың табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техника дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан туындайды. Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозу дегеніміз олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп айтуға болады. Кәсіпорынға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдардың амортизациялық аударымы келесі айдың бірінен бастап есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептеп шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың бірінен бастап амортизациялық аударым есептемейді. Бухгалтерлік есептің 6 «Негізгі құралдарды есепке алу» деп аталатын стандартында негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу үшін мынадай әдістер бекітілген: 1. құнды бір қалыпты (тура жолмен) есетеп шығару әдісі; 2. құнды орындалған жұмыстың көлеміне үйлесімді мөлшерде есептеп шығару әдісі (өндірістік әдіс); 3. жылдамдатып есептеп шығару әдістері; а) қалдық құнының кемуі (қалдықты азайту әдісі) әдісі; ә) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептеп шығару әдісі (коммулятивтік әдіс). Амортизациялық аударым есептеудің қолдануға таңдап алынған әдісі кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады. Егер негізгі құралдарға қолданылатын амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғанын қаржылық есептеуде айтылып көрсетілуі қажет. Осы аталған әдістер бойынша кәсіпорынның мәліметтерін талдаймыз: 1. Құнды бір қалыпты (тура жолды) есептеп шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде кәсіпорынның шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есеп беретін жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдардың барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша құнды бір қалыпты есептеп шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі. Есептеу жолы станоктың бастапқы бағасы бір млн. теңге, ал қалдық құны 100000 теңгені құрайды. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл деп алып, осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ ол 180000 теңгені құрайды,яғни 1 000 000 – 100 000 = 900 000 және 900 000 /5 =180000. Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 (1 000 000-100 000) теңге, яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасы, ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялауға тиісті соманы 100% деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшері (100/5=20%), сол соманың 20 пайызы деп табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыда көрсеткішке тең сома табылады: 900 000*20/100=180 000 тенге. Кесте 1. Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады: Станоктың Бір жылдық Станоктың Жинақталған тозу бастапқы құны, амортизациялық аударым қалдық құны, сомасы, теңге теңге сомасы, теңге теңге Сатып кездегі алған - - 1-жылдың соңында 2-жылдың соңында 3-жылдың соңында 4-жылдың соңында 5-жылдың соңында 1 -кестеден үш жағдайды көруге болады: -негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 жыл бойы оған есептелген амортизациялық аударым сомасы тұрақты; -жинақталған тозу сомасы бір қалыпты өсіп отырады; -негізгі құралдардың қалдық құны бір қалыпты азайып отырады. 2. Құнды орындалған жұмыстың көлеміне үйлесімді мөлшерде есептеп шығару әдісі бойынша объектінің пайдаланған уақыты емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған станок өзінің 5 жыл ішінде пайдаланатын уақыт аралығында 10 млн. тонна өнімді өндіруге негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады: (бастапқы құны-қалдық құны)/жалпы өндіруге тиісті өнім саны*әр жылдағы өндірілген өнім санына =(1000000-100000)/10000000*әр жылдағы өндірілген өнім санына=0.09*әр жылдағы өндірілген өнім санына. Станоктың бір тонна өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0,09 теңгені құрайды. Егер станок бірінші жылы – 3 млн, екінші жылы – 3 млн, үшінші жылы – 2 млн, төртінші жылы – 1 млн, бесінші жылы – 1 млн өнім өндірсе, онда әр жылда есептелетін амортизациялық аударым мөлшері төмендегідей: 1 жылы: 3 млн*0.09=270000 теңге. 2 жылы: 3 млн*0.09=270000 теңге 3 жылы: 2 млн*0.09=180000 теңге 4 жылы: 1 млн*0.09=90000 теңге 5 жылы: 1 млн*0.09=90000 теңге Кесте 2. Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне үйлесімді мөлшерде есептеп шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі Бір жылдық Станоктың Өндірілген Жинақталған Станоктың амортизациялық бастапқы өнім көлемі, тозу сомасы, қалдық құны, аударым сомасы, құны, теңге тонна теңге теңге теңге Сатып алынған кездегі 1жылдың соңында 2жылдың соңында 3жылдың соңында 4жылдың соңында - - - 5жылдың соңында Бұл өндірістік әдісті қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің – яғни станок арқылы өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Жалпы бұл әдісті объектіні пайдалану кезеңіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілген өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады. 3. Жылдамдатып есептеп шығару әдісі жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұл әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан едәуір асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амолртизациялық аударым есептеудің жоғарыда айтылған жылдамдатып есептен шығарудың әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, жаңартуға орай жабдықтардың негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып, алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдарымен ауыстыруды көздейді. а) Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі (коммулятивтік әдіс) бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп аталуының себебі, осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдары санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады: Амортизациялық аударым = (қалған жылдар саны/пайдаланылатын жыл сандарының қосындысы)*(бастапқы құны-қалдық құны) Станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл деп қарастыратын болсақ, онда станоктың пайдаланылатын жыл сандарының қосындысы 15-ке тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны – коммулятивтік саны. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффиценті өзгертіп отырады. 1 жылы – 5/15; 2 жылы – 4/15; 3 жылы – 3/15; 4 жылы – 2/15; 5 жылы – 1/15. Кесте 3. Жоғарыда айтылған есептеуіміздегі сандар жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісімен негізгі құралдардың амортизациялық аударымын есептеу кестесі Негізгі Негізгі Жылдық Жинақталған құралдардың құралдардың амортизациялық тозу сомасы, бастапқы құны, қалдық құны, аударым сомасы, теңге теңге теңге теңге Сатып алынған кездегі - 1 - жылдың соңында 5/15*900000-300000 2 - жылдың соңында 4/15*900000-240000 3 - жылдың соңында 3/15*900000-180000 4 - жылдың соңында 2/15*900000-120000 5 - жылдың соңында 1/15*900000-60000 - Станоктың бастапқы құны бір млн. теңге, қалдық құны 100 000 теңге болған жағдайда, оның амортизациялық аударым мөлшері 900 000 теңгені құрайды. Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады: 1 жылы АА= 5/15*(1 000 000-100 000 )=300 000 теңге 2 жылы АА= 4/15*(1 000 000-100 000 )=240 000 теңге тағы да сол сияқты. Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады: S=N*(N+1)/2 Мұндағы, S – сандардың қосындысы N – негізгі құралдарды пайдалану мерзімі (жыл) S=5*(5+1)/2=5*6/2=30/2=15 Егер негізгі құралдардың пайдалану мерзімі 10 жыл болатын болса, коммуляциялық сан 55-ке тең болады: S =10*(10+1)/2=10*11/2=110/2=55 Ә) Қалдық құнының кемуі (қалдықты азайту) әдісі – бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды бір қалыпты есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негзгі құралдардың бастапқы құны оның жұмыс істейтін мерзімінің, пайдаланылатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизациялық пайыз анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100 пайыз деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшерін (100 пайыз бөлінген пайдаланылатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы амортизацияланбаған қалдық құнына, баланстық құнына көбейтіледі. Осыған дейінгі әдістерде, алынған станоктың амортизациялық аударымы осы әдіс бойынша есептейтін болсақ, төмендегідей көрсеткіштер табылады. Станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл, сондықтан бір қалыпты есептен шығару әдісі бойынша бір жылдық амортизациялық аударым мөлшері 20 пайыз болады. Ал қалдық құнының кемуі әдіс бойынша ол көрсеткіш екі еселеніп алынады, яғни 40 пайыз болады Бұл белгіленген амортизациялық адарым мөлшерінің пайызы негізгі құралдардың әр есепті жылдың соңында қалған қалдық құнына көбейтіледі. Кесте 4. Қалдық құнының кемуі әдісі бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі Негізгі құралдардың бастапқы құны, теңге Жылдық амортизациялық аударым сомасы, теңге Жинақталған тозу сомасы, теңге Сатып алынған кездегі - - 1-жылдың соңында 40%*1 000 000 = 400000 2-жылдың соңында 40%*(1 000 000 - 400 000) = 240 000 3-жылдың соңында 40%*(1 000 000 - 640 000) = 240000 4-жылдың соңында 40%*(1 000 000784000) = 86400 Негізгі құралдардың құны, теңге 5-жылдың 129600-100000= соңында 29600 Амортизациялық аударым сомасы тек негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің ең соңғы жылында қалдық құнының сомасы қалатындай мөлшерде шектелініп, өндіріс шығындарына қосылады. Ал басқа жылдарда өндіріс шығындарына қосылатын амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек қойылмайды. Жоғарыдағы кестеден көрсетілгендей есеп беретін жылы екі еселенген алынған амортизациялық аудырым сомасының мөлшері әр уақытта өткен жылдың аяғындағы негізгі құралдардың қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз арқылы табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық құны сомасына тең болатындай етіліп шектеліп алынады. Негізгі құралдардың қалдық құнының мөлшері 100000 теңге болғандықтан, бұл кестеден соңғы 5 жылы амортизациялық аударым сомасы 29600 теңгемен ғана шектеледі. Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру мен техникалық қайта жарақтандыру кезінде және ол толық топтап тұрған жағдайда, сондай-ақ толық амортизацияланған негізгі құралдарға есептелмейді. Материалдық емес активтердің құнына амортизациялық аударымдар есептеліп тұрады. Амортризациялық аударымдар мөлшері материалдық емес активтердің бастапқы құнымен олардың пайдалану мерзіміне қарай анықталады. Материалдық емес активтер пайдалану мерзімі кәсіпорынның қызмет атқаратын уақытынан аспауы керек. Егер материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтауға мүмкіндік болмаған жағдайда, амортизациялық аударым 10 жылға есептеледі. Бірақ бұл кәсіпорынның қызмет атқару уақытынан аспауы керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы субъектінің қызмет ету мерзімінен артпайды. Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы оның пайдалы қызмет ету мерзімінің бағасынан неғұрлым жуық негізде жүйелі түрде бөлінеді. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу 6-«Негізгі құрал жабдықтар есебі» БЕС-де белгіленген тәсілдер жолымен анықталады, бірақ қолданылатын тәсіл активті қолданудан түскен экономикалық пайданы тұтыну үлгісін көрсетеді. Егер экономикалық пайданы тұтыну үлгісін анықтау мүмкін болмаса, онда тіксызықты есептеп шығару тәсілі қолданылады. Бекіту сұрақтары: 1. Амортизациялық қорларды қалыптастыру қажеттілігін негіздеңіз 2. Кумуллятивтік санға мысал келтіріңіз 3. Тиімді амортизациялық аударымдарды есептеу әдісін айтыңыз Әдебиет:3,6,9,14,16 Тақырып №5. Ақшаның қазіргі құнын анықтау барысындағы есептеулер Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Жай дисконт, оны есептеу. 2. Вексельді есепке алу. Ақшаның қазіргі құнын есептеу формуласы. 3. Тиімді контрактілерді табу. Пайыздық ставканың инфляцияға әсері. Дәріс тезисі Дисконт (ағылш. dіscount шегерім) – биржалық және валюталық мәмілелерде тауар‚ валюта бағасынан шегерім; банк вексельді есептеу кезінде (банкінің вексель бойынша төлем төлеу мерзімі басталғанға дейін вексель иелерінен оны сатып алуы кезінде) өндіріп алатын есептік пайыз. Осы сәттегі баға мен өтеу сәтіндегі баға немесе бағалы қағаздың атаулы құны арасындағы‚ форвардтық баға (белгілі бір мерзімде өтелетін форвардтық операциялар жүзеге асырылатын мерзімдік мәміле бағасы) мен валютаны дереу жеткізу кезіндегі баға арасындағы‚ түрлі мерзімде жеткізілетін белгілі бір тауар бағасының арасындағы айырма ретінде айқындалады. Биржалық мәмілелерде – тауардың сапасы өзара шартта уағдаласылған сападан төмен болса‚ оның бағасынан шегеру‚ валюталық мәмілелерде – ресми валюталық бағамнан төмендеу жағына қарай ауытқу. Вексельдер мен басқа да бағалы қағаздарды мерзімі өткенге дейін шегеріммен сатып алу вексельдер дисконты деп аталады. Атаулы құн мен төленген сома арасындағы айырма есептік пайыз немесе дисконттық (есептік) мөлшерлеме болып табылады. Вексельдерді есепке алу (дисконт) банкінің немесе мамандандырылған несие мекемесінің мерзімі өткен вексельдерді сатып алуы. Вексельдерді есепке алу кезінде клиентке аванс ақша беретін несие мекемесі оған белгілі мөлшерде ақы - есепке алу пайызын (дисконт) төлеттіреді. Ұлттық Банктің ресми қайта қаржыландыру ставкасын есепке ала отырып Ұлттық Банк дисконт ұстап қалады. Өтеу мерзімі бір жылға дейінгі қабылданатын вексельдер бойынша дисконт есептеу үшін мынадай формула пайдаланылады: H*T*P Д = ------------360*100 мұнда, Д - дисконт сомасы (теңгемен), H - вексель сомасы (теңгемен), T - вексельді қайта есепке алу күнінен бастап вексель бойынша төлем мерзімі (күнмен, бұл ретте қайта есепке алу күні мен вексель бойынша төлем жасау күні бір күн болып есептеледі), P - ресми қайта қаржыландыру ставкасы (процентпен), бір жылдағы күн саны 360 болып қабылданады, Базалық мөлшерлеме Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының ақша нарығында номиналдық банкаралық пайыздық мөлшерлемелерді реттеуге мүмкіндік беретін негізгі құралы болып табылады. Базалық мөлшерлеменің деңгейін белгілей отырып, Ұлттық Банк ортамерзімді кезеңде баға тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша мақсатқа қол жеткізу үшін ақша нарығының таргеттелетін (нысаналы) банкаралық қысқамерзімді мөлшерлемесінің нысаналы мәнін айқындайды. Ақша нарығының нысаналы банкаралық қысқамерзімді мөлшерлемесі TONIA индикаторы – Қазақстан қор биржасында автоматты РЕПО секторында жасалған бір жұмыс күні мерзіміне РЕПО ашу мәмілелері бойынша орташа алынған пайыздық мөлшерлеме болып табылады. Базалық мөлшерлеменің өзгеруі ақша нарығының пайыздық мөлшерлемелері және айырбастау бағамы арқылы инфляция деңгейіне әсер етеді. Мысалы, базалық мөлшерлемені арттыру ақша нарығының пайыздық мөлшерлемелерінің өсуіне, одан кейін қаржа нарығындағы қаражаттың қымбаттауына апарады, бұл, өз кезегінде, халықтың және кәсіпорындардың тұтынуға және жинақтауға қатысты шешім қабылдауына ықпал етеді. Тұтынудың төмендеуі және жинақтардың артуы инфляцияға төмендету әсерін тигізеді. Оның үстіне, базалық мөлшерлеменің өсуі ұлттық валюта бағамының нығаюына ықпал етеді, бұл, өз кезегінде инфляцияға төмендету әсерін тигізеді. Кесте 1. Пайыздық ставканың тағайындалуы күн (қай мерзімнен бастап) Мөлшерлеменің деңгейі, % Базалық мөлшерлеменің дәлізі, % 02.09.2015 12,0 7,0 - 17,0 02.10.2015 16,0 15,0 - 17,0 02.02.2016 17,0 15,0 - 19,0 15.03.2016 17,0 15,0 - 19,0 06.05.2016 15,0 14,0 - 16,0 07.06.2016 15,0 14,0 - 16,0 12.07.2016 13,0 12,0 - 14,0 16.08.2016 13,0 12,0 - 14,0 04.10.2016 12,5 11,5 - 13,5 15.11.2016 12,0 11,0 - 13,0 10.01.2017 12,0 11,0 - 13,0 21.02.2017 11,0 10,0 - 12,0 11.04.2017 11,0 10,0 - 12,0 06.06.2017 10,5 9,5 - 11,5 18.07.2017 10,5 9,5 - 11,5 22.08.2017 10,25 9,25 - 11,25 10.10.2017 10,25 9,25 -11,25 28.11.2017 10,25 9,25 - 11,25 16.01.2018 9,75 8,75 - 10,75 06.03.2018 9,5 8,5 - 10,5 17.04.2018 9,25 8,25 - 10,25 05.06.2018 9,0 8.,0 - 10,0 10.07.2018 9,0 8,0 - 10,0 04.09.2018 9,0 8,0 - 10,0 16.10.2018 9,25 8,25 - 10,25 05.12.2018 9,25 8,25 - 10,25 15.01.2019 9,25 8,25 - 10,25 05.03.2019 9,25 8,25 - 10,25 16.04.2019 9,0 8,0 - 10,0 04.06.2019 9,0 8,0 - 10,0 16.07.2019 9,0 8,0 - 10,0 10.09.2019 9,25 8,25 - 10,25 29.10.2019 9,25 8,25 - 10,25 10.12.2019 9,25 8,25 - 10,25 04.02.2020 9,25 8,25 - 10,25 10.03.2020 12,0 10,5 - 13,5 17.03.2020 12,0 10,5 - 13,5 06.04.2020 9,50 7,5 - 11,5 Бұл ретте, базалық мөлшерлеменің өзгеруі инфляцияға ортамерзімді кезеңде ықпал етеді, ал қысқамерзімді кезеңде оның әсері шектеулі. Бекіту сұрақтары: 1. Тиімді контрактілердің белгілерін келтіріңіз 2. Уақыт сәтіне келтіру формуласын атаңыз 3. Базалық мөлшерлемелерге мысал келтіріңіз Әдебиет:4,6,7,13 Тақырып №6. Қаржылық ренталарды есептеу Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақшалай төлемдердің ағыны. 2. Қаржылық ренталар және оларды есептеу. Қаржылық ренталар төлемдерін анықтау. 3. Ұзақ мерзімді қарызды бір реттік төлеммен жабу. Орны толтырылмайтын ресурстарды қолданатын кәсіпорындағы инвестицияларды есептеу. Дәріс тезисі Ақша қаражаттарының қозғалысы мен қорлардың қозғалысы арасындағы айырмашылық бухгалтерлік есепте айқын көрінеді. Ақшалай қаражаттың қозғалысы, қарапайым түрде айтқанда, ақша қаражаты бизнесте және одан тыс жерлерде қозғалған кезде пайда болады. Екінші жағынан, қорлардың қозғалысы - бұл өткен жыл мен ағымдағы жылдың арасындағы қаржылық жағдайдың өзгеруі. Содан кейін «ақша ағындары» термині ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті білдіреді. Ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы есеп әдетте бухгалтерлік есепте түсіндіріледі. Ол нақты ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаттарына ұқсас кез келген активтердің түсуі мен кетуін көрсетеді және түсіндіреді. Кез келген басқарушылық, инвестициялық және басқа қаржыландыру қызметінен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ақша ағындарының бөлігі болып табылады. «Қорлар ағыны» терминінің екі бөлек анықтамасы бар - біреуі бухгалтерлік есепте және екіншісі инвестициялау кезінде қолданылады. Бухгалтерлік есепте ол есеп беру жылдары арасындағы қаржылық жағдайдағы кез-келген өзгерістерді түсіндіру үшін пайдаланылатын мәлімдемеге қатысты болады. Инвестициялау кезінде, инвесторлар (немесе тіпті маркетингтік талдаушылар) экономиканың әртүрлі бөлімшелеріндегі қорлардың ағымын бақылайды. Қарапайым тілмен айтқанда, ақша ағындары - бұл бизнестегі қолма-қол ақшаның түсуі мен түсуін түсіндіретін ең көп есеп, ал ақша қаражаттарының қозғалысы кез-келген өзгерісті немесе алшақтықты түсіндіруге арналған алдыңғы және ағымдағы есепті білдіреді. Ақша қаражаттарының қозғалысы және қорлардың қозғалысы - бұл бухгалтерлік есепте жиі кездесетін терминдер. Бұл екеуі де бухгалтерлік есепте қолданылады, бірақ олардың ұқсастықтары сонда тоқтайды. Бастау үшін ақша ағымы туралы білейік. Ақша қаражаттарының қозғалысы - бұл сіздің бизнесіңізден белгілі бір уақыт ішінде, мысалы, ай, тоқсан немесе т.б. сияқты ағып жатқан және ақшаға айналған кез-келген активтер. Екінші жағынан, қор ағыны - бұл әр түрлі қаржылық активтердің, соның ішінде сіздің бизнесіңізге кіретін және шығатын ақша қаражаттарының жиынтығы. Қаражаттың қозғалысы әдетте ай сайын немесе әр үш айда есептеледі. Сізде кез-келген бизнес түрі болған кезде қолма-қол ақшаның шығуы сияқты көрінуі мүмкін. Алайда, барлық қол жетімді жазбаларды қолдана отырып, деректерді талдағанда, ақша қаражаттарының түсуі де айқын болады. Бизнесте әрқашан қаншалықты үлкен немесе кіші болмасын, ақшаның қосарлы ағымы болады, алайда қаражат ағыны сіздің бизнесіңізге төленуі керек, бірақ әлі төленбеген қаражаттан тұрмайтындығын білу маңызды. . Сіздің тауарларыңызға немесе қызметтеріңізге ақы төлейтін клиенттерден немесе клиенттерден келетін қолма-қол ақша келіп түседі. Егер сіздің клиенттеріңіз және клиенттеріңіз сатып алған кезде тікелей төлем жасамаса, онда сіз ақшаңыздың бір бөлігі дебиторлық берешекті жинаған кезде түседі. Сіздің бизнесіңіз үшін төлем жасау үшін пайдаланған ақшаңыз - жалдау ақысы, несиелер мен салықтар сіздің ақшаңыздың кетуі ретінде есептеледі. Ақша ағыны - бұл сіздің бизнесіңіздің есептік жазбасын көрсететін сурет сияқты. Егер ағындар ағымға қарағанда көбірек түссе, онда сіздің бизнесіңіз «ақша ағымының жағымды ахуалын» бастан кешіреді. Бұл сіздің төлемдер жасау үшін қолыңызда ақша жеткілікті екенін білдіреді. Егер ағыннан көп ағын түссе, онда сіздің бизнесіңіз «қолма-қол ақша ағындарының жағымсыз жағдайында». Бұл сіздің артық ақша аударылу қаупі бар екенін білдіреді. Бұл кезде барлық овердрафттарыңыз үшін қамқорлық жасау үшін басқа уақытша ақша көздерін табу керек. Бұл жаңашыл бизнес үшін әдетте айналым қаражатын талап етеді - ақша ағындарының кез келген және барлық жетіспеушіліктерін ескеру. Ақша ағындары бизнес үшін өте маңызды. Бұл қолма-қол ақша тапшылығы және резервтік резерв болмаған кезде сіздің жаңа бизнесіңіз сәтсіздікке ұшырауы мүмкін. Сіздің бизнесіңіз ақша таусылғанда, сізде екі жақты ақша ағыны өте маңызды болып табылатыны туралы айтуға бизнесіңіз жоқ. Қордың қозғалысы белгілі бір қордың қалай жұмыс істейтіні қарастырылмаған кезде ағып кетуді және түсуді болжайды. Таза түсімдер - бұл менеджерлер инвестициялар үшін пайдаланатын қосымша ақшаны құрайтындар. Теориялық тұрғыдан, бұл акциялар мен облигацияларға деген қажеттілікті тудырады, олар бизнестегі қауіпсіздік нысандары болып табылады. Инвестициялау тұрғысынан, қорлар ағынын бақылауға жауапты адамдар - нарық сарапшылары және инвесторлар. Олар бұны қадағалап отырады, инвесторлардың белгілі бір сыныпқа немесе активтерге немесе бүкіл нарыққа қатынасын анықтай алады. Қорлар ағынының бірден-бір бағыты - қолма-қол ақшаның қозғалысына. Бұл қолма-қол ақшаның түсуі мен шығуын тексергеннен кейінгі таза қозғалысты көрсетеді. Кіріс және шығыс қозғалысы инвесторларға төленетін кез келген төлемдерден және бизнеске, тауарлар мен қызметтерге төленетін кез келген төлемдерден тұруы мүмкін. Ақша ағындары мен қорлар ағындарының арасындағы жалпы айырмашылықтар Ақша қаражаттарының қозғалысы мен қорлар ағынының арасындағы айырмашылық - бұл бұрынғыдан нақтырақ және ағымдық, ал соңғысы неғұрлым нақтырақ және тек соңғы деректерді қарастырмайды. Кесте 1. Ақша және қор ағынының ерекшеліктері Айырмашылық Ақша ағыны Анықтама Белгілі бір уақыт кезеңінде бизнестен шығатын және шығатын ақша қаражаттары. Уақыт кезеңі ай сайын, тоқсан сайын немесе бизнес талап етуі мүмкін. Қордың ағымы Әр түрлі есеп беру жылдарындағы бизнесте болатын қаржылық өзгерістер. Әдетте өзгеріс алдыңғы жыл мен ағымдағы жыл арасында талданады. Мәлімдемені дайындаудың мақсаты Нақты кезеңнің басында және соңында қолма-қол ақшаның қозғалысы болғанын түсіндіру. Ақша негізінде Неліктен өткен жылдан бастап ағымдағы жылға қаржылық өзгерістер болғанын түсіндіру. Есептеу негізінде Бухгалтерлік есептегі мәлімдеменің негіздері Қалай талдау керек Ақша жоспарлауды талдау. Қаржылық жоспарлауды талдау. Ұзақ Қысқа мерзімді талдау. мерзімді талдау. Әдетте ашылатын Ақшаның кез келген және Қаражат көздері. Қаражат қайда нәрсе барлық түсімдері. Ақшаның кез жұмсалды (қолдану). келген және барлық шығуы. Көрсетілген кезеңнің басталуы мен аяқталу күнінен бастап қолма-қол ақша қалдығы мен банк балансында кез-келген өзгерісті көрсететін үзінді жасау, содан кейін ақша ағымына сілтеме жасау. Алайда, сіз бір жылдан екінші жылға қаржылық жағдайдағы айырмашылықтарды көрсететін мәлімдеме жасайсыз; сіз қордың ағымына сілтеме жасайсыз. Ақша ағынын талдау дегеніміз - сіздің бизнесіңіздің қолма-қол ақша құруда қаншалықты тиімді екендігін талдап жатқандығын білдіреді. Екінші жағынан, сіз қорлардың ағымын талдағанда, бұл сіздің айналым қаражатыңызды қаншалықты тиімді пайдаланатындығын тексеріп отырғаныңызды білдіреді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру қысқа мерзімді талдау үшін пайдалы, ал қорлардың қозғалысы туралы есеп беру ұзақ мерзімді қаржылық талдау үшін пайдалы. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру кезінде оған ақша қаражаттары мен ақшалай активтердің барлық ашылатын және жабылатын қалдықтары кіреді. Қаражаттың қозғалысы туралы мәлімдеме жасау кезінде ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарына ұқсас активтердің барлық ашылатын және жабылатын қалдықтарын қамту қажет емес. Ақша қаражаттарының қозғалысы дегеніміз - бұл ақша ағындары қаражат көздері мен пайдаланылуын көрсететін кезде, бизнестен шығатын және шығатын барлық ақша қаражаттарына жатады. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру кезінде оның қолма-қол ақшаның бастапқы сальдосы, ақша қаражатының жабылатын қалдығы және ақша қаражаттарының баламалары болады. Қордың қозғалысы туралы мәлімдеме жасау кезінде оның ақша қаражаттарының сальдосы және олардың баламалары жоқ. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп қаржы есептілігінің бөлігі болып табылады, ал қордың қозғалысы туралы есеп берілмейді. Қаржылық қызмет кәсіпорынның ақша қаражаттарының өсуіне мүмкіндік беруге Ақша ағыны – уақытта орналастырылған төлемдердің жүйелілігі; Кез келген қаржылық операция төлемдердің екі ағындарының бар болуын ұйғарады: кіріс – түсімдер (табыстар) және шығыс – төлемдер (шығындар, салымдар). Қаржылық талдауда бұл ағындар бір екіжақты төлемдер ағындарын ауыстырады, бұнда ақшаның түсімдері оң шама, ал төлемдер – теріс шама деп есептелінеді. Қарапайым (элементарлы) ақша ағыны бір төлемнен және келесі түсімдерден тұрады, немесе бір жолғы түсім мен уақыттың нақты кезеңдеріне бөлінген кейінгі төлемдерден құралады (мысалы, жыл, тоқсан, ай және т.б.). Бұндай төлем ағындары бар қаржылық операцияларға, мысал ретінде, жедел депозиттер, бір уақыттылы қарыздар, кейбір бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар және т.ю. жатады. Ағылу кезеңділігі бойынша төлемдердің ағындары тұрақты және тұрақсыз болып бөлінеді. Төлемдердің тұрақты ағындарында барлық төлемдер бір жаққа бағытталған (мысалы, түсімдер), ал төлемдер арасындағы интервалдар бірдей. Төлемдердің тұрақсыз ағындарында төлемдердің бір бөлігі оң шама (түсімдер), ал басқа бөлігі – кері шама (төлемдер) болып табылады. Төлемдер арасындағы интервал бір біріне тең емес. Төлемдердің тұрақты ағыны ретінде ең қарапайым мысалға қаржылық рентаны жатқызуға болады. Қаржылық рента немесе аннуитет (annuity – жыл сайынғы) уақыттың бірдей интервалы арқылы түсетін және барлық төлемдер оң ағындары арқылы анықталады. Қаржылық рента сипатталады: рента мүшесі, рента кезеңі, рента мерзімі және пайыздық мөлшерлемесі арқылы. Жеке төлемнің мөлшерін рента мүшесі деп атайды. Екі кейінгі төлемдер арасындағы уақыт интервалы рента кезеңі деп аталады. Рента түрлі қағидалар бойынша бөлінеді, мысалы, жыл аралығында рента мүшелер төлемдерінің санына қарай жылдық және n-мерзімді (жылына n рет). Пайыздардың капитализациялау типіне қарай жыл сайынғы, жылына m реті және үздіксіз есептеумен. Бұған қоса, пайыздарды есептеу кезіне рента бойынша төлемдердің кезі сәйкес келмеуі мүмкін. Рента мүшелердің шамасы бойынша тұрақты (бірдей мүшелермен) және ауыспалы болып бөлінеді. Рентаның жеке төлемдердің ықтималдылығы бойынша дұрыс және шартты болып ажыратылады. Дұрыс ренталар міндетті төлемге жатады, мысалы, несиені өтеу кезінде. Шартты рентаның төлемі кейбір кездейсоқ оқиғаның пайда болуына тәуелді, мысалы, сақтандыру төлемдер, зейнетақы төлемдері және т.б. Мүшелердің саны бойынша рента мерзімі шектеулі мүшелердің соңғы санымен, және мәңгі – мүшелердің шексіз санымен ажыратылады. Рентаның іске асу мерзімінің басталуына және қандай да бір оқиғаның басталуына қарай дереу және кейінге қалдырылған болып бөлінеді. 8 Рента төлемдерінің төлеуі кезіне байланысты қалыпты және келтірілгенге бөлінеді. Егер төлемдер нақты уақыт кезеңнің соңында (айлар, тоқсан, жыл және т.б.) жүзеге асырылса, онда бұндай ренталар постнумерандо немесе қарапайым рента (ordinaryannuity) деп аталады. Егер төлемдер әрбір кезең басында жүргізілсе, онда рента пренумерандо немесе келтірілген (annuitydue) деп аталады. Инвестицияны талдау үшін қаржылық функциялар: Microsoft Excel-дің қаржылық функциялардың толық тізімі арасында, тікелей қаржылық есептерге тағайындалған, инвестицияларды талдау үшін және несие, қарыздар бойынша операциялардың есебінде қолданылатын функциялардың тобы ажыратылады. Бекіту сұрақтары: 1. Қаржылық ренталардың экономикалық сипаты 2. Қаржылық ренталардың қалыптасу көздерін атаңыз 3. Қаржылық ренталарды есептеу алгоритмін түсіндіріңіз Әдебиет:4,13,15 Тақырып №7. Бағалы қағаздар (акция) бойынша қаржылық есептеулер Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Акцияның кірістілігін есептеу, толық кірістілік, ағымдық және нарықтық кірістілікті есептеу 2. Рейтингтік есептеулер әдістемесі Дәріс тезисі Акциядан пайда 33ҚЕХС арқылы реттеліп отырады. Акциядан пайда компанияның уақыт аралығында пайда өзгерісі тенденциясын сипаттайды. Жалпы, бұл көрсеткіш таза есептік пайдаға қарағанда тиімдірегі деп есептеледі. Себебі ол мерзім ішіндегі салым жөніндегі еш ақпаратты қамтымайды және бұл көрсеткіш компанияларды бір-бірімен салыстыру үшін қолданылмайды. №33ҚЕХС компанияның жеке қаржылық есептілігінде қолданылады және бұл компаниялардағы акциялар ашық нарықта әр уақытта айналыста болады. Сонымен қатар, №33ҚЕХС шоғырландырылған қаржылық есептілігінде қолданылады. Яғни бас кәсіпорын міндетті түрде №33 ҚЕХС негізінде өз есептіліктерін жүргізуге тиіс. Сондықтан бұлар шоғырландырылған қаржылы есептілік нысандарын құрған жағдайда міндетті түрде №33 ҚЕХС талабын орындауы тиіс. Қарапайым акция – бұл басқа үлестік құралдармен салыстырғанда ең төменгі статустағы үлестік құрал болып табылады. Үлестік құрал – бұл компанияның барлық міндеттемелерін алып тастағаннан кейінгі активті растайтын құқық жөніндегі кез-келген келісім-шарт. Конвертацияланатын құрал – бұл оның иегеріне қарапайым акция алуға құқық беретін келісім-шарт немесе қаржылық құрал. Варранттар мен опциондар – бұл оның иесіне қарапайым акция сатып алуға құқық беретін қаржылық құрал болып табылады. Акцияға базалық пайданы есептегенде ескеруге тиіс жағдайлар: · Қарапайым акция иегерлеріне тиісті мерзім ішіндегі таза пайда және зиянды; · Қарапайым акция иегерлеріне және олар өз қызметтерін әрі қарай жалғастырамыз деген акционерлерге тиісті мерзім ішіндегі таза пайда немесе зиян. Акцияларға базалық пайда қарапайым акция иегерлеріне мерзім ішіндегі олардың таза пайдалары мен зияндарын мерзім ішіндегі айналыстағы қарапайым акциялардың орта санына бөлу арқылы анықталады.Акцияға базалық пайда анықталған жағдайда 1) қарапайым акция иегерлерінің таза пайда, зияндары; 2) қарапайым акция иегерлерінің және олардың өз қызметтерін әрі қарай жалғастыратындықтарына түзету енгізу арқылы таза пайда мен зияндарын, сонымен қатар, артықшылығы бар акционерлердің дивиденттерін салығы алынып тасталғаннан кейінгі артықшылығы бар акционерлердің дивиденттерін және бақыланбайтын акционердің үлестерін ескере отырып анықтауы қажет. Артықшылығы бар акция бойынша дивиденттер 2-ге бөлінеді: куммулятивті, куммулятивті емес. Куммулятивті дивиденд егер мерзім ішіндегі дивиденттердің төленетіні туралы жария болмаған жағдайда бір-біріне қосылып отырылады. Куммулятивті емес дивиденд егер мерзім ішінде дивидент жариланбаған жағдайда оның иегерлері оны алу құқығын да жоғалтады. Қарапайым акцияның орташа саны-акцияға пайданы есептеу үшін қарапайым акцияның саны мерзім ішіндегі айналыстағы акциялардың орташа санына тең етіп алынады. Қарапайым акциялар санына мерзім ішінде шығарылған немесе төленген акцияларды ескере отырып түзетулер енгізуі тиіс. Акция шығаратын акционерлер өздері шығаратын акцияларын эмиссия деп атайды. Эмиссияны төлеу бірнеше әдістермен жүзеге асады: 1) Эмиссия ақша қаражаттары үшін; 2) Басқа компанияның бақылау пакетіне айырбас үшін; 3) Қарыздарды өтеу үшін. Осыған байланысты компанияның пайдасы да өзгеріп отырады. Сондықтан акциялар есепке олардың шығаратын күні енгізілуі тиіс. Эмиссиялар төлемақы алу немесе жеңілдікпен эмиссиялар болуы мүмкін. Жеңілдікпен 1 акцияға есептелетін коэффициент жеңілдік коэффициенті. 4. А кәсіпорнында қаңтар 2009жылы айналыста 1млн акциясы болды. Ал 31.03.2009 жылы шығаруға құқық 1 жаңа акция 5 айналыстағы акцияның әр біреуі үшін. Ал оның сатылу бағасы 90тиын, акцияның нарықтық құны-1тг. Т/Какцияға пайданы есептеу үшін қанша акция санын қолдануға тиіспіз. 1000000*3/12=250000*1/0,9833=254246 31.12.09 1200000*9/12=900000 Акция сомасы 5 1бірлік 5 1 0,9тг 0,9 6 5,9 Жеңілдік эмиссиясы: 5,9/6=0,9833 2.Мысалы: Х кәсіпорнында 01.01. 1млн акция қолданыста болған. 28ақпан нарықтық құны б/ша 200мың акция шығарылған. 31.07 әрбір айналыстағы 3акцияға 1 жеңілдік эмиссиясы жүзеге асырылған. 31.11 нарықтық құны б/ша 250мың акция шығарылған. Акцияға базалық пайданы есептеу үшін қанша акция қолданылады? 1.01 – 28.02 1000000*2/12*4/3= 222222 1.03 – 30.07 1200000*6/12*4/3=800000 1.09 – 30.11 1600000*3/12=400000 1.12 – 31.12 1850000*1/12=154166 Ақшалай дивиденд таза пайдадан төленеді және көптеген акционерлер артықшылық береді, өйткені ол тұрақты кірісті қамтамасыз етеді. Ақшалай дивидендтерге олар акционерлер алғаннан кейін кіріс ретінде салық салынады. Бұл жерде дивиденд акционерлердің иелігіндегі акциялардың санына қарай төленеді. Мысалы DGH компаниясы бір акция үшін $ 0,65 мөлшеріндегі ақшалай дивиденд жариялайды. Қазіргі уақытта B акционері DGH-да 3200 акцияны иеленеді, осылайша дивиденд 2 080 доллар алады. Акцияға шаққандағы дивиденд (DPS) - акционерлердің қызығушылығы бар, орналастырылған акциялары үшін жарияланған дивидендтердің сомасын есептейтін маңызды фактор. Бір акцияға шаққандағы дивиденд былайша есептеледі. Акцияға дивиденд = Жалпы дивидендтер / орналастырылған акциялардың саны Акциялар бойынша дивиденд, сондай-ақ «сценарлық дивиденд» деп аталатын, қолданыстағы акционерлерге қолданыстағы акциялар санына қарай қосымша акциялар бөлуді қарастырады. Бұл әдетте компания ағымдағы қаржы жылында шығынға ұшыраған кезде жасалады, сондықтан дивиденд ретінде бөлінетін қаражаттың болмауы немесе компания бизнестегі барлық кірісті ақшалай қаражаттардың шығуынсыз қайта инвестициялағысы келгендіктен жүзеге асырылады. Мысалы AVC компаниясы акцияларға дивидендтер жариялайды, онда акционерлер әрбір 5 акция үшін бір қосымша акция алады. Қазіргі уақытта Н акционері AVC-де 4000 акцияны иеленеді, сондықтан акцияларға дивиденд төленгеннен кейін 800 қосымша акция алады. Дивидендтер жай және артықшылықты акциялар үшін төленеді, ал төлемдер құрылымы көбіне екеуі арасында өзгеше болады. Артықшылықты акционерлер дивидендтерді қарапайым акционерлерге дейін алады және егер олар белгілі бір қаржы жылында дивиденд төленбесе, мұндай дивидендтерді компания келесі жылы төлей алады. Дивидендтердің бұл түрлері «жиынтық артықшылықты дивидендтер» деп аталады. Дивидендтік кіріс дегеніміз не? Дивидендтердің кірістілігі дегеніміз - компания акциялар бағасына пропорция ретінде төлейтін дивидендтердің мөлшерін көрсететін қаржылық қатынас. Дивидендтердің кірістілігі төмендегі формула бойынша есептеледі және пайызбен көрсетіледі. Дивидендтің кірістілігі = Акцияға дивиденд / Акцияға баға * 100 Дивидендтер кірісінің екі негізгі түрі бар, атап айтқанда дивидендтердің кірістілігі мен дивидендтердің кірістілігі. Дивидендтік кірістілік - бұл компанияның акция құнына қатысты жыл сайын дивидендтер төлейтінін көрсетеді. Дивидендтік кірістілік пайыздық көрсеткіште көрсетілген және акциялардың бір акциясының долларлық бағасымен ұсталатын акцияға келетін бір акцияға төленген дивидендтердің долларлық құнын бөлу арқылы есептеледі. Ағымдағы жыл үшін кірістер өткен жылдағы дивидендтік кірістілік немесе соңғы тоқсандық кірістілік бойынша 4-ке көбейтіп, ағымдағы акция бағасына бөлу арқылы бағалануы мүмкін. Дивидендтерді қайтару формуласы Дивидендтің кірістілігі = бір акцияға жылдық дивиденд / акцияның акция бағасы Мысалы, егер компанияның жылдық дивиденд мөлшері $ 1.50 болса және акциялардың сауда-саттығы $ 25 болса, дивидендтердің кірістілігі 6% құрайды. ($ 1.50 / $ 25 = 0.06) Дивидендтік кірістілік - үлеске жұмсаған әрбір доллар үшін қайтарылатын ақша ағымының мөлшерін өлшеу әдісі. Басқаша айтқанда, оның дивидендтерден қаншалықты көп ақша алуыңызды өлшеп отыруға мүмкіндік береді. Қандай да бір капиталдың пайдасы жоқ болса, дивидендтік кірістілік, негізінен, қор үшін инвестициялардың кірістілігі болып табылады. Investopedia компаниясынан тұжырымдаманы түсіндіру үшін дивидендтердің пайда болу мысалы келтірілген: Мысалы, XYZ компаниясының акциялары $ 20-ға сатылып, акцияға $ 1 акцияға жылдық дивиденд төлейді. Сондай-ақ, XYZ компаниясының акциялары 40 долларға сауда жасайды және бір акцияға $ 1 дивиденд төлейді. Бұл ABC компаниясының дивидендтік кірістілігі 5% құрайды (1/20 = 0.05), ал XYZ дивидендтік кірістілігі тек 2,5% (1/40 = 0,025). Барлық басқа факторларды ескере отырып, өз табысын толықтыру үшін өзінің портфолиосын пайдалануға тырысатын инвестор АВСнің XYZ-дың акцияларын артық көреді, себебі ол дивидендтің кірістілігі екі есе көп. Инвестициялардың ең аз ақшалай қаражаттар ағыны қажет ететін инвесторлар оны жоғары, тұрақты дивидендтік кірістілікке ие акцияларға инвестициялау арқылы қамтамасыз ете алады. Ескі компаниялар, әдетте, жас компанияларға қарағанда жоғары пайызды төлейді және олардың дивидендтік тарихы барынша дәйекті болуы мүмкін. Дегенмен, жоғары дивидендтер компанияның өсу әлеуетіне де байланысты болуы мүмкін. Компания әр акцияға өз акционерлеріне дивидендтер төлейді, бұл компания капиталға салынатын пайда табу үшін өзі қайта инвестицияланбайтын ақша. Акцияны ұстау үшін ақшаны алу, әрине, тартымды ұсыныс болып табылады, егер акция ұстаған кезде акционерлердің құны өссе, акционерлер жоғары табыстарға қол жеткізе алады. Бекіту сұрақтары: 1. Акция кірістілігінің түрлерін айтыңыз 2. Дивидендтік төлемдерді есептеңіз 3. Курстық айырманың септелуіне мысал келтіріңіз Әдебиет:2,10,15 Тақырып №8. Бағалы қағаздар (облигация) бойынша қаржылық есептеулер Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Облигацияның кірістілігін есептеу, толық кірістілік, ағымдық және нарықтық кірістілікті есептеу. 2. Рейтингтік есептеулер әдістемесі. Дәріс тезисі Облигация сізге қаншалықты әкелетініне әсер ететін әртүрлі факторлар бар (жылдық табыс немесе жылдық пайыздық мөлшерлеме): купон мөлшерлемесі, облигация үшін төленген сома және инвестицияның болжамды мерзімі. Купон мөлшерлемесі сіздің облигациядан алған пайызыңызға байланысты, ол белгіленген пайыздық мөлшерлеме болып табылады және әрқашан номиналдан немесе «тепе-теңдікте» төленеді. Егер сіз сыйақымен облигацияны сатып алсаңыз (яғни, паритетке қарағанда қымбат), онда алынған пайыздық мөлшерлеме тепе-теңдік бойынша есептеледі, егер сіз облигацияны жеңілдікпен сатып алсаңыз, онда сіз де тепе-теңдіктен есептелген пайызды аласыз, бірақ ол тиімдірек болады сіз үшін инвестиция. Сіздің облигацияларыңызға қызығушылықты есептеу үшін бірнеше қарапайым факторлар мен математиканы білуіңіз керек. Табыс төлемдерін алу жолдары Бүкіл әлем бойынша көптеген есеп айырысу процесінде кіріс төленетін купондық мөлшерлемелер жиынтығы құрылды. Бүгінгі таңда олар мыналарды қамтиды: Динамикалық құрылымы бар жылдамдық өзгермелі деп аталады. Оның мөлшері келесі факторлардың біріне сәйкес белгіленеді: Аукциондарда орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздардың кірістілік деңгейі, Орталық банктен есептік мөлшерлеме. Қадамдар Бірыңғай өсім осы мөлшерлемеге тән, өйткені облигацияны ұстаушы өтеудің бірнеше күнін өткізеді, содан кейін ол сатып алуды жүзеге асыра алады немесе келесі операцияны кейінге қалдырады. Сонымен бірге оның мөлшері біркелкі ұлғаяды. Кейде номиналды мәні ТБИ өзгерісін ескере отырып индекстелген сорттар да бар. Сондай-ақ дисконттық облигациялар бар. Олар купондық төлемдерді алып тастамайды және номиналды құнынан арзанырақ сатып алынады. Сондықтан олардың иелері дисконттан кіріс алады, яғни сатып алу кезіндегі ағымдағы құн мен номиналды құн арасындағы айырмашылықты талап етеді. Облигациялар мөлшерлемесі - анықтау және есептеу формуласы Бағалы қағазды сатып алу бағасы нарықта сауда-саттықты өткізу кезінде қалыптасқан кезде, номиналды құнынан жоғары немесе төмен ауытқуы мүмкін. Екі түрлі салыстыру үшін бағаны есептейді. Облигация жағдайында ол жүз денеге сатып алу кезіндегі оның құнын білдіреді. бірліктер номиналы. Сонымен бірге, облигациялар бағамына көптеген факторлар әсер етеді, оның ішінде: Қазіргі уақытта өтеу уақыты, бағалы қағазды шығарған ұйыммен өзара әрекеттесу тәуекелі, нарықта белгіленген несие пайызының орташа мөлшері және т.б. Облигация мөлшерлемесін есептеу формуласы: Облигациялар кірістілігін есептеу Бағалы қағаздарды сатып алу әрдайым депозиттердің тиімділігі тұрғысынан бағаланады, оны табыстылық көрсеткіші арқылы анықтауға болады. Қаржыландыру процесінде (активтерді қарызға беру) шеккен шығындарға қатысты қарыздың мөлшері көрсетілген. Ол тек шығындардың бірлігіне шаққандағы кірістің қатынасы түрінде берілген салыстырмалы көрсеткіш ретінде қарастырылады. Есептеу мен талдау құнды қағазды шығару кезінде қандай шарттар ұсынылғанына байланысты көптеген параметрлерді ескеруді қажет етеді. Рентабельділікті өлшеу үшін шығарылған кезден бастап мерзім аяқталғанға дейін өтеу жағдайында индикатор ағымдағы толық және купондық түрлерге бөлінеді. Купонның кірістілігі. Эмитент соманы бір купонға қатысты норма ретінде қабылданатын белгілі бір пайызбен төлеуге міндеттенеді. Сіз төлем жасай аласыз: жыл сайын, осы кезеңнің жартысынан кейін немесе тоқсан сайын. Айналымның кез келген кезеңінде өзгеріссіз қалған (белгіленген) арақатынаспен ағымдағы кірістілік: мерзімді төлем / сатып алу бағасының мөлшері. Осы көрсеткіштің көмегімен сіз бағалы қағазды сатып алған кезде төленетін жылдық пайыздың ерекшеліктерін анықтай аласыз (яғни, инвестицияланған капитал бойынша). Облигациялардың кірістілігін есептеудің формуласы: Формулаға қарап, есептеу кезінде сақтау кезінде құндылықтың ауытқуы ескерілмейтінін көруге болады, демек ол тек бір табыс көзін білдіреді. Нәтиже қазіргі нарықтық жағдайға байланысты болады. Облигацияны сатып алу кезінде ол купон мөлшерлемесінің ұқсас күйіне байланысты өзгеріссіз қалады. Бұл жағдайда сома тұрақты мәнге айналады, өйткені купон мөлшерлемесі ұқсас мәнге ие болады. Қорытынды - ағымдағы кірістілік мөлшері купон үшін бірдей көрсеткіштен асады, егер облигация номиналды құнынан арзан болса, оны жоғарыда аталған формула бойынша ресейлік облигациялардың кірістілігін талдау арқылы байқауға болады. Алайда, бұл сатып алу және сатып алу бағаларын салыстыру кезінде айырбастау бағамында байқалмайды. Сондықтан, операциялардың тиімділігін бастапқы кіріс деңгейіндегі елеулі айырмашылықтармен салыстырған кезде. Өтеу мерзімі бойынша кірістілік индикаторы бағалы қағаздарды сатып алу кезінде жасалған салымдарды талдау үшін нақты белгіленген нүкте болып табылады. Ол дисконт мөлшерлемесіндегі мөлшерлемені білдіреді. Бұл сізге төлем ағынының бағасына (нарықтық құнына) және оның нарықтық құнына сәйкес келтіруге мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш іс жүзінде инвестицияның ішкі пайдалылығын көрсететініне қарамастан, оның мөлшері облигациялардың нақты кірісіне сәйкес келеді, егер: • Қауіпсіздік өтеуге дейін сақталады. • Төленген купондық кіріс ставка бойынша бірден инвестицияланады Егер сіз нақты кірісті есептеуді алдын-ала жасасаңыз, кірістіліктің өтеу мерзіміне қайта инвестициялау мөлшерлемесіне тәуелділігін зерттей аласыз. Бұл жағдайда сіз қалаған индикатор мен төленетін мөлшерлеме арасындағы тікелей байланысты орната аласыз. Толық рентабельділік көрсеткіші оның кіріс алуды көздейтін барлық көздерді ескеретіндігіне сәйкес аталады. Рентабельділік туралы көптеген мақалаларда бұл құнды үйжайлардың ставкасы деп атайды. Егер сіз қарапайым немесе күрделі құрылымы бар жылдық пайыздық мөлшерлеме ретінде есептесеңіз, бағалы қағазды инвестициялау нәтижесінде аяқталған транзакцияның тиімділігіне толық талдау жасай аласыз. Сатып алу бағасы бойынша үй-жай мөлшерлемесі бойынша сыйақы есептеу осы облигацияны сатып алынғанға дейін оның барлық айналым кезеңінде нақты алынған табысқа балама табыс береді. Бөлменің мөлшерлемесі есептелген сома болып табылады және құнды қағаздар нарығында анық көрінбейді. Бөлменің мөлшерлемесі қамтамасыз етудің айналысы бүкіл кезеңі үшін оны қайтарып алғанға дейін кіріс мөлшерін алуға болатындай етіп активтің құнына пайыздарды есептеу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар, бұл мән есептелген және нарықта практикалық мәні жоқ. Бұл көрсеткішті есептеу кезінде нарықта белгіленген сатып алу бағасы ескеріледі, сондықтан оған көптеген факторлар әсер етеді. Сатып алу кезінде болашақ иеленуші дивидендтерді белгіленген мөлшерлеме ретінде алады деп күтеді, оны төлеу керек. Олар айналымның барлық кезеңінде иесіне беріледі, содан кейін облигацияның номиналды құнын өтеу күтіледі. Осыған байланысты келесі заңдылықты ажыратуға болады: Егер салымға салынатын немесе белгілі бір жолмен салынған жылдық төлемдер жылдық табыс әкелетін болса, онда облигацияның бағасы сомаға тең болады: оның аннуитеттік құны + нақты уақыттағы номиналды құны. Облигацияның жалпы кірісін есептеудің формуласы бірнеше түрлі болады: Облигацияның бағамы пайыздарды төлеу үшін белгіленген тәртіпке байланысты есептеледі. Егер жарты жылдық немесе тоқсандық есептеулер жүргізу қажет болса, келесі формулаларды қолданыңыз: Мысал. Номиналды құны 10,0 мың теңге болатын облигациялар бойынша. 10 жыл ішінде (оның мерзімі аяқталғанға дейінгі мерзім) жыл сайын, соңында 1,0 мың теңге мөлшерінде пайыздық төлемдер төленеді. (g = 10%), оны банкке жылдық 11% орналастыруға болады. Бекіту сұрақтары: 1. Облигациялық кірістердің қалыптасу бағыттарын атаңыз 2. Купондық кірістің есептелу алгоритмін түсіндіріңіз 3. Нольдік кірісті облигациялардың мәнін айтыңыз Әдебиет:2,10,15 Тақырып №9. Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулер Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Курс түсінігі, валюталар баламалығы; 2. Кросс-курсты есептеу. Дәріс тезисі Валюталық баға белгіленімінің түрі валютаның жағдайына, оның курстық деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюта-лық бағамның мәні өзгермей тек формасы ғана өзгереді. Әр валюта бойынша сұраныс пен ұсынысты салыстыру жолымен банкаралық бағамды анықтаудан және тіркеуден тұратын баға белгілеу процедурасы фиксинг деп аталады. Фиксинг негізінде егер банк валютаны сатса, сатушының бағамы бекітіледі, ал егер валютаны сатып алса, сатып алушының бағамы бекітіледі. Мысалы, 1,9430/50 неміс маркасы АҚШ-тың 1 доллары үшін баға белгіленімі — банк клиенттен 1 долл. 1,9430 неміс маркасына сатып алуға және 1 долл. 1,9450 неміс маркасына сатуға мүмкіндігі бар. Сатушы және сатып алушы курстарының арасындағы айырма банктің шығындарын жабу үшін қолданылады және банк табысын құрайды. Бұл айырма маржа немесе спред деп аталады да, валюталық нарықта болатын нақты жағдайы және валюта статусына, мәміле көлеміне, компанияның немесе банктің статусына байланысты өзгереді. Банкаралық валюталық нарықтардағы операциялар ха-лықаралық төлем және резерв құралы болып табылатын АҚШ долларына қатысты жасалынады. Сауда-өнеркәсіп клиентурасы үшін валюталар котиров-касы банкімен кросс-курс негізівде бекітіледі. Кросс-бағам бұл екі валютаның, олардың үшінші валютаға қатысты есептелінетін бағамнан шығатын қатынасын білдіреді (көбінесе АҚШ долларына). Франция банкінің клиенті үшін неміс маркасының сатып алу бағамын анықтау кажет. Бұл үшін банк сату бағамы бойынша неміс банкісінен АҚШ долларына неміс маркасын сатып алады: АҚШ-тың 1 долл.=1,6600 неміс маркасымен, бірақ ол сатып алушының бағамы бойынша алдын ала француз франктерін АҚШ долларына сатады: АҚШ-тың бағамы бойынша 1 долл.=5,6110 француз франкі. Осылайша, 1 неміс маркасы =3,380 француз франкі — сатушы бағамы (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің валюталық бағамы 5,6110/1,66 = 3,380). Сатушылар және сатып алушылар бағамдары ресми бюллетеньдерде жарияланады. Көбінесе баға белгілеу кестелерінде соңғы бағамдар жарияланады (соңғы валюталық мәмілелер бойынша). 1997 жылдағы Қазақстан Республикасы ¥лттық банкінің теңгесіне шетел валюталарының бағамдары Баға белгілеу кестесінде көрсетілген бағамдар — бұл телеграф аударымдарының бағамдары. Басқа төлем құрал-дарының бағамдары пошта аударымының, мерзімді тратта-ның және банкнотаның бағамынан арқашан жоғары болатын телеграф аударымының бағамы негізінде анықталынады. Телеграфтық аударымдарда шетел валютасы банкпен тура сол уақытта немесе келесі күні төленеді, бұл бағам өзгерісіне байланысты пайда болатын валюталық шығындар-ды болдырмауға көмек береді. Банк-корреспонденттер арнайы бағамдарды қолданғанда, өздерінің клиенттеріне аударым жасағанда валюталық қателерді болдырмауға мүмкіндік береді. Чектің бағамы телеграф аударымының бағамынан төмен, өйткені осы төлем құжатын бір елден екінші елге әуепош-тасымен тасымалдау үшін қажетті күндерге пайыз шегері-леді. Бүнда банк чек бойынша төлемді, тек бұл төлем құралын беріп, шетел банкісі, банк-корреспондент инкассоға алғанда жасайды. Чектін бағамы тратта бағамынан жоғары болады, өйткені тратта бағамын анықтағанда оның төлеу мерзімі, кепілдемесі және төлем валютасы ескеріледі. Мерзімді траттаның бағамы телеграф бағамы негізінде вексельді сатып алғаннан бастап, оны өтеуге дейінгі күндер үшін пайызды шегергенге тең. Пайыздар көбінесе осы чекте жазылған валютада сол елдің мөлшерлемесі бойынша анық-талады: егер тратта алдыңғы қатарлы сауда векселі болса, пайыздар эмиссионды банктің есептік мөлшерлемесі бойынша анықталады; егер тратта банктік акцепт болса, ресми мөлшерлемеден төмен болатын нарықгық мөлшерлеме бойынша анықталады. Шетел валюталарының бағамы пошталық аударымдардың бағамына сұраныс пен ұсынысқа байланысты жақындайды. Сатып алу кезінде банкноталардың бағамы чектен төмен бағаммен, ал сату кезінде жоғары бағаммен бекітіледі. Банкнота бағамының мөлшеріне банкноталарды жолда сақтандырумен байланысты шығындар әсер етеді (чектер тасымалдау кезінде сақтандырылмайды). Нью-Йорк валюта нарығында негізгі төлем құралдарының бағамдары келесідей түрде құрылады: телеграфтық аударылым — 4,866 АҚШ доллары 1 ф.ст. үшін, пошталық аударым — 4,861, чек — 4,861, ұсынылған кезде өтелінетін вексель — 4,861 және векеель (3 ай) -4,825 АҚШ доллары — 1 ф.ст. үшін, Валюталық мәмілелердің түрлеріне байланысты ағымдағы және мерзімді (спот және форвард) бағамдары болады. Ағымдағы валюталық мәмілелерді жасағанда валюта айырбасы сол сәтте ағымдағы валюта бағамы бойынша жүзеге асады. Мерзімді валюталық мәмілені жасағанда валютаны айырбастау алдын ала белгіленген мерзімде бекітілген фор-вард бағамы бойынша жүзеге асады. Форвардты бағамды ағымдағы бағамға сыйақыны косқанда немесе одан жеңілдікті алып тастағанда табамыз. Валюталық нарықта валюта сыйақы немесе дисконт бойынша оның күтілетін динамикасына, сол немесе басқа валюталардың халықаралық пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейіне байланысты баға белгіленеді. Егер валюта жеңілдікпен мерзімге баға белгіленсе, онда оның форвардты бағамы ағымдағыдан төмен және керсінше болады. Құбылмалы және тұрақты валюталық бағамдар. 1973 жылдан бастап дамыған елдер валюталарды өзара айырбастаудағы тұрақты қатынастардан бас тартып, валюталық нарықтарда сұраныс пен ұсынысқа байланысты еркін орын алатын “құбылмалы” бағамдарына ауысты. Валюталық на-рықтардағы фактілердің тұрақты болмауына байланысты, дамыған батыс елдердің валюталары көп өзгереді, ол бір ай ішінде 5-10 пайыз болуы мүмкін. Мұндай “құбылмалы” валюталық бағамдардың өзгерістері халықаралық есепті жүзеге асырғанда көптеген қиындықтар туғызады. Осыған байланысты кейбір елдер валюталық топтар құрып, өздерінің валюталары арасындағы тұрақты қатынасты орнатады. Еуропада мұндай топ, Еуропалық валюталық жүйе болып табылады (ЕВЖ), ол 1979 жылы құрылды, оған батыс Еуропаның 10 елі кіреді (Германия, Франция, Италия, Нидерландия, Дания, Ирландия, Бельгия, Люксембург, Испания). Осы елдердің валюталық бағамдары бекітілген тұрақты бағамдардан 21,25%-дан артық ауытқымайды. Ағымдағы бағамның жоғары немесе төменгі ауытқуы шектеріне жетқен жағдайда ЕВЖ-ге мүше мемлекеттер бекітілген шектерде бағамды ұстау үшін валюталық интервенция және тағы басқа шаралар қолданады; егер бұлар көмектеспесе ұлттық валюталық ресми ревалвациясы немесе девальвациясы жүргізіледі. Кейбір дамушы елдер өздерінің ұлттық валюталарын дамыған батыс валютала-рына немесе халықаралық валюталық бірліктерге “байлауға” тырысады. Қазіргі кезде 30-дан аса ел өздерінің ұлттық валюталарын АҚШ долларына, 13-і француз франкасына, 10-нан көбірегі СДР-ге “байлайды”. Валюталық бағамдардың көптігі. Кейбір мемлекеттер-де операцияның әр түрі бойынша қолданылатын ұлттық валюта бағамдарының бірнеше түрі бар. Бельгияда 2 бағам қолданылады: біреуі — коммерциялық, екіншісі — қаржылық операциялар бойынша. Дамушы елдерде валюталық бағам-дардың көптігі белгілі тауарларды экспорттық қолдау үшін және импорттық кейбір түрлерін шектеу үшін қолданылады. Айырбас валюталық бағамдардан басқа статистикалық және экономикалық талдау кезінде қолданылатын есептеу бағамдары бар. Оған жататын орташа бағам — сатушы және сатып алушы бағамдарының арифметикалық орташасы. Шын мәнінде айтсақ мұндай бағам жоқ, бірақ оның мөлшері күнделікті ақпарат құралдарында жарияланады. Батыста көптеген валюталық бағамдардың индекстері тараған. Көптеген валюталық бағамы бірдей өзгеруі мүмкін болғандықтан, жеке ақша бірліктерінің басқалармен салыс-тырғанда арзандау (қымбаттау) дәрежесін анықтау мәселесі бар. Валюта бағамдарының өзгеру дәрежесін өлшеу үшін арнайы индекстер есептелінеді, олардың негізінде валюталық “қоржындар” болады. Валюталық “қоржындарды” қолданудың бірден-бір сфе-расы осы елдің сыртқы экономикалық қатынастарында үлкен орын алатын, мемлекеттердің валюталары жатқызылатын, сәйкес қоржынға қатысты бағамның динамикасын көрсететін тиімді валюталық бағамдардың индекстері болып табылады. Оған кіретін валюталар құрамына байланысты бұл индекстердің динамикасы халықаралық валюталық нарықтардағы валюта бағамдары-ның бірдей емес мөлшерде өзгеруіне байланысты әр түрлі болады. Көбінесе валюталық бағамдардың индекстері тауарлар-дың бәсекелестік қабілеттіліктеріне әсер ету, ұлттық ақша бірлігінің бағамдарының өзгерісіне әсер еху, сондай-ақ елдің сауда және төлем балансына әсер етуін бағалау үшін қолданылады. Сондықтан осы индекстердің валюталық“қоржындарының” құрылымы осы елдің импорты мен экспортын бөлуді сақтандыру және осы елмен саудада негізгі сауда әріптестерінің үлес салмағын көрсетеді. АҚШ долларының валюталық бағамдарының тиімді индекстерінің ішіндегі біршама белгілі болып табылатын-дарына ФРЖ-нің Директорлар кеңесінің индексі, “Морган гэранти траст” және ХВҚ индексі жатады. Соңғысын үнемі Халықаралық валюталық қор доллар үшін ғана емес, сондайақ барлық ірі валюталық нарықтар үшін де есептейді. 18 валютадан тұратын валюта “қоржыны” индексі төлем балансының сәйкес ақша бірліктердің бағамдарының өзгерістеріне ықпал етуін есепке ала отырып құрылған. Валюта бағамдарының ағымын талдау барысында номи-налдық және нақты валюталық бағамдардың индексі кеңінен қолданылған. Соңғылары, әдетте валюталық бағам өзгерістерінің бәскелестік қабілетке әсерін тереңірек оқып білу үшін, оның ішінде валюталар инфляциялық құнсыз-дануға ұшыраған жағдайда пайдаланылады. Нақты валюта бағамының индексі сәйкес келетін екі елдің ішкі бағаларындағы өзгерістерге қатысты түзетілген валюта бағамының индексін білдіреді. Аталған индекс бәсекелестік қабілетке ықпал етуші ақшалай факторларды көрсетеді, себебі ол инфляциямен байланысты, сол немесе басқа елдердің экспортерлерінің бәсекелестік қабілетіне қатысты нашарлауын және жақсаруын есепке алады. Нақты валюта бағамы индексінің дефляторы ретінде ішкі бағаның өсу индексін немесе шығынның элементтерін, мысалы, жұмыс күшін төлеуге кететін үлесті шығындардың индексін пайдаланады. Соған сәйкес, нақты тиімді валюта бағамының индексі аталған топқа жататын елдердігі олардың өзгерістері бойынша сол елдің ішкі бағаларының (шығындар) өзгеруіне қатысты түзетілген тиімді валюта индексін білдіреді. Қазіргі кездегі АҚШ долларының тиімді бағамының индексі номиналды және нақты түрде есептеледі. Валюталық бағам дегеніміз – бір ақша бірлігінің екінші ақша бірлігі- мен алғандағы бағасы. Ол нарықты экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың нәтижесінде анықталады және экономиканың жағдайын көрсетеді. Валюталық бағам халықаралық сауда және капитал қозғалысында өте үлкен роль атқарады. Валюталық бағамның өзгерісін байқасақ, ол сол валютаның құнсызданғанын немесе құнының жоғарлағанын көрсетеді. Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық бағамды анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық бағамды – номиналды бағам деп атайды. Валюталық бағамның үш түрі бар: белгіленген; өзгермелі; аралас; Белгіленген валюталық бағам деп – берілген мерзім ішінде өзгермей қалынған бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді. Белгіленген жүйенің мысалы ретінде БреттонВудск жүйесі қалыптасқан. Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы. Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген валюталық бағам да бар. Валюталық операциялар дегеніміз – ол меншік құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, яғни, валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту болып табылады. Валюталық операциялар ағымдагы операциялар жане капитал қозгалысына байланысты операциялар болып бөлінеді. Ағымдагы операцияларға жататындар: • тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар; • 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және алу; • салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша девиденттерді, сыйақыларды жөне өзге кірістерді аудару және алу; • гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік сомманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа соммаларды аудару; • капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылмайтын барлық өзге де валюталық операциялар. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар мыналар: • инвестицияларды жүзеге асыру; • интелектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айрысуды жүргізуге арналған аударымдар; • жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге аударымдар; • тауарлар, жұмыстар және қызметгер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспор-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар; • 180 күннен асатын мерзімге кредиттер беру және алу3; Валюталық нарығын реттеудің мағынасы мен қажеттілігі Мемлекеттің әлем экономикасына кіруі валюталық қатынастар жүйесінің дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді. Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне жағдайна бейімделген. Валюталық бақылау мынандай бағыттарда жүзеге асырылады: • экспорттық-импорттық валюта бақылауы; • қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүргізуді бақылау; • капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау; • валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу. Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдардың (валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту, ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның сақталуын бақылау жөніндегі қызметі. Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық құндылыққа өту кезенінде Қазақстанда қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер берілді, әсіресе реформалаудың бастапқы кезеңіңде. Валюталық саясаттың дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және экспорттық түсімді жасыру, импортгық контракт есебінен аванс төлемдерін келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды. Валюталық бақылау капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі ретінде бола алады. Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының нығайту. Валюта бақылауының мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды сақтауын қамтамасыз ету болып табылады. Бекіту сұрақтары: 1. Валюталық операцияларды жүргізу сызбасын келтіріңіз 2. Валюталық курстарды есептеу ерекшелігін айтыңыз 3. Кросс-курсты есептеу механизмін түсіндіріңіз Әдебиет:11,12,15 Тақырып №10 Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудағы базалық қаржылық есептеулер Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары Сағат саны – 1 1. Ішкі пайдалылықты есептеу; 2. Иинвестиция тиімділігін, рентабельділігін есептеу. Дәріс тезисі Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері – инвестициялық жобалардың пайдалылығы мен өтелімділігі перспективасын бағалау мақсатымен капиталдың ұзақ мерзімді жұмсалымының тиімділігін анықтау тәсілдері. Жобаларды бағалау үшін қолданылатын критерийлер басты аспектілерді‚ оны іске асырудың шарттарын көрсетуге тиіс. Оларды алуан түрлілігіне қарамастан мынадай топтарға бөлуге болады: қаржы-экономика нормативтік критерийлер‚ ресурстармен қамтамасыз етілу критерийлері. Қаржы-экономика критерийлер – бизнес-жоспарда айқындалатын жобаның құны‚ ағымдағы таза пайда‚ пайда мен пайдалылық (инвестициялардың қайтарымы)‚ тиімділіктің ішкі коэффициенті‚ өтелімділік кезеңі‚ тағы басқалар. Нормативтік критерийлерге құқықтық талаптар (ұлттық және халықаралық құқық нормалары)‚ стандарттардың‚ конвенциялардың талаптары‚ экология талаптар‚ патент қабілеті және зияткерлік меншік құқықтарын сақтаудың өзге де шарттары жатады. Ресурстық критерийлер жобаның іске асуының әлеуеттік мүмкіндігін айқындайды және олардың мынадай топтарын қамтиды: ғылым-техника ресурстар (қажетті ғылым-техника бөлшектердің‚ тиісті кәсіптегі және біліктіліктегі мамандардың болуы)‚ өндірістік ресурстар (өнімді өндіру үшін қуаттардың болуы)‚ технология баламалар‚ қаржы ресурстарының көлемі мен көздері‚ тағы басқалар. Ғылым-зертхана және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың орындалуын жеделдетуден болатын нәтижені есептеудің де елеулі мәні бар‚ өйткені бір жағынан‚ зерттеулер мен талдамалдар үдерісін жеделдету жобаны іске асырудың осы саласында айтарлықтай шығын жұмсауды талап етеді‚ екінші жағынан‚ жаңа тиімді өніммен (тауармен‚ бұйыммен) рынокқа ертерек шығу мүмкіндігі пайда болады. Әрбір әлеуетті жоба оның елдегі саяси‚ әлеуметтік жағдайларға сәйкес келуге‚ олардың өзгеруі мүмкін екендігі тұрғысынан да бағалануға тиіс. Күрделі жұмсалымды бағалаудың ең кең таралған әдістері: өтелімділік әдіс‚ пайданың жай нормасы әдісі‚ қаражатты‚ ағымдағы таза пайданы дисконттау әдісі. Олардың көбісі ЮНИДО-ның өнеркәсіптік техника-экономика зерттеулерді дайындау жөніндегі оқу құралында (БҰҰ басылымы) көрініс тапқан. Соның негізінде әзірленген бағдарламалар пакеті КОМФАР (COMFAR – Computer Model for Feasіbіlіty Analysіs und Reportіng немесе инвестиция жобалардың техника-экономика негіздемелерін әзірлеудің компьютерлік үлгісі деп аталады. Алайда бағалау әдістері мен критерийлерін таңдау жобаның ерекшелігіне‚ оларда жаңа енгізілімдердің болуына‚ сала тұрпатына‚ басқа да бірқатар факторларға байланысты. Түпкілікті 1. 2. 3. • • • • 1. 2. 3. 1. 2. 3. 4. 1. 2. шешімді тапсырыс беруші (кәсіпкер) қабылдайды‚ инвестормен‚ серіктестермен‚ контрагенттермен‚ басқа да мүдделі тұлғалармен келісіледі. [1] Инвестиция тиімділігін анықтағанда келесі көрсеткіштер анықталады: Коммерциялық тиімділік көрсеткіштері – тікелей қатысушылар үшін нәтижелерді сипаттайды. Бюджеттік тиімділік көрсеткіштері – мемлекеттік, жергілікті бюджетке әсерін сипаттайды. Экономикалық тиімділік көрсеткіштері– қатысушылардың, аймақтың, жалпы елдің тура мүддесіне қатысты болатын жоба бойынша шығындар мен нәтижелерді сипаттайды. 1) Классикалық әдіс Күрделі шығындардың абсолютты нәтижелігін күрделі шығындар тиімділік коэффициенті сипаттайды: П – пайда; К – күрделі шығын Салыстырмалы экономикалық тиімділік көрсеткіштері бірнеше вариантты салыстыруға мүмкіндік береді. Ол үшін келтірілген шығындар формуласы қолданылады: С – жылдық өзіндік құн. Ен – экономикалық тиімділіктің нормативты коэффициенті. К – күрделі шығындар. Тн – ақталу мерзімі. Тиімді вариантты іске асырудың экономикалық нәтижесі келесі формула бойынша табылады: Ақталу мерзімі: Та = (К2 – К1)/П(Үж) Жылдық экономикалық үнем: Үж = (С1 – С2)*В2 2) Дисконттау әдісі Инвестициялар кәсіпорын қызметіне ұзақ уақыт ішінде әсер етеді. Шығындарды мен нәтижелерді белгілі бір уақыт шектерінде бағалайды, оны есептеу горизонты (Т) деп атайды. Осы есептеу горизонтын құрайтын уақыт аралықтары (бірліктері) есептеу қадамдары деп аталынады. Есептеу горизонтының ұзақтығы келесі факторларға тәуелді болады: Объектіні жасау және қолдану ұзақтығы; Негізгі технологиялық жабдығының қызмет ету мерзімі; Алдын ала белгіленген пайда сипаттамаларына жетуіне қарай; Инвестор талаптары. Барлық шығындар бастапқы және ағымдағы болып бөлінеді. Есептеулерге қолданылатын бағалар келесі болуы мүмкін: Базистік – белгілі бір уақыт мерзімінде халық шаруашылығында қалыптасқан бағалар. Олар бүкіл есептеу мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады (Цб). Болжамды бағалар – баға динамикасын болжау негізінде белгіленеді. Үнемі түзетіліп отырылады (инфляцияны есебке алмай): – t есептеу қадамында бастапқы tн мерзімімен салыстырғанда өзіндік құнның өзгеру индексы. Есепті баға – инвестирлеу нәтижелерін инфляцияны есебке алып есептегенде қолданылады: Iи – инфляция индексы. Инфляция – экономикадағы немесе жеке қор түріне бағалардың өсуі. Инвестициялар ұзақ уақыт бойы кәсіпорын қызметіне әсер етуіне байланысты барлық шығындарды және нәтижелерді бастапқы мерзім бағаларына келтіру қажеттігі туындайды. Ол үшін дисконттау коэффициенті қолданылады: t – есептеу қадамы. Е – дисконт нормасы, капиталға саналған пайда нормасына тең, инвестор өздігінен белгілейді. Ол үшін банк депозиттерінің пайызына, ірі сенімді фирмалар акцияларының дивиденд пайызына, өндіріс рентабельділігіне назар аударылады. Дисконттау әдісі бойынша келесі көрсеткіштер анықталады: ТКТ – Таза келтірілген табыс (NPV). ТИ – табыстылық индексы. ТІН– Табыстылықтың ішкі нормасы. Т – ақталу мерзімі. ТКТ (NPV) T – есептеу горизонты. t – есептеу қадамы. Rt – t қадамында инвестициялаудың нәтижесі. Зt – t қадамы бойынша болған шығындар. Сонымен қатар келесі формула қолданылады: - t қадамы бойынша инвестицияларсыз болған шығын көлемі – t қадамында инвестицияларды дисконттау. Егер ТКТ>0, онда жоба тиімді деп саналады. ТИ (PI) Егер ТИ>1, онда жоба тиімді. 3. ТІТ (IRR) Келесі теңдеу бойынша табылады: Евн – келтірілген нәтиже шамасы келтірілген күрделі шығындарға тең болғандағы дисконт нормасы. Егер Е в н >Е , онда жоба тиімді. 4. Т – жобаны бастау уақытынан бастап жалпы интегральды нәтиже оң сан шыққанға дейінгі минимальды уақыт: Егер, онда жоба тиімді. Жобаның коммерциялық нәтижелігі қаржылық шығындарды табыстылық нормасын қамтамасыз ететін нәтижелерді салыстыру арқылы анықталады. Е = Нәтиже/Шығындар Әр қадамдағы нәтиже ретінде нақты ақшаның ағыны қолданылады. Жобаны іске асырғанда түрлі қызметті бөліп көрсетеді: 1. Инвестициялық – негізгі қорлар құнының өзгерісімен байланысты. 2. Операциялық – кәсіпорынды басқарумен және ағымдағы шығындармен байланысты. 3. Қаржылық – бағалы қағаздар қоржынымен байланысты. Қызметтің әр түрі ақшаның келуімен және шығуымен байланысты болады. П – ақшаның түсімі. О – ақшаның шығыны. Ф – нәтиже. Нақты ақша тасқыгы деп инвестициялық және операциялық қызметтен түскен ақша мен шығындар арасындағы айырманы айтады. Нақты ақша сальдосы – бұл барлық үш қызмет түрі бойынша ақша түсімдері мен шығындары арасындағы айырма. Негізгі шарт – аталған көрсеткіштер оң сан шығу керек. Белгісіздікті және тәуекелді есепке алу Белгісіздік деп ақпараттың жетпеуін немесе толық еместігін айтады. Тәуекел кәсіпкердің өз қаржысын жоғалту ықтималдылығын көрсетеді. Белгісіздік пен тәуекелдің келесі түрлерін ескеру қажет: 1. Экономикалық заңдылық, ағымдағы экономикалық жағдай, инвестиция жасау жағдайлары. 2. Сыртқыэкономикалық тәуекел. 3. Саяси жағдай тұрақсыздығы, қолайсыз әлеуметтік-саяси өзгерістер. 4. Бағалардың валюталық курстарының өзгеруі, нарық конъюнктурасының өзгеруі. 5. Табиғи-климаттық факторлар. 6. Өндірістік-технологиялық тәуекел. Тәуекелді арнайы экономикалық-математикалық әдістер көмегімен компьютермен есептеуге болады. Бекіту сұрақтары: 1. Инвестициялық кірістердің түрлерін келтіріңіз 2. Ішкі кірістілік формуласын айтыңыз 3. Инвестициялық жобадағы таза ағымдық құнды анықтауды баяндаңыз Әдебиет:7,11,13 Тақырып №11. Excel-де қаржылық-несиелік есептеулер Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Несиелік есептеулер. Несиелік калькулятор. 2. Мерзім соңында бір төлеммен борышты жабу. 3. Дифференциалды және аннуитеттік төлемдер бойынша борышты жабу. Дәріс тезисі Несие калькуляторы - несиені өтеу мөлшерін есептеуге мүмкіндік беретін компьютерлік бағдарлама. Сонымен қатар, көптеген жүйелерде алдағы төлемдер кестесі және артық төлем сомасы шығарылады. Нәтижені есептеу үшін, әдетте, тиісті жолдарда несие сомасын, несие мерзімін, пайыздық мөлшерлемені енгізу керек. Кейбір несие мекемелерінде несие беру және несие шоттарына қызмет көрсету үшін қосымша төлемдер болғандықтан, көптеген несие калькуляторлары бұл мәліметтерді түпкілікті есеп айырысулар үшін пайдалана алады. Кейбір несиелік калькуляторлар несиені өтеудің екі түрін қолданады: аннуитеттік және сараланған төлемдер. Сонымен қатар, әдетте несие келісімінің басталу күнін енгізу ұсынылады (немесе бағдарлама әдепкі қалпы бойынша несиені бүгінгі күннен алынған деп санайды). Нәтижесінде пайдаланушыға келесідей есептеулер беріледі: ай сайынғы төлем мөлшері, несие үшін үстемеақы сомасы, сондай - ақ тиімді пайыздық мөлшерлеме. Сонымен қатар, әдетте, несие мерзімі ішінде алдағы төлемдер кестесі көрсетіледі. Несиелік калькулятордың екі түрі бар. Біріншіден, желілік, яғни браузер қосымшалары ретінде жұмыс істейді және интернетте орналастырылады. Көбінесе оларды банктердің басты беттерінен табуға болады. Сонымен қатар, балама несие калькуляторлары болады, олар әр түрлі несие институттарының өнімдерін салыстыруға мүмкіндік береді және көптеген жағдайларда кез - келген қаржы институтына тәуелсіз болады. Сондықтан мұндай несие калькуляторларының артықшылығы бар. Екіншіден, кейбір несие калькуляторлары көбінесе бухгалтерлік бағдарламалардың бөлігі болып табылады, атап айтқанда үйдегі қаржыны есепке алу үшін, яғни олар офлайн режимінде жұмыс істейді. Мұндай қосымшалар компьютерге немесе ұялы телефонға орнатылуы мүмкін. Өз функциялары бойынша несие калькуляторы ипотекалық калькуляторға ұқсас. Айырмашылықтары: ипотекалық калькуляторлар сақтандыру, бағалау және т.б. шығындарды да қоса есептейді. Несие калькуляторы аясында анықтамалар: ▪ Несие калькуляторы – несиені пайдаланудың болжамды құнын есептеуге және төлем схемасын таңдауға көмектесетін құрал. Оның көмегімен сіз несие беру мекемесіне, көбіне банкке (несиелік одаққа) несиені қайтару және несиені пайдалану үшін төлем жасау үшін қандай мерзімде ақша төлеуге керек екеніңізді біле аласыз. ▪ Несие үшін сыйақы – сізге несие бергені үшін банкке төлеген ақшалай өтемақы сомасын білдіреді. Әдетте, бұл сома бір реттік комиссиядан және ай сайынғы төлемдерден, пайыздық мөлшерлемеден және басқа да комиссиядан тұруы мүмкін. ▪ Пайыздық мөлшерлеме – белгілі бір уақыт / ай, тоқсан, жыл / аралығында несие сомасынан пайызбен есептелген банк сыйақысының мөлшері. ▪ Бір жолғы комиссия – несие берген кезде алынатын банк сыйақысының белгіленген мөлшері. Бұл сома белгіленген ақшалай мәнге ие болуы мүмкін және несие сомасына пайыз ретінде есептелуі мүмкін. ▪ Несиені пайдалану үшін ай сайынғы төлем – ай сайынғы пайыздық мөлшерлемеден және белгіленген сомадан тұратын немесе несие сомасының пайызы ретінде есептелетін ай сайынғы комиссиядан тұрады. ▪ Қарызды өтеудің аннуитеттік схемасы – несие беруші мекемедегі қарызға қарамастан, ай сайын банкке тең соманы төлеуді қарастырады. Бұл сома несие органының өтеу бөлігін де, несиені пайдалану пайызын да қамтиды. Бұл схема ұзақ мерзімді несиелеу үшін тиімді, өйткені бұл соманың бір бөлігі инфляцияға байланысты төленуі мүмкін. ▪ Қарызды өтеудің стандартты схемасы – несие беруші мекеменің ай сайынғы төлемдерін тең мөлшерде және қарыздың қалдығы үшін несие бойынша сыйақы төлеуді қамтиды, яғни төленген соманың ай сайынғы азаюы. № Кесте 1. Несиелік калькулятормен есептеу Төлем Негізгі қарыз Пайыз Қарыз қалдығы 1 1836.44 1523.94 312.5 28476.06 2 1836.44 1539.81 296.63 26936.25 3 1836.44 1555.85 280.59 25380.4 4 1836.44 1572.06 264.38 23808.34 5 1836.44 1588.43 248 22219.91 6 1836.44 1604.98 231.46 20614.93 7 1836.44 1621.7 214.74 18993.23 8 1836.44 1638.59 197.85 17354.64 9 1836.44 1655.66 180.78 15698.98 10 1836.44 1672.91 163.53 14026.08 11 1836.44 1690.33 146.1 12335.74 12 1836.44 1707.94 128.5 10627.8 13 1836.44 1725.73 110.71 8902.07 14 1836.44 1743.71 92.73 7158.37 15 1836.44 1761.87 74.57 5396.5 16 1836.44 1780.22 56.21 3616.27 17 1836.44 1798.77 37.67 1817.5 18 1836.44 1817.5 18.93 0 33055.87 30000 3055.87 Қорытынды: Сіз несие артық 3055.87 Тек 10.19 % үшін несие сомасының 18 айдың Орташа 0.57 % немесе 169.77 айына Егер қарызгер қарызын уақытында өтемесе, онда ол, міндетті түрде, өтеу ерзімін ұзартқан күндері үшін несие берушімен көбейтілген(айыптық) үстемемен есептеседі. Қарызгердің келіскен ерзімде несие берушімен толық есептесуге үмкіншілігі болмаған (немесе есептескісі жоқ)жағдайда, қабылданған заң бойынша несие беруші кепілдікке алынған құнды затты өз мүддесіне жұмсай алады. Клиент ломбардтық несие алу үшін150 акциясын банкке кепілдікке берді. Банк акцияның80% курстық бағасының есебінен 3 айға несие беруге келісті. Жылдық есептік үстеме18%, ал3 ай бойы қарызға қызмет жасағаны үшін, банк шығыны 2000 теңге құрайды. Егер 1 акцияның ағымдағы курсы 3000 теңге болса және несиеге ақша банктен 16.03.010 ден 16.06.010 дейін берілсе, онда клиент банктен қанша соманы несиеге алады? Шешуі. Қаржыгердің барлық құнды қағаздарының бағасы тең: 3000 теңге 150 = 450 000 теңге, сондықтан, қарызгер банкке қайтару керек: C= 450 000 ·0,8 = 360 000 теңге. Несиені пайдаланған уақытты t (жылдар) анықтайық. Несиені 16.03.010-ден 16.06.010-дейін пайдаланған уақыт t, жылдарды формула арқылы есептейік: t = s/g = 91/360 = 0.2528, мұндағы s = 91 күнге несие берілген және g= 360 жылдағы күндер саны. формуламен(e) есептік үстемені аламыз.B = Cet = 360 000 ·0,18 ·0,2528 = 16380 теңге.Осыдан кейін қарызгердің қолына алатын сомасын табамыз. Ол үшін C= 360 000 сомадан, пайыздық ақшаны B = 16380 және банк шығыны2000 теңгені алып тастаймыз: A = C– B– 2000 = 360 000 – 16380 – 2000 = 341 620 теңге. Жауабы: Қарызгер банктен16.03.010 күні341 620 теңге алады және 16.06.08 күні360 000 теңге қайтарады. Алдыңғы есепті жалғастырып, мынадай жағдай болсын делік, қарызгер16.06.010 –де қарыздың60 000 теңгесін төлесін де, қалған бөлігін өтеу ерзімін келесі3 айға ұзартуын сұрасын. Банк есептік үстемені 20% дейін көтеріп, несиенің қалған бөлігін тағы 3 айға ұзартуға келісті. Қарызгер банкке16.09.010 күні қанша ақша өтейді? Шешуі. Басында 16.06.010 қанша қарыз қалғанын анықтаймыз: A1= 360 000 – 60000 = 300 000 тенге. формуланы пайдаланып, 91 күннен кейін30000 теңгені несие 20% есептік үстемемен (e – есептік үстеме) 16.06.010-ден 16.09.010-дейін қолданғаны үшін қарызгер қайтаратын соманы анықтаймыз: Сонымен, қарызға жасаған қызметі үшін, банк шығынын есептеп, қарызгер16.09.010 күні банкке төлейді: 315 974,3 + 2000= 317 974,3 теңге. Жауабы: Қарызгер банкке 16.09.010 күні 317 974,3 теңге төлеуге міндетті. Әрбір мезгілде төленген ақшалар сомасын салыстыру жүргізіледі. Бекіту сұрақтары: 1. Несиелік төлемдерді есептеу әдістерін атаңыз 2. Несиелік маржаны анықтау формуласын айтыңыз 3. Несиелік өтемақыны жүргізу әдістерін атаңыз Әдебиет:1,7,11,12 Тақырып №12. . Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулер Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Несиелеудің ұзақ мерзімді сызбасы. Несиелеудің қысқа мерзімді сызбасы. 2. Тиімді мөлшерлемені анықтау. Тұтыну несиесінің төлемдерін есептеу. Дәріс тезисі Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыздар - бұл қарыздық:берешек (депозит) сомасына есептелген пайыздар. Жай пайыздарды есептеу үшін төмендегідей формула қолданылады: І = і.Р .п/360.100%, (1) мұнда: і - жылдық пайыздық мөлшерлеме; Р - берешек (депозит) қалдығы; I - қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы; n - пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны. Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар - бұл қарыздық берешек (депозит) сомасына ғана емес есептелген пайыздан келетін табыс сомасына да есептелген пайыздар. Несиелер және депозитгер бойынша пайыздық төлемдер сомасын есептеу үшін келесідей формула пайдаланылады: (2) мұнда: і - пайыздардың жылдық мөлшерлемесі; Р - қарыздың (салымның) алғашқы сомасы; I - қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы; n - қарыздың (салымның) ай мерзімдеріндегі (ай үлестеріндегі) ұзақтығы. Егер несиелеу мерзімі бойынша қарыздық берешектің бөлігі ұзартылған қарыз есебіне жатқызылса, онда ұзартылған қарыздық берешекке есептелген пайыз сомасын анықтау үшін төмендегідей формула қолданылады: (3) мұнда: Ig - ұзартылған берешек бойынша есептелген пайыздар сомасы; Q- ұзартылған берешек сомасы; i, - ұзартылған берешек бойынша пайыздық мөлшерлеме (айып-пұлдық); t, - несиелеудің басталуынан ұзартылған берешек бойынша пайыз есептелген күнге дейінгі уақыт кезеңі; t2 - несиелеу басталған күннен ұзартылған қарыздың пайда болған күніне дейінгі уақыт кезеңі. Пайыздарды есептеген кезде айдағы күндер саны шартты түрде 30 күн, ал жылдағы күндер саны - 360 күн деп қабылданады. 31 күндік айларда 31 күн есепке алынбайды, ал ақпанда соңғы санға дейінгі қалдық 30 күнге қанша жетпесе, сонша қайталанады. Күрделі пайыздарды есептеу қажеттілігі түрлі себептерден болуы мүмкін. Ұлттық банк үшін әр түрлі мерзімдерге бір пайыздық мөлшерлеме бойынша берілетін аукциондық несиелерді қайта қаржыландыру кезінде екінші деңгейдегі банктердің әр түрлі тиімді табыс алуын болғызбаудың маңызы зор. Бүл үшін Ұлттық банк тәжірибеге күрделі пайыз әдісі бойынша пайыздар есептеуді енгізгенге дейін 1, 3 және 9 айлық несиелер бойынша бірнеше әр түрлі ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемелерін белгілеуге мәжбүр болды. Күрделі пайызға өтумен байланысты қайта қаржыландырудың бірегей мөлшерлеме белгіленетін болды. Нарықтық қатынастарды құрудың қазіргі уақыттағы сатысының өзгешелігі банктердің типіне және көлеміне, орналасқан жеріне, клиентурасына және шын мәніндегі өзіндік табиғаты бар басқа да міндеттемелеріне байланысты. Екінші жағынан, банктік мекемелер жүргізетін пайыздық саясаттық ерекшеліктері сол және басқа да банктен тәуелсіз сипаты бар бірқатар жалпы факторлардың индивидуальдық көрінісінің салдары болып табылады. Жалпы жағдайда несие үшін пайыздық мөлшерлеменің қалыптасуының бастапқы негізі тартылған ресурстар үшін төлемнің орташа деңгейі болады. Нарық жағдайында орташа ресурстар үшін төлем мөлшерлемесінің екі шектік мәні бар: ең төменгі және ең жоғарғы. Бұл мәніне төмен және жоғары кезде ресурстарды сатып алу-сату мәмілесі жасалмауы мүмкін, өйткені оның шарттары тараптардың біреуін қанағаттандырмайды. Факторлар өз шекарасын қоса алғандағы, көрсетілген шектеулі мәндердің шеңберлерінде әрекет етеді. Қарыз пайыздық мөлшерлемесі мазмұнының жалпы сызбасы келесі түрде көрсетілуі мүмкін. Жалпы жағдайда банк берген несие үшін пайыздық мөлшерлеме тартылған ресурстар үшін төлем мөлшерлемесі мен пайыздық маржаның қосындысынан тұрады. Соңғысы, өз кезегінде, бірнеше бөліктерден тұруы мүмкін: қалыпты маржадан, яғни банктің қызмет етуімен байланысты шығындарды жабуы және банктің қалыпты пайда алуын қамтамасыз ететін маржадан. Қалыпты маржа сенімділігі жоғары дәрежелі несиелерге; неғұрлым жоғары болған сайын банктік қарыздың қайтарылатынына сенімділігі төмен болатын тәуекел үшін үстемелерге; нарықтың жағдайларына (сұраныс-ұсыныс), үстемелер (кемітулер) мен ондағы сатушының жағдайына қарай (монополиябәсекелестік) бағдар ұстайды. Үстемелер (кеміту) шамасына әсер ететін негізгі факторларға мыналар жатуы мүмкін: клиенттің төлем қабілеттілігі, жобаның тәуелділік дәрежесі, клиенттің сипаттамасы, салық салу мөлшерлемесінің мөлшері, несиеге сұраныс жағдайы, қарызды ұсыну мерзімі, қосымша несиелік ресурстарға деген қол жетушілік, инфляция деңгейі. Пайыздық мөлшерлеменің қолдану сферасына және оның деңгейін реттеу тәсіліне байланысты ресми пайыздық (есептік) мөлшерлеме; банкаралық және базалық болып ажыратылады. Ресми пайыздық мөлшерлемені басқа да банктерге, бірінші кезекте коммерциялық банктерге берілетін несиелер бойынша орталық банктер белгілейді. Бұл операциялар ұзақ уақыт бойы коммерциялық вексельдерді қайта есептеу түрінде жүзеге асырылды, айтылған мөлшерлеменің екінші атауы осымен түсіндіріледі. Оның деңгейін өзгерте отырып, Орталық банк коммерциялық банктердің тиімділігіне, олардың несиелік мүмкіндіктерін жоғарылата немесе төмендете отырып әсер етеді. Есептік саясат нарықгық қатынастары дамыған елдерде экономиканы ақша-несиелік жағынан реттеудің дәстүрлі әдістерінің қатарына жатқызады. Оның келесі міндеті несиені қымбаттату жолымен елде инфляцияның күшеюіне кедергі жасау болып табылады. Мұндағы есеп айырысу қарапайым: коммерциялық банктер ресми мөлшерлеменің өсуі жағдайында клиенттер үшін пайыздық мөлшерлемені жоғарылатады, осылайша, ақшаға деген сұраныс төмендейді. Қазіргі уақытта банкаралық мәліметтердің дамуына байланысты коммерциялық банктер қажет болған жағдайда несиені эммиссиялық институттан емес, банк-корреспонденттен ала алады, қарыз алушы үшін мұндай мәміле арзан да болады. Бұл ресми пайыздық мөлшерлеме деңгейінің банкаралық пайыздық мөлшерлеме деңгейінен жоғары болуына әкеліп соғады. Банкаралық пайыздық мөлшерлеменің, мысал ретінде ЛИБОР - лондондық банкаралық мөлшерлемені айтуға болады, ол евровалюталық нарықта депозиттік, несиелік операцияларда және еврооблигациялық займдарда, сонымен қатар ПИБОР - париждік банкаралық мөлшерлеме кең түрде қолданылады. ПИБОР сегіз ірі париждік банктердің мөлшерлемелері мәндерінің арифметикалық ортасы ретінде анықталады. Бұдан көрі анағұрлым белгілі ЛИБОР банкаралық мөлшерлеме жекелеген халықаралық несиелік мәмілелердің құнын есептеу барысында базалық ретінде қолданылады. Бұл жағдайда ЛИБОР базалық мөлшерлемеге, әдетте, мәміле түріне, қарыз алушының қарыздық жағдайына қарай ақша нарығындағы конъюктураға байланысты маржа қосылады. Мынадай жағдайларда үздіксіз пайыздар деген ұғымы қолданылады: қарапайым пайыздарды жылдық пайыздық үстемегеp арттыру келісімімен, клиент банкпен A соманы депозиттік шотқа, жылдың 1/m – бөлігіне тең ерзімге дейін салуға шарт жасасты делік. Осы ерзім өткеннен кейін (2.12) формула бойыншадепозиттік шотта- рынадай сома пайда болады: С = A(1+ ) (5.1) оны клиент шоттан алады да, сол шотқа қайта салады (пайызбенқоса соманы реинвестрлейді). Нәтижесінде, жылдың«екінші» 1/m– бөлігі өткеннен кейін депозиттік шотта ынадай сома пайда болады: С = A(1+ )2 (5.2) оны клиент ерзімі өткеннен кейін тағы да шоттан алады да, сол шотқа қайта салады. Осы процедура бір жыл бойы m–рет қайталанады да, клиенттің депозиттік шотында ынадай сома пайда болады: С = A(1+ )m (5.3) Мынадай m= 12 жағдайда пайыздық ақшаны реинвестрлеу ай сайын, m= 365 күн сайын, m= 365·24 = 8760 сағат сайын жүреді. Минут сайын, секунд сайын және шексіз жағдайда m ∞ →пайыздарды үздіксіз реинвестрлеуді теориялық тұрғыда қарастыруға болады. Сондықтан, егер (2.35) формулада шектеугеөтсек, онда ына жағдайда m ∞ → төмендегідей қатынас алынады: C = (5.4) ол депозит ерзімі 1 жылға тең болған жағдайдағы, жылдық пайыздық үстеме p негізінде пайыздарды үздіксіз арттыру формуласын көрсетеді. Депозит ерзімі t жылға тең болған жағдайдағы, жылдық пайыздық үстеме p негізінде пайыздарды үздіксіз арттыру формуласының түрі: C=Aept (5.5) Е с к е р т п е. (5.4) және (5.5) формулалардағы e натуралдық логарифм негізі. Пайыздарды үздіксіз арттыру формуласын, дифференциалдық теңдеулерді қолданып, басқаша тәсілдермен алуға болады. Осы ақсатпен келесі ысалды қарастырайық. Банктегі салымның өсу жылдамдығы салым өлшеміне пропорционалды өзгереді, пропорционалдық коэффициенті 0,03. Егер салымның алғашқы сомасы10000 (ақша бірлігі) болса, салым уақыт бойынша қандай заңдылықпен өзгереді және шотта2 жылдан кейін андай сома болады? Шешуі. t уақыт езгілінде салым өлшемі ынадай A=A(t) болсын. Алғашқы салым сомасы10000, ал уақыт бойынша салым туындысы , салым өсуінің жылдамдығы болғандықтан, салымның уақыт бойынша өзгеру заңдылығы мына диффренциалдық теңдеуді шешумен анықталады: =0,03A (5.6) Оның бастапқы шарты: A(t=0)=10000 Дифференциалдық теңдеулер курсынан белгілі, (5.6) және (5.7) қатынастар Коши есебін шешуге сәйкес, яғни оны мына түрде жазуға болады: А(t) = 10000e0.03t сөйтіп, 2 жылдан кейін шотта ынадай сома болады: . А(t) = 10000e0.03*2 = 10000e0.06 =10000*1.06=10600 Жауабы. Салымның уақыт бойынша өзгеру заңдылығының түрі: А(t) = 10000e0.03t , ал 2 жылдан кейін шоттағы сома: 10600 ақша бірлігіне тең. Ссудалардың нығаюы. Несие беруші бірдей бір уақытта қаржыгерге жылдық пайыздық үстемесін p1,p2 … pn, қарапайым пайыздар схемасымен,t1,t2 , …, tn мерзімге, A1,A2 …, An өлшемді n ссудалар берді делік. Қаржыгер барлық қарызын бірден төлемекші, ссудаларын нығайтпақшы. Қаржыгер де, несие беруші де шығынға ұшырамауы үшін, қаржыгер қанша уақытта барлық қарызын бірден төлей алады? Барлық ссудаларды жылдық пайыздық үстемесі p қарапайым пайыздар схемасымен t ерзімге (жыл) берілген бір A ссудаға айырбастауға болатыны үмкін болсын. t ерзімі ссудаларды нығайту ерзімі деп аталады. Нығайту төлемін төлеп біткеннен кейін, A, p және t мәндерін табу үшін қарызгердің ынадай істер жасау керектігін аңғарамыз: 1) барлық қарыздар сомасын өтеу; 2) әр ссудаларды қолданғаны үшін пайыздық ақшаларын өтеу. Сонымен, екі қатынас орындалуға тиіс: A1+ A2 + …+ An =A, (5.8) A1 p1 t1 + A2 p2 t2 +…+ An pn tn= Apt (5.9) Егер (5.8) формуладан (5.9) формулағатеңдеуінқойсақ, ондаынақатынасалынады: A1 p1 t1 + A2 p2 t2 +…+ An pn tn=( A1+ A2 + …+ An)pt (5.10) осыданбарып, жалпыссуданыңнығайтуерзімінтабамыз: A=формуланықолданыпекіқарапайымжағдайдықарастырайық. 1. Ж а ғ д а й. Барлық ссудалар A бірдей өлшерде және олар бірдей пайыздық үстемелермен p берілген. Онда, (5.11) формуладан ынадай қатынас туады: t= (5.12) 2. Ж а ғ д а й. Барлық ссудалар әртүрлі өлшерде және әртүрлі мерзімге, сонымен қатар бірдей пайыздық үстемелермен p берілген. Мұндай жағдайда, (5.11) формуладан мынадай қатынас туады: t= (5.13) Несие беруші жылдық пайыздық үстеме 16%–бен қарапайым схема бойынша бір қарызгерге үш ссуда берді. Ссуданың параметрлері кестеде көрсетілген. Ссуда туралы әліметтер Ссудалар нөмірі(№) Ссудалар өлшемі, теңге 1 000 000 2 000 000 7 000 000 Берілген күні 11.06.08 20.07.08 07.08.08 Төленген күні 10.09.08 19.10.08 06.12.08 Қарызгер үшінші (№3) ссуданы алғаннан кейін барлық ссудаларды нығайтпақшы. Өтеуді нығайту күнін және қаржыгер несие берушіге осы күні қандай сома төлейтінін анықтау қажет? Шешуі. Ссудалар әртүрлі уақыт езгілінде берілуіне байланысты, есепті шешу үшін бірден (9.6) формуланы пайдалануға болмайды. Басында барлық төлемді бірдей уақыт 51 мезгіліне келтіреміз. (2.30) және (2.28) формулалар бойынша, 11.06.08 төленген1 000 000 теңге сомаға(№1 ссуда), қарапайым пайыздық үстеме16% бойынша эквивалентті сома: 1000000=(1+0.16 теңге 07.08.08 төленген. 5.3-кестеде қарызгердің қарыздарымен жасаған ситуациялары келтірілген Қарызгердің0 7.08.08 күнгі қарыздары Ссудаларнөмірі(№) Ссудаларөлшемі, теңге 1008306,0 2 016 612,0 7 000 000 Берілгенкүні 07.08.08 07.08.08 07.08.08 Төленгенкүні 10.09.08 19.10.08 06.12.08 07.08.08 сәйкесінше S1= 33 күн, S2= 41 күн және S3=120 күндерге тең ерзімге берілгенін анықтаймыз. Сондықтан: t = t1= t2= t3= (5.14) мұнда s – ссудаларды нығайту күндері. (5.14) формуладағы өрнекті) формулаға қойып, аламыз: t = күн Сөйтіп, s =105 күн. Енді өтеуді нығайту күнін табуға болады: 07.08.08 +105 күндер=20.10.08. Жауабы. Қарызданушы 10.10.08 күні негізгі қарызы (1 000 000 + 2 000 000++ 7 000 000) =10 000 000 теңге) ен қоса әр ссуда өлшерін толық мерзім бойы(№1 ссуда: 10.09.08 – 11.06.08 = 90 күндер, №2 ссуда: 19.10.08 – 20.07.08 = 90 күндер және №3 ссуда: 06.12.08 – 07.08.08 = 120 күндер) қолданғаны үшін пайыздық ақшаларын несие берушіге төлеуге тиіс: теңге. Сонымен, жалпы төлейтін ақша сомасы: 10 000 000 + 485 245,82=10 485 245,82 теңге. Ломбардтық несие алу үшін қарызгер несие берушігеатериалдық құндылық құрайтын заттың немесе объектінің тиісті құжатын немесе құнды қағазды кепілдік ретінде өткізуге індетті.Кепілдік құндылықты алғаннан кейін, несие беруші оның ағымдағы нарықтық құнын бағалайды да, несиелік келісім шартта,41 қарызгердің несие берушіге қайтаратын қарыз сомасы (пайыздық ақшалар және несие берушінің қарызға қызмет жасаудағышығындарымен қоса), кепілдікке берілген құндылықтыңбағасының (50 – 80)% аспайтыны туралы тұжырымдап, есептікүстеме негізінде қарызгерге қарапайым пайыздар схемасы бойыншассуда береді. Ломбардтық несие жалпы3 ай ерзімге беріледі, ал оны өтеукелесі нұсқалардың біреуімен жүргізіледі: 1) қарызгер барлық қарызды уақытында өтейді; 2) қарызгер қарызды өтеу ерзімін келесі3 айға созады; 3) қарызгер уақытында барлық қарыздың тек бір бөлігін төлейді де, ал қалған бөлігін өтеуді келесі 3 ай бойына созуы мүмкін. Пайыздық ақшаларды төлегенде әр айдағы нақтылы күндер есептелінеді де, ал жыл 360 күндермен теңестіріледі. Ломбардтық несиені берген және өтеген күндер бір күн деп есептелінеді. Бекіту сұрақтары: 1. Ұзақ және қысқамерзімді несиелеу ерекшеліктерін келтіріңіз 2. Әртүрлі мерзімге берілген несиелерге пайыз есептеудің әдістерін айтыңыз 3. Ұзақ мерзімді несиелеудегі қосымша шығындарды негіздеңіз Әдебиет:1,7,11,12 Тақырып №13 Excel-де қаржылық талдау элементтері Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Қаржылық есептіліктегі мәліметтерді қарқындық және құрылымдық талдау. Негізгі және айналым капиталының қаржылық көрсеткіщтерін есептеу. 2. Баланс құрылымын есептеу. Салыстырмалы талдау. Дәріс тезисі Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жүргізу үшін қолданылатын негізгі құжаттар – бухгалтердік есеп құжаттары. Оларға келесілер жатады; • «Бухгалтерлік баланс» №1 нысаны • «Қаржылық нәтижелер туралы есеп» №2 нысаны • «Қаржылық шығындар туралы есеп» • «Ақша құралдарының қозғалысы туралы есеп» №3 нысаны • «Бухгалтерлік балансқа қосымша» №5 нысаны Егер де заң бойынша кәсіпорын аудитке жатқызылса, кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің дұрыстығын дәлелдейтін аудиторлық қорытынды. Бухгалтерлік есепке кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның қызметінің қаржылық нәтижелері және оның қаржылық жағдайының өзгерісі туралы расталған және толық көрініс қалыптастыру үшін мәліметтердің жеткіліксіздігі анықталса, онда бухгалтерлік есепке сәйкес қосымша көрсеткіштер және анықтамалар қосылады. Бухгалтерлік есеп мәліметтері барлық филиалдардың, өкілеттіліктердің және басқа бөлімшелер қызметінің нәтижесін қосуы керек. Бухгалтерлік есептегі мәліметтердің жүйелігі және кешендігі – бұл келесі талаптардың орындалуы нәтижесі: • есепті жылдың есебінде ағымдық жылда жасалатын барлық шаруашылық операциялардың толық көрінісі; • бухгалтерлік есеп шоттың жоспарына және Қазақстан Респубикасының бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы ережесіне сәйкес табыстарды есепті кезеңге жатқызудың дұрыстығы; • Есепті кезең ішінде қабылданған есептік саясатты сақтау; Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі оның қызметі туралы ақпараттың негізгі көзі болып табылады. Бухгалтерлік есептемелерді ұқыпты зерттеу жеткен жетістіктердің және кемшілік себептерін ашады. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің негізі болып кәсіпорынның барлық бухгалтерлік шотының жалпы екі жақты кестесін көрсететін бухгалтерлік баланс табылады. Онда есепті кезең басымен салыстырғанда құру күнінде оның қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланста ақпараттың осылай берілуі көрсеткіштерді салғастыруға, олардың өсуін және төмендеуін анықтап, талдауға мүмкіндік беруі. Баланста мүліктің қалдық құны, материалдар, қаржылар, жарғылық капитал, қорлар, пайда, қарыз, несие және басқа да міндеттемелер тіркеледі. Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның капиталын тиімді орналастыруды, оның ағымдық және болашақ шаруашылық қызмет үшін жеткіліктілігін, займдық көздердің мөлшерін және құрылымын және де оларды орналастыру тиімділігіне бағалауға мүмкіндік береді. Баланста берілген ақпарат негізінде сыртқы пайдаланушылар серіктес ретінде берілген кәсіпорынмен істерді жүргізу мақсаттылығы және жағдайы туралы шешім қабылдап, қарызгер ретінде кәсіпорынның несие қабілеттілігін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау үшін белгілі бір әдістермен құралдар қолданылады. Ең қарапайым әдіс салыстыру болып табылады. Бұл кезде еспті кезеңнің қаржылық көрсеткіштері не жоспарлық көрсеткіштермен не базистік көрсеткіштермен салыстырылады. Көрсеткіштерді салыстыру кезінде экономикадағы инфляциялық процесс, бағалау әдісі, құрымдас элементерінің біркелігі есеріледі. Келесі топтау, бұл кезде көрсеткіштер топталып, кестеде біріктіріледі. Топтау аналитикалық есептерді жүргізуге, жеке құбылыстардың даму тенденциясын айқындауға жеке көрсетіштердің өзгерісіне әсер ететін факторларды анықтауға септігін тигізеді. Тізбектеу әдісі, бұл әдісті қолдануға есепті кезеңдегі көрсеткіштер базистік көрсеткіштермен ауыстырылады және басқа көрсеткіштер өзгеріссіз қалады. Тізбектеу тәсілі жиынтық қаржылық көрсеткішке жеке факторлардың әсер ету деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Қаржылық жағадайды талдау үшін қолданылатын құралдар қаржылық коэффициентер. Қаржылық коэффициентер нақты кәсіпорынның ұқсас кәсіпорынға қарағанда қаржылық жағдайын анықтауға, салыстыруға және айқындауға септігін тигізеді. Соңғы уақытта кезеңді басылымдарда қаржылық талдауды жүргізу бойынша әдістемелік нұскаулар тобы берілген. Бұл жұмыстардың авторлары қаржылық талдаудың әртүрлі әдістемесін ұсынды. Үлкен қызығушылықты кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жүргізу кезектілігіне қатысты әдістемелік нұсқаулар алады. Белоруссия Республикасының Мемлекеттік экономикалық университетінің В. И. Стражев басшылығымен авторлық ұжым кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оның актив және пассивтерін талдаудан бастап, кейін кәсіпорынның төлем қабілетілігін, қаржылық тұрақтылығын, активтердің қайтарымын талдауды және қаржылық жағдайды қысқа мерзімді болжауды ұсынады. О. В. Ефимов талдаудың өз әдістемесін ұқсас бастайды, яғни әр шаруагер үшін маңызды болатын және кәсіпорынның төлемқабілетілігін және өтілуілігін алдын – ала бағалауға мүмкіндік беретін мүлік массаның құрылымын бағалаудан бастайды. И. М. Лоханена және З. К. Золкина алдымен есептің құрылу сапасын тексеріп, оны оқып, сосын оның негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын алдын – ала бағалайды да кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайын және олардың қалыптасу көздерін, қаржылық тәуелсіздігін және кәсіпорынның төлем қабілетілігін терең талдайды. Салыстырмалы аналитикалық баланс – нетто бойынша есепті кезеңде қаржылық жағдайды және оның өзгерісін бағалау және де олардың ойынша қаржылық тұрақтылық абсолюттік көрсеткіштерін талдау қаржылық талдаудың қалған блоктары дамитын негізгі пункті қарайды. Тұрақтылықты талдаудан шыға баланс өтімділігін талдау ағымдық төлемқабілетілігі бағалауының, болашақта қаржылық теңдікті сақтау мүмкіндігі туралы қорытынды беруі керек. В. А. Андреев және В. В. Ковалев кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау бойынша жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды ұсынды: экспресс – талдау және тереңдетілген талдау. Экспресс – талдаудың мақсаты шаруашылық субъектінің қаржылық игілікті және даму динамикасын бағалау. Оның шегінде негізгі көрсеткіштердің динамикасында есеп, бақылау және талдау жүргізіледі. Қаржылық жағдайды терең талдау экспресс – талдаудың жеке процедурасын нақтылайды, толықтырады және кеңейтеді. Оның мақсаты – шаруашылық субъектілерінің қаржылық жағдайына, өткен есептік кезеңдегі қызметінен нәтижелеріне және де кәсіпорынның болашақта даму мүмкіндігіне толық баға беру. Кесте 1. Қарқындық және құрылымдық талдау әдістемесі Қарқындық талдау өзгеріс пайыздық (абсолюттік) өзгеріс Баптар 2018 2017жыл жыл Құрылымдық талдау Өзгеріс 2017 жыл 2018 жыл Актив a b b-a=c (c/a)*100 ҰзМА 18 268 741 20 963 587 2 694 846 15 46,521807 51,3329782 4,811171148 ҚМА 21 000 458 19 874 852 -1 125 606 -5 53,478193 48,6670218 -4,811171148 Баланс 39 269 199 40 838 439 1 569 240 4 100 100 0 Субъектілері бойынша қаржылық талдау ішкі және сыртқы болады. Ішкі қаржылық талдау - қаржылық жағдайды қатайтуға резервтерді іздеу, табыстылықты жоғарлату және кәсіпорынның өз капиталын өсіру мақсатында капиталдың қалыптасу, орналасу және қолдану механизімін зерттеу процесі. Сыртқы қаржылық талдау – капиталды инвестициялау тәуекелінің дәрежесін және оның табыстылығын деңгейін болжамдау мақсатында кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу процессі. Әдебиет Өткізу форматы: «Борт журналы» стратегиясымен жұмыс жасау әдісі. Ең алдымыен, 10-15 минут оқытушымен аудитория бойынша дәріс-презентация жасалады. Одан соң студенттер 20 минут ішінде өз «борт журналдарын» толтырады (түйінді сөздер, суреттер, тәжірибемен байланыстыра отырып. Студенттер жұпта, сосын топта өз журналдарының мазмұнын талқылайды, бір-бірінің сұрақтарына жауап береді, түсінбеген жағдайларда – мұғалімнен кеңес алады. Оқытушы топпен «борт журналдарын» талқылайды, жалпы сұрақтарға жауап береді. Бекіту сұрақтары: 1. Қаржылық талдауды жүргізу қажеттілігін негіхдеңіз 2. Қаржылық талдау әдістерін атаңыз 3. Қаржылық талдауда қолданылатын көрстекіштерді толық баяндаңыз Әдебиет:3,5,6,8,9,14,16 Тақырып №14. Қаржылық талдау көрсеткіштері Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Есептілік принциптері. Есептеу технологиясы. Сызбалық есептеу 2. Диаграммалық сұлба. Қаржылық көрсеткіштердің базалық элементтерін есептеу. Дәріс тезисі • Кәсіпорынның негізгі қаржылық көрсеткішінің сипаттамасы. Талдау бухгалтерлік баланстағы мағлұматтардың негізінде келесі көрсеткіштерді есептеуден басталады. 1. Кәсіпорын мүлігінің құны, яғни бухгалтерлік баланстың қорытынды сомасы 2. негізгі құралдардың құны 3. айналым құралдардың көлемі 4. меншікті құралдардың көлемі 5. зайымдық құралдардың көлемі • Есептік кезеңдегі кәсіпорынның қаржылық көрсеткішінің өзгерісін анықтау. Қаржылық талдаудың бұл кезеңінде салыстырмалы аналитикалық баланс құрылады. • Кәсіпорынның төлем қабілетілігін анықтау. Кәсіпорынның қаржылық бекемділігін төлемқабілеттілік арқылы көруге болады. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі келесі тенсіздікпен бейнеленеді Д≥М+Н Д – ақша құралдары + қысқа мерзімді қаржылық салымдар + активті есеп - айырысулар М – қысқа мерзімді несие және зайымдар Н – кредиторлық борыш • Кәсіпорынның қаржылық бекемділігін анықтау. Кәсіпорынның қаржылық бикемділігін экономикалық мәні запастарымен шығындардың оларды калыптастыру қөздерімен қамтамасыздығы. 1. Меншікті айналым құралдарының жеткіліктілігі Е С =К+П Д -А В К – капитал мен резервтер П Д - ұзақ мерзімді зайымдар А В - айналымнан тыс активтер 2. Запастар мен шығындарды қалыптастыру көздерінің жалпы көлемі Е 0 =Е С +М М – қысқа мерзімді несиемен зайымдар 3. Меншікті айналым құралдардың артығы не жетіспеушілігі Е С =Е С -З (запастар) 4. Запастармен шығындарды қалыптастыру үшін қажетті негізгі көздердің жалпы көлемі Е 0 = Е 0 -З Жоғарыда көрсетілген коэффициентерді есептеу арқылы кәсіпорынның қандай қаржылық ситуацияда екенін анықтауға болады. Кәсіпорынның қаржылық бикемділігінің деңгейі бойынша келесідей ситуациялар ажыратылады: 1. Абсолюттік бикемділік З< Е С +М 2. Қалыпты бикемділік кәсіпорынның төлем қабілетілігіне кепілдік береді. З=Е С +М 3. Бикемсіз қаржылық жағдай төлем қабілетілігінің бұзылуы себебінен болады. З=Е С +М+И 0 И 0 - қаржылық жағдайды әлсірейтетін құралдар (уақытша бос меншікті құралдар, тартылған құралдар, уақытша айналым құралдарын толықтыру үшін қолданылатын банк несиелері және өзге де зайымдық құралдар) 4. Дағдарыстық қаржылық жағдай 3> Е С +М Аталған көрсеткіштермен коэффициентерден басқа кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуге келесілер есептеледі: 1. Автономия коэффициенті меншікті құралдардың баланс нәтижесіне қатынасы: К А =К/Б Бұл коэффициентер оптимальді мәні 0,5 Автономия коэффициенті кәсіпорынның ресурстарының жалпы көлемінде құралдарыдң үлесін көрсетеді 2. Зайымдық және меншікті құралдарының арақатынасы коэффициенті КЗ= меншікті ПД +М К ПД – ұзақ мерзімді несие мен зайым Коэффициент кәсіпорынның іс - әрекетінің қандай бөлігі зайымдық көздер құралдары есебінен қаржылатынғын көрсетеді: 3. Меншікті құралдармен қамтамасыздық коэффициенті К0= ЕС З қалыпты шегі : К 0 0,1 Коэффициент қаржы белсенділігі үшін қажет меншікті айналым құралдарының көлемі көрсетеді 4. Маневрлеу коэффициенті КМ=ЕС/К Қалыпты шегі КМ 0,2. Коэффициент меншікті құралдарың қандай бөлігі мобильді активтерге салынғанын көрсетеді. 5. Қаржыландыру коэффициенті КФ=К/ПД+М Қалыпты шегі КФ 1. Коэффициент кәсіпорынның іс - әреткетінің қандай бөлігі меншікті құралдар есебінен қаржыландырылғанын көрсетеді Ренбельділік коэффициенттері 1. Активтердің рентабельділігі коэффициенті мұндағы: net income – таза пайда; total asset – актив сомасы немесе баланс. 2. Меншікті капиталдың рентабельділігі коэффициенті net income – таза пайда; shareholder’s equity -меншікті капитал сомасы. Кәсіпорынның несие қабілетілігін және оның балансының өтімділігін талдау. Несие қабілеттілік дегеніміз кәсіпорынның өз борыштары бойынша уақытында және толығымен есепайырысу қабілетілігі. Кәсіпорынның несие қабілетілігін талдауды несие беруші береді де, несие алушы кәсіпорында жүргізіледі. Кәсіпорынның несие қабілетілігін талдау негізінде кәсіпорынның активтердің өтімцділігі және балансының өтіміділігі есептейді. Активтердің өтімділігі – активтердің қолма – қол ақшаға айналу уақытына тең. Баланс өтіміділігі кәсіпорынның жабылу деңгейі активтермен сәйкестігімен анықталады. 5.1 активтерді топтау ең өтімді активтер: А1 – бұл топқа ақша құралдарымен қысқа мерзімді қаржылық салымдар жатады. тез өтетін активтер А2 – бұл топқа дебет борышпен басқа активтер жатады. жәй өтетін активтер (А3). Бұл топқа запастар қосылып баланстың бірінші бөлімнің ұзақ мерзімді қаржылық салымдар қосылады (болашақ кезеңнің шығыстары алынып тасталады). қиын өтетеін активтер (А4). Бұл топқа баланстық бірінші бөлімі алынады. «Айналымнас тыс активтер» Пассивтерді топтау Кәсіпорынның міндеттемелері келесі топтарға біріктіріледі және мұндай топтау оларды төлеу мерзімділігіне қарай бөлінеді. • Тез өтелетін міндеметтемелер (П1) – кредиторлық борыш • Қысқа мерзімді пассивтер (П2) – бұл топта қысқа мерзімді несиелермен зайымдар және өзге қысқа мерзімді пассивтер жатады. • Ұзақ мерзімді пассивтер (П3) – ұзақ мерзімді несиелер мен зайымдар • Тұрақты пассивтер (П4) – бұл топқа дивиденттер бойынша 555, болашақ кезең кірістері, тұтыну қоры, болашақ шығындардың резевтері т.б. Активпен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың сомаларынан болашақ кедең шығыстарын алып тастаймыз. Баланстың өтімділігін анықтау Оны анықтау үшін активпен пассивтің топтап өзара салыстырамыз. Егер келесідей қатынастар анықталса, онда баланс өтімді болып табылады. А1 П1, А2 П2 , А3 П3 , А4 П4 . Активтердің алғашқы топтарын пассивтің бірінші, екінші топтарымен салыстыру кәсіпорынның ағымдық өтімділігін, ал активпен пассивтің үшінші, төртінші топтарын салыстыру перспективалық өтімділікті анықтайды. Бекіту сұрақтары: 1. Қаржылық талдау көрстекіштерін толық баяндаңыз 2. Мүліктік жағдайды білдіретін көрстекіштерді көрстеіңіз 3. Баланс құрылымын көрсетіңіз Әдебиет: 3,5,6,8,9,14,16 Тақырып №15. Қаржылық есептеулердің қолданбалы аспектісі Сағат саны – 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Инфляцияны есептеу. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін есептеу 2. Тәуекелдерді есептеудің негіздері. Дәріс тезисі Базалық тұтыну бағасының индексін есептеу әдістемесі 1. Базалық тұтыну бағасының индексін есептеу әдістемесі халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптастырылатын және «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңына сәйкес бекітілетін статистикалық әдіснамаға жатады. 2. Әдістеме базалық тұтыну бағасының индексін (бұдан әрі – БТБИ) есептеудің әдіснамалық тәсілдерін, оны есептеудің әдістері мен тәртібін белгілейді. 3. Осы Әдістемені Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті БТБИ құру кезінде қолданады. 4. Әдістеме Халықаралық еңбек ұйымы, Халықаралық Валюта Қоры, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы, Еуропалық қоғамдастықтың статистика бюросы, Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық экономикалық комиссиясы және Дүниежүзілік Банкі дайындаған «Тұтыну бағаларының индексі бойынша нұсқау: теория және тәжірибе» қағидаттары мен ұсынымдарын (2004 жыл) ескере отырып әзірленген. 5. БТБИ сұраныс пен ұсыным шоктарына, маусымдық, оқиғалық және кездейсоқ фактор әсерлеріне, сондай-ақ баға белгілеу үрдісіне әкімшілік әсерге ұшырамаған баға өзгерісінің ұзақ мерзімді серпінін көрсететін тұтыну бағасының индексінен (бұдан әрі – ТБИ) алынатын туынды баға индексі болып табылады. БТБИ құру ТБИ қалыптастыру әдіснамасына негізделеді және оны есептеу: 1) кез келген уақыт сәтінде олардағы нақты инфляциялық көріністерден тәуелсіз әдейі немесе мақсатты іріктелген жекелеген құрамдас бөліктерді; 2) әлеуметтік маңыздылығы мен жалпы жиынтықтағы құрылымдық салмағынан тәуелсіз оларға бағаның қарастырылатын кезеңдегі белгілі бір уақыт сәтінде бағаның ең үлкен өзгерісін көрсеткен құрамдас бөліктерді ТБИ-дан тікелей алып тастау әдісімен жүзеге асырылады. БТБИ құру ТБИ құру кезінде қолданылатын ақпараттық ағымдар базасында жүргізіледі. ТБИді есептеуге енгізілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге бағаның өзгеруі туралы деректер және индекстелетін шамалар құрылымын сипаттайтын салмақ жүйесі негіз болып табылады. 6. БТБИ экономикалық талдау, ағымдағы және орташа мерзімдік болжам жүргізу үшін қолданылады. БТБИ есептеудің әдіснамалық тәсілдері 7. БТБИ көрсеткіші сұраныстың экономикадағы жай-күйін көрсететін және бағалық шоктардың әсерін жоятын негізгі ұзақ мерзімді бағалық трендті ескереді. Бағалық шоктар инфляцияның уақытша және ұзақ бағалық шоктарына бөлінеді. Бағалық шоктардың жалпы формуласы: (1) мұнда: – инфляцияның бағалық шоктары; – қысқа мерзімді бағалық шоктар; – болашақта күтілетін бағалық шоктар. Бірінші компонент азық-түлік өнімдері мен энергия ресурстарының жекелеген түрлерінің волатильді компоненттеріне әсер ететін уақытша салыстырмалы бағалық шоктардың әсерін қамтиды. Екінші компонент инфляцияның болашақта күтілетін шоктарын көрсетеді. Олардың арасындағы айырмашылық осы әсерлердің жалпы инфляцияға әсер етуінің жалғастырылу кезеңімен анықталады. Ұсыныс пен сұраныстан туындаған шоктар белгілі бір уақыт кезеңі өткен соң инфляцияға әсер етеді, ал бағалық шоктары өлшенетін инфляцияда көрінеді. 8. Бағалық шоктар олардың ұзақтығы тұрғысынан алғанда БТБИ анықтаудың екі нұсқасын көздейді: (2) (3) мұнда: , – БТБИ; – ТБИ; – қысқа мерзімді бағалық шоттар; – болашақта күтілетін бағалық шоттар. БТБИ анықтау тәсілдері арасындағы таңдау өлшеу объектісіне байланысты болады. Инфляциялық үдерістің ұзақ мерзімді дамуында қайтымды бағалық шоктардың әсерін алып тастау кезінде қысқа мерзімді әсер ететін шоктардың жалпы инфляциясынан алып тастау арқылы анықталатын БТБИ өлшеу қолайлы болып табылады. Тұрақты әсері бар бір реттік бағалық шоктарды жою үшін БТБИ есептеу тиімдірек болып табылады. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері Кез келген қаржылық немесе шаруашылык оперциялардың тиімділігі мен онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет. Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына -салынған капиталдан табыс алуға — тәуекелді анықтау сәйкес келеді. Төмен табыс табу немесе шығыстарға үшырау ықтималдылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі «бұл жобаның тәуекелі төменірек сияқты» дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады. Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таіщай алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады. Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажьфатады. Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді өзғермелілігімен (вариация). Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнеы ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін үсынады: а2==(х-х2)/п, мүндағы а2 — дисперсия; х — қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні; х — қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні; п — қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік). Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісіы сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коәффициенті көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады: у=сғ/х-100, мұндағы V — вариация коәффициенті; о — орташа квадраттық ауытқу; х — қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні. Вариция коәффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация коәффициеыті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация коәффициентінің түрлі мәндеріые келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға дейін — салымдардың төмеы тербелісі; 10-25% — қаржылық тәуекелдің орташа тербелісі; 25%-даы жоғары — қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі. Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижеыі алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл ықтималдылық субъективті әксперттік жолмен немесе объективті қаржыльтқ тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады. Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция объектісінің даму перспективаларыыың бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саыы, келісілген шарттар саны бойынша, ал диверсификацияланбаған — несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары бойынша бағаланады. Қаржылық тәуекелді бағалаудың баска да аналитикалық әдістері кеңінен қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коәффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық даму деңгейі талданады. Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер анықталады. Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады. Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді. Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады. Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу ықтималдылығын, каржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет. Тәуекелді бағалаудьщ негізгі әдісі кәсіпорынның каржылық жағдайын кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын әкспресс-талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты — кәсіпорынның балансы мен каржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына, олардьщ көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады. Қаржылык жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорьшның қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады: Ф + 3 + Дс — Ис + Кт + К + Р, мұндағы Ф — негізгі қүралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер; 3 — запастар мен шығыстар; Дс — ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыздар және басқа активтер; Ис — меншікті қаражаттар көздері; Кт — орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар; К — қысқа мерзімді несиелер; Р — кредиторлық қарыздыр. Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын сипаттауға мүмкіндік беретін коәффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі көрсеткіштерді (коәффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары арасындағы қатынасын анықтауданегізделеді. Кәсіпорыының қаржылық тәуекелін компыотерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайвш бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар. Қаржылық жағдайды болжамдау каржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға, болашақта кәсінорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді. Қаржы тәуекелінің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді орындамау, төлемдерді тоқтату, салвіқтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялык дәстүрлі байланыстардың бүзылуы. Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу колемінің төмендеуі, жүмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру көздері ретінде қарвіздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы. Кәсіпорынның тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін кәсіпорынның әксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады. Бекіту сұрақтары: 1. Қаржылық талдауды қолдану аспектілерін баяндаңыз 2. Қаржылық есептеулерді жүргізудегің математикалық алгоритмдерге мысал келтіріңіз 3. Қаржылық талдаудың шетелдік тәжірибесіне мысал келтіріңіз Әдебиет: 3,5,6,8,9,14,16 9.2. Семинар/ практикалық сабақтар Тақырып №1. Қаржылық есептеулерде пайыздың қолданылуы. Жай пайыздың есептелу әдістемесі Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Пайыз түсінігі. Жай пайыздарды анықтау 2. Банктік депозиттердің жай пайызбен есептелуі 3. Вексель бойынша пайыздық мөлшерлеме Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет: 4,9,12,13 Тақырып №2. Күрделі пайыздар. Тиімді мөлшерлеме Сағат саны – 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 4. Күрделі пайызды анықтау. 5. Күрделі пайыздарды үздіксіз есептеу. 6. Вексельдерді күрделі пайыз бойынша есепке алу. Тиімді мөлшерлеме. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:4,9,12,13 Тақырып №3. Дисконттау, банктік және математикалық дисконттау Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Жай дисконт. Ақшаның құндылығын қазіргі сәтке келтіру. 2. Тиімді контрактілерді таңдау. 3. Пайыздық ставканың инфляцияға әсері Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:4,9,12,13 Тақырып №4. Амортизацияны есептеу Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Амортизациялық аударымдар, оларды есептеу әдістері. 2. Біркелкі амортизациялық аударымдар. 3. Жылдар сомасы әдісі. 4. Фиксацияланған пайыз әдісі 5. Жеделдетілген аударымдарды есептеу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:3,6,9,14,16 Тақырып №5. Ақшаның қазіргі құнын анықтау барысындағы есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Жай дисконт, оны есептеу. 2. Вексельді есепке алу. Ақшаның қазіргі құнын есептеу формуласы. 3. Тиімді контрактілерді табу. Пайыздық ставканың инфляцияға әсері. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:4,6,7,13 Тақырып №6. Қаржылық ренталарды есептеу Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Ақшалай төлемдердің ағыны. 2. Қаржылық ренталар және оларды есептеу. Қаржылық ренталар төлемдерін анықтау. 3. Ұзақ мерзімді қарызды бір реттік төлеммен жабу. Орны толтырылмайтын ресурстарды қолданатын кәсіпорындағы инвестицияларды есептеу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:4,13,15 Тақырып №7. Бағалы қағаздар (акция) бойынша қаржылық есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Акцияның кірістілігін есептеу, толық кірістілік, ағымдық және нарықтық кірістілікті есептеу 2. Рейтингтік есептеулер әдістемесі Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:2,10,15 Тақырып №8. Бағалы қағаздар (облигация) бойынша қаржылық есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Облигацияның кірістілігін есептеу, толық кірістілік, ағымдық және нарықтық кірістілікті есептеу. 2. Рейтингтік есептеулер әдістемесі. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:2,10,15 Тақырып №9. Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Курс түсінігі, валюталар баламалығы; 2. Кросс-курсты есептеу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:11,12,13 Тақырып №10 Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудағы базалық қаржылық есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Ішкі пайдалылықты есептеу; 2. Иинвестиция тиімділігін, рентабельділігін есептеу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:7,11,13 Тақырып №11. Excel-де қаржылық-несиелік есептеулер Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Несиелік есептеулер. Несиелік калькулятор. 2. Мерзім соңында бір төлеммен борышты жабу. 3. Дифференциалды және аннуитеттік төлемдер бойынша борышты жабу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:1,7,11,12 Тақырып №12. . Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулер Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Несиелеудің ұзақ мерзімді сызбасы. Несиелеудің қысқа мерзімді сызбасы. 2. Тиімді мөлшерлемені анықтау. Тұтыну несиесінің төлемдерін есептеу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:1,7,11,12 Тақырып №13. Excel-де қаржылық талдау элементтері Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Қаржылық есептіліктегі мәліметтерді қарқындық және құрылымдық талдау. Негізгі және айналым капиталының қаржылық көрсеткіщтерін есептеу. 2. Баланс құрылымын есептеу. Салыстырмалы талдау. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет:3,5,6,8,9,14,16 Тақырып №14. Қаржылық талдау көрсеткіштері Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Есептілік принциптері. Есептеу технологиясы. Сызбалық есептеу 2. Диаграммалық сұлба. Қаржылық көрсеткіштердің базалық элементтерін есептеу. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет: 3,5,6,8,9,14,16 Тақырып №15. Қаржылық есептеулердің қолданбалы аспектісі Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары 1. Инфляцияны есептеу. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін есептеу 2. Тәуекелдерді есептеудің негіздері. Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабақ offline режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Әдебиет: 3,5,6,8,9,14,16 9.4 Оқытушының жетекшілігімен жүргізілетін студенттің өзіндік жұмысы (ОСӨЖ) Тапсырма. Терминдердің анықтамалық сөздігі Әдістемелік нұсқау Берілген тапсырма тақырып бойынша терминдердің сөздігін құрумен анықталады. Әрбір оқу сабағы кезінде сөз мағынасының түсінігі немесе мәтіннен бөлек олардың мағыналарын анқтау жүзеге асырылады. Сонымен қатар жазған сөздікті студент түсіндіре білуі қажет, оны оқулық түсіндірмесінен анықтайды. Лексеманың (сөз тұлғасының тұтастығы) негізгі тобы студенттердің мәтінмен жұмысы кезінде анықталды және меңгеріледі. Анықтамалық сөздіітің санына шектеу жоқ, алайда тақырып ауқымында болуы шарт. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма.Құрылымдық логикалық сызба құрастыру Әдістемелік нұсқау Оқу-әдістемелік қамтамасыз ету картасында көрсетілген әдебиеттермен және дәрісте қарастырылған сұрақтар бойынша қамтылатын барлық мәліметтерді пайдалана отырып, әр түрлі сызбалар жасау. Әрбір жасақталған сызба белгілі бір сұрақтың жауабын ашуы тиіс және ол аталмыш тақырыпты қамтуы қажет. Сызба санына шектеу жоқ. Жасақталған сызба слайд негізінде көрініс табуы керек. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 Тапсырма.Газеттік ақпараттармен жұмыс Әдістемелік нұсқау Газет-журналдардың мәтіні кең ауқымды. Түрлі ақпараттарға, мәліметтерге бай. Оның негізгі мақсаты – жаңа мәліметтерді, тың деректерді, тосын оқиғаны оқырмандарға жеткізу. Мұндай мәтіндер әр алуан сипатта: қысқаша ақпараттық хабарлар, ресми хабарлар, мақалалар, шағын және кең көлемді сұхбаттар, тақырыптық әрі белгілі бір мәселеге қатысты мақалалар, хабарландыру, репортаж т.б. түрде беріледі. Сондықтан студент газеттік ақпараттармен жұмыс жасауда тақырып ауқымындағы мәліметтерді әрі түрлі формада жеткізе алады. Тапсырма. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне баға беру Әдістемелік нұсқау Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын ақпараттың негіздерін пайдалану. Ақпарат көздері ретінде бухгалтерлік баланс, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп қолданылады. Бұл мәліметтер ақпарат құралдарынан алынады. Орындалатын жұмыс компьютер арқылы терілуі тиіс (А4 форматы). Студент кез-келген кәсіпорынды таңдай алады. Жұмыстың мақсаты – студент алып отырған кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесіне баға беруі шарт. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма.Бұқаралық ақпарат құралдарынан (БАҚ) хабарлама жасау Әдістемелік нұсқау БАҚ түрлі ақпараттарға, мәліметтерге бай. Оның негізгі мақсаты – жаңа мәліметтерді, тың деректерді, тосын оқиғаны оқырмандарға жеткізу. Мұндай мәтіндер әр алуан сипатта: қысқаша ақпараттық хабарлар, ресми хабарлар, мақалалар, шағын және кең көлемді сұхбаттар, тақырыптық әрі белгілі бір мәселеге қатысты мақалалар, хабарландыру, репортаж т.б. түрде беріледі. Сондықтан студент газеттік ақпараттармен жұмыс жасауда тақырып ауқымындағы мәліметтерді әрі түрлі формада жеткізе алады. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 Тапсырма.Кітаппен жұмыс. Тақырыптары: 1. Жай пайыздарды есептеу 2. Күрделі пайыздарды есептеу 3. Дисконттарды септеу 4. Қаржылық есептеулерді жүргізудің шетелдік тәжірибесі Әдістемелік нұсқау.. Кітаппен жұмыс жасау, студенттің білімінің сапасын көтерудегі қажетті жағдай. Кітаппен жұмыс дегеніміз - бұл кітап мазмұнымен танысып, автордың кітаптағы ойын ұғыну, студент кітапты жеңіл уақыт өткізу үшін емес,өздігінен білім алып, өз еңбегін ұйымдастыруға және жетілдіруге пайдаланған жөн. ең бастысы әрбір кітапты немесе мақаланы оқығанда келесі нұсқауларды пайдалану қажет: - кітаптарда рационалды-сыни бағытты ұстану қажет (себебі: кейбір ақпараттық және теориялық материалдар уақыт өте келе ескіреді, сыни көзқарасты талап етеді. Бірақ әрбір кітаптың өзіндік бағасы бар; - кітаптың мазмұнын толық түсіну үшін, оны ақылмен оқу қажет. Ол дегеніміз кітапты оқымас бұрын ол кітап оқуға тұра ма, соны анықтаған жөн (кітаптың аннотациясымен, кіріспесімен танысу қажет); кітаптың авторы туралы да мәлімдеме білген жөн, кітаптың негізгі міндетін де ұққан жөн; қандай тақырыпта ақпарат керек екенін нақты білген жөн, бұл уақытты үнемдейді, кітапты оқығанда керек жерлерді жазып алу үшін қағаз бен қалам пайдаланған жөн; - кітапты оқып отырып оған өзінше зерттеу жүргізе білу қажет, оның бірнеше түрлері бар, оқыған кітап бойынша жоспар, көшірмелер, тезистер, аннотация, резюме (түйін), конспект. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма. Аналитикалық жұмыс Әдістемелік нұсқау Әдебиеттерді, монографияларды, ғылыми мақалаларды, бұқаралық ақпарат құралдарын дерек көзі ретінде пайдалану және құбылыс фактілерді таңдау. Орындалатын жұмыс компьютер арқылы терілуі тиіс (А4 форматы). Әр студент кез-келген мемлекетті жазуға құқылы. Сараптамалык жұмыста ең басты, ең негізгі мазмұны түгелдей қамтылуы тиіс. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 Тапсырма. Глоссарий жасақтау Мемлекеттік бюддеттен тыс қорлар, экономикалық және әлеуметтік дамуындағы бюджеттен тыс қорлар, Ұлттық қор, Инновацияы қор, Инвестициялық қор, БЖЗҚ, Әлеуметтік сақтандыу қоры, Даму қоры. Әдістемелік нұсқау Студент жоғарыдағы тақырып бойынша берілген терминдерге глоссарий құрады және сол глоссарийді ауызша жатқа айтуы қажет. Глоссарийді жасақтау барысында міндетті түрде мәлімет көзіне сілтеме жазылу қажет. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 Тапсырма .Шығармашылық жұмыс Әдістемелік нұсқау Берілген сұрақтарға келесідей нұсқау бойынша тапсырма орындау: 1 нұсқа. теориялық материалдарға қысқаша сипаттама беру; 2 нұсқа. ребус, кроссворд, сканворд құрастыру 3 нұсқа. блиц-тест құрастыру 4 нұсқа. «Кім жылдам?». Сұрақ-жауап Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма. Тесттік тапсырма Әдістемелік нұсқау Тест тапсырмаларын құру шығармашылық ой құрылым мен мазмұны сәйкес келуін, логикалық құрылымның дұрыс болуын талап етеді. Тест үлгісіндегі тапсырмалар – педагогикалық өлшемдердің негізгі ұғымы болады. Төменле көрсетілген талаптарға сай педагогиқалық құрал ретінде анықталады: мақсаты болуы; технологиялық; қысқа, жинақы түрде болуы; ойдың логикалық құрылымы дұрыс жауаптарды бағалаудың теңдігі; жауаптардың анықталған орны болуы. Белгілі оқу пәнінен өз білімін көрсетуге бағытталған нақты ойды білдіру құралы. Оқу сұрақтары мазмұны шұбалаңқы, көпсөзді болады, сондықтан сұрақтарды логикалық формамен ауыстырылады. Егер тапсырмаға бір дұрыс жауап таңдау берілсе, яғни олардың біреуі дұрыс та, қалғандары қате болса, ондай тапсырмаларды бір дұрыс жауапты таңдау тапсырмалары деп атайды. Бұл тапсырмаларға міндетті түрде «Дұрыс жауап нөмірін дөңгелектеңіз» деген нұсқау беріледі. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 - 9.5 Студенттің өзіндік жұмысы (СӨЖ) Тапсырма.Шығармашылық жұмыс Әдістемелік нұсқау. Берілген сұрақтарға келесідей нұсқау бойынша тапсырма орындау: 1. нұсқа. теориялық материалдарға қысқаша сипаттама беру; 2. нұсқа. ребус, кроссворд, сканворд құрастыру 3. нұсқа. блиц-тест құрастыру 4. нұсқа. «Кім жылдам?». Сұрақ-жауап Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 Тапсырма.Баяндама Әдістемелік нұсқау. Баяндама дайындаудың кезеңдері: • • • • • • • • • 1. Берілген тақырыпқа қатысты маңызды ғылыми еңбектерді оқу, оның тізімін оқытушы береді. 2. Оқыған материалға талдау жасау, тақырыпты барынша айқындайтын зерттеушілердің әр түрлі көзқарастарын, фактілерді және ғылыми жағдайларды бөліп көрсету. 3. Баяндама материалдарын логикалық жағынан дұрыс құру және талдап қорыту, мысалы, кеңінен ашып көрсетілген жоспар ретінде. 4.Баяндама мәтінін ғылыми еңбекке қойылатын талаптарды сақтай отырып жазу. Баяндаманың құрылымы басқа ғылыми еңбектердегі сияқты үш бөлімнен тұрады: - кіріспе; - негізгі бөлім; - қорытынды. Кіріспеде - баяндаманың тақырыбы көрсетіледі, оның басқа мәселелермен байланысы, орны және тақырыпты ашып көрсетуде қолданылатын дерек көздеріне қысқаша шолу жасалады. Қорытындыда - әдетте қарастырылған мәселе бойынша жалпы қорытынды және негізгі тұжырымдамалар жасалады. Негізгі бөлім - логикалық жүйемен құрылған болуы тиіс. Бұл бөлімде тақырып бойынша келтірілетін материалдар дәйекті де дәлеледі болу керек. Осылайша, баяндамамен жұмыс студентте тек қана жаңа білімді қалыптастырмайды, сондай-ақ, маңызды ғылыми-зерттеу шеберлігін, ғылыми таным әдістерін, көпшілік алдында сөйлеу дағдысын игеруге мүмкіндік береді. Баяндама түйіні – баяндама бойынша негізгі жағдайлар қысқаша түрде берілетін көлемі шағын мәтін. Алайда, түйін мәтіні көлемі шағын болғанымен, оны жазу баяндаманы жазудан қиынырақ келеді. Өйткені түйінде баяндаманың негізгі мазмұны сақтала отырып, соған сәйкес тұжырымдар жасалуы керек. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма.Бірнеше жауапты тест құрастыру Әдістемелік нұсқау. Тест тапсырмаларының мазмұны тақырыпқа сәйкес (10 тапсырма құрастырылады). Белгіленген уақытта тапсырылады. Тест тапсырмалары нақты, анық, қысқаша жауаптар нұсқасы талаптарға сәйкес болуы керек. Тест күрделілігі қажетті деңгейде, 3, 2 немесе 1 жауабы (нұсқасы) дұрыс болуы шарт. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма.Мәнжазба Әдістемелік нұсқау. Студент рефератты жазу кезінде берілген тақырып бойынша барлық әдебиеттерді жинақтап, талдау жасап ғылыми материалдарды жүйеге келтіру керек. 1. Мәнжазбаның құрылымы: мұқабалық бет; мазмұны; кіріспе; негізгі бөлім; қорытынды; қолданылған әдебиеттер тізімі. 2. Рефераттың көлемі шамамен басылған 10-14 бет болуы керек. Мәнжазбаның мазмұнына қойылатын талаптар: 1. Кіріспеде тақырыптың актуальдық жағы, тарихнамалық шолу, зерттеудің міндеті мен мақсаты, тәжірибелік мәні көрсетілуі керек (кіріспенің көлемі 2-3 бет болуы керек). 2. Негізгі бөлім зерттеліп отырған тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді талдаудан тұрады. Негізгі бөлімнің материалдары тарауларға бөлінуі керек. Әр тараудың атауы болады және ол негізгі бөлімнің тарауының мазмұнын ашуы керек (негізгі бөлімнің көлемі 4-5 бет болуы керек). 3. Қорытынды қысқа түрде зерттеудің нәтижесі мен нақты қорытындылардан тұруы керек (2-3 бет болуы керек) . 4. Әдебиеттер тізімі келесі критерийлер бойынша ресімделеді: алфавиттік тәртіп бойынша; тақырыптық-хронологиялық; деректемелердің түрі бойынша. Қосымшаға зерттеу кезінде қолданылған көмекші материалдар кіреді: құжаттардың көшірмесі, суреттер, схемалар, таблицалар, статистикалық есептер. Рәсімдеу тәртібі: 1Мәнжазбаның тақырыбын қолмен жазуға және 1 интервал арқылы компьютерде жазуға болады. Қатаң түрде келесі қашықтықтар сақталуы керек: сол жағынан -30 мм, астынан - 20 мм, үстінен 20мм, оң жағынан -15 мм. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 Тапсырма. Зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма. Топтық тапсырма. «қаржылық есептеулер әдістері» тақырыбында дебат Әдістемелік нұсқау. Бұл тапсырма топпен рындалады.Топ екіге бөлінеді. Олардың біреуі – дебат тақырыбының мәнін жақтап шығуы тиіс, ал екінші топ қарсы пікір айтуы тиіс. Бұл жұмыс түрі топпен бірге жұмыс жасай білу, ұжымдық жұмыстың ерекшелігін түсіндіреді. Топпен бірге жұмыс жасағанда келесі шарттарды есте ұстау қажет: 1. Алға қандай мақсат пен міндеттер қоясыздар? Сіздерден нені талап етеді? 2. Топ мүшелері қандай рөлдерді ойнауға тура келеді? Рөлдерді қатысушылардың қабілетіне, танымына, көзқарасына байланысты бөлу қажет. Топпен үнемі бірге жұмыс жасасаңыз, рөлдерді ауыстырып отыруға болады. 3. Сіздер біртұтас командасыз. Сондықтан топтың жеңуі әрқайсыңызға тікелей байланысты. Егер араларыңызда келіспеушілік болып жатса, оны жасырмай жеке бір «ерекше пікір» ретінде көрсетуге болады. 4. Топтағы қарым-қатынас еркін түрде болуы қажет, бұл сіздің ертең еңбек ұжымында өзіңізді қалай ұстауға үйретеді. Қоғамдық газеттер мен журналдар, ғылыми монографиялар, мақалалар, фактілер, мәліметтер, цитаталар пайдалану міндетті.. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма. Эссе Әдістемелік нұсқау. «Өз қаржыңды басқара аласың ба?» тақырыбында ЭССЕ жазу Эссе жазу кезеңдері: Проблеманы анықтау -ойлану–жоспарлау –жазу–тексеру.ЭССЕ жазу барысында қатаң сақталынуы тиіс талаптар: жеке көзқарастың көрінісі, Фактілі дәлелдер (аргументтер), теоретикалық негіздеме терминдерді қолдану, цитаталарды келтіру, Әртүрлі көзқарастарды мысалға алу, Логикалық заңдылықтың сақталынуы, Салыстыру және қорытындылау әдістерін қолдану, Сауаттылық (пункт., орфогр.), юмор. Әдебиет: 1,2,3,5,9,11,13,15,16 Тапсырма. Презентация Әдістемелік нұсқау. барлық слайдтар бірыңғай стильде құрылуы керек; – презентация 10-на кем емес слайдтан, бірақ 20-дан артық емес; · Бірінші слайд – бұл титулдық парақ, келесі деректер орналасу қажет: автордың аты-жөні, – орфография ережелері, пунктуация, мәтіндерді және ережелердің қысқыртылу ережелерінің сақталуы (тақырып соңында нүктенің болмауы және т.б.) – фактілік қатенің болмауы, ақпараттың шынайылығы(достоверность) – ойдың аяқталуы (мәтіндік ақпараттың әр бөлігі логикалық түрде аяқталған болуы қажет); – ойдың қысқа және нұсқа жеткізілуі; – логикалық ерекшелеудің тек бір түрін қолдану: қызылдау, жарықтық, жақтау, жану, қозғалыс (краснота, яркость, обводка, мигание, движение); - ең соңғы сладйта қооданылған дерек көздері, белсенді және барлық графикалық элементтерге сілтеме көрсетіледі. Соңғы слайдта сонымен қатар, автор туралы ақпаратты (суретімен, байланысу ақпаратымен (почта, телефон) тағы да қоюға болады. Әдебиет: 4,6,7,8,12,14,15,16 10. МЕЖЕЛІК ЖӘНЕ АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТАПСЫРМАЛАРЫ МЕН СҰРАҚТАРЫ 1-ші аралық бақылау сұрақтары: 1. Қаржылық есептеулерде пайыздың қолданылуын анықтаңыз 2. Жай пайыздың есептелу әдістемесіне сипаттама беріңіз 3. Пайыз түсінігі. Жай пайыздарды анықтаңыз 4. Күрделі пайыздарға сипаттама беріңіз 5. Күрделі пайызды анықтау 6. Вексельдерді күрделі пайыз бойынша есепке алуды сипаттаңыз 7. Тиімді мөлшерлемені анықтаңыз 8. Есептілік принциптеріне сипаттама беріңіз 9. Дисконттау, банктік және математикалық дисконттауды жүргізіңіз 10. Жай дисконтқа сипаттама беріңіз 11. Қаржылық пирамидаларды құрылу принциптерін айтыңыз 12. Тәуекелдерді есептеудің негіздерін тұжырымдаңыз 13. Қаржылық есептеулердің қолданбалы аспектісіне тоқталыңыз 14. Ақшаның құндылығын қазіргі сәтке келтіріңіз 15. Контрактілердің баламалығын сипаттаңыз 16. Пайыздық ставканың инфляцияға әсерін айтыңыз 17. Амортизацияны есептеудің қажеттілігін негіздеңіз 18. Амортизациялық аударымдар, оларды есептеу әдістерін топтастырыңыз 19. Біркелкі амортизациялық аударымдар әдісін есептеу жолымен анықтаңыз 20. Ақшалай төлемдердің ағынына тоқталып кетіңіз 21. Спот мәмлелерін негіздеңіз 22. Жылдар сомасы әдісімен есептеу жолымен анықтаңыз 23. Фиксацияланған пайыз әдісін тұжырымдаңыз 24. Жеделдетілген аударымдарды есептеуді негіздеңіз 25. Қаржылық ренталар төлемдерін анықтаңыз 26. Баланс құрылымын анықтаңыз 27. Свопты анықтаңыз 28. Купондық мөлшерлемені анықтаңыз 29. Жай дисконт, оны есептеп щығарыңыз 30. Вексельді есепке алуды жүргізіңіз 31. Ақшаның қазіргі құнын есептеу формуласымен шығарыңыз 32. Тиімді контрактілерді табуды негіздеңіз 33. Пайыздық ставканың инфляцияға әсеріне сипаттама беріңіз 34. Ақшаның қазіргі құнын анықтау барысындағы есептеулерді көрсетіңіз 35. Қаржылық ренталарды есептеуді жүргізіңіз 36. Қаржылық ренталар және оларды есептеуді жүргізіңіз 37. Ұзақ мерзімді қарызды бір реттік төлеммен жабу әдісін негіздеңіз 38. Орны толтырылмайтын ресурстарды қолданатын кәсіпорындағы инвестицияларды есептеудің қажеттілігін дәлелдеңіз 39. Бағалы қағаздар (акция) бойынша қаржылық есептеулерді топтастырыңыз 40. Рейтингтік есептеулер әдістемесін көрсетіңіз 41. Бағалы қағаздар (облигация) бойынша қаржылық есептеулерді топтастырыңыз 42. Акцияның кірістілігін есептеңіз 43. Акцияның толық кірістілігін есептеңіз 44. Акцияның ағымдық кірістілігін есептеңіз 45. Акцияның нарықтық кірістілігін есептеңіз 2-ші аралық бақылау сұрақтары: 1. Рейтингтік есептеулер әдістемесін қолданыңыз 2. Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулерді жүргізіңіз 3. Курс түсінігі, валюталар баламалығына сипаттама беріңіз 4. Тікелей котировкамен есептеулер жүргізіңіз 5. Кері котировкамен есептеулер жүргізіңіз 6. Кросс-курсты есептеңіз 7. Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудағы базалық қаржылық есептеулерді жүзеге асырыңыз 8. Ішкі пайдалылықты есептеу, инвестиция тиімділігін, рентабельділігін есептеңіз 9. Қаржылық-несиелік есептеулерді жүргізіңіз 10. Контрактілердің баламалығын сипаттаңыз 11. Несиелік есептеулерді салыстырыңыз 12. Несиелік калькуляторды қолданыңыз 13. Мерзім соңында бір төлеммен борышты жабуды негіздеңіз 14. Дифференциалды және аннуитеттік төлемдер бойынша борышты жабу әдісін көрсетіңіз 15. Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулерді жүргізіңіз 16. Несиелеудің ұзақ мерзімді сызбасын көрсетіңіз 17. Несиелеудің қысқа мерзімді сызбасын көрсетіңіз 18. Тиімді мөлшерлемені анықтаңыз 19. Тұтыну несиесінің төлемдерін есептеңіз 20. Қаржылық талдау элементтерін көрсетіңіз 21. Қаржылық есептіліктегі мәліметтерді қарқындық талдау жүргізіңіз 22. Қаржылық есептіліктегі мәліметтерді құрылымдық талдау жүргізіңіз 23. . Негізгі және айналым капиталының қаржылық көрсеткіщтерін есептеңіз 24. Салыстырмалы талдау жүргізіңіз 25. Есептілік принциптеріне сипаттама беріңіз 26. Есептеу технологиясы. Сызбалық есептеуді көрсетіңіз 27. Диаграммалық сұлбаны құрыңыз 28. Қаржылық көрсеткіштердің базалық элементтерін есептеңіз 29. Инфляцияны есептеңіз 30. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін есептеңіз 31. Облигация портфелінің кірістілігін есептеңіз 32. Контрактілерді сатуды өлшемдеңіз 33. Баланс өтімділігін анықтаңыз 34. Баланс активтерін топтастырыңыз 35. Баланс пассивтерін топтастырыңыз 36. Меншікті айналым құралдары мен маневрлілікті анықтаңыз 37. ROA активтердің кірістілігін бағалаңыз 38. ROE капиталдың кірістілігін бағалаңыз 39. Тұтыну несиесінің төлемдерін есептеңіз 40. Маржиналдық кірісіті анықтаңыз 41. Инвестициялық капитал, автономия коэффициенттерін есептеңіз 42. Қаржылық бекемділікті анықтаңыз 43. Вексель бойынша пайыздық мөлшерлемені қолданыңыз 44. Тиімді мөлшерлеме бойынша қаржылық есеп шығарыңыз 45. Күрделі пайыздарды үздіксіз есептеуді көрсетіңіз 46. Тиімді контрактілерді қаржылық есептеулер жолымен таңдаңыз Қорытынды бақылау тапсырмалары 1. Қаржылық есептеулерде пайыздың қолданылуын анықтаңыз 2. Жай пайыздың есептелу әдістемесіне сипаттама беріңіз 3. Пайыз түсінігі. Жай пайыздарды анықтаңыз 4. Күрделі пайыздарға сипаттама беріңіз 5. Күрделі пайызды анықтау 6. Вексельдерді күрделі пайыз бойынша есепке алуды сипаттаңыз 7. Тиімді мөлшерлемені анықтаңыз 8. Есептілік принциптеріне сипаттама беріңіз 9. Дисконттау, банктік және математикалық дисконттауды жүргізіңіз 10. Жай дисконтқа сипаттама беріңіз 11. Қаржылық пирамидаларды құрылу принциптерін айтыңыз 12. Тәуекелдерді есептеудің негіздерін тұжырымдаңыз 13. Қаржылық есептеулердің қолданбалы аспектісіне тоқталыңыз 14. Ақшаның құндылығын қазіргі сәтке келтіріңіз 15. Контрактілердің баламалығын сипаттаңыз 16. Пайыздық ставканың инфляцияға әсерін айтыңыз 17. Амортизацияны есептеудің қажеттілігін негіздеңіз 18. Амортизациялық аударымдар, оларды есептеу әдістерін топтастырыңыз 19. Біркелкі амортизациялық аударымдар әдісін есептеу жолымен анықтаңыз 20. Ақшалай төлемдердің ағынына тоқталып кетіңіз 21. Спот мәмлелерін негіздеңіз 22. Жылдар сомасы әдісімен есептеу жолымен анықтаңыз 23. Фиксацияланған пайыз әдісін тұжырымдаңыз 24. Жеделдетілген аударымдарды есептеуді негіздеңіз 25. Қаржылық ренталар төлемдерін анықтаңыз 26. Баланс құрылымын анықтаңыз 27. Свопты анықтаңыз 28. Купондық мөлшерлемені анықтаңыз 29. Жай дисконт, оны есептеп щығарыңыз 30. Вексельді есепке алуды жүргізіңіз 31. Ақшаның қазіргі құнын есептеу формуласымен шығарыңыз 32. Тиімді контрактілерді табуды негіздеңіз 33. Пайыздық ставканың инфляцияға әсеріне сипаттама беріңіз 34. Ақшаның қазіргі құнын анықтау барысындағы есептеулерді көрсетіңіз 35. Қаржылық ренталарды есептеуді жүргізіңіз 36. Қаржылық ренталар және оларды есептеуді жүргізіңіз 37. Ұзақ мерзімді қарызды бір реттік төлеммен жабу әдісін негіздеңіз 38. Орны толтырылмайтын ресурстарды қолданатын кәсіпорындағы инвестицияларды есептеудің қажеттілігін дәлелдеңіз 39. Бағалы қағаздар (акция) бойынша қаржылық есептеулерді топтастырыңыз 40. Рейтингтік есептеулер әдістемесін көрсетіңіз 41. Бағалы қағаздар (облигация) бойынша қаржылық есептеулерді топтастырыңыз 42. Акцияның кірістілігін есептеңіз 43. Акцияның толық кірістілігін есептеңіз 44. Акцияның ағымдық кірістілігін есептеңіз 45. Акцияның нарықтық кірістілігін есептеңіз 46. Рейтингтік есептеулер әдістемесін қолданыңыз 47. Валюталық операцияларды жүргізудегі қаржылық есептеулерді жүргізіңіз 48. Курс түсінігі, валюталар баламалығына сипаттама беріңіз 49. Тікелей котировкамен есептеулер жүргізіңіз 50. Кері котировкамен есептеулер жүргізіңіз 51. Кросс-курсты есептеңіз 52. Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудағы базалық қаржылық есептеулерді жүзеге асырыңыз 53. Ішкі пайдалылықты есептеу, инвестиция тиімділігін, рентабельділігін есептеңіз 54. Қаржылық-несиелік есептеулерді жүргізіңіз 55. Несиелік есептеулерді салыстырыңыз 56. Несиелік калькуляторды қолданыңыз 57. Мерзім соңында бір төлеммен борышты жабуды негіздеңіз 58. Дифференциалды және аннуитеттік төлемдер бойынша борышты жабу әдісін көрсетіңіз 59. Ұзақ және қысқа мерзімді несиелеудегі қаржылық есептеулерді жүргізіңіз 60. Несиелеудің ұзақ мерзімді сызбасын көрсетіңіз 61. Несиелеудің қысқа мерзімді сызбасын көрсетіңіз 62. Тиімді мөлшерлемені анықтаңыз 63. Тұтыну несиесінің төлемдерін есептеңіз 64. Қаржылық талдау элементтерін көрсетіңіз 65. Қаржылық есептіліктегі мәліметтерді қарқындық талдау жүргізіңіз 66. Қаржылық есептіліктегі мәліметтерді құрылымдық талдау жүргізіңіз 67. . Негізгі және айналым капиталының қаржылық көрсеткіщтерін есептеңіз 68. Салыстырмалы талдау жүргізіңіз 69. Есептілік принциптеріне сипаттама беріңіз 70. Есептеу технологиясы. Сызбалық есептеуді көрсетіңіз 71. Диаграммалық сұлбаны құрыңыз 72. Қаржылық көрсеткіштердің базалық элементтерін есептеңіз 73. Инфляцияны есептеңіз 74. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін есептеңіз 75. Облигация портфелінің кірістілігін есептеңіз 76. Контрактілерді сатуды өлшемдеңіз 77. Баланс өтімділігін анықтаңыз 78. Баланс активтерін топтастырыңыз 79. Баланс пассивтерін топтастырыңыз 80. Меншікті айналым құралдары мен маневрлілікті анықтаңыз 81. ROA активтердің кірістілігін бағалаңыз 82. ROE капиталдың кірістілігін бағалаңыз 83. Тұтыну несиесінің төлемдерін есептеңіз 84. Маржиналдық кірісіті анықтаңыз 85. Инвестициялық капитал, автономия коэффициенттерін есептеңіз 86. Қаржылық бекемділікті анықтаңыз 87. Вексель бойынша пайыздық мөлшерлемені қолданыңыз 88. Тиімді мөлшерлеме бойынша қаржылық есеп шығарыңыз 89. Күрделі пайыздарды үздіксіз есептеуді көрсетіңіз 90. Тиімді контрактілерді қаржылық есептеулер жолымен таңдаңыз 11. КУРС БОЙЫНША ДЕРЕКТЕР МЕН РЕСУРСТАР Негізгі әдебиеттер/ материалдар 1. Абдешова, А.Ш. Несие операцияларын басқару және талдау: Оқу құралы. - Орал: Жәңгір хан атындағы БҚАТУ, 2016. - 114б,http://rmebrk.kz/ 2. Байжолова, Р. Ә. Қаржы: оқу құралы / Р. Ә. Байжолова, Л. М. Сембиева. - Алматы : Эпиграф, 2016. - 504 бет" ИРБИС 3. Бұлақбай, Ж.М.Корпоративтік қаржы : Оқу құралы. . - Астана, 2011. - 237 б. http://rmebrk.kz/. 4. Вардиашвили, Н. Н. Қаржы-банк есептерін шешудегі математикалық модельдеу және ақпараттық технологиялар [Текст] : оқу құралы / Н. Н. Вардиашвили. - Алматы : Бастау, 2010. 336 б. - ИРБИС 5. Джаншанло, Р. Е. Ұйымның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы / Р. Е. Джаншанло, Г. Т. Андыбаева. - Алматы : LEM, 2014. - 72 бет" ИРБИС 6. Имангалиева, И.Т.Корпоративтік қаржы : Оку құралы. . - Павлодар: Кереку, 2011. - 70 б.http://rmebrk.kz/. 7. Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу: оқу құралы / Т.Я. Нурумбетов, Н.Т. Кальбаева, Ж.М. Сейсенбаева, Ғ.А. Пазилов, ИРБИС 8. Исаева, Г. К. Қаржылық жоспарлау және болжау : оқу құралы / Г. К. Исаева. - Алматы : ССК , 2019. - 204 бет" ИРБИС 9. Корпоративтік қаржы : Оқулық. / Э.Э. Михель, Р.А. Әмірханов, Г.А. Жолмырзаева, Ж.С. Мұхаметжанова; ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығы . - Алматы: Полиграфкомбинат, 2012. - 316 б.http://rmebrk.kz/. 10. Көшенова, Б. Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы. . - Алматы, 2010. - 404 б.http://rmebrk.kz/ 11. Қалдияров, Д. А. Банктік операциялар [Текст] : оқу құралы / Д. А. Қалдияров, Д. Нұрмуханқызы, А. Б. Беделбаева. - Алматы : Эверо, 2018. - 168 бет 12. Омаров, С.Х.Ақша, несие, банктер : Оқу-әдістемелік кешен. . - Көкшетау: Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, 2017. - 46 б,http://rmebrk.kz/ 13. Раимбеков, Ж. С. Финансовый менеджмент: учебное пособие / Ж. С. Раимбеков, А. Е. Сарсенова. - Алматы : Эверо, 2014. - 295 с. " ИРБИС 14. Рахимова, Г.А.Корпоративтік қаржы : "Қаржы» және" Қаржы және несие» мамандықтар арналған оқуәдістемелік құралы.-Кокшетау: КГУ им. Ш.Уалиханова,2010.59б,http://rmebrk.kz/. 15. Төлебаев, Ж. С. Қаржылық менеджмент : дәрістік топтама / Ж. С. Төлебаев, К. Ш. Сыздықова. - Алматы : Эверо, 2014. - 188 бет ИРБИС 16. Черняк, В. Қаржылық талдау: оқу құралы / В. Черняк, Ү. Шалболова. - Астана : Фолиант, 2013. - 160 бет. " ИРБИС