1. КУРС ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР: Пән оқытушысы: Алдашова Г.М. Gulzia803@mail.ru, 72674882973, код-пароль 598210 «Мемлекеттік басқару, қаржы және маркетинг» кафедрасы, № 312 кабинет. 1.1 ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ: Ақша, несие, банк білім алушыларға ақшаның мәні, ақшаның нысандары мен түрлері, ақша теориялары, несие түрлері, пайыздар, несие жүйесі, банктер, ҚҰБ, бағалы қағаздар нарығы, қор биржасы, халықаралық қаржылық институттар қызметі 1.2 ПӘННІҢ ПРЕКРЕКВИЗИТТЕРІ: экономикалық теория, қаржыға кіріспе 1.3 ПӘННІҢ ПОСТРЕКВИЗИТТЕРІ: Бұл курсты оқу «Қаржы», «Бухгалтерлік есеп», «Экономикалық теория» және басқа экономикалық пәндер сияқты негізгі пәндер бойынша белгілі бір біліммен дағдылардың болуын талап етеді. Бұл курста болашақ мамандар үшін инвестициялық процесті ұйымдастыру және жүзеге асыру саласында кәсіби білім алуға теориялық және практикалық бағыт бар. 2. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ Курс Семестр Дәріс Практика/ ОСӨЖ СӨЖ Бақылау семинар формасы 2 3 15 30 25 80 емтихан 3. МОДУЛЬ БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ № I Тақырыптар атауы Сағат саны 1-модуль. Ақша айналымы және айналысы, несие, инфляция Дәріс 7 1 1.1 Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері 1-ші апта 1.2 Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша 1 2-ші апта жүйесі 1 3-ші апта 1.3 Ақша реформалары және валютаны тұрақтандыру әдістері 1.4 Қарыз капиталы, пайыз және несие 1 4-ші апта 1.5.Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері 1 5-ші апта 1.6 Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және 1 6-шы апта түрлері 1.7 Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы 1 7-ші апта және дамуы Практикалық (семинар) 14 сабақтар 2 1-ші апта 1.1 Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері 1.2 Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша 2 2-ші апта жүйесі 1.2 Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша 2 3-ші апта жүйесі 1.3 Ақша реформалары және валютаны 2 4-ші апта тұрақтандыру әдістері 2 5-ші апта 1.5 Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері 1.6 Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және 2 6-шы апта түрлері 1.7 Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы 2 7-ші апта және дамуы 1 модуль бойынша барлығы 21 1 модуль бойынша бақылау түрі Коллоквиум 2-модуль. ҚР-сы банк жүйесі, бағалы қағаздар нарығы, қаржы-несиелік ұйымдар ІІ Дәріс 2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары 2.2 Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру 2.3 Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары 2.4 Бағалы қағаздар нарығы 2.5 Қор биржасы 2.6 Валюта жүйесі және валюталық қатынастар 2.7 Халықаралық валюталық-несиелік институттар 2.8 ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі Практикалық (семинар) сабақтар 2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары 2.2 Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру 2.3 Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары 2.4 Бағалы қағаздар нарығы 2.5 Қор биржасы 8 1 8-ші апта 1 9-шы апта 1 10-шы апта 1 1 1 1 1 11-ші апта 12-ші апта 13-ші апта 14-ші апта 15-ші апта 2.6 Валюта жүйесі және валюталық қатынастар 2.7 Халықаралық валюталық-несиелік институттар 8 ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі 2 модуль бойынша барлығы 2 модуль бойынша бақылау түрі БАРЛЫҒЫ 16 2 8-ші апта 2 9-шы апта 2 10-шы апта 2 2 11-ші апта 12-ші апта 2 2 2 13-ші апта 14-ші апта 15-ші апта 24 Коллоквиум 45 ПӘНДІ ОҚЫТУ МАҚСАТЫ: Ақша, несие, банк білім алушыларға ақшаның мәні, ақшаның нысандары мен түрлері, ақша теориялары, несие түрлері, пайыздар, несие жүйесі, банктер, ҚҰБ, бағалы қағаздар нарығы, қор биржасы, халықаралық қаржылық институттар жөнінде толық ақпарат беріп, осы салада маманға қажет дағдыларды үйрету 5. ПӘН БОЙЫНША ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕР: А) студенттердің экономиканы қаржылық және ақшалай-несиелік реттеу жүйесінің қазіргі жай- күйінің сипаты туралы білім жиынтығын алуы; В) нарықтық экономика жағдайында қаржылық және ақшалай-несиелік реттеу әдістері мен ұйымдастыру мәселелерін зерттеу; С) экономиканы реттеудің жекелеген қаржылық және ақша-несиелік әдістерін пайдалану шекараларын бағалау дағдыларын меңгеру; D) жалпы елдің, жекелеген өңірлер мен шаруашылық жүргізу субъектілерініңэкономикалық өсуін қамтамасыз етуге негізгі қаржы және ақша кредит құралдарының әсерін талдау дағдыларын алу; Е) макроэкономикалық процестерді қаржылық және ақша-несиелік реттеудің өзекті мәселелерін анықтау дағдыларын меңгеру . 6. ПӘНДІ ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ: Блум таксономияс ыдеңгейлері Білу және түсіну Қолдану Талдау Синтез Бағалау Оқыту нәтижелері (ОН) ОН-1 ОН-2ОН-3 Ұтымды қаржылық шешімдер қабылдау процесінде қаржылық талдаудың заманауи әдістері мен тәсілдерін қолданады Ұтымды қаржылық шешімдерді қабылдау процесінде қаржылық талдаудың заманауи әдістері мен тәсілдерін қолданады. Қаржылық тәуекел мен белгісіздік жағдайларын да қалыптасқан ақпараттарды талдайды. бірыңғай жүйеге теория мен практиканы синтездеу және аналитикалық есептерді, эсселерді, презентация ларды, демонстрация ларды әзірлеу және басқа да дағдыларды меңгеру Қаржылық шығындарды азайту үшін қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды бағалайды ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ: Дәріс сабақтары барысында ZOOM платформасы арқылы тақырыптар интерактивті талқыланып түсіндіріледі, сұраққа жауап алу түрлері жүргізіледі. Білім алушылар YouTube каналы арқылы жүктелген видео дәрістермен танысып, берілген тапсырмаларды орындап белсенділік танытып, кері байланысқа шығу керек. 7. ОСӨЖ, СӨЖ кестесі: № ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы Тапсырма түрі Тапсырманың берілу және орындалумерзімі (апта күні мен уақыты) Берілген Қабылдау мерзімі мерзімі ОСӨЖ тапсырмалары 1 2 3 4 Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі Ақша реформалары және валютаны тұрақтандыру әдістері Қарыз капиталы, пайыз және несие 11 Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және түрлері Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы және дамуы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары Бағалы қағаздар нарығы 12 Қор биржасы 13 Валюта жүйесі және валюталық қатынастар Халықаралық валюталық-несиелік институттар ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі 5 6 7 8 9 10 14 15 Құрылымдық сызба Терминологиялық сөздік Презентация 1-ші апта 2-ші апта 3-ші апта 2-ші апта 3-ші апта Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы 4-ші апта 5-ші апта 6-шы апта 7-ші апта 4-ші апта 5-ші апта 6-шы апта 7-ші апта 8-ші апта Аналитикалық зерттеу жұмысы 8-ші апта 9-шы апта Аналитикалық зерттеу жұмысы 9-шы апта 10-шы апта Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы Аналитикалық зерттеу жұмысы 10-шы апта 11-ші апта 12-ші апта 13-ші апта 14-ші апта 11-ші апта 12-ші апта 13-ші апта 14-ші апта 15-ші апта СӨЖ тапсырмалары Ақшаның мәні және оның атқаратын Баяндама қызметтері Ақша айналымы, ақша айналысы Эссе және ақша жүйесі Ақша реформалары және валютаны Мәнжазба тұрақтандыру әдістері Қарыз капиталы, пайыз және несие Баяндама 1-ші апта 2-ші апта 3-ші апта Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және түрлері Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы және дамуы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары Эссе 4-ші апта 5-ші апта 6-шы апта 7-ші апта 4-ші апта 5-ші апта 6-шы апта 7-ші апта 8-ші апта Мәнжазба 8-ші апта 9-шы апта Баяндама 9-шы апта 10-шы апта 11 Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары Бағалы қағаздар нарығы Эссе 12 Қор биржасы Мәнжазба 13 Валюта жүйесі және валюталық қатынастар Халықаралық валюталық-несиелік институттар ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі Баяндама 10-шы апта 11-ші апта 12-ші апта 13-ші апта 14-ші апта 11-ші апта 12-ші апта 13-ші апта 14-ші апта 15-ші апта 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 14 15 Мәнжазба Баяндама Эссе Эссе Мәнжазба 2-ші апта 3-ші апта 9. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ 9.1 Дәрістер Тақырып №1. Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақшаның шығу тарихы, қажеттілігі 2. Ақшаның эволюциясы 3. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы Дәріс тезисі 1. Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар - бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну кұны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынаи мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. "Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша"'. Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-карсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне ауысады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары қолданылады (1 балта = 5 кұмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.) Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды. Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айыр-басталатын тауар - барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына айналды. Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар кабылдады. Әрбір тауарлышаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара) айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды аудандарда - жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда - түйе; тундрада - бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшаларда "өгіз" деген атау ойып өрнектелініп жазылып жүрді. Латынның сөзі "пекуния" (ақша) "пекус" ("мал") сөзінен шыққан. "Рупа" ("мал") сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы "рупия" негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де "мал" деген атауға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. былай деген "біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10 гривен және боярлардан 18 гривенен тұрады". Ол кездегі қазынашы "малшы", қазына, қазына жинау орны - "мал ұстайтын орын" деп аталынды. "Капитал" сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті. Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды (үкі, түлкі, және т.б.). Құс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында жалпы қүндық. эквивалент ретінде қолданылды. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып саналды. 1610 жылы жаулап алынған орыстардың әскери кас-сасында 5450 руб. күміс пен 7000 руб. жүн табылды.2 Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б. Көлемі түймедей ақшылқызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды. Безендірулер түрінде жіпке тізілгендері Ежелгі Үнді елінде, Қытайда, Үндіқытайда, Африканың Шығыс жағалауларында, Цейлонда және Филиппин аралдарына алғашқы акшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде " бақалшақ ақшалар құстардың, жыртқыш андардын келбет-кескінін көрсете өрнектеліп, былғары беддіктерге көрік берді. Бақалшақтарды Солтүстік Американың Тынық мұхит жағалауларында, Полинезияда, Каролин және Соломон аралдарында айырбас құралы ретінде пайдаланылды. Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ. XX ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон аралдарының кейбір тұрғылықты түрғындарының ақша айналысы ретінде бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны - қара түсті (курила), ақ түсті (галиа), аса кымбат - қызыл түсті (ронго) пайдаланылды. Әлемде әр түрлі "экзотикалық" ақшалар болған. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында кызмет етеді. Олардың формасы дөнгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске түсіреді. Мұндай "монеталардың" диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға дейін жетеді. Сауда мәмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бүрынғы иесінің белгісін өшіріп,өзінің белгісін соғады. Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды. Сонымен, бір құлдың күны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді. Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты. Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болды. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері - зәйтүн майы, күріш, кофе, какао, құйма түріндегі тұздар, т.б. Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионисий Сиракуз және орта ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды. Қытайда және Ежелгі Римде мыс акша ретінде пайдаланылды. ХҮП ғасыр Солтүстік Америкада (Массачусетс штатында) ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер қолданылды. Металл ақшаларының артықшылығы, олар - біркелкі, төзімді, ұсақталынады, және т.б. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебінің салмақтық жүйесі нақтылана түсті. Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие. Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және т.б. формаларда ұзақ уакыт бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы "драхма" "бір уыс шеге" деген мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды. Бірак б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ бірліктері атауымен аталады. Алғашқыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра бастады. Монеталардың пайда болуы - ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады. 2. Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды. Бірақ XVI ғасырдың басында (1516 ж.) утопиялык социализмнің негізін қалаушы Томас Моор өзінің "Жаңа Утопия аралы және мемлекеттің үздік құрылымы туралы алтын кітап" деген еңбегінде: "Алдау, ұрлау, тонау... кісі өлтіру заң тәртібімен қатаң жазаланатынын кім білмейді, әйтсе де бұл жөнінде алдын ала ескертілмеу мүмкіндігі бар жерде алдымен ақша құрымай, олар да жоғалмайды, сонымен бірге, ақшаның жоғалуына байланысты адамдардын алаңдаушылығы, қайғысы, қиыншылықтары және ұйқысыз түндері де ұмытылар еді. Егер ақша адам өмірінен алысталынатын болса, онда тіпті ақша қажеттілігінен туған кедейліктің өзі де жойылар еді"'. Ол аздай Т. Моор тағы былай деді: "Қай жерде болсын барлық нәрсені ақша өлшемімен өлшейтін болса, онда ол жерде мемлекеттік істердің табысты және дұрыс ағысының болуы мүмкін емес"2. XIX ғ. Социал утопистері - Прудон, Оуэн, Грей және баскалар ақшаға теріс көзқараста болды. Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны жоюдың жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды. Мүндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан революция-сынан (1917) кейін, азамат соғысы жылдарында ақшаның құнсыздануы байқала бастаған кезде ақшаны жою сәті келеді, яғни тарихтың өзі осыған алып келді деген тұжырымдар пайда бола бастады. Керек десеңіз ауыл шаруашылық өнімдерін өнеркәсіп өнімдеріне тікелей айырбастауды ұйымдастыруға тырысты. Шындығында, оның бәрі сәтсіз аяқгалды. С.Г. Струмилин ақшаның орнына еңбек бірліктері -тредаларды, ал ағылшын экономисі Смит Фальтнер энергетикалық бірліктерді энедаларды пайдалануды ұсынды. Осыған байланысты К. Маркс былай дейді: ақшаларды жоя отырып, біз қоғамдық дамудың ең жоғары сатысында (коммунизмде) болуымыз мүмкін немесе ең төменгі сатыға (алғашқы қауымдық құрылысқа) қайта оралар едік. Қанша дегенмен де коммунизм - ол киял, сондықтан да ақша болған, олар бар және бола береді. Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент. Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді. Жалпыға бірдей эквивалент ролі тарихи түрде алтынға бекітілген. Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи қасиеті емес. К. Маркс айтқандай: "Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берілген". Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындау үшін ең бір лайық тауар болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай, әдемі, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана "патша арағында" (2/3 тұзды және 1/3 азот қышқылында) ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек шығындарының өте жоғары болуына әкеліп соқтырады. Алтынды тұтыну жылдан-жылға өсуде. Ол әр түрлі салаларда пайдаланы-лады электроникадан бастап зергелік істерге дейін, бірде өте жұқа қалыңдықпен, бірде балқытылған құймалар түрінде кездеседі. Тек қана циферблаты 6 м диаметрдегі Кремль курантына алтын жалату үшін 26 кг алтын жұмсалады, мұндағы алтын жалату қалындығы 3 мк. жуық. 4000 жылдардан бастап б.ғ. және 1985 жылға дейін әлемдегі барлық өндірілген алтын 90 мың т. кұрады. XX ғасырда 60 мың тоннадан астамы өндірілді, соның ішінде 30 мың тоннаға жуығы - екінші дүние жүзілік соғыстан кейін өндірілген. Ресей XIX ғасырдың 20-жылдарында алтын өндіруден бірінші орында болды. Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзілік алтын өндірісіндегі үлесі 40%-ды құрады1. Алтын өндіру қиын және капиталды көп қажет етеді. Сонымен, 1 кг алтын алу үшін 3000 м орта тереңдіктегі тау қыртыстарының 100 тоннасын қайта өңдеуі қажет. Алтынды ең көп өндіретін Оңтүстік Африка Республикасында (ОАР) алтын өндірушілердің еңбек ету жағдайы құлдардың өмірі сияқты: олар 40°С-ден жоғары температурада терең жер астыларында жұмыс істейді. Мұнан бұрын, ОАР-да әлемдік алтын өндірісінің 2/3-і өндірілсе, ал қазір 1/3-і ғана өндіріледі. Алтынды өндіру дүниежүзінде апатты жағдайда құлдырауда. Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жұмыс істеп тұр және олардың жылдык өнімі 1994 жылы 25 тонна алтынды құрады. Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге электрондыесептеуіш және компьютерлік техникаларды, түнгі механикалык аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де қолданылады. Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әр кез адамзатты толғандырды. Бұныменен ежелгі уақыттарда ал-химиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте жалған алтын құймалары табылған. Біздің ғалымдар ұзақ уақыт іздену мен сынақтар жүргізулері нәтижесінде нағыз алтынды мынадай құрамда алды: палладий - 65%, индий - 35%. Электр кедергісі алтынның техникалық қүймасына жақын. Жаңа құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып түседі. Құрамын өзгерте отырып (палладий - 55%, индий -45%) червондық алтын1 алынды, бірақ мұндай алтынды жасанды жасау бұл процестің тиімділігін көрсетпеді. Қазіргі ядерлік физика атомдардан күкірт және сынаптан алтын атомдарын алуға мүмкіндік берді. Бірақ жасанды алтынды жасау мүмкіндігі бұл процесті тиімді етпейді. Мұндай алтыннын өзіндік құны өте жоғары және бұл жолмен алынған металл табиғи алтынменен өзінің бағасының төмен болуына байланысты нарықта бәсекеге түсе алмайды. Сонымен қатар, жасанды алтын өнеркәсіпте, тіс салуда және зергелік бүйымдарды жасауда пайдаланылады, бірақ еш уақытта ол жалпыға бірдей эквивалент ретінде бола алмайды. "Ақша - зат емес, ол - қоғамдық қатынас". Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келеді. Бұл дегеніміз, қоғамнан бөлінген адамдар үшін ақша керек еместігін білдіреді. Робинзон Крузоға олар керек болмаған. Батып бара жатқан кемеден құтқарылып алынған заттар оған адам аяғы баспайтын аралда қажет болған, ал ақшалар болса өзінің барлық құндылығын жоғалтты. Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық карым- қатынас-тарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалык категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады. - жалпыға тікелей айырбасталу; - айырбас құнының дербес формасы; - еңбектің сыртқы заттық өлшемі. Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар, жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемі едәуір кеңіді. Ақшаның айырбас кұнынын дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды тікелей өткізуменен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қарыздық берешектерді өтеу, мемлекеттік бюджеттің кірістерін калыптастыру, өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б. Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған енбектің,олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді. Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін орындауды толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама немесе жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей эквивалент ретінде жүрді. Алтын, акшаның классикалық қызметтерін атқаруды жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді үшінші біреулер, алтынның жартылай демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды дейді. Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері -(қағаздай белгілері) кағаз және несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақ та алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді. 3. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік-экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс кұралы, төлем құралы, кор және қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша. Ақша құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемі - ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді. Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбас-талғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті. Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі. Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның, бағасы болып табылады. Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Бағаның орнына акшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүмкіндігі бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді. Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет. Металл ақша айналысында (алтын, күміс, мыс) мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты етіп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бірлігіне бекітті. Алғаш рет монеталар соғыла бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай келді. Мысалы, фунт стерлинг алғашында күмістің фунты есебінде пайда болды. Тарихи даму барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан ерекшелене түсті. Құн өлшемі және баға масштабы ретіндегі ақша қызметтерінің арасында едәуір айырмашылық бар. Құн өлшемі -мемлекетке тәуелді емес ақшаның экономикалық қызметі болып табылады. Ол құн заңыменен анықталады. Баға масштабы заңды сипатқа ие бола отырып, мемлекет билігіне тәуелді және құнды емес тауар бағасын көрсету үшін қызмет етеді. Алғашында баға масштабы АҚШ қазынашылығымен алтынның тройск унциясына (31,1 г) 35 доллар есебінде анықталып бекітілді. Ол І971 және 1973 жылдардағы доллардың девальвациялануына дейін сақталды және 1980 жылдың қаңтарында 850 долларға дейін жетті. Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттік тұракты бағасының арасы алшақ болып кетуіне байланысты өзінің экономикалық мағынасын жоғалтты. Ямайка валюта реформасының (1976-1978 жж.) нәтиже-сінде арнайы алтын бағасы және алтын паритеті жойылды. Құн өлшеу қызметі нарықтық баға масштабы негізінде орындалады. Қазіргі уақытта алтын тауарға тікелей айырбасталмайды және бағалар алтынменен көрсетілмейді. Алтынды айналыстан қазынаға қарай ығыстырып тастау жағдайында ақшалы тауар (алтын) тікелей массасына емес, алтын нарығындағы несие ақшалармен операциялар жүргізуге қарсы тұрады. Осыдан алтын қағаз және несие ақшалардың құнын өлшеу ретінде көрінеді. Несие ақшалар тауардың құнын өлшемейді, өлшенген құнды көрсетеді, өйткені өзінің құны жоқ. Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және қағаз ақшалардың пайда болуы, ақша формаларынын олардың алтындық мазмұнынан ажырауына алып келді. Ақша айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады. Тауарлар бір қолдан екінші колға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз козғалыста болады. Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады, ал бұл кездегі сатып алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша сау келмейді. Сатушы, тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал басқа нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай келмеушілік жойылды. Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және сату-сатып алу процесіне қызмет етеді. Біздерге ақша айналыс құралы қызметін негізінен мемлекеттік, оперативтік, коммерциялык саудада тұрғындардың тауарларды сатып алуы кезінде орындайды. Шет елдерде мүндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен корпорациялардың және т.б. қолма-кол ақшамен есептесуіне тыйым салынбаған. Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар: - тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы; - оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды; •ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар - ақша белгілері орындайды. Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен (алтын) байланысты емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын айналыс болуыменен түсіндіріледі. Ақша айналыс құралы қызметін атқаратын болғандықтан, айналыс кажеттілігі олардың саны өткізілуі тиіс тауарлар-дың бағасы мен массасы негізінде, яғни өткізілуі тиіс тауарлар бағасының сомасымен анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі бір - несие тауар мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы канша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады. Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасынан көп болса, онда бұл олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келеді. Ақша төлем кұралы. Тауар айналысы ақша қозғалысы-мен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін. Егер тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады. Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да қызмет етеді. Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтатуға болады: •тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер; - еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер; - мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер; •банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме; - сақтандыру міндеттемелері; •әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары. Ақша төлем құралы ретінде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатынасты ақшаның өз бетінше еркін қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштык міндеттемені жазып ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретінде қызмет атқарады. Төлем құралы қызметін толық бағалы емес нақты ақшалар (қағаз немесе несие), ал борыштық міндеттемелерді өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарады. Төлем құралы ретіндегі акшаның қызметі оның бұдан бұрын қарастырылған қызметтерінен айырамшылығы болғанымен ол олармен берік байланыста екені анық. Ақшаның төлем кұралы қызметі, оның құн өлшемі және айналыс құралы ретінде қызмет етуі барысында көрінуі мүмкін. Ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуінің дамуы резервтік қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау қызметтерінің туындауының қажет екенін көрсетеді. Ақшаның төлем құралы қызметін атқаруына байланысты ақша айналысы заңы өзінің неғұрлым толық көрінісін тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, онда қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол ақшаға деген қажеттілігін азайтады. Бірақ төлем мерзімі жақындаған сайын борыштарды жабу үшін ақша айналымының қажеттілігі артады. Өзара өтелетін төлемдер соммасы айналыс үшін ақшаның санын азайтады. Егер қандай да бір бөлімде, борыштык міндеттеме бойынша төлем өз уақытында түспейтін болса, онда бұл өзімен бірге басқа да төлемсіздік тізбесін тудырады (қарыз бойынша мерзімі өткен берешек, бюджеттік төлемдер, жалақы бойынша және т.б.). Ақша - қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және айналыс. құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттігі Т - А - Т айналымының екі актілерге Т - А және А - Т айрылуымен байланысты. Капиталистік қоғамдық формацияға дейінгілер үшін байлыкты "таза қазына" формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келеді. Бұл экономи-калық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебі олар шын мәнісінде айналыстан тыс жатқан ақшалар болды. Капитализм тұсында бұл қазыналар несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетін капиталға (өнеркәсіптік немесе сауда) айналады. Қазына жинау қызметінің қажеттігі тауар өндірісімен байланысты болды. Айналым капиталын немесе тұтыну заттарын алу үшін ең бастысы ақшаны жинау қажет. Әрбір тауар тек қана жекелеген қажеттілікті анықтайды және олар жалпы байлықты білдірмейді. Толық бағалы ақшалар (алтын) материалданған құнның формасы ретінде байлықтың жалпы өкілін сипаттайды. Демек, қазына жинау құралы қызметін тек қана толық бағалы немесе нағыз ақшалар орындауы мүмкін. Қазыналарды қорландыру - алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау түрінде жүзеге асады. Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана ақша айналысын реттеуші ролін атқарған болатын. Өндірістің және тауар айналысының кеңеюі барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып отырды немесе керісінше. Қазіргі жағдайда казына жинау қызметі айналыстағы ақша массасын реттегіш ролін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сақтандыру қоры ретінде болады. Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелділіктің болуына кепілдеме береді. 1998 ж. 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы Ұлтгық банкісіндегі монетарлық алтынның қалдығы 41781,1 млн теңгені құрады. Несиелік және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметін атқара алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ. Бірақ та осы қызмет негізінде олар қорлану қызметін жүзеге асырады. Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар корлана бастайды. Қорлану қызметінде ақша өзінің құнын сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін. Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді: - кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану; •банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар. Несиелік механизмнің арқасында кәсіпорындар мен халықтың ақшалары банктен берілетін қарыздар түрінде қайтадан айналыс процесіне түседі. Сөйтіп, ақшалар бұл қызметінде ұлттық табыстың қалыптасу, бөлу және қайта бөлу процесіне дәнекер болады. Дүниежұзілік ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың интернационал-дануы, дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралык төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді. Бұл қызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша кызметін алтынға балап бекітті. Егер де елдің ішінде ақша ұлттық ақша бірліктері формасында қызмет етіп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстің айтуынша: "ақшалар өзінің ұлттық киімдерін шешіп, бастапқы қымбат бағалы металл формасын киеді"1, яғни жалпыға бірдей эквивалент формасына өтеді. Бірақ алтын айналысы тұсында да ағымдық халықаралық есеп айырысуларға алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етгі. 1913 ж. халықаралық есеп айырысулардың 80%-зы ағылшын фунт стерлингінде бейнеленген аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылды, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың қалдығын жабуға ғана қызмет етті. Бреттон-Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен фунт стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік ақшалардың жаңа формалары: СДР - арнайы қарыз алу қүкығы; ЭКЮ - еуропалык есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 ж. 1 қаңтарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі "еуро" айналысқа шықты. Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан несиелік акшаға өту жолын кеш те болса қайталауда. Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ одан әлі нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктерінің (СДР, ЭКЮ) өзіндік меншікті кұндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады. Бекіту сұрақтары: 1. Ақшаның шығу тарихын баяндаңыз 2. Ақшаның атқаратын қызметтерін айтыңыз 3. Ақшаның қажеттілігін негіздеңіз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №2. Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақша айналысының түсінігі мен кұрылымы 2. Ақша жүйесі, оның элементтері және типтері 3. Ақша айналысының заңы 4. Айналыстағы ақша массасының құрамдас бөліктері Дәріс тезисі 1. Ақша айналысының түсінігі мен кұрылымы. Қайта құру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдаы арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың (халықтың) ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады. Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілсе, қолма-қолсыз рубль - бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымең қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгілі болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншіктің мемлекет иелігенен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру мүмкін емес болып қалды. Ақша айналысы мен акша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы -ақша айналысы деп аталады. Ақша айналысының объективті негізі - тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды. Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бірбірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді. Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін. Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке төлемдер аудару үшін, банктен қарыз алу үшін және т.б. максаттар үшін қолданылады. Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі - қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі. Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертгі. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма-қол ақшаның тапшылығы түсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және баскарудың экономикалық әдістерінің алғы-шарттары жасалынды. Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғана қолмақол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, т.б. көмегімен жүргізіледі. Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын колма-қол және қолма-колсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады. Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес. Ақша өз айналасында қолма-колдан қолма қолсыз ақшаға (және керісінше) өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бүдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін. Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай-ақ: - өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы; - тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы; ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды. Аақшаның металдық теориясы және металл ақша айналысы. Ақшаныц металдык теориясы. Бұл теорияның өкілдеріне капиталдың алғашқы қорлану кезеңіндегі меркантилистер (Томас Мэн, т.б.) жатады. Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бірдей деп санау тән болған. Олардың пікірінше қоғамның нағыз байлығы алтын мен күміс, яғни бұлар өзінің табиғаты бойынша нағыз ақшалар болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистік сипатта, себебі бұл теорияның пайымдауынша ақшаның ролінде алтын, күміс сияқты кез келген бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын ақша екендігі жөнінен хабарсыз. Ресейде металдық теорияның өкілі атақты мемлекеттік қызметкер М.М. Сперанский (1771-1839 жж.) болып табылды. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының негізі - ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалы күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін орындауда металдың қатысуы XIX ғ. теоретиктермен қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең, яғни ақша жүйесінің жоғары және күрделі формаларына өту кезеңі болды. Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы XX ғ. дүниежүзілік экономиканың шеңберіне сыймады. Өндірістің дамуы ақша базисінің адекватты түрінің болуын талап етті. Объективті түрде, металдық жүйенің негізінде жаңа төлем әдістері мен формалары қалыптасты, олар несиеге негізделді. Металдық теорияның қайта жандануы XIX ғ. екінші жартысында алтын-монета стандартының Германияда 1871-1873 жж. енгізілуімен байланысты болды. Неміс экономистері (К.Кинс және т.б.) ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-ақ металға айыр-басталатын Орталық банктің банкноталары да аталады деген. Ол кездері ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негізделіп қолданылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін француз экономистері Ж. Рюэфф және М. Дебре, ағылшын экономисі Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын енгізу идеясын ұсынады. Себебі 70-жылдардың басында жойылған Бреттон-Вудс валюталық жүйенің орнына жаңа алтын стандартын енгізуге тырысқан. Жекелей алғанда, АҚШ-тың экс-президенті Р. Рейган сайлау алдындағы күрес кезінде алтын стандарты қайта оралуы мүмкін деп санады. 1981 жылдың қаңтарында, ол президент болып тұрған кезінде осы мәселе бойынша арнайы комиссия құрады, бірақ ол комиссия алтын стандартын енгізу онша қажет емес деген шешімге келеді. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың күрделенуі, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгереді. Қағаз-несиелік ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестіру- натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы акшалай эквивалентке әкеліп соқтыруы сөзсіз, өйткеңі алтын корының өсімі физикалык тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтіп бұл ақша бірлігі құнының тым аса ұлғаюына әкеліп соқтырып, соның салдарынан ақшаның айырбасталынуы тәрізді аса маңызды қасиетінің (экономикалық бөлінгіштік) жоғалуы т.б. пайда болады. Сонымен, ақшаның ішкі мазмұны бағалы метталдың N мөлшеріне берілген құжат ретінде біртіндеп иелерінің эмиссиялық орталыққа, оның ішінде мемлекетке деген сенімі ауысады. Үкіметке деген сенімсіздік, соғыстар және басқа да форс-мажорлық жағдайлар классикалық алтын стандартына қайта келуіне әкеледі. Нақгы экономика тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса да алтын ерекше орында тұрады. Қазіргі жағдайдағы алтынының негізгі экономикалық қызметінің мәні, оның капиталды инфляциядан сактау кұралы ретінде кызмет етуімен, несие алуда қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсіптік шикізат болып қала беруімен сипатталады. Адамзат кұнның әр түрлі формаларын өз басынан өткере отырып, яғни ақша орнына әр түрлі тауарлар қолданылысынан кейін (мал, тері, бақалшақ және т.б.) адамзат металл ақша айналысына қол жеткізді. Металдың ақша ретінде қызмет етуінен барып, одан бірте-бірте монеталар пайда бола бастады. Осылайша, Ежелгі Римде жануарлардың суреті бар мыс және қоладан жасалған пластиналар, кейіннен екі жағында суреті бар 1 және 2 фунт массасындағы кружкалар пайда болды. Көпестер классының бөлінумен алғашқы монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы кезеңді сипаттайды. Монета - ол формасы, сыртқы пішіні, салмақтық кұрамы заңмен бекітілген металдан жасалған ақша белгісі. Мемлекет сынаманы (пробаны) (монетадағы таза металдың құрамы), массасын, типін, ремедиумды (заңмен рұқсат етілген номиналды массаның нақтыдан ауытқуы), эмиссиялау ережесін және т.б. белгілейді. Монетада бет жағы - аверс, келесі жағы- реверс, кесіндісі - гурт болып ажыратылады. Егер монетаның номиналды кұны құрамындағы металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар. Толық кұнды еместері биллонды ақшалар деп аталады. Монеталық акша айналысы тарихында мынадай түсініктемелер бар: Биметаллизм - жалпыға бірдей эквивалент ролін екі немесе одан да көп металл атқарады, яғни айналыста алтын және күміс монеталар пайдаланылады. Монометаллизм - жалпыға бірдей эквивалент ретінде бір ғана металл түрі (алтын, күміс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесі. Осылай, б.э. дейін III—II ғ. Римде мыс монометаллизмі, Ресейде 1843-1852 жж. аралығында - күміс монометаллизмі болды. Ресейде, олай болса Қазақстан да, алтын монеталлизмі 1897 ж. II Николай патша тұсында енгізілді. Түрікше "акче" сөзі, қазақша "ақша", яғни "ақ" сөзінен күміс монетаның түсіне қарап шыққан. Капиталистік тауарлы өндірістің дамуы барысында қағаз ақшалар пайда бола бастады. Олар айналыстан алтын монеталарды ығыстырып шықты. Қағаз ақша айналысындағы ұсақ төлемдерге қызмет ететін ауыстырылатын монеталар қағаз ақшалардың әр түрі болып табылады. Әдетте оны төменгі сынамасы бар металдан: мыс-никельден, мыс-мырыштан және алюминийдің құймаларынан жасайды. Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақшалар, олардың айналыс заңдылықтары Ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің металлизмге қарсы іс-әрекеті болып табылады. Тауар өндірісі мен айналамының өсуіне байланысты металл монеталарды вексель, банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай ауыстыру біртіндеп орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы ішкі байланыстарды жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгілерінің жүру құқығын негіздеді, ол үшін олардың металдық құрамын белгіледі. Номинализмнің негізгі ережесі төмендегідей:- ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады;бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес. Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады. Адам Смиттің (1723-1790) айтуынша, ақша - бұл айырбас процесін жеңілдететін техникалық дөңгелек, айырбас және сауда кұралы. Ол ақшаның құны екі жақты мәнге ие деп санайды: - қандай-да бір заттың пайдалылығын көрсетеді; - басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі. XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси экономияда номинализм үстемдік ете бастады. Бірақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның объектісіне қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Номинализмнің мәні неміс экономисі Кнапптың ("Госу-дарственная теория денег", 1905 ж.) еңбегінде жақсы берілген. Оның негізгі ережелері төмендегідей құрылды: ақша - құқықтық тәртіптің өнімі, мемлекеттік биліктің туындысы; ақша - мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол мемлекеттің төлем күшімен жасалған төлем белгілері болып табылады; - ақшаның негізгі кызметі - төлем құралы. Кнапп ақшаның мәні оның материалдық белгісінде емес, оларды пайдалану барысын реттейтін құқықтық нормасында деп жазады. 1929-1933 жж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрі қарай дами түседі. Сөйтіп, Дж.М. Кейнс (1930 ж. "Трактат о деньгах") алтын ақшаларды "жабайылық сарқыншағы", "арбаның бесінші дөңгелегі" деп хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуін үнемі қамтамасыз етіп отыратын қағаз ақшаларды жатқызды. Ол қағаз ақшалардың алтынды айналыстан шығарылуын, Кнапп теориясының женісі деп қарастырды. Кейнс барлық өркениетті ақшалар қарапайым түрінде қалып, кнапптық партализм толық жүзеге асты деп санады. Ақшаның номиналдық теориясы жағында белгісіз американ экономисі П. Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланысты болса, ал алдағы уақытта ақшалар шарты белгілерге айналауда деп сендіреді. "Тауар ақшалардың дәуірін қағаз ақшалар дәуірі алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын ашады. Акша дегеніміз ол жасанды әлеуметтік шарттылық" (Самуэльсон П. Экономика: "Прогресс", 1964, 68-69 б.). С.М. Борисовтың "Золото в экономике современного ка-питализма" (М., 1968, 64 б.) атты монографиясында кызықты пікірлер беріледі. Автор барлык тауарларға қарсы тұратын жалпыға бірдей эквивалент ретінде, алтын туралы ережені қайта карау керектігін айтады. Сондай-ақ мұнда алтынның кағаз ақшалар ықпалымен мүлде ішкі айналыстан шығып қалғандығына сілтеме жасалады. С.М. Борисовтың айтуынша "ұлттық ақша жүйелерінде қағаз ақшалардың мәні артып отыр, себебі олар барлық тауарлар қозғалысына қызмет етуде, осы ақшалар ғана тауар әлеміне қарсы тұра алады және тауарлар бағаларын меншікті қағаз масштабында бейнелей алады" делінеді. Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажетгіліктерімен байланысты. Бірақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ. тән, яғни ол кездегі теріден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы терісінен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы императордың меншігінде болған. XIII ғ. Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан жасалған ақшаларға кез болды, ол сол уақытта қағаз қызметін атқаратын. Бұл ақшалардың төрт бұрышты пластин формасы және олардың ерекше белгілері мен мөрі болған. Олардың сатып алу қабілеті де әр түрлі болды. Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуын Шыңғысханның немересі Хубила ханмен байланыстырады. XVII ғ. алдындағы капиталистік тауарлы өндірістің дамуымен қағаз ақшаның колданылуы өріс ала бастады. Қағаз ақшалар 1690 жылы Солтүстік Американың Британиялык отар елдерінде,1716 ж. Францияда, 1795 ж. АҚШ-та, 1762 ж. Австралияда пайда болды. Ресейде алғашқы қағаз ақшалар 1769 жылы II Екатерина тұсында пайда болды. Халық арасында оларды "катенька" деп атады, себебі оның бетінде императордың суреті болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде қағаз ақшалар барлық елдерде болды. Сырттай қарағанда, қағаз белгілері мемлекет тарапынан жасалынған - толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрізді әсер етеді деген ой туады. Шынында олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуының көбеюі есесінен пайда болды. Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептері:Металл ақша айналысы өте қымбат болып келеді және капитализмнің дамуымен мүмкін емес, себебі қымбат металдарды өндіру айналыс құралдарына деген шаруашылықтың қажеттілігенен әлдеқайда төмен. 2. Монеталардың тозуы және бүлінуі.Мемлекеттік билік (ремедиум) пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды бүзуы. Ресей патшасы Алексей Михайловичтың тұсында (Петр І-дің әкесі), яғни 1654-1662 жж. құны толық емес мыс тиындар соғылды, Бағасы 12 тиын мыстың фунтынан - 10 сомдық монеталар соғылды. Олардың нақты құрамы номиналдың 1-2%-ын құрады. Бұл айырбас процесінің бұзылуына, халықты қатты толқуға, шаруалар, кәсіпқойлар, саудагерлер ақшаның құнсыздануынан көп зардап шекті. Осыған байланысты 1862 ж. Ресейде "мыс көтерілісі" деп аталған көтеріліс болды. Мыс монеталарын жасау тоқтатылды, 100 мыс тиынның орнына 1 күміс тиын айырбасталды. 4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшін шығарды. Осылайша, Солтүстік Америка өзінің тәуелсіздігі үшін соғысты каржыландыруға көптеген мөлшерде "континентальдық акшалар" шығарды. Осыған байлаңысты, К. Маркс атап көрсеткендей: "өзінің айналыстағы делдалы ретінде алтын әр түрлі өзгерістерге ұшырады, тіпті жай ғана бір жапырақ қағазға дейін жұқарды". Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты кұрамынан біртіндеп белінуі нәтижесінде пайда болған құн белгісінің ақырғы формасы. Қағаз ақша - мемлекеттің өз шығындарын табу үшін шығарылатын, әдетте металға айырбасталмайтын, еріксіз номиналға ие ақша белгісі (құнның белгілері, алтынның өкілдері). Тарихта олар алтын және күмістің белгілері ретінде пайда болды. Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді, себебі, өзінің дербес құны жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып тұрған кезде ғана олар өздерінің сатып алу қабілетін сақтай алады. Ал процестен тыс жасалған айналыста олар бар болғаны - бір жапырақ жай қағаздарға айналады. Егер "нағыз" акшалар (алтын) айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс про-цесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез келген купюрды шығаруы мүмкін. Осылайша, Қазақставда 1993 жылы ең ірі купюрда 100 теңге, 1994 жылы 200 және 500 теңгелік купюрлар шығарылған болтын. Алтынның белгілері ретінде қағаз ақшалар пайда болды. Ақша бірлігінің ресми алтындық құрамы (баға масштабы) мемлекетпен ерікті түрде белгіленіп, бірак оның құны көрсетілмеді. Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған. Мысалға, 1922 жылы шығарылған "алтын червонец" алтынға және шетел валютасына сатылып - сатьш алынған (яғни валюталық интервенция жүргізілген). Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық қүнды ақшалардың қызметтері арқылы атқарады. Алтын стандартын алып тастағаннан кейін қағаз ақшалар қорлану қызметін де атқара бастады. Қағаз ақшалардың меншікті құндарының болмауына байланысты олар өздерінің жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемді келеді. Ақшаның құнсыздануы әр түрлі себептерге байланысты болады: бюджет тапшылығын, әскери және басқа да өндірістік емес шығыстарды жабуға артық ақшалардын шығарылуы; пассивтік төлем балансының салдарынын алтынға дүниежүзілік ақша ретінде сұраныстың ұлғаюы; еңбек өнімділігінің төмендеуі және тауар массасының қысқаруы, т.б. Мұның барлығы бағанын өсуіне әкеліп соғады. Халықты әлеуметтік жағынан қорғауды қамтамасыз ету үшін үкімет жалақыны, зейнет ақыны, жәрдем ақыны көтеріп отырады. Халық тұтынатын тауарлар өндірісі өспейінше баға өсе береді. Баға - жалақы баға... деген тізбек айнала береді. Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән нәрсе. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстің ашқан ақша айналасының заңымен реттеледі. Айналысқа қажетті ақша саны - айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді. Айналысқа қажетті ақша санының формуласы төмендегідей: Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебінің ғалымдары, келесідей тепе-тендікті белгіледі: РҮ =ТV + DV1 мұндағы: Р - бағаның жалпы деңгейі; Ү - өндіріс көлемі; Т - ақша белгілерінің саны; D – депозиттер; V және V-ақшаның және депозиттің айналыс жылдамдығы. 1929 ж. ұлы депрессиядан кейін ақшаның сандық теориясы өзінің күшін жоғалта бастады, себебікейнсиандық теория ақша массасын емес, нақты экономиканы басқаруға көп көңіл бөлді. Соңғы он жылдықта етек ала бастаған инфляциялық процестер ағылшын, американ экономистерінің(мысалы, Милтон Фридмэн) монетаризмге деген жаңа қызығушылықтарын тудырады, себебі қазіргі кездегі монетаризм ақша массасы мен өндіріс көлемінің өзгерісі арасындағы байланысты анықтауға ұмтылуда. Монетаристер ақшаны реттеу және күтілген өзгерістерді анықтау үшін қажетті мерзімдер арасында пайда болуы мүмкін үзілістерді ескере отырып, ақша массасын бірқалыпты және ұдайы реттеудің өсу қарқынының "алтын" ережесін ұсына бастады. 70-жылдардың басында көптеген елдерде жарияланған инфляцияға қарсы күрес қажеттілігі монетаризмнің жаңа ағынына әкелді және бұл өте қатаң ақша саясатының негізіне енді. Ол шынымен бірқатар елдерде инфляцияны токтатуға әсерін тигізді, бірақ бұл процесс жұмыссыздыктың қарқынды өсуімен қатар жүргізілді. Ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуі айналысқа қажетті акшаның жалпы көлемін қысқартады. Бұл, қарыз міндеттемелерінің көп бөлігі қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу аркылы жабу жолымен түсіндіріледі. Сөйтіп; несиенің даму дәрежесі ақша санына кері әсер етеді: неғүрлым тауарлардың көп бөлігі несиеге сатылса; соғұрлым айналыс үшін ақшаның аз саны қажет етіледі. Оған қоса, мынаны ұмытпаған жөн; айналыстан алынған ақшаның белгілі бір саны шаруашылықтағы және халықтың колындағы түрақты ақша резервін қалыптастырады. Осының нәтижесінде, айналыстағы ақша санын анықтайтын заң келесі түрдегі формуламен беріледі: АР - ақша резервтері; А - ақшаның төлем және айналыс құралдары ретіндегі айналымның орташа саны. Теңдікте көрсетілгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкін себептердің бірі ретіндегі тауарлар бағаларының едәуір аз төленбеген төлемі болып табылады. Бұл жағдайда Тс шамасы кері таңбаға ие. Алайда бұны нарықтық экономикаға өтуші Қазақстанда және басқа да елдерде, өнеркәсіптер арасында орын алған төлемсіздік мәселесін ақша массасын көбейту арқылы шешуге болады деуге болмайды; мұның себептері көп: әлсіз төлем тәртібі, төлемсіздік тізбесінде потенциалды банкроттардың болуы, банкроттықтың тиімді тәжірибесінің болмауы, жекешелендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының әлсіз дамуы және т.б. Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажетті ақша санын дәл анықтауға мүмкіндік бермейді, ол шаруашылық қатынастары мен экономикалық даму факторларының жалпы жиынтығындағы акша қаражаттарының орнын анықтайды. Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттіліктеріне сәйкес, несиелеу жолдары бойынша қажетті несие ақшаларының массасын беретін, өзінің эмиссиялық және несиенің қызметін атқарады. Ақша екі түрлі формада болады: қолма-қол (монеталар және банкноталар) және банктік айналымның ақшалары, яғни банктік шоттардағы қолма-қолсыз ақша қаражатының жазу формасындағы ақша белгілері. Ақшаның бұл екі формасы бірбірімен тығыз байланысты. Банктік айналымнын ақшалары әрдайым қолма-қол банкноталарға айналуы мүмкін. Бұл мынадай жағдайларда болады, егер банктік шоттағы ақшалай қаражаттардың иесі -банк клиенті бұл қаражаттарды шоттан қолма-қол ақша формасында алатын болса. Керісінше, банкке салынған әрбір ақша сомасы клиенттің шотына жазылған болса, онда ол банктік айналымның ақшасына айналады және қолма-қолсыз ақшаны білдіреді. Ақша айналысының екі облысының бірлігі, яғни ақшаның қолма-қолсыз формасының қолма-қол ақшаға ауысуы және бұған керісініше болуы акша массасының өзіне қандай компоненттерді қамтитынын анықтауды талап етеді. Теориямен катар бұл мәселенің тәжірибелік те манызы бар. Оны дұрыс шешу акша айналысының екі облысы үшін қажетті ақша массасын реттеудің белгілі бір әдістерін анықтайды. Ақша массасының құрамы сол елдің несие-ақша жүйесімен анықталады. М, ақша агрегатына қатысты бірегей көзқарас бар, оған айналыстағы нақты ақшалар мен мерзімсіз депозиттерді жатқызады. Кейбір елдер бұған барлық ағымдағы салымдарды, мысалға, Ұлыбритания - тек олар бойынша пайызбен есептелемейтін депозиттерді ғана жатқызады. АҚШ-та сондай-ақ М,-ге банктік емес мекемелермен шығарылған аккредитивті, Жапонияда - 7 күн бұрын алдын ала хабарлауға жататын депозиттерді жатқызады. М2 және М3 агрегаттарды анықтау барысында елдер арасында мәнді айырмашылықтар бар. Францияда М2-ге Мг-мен қоса, 4 жылға дейінге мерзімсіз депозиттерді; АҚШ-та жинақ шоттарындағы қалдықтарды, ақша нарығы қорларының акцияларын, АҚШ-ғы банктерде және шетелдегі банктердегі АҚШ резиденттерінің еуродолларларын; ¥лыбританияда -чек шығаруға болатын депозиттерді, бір ай бұрын хабарлайтын депозиттерді жатқызады. М3 агрегаты және М2-ден басқа Францияда резидент еместердің ақшалай активтерін: мерзімді депозиттерді, кассалық бондар және қаржы мекемелерінің депозиттік сертификаттарын; Германияда - жинақ депозиттерін; Ұлыбританияда - мерзімді депозиттік сертификаттарды, валютадағы депозиттер мен сертификаттарды жатқызады. Сонымен әрбір келесі агрегат өзінен кейінгі элементті қосып отырады. Біздің республикамыздағы айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымына мән беретін болсақ, онда ол төмендегідей: Мо - айналыстағы қолма-қол ақшалар; М, өзіне - М0-ді қосады, сонымен қатар шаруашылықтардың есеп айырысу немесе басқа депозиттік шоттарындағы каражаттардың қалдықтары, капитал салымдарын қаржыландыру бойынша занды тұлғалардың шоттарындағы, ұзақ мерзімді қаржыландыру мен несиелеу қорларының шоттарындағы, чектік және аккредитивтік шоттардағы .қаражат қалдықтары, халықтың және заңды тұлғалардың талап еткенге дейінгі салымдары және т.б. жатады; М2 - өзіне М,-ді қосады, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың мерзімді салымдарын қамтиды; М3 - М2-ге мемлекеттік займ облигацияларын қосу. Ақша агрегаттарының кұрылымы ақша нарығы құралдарының дамуымен өзгереді. Ақша массасының көбеюі бірнеше каналдар бойынша жүреді: • Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебінен; • Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуы жолымен; • Орталық банктің ел үкіметіне мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін несие беруі арқылы; • Орталық банктің бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттік бағалы қағаздарды • сатып алу жолымен; • коммерциялық банктердің салымдары жұмылдыру негізінде чектер эмиссиясын шығару немесе займдар беру жолымен (депозиттер негізінде несиелік ақшаларды шығару); Коммерциялық банктердің несиелік ақшаларды шығару интенсивтілігі депозиттерді міндетті түрде резервтер көмегімен реттеп отырады. Қаншалықты резервтеу нормасы жоғары болса, соғұрлым банктер несиелеу үшін аз қаражатты пайдаланады. Осыған сәйкес депозиттер негізінде несиелік ақшаларды жасау интенсивтігі артады және ол ақшаны мультипликациялау коэффициентімен анықталады. Осыдан ақша массасының көлемі Орталық банк жүргізетін ақша-несие саясатымен тығыз байланысты, мұндағы ең басты мақсат ақша массасының өсуін сақтау екенін көреміз. Мақсатты белгілеуде Орталық банк келесі көрсеткіштерді ескереді: - нақты бейнелеудегі ЖҮӨ-нің болжанатын өсімі; - жоспарлы кезеңдегі ақша айналысының есептелетін (жылдық ЖҮӨ номиналдық шамасының орташа жылдық ақша массасына қатынасы, біздің жағдайымызда Д2-ге) жылдамдығы; • жоспарланған кезеңдегі инфляцияның максималды рұксат етілген деңгейі; Ақша массасы өсуінің бақылау көрсеткіштері елдің экономикалық потенциалының болашақтағы ұлғаюын және оның пайдалану дәрежесін ескере отырып есептеледі. Бұл көрсеткіштің тәжірибе үшін де маңызы зор. Егер ақша массасы ақырын айналса, бұл ұлттық өнімді орналастыру коэффициентінің өте төмендігін білдіреді, ал ақша айналысының жедел қозғалысы қаражаттарды салыстырмалы түрде жылдам жұмсауды және жоғары конъюнктураны білдіреді. Ақша айналысының жылдамдығы ақша санына кері пропорционал, яғни мүндай айналыстың жоғары жылдамдығы қосымша эмиссияға қажеттілікті қысқартуы тиіс. Керісінше, ақша айналысының ақырын қозғалысы шаруашылық субъектілердін жинақтауға ұмтылысын, ақша массасы құрамында ұзақ мерзімді салымдардың өсуін көрсетеді. Сондықтан да барлық ақшалардың (ақша массасы) айналыс жылдамдығы мен төлемдердің өту жылдамдығын шатастыруға болмайды. Соңғысының өте жоғары болатыны сөзсіз. Бекіту сұрақтары: 1. Ақша айналымы және ақша айналысы түсініктерін ажыратыңыз 2. Ақша массасы және ақша агрегаттарын түсіндіріңіз 3. Ақша айналысы Заңының мәнісін айтыңыз 4. Ақша базасы және ақша бірлігін баяндаңыз 5. ҚР-сының ақша базасының көлемі туралы айтыңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырыбы №3. Ақша реформалары және валютаны тұрақтандыру әдістері Сағат саны-1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақша реформасының мәні және оны дүргізудәің қажеттілігі 2. Инфляция, туындау себептері, салдары 3. ҚР-сында антиинфляциялық саясат жүргізу бағыттары Дәріс тезисі Ақша реформасы – ақша бірлігін тұрақтандыру мен ақша жүйесін қалыпқа келтіру және нығайтуға бағытталған мемлекет тарапынан жүргізілетін шаралар. Ресейде ақша жүйесін қайта құру туралы шешім Николай 1 патшаның тұсында болды. Сол тұстағы Қаржы Министрі Е.Ф.Канкриннің ұсынысы бойынша патша жарлығымен «Ақша жүйесінің құрылымы туралы» манифестке қол қойылды. Ол 1839 жылдың 1 шілдесінде жария етілді. 1839-1843 жж реформа нәтижесі бойынша Ресейде күміс монометаллизмі (биметаллизм элементтерімен қатар) белгіленді. Бұл реформаның нәтижесінде елде белгілі бір уақыт аралығына шейін ақша айналымы тұрақталды, мемлекеттік кредит нығайды, вексель курсы Ресей үшін тиімді болды, шетелден монета ағымы толықты. Ал 1895-1897 жж Қаржы Министрі С.Ю.Виттенің жетекшілігімен тағы да ақша реформасы жүргізіліп, нәтижесінде Ресей алтын монометаллизм жүйесіне көшті. Мұнда екі жағдай қарастырылды: 1) заң талаптарына сай кез-келген жазбаша мәмілелер ресейдің алтын монетасына жасалды; 2) бұл мәмілелер бойынша төлем алтын монетамен немесе төлем жасалатын күнгі алтын бағамына негізделген кредиттік билетпен жүргізілді. Октябль революциясы, азамат соғысы кезеңінде РСФСР аймағындағы ақша айналымы, ақша эмиссиясы ретсіз жағдайларда қалыптасты. Кез-келген банк, орталық жұмысшы кооперативтері, дүкен, сауда орталықтары өздерінің меншікті ақшаларын шығарғаны соншалықты, оларды бақылау мүмкін болмады. Бірақ осыншама ақша эмиссияларына қарамастан елде ақша жетіспеушілігі орын алды. Міне осы ретсіз ақша айналымын ретке келтіру мақсатында ұйымдастырылған 1922-1924 жж ақша реформасының негізі Қалық Комиссарлар Кеңесінің (СНК) 25 маусым және 11 қазандағы декретімен жасалды. Реформа нәтижесінде айналымға банк билеттерін – червонецтерді шығару ұйғарылды. Айналымға шығарылған бұл банк билеттерінің 25% алтынмен және тұрақты шетел валютасымен, ал 75% қысқа мерзімді вексель және өтімді тауарлармен қамтамасыз етілуі тиіс болды. Мемлекеттік банкке червонецтерді 1,2,3,5,10,25,50 номиналында шығаруға құқық берілді. Ал олардың алтын құрамы 1 золотник 78,24 үлестегі таза алтынға (7,74234 г) тең, немесе революцияға дейінгі 10 рублдік алтын монетаға тең болды. 1922 жылдың екінші жарты жылдығында алтынға тұрақты бағамдағы айналыс құралдарын шығару тәжірибесі қолға алынды, яғни айналымға көлік сертификаттары деп аталатын, құны червонецтен төмен 5 рубль купюрасындағы ақшалар шығарылды. 1924 жылдың 5 ақпанындағы ЦИК және СНК декретімен айналымға 1,3,5, құнындағы қазына билеттері шығарылды. Ал 1947 жылғы реформаның мақсаттары мен міндеттері 1947 жылдың 14 желтоқсанындағы КСРО Министрлер Кеңесі мен КОКП ОК «Азық түлік және өнеркәсіп тауардарына төлем карточкаларын жою және ақша реформасын жүргізу туралы» Қаулысында көрсетілді. Бұл реформаның мәнісі карточкасыз ашық сауданы қалыптастыру, тауарларға біріңғай баға деңгейін белгілеу, толыққұнды рубль тұрақтылығын орнату, сол арқылы еңбекшілердің материалдық жағдайын жақсарту болатын. Тағы бір ерекшелік – 1947 жылдан осы уақытқа дейін банк билеттері мен қазына билеттері рубльмен есептеледі. Реформа кезінде мынадай шаралар жүзегеь асырылды: - біріншіден, ескі ақша белгілері жаңа ақша белгілеріне 10:1 қатынасында айырбасталды, бұл алыпсатарлыққа қарсы жасалды; - екіншіден, қолма-қол ақша айырбасына қарағанда жинақ кассаларындағы және Мемлекеттік банктердегі тұрғындар салымдары мен ағымдық шоттарының қайта бағалауы жеңілдікпен жүргізілді; - үшіншіден, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдардың, колхоздардың есеп шотындағы ақшалардың қайта бағалауы мынадай есеппен жүргізілді, яғни 5 ескі рубль 4 жаңа рублге бағаланды (5:4). Қалған барлық кәсіпорындар мен мекемелердің, ұйымдардың және КСРО мен шет елдер арасындағы есеп айырысу, ағымдық шоттар, қарыздық міндеттемелер өзгеріссіз қалды. Бұл жағдайлар реформаның негізінен қолма-қол ақша айналымына қатысты жүргенін айғақтайды. - төртіншіден, ақша реформасымен бір мезгілде бұрынғы шығарылған заемдардың айырбастауы жүргізілді, яғни олардың бәрі жаңа бір заемға бірікті. Олардың айырбасы 3 : 1 қатынасында жүрді. КСРО экономикасының, тауар айналымының 50-жылдарда жедел өсуіне байланысты елде ақша айналысы да жылдам қарқында өсті. Халық шаруашылығындағы ақша есебін, жоспарлау мен есеп айырысуды жеңілдету мақсатында КСРО Министрлер Советі 1960 жылдың мамырында 1.01.1961 жылдан бастап баға масштабын өзгерту туралы Қаулы қабылдады. Осы Қаулыға сәйкес айналымдағы ақша белгілері жаңа ақшаларға 10:1 қатынасында шектеусіз айырбасталды. Осындай қатынаста тұрғындар табыстары – еңбекақы мөлшерлемелері, зейнетақы мен жәрдемақылар, жинақ кассаларындғы салымдар, тауар бағалары мен қызмет тарифтері, төлем міндеттемелері мен келісім шарттардың т.б. қайта есебі жүргізілді. Қазақстан Республикасында ақша реформасы 1993 жылдың 15 қазанында жүргізілді. Ақша реформасының әдістері – нуллификация, девальвация, ревальвация, деноминация. Инфляция (латынша inflatio, аудармасы – «қабыну», «ісіну», «қампию») – дегеніміз бағаның, өсуінен, тауар тапшылығы және тауар сапасы мен қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы немесе ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Инфляцияғаақшалай және ақшалай емес факторлардың әсер етуіне байланысты оның екі типі ажыратылады: сұраныс инфляциясы және ұсыныс инфляциясы. Инфляциялық процестің сипатына қарай олар ашық инфляция, жабықинфляция инфляциялық шок болып бөлінеді. Ашық инфляцияда – баға еркін өседі, оның өсуіне ешқандай кедергі болмайды. Жабық инфляцияда– тауар тапшылығы болғанмен мемлекет тарапынан бағаға қатаң бақылау жасалынады. Инфляциялық шоктабаға бір мезетте бірден өседі. Таралу ауқымына байланысты инфляцияның локальды (жергілікті) түрі және дүниежүзіліктүрлері кездеседі. Бағаның өсу қарқынына қарай баяу инфляция, орташанемесе қарқынды инфляция, ұшқыр инфляция түрлері болады. Баяу инфляцияда баға баяу қалпында біртіндеп жылына 10 пайызға дейін өседі. Қарқынды инфляциядабағаның өсу қарқыны жылына 20-200 пайызға дейін барады. Бағаның бұлай өсуі экономиканы ауыр дертке ұшыратып әлеуметтік зардапқа ұшыратады. Ұшқыр инфляциядабаға өте жоғары қарқынмен, айына 50 пайыздан 100 пайызға дейін өседі. Ақша жүйесі мүлде бұзылады, ақша өзінің қызметтерін атқара алмайтын шамаға келеді, экономикада жаппай құлдырау орын алады. Инфляцияның қарқыны – тұтыну бағаларының индексідеп аталатын статистикалық көрсеткішпен анықталады. Инфляцияға қарсы саясат (антиинфляциялық) әдістері – дефляциялық саясат, табыс саясаты, индексациялау. Бекіту сұрақтары: 1. Инфляцияның ақшалай және ақшалай емес факторларын атаңыз 2. Инфляцияның келеңсіз салдарын келтіріңіз 3. Ақша реформаларын жүргізу әдістерін айтыңыз 4. ҚҰБ-нің ақша-несие саясатының бағыттарын баяндаңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №4. Қарыз капиталы, пайыз және несие Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Несиелік қатынастардың пайда болуы және дамуы 2. Несиенің қызметтері 3. Несиенің формалары және олардың жіктелуі Дәріс тезисі Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып бөлініп, біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп, екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейіннен өсімқорлық (ростовщический) несие деп аталады. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады. Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы. Несие құрылымы бірі бірімен өзара тығыз байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады. Несиелік қатынастар субъектісі Қарыз беруші Қарыз алушы Несиелеу объектісі Қарызға берілген құн Несиелік қатынастардың субъектілері мен объектілері Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады. Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын болғанымен, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы – бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға. Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне берілетін объектісі де жатады. Беру объектісі – бұл құнның ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді. Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді атқарады: • қайта бөлу; • айналыс шығындарын үнемдеу; • айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру; • капиталдың шоғырлануын жеделдету; • ғылыми-техникалық прогресті жеделдету. Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді. Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар өзгергенмен де, несиенің формасы сол күйінде сақталады. Несие формалары Тауарлы (коммерциялық) Ақшалай (банктік) Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан туады. Коммерциялық несие қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді. вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу. • • • • • Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы: қарыз беруші ретінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады; коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі; қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты; коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады; қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде ресімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады. Банктік несие банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардың формасы болып табылады Банктік несие бойынша несиелік қатынастың несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – пайыз түрінде табыс алу Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әртүрлі несиелер береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі: І. Қарыз алушылар категорияларына қарай: 1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер: • мақсатты қорларға; • банктерге; • қаржы-несиелік мекемелеріне. 2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер: • өнеркәсіп салаларына; • ауыл шаруашылығына; • саудаға; • дайындау үйымдарына; • жабдықтау-сату ұйымдарына; • кооперативтерге; • жеке кәсіпкерлерге. 3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер. ІІ. Мерзіміне қарай: • қысқа мерзімді (1 жылға дейін); • орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін); • ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары). ///. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай: • негізгі қорларға жұмсалатын; • айналым қаражатына жұмсалатын. IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай: 1) Қамтамасыз етілген: • кепіл-хатпен; • кепілдемемен; • кепілдікпен; 2 ) Сақтандырылған. 3) Қамтамасыз етілмеген: • сенім (бланктік)несиесі. V. Қайтарылу дәрежесіне қарай: 1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер; 2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сейкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты қүмәнді, 2-санатты қүмәнді, 3-санатты қүмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді. 3) Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несиелер. VI. Валютамен берілуіне қарай: • ұлттық валютамен; • шетел валютасында. VII.Берілу шартына қарай: 1. Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие. 2. Ипотекалық несие — бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несиені білдіреді. 3. Овердрафт несиесі — клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық бойынша берілетін қыска мерзімді несиенің формасы. 4. Овернайт несиесі — өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін банк аралық несиенің түрі. 5. Онкольдық несие — кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие. 6. Банкаралық несие — банктердің бір-біріне беретін несиесі. 7. Ломбардтық несиесі — тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие. 8. Лизингтік несие — құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін несие. 9. Рамбурстық несие — шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие. 10. Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие. 11.Маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие. 12. Консорциалдық несие — ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің өзара қосылып беретін несиелері. Бекіту сұрақтары: 1. Несиенің мәнісін түсіндіріңіз 2. Несиені басқа экономикалық категориялардан ажыратыңыз 3. Несиенің жіктемесін келтіріңіз 4. Несие нысандарын атаңыз 5. Онкольды, рамбурстық несиенің мазмұнын айтыңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №5. Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Несие жүйесі және оның құрылымы 2. Несие мекемелерінің түрлері Дәріс тезисі Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б. Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке тұлғаларға әртүрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады. Несие жүйесі – бұл несиелік есеп-айырысу қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады. Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық формаларын ұйымдастыруы арқылы сипаттталады. Несие жүйесі – жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы. Несие жүйесі ұғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие немесе банк жүйесінің құрылымы қалыптасады. ҚР-да несиелік жүйе екі буыннан тұрады: 1. банктік жүйе 2. парабанктік жүйе (банктік емес мекемелер). ҚР-ның несиелік жүйесінің құрылымы мынадай сызбамен көрсетілген. Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды. Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін колдай отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді. Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалылтастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б. АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың өндірістік және өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырады. Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65 трлн доллар1 сомасында бағаланған. Американдық шаруашылықта пайдаланылатын ақшалай капиталдың орта есеппен 3/4 бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылдырылған ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд долларды2 құраған. Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың мазмұнын анықтайды. Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап, оны заңды және жеке түлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымының аса ауқымды ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар мазмұнын толықтыра отырып несие жүйесі арқылы өтеді. Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау - несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру -несие беруді білдіреді. Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін. Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі. Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар субъектілеріне -шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды. Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды. Ал несие жүйесі тар мағанасында - бұл несиелік есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады. Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің жиынтығын несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтык формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүйесінің екі негізгі буыны қалыптасады: банктік және мамандандырылған несие-қаржы мекемелері. Экономиканың әрбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай қызмет көрсетудегі қажетгіліктерге толық жауап беретін несиелік істі ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасыңда Мембанктің жетекшілігімен ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы үшін монополиясыздандырылған банктік және банктік емес мекемелерден құралатын несие жүйесі қажет. Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін бөліп қарастыруға болады: • Орталық (эмиссиялық) банк; • коммерциялық банктер; • мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.). Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық қызмет көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің ядросы, ал несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган - Орталық банк болып табылады. Орталық банк - бірінші деңгейдегі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез келген елдің ол мемлекеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк - бұл "банктердің банкі". Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар жүргізбейді, оның клиенттеріне коммерциялық банктер және басқадай мекемелер, сондай-ақ үкімет ұйымдары жатады. Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр турлі секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын жанама әрекет етеді. Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады. Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мамандандырылған несие мекемелері (оларды парабанктік деп атайды) нарық экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді. Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырылады. Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады. Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу әрекеттеріне ұшырайды. 2. Несиелік мекемелердің түрлері Несие ісі - ақшамен сауда-саттық негізінде несиелік опе-рацияларды орындауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы дегенді білдіреді. Оларды әр алуан несиелік институттар жүзеге асырады. Шаруашылық айналымға қызмет көрсетудегі операциялар ауқымы мен мәні бойынша негізгісі банктер болып табылады. Несиелік мекемелер түрлерін, оның ішіндегі банктік мекемелерді қарастырудан бұрын бізге "банк" және "банктік қызмет" ұғымын білу қажет. Әлемдік тәжірибеде банктік қызмет деп банктің басты кәсіби қызметтерін, депозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді. Міне, осындай түсінік Италияда, Испанияда, Бельгияда, Грецияда және баскд елдердің банктер туралы зандарында бекітілген. Ал, Германия мен Францияда банк немесе несиелік мекеме деп, өз клиенттеріне есеп айырысу, бағалы қағаздармен сауда-саттық, лизингтік және басқа да операцияларды көрсетумен айналысатын кез келген мекемені айтады. Сондай-ақ, оларда банктік емес мекемелерге депозиттер қабылдау, есеп айырысуды жүргізу, сақтандыру кепілдемелерін беру және т.б. заңмен тыйым салынады. Англия, Дания, Швеция және басқа елдерде несиелік жүйеге мекемелерді жатқызуда либералдық тәсіл қолданылады. Ол үшін кейбір мамандандырылған қаржы мекемелерінің депозит қабылдауға лицензиясы болса, оларды банктер қатарына жатқызады. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Рес-публикасындағы банктер және банктік қызмет туралы" заң күші бар Жарлығының 1-бабында, банктің ресми мәртебесі Ұлттық банктің оны ашуға берген рұқсатымен, Әділет министрлігінің банк ретінде заңды тұлғаны мемлекеттің тіркеуден өткізуімен және банктік операцияларды жүзеге асыруға берілген ҚР Ұлттық банкі лицензиясының болуымен анықталады. Кез келген заңды тұлға, егер де оның банктік ресми мәртебесі болмаса "банк" деп аталуға тиіс емес. Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді, бірақ, оның өнімі материалдық өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше. Ол тек тауар ғана өндірмейді, яғни тауардың ерекше ақша түріндей, төлем құралдарын өндіреді. Банктер немесе сондай институттар өте ертеректе пайда болған. Египетте банктік операциялар біздің эрамыздан бұрын 2700 ж. жүзеге асырылған1. Банктердің бастапқы қызметі төлемдегі делдалдық болған. Осындай делдалдың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет етуші капиталдарға айналдырады. Қазіргі банк ісінің қайнар көзін ең алдымен Италиядағы орта ғасырлық айырбаспен айналысушылар қызметінен іздестірген жөн. "Банк" ұғымы Италияның "Ьапсо" ("айырбас орын", "ақша үстелі") деген сөзінен шыққан. Қазіргі түсініктегі алғашқы банк Италияда 1407 ж. Генуеде пайда болған. XII ғ. Италияда алғашқы вексель пайда болды. XV ғ. ең ірі танымал болған банк Флоренциядағы Медичи банкі болды. Флоренцияда орналасқан бас банк мекемесінің Еуропада 16 филиалы бар. Кейбір елдерде банктің біраз қызметтері заңмен шектеледі. Банк қызметінің қаншалықты қатаң регменттелуіне және лицензиялануына байланысты несие ісін ұйымдастырудың екі типін бөліп қарастырады. Нәтижесінде тарихта сегменттелген және әмбебап банктік құрылымдар пайда болады. Сегменттелген құрылым кейбір несиелік мекемелер түрлерінің операциялық қызмет сферасы мен қызметтерін қатаң заңды түрде бөлуді дұрыс санайды. Мұндай құрылымдар АҚШ-та, Жапонияда қалыптасты. Онда депозиттерді қабылдауға және қысқа мерзімді несиелер беруге байланысты банктік операциялар, заңды түрде компаниялардың бағалы қағаздарды шығару және оларды орналастыруға байланысты операцияларынан басқа да арнайы қызмет түрлері (сақтандыру, жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер және т.б.) ажыратылған. Әмбебаптық құрылымда жекелеген операциялар түрлері мен қаржылық қызмет көрсету сферасына қатысты заңмен шектеулер болмайды. Барлық несиелік мекемелер барлық операциялар мен қызмет түрлерін орындай алады. Мұндай әмбебап “қаржылық универмагтар”, супермаркеттер типтері Францияда, Швецарияда, Ұлыбританияда және т.б. қалыптасты. Бұл елдерде несие жүйесінің кейбір буындарының операциялары және мамандануы арасында шекара болмайды. Біздің елімізде коммерциялық банктер әмбебап бола отырып, кептеген банктік операциялармен айналысады. АҚШ-та барлық несие-қаржы мекемелерін депозитгік, яғни ақшалай қаражаттар қабылдап, депозиттік шот ашуға рұқсат етілген және депозиттік емес, яғни ақшалай қаражаттар тартудың басқадай формалары (зейнет ақы-жарналары, бағалы қағаздар және сақтандыру полюстерін сату және т.б.) рұқсат етілген деп бөледі. Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер, өзара жинақ банктері, қарыз-жинақ бірлестіктері, несиелік одақтар; депозиттік еместерге - сақтандыру компаниялары, жеке зейнетақы қорлары, қаржы инвестициялық компаниялары, ақша нарығының басқа да қорлары жатады. Банктер - атқаратын қызметтерінің ерекшеліктеріне байланысты екі негізгі типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес. Эмиссиялық дегеніміз - айналысқа ақша белгілерін эмиссиялау (шығару) құқығы берілген орталық банктер. Кейбір елдерде оларды ұлтгық, халықтық, резервтік деп атайды. КСРО-да ондай банк Мемлекеттік деп, Қазақстанда - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп аталады. Орталық банктің басты міндеті - айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату, банк жүйесінің эмиссиялық несиелік және есеп айырысу қызметтерін басқару болып келеді. Ол екі деңгейлі банк жүйесінің ең жоғары буыны болып табылады. Мемлекет эмиссиялау құқығын тек бір ғана банкке (Орталық) береді, себебі ақшаны эмиссиялау құқығын бірнеше банкке беруден елдегі ақша айналымын реттеу мүмкін емес. Эмиссиялық банк басқа банктер иелене алмайтын, ірі қаражатты иеленеді. Оның пассиві айналыстағы нақты ақшадан, бюджеттік қаражаттардан тұрады. Бұл жағдайда оған барлық банктерге көмек көрсетуге және олардың қызметтеріне жетекшілік етуге мүмкіндік береді. Қазақстанда эмиссиялық банк Ұлтгық банк болып табылады, ал қалған банктер, оның ішіндегі коммерциялық банктер, - эмиссиялық еместерге жатады. Олардың айналысқа ақша шығаруға құқығы жоқ, бірақ өз клиентерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетуге байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Олардың ішінде ең маныздысы: уақытша бос ақшалай каражаттар, халық жинақтары мен қорларын тарту; несиелеу; қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар; бағалы қағаздармен жасалатын операциялар. және т.б. Соңғы уақыттарда коммерциялық банктер белсенді түрде өздеріне дәстүрлі емес операцияларды жүзеге асыра отырып, үнемі қызмет аумағын кеңейтеді және клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлерінің сапасын арттырады. Бұл, әмбебап несиелік мекемелер. Соңдай-ақ, жоғарыда айтып өткендей өз клиенттеріне бір-екі қызмет түрін көрсетуге бағытталған манданған банктер бар. Банктердің мамандануының басқа типі белгілі бір клиенттер категорияларына ғана (мысалы, биржалық, коммуналдық банктер) қызмет етуге, яғни салалық тұрғыдан мамандаңуы тиіс. Банктердің функционалдық мамандануы біршама анық бейнеленеді, себебі ол міндетті түрде банк қызметінің сипатына ықпал ете отырып, активтер мен пассивтерінің қалыптасу ерекшеліктерін, клиенттермен жұмыс жасауды ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтайды. Ондай типтерге инвестициялық және инновациялық, ипотекалық жинақ банктері және т.б, жатады. Инвестициялық және инновациялық банктер ұзақ мерзімге ақшалай қаражаттар тартуға, соның ішінде облигациялық займдар, акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығару арқылы ұзақ мерзімді қарыздар беруге мамандаңады. Инвестициялық банктер ұзақ мерзімді қаражаттарға деген мұқтаждықты басынан кешкен кәсіпкерлер мен ұзақ мерзімге қаражат салушылар арасындағы делдал болып келеді. Инновациялық банктер де инвестициялық болып табылады, бірақ олар технологиялық жаңалықтарды жасау және игеру үшін ғана несие береді. Ипотекалық банктер жерді және жылжымайтын мүлікті кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге несиелік операцияларды жүзеге асырады, Бұл банктер пассивтерінің басым бөлігі ипотекалық облигациялар, акциялар және басқа да бағалы қағаздарды құрайды. Салалық және аумақтық банктердің мамандану дәрежесі олардың активтері мен пассивтерін құрау ерекшеліктері бедгілі бір мөлшерде олардың қызмет аумағына, сондай-ақ клиенттерінің шаруашылық қызметтерін ұйымдастыру ерекшеліктерімен байланысты болып келеді. "Банктік қызмет сұрақтары бойынша ҚР-ның кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы" 1997 ж. 11 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңы банктерді: депозиттік және инвестициялық деп бөлуді альш тастады. Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері кез келген елдің несие жүйесіңің маңызды буыны. Олар қарыздық капиталдар нарығының кішкене аясында ғана қызмет етеді. Бұл әр түрлі маманданған қаржы институттарының жиынтығы: сауда жинақ мекемелері инвестициялық қорлар және компаниялар, өзара көмек беру кассалары, ломбардтар және т.б, Бұл мекемелер өздерінің бастапқыдағы дамуында коммерциялық банктер орындамайтын операцияларды орыңдаған. Ал, қазіргі кезде дамыған елдерде бұл мекемелер халыққа, фирмаларға жәңе компанияларға қызмет көрсетуге байланысты коммерциялық банктермен өзара бәсекеге түседі, яғни коммерциялық банктер мен банктік емес мекемелер арасыңдағы айырмашылық жоғалады. Дәстүрлі емес операцияларды кеңейту арқылы бұл мекемелер банктік нарыққа еніп келеді. Мамандандырылғаң несие-қаржы мекемелері ипотекалық және тұтыну, сол сияқты ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқымда тарауда. Олар халықтың ұсақ жинақтарын тарту, капиталды инвестициялау бағалы қағаздарды орналастыру және т.б. айналысады. Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға дейін Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС - НЭП) жылдарында және ауыл шаруашылығын ұйымдастару тұсыңда несиелік серіктестіктер өзара несие беру қоғамы несиелік одақтар және т.б. түрінде болған. Қазір банктік емес мекемелерге өзара көмек беру кассаларын, ломбардтарды, сондайақ шаруа қожалығы бірлестіктерін ірі агроөнеркәсіп бірлестіктерін, қаржы-есеп айырысу орталықтарын жатқызуға болады. Жинақ кассалары туралы да ерекше айта кету орынды. Бұрынғы КСРО несие жүйесінің құрамына мемлекеттік еңбек жинақ кассалары (КСРО Мемжинкасс) кірген. Олар халық қаражаттарын салымдарға, еркін айналатын мемлекеттік займдарға және ақшалайзаттай лотерейлерге тарта отырып, халыққа, бюджеттік, қоғамдық ұйымдарға есеп айырысу кассалық қызмет көрсетумен айналысты, сондай-ақ тұрғын ұй-құрылыс кооперативтерінің (ТҚК) пайлық жарнамаларын қабылдады. Жинақ кассалары барлық әкімшілік аудандарда, ұжымдар мен кеншарларда жұмыс істеді. Қазақстан аумағында олардың саны 4,8 мынға жуық болды. 1988 ж. несиелік реформадан кейін жинақ-кассаларына құрылымдық қайта құру жүргізілді. Сөйтіп, олардың негізінде акционерлік-коммерциялық банк - Жинақ банкі құрылды. Нәтижесінде жинақ кассалары коммерциялық банктерден аса ажыратылмайтын банктік мекемеге айналды. Банктер арасындағы бәсекенің дами түсуі халық қаражатын тартудағы жинақ банк ролін бірден қысқартып жіберді. 1993 жылдың басында жинақ банкке халық салымдарының 40%-ға жуығы (бұрын 100%) және жалпы салым көлемінің 10%-ға жуығы жинақталды. КСРО тарағаннан соң жинақ банктерін ірілендіру жүрді. Жеке коммерциялық банктер мен банктік емес мекемелер жоғары қарқында көбеюіне байланысты, банк қызметінің ауқымы қысқара бастады. Осыған байланысты кей жерлерде Жинақ банкінің кей бір бөлімдерін несиелік кооперативтерге қайта түрлендіру орын алды. Экономиканың нарыққа өтуі несиелік жүйеде маңызды роль атқаруы мүмкін банктік емес институттардың дамуын талап етеді. Осыған байланысты шеттегі, соның ішіндегі АҚШта және Ұлыбританиядағы арнайы несие институттарының қызмет ету мүдделендіре түседі. АҚШ-та банктік емес несие-қаржы институттарға: өзара жинақ банктері, қарыз-жинақ бірлестіктері, сақтандыру қорлары, несиелік одақтар, зейнетақы қорлары, ақшалай нарықтық өзара қорлары жатады. Бұл институттардың барлығы негізінен халықтан қаражат жұмылдыра отырып, оларды ипотекалық және тұтыну несиелеріне пайдалануға маманданған. Өзара жинақ банктері "өзара біріккен" кәсіпорындар түрінде құрылады. Олар халық салымдарын жұмылдыра отырып, оларды жылжымайтын мүлік туралы актілер мен бағалы қағаздарды кепілге ала отырып инвестициялайды. Сондай-ақ, коммерциялық және тұтыну қарыздарын береді. Қарыз-жинақ бірлестіктері - халықтың қаражатына қаттысты салымдық операцияларды жүргізумен айналысып, оларды жылжымайтын мүлік сатып алуға (активітің 2/3-ін тұрғын үй сатып алуға) пайдаланады. Несиелік одақтар - кәсіподақтардың, ірі кәсіпорын-дардың, шіркеулердің ұйымдастыруымен құрылатын кооператив типтес жинақ мекемелері. Ресурстары акцияларды сату есебінен құралды. Олар көбінесе өз мүшелеріне ұсақ қарыздар беруге пайдаланылады. Сақтандыру компаниялары біздің сақтандыру ұйымдары айналысып жүргендей операциялармен шұғалданады. Олардың пассивтері сақтандыру жарнамаларынан және активтік операциялардан түскен табыстардан кұралып, оларды сақтандыру пассивтеріне төлем төлеуден басқа ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға және тұрғын үй құрылысын кепілдікке салынған мүлік туралы актілерге пайдаланады. Жеке және мемлекеттік зейнетақы қорлары - халық салымдарын жұмылдыра отырып, ірі капиталды иеленеді және оларды корпорациялардың ақшалары мен облигацияларын сатып алуға жұмсайды, ұсақ қарыздар береді. Ақша нарығының өзара біріккен қорлары пайлық депозиттік сертификаттарды, қазыналық вексельдерді сату жолымен инвестициялық капитал жинақтап, оны нарықта айналысқа түсетін қысқа мерзімді бағалы қағаздардан тұратын активтер портфелін құруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін табыстарды акционерлерге төлеп отырады. Ұлыбританияның несие жүйесінде банктік емес институттарға: құрылыс қоғамдарын, есеп үйлерін, Ұлттық жинақ банк жүйесін, сақтандыру компанияларын, зейнетақы қорларын, инвестициялық сенім-қорларын жатқызады. Сонымен қатар, олар халықтан депозиттерді қабылдап, оны тұтыну және коммерциялық несиелерді жеткізіп берумен шұғылданады. Сонымен қатар, олар әр түрлі қаржылық қызметтерін көрсетуге байланысты операциялар ауқымын кеңейтеді. Ондай қаржы қызметтерге: бағалы қағаздармен жасалатын дел-далдық операцияларды, лизинг, факторинг және т.б. жатады. Ұлыбританияда арнайы қаржы-несие институттарының американдықтарға қарағанда айырмашылығы - олар депозит қабылдап несие бергенімен олардың қызметі белгілі бір сферада шектеледі (мысалы, құрылыс, тұтыну несиесі). Басқаша айтқанда, олардың шағын маманданған салалық бағыты болады. Германияда мамандандырылған банктік мекемелерге ипотекалық мекемелер, тұрғын үй бірлестіктері, несиелік серіктестіктер, инвестициялық компаниялар жатады. Демек, банктік емес мекемелер кез келген мемлекеттің несие жүйесінің қажетгі құрамдас бөлігі болып табылады. Олар коммерциялық банктер орындамайтын қызмет түрлерін өздеріне алу мақсатында пайда болған. Банктік емес мекемелерге тән сипат олар ресурстарды көбінесе халықтың қаражатын тарту жолымен жинақтайды. Олар осындай белгілері арқылы пассивтері негізінен заңды тұлғалардың уақытша бос қаражаттарынан құралатын коммерциялық банктерден ажыратылады. Қазақстан Республикасындағы қызмет ететін банктік заңдар банктерден басқа мекемелердің депозиттер қабылдауына үзілді-кесілді тыйым салады. Бұл дегеніміз біздің республикамыздағы халық салымдарын тарту негізінде қызмет ететін банктік емес институттардың дамуын тежеуі сөзсіз. Бекіту сұрақтары: 1. Несие жүйесін құру қағидаттарын айтыңыз 2. Несие жүйесінің құрылымын келтіріңіз 3. Шет мемлекеттердегі несие жүйесінің ұйымдастырылуын келтіріңіз 4. Банктік емес мекемелерді атаңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №6. Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және түрлері Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Банктік емес мекемелердің түрлері 2. Несиелік серіктестіктер мен одақтар 3. Ломбардтар, микронесиелік ұйымдар, ипотекалық компаниялар Дәріс тезисі Банктік емес мекемелер экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшу барысында жаңадан қалыптасқан, енді ғана біртіндеп дамып келе жатқан жаңа құрылымды сипаттайды. Банктік емес мекемелердің банктерден айырмашылығы – олар: 1. клиенттердің белгілі бір түріне қызмет көрсетеді; 2. банктік операциялардың жекелеген түрлері бойынша қызмет көрсетеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық банк 1997 жылғы 29 тамыздағы №314 «Ломбард туралы» ережесіне сәйкес, ломбард – банк болып табылмайтын, ҰБ берген лицензиясы негізінде операциялар мен қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлға. Ондай операцияларға мыналар жатады: • ломбардтық операциялар; • бағалы металдардан жасалған монеталарды, сондай-ақ бағалы металдар және асыл тастардан тұратын зергерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату; • сейфтік қызметтер және т.б. «Несиелік серіктестік туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес несиелік серіктестік – бұл оның қатысушыларының бос ақшалай қаражаттарын жұмылдыру жолымен қаржылық көмек көрсету барысындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында заңды және жеке тұлғалардың ерікті түрде бірігіуінің нәтижесінде құрылған, банк болып табылмайтын және ҚР ҰБ лицензиясы негізінде жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын заңды тұлға. Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер мүшеліктен шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктердің мүшелеріне кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес, жеке тұлғалар кіреді. Олар негізгі екі топқа бөлінуі мүмкін: 1. қысқа мерзімді тұтыну несиесін беру мақсатында кәсіби немесе аумақтық белгілеріне байланысты жеке тұлғалар тобымен ұйымдастырылған; 2. еркімен қосылған дербес несиелік серіктестік түрінде, мысалы ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие қоғамдары, кооперативтер және т.б. Өзара несие қоғамдарының қатысушыларына заңды және жеке тұлғалар жатады. Оның капиталы оған қатысушылардың қосқан жарналарынан қалыптасады. Қазақстанда банктік емес мекемелердің мынадай түрлері дамуда: 1. ломбардтар; 2. несиелік серіктестіктер; 3. микрокредиттік ұйымдар; 4. жинақтаушы зейнетақы қорлары; 5. пошта-жинақ мекемелері; 6. ипотекалық компаниялар. Жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс жасайтын адамдардың жалақысынан белгілі бір мөлшердегі аударымдарды жинақ ретінде қабылдап, оларды зейнетақы жасына жеткенде беріп отырады. Инвестициялық компаниялар «ашық типті» және «жабық типті» болып бөлінеді. «Ашық типті» компаниялар акция ұстаушының талабы бойынша акцияларды кері сатып алуға міндеттенеді, ал «жабық типті» ондай құқық бермейді. Пошта жинақ мекемелері пошта бөлімдері арқылы халықтың салымдарын жинақтап, қаражаттарды қабылдау және беру қызметін жүзеге асырады. Банктердің мәні және қызметтері. Банк жүйесінің маңызды элементі банктер болып табылады. Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда балғаны туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді. Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе) XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді. XVI-XVII ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырсулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға ссуда берді. Бұл «айырбас столы» тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың әртүрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әртүрлі формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болар алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әртүрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады. Банктік операцияларға: • заңды және жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттар ашу және жүргізу; • кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау; • аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен байланысты тапсырмаларын орындау; • заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай формада несиелер беру; • сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай ақшасын, құймалы бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару; • клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау; • сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру; • ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру; • төлем карточкаларын шығару; • банкнота мен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және жөнелту; • шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру; • чек кітапшаларын шығару және т.б. Орындайтын айрықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және эмиссиялық емес болып екіге бөлінеді. Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық, инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап үлгідегі банк. Ал басқа банктер 1-2 қызмет түріне маманданған банктер. Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді несиелейді. Бекіту сұрақтары: 1. Несиелік серіктестіктер жөнінде айтыңыз 2. Несиелік серіктестік пен одақты ажыратыңыз 3. Ипотекалық компаниялардың несиелік қызметін баяндаңыз 4. Ломбардтардың қызметін айтыңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №7. Мемлекеттің Орталық банкі, оның құрылуы және дамуы Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Орталық банкінің негізгі қызметтері мен міндеттері 2. Шет мемлекеттерде орталық банктерді ұйымдастыру және басқару ерекшеліктері Дәріс тезисі 1. Орталық банктер елдің барлық несие жүйесінің басты үйлстірушісі және реттеушісі рлін орындай отырып, айрықша орынды иеленеді және экономикалық басқарудың мемлекттік органдары ретінде көрінеді. Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік, кассалық орталығы болып табылады және норма шығарушы, бақылау құқығына ие «соңғы инстанциядағы кредитор», «банктердің банкі»ролін атқарып, ақша-несие және валюта саясатын айқындайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзеге асырып, елдің несие жүйесіне басшылық жасау болып табылады. Орталық банк тарапынан ақша-несиені реттеудің негізгі объектісі ретінде экономикадағы жиынтық қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы көрінеді. Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарма, директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына–Ұлттық банк төрағасы, Ұлттық банктің 5 лауазымды тұлғасы, Президенттің бір өкілі және Қазақстан Республикасы Үкіметінен екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі. Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді: • Мемлекеттік ақша-несие саясатын жасайды; • Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерді бекітеді; • Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді; • Ұлттық банкінің банктермен және ҚР-ның бюджетімен операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді; • ҚР-ның валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді; • Сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді; • Ұлттық Банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты қарастырады; • Ұлттық Банк туралы Ережені, Ұлттық Банк құрылымын бекітеді және Ұлттық Банк департаменттерінің директорларын тағайындайды; • Банктер және олардың филиалдары үшін экономикалық нормативтерін бекітеді. Басқарма қажет кездерде немесе айына бір рет өткізіледі. Кезектен тыс мәжілістер Ұлттық банк төрағасының немесе басқарманың үш мүшесінің талабымен өткізіледі. Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушыбұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға берілген өкілеттер кірмейді. Ұлттық банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді. Ол басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі мүшелеріне жеке өкілеттіктер бере алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ кезде, оның қызметін орынбасарларының бірі атқарады. Ұлттық банк төрағасы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босауын сұрай алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан босатылады. Төраға орынбасарлары және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босауын сұрай алады. Ұлттық банкінің жедел басқару органы-Директорлар кеңесі, ол Ұлттық банк төрағасымен басқарылады. Директорат, «ҚР Ұлттық банкі туралы» Заңға сәйкес Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағаның және басқарма қарауындағылардан басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Директорат құрамына–төраға, оның орынбасарлары және департамент директорлары кіреді. Ұлттық банк «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі туралы» Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды: • Айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолы мен ҚР мемлекеттік ақшанесие саясатын жүргізеді, ҚР аумағында банкноталармен монеталарды айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады; • Кепіл берушісі Үкімет болып табылатын ҚР ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады; • ҚР аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді; • Банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі пруденциалдық нормативтер белгілейді; • ҚР-да ресми мөлшерлемелерді өзгерту арқылы банктік пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді; • ҚР-да есеп-айырысу тәртібін, жүйесін және нысандарын анықтайды; • ҚР валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық түрлерін жүргізуге құқылы; • Бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге, шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы да басқа есеп берудің тізімін, формасын және мерзімін бекітеді; • Қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу және инкассациялау ережелерін бекітеді; • ҚР-дағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға қатысады. 2. Шетелдік тәжірибедегі орталық банктерді ұйымдастыру және басқарү ерекшеліктері АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі өзінің мәні жағынан басқа елдердің орталық эмиссиялық банктеріне балама болып келеді, бірақ оның ұйымдастырылуында осы елдің федералдық саяси жүйесінің негізі жатыр. ФРЖ өзінің құрылымы мен басқару қағидалары бойынша басқа елдердің орталық банктерінен өзғешеленеді. ФРЖ-ні құру кезінде ескерілген негізгі критерийлердің бірі - жергілікті банктердің мүдделерімен санасу және басқарудың шамадан тыс орталықтандырылуын болдырмау. Осыдан ФРЖ-нің құрылымы шығады: Орталық банк бір мекемеден ғана құралмайды, ол Вашингтондағы Басқарушылар кеңесінің басшылығымен 12 регионалды резервтік банктерден тұрады. ФРЖ-нің құқықтық мәртебесі де ерекше: АҚШ үкіметімен және бүкіл мемлекеттік мекемелер жүйесімен тығыз байланыста бола тұрып, федералдық резервтік банктер формалды түрде мемлекеттік болып саналмайды. Өйткені олардың капиталдары коммерциялық банктердің үлес-жарна пұлдары есебінен құралған. Осыган қарамастан ФРЖ өзінің жетекші органдарының құрамы, қызметтері, принциптері және жүргізілетін саясатының критерийлері бойынша АҚШ-тың басты үкіметтік мекемелерінің қатарына жатады. ФРЖ үш деңгейлі жұмыс органдарынан тұрады - Басқарушылар кеңесі; 12 федералдық резерв банктері; 6 мыңға жуық ФРЖ-нің мүше-банктері. Одан басқа ФРЖ-ге екі комитет кіреді: ашық нарықтық Федералдық комитеті (АНФК) және Федералдық консультативтік кеңес. Барлық ақша және банк жүйелерінің өзегі - ФРЖ-нің Басқарушылар кеңесі. Ол елдегі ақша және банк жүйелерін жалпы басқаруға және жұмысын бақыласуға жауапты. Кеңестің жеті мүшесін конгрестің мақұлдауымен президент тағайындайды. Өкілеттік мерзімі - 14 жыл, әр екі жылда Кеңестің бір мүшесі ауысады. Бұл Кеңес жүйелі түрде жұмыс істеуі үшін, жоғары маман мүшелері болуы, тәуелсіз болуы тиіс. Басқарушылар Кеңесі ақша-несие саясатының негізгі мәселелерін шешеді және оларды жүзеге асыруға қажетті өкілеттігі бар. 12 федералдық резервтік банктердің үш негізгі белгісі болады: 1) олар орталық банктер болып саналады; 2) квази-қоғамдық банктер болып есептелінеді; 3) "банктердің банкісі" АҚШ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге бөлінген. Осылар арқылы Басқару кеңесінің негізгі саясаттары жүзеге асырылады. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы - Нью-Йорк қаласының Федералдық Резервтік Банкісі. Бұл банктер квази қоғамдық банктер болып табылады, яғни олар жеке меншіктің және қоғамдық бақылаудың нысанын бейнелейді. Олар коммерциялық банктердің меншігінде болғанымен, мемлекетпен, яғни Басқарушылар кеңесімен басқарылады. Федералдық резервтік банктер - "банктердің банкі", өйткені олар орталық банктің барлық қызметін орындайды. ФРЖ-нің жұмысында АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша және қаржы нарығы арқылы коньюнктураға әсер етудің негізгі оперативті органы болып табылады. Ол ФРЖ есебінен мемлекеттік облигацияларды сатып алу-сатуды жүргізу бойынша инструкциялар береді. Федералдық консультациялық кеңес коммерциялық банктердің 12 танымал басшыларынан тұрады. Ол Басқарушылар кеңесімен кездесулер жүргізіп, банктік саясат туралы өз ойларын айтып отырады. Жеке коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік байланысты 9 директордан тұратын басқарма жүзеге асырады (6-ы мүше-банктер округынан, 3-і Басқарушылар кеңесімен тағайындалады). Басқармада ірі банктер және өнеркәсіптік компаниялар бар. Федералдық резервтік банктерінің негізгі қызметін: ақша эмиссиясы, банктердің міндетті резервтерін сақтау, коммерциялық банктерді несиелеу, АҚШ қазыналығына қаржылық қызмет көрсету және т.б. атқарады. Неміс федералдық банкі (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26 шілдеде шыққан заң негізінде құрылған. Оның алдында Рейхсбанк (1875 ж.) пен Неміс жер банкі (1948 ж.) болған. Банк капиталы - 290 млн неміс маркасы толығымен мемлекетке тиесілі. Бас кеңсесі Франфурт-на-Майне қаласында орналасқан. Банк жүйесіне жергілікті 11 орталық банкі және 195 бөлімшелер мен агенттіктер кіреді. Басқару органдары: кеңес, директорат, басқарма. Кеңес - ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып табылады. Кеңесті президент басқарады, кеңеске вице-перзидент мүшелері және жергілікті орталық банктердің барлық президенттері кіреді. Директорат — жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін жүзеге асырады және басқа мемлекеттік ведомствалармен байланыс орнатады, ашық нарықтағы операцияларды, валюталық операцияларды жүзеге асырады. Жер орталық банктері - Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы. Ол өзінің барлық қызметтерін осы банктер арқылы жүзеге асырды. Бұл дүние жүзіндегі ең тәуелсіз банк болып табылады, ол тек заңдарға бағынады. Бірақ банкі капиталының 100%-ы Қаржы министрлігіне қарағанмен, Қаржы министрлігі банктің қызметіне араласуына құқығы жоқ. Ағылшын банкі - дүние жүзіндегі көне және беделді орталық банктерінің бірі. Негізінен 1694 жылы құрылған. 1946 жылы жеке иемденушілерден акцияларды міндетті түрде сатып алу арқылы лейбористермен ұлтшылдандырылған. 1971 жылға дейін бұл банк елдегі несиелеу процесін, коммерциялық банктердің қарыздары бойынша есептік мөлшерлемесін өзгерту арқылы бақылаған. Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффицентін касса және Ағылшын банкі шоттардағы қалдықтарды актив сомасының 8% мөлшерінен төмен емес деңгейде және өтімділік коэффициентін ұстану арқылы орындау керек болатын. Өтімділік коэффициенті, яғни өтімді активтер портфелі активтердің жалпы сомасының 28%-нан төмен болмау керек. 1971 жьілдан кейін коэффициенттер алынып тасталынды. Қарыздар бойынша банкілік мөлшерлемелер енді Ағылшын банкісінің есептік мөлшерлемесіне байланысты қойылмай, әр банк жеке жария ететін базалық мөлшерлемесі негізінде анықталынды. Коммерциялық банктер үшін резервтік активтер коэффициенті қысқа мерзімді депозиттердің 12,5% мөлшерінде белгіленді. Бұдан басқа, банктер Ағылшын банкіндегі пайызсыз шотта өзінің қысқа мерзімді депозиттерінің 0,5% мөлшеріндегі сомасын сақтауы керек. Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген - эмиссиялық және банктік. Эмиссиялық департамент банктің портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздарды қоя отырып, банкноталарды шығарумен айналысады. Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банкі туралы Заң 1942 жылы ақпанда қабылданған. Ол үкімет мекемесі болып есептеледі, бірақ жарғы капиталының 55%ы мемлекетке тиесілі. Банкті басқарма басқарады. Ол орталық банктің барлық қызметтерін атқарады. Бекіту сұрақтары: 1. Орталық банктің негізгі қызметтерін атаңыз 2. АҚШ ФРЖ ерекшеліктерін айтыңыз 3. Жапон банкінің құрылымын келтіріңіз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №8. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Қазақстан Ұлттық банкінің негізгі функциялары 2. ҚҰБ-нің басқару құрылымы Дәріс тезисі 1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің қызметтері мен операциялары 4. Ақша-несие саясатының түрлері 5. Валюталық интервенцияларды жүргізу 6. Ұлттық банк бақылаушылық және қадағалаушылық функциялары Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады. Ақша-несие саясатының түрлері Валюталық интервенциясы. Ұлттық банктің валюталық интервенциясы деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында орталық банктің шетел валютасын сату және сатып алу жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады. Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады. Біздің тәжірибемізде валюталық интервенция алтын валюта резевтері есебінен жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк қызметтерінің бірі – екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің қызметтерін қадағалау және реттеу жатады. Ұлттық банк банк қызметтерін қадағалау және реттеу кезінде тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) әдістерді қолданады. Мұндай әдістердің қатарына жататындар: • пруденциалдық нормативтерді және басқа да банктердің орындауы міндетті нормалар мен лимиттерді қою, резервтік талаптар нормалары, оған қоса күмәнді және үмітсіз активтерге арсы провизиялардың нормалары; • банктердің орындалуы міндетті ережелер мен басқа да нормативті актілерді шығару; • банк қызметтерін тексеру; • банктің қаржылық жағдайын сауықтыру жөніндегі ұсыныстар беру; • бар кемшіліктерді жою жөніндегі міндеттеме хатты талап ету, ҰБ бұйрық хаты және т.б. шектеу шараларын банктерге қолдану; • банкті ашудан бастап, рұқсатты қайтарып алуға дейінгі жазалау шараларын қолдану. Бекіту сұрақтары: 1. ҚҰБ-нің функцияларын атаңыз 2. ҚҰБ құрылымын түсіндіріңіз 3. ҚҰБ басқарма құрамын айтыңыз 4. ҚҰБ ерекшелітерін ажыратыңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №9. Коммерциялық банктер, атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде 2. Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы, банктің басқару құрылымы 3. Банктің функционалдық бөлімшелерінің құрылымы Дәріс тезисі 1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі. "Коммерциялық банк" термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында "коммерциялық банк" деген атауға ие болды). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің "коммерциялық" деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің "іскер" деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріңе қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді. Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Бір операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақшанесие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады. Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс құралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып,. кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кейде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер ретінде іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту мүмкін емес. Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табады. Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады. Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне (Үкіметтің укімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және олардың акционерлеріңе пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды. Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ. Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр.түрлі депозиттерді ұсыңады, бұл, бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін канағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Банктік несие - ең қолайлы және көптеген жағдайда орны ауыстырылмайтын қаржылық қызметтердің формасы ретінде, ол нақты қарыз алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне мүмкіндік береді. Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру. Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде ақша деп, тек қолма-қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық шаруашылығындағы осы сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан, мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес. Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуде маңызды роль атқарады. Өздерінің депозитгік және несиелік операцияларының көмегімен олар уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып, халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын жасайды. Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін жоятыны да рас. Бұл біріншіден, клиенттің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және екіншіден, несиені қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында мүмкін болады. 1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен. Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чартер (рұқсат) алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың үкіметінен чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет етуі банк жүйесінің қосарлы бағыныштылығың жасайды. ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және оған мүше болуға жіберілген коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше-банкі болып табылады. Заң бойынша барлық Ұлттық банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары бойынша және ФРЖ-нің мүше-банктерге қоятын талаптарына сәйкес келген жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы ФРЖ-ге мүше-банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүшебанктер жалпы коммерциялық банктер қатарының 40%-ын құрайды. Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналысына бақылау, банктерді ФРЖ-нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бүл ФРЖ-ге мүше-банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын қалыпқа келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі -филиалсыз банктер. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және шетелдерде ашылған болатын. Көптеген ірі банктер банктік холдинг компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру формасы, тек қана банкі бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-ақ жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг-компаниялар 6 мыңға жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін бақылайды. Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу, сондай-ақ банктік хопдингкомпаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік жағдайды қолдап отыру мақсатын кездейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы бәсекенің артуына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдау, электрондық терминалдардың пайда болуы және АҚШ-та халықаралық банктік операциялардың таралуы септігін тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада өсуіне байланысты күшейді (мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары). 2. Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы, банктің басқару құрылымы Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне қарай филиалсыз банктерге, бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға бөлуге болады. Көптеген елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ал Қазақстанда дамымаған түрдегі банктік ұйымдардың барлық түрлері бар. Ұлтгық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін - Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады. Банк филиалы - бұл бас банктің берген құқықтары шегінде банктік операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы занды тұлға болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген қаражаттар мен өкілеттіліктер шегінде қызмет етеді. Банк өкілдігі - депозит тартудан басқа белгілі бір банктік операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын, құрылымдық бөлімше. Еншілес банк - жарғылық қордың 50%-нан астамы бас банкіге тиеселі, заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме. Қазақстан бұрынғы КСРО-ның монополиялық банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған банктері (Тұранбанк, Кредсоцбанк, Агроөнеркәсіпбанкі, Әлембанк, Халық банкі) республиканың барлық аумағында өздерінің бөлімшелерін иеленіп, жаңадан құрылған коммерциялық банктер де сондай өз филиалдарын құрды (мысалға, Қазкоммерцбанк, Центркредитбанк, Темірбанк және т.б.) Әлемдік банктік тәжірибеге қарағанда, бөлімшелері бар банктердің артықшылығы олар бас банктің толық бақылауында және оның балансында болады. Бірақ жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің күрделі иерархиялық құрылымы болды. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналасқан, оған облыстық басқармалар бағынса, ал соңғысына аудандағы бөлімшелер бағынышты болып келді. Шетелде банкі филиалдары заңды тұлға болуға және дербес мекеме ретінде тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің филиалдары тұтыну несиесі, лизинг, факторинг, жылжымайтын мүлікті мерзімін ұзартып сатуға және т.б. маманданды. Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық ком-мерциялық банктер филиалсыз, яғни шоғырланған болып келеді. Батыс еуропа банктік жүйесінде ірі банктердің азғана топтары елдің барлығында өз бөлімшелерінің торабын ашу үшін аумақтық шек қою деген жоқ. 1988 жылы Германияда 6 ірі коммерциялық банктердің 3108 бөлімшесі, ал барлық банктік институттардың (жинақ банктері мен несиелік кооперативтерді қосқанда) филиал саны 39,7 мыңға теңесті. Франция, Канада, Италия, Жапония және т.б. елдердің банктерінің бөлімшелері мен филиалдары да көптеп саналады. АҚШ-тағы банкі жүйесі біршама өзгеше құрылған. Штаттардың заңында жекелеген банктерді ашуға шек қойылады. Сондықтан, кейбір штаггар қала шегінде, егер оның бас кеңсесі сол қалада болса ғана, банктерге филиалдар ашуға рұқсат береді, өзгелері - штаттың аумағында ғана ашуға, ал үшіншілері бөлімшелердің ашылуына мүлде тыйым салады. Бірдебір банкі өз штатынан тысқары жерде өзінің филиалын аша алмайды. Осыған сәйкес бұл елде жалпы ұлттық филиалдар торабы жоқтың қасы. Банкі бөлімшелерін ашуға қойылатын шектеулер штаттағы сепаратизм дәстүрінен және ірі банктердің монополиялық қорқынышынан келіп туындайды. Дегенмен де, бірқатар жағдайларға байланысты (өндірісті орталықсыздандыру, автомобиль жолдарының дамуы, қаладан тыс жерлерде сауда орталығыңың ашылуы, халықтың қала төңірегіне жаппай қоныс аударуы және т.б.) банк филиалдарының торабы тез арада өсуде: 1970 жылы 22,9 мыңнан 1988 жылы 50,4 мыңға дейін1. Бөлімшелер мен филиал тораптарының кеңірек таралуы банкке: бас банктің толық бақылауында болуға, операциялар шеңберінің кеңеюі және депозиттер тарту үшін көптеген аумақты жаулап алуға және осындай факторлар есебінен пайданы ұлғайтуға мүмкіндік береді. Теріс жағы ретінде мұнда бас кеңсе тарапынан бақылаудың қиындығы және монополиялық процестердің күшеюін айтуға болады. Банкті ұйымдастырудың осындай және өзге де формасын тандау көптеген факторлармен анықталады: банктің стратегиялық міндеттерімен, оның бөлшек сауда нарығына қатынасымен, сол мекемеде қабылданған басқарудың жалпы философиясымен. Қазіргі тәжірибеде банк торабын орталықсыздандырған түрде басқару қолданылады, себебі ол барлық сұрақтарды дербес түрде шешуге мүмкіндік береді. Банктің ұйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес операциялары орталықсыздандыру дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама түрде анықталады. Сондықтан да банктің бір-екі бөлімшесі болатын болса, онда орталықтан басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық жүйені тиімді жедел басқарудың болғаны міндетгі, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу, бас кеңсе мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліс болмауға тиіе. Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады банктің басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің құрылымы. Басқару органын тағайындаудың мақсаты - банктің негізгі қызметін іске асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел жетекшілік етуді қамтамасыз ету. Банктің ұйымдастырылуына, ондағы жетекші мен бағы-ныштыларының қарымқатынасына оның барлық қызметі тәуелді. Банкті басқарудың құрылымын анықтау, басқару органдарын бөліп қарауды, олардың банк операцияларын жүзеге асырудағы құзіретін, жауапкершілігін және өзара байланысын бекітуді алдын ала қарастырады. Баністі басқарудың жалпы тәсілдері мен құрылымы банктік зандар арқылы белгіленеді, бірақ, басқару құрылымына қатысты көптеген сұрақтарды коммерциялық банктің дербес түрде шешуге құқыгы бар. Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай құрылуы (біртұтас, пайлық және акционерлік) немесе оның торабының (филиалды немесе филиалсыз) даму дәрежесі тікелей ықпал етеді. Қазіргі уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам формасында құрылатындықтан да, оларды басқаруға акционерлері қатысады. Ондай формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелері мен төрағасын сайлайды, банктің ревизиялық комиссия мүшелерін сайлайды және т.б., яғни банктің стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысы жылына бір рет, жылдық есепті, жылдағы балансты құрғаннан кейін бір айдан кешікпей шақырылады. Банк жұмысына жалпы жетекшілік ету үшін, сондай-ақ атқарушы және бақылаушы органдардың. жұмысын қадағалау және бақылау жасау үшін акционерлер жиналысы басқарманы немесе банк кеңесін сайлайды. Басқарма (банк кеңесі) - банк иелерінің, оның акционерлерінің өкілетті органы және олардың мүддесін қорғайды. Басқарманың (банк кеңесінің) ең басты міндеті жұмсалған капиталға қажетті пайда деңгейімен қамтамасыз ету. Сонымен қатар, кеңес кяиенттерінің мүддесін қорғау туралы да жұмыс жасауға тиіс. Басқарманың (банк кеңесінің) негізгі қызметтері: 1. Банктің стратегиялық мақсатын анықтау және оның саясатын жасау. Ірі банкте мекеменің мақсаты мен міндеттері және оған жетудегі нақты іс-әрекеттер бағдарламасы, басқарма (кеңес) мен басқару жетекшілері бірлескен түрде дайындалған арнайы меморандумда көрсетіледі. Ол мынадай жағдайларды қамтиды: - банк ресурстары бірінші кезекте қызмет көрсететін клиенттер категорияларына бағытталады; • алдағы кезеңде дамуға мүмкіндік беретін операцияларды; - банктің филиалдары мен өкілеттігін ашу туралы сұрақтар; - маркетинг әдістері және жаңа банктік несие мен қызметтерді тұтынушыларға ұсыныс; - өтімділікті қамтамасыз етудің озық әдістері; - нарықта банктің бәсекелестік ұстанымын нығайту шаралары. • пайыз мөлшерлемелерін және банк қызметіне қойылатын тарифтерді белгілеу саясаты; • банктің қызметкерлерінің мөлшері мен құрамы, олардың біліктілігін және т.б. арттыру бағдарламалары. Ұсақ банктерде саясаттың мақсаты туралы жазбаша меморандум жасалмайды. Филиалсыз банктер үшін саясаттың принципін құру, филиалы бар ірі банктерге қарағанда оңай болып келеді, себебі соңғыларында клиенттер үшін жергілікті жағдайларды ескеру ерекшеліктері орын алады. 1. Жетекші орынға адам таңдау. Осы заманғы банк - күрделі және біршама тәуекел кәсіпорын болғандықтан да, оны білгір, білікті мамандар мен жауапкершілігі бар адамдар басқаруы тиіс. 3. Комитет құру. Ірі банктерде шешім қабылдау үшін мынадай комитеттер құрылады: әкімшілік (ағымдағы сұрақтарды), есеп-қарыздық (несие беру инвестициялау), ревизиялық (қаржылық жағдайын тексеруге). 2. Қарыздық және инвестициялық операциаларға бақылау жасау. Басқарма (кеңес) заңды түрде несие мен бағалы қағаздар портфелінің құрылымына банк саясатының бекіткен мақсаттарына сәйкес бақылау жасайды. 3. Банк қызметін мерзімді тексеру. Басқарма (кеңес) мүшелері банктің операцияларына жалпы бақылауды жүзеге асырады. Өз мәжілістерінде басқарма, бөлім жетекшілерінің есептерін тындайды және банк ісін талқылайды. Басқарма (кеңес) мүшелері өздерінің шешімдері, зияндары, қателіктері, банктер туралы заңға бағынбағандары үшін жауапты. Сонымен, кеңес (басқарма) коммерциялық банктегі акционерлер жиналысының нұсқауына сәйкес тәжірибелік қызметті жүргізетін ең жоғары басқару органы болып табылады. Кеңес (басқарма) тәжірибелік операцияларға жетекшілік жасау және жүзеге асыру үшін банкті басқаратын құрылым құрады. Операцияларды басқару ресурстарды жинақтау қызметтеріне және оларды пайдалану тәсілдеріне бөлінуге негізделген. Бұл басқарылу құрылымы келесідей болып келеді: президент - қарыздық операциялар бойынша аға вице-президент немесе депозиттік операциялар бойынша аға вице-президент бөлімдер бойынша вице-президент. Көрсетілгеннен басқада банкті құрудың варианттары болуы мүмкін. Аймақтың және жалпы ұлттық нарықтардағы банк қызметінің кеңею шамасына қарай күрделене түседі және оның оперативті буындарының мамандандырылуы мамандардың, сарапшылардың сырттан келуін, жаңа технологияларды пайдалануды және т.б. талап етеді. Мұндай жағдайларда банктің ішінде клиенттерге белгілі бір қызмет түрлерін және қаржылық операцияларды көрсететін арнайы кәсіби орталықтар жүйесін құру пайдалы. Олардың өзінің қызметтері, басқару аппараттары, өзінің сметасы мен алыңған пайдасы болады. Мысалы, бұл траст бөлімі өзінің қызметіне байланысты ерекшеленеді. Оның жұмысының шығындары мен нәтижелерін нақты бағалауға болады. Бұл құрылым мынадай болып келеді: президент операциялар түрі бойынша вице-президент - кәсіби орталықтар - аймақтар (Техас). Сондай-ақ маманданудың көптеген дәрежесі банктік холдинг-компаниясына дейін жетеді. Мұндай сызбада оған қаржы, ипотекалық, лизингтік компаниялар, трасталық және инвестициялық фирмалар, жол чектері мен несиелік карто-чектерді шығарушы компаниялар, аудиторлық фирмалар және басқалары кіреді. Банктік холдинг олардың қызметін бақылайды. Мұндағы еншілес бөлімшелер мен филиалдардың заңды дербестігі болады. Ортасында - холдинг-компаниясы, жанжағында - банктер, қаржы, траста, лизинг және ипотекалық компаниялары болады. Сонымен, холдинг сызбасы еншілес компаниялар мен филиалдардың жоғары дәрежеде дербес болуын қалайды. Акционерлер жиналысы кеңес (басқарма) құрамынан банктің қызметіне шұғыл жетекшілік ету үшін банк басқармасының (кеңесінің) төрағасын сайлайды. Ол акционерлердің жиналысының шешімін орындайды, банктің еңбек ұжымын ұйымдастырады және оларға жетекшілік етеді, банктің іскер иелерімен және басқа да ұйымдармен байланыс орнатады. Банкке жетекшілікті алдынғы қатардағы басқармалар мен бөлімшелердің жұмысын жүргізетін, өзінің орынбасарларының көмегімен банк председателі атқарады Ірі банктер, әдетте, функционалдық белгісі бойынша кұрылатын бөлімше мен басқармадан тұрады. Олардың жетекшілері бұл бөлімшелердің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Басқарма бастықтары және олардың орынбасарлары бөлім мен қызмет көрсету жұмыстарың координациялады, олардың бағдарламалары мен нақты мақсаттарын айқындайды. Сонымен қатар, жұмыстарын бағалайды және кеңес береді. Олар басты назарын негізінен соңғы нәтижелеріне аударады. Бөлімдер мен клиентке қызмет көрсету жұмыстары банк операцияларының қандай да бір бөлігіне шағын ғана маман- данған жұмыспен айналысатын кәсіби мамандардан тұрады АҚШ-тың коммерциялық банкінің басқару құрылымы жоғары қызығушылық туғызады. Банкті басқарудың басты органы акционерлердің жалпы жиңалысы болып табылады. Ол стратегиялық шещімдерді қабылдайды. Акционерлер жиналысында диреқторлар кеңесі сайланады (ірі банктерде президент), ол банктің қызметіңің барлық негізгі сұрақтарын шешеді. Директорлар кеңесінің негізгі қызметтері мынадай: банктің стратегиялық мақсатын анықтау жәңе банк саясатын құру, жетекшілік органдарға адамдар іріктеу, комитеттерді құру; қарыздық және инвестициялық операцияларды бақылау, кеңес беру; банк қызметтерін кезеңдік тексеру және т.б. қызметгер. Директорлар кеңесі іс-тәжірибелік операцияларды жүзеге асыру және басшылық ету үшін банкінің басқару құрылымын құрады. Өкілеттік көлемі мен өз бетіндік дарежесі бойынша басқару құрылымы 3 деңгейден тұрады 1) жоғары менеджерлер; 2) администраторлар; 3) қадағалау және ревизиялық функциялар берілген тұлғалар. Жоғары менеджерлер - бөлімдер мен службалардың қызметтерін шоғырландырады, олардың бағдарламаларымен нақты мақсатын айқындайды, кеңес және олардың жұмыстарына бағасын береді. Олар өздерінің басты назарын банк жұмысының нәтижесіне аударады. Администраторлар - бөлімше жетекшілері. Олардың басты мақсаты - өздерінің бөлімшелерінің дұрыс жұмыс жасауын қамтамасыз ету. Үшінші деңгейдегі қызметкерлерге - қадағалаушылар жатады. Бұл қатардағы жұмысшыларға көмек көрсететін, күрделі және даулы сұрақтарды шешетін, нақты жағдайлар бойынша кеңес беретін, персоналды оқытумен айналысатын шағын маманданған топтар немесе бөлімшелерге басшылық ету тапсырылған, неғұрлым мамандандырылған кәсіпқой мамандар. Банктің күнделікті қызметіне басшылық ететін, банкінің жоғары лауазымды тұлғасының қатарына: директор кеңесінің төрағасы, президент, қазынашы, бақылаушы, ревизор жатады. Директорлар кеңесінің төрағасы - жедел іспен айналыспайды, бірақ директорлар кеңесін шақырады және жүргізеді, әр түрлі форумдарға банк атынан қатысады. Кейбір банктерде бұл орынды президент орнымен бірлестіреді. Президент - бұл банктің барлық іскерлік өмірінің басқарушысы. Ол жедел шешімдер қабылдайды, барлық бөлімдердің қызметтерін басқарады, билік және басқада ұйымдармен байланысын реттейді. Ірі банктерге президент вице- президентттер арқылы банк қызметінің күнделікті жұмысына басшылық етеді. Американ банктерінде казынашы қызметі өте маңызды болып табылады. Ол банкінің басты бөлімдерінің арасын жалғаушы буын бола отырып, барлық қызметтердің жедел жүзеге асырылуына тікелей жауап береді. Ол вексельдерді есепке алуға, траттаны акцептеуге, қарыз беруге, депозит қабылдауға, бағалы қағаздарды сатып алуға рұқсат береді. Кассалық операцияларды бақылайды, банктің берген есебінің және құжаттарының дұрыстығына байланысты жауапкершілікті мойнына алады. Директорлар кеңесінің міндетті мүшесі және оның тұрақты секторы болып табылады. Президент пен қазынашы қызметінің басты айырмашылығы мынада: президент жалпы басшылықты, бақылауды және қадағалауды жүргізеді, ал қазынашы іс жүзінде операциялардың орындалуын басқарады. Қазынашының өкілеттілігі банк жарғысында қатаң бекітілген. Бақылаушы - бухгалтерлік және статистикалық бөлімнің жұмысын басқарады, жұмыстың жаңа тәсілдерін және есептің автоматтандырылуымен айналысады. Ревизор банктің жұмысын, оның кейбір бөлімшелерінің қызметтерін тексереді. 3.Банктің функционалдық бөлімшелерінің құрылымы Банктің құрылымы, бөлімдерінің саны, қызметтердің мамандануы, жетекшілердің құрамы, өкілеттіліктердің бөлінуі тағы сол сияқты көптеген факторларға байланысты болады және экономикалық біртұтастығымен анықталады. Шағын банк өз құрылымы бойынша ірі банктерден, мысалы: ауыл шаруашылық ауданындағы банк - өндіріс ауданындағы банкіден, сол сияқты бөлімшелері бар банктер бөлімшелері жоқ банктерден ерекшеленеді. Банк құрылымын ұйымдастырудың ұтымдылығын талдау -жалпы банктегі еңбекті тиімді ұйымдастырудың, оның коммерциялық қызметінің маңызды шарты. Банктің ұйымдастырушылық құрылымының негізгі белгіпері - банктің орындайтын операциясының көлемі мең экономикалық мазмұны болып табылады. Банктер әр түрлі нарықтық жағдайларында әрекет етеді, әр түрлі қызмет турін көрсетуге маманданады, алдына әр турлі мақсаттар қояды, осыған сәйкес оның ұйымдастырушылық құрылымыда алуан түрлі болады. Ұйымдастырушылық құрылымның барлық түрінің өзіндік артықшылыктары мен кемшіліктері бар. Сондықтан ұйымдастырудың лайықты тәсілін таңдау процесінде бұлар міндетті түрде ескерілуі тиіс. Әр түрлі банктер өзінің фунқционалдық құрылымына, банктің алдына қойган міндеттерін орындауға септігін тигізу үшін үнемі түрлі өзгерістер енгізіп отырады. Банктік іс-тәжірибеде банктің ұйымдастырушылық құры-лымының 2 түрі бар: функционалдық және дивизионалдық. Функционалдық ұйымдастырушылық құрылымы банк қызметінің жекелей бөліктерге бөлінуі, іс-әрекеттің немесе қызметінің оқшауланған саласының белгілі бір дәрежеде көрсетілуі, олардың жүзеге асырылуы банктердің алдына қойған мақсатына жетуге септігін тигізеді. Мұндай банк қызметтерінің оқшауланған салаларына, әдетте банк операцияларын басқару, маркетинг, бухгалтерлік есеп пен есеп беру және шаруашылық басқару, тағы басқалар жатқызылады. Бұл функционалдық блоктардың шешетін міндеттерінің көлеміне байланысты қосымша шағын бөлімшелер құрылуы мүмкін. Функционалдық құрылым негізіңде қандай да бір қызмет түрін көрсетуге мамандандырылған және шаруашылықты басқаруға, тағы басқа нарық жағдайына тәуелсіз әрекет етуге қабілетті шағын банктерде қолданылады, басқаша айтқаңда тұрақтылық жағдайында. Бірақ мұндай идеалды шарттар іс жүзінде өте сирек кездеседі, сондықтан банктер ұйымдастырушылық құрылымының басқа типтерің қолданады. Дивизионалдық ұйымдастырушылық кұрылымы үнемі өзгеріп отыратын нарық жағдайында, несиелік мекемелердің арасындағы бәсекелестіктің өсуі жағдайында қолданылады. Мұндай құрылымда баңк бөлімшелері функционалдық белгілері бойынша бөлінбейді, ал банктердің ұсынатын өнімдеріңің түрлеріне сәйкес тұтынушылардың топтары аймақтық белгісі бойынша бөлінеді. Бөлімшелер деген ұғымға әр түрлі құрылымдық бірліктер - басқару бөлімдері, қызметтер, секторлар кіреді. Банкі өңімінің әр түрлі түрлерін көрсетуге бейімделген құрылымдар да, өз клиенттеріне қызметтің жеке түрлерін үлкен көлемде көрсететін банктер де жиі кездеседі. Операциялардың нақты түрін көрсетуге маманданған бөлімшелердің жетекшілері жоғары білікті, осы салада үлкен тәжірибесі бар оның мамандары, оны жоғары бәсекелес қабілетті етеді. Өнімдерінің белгісі бойынша ұйымдастырылған банктер, осыған орай, қызмет көрсетудің сапасын әлемдік стандартқа жеткізуде, сонымен бірге банктің өнімдерінің жаңа түрлерін дамытуда қосымша артықшылыктарға ие. Бұндай банктердің құрылымында келесідей басқармалар болуы мүмкін. Қысқа мерзімді несиелендіру, ұзақ мерзімді несиелендіру, бағалы қағаздар, трасталық, қаржылық қызметтер және басқалары. Әрбір басқарманың тізімінде біраз маманданған бөлімдер болуы мүмкін. (Мысалы, қысқа мерзімді несиелендіру басқармасында - кәсіпорындарды, тұрғындарды, шағын кәсіпорындарды несиелендіру бөлімдері; ал қаржылық қызмет көрсету басқармасында - лизинг, факторинг және т.б. бөлімдер болады). Шағын банктерде басқарманың орнына тек маманданған бөлімдер құрылады. Тұтынушылардын, әр түрлі топтарына бейімделген құрылымы. Мұндай принциптер бойынша құрылған банктер өзінің басты назарын клиенттердің белгілі бір тобына бөледі, басқаша айтқанда белгілі бір тұтынушылардың сегментіне көңіл бөледі. Ірі банктердің құрылымында: корпорацияларға қызмет көрсету басқармасы, несиелендіру бөлімі, инвестициялық қызмет көрсету, трасталық операция; тиісті бөлімдері бар тұрғындарға қызмет көрсету басқармасы бар. Аймақтық ұйымдастырушылық кұрылымы. Банктер үлкен географиялық ауданды қамтып іс-әрекет еткен кезде оның ұйымдастырылу негізінде іс-әрекет ететін бөлімдердің торабы арқылы құруды болжайтын, әр түрлі аумақтарда өз қызметін ұсынатын аймақтың ұйымдастырушылық құрылымы принципі жатуы мүмкін. Мұндай облыс, аудан шегінде клиенттерге кызмет көрсетуге бағытталған құрылым жергілікті жағдайларды дұрысырақ білуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде республикада банк қызметтерінің сан алуан түрін көрсетуге, әр түрлі клиенттер топтарымен жұмыс жасауға, сонымен бірге, аймақгың жергілікті ерекшеліктеріне бейімделген коммерциялық банктердің дивизиондық құрылымы құрылған. Банктің ұйымдастырушылық құрылымының кез келген сызбасында банк операцияларын орындайтын негізгі бөлімшелерге, жоғары кәсіби маманданған банктің мамандары жұмыс істейтін бөлімдер жатады. Банктің жалпы ұйымдастырушылық құрылымында бөлімдердің екі типін бөліп көрсетуге болады: желілік функцияларды орындайтын және штабтық функцияларды орындайтын бөлімдер. Желілік бөлімдер тікелей операциондық жұмыспен айналысады: салымдық, несиелік, трасталық, бағалы қағаздарды сату-сатып алу және т.б. Штабтық бөлімдер - желілік бөлімдерге қызмет көрсетумен айналысады. Яғни инфрақұрылым оның дұрыс жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Бұл жоспарлау, кадрлар, заң, статистикалық және т.б. бөлімдері. Банктің ұйымдастырушылық құрылымын, банк басқармасы және басқару бөлімдері (орта және шағын банктердегі) құрайды, олар банк операцияларының жіктелуін есепке алады, сәйкестендіре отыра олардың функционалдық белгісі бойынша қалыптастырады. Несиелік ресурстарды шоғырландыру және жұмылдыру бойынша банк операцияларын, яғни пассивтік операцияларды депозиттік операция басқармасы орындайды да, осы есеп-қарыздық операцияларды, яғни активті операцияларды - несиелік басқарма орындайды. Коммерциялық банктер шаруашылық есепті ұйымдастыру, пайдалылық, өтімділік қызметтердің сан алуан түрлерін орындауына (факторингтік, лизингтік, кеңес берушілік, ақпараттық және т.б.) үлкен көңіл бөледі. Бұл үшін тиісті құрылымдық бөлімшелер құрылады. Банктің қызметін болжау басқармасы банктің қызметінің негізгі қағидаларын: өтімділік, пайдалылық және сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында банктің басқарушылық қызметін жүзеге асыру үшін құрылған. Сәйкесінше, оның құрылымы 3 бөлімнен тұрады. Өтімділік бөлімі банктің өтімділігін анықгау бойынша сұрақтар кешенімен айналысады. Шаруашылық есеп бөлімі банктің кіріс және шығысын болжау, нақты кірістер мен шығыстарды талдау және пайдалылықты анықтаумен айналысады. Коммерциялык қызметтің негізін жасайтын бөлім несиелік потенциалды анықтаумен, банк іскерлік саясатының актісін жасаумен айналысады. Депозиттік операцияларды басқару банктің меншікті капиталымен тартылған қаражаттарды есептеу және талдаумен айналысады. Ол әдетте депозиттік операция, қор бөлімдерінен тұрады. Бұның біріншісі салымшылармен шарт жасасумен, депозиттік қаражаттарды есептеу, талдаумен айналысады, екіншісі - банктің меншіктік қаражаттарын есептеу және талдаумен айналысады. Несиелік басқарма қарыз алушыларды несиелендіру сұрақтарымен айналысады. Ол әдетте тұрғындарды қысқа мерзімді несиелендіру, банкаралық операция және тағы басқа бөлімдерден тұрады. Банктің филиалдарын басқару филиалдардың қызметіне жетекшілік етумен, бақылаумен, банк филиалдарына іс-тәжірибелік әдістемелік көмек көрсетумен айналысады. Есеп-кассалық операциялар басқармасы - клиенттерге шот ашумен, кассалық операцияларды және есеп айырысуды жүргізумен айналысады. Валюталық басқарма валютамен операцияларды жүргізуге арналған. Статистикалық және талдау бөлімі статистикалық ақпа-раттарды талдау, жинаумен және клиенттерге ақпараттық-анықтамалық қызмет көрсетумен айналысады. Коммерциялық банктер көлеміне байланысты басқада қызмет түрлері болуы мүмкін: кадрлар бөлімі, заң бөлімі, шаруашылық, ревизиялық, ЭЕМ пайдалану және енгізу, т.б. бөлімдер. Банк құрылымының бірнеше сызбасы бар екендігі белгілі, олардың әрқайсысы несиелік нарықтың анықтайтын түріне бейімделген. Банктің құрылымының неғұрлым қарапайым түрі - пирамида тәрізді. Бұл клиенттермен шектелген, басқа несиелік мекемелердің болмауы және банк негізінен ауылдық жерде орналасқан жағдайлардағы несиелік нарыққа лайықты. Мұндай сызбаға тігінен шекті қарапайым байланыстар, банк жетекшілігіне бөлімдердің тікелей және бағыныштылығы тән келеді. Банктерде бұл типтес 6-8 бөлім бар: несиелік, инвестициялық, кассалық және депозиттік операциялар, трасталық, ревизиялық және әкімшілік бөлімдері. Ірі әмбебап банктер бөлімшелерімен (ТұранӘлемБанк, Қазкоммерцбанк, Халық банкі) аймақтық құрылымға ие. Бұл құрылымның өкілеттілігінің көп бөлігі басқарудың орталық органымен төменгі деңгейге өтеді - бөлімдер мен филиалдарға осыған байланысты олардың арасында аралық буындар пайда болады - ТұранӘлемБанк, Халық банкі, Қазкоммерц-банк филиалдар мен бөлімдердің басқармасы. АҚШ-тың коммерциялық банкінің функционалдық бөлім-шелерінің ұйымдастырушылық құрылымы оперативті және штабтық қызметтер жүргізеді. Біріншісі, банкінің алдына қойған мақсатына тікелей байланысты функциялар - бұл қызметтердің келесі түрлерін: несиелендіру, инвестициялау, сенімділік операциялар, халықаралық есеп айырысуды жүзеге асыру, депозиттік қабылдауды қамтиды. Штабтық бөлімінің қызметі орындаушыларға маркетинг, бухгалтерлік есеп және талдау, әдістемелік жұмыс сол сияқтылар бойынша кеңес беруден көрінеді. Несиелеу, есеп-қарыздық операциялар, халықаралық опе-рациялар, инвестициялар мен бағалы қағаздар бөлімдері және т.б. бөлімдер банкті басқарудың негізгі функционалдық құрылымдары болып табылады. Штабтық бөлімдер, бұл -олардың инфрақұрылымы болып табылады. Сонымен қатар, штабтық бөлімдер негізгі бөлімшелердің жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайларды туғызып отырады. Бөлімдер желісі бар банктердің ұйымдастырушылық құрылымы филиалсыз банктерге қарағанда өзгеше, бірақ олармен атқарылатын функциялар жалпы бірдей болады. Негізгі айырмашылық бас кеңседегі жоғары басқарушы тұлғаларға берілген функциялар мен бөлімдерді басқаруға қатысты. Бөлімдер торабы бар банктердің ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар, өз құрамына оперативті кызмет желілері мен функционалдық бөлімшелерді қосады, бірақ функциоңалдық бөлімшелердің салмағы жоғарылау болады. Коммерциялық банктер 295 АҚШ коммерциялық банктерінің, сондай-ақ шектелген клиент пен локальды нарық жағдайындағы филиалсыз орташа ұсақтандыру банктердің ұйымдастырушылық құрылымдарында банкті құрудың пирамидалық сызбасы орын алады. Барлық бөлімшелер президентке тек вице-президент арқылы бағынады. Клиенттердің көп бөлігіне қызмет көрсететін бөлімшелері мен филиалдары бар ірі әмбебап коммерциялық банқтер әр аймақта банкті құрудың географиялық сызбасына ие болуы мүмкін. Мұндай сызбада бүкіл өкіметтік орталық басқару органдарынан төменгі ранг басшыларына ауысады, жоғары басшылар мен төменгі құрылымдар арасында аралық буындар пайда болады (мысалы, президент - батыс аудан мен оңтүстік ауданның атқарушы вице-президенті - бөлімше -бөлімдер. Мұндай ірі аумақтық банктерде банкті құрудың функционалдық сызбасы болуы мүмкін. Бекіту сұрақтары: 1. Банк филиалы мен еншілес банкті ажыратыңыз 2. Банктің басқару құрылымын айтыңыз 3. Банктің атқаратын қызметтерін атаңыз 4. Банктің түрлері, әмбабап және арнайы банктер жөнінде айтыңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №10. Коммерциялық банктердің активті, пассивті және комиссиондықделдалдық операциялары Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Коммерциялық банктердің активтік операциялары 2. Коммерциялық анктердің пассивтік операциялары 3. Коммерциялық банктің комиссиондық-делдалдық операциялары Дәріс тезисі Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары анықтайды. Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға бөлінеді: • Пассив (қаражат тарту); • Актив (қаражатты орналастыру); • Комиссиялық-делдалдық (клиенттің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы) және сенімді операциялар. Пассив операциялары - олар өз қарауына әртүрлі салымдарды тартып, басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және с.с. басқа да қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру және ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі. Актив операцияларына қарағанда пассив операциялары бірінші жүргізіледі, себебі актив операциясын жүргізу үшін белігілі бір қор мөлшері қажет. Пассив операцияларына мыналар жатады: • Салым қабылдау; • Шоттар ашу және оны жүргізу; • өзінің бағалы қағаздарын шығару; • банкаралық несие алу және т.б. Банктің капиталы өз қаражаты, тартылған қаражат және эмиссияланған қаражаттардан құралады. Банктің өз қаражатына акционерлік және резерв капиталы жатады. Акционерлік капитал және жарғылық қор бқн акцияларды орналастыру арқылы жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру және өзгерту банктің жарғысында көрсетіледі. Банктің резерв капиталы ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан құрылады. Ол ойда болмаған шығындарды және бағалы қағаздар курсының төмендеуінен болатын шығындарды жабуға арналады. Оның мөлшері жарғы қорына байланысты процентпен белгіленеді. Коммерциялық банктің өзгешелігі - олардың өзгенің қаражатымен қызмет жасауы. Банк капиталының 90℅-ке жуығы тартылған қаражат. Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа банктердің қаражаттарын тартуы мүмкін. Тартылған ресурстар белгіленген мерзіміне қарай басқарылатын ресурстар және ағымдағы пассивтер болып бөлінеді. Басқарылатын ресурстар банкке тартылған мерзімдік депозиттерді және банкаралық несиелерді біріктіреді. Ағымдағы пассивтер есептесу, ағымдағы және корреспонденттік шоттардағы қалдықтардан құралады. Салым - ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға салған ақша қаражаты. Депозит 2 түрге бөлінеді: 1. мерзімді; 2. талап етілгенге дейінгі салымдар. Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды. Актив операциялары негізінен 4 топқа бөлінеді: 1. несие - есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік портфелі қалыптасады; 2. инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін құрайды; 3. кассалық және есептесу операциялары – банктің клиенттерге көрсететін қызметтерінің бірі; 4. басқа да операциялар. Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік, төлемділік және мақсаттылық. Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі бір несиелік шектеумен несие линиясын ашумен беріледі. Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие линиясының мөлшерін (лимит) бектіу арқылы реттеледі. Бұл жағдайда банк пен клиент арасында келісім бекітіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім аралығында белгілі бір сомаға несие беруге міндетті. Несие линиясы бір жылға ашылады. Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі - несиелік шотты пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік шоттың дебетінен клиенттің ағымдағы шотының кредитіне аударылады. Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг операциялары да кіреді. Факторинг деген өнімдерді сату процесінде контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзімді қарыз тапсырысын банкке сату. Коммерциялық банктердің келесі маңызды операциясы бағалы қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы қағаздар сатып алу (инвестиция), жаңадан шығарылған бағалы қағаздар (үлесті қағаздарды-негізінен акцияларды) ұстаушылар арасында алғашқы орналастыру, клиенттің тапсыруы бойынша бқ сатып алу және сату (бағалы қағаздар екінші айналымына қызмет ету), бағалы қағаздар шығаруға қарыз беру. Банктерде бағалы қағаздарды инвестициялаудың басты мақсаты - дивиденд және процент түрінде қосымша пайда табу. Коммерциялық банктің табыс көздеріне мынадай банктік бизнес түрлерін жатқызуға болады: • несиелік бизнес; • дисконттық бизнес; • сақтау бизнесі; • банктік кепіл беру қызметі; • бағалы қағаздармен жасалатын бизнес; • салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды жүзеге асыру бизнесі; • басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген бизнес; • дәстүрлі емес қызметтерді көрсету бизнесі. Коммерциялық банктердің шығыстарын формасына және есепке алу тәсіліне қарай жіктеуге болады. Формасына қарай олар мынадай түрлерге бөлінеді: • пайыздық шығыстар; • пайызсыз шығыстар; • басқа да шығыстар. • Есепке алу тәсіліне қарай банктік шығыстарды мынадай түрлерге бөледі: • банктің операциондық және түрлі шығыстары; • басқару аппаратын ұстау шығыстары • банктің төлейтін айыппұлдары, пенялары және т.б шығыстары. Өтіміділік - банктің сенімділігін қамтамасыз ететін, оның қызметінің жалпы сипаттамаларының бірі. Банк өтімділігі - бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында банктің өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттігі. Банк өтімділігінің екі формасы, яғни міндеттемелерді өз уақытында және шығынсыз орындауы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен анықталады. Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады: • банк капиталының базасы; • банк активтерінің сапасы; • депозиттердің сапасы; • сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуелдігі; • мерзімі бойынша активтер мен пассивтердің өзара сәйкестігі; • сауатты менеджмент; • банктің жоғары дәрежелі беделі. Банк өтімділігінің жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк қызметінен тыс факторларға байланысты. Оларға: • елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай; • бағалы қағаздар нарығының дамуы; • банкаралық несие нарығының дамуы; • қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру; • Орталық банктің қадағалау қызметінің тиімділігі. Бекіту сұрақтары: 1. Банктің активті операцияларын атаңыз 2. Банктің пассивті операцияларын атаңыз 3. Несиелік бизнес жөнінде айтыңыз 4. Банк өтімділігі түсінігін келтіріңіз 5. Банк өтімділігіне әсер ететін факторларды анықтаңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №11. Бағалы қағаздар нарығы Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Бағалы қағаздар нарығы, қажеттілігі 2. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы 3. Акция нарығы және оның ерекшеліктері Дәріс тезисі Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар-бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесеі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай бұл тауарды, өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Акция - акционердің дивидент түрде корпорация түсімінің бір бөлігін алуға, басқаруға қатысуна және банкрот, таратылу жағдайында мүліктердің бір бөлігін алу құқын нығайтатын эмиссиялық құнды қағаз. Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Облигация - эмитенттің ұстаушыға кезең бойынша немесе болашақтағы белгілі бір кезеңде облигацияның өзіндік құнына орнатылан процент түрінде төлейтін тіркелген табысы бар борыш құнды қағаздар. Облигациялар акциялардан иелерінің акционерлік қоғам мүшесі еместігімен және дауыс құқығы болмауымен ерекшеленеді, сонымен бірге облигация бойынша төленетін төлем кәсіпорын табыстылығына байланысты болмайды. Облигация деп эмитенттің белгілі бір шарты орындау, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші - жабдықтаушы көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі - вексель пайда болады. Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір сомманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады. Елде дамыған бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері блуы қажет. Олар: • Сұраныс пен ұсыныс; • Делдалдар мен басқа қатысушылар; • Нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.; • нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер. Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылдаған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар – ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайда дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Соңғы 10-жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді, әсіресе Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайда өтті. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайда оларды орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығындағы елдердің жайы өзгеше. Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа құбылыстар арқылы нарық кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің игілігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Ірі және орта кәсіпорындар жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам ретінде қайта құрудан басталады. Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады. Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген жекеменшіктендірілген кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорнның акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуда да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукционда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жариялайды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздеріне көптеп шоғарландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісіне біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар – жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған чектерге кепілдік бермейді. Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және сенімхат басқа адамға беруге де болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті. Ол кездері көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандар аз. Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның жаңа ұйымдастыруқұқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең. Бақылау сұрақтары: 1. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасу жағдайын айтыңыз 2. Бағалы қағаздар нарығының қажеттілігін келтіріңіз 3. Акция нарығының ерекшеліктерін ажыратыңыз 4. Облигация нарығының маңыздылығын баяндаңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №12. Қор биржасы Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Қор биржаларының пайда болуы және даму кезеңдері 2. Қор биржаларының түрлері 3. Биржа және биржалық инфрақұрылым ұйымдары 4. Биржа ісін реттеу Дәріс тезисі Қазақстан Заңында «Биржа - қызметтер көрсетуден алған табыстары оның шығындарын өтеуге, биржа мен биржалық инфрақұрылымды аппараттық-техникалық және әлеуметтік дамытуға пайдаланатын субъект» деп жазылған [33;1]. Әлемде алғашқы тауар биржалары XVI ғасырда Еуропаның сауда орталықтарында: 1531 жылы - Антверпен (Нидерландыда), 1549 жылы - Лион, Тулуза (Францияда), 1556 жылы - Лондон (Ұлыбританияда) пайда болды. Ресейде алғашқы биржа І-Петрдің басшылығымен СанктПетербургте 1703-1705 жылдарда құрылды. АҚШ-та (Чикагода) 1848 жылы пайда болды. Әдетте көп мөлшердегі тауарларды сату арнайы орындарда, мыс, базар да, жәрмеңкеде, дүкенде өткізіледі. Тарихи осындай жерлердің бірі биржа деп аталды. Осыдан биржа ұғымының негізіне сауда жүргізілетін және тауарды сатушы мен сатып алушы кездесетін орын жатады. Міне осы белгілер биржа деген ұғымды басқа да сауда жүргізетін ұйымдармен біріктіреді. Әйтсе де, әшейін саудадан биржалық сауданың ерекшеліктері бар: • биржада тауардың өзі сатылмайды, тауардың үлгілері немесе арнайы сипаттамасы бойынша тауарды сатып алу-сатуға шарт жасалады; • биржалық саудаға ұсақ тауар өндірушілер немесе жеке сатып алушылар қатыспайды, әдетте оған тауарлардың үлкен партияларын сататын және сатып алатын сатушыделдалдар қатысады. Биржа ұғымы оның мәнін, яғни сауда жүргізетін алаң екенін білдіреді. Бірақ кез-келген сауда жүргізетін орын биржа деп аталмайды. Биржа – заң жүзінде ұйымдастырылған көтерме сауда нарығы. Биржа ұғымының элементтерін 1 Суретпен өрнектеуге болады. Биржа ұғымы Саудаға қатысушылардың ұйымы Сауда жүргізетін орын Көтерме сауда нарығы 1 Сурет. Биржа ұғымының құрамдас элементтері Алғашқыда тауар биржасы саудаға нақты тауар түсетін орын ретінде, яғни онда тауарлар сатылатын және сатып алынатын биржа ретінде пайда болды. Алайда экономиканың қарқынды дамуы және сауда көлемінің жедел өсуіне байланысты бүкіл тауарлар қозғалысын биржа арқылы ұйымдастыру мүмкін емес еді. Нәтижесінде ХХ-ғасырда нақты тауарлар саудасы биржадан тыс айналымға ауысты. Дегенмен тауар биржасы біржола жойылған жоқ. Әрі қарай ол екі түрлі жолмен дами бастады. Еуропаның көптеген тауар биржалары тауар нарықтарының конъюнктурасын айқындайтын, кеңес беретін және т.б. іс-шаралар жүргізетін орталықтарға айналды. Бірсыпырасы фьючерстік тауар нарығын меңгеріп, яғни фьючерстік шарт жасасу негізінде тауарларды сатып алу-сатуды ұйымдастырды. Фьючерстік биржалық сауданың механизмі әмбебап болғандықтан оны қор биржалары да, валюта биржалары да меңгерді. Нәтижесінде бір жағынан әртүрлі биржаның арасындағы көптеген өзгешіліктер жойылса, екінші жағынан барлық биржалар әмбебап биржалар ретінде қызмет етуде. Тауар биржасы қазіргі биржалардың алғашқы нұсқасы. Оларда сатылған активтер түріне (тауар, бағалы қағаз, валюта) байланысты кейін қор биржасы және валюта биржасы бөлініп шықты. Тауар биржасы Тауар биржасы Қор биржасы Валюта биржасы Әмбебап (опциондық) биржа Әмбебап (тауарлыфьючерстік) биржа Электрондық биржа «Биржа» болашақ бірегей электрондық нарықты ұйымдастырушы ретінде 2 Сурет. Биржаның эволюциясы Биржа дамуының болашағын айтатын болсақ, қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогресті пайдалану электрондық биржаны тарихи аренаға шығарды, яғни биржалық сауданың бүкіл процесі компьютерленген. Осы бағытта биржалық және биржадан тыс нарықтардың айырмашылығы жойылып, нарықтық активтердің барлық түрін сататын, басқаратын және ұйымдастыратын бірегей электрондық нарық пайда болады. Сөйтіп, XVI ғасырда пайда болған ежелгі «биржа» атауы жаңа типтегі бірегей электрондық нарық компаниясына өтуі мүмкін. Сонда биржа ұғымының мәні қазіргіден мүлдем басқаша түсіндірілетін болады. Осы айтылғандарды 2 Суретпен өрнектеуге болады. Тарихи мәліметтер биржа ұғымы үнемі өзгеріп отыратын түсінік екенін аңғартады. Егер 8.1. Суретте сауда өтетін орынға және көтерме сауда нарығына көңіл бөлінсе, ал келесі 8.2. Суретте электрондық сауда формасын падалануға байланысты сауданы кызмет орнында да өткізуге болатыны аңғарылады. Сондықтан қазіргі кезде саудаға арнаулы орын - сауда залын дайындаудың қажеттілігі жойылды. Ал биржаның көтерме сауда нарығы сияқты міндетті белгісі де өзгерді. Себебі, электрондық жүйе арқылы бұрынғыдай активтердің үлкен партиясы емес, кезкелген мөлшерін сатуға мүмкіндік туды. Айта кететін жәйт, биржаның клиенттерін, яғни сатып алушы мен сатушыны бір-бірімен өзара кездестіретін биржалық делдалдар қазіргі уақытта да нарықтық қатынастардың негізі ретінде өз маңызын жойған жоқ. Алайда автоматтық жүйе арқылы сатушы мен сатып алушыны іздестіру болашақта биржалық сауданың бұл негізін де керек қылмайтын сыңайы бар. Келешекте жойылатынын болжауға болмайтын тек бір нәрсе ғана бар, ол биржаның мәні. Себебі биржа сауданы ұйымдастырушы, басқарушы және бақылаушы ұйым. Сайып келгенде, биржаның тарихи даму кезеңдерін төмендегідей қорытындылауға болады: • XVI ғасырда - биржа - импортталатын көтерме сауда орны. • XVII-XIX ғасырларда - биржа - тауарлармен, бағалы қағаздармен, валютамен көпшілік ірі сауда ұйымдастыратын ұйым; • XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың I жартысында - биржа - бағалы қағаздармен және тауарларға фьючерстік шарттармен ашық, көпшілік сауда жүргізетін ұйым; • XX ғасырдың 70-80 жылдарында - биржа - бағалы қағаздармен және фьючерстік шарттармен ашық, көпшілік және электрондық сауда жүргізетін ұйым; • ХХІ ғасырдың бас жағына болжам – бағалы қағаздармен және фьючерстік шарттармен электрондық сауда жүргізетін ұйым; • ХХІ ғасырдың орта шеніне болжам – биржа компьютерлік жүйемен сауданы басқаратын ұйым. Биржаның қызметіне тек биржаның өзі ғана айналысатын, басқа бірде-бір ұйымдарды жүргізбейтін істер жатады. Оны 3 Суретпен өрнектеуге болады. Биржа жиналысын ұйымдастыру: • сауда • сауда ережесін дайындау • материалдармен, кадрлармен жабдықтау; Ақпараттық қызметі: • баға • компаниялар • нарықтар; Биржалық шарттарды дайындау Қазіргі биржа қызметтері Хеджирлеу (биржалық сақтандыру) Биржалық арбитраж Биржалық мәмілердің орындалуына кепілдік беру Бағаның айырмашылығын саудагерлік ұйымдастыру Баға белгілеу қызмтеі: • бағаны анықтау • бағаны реттеу • бағаны болжау • бағаны белгілеу 3 Сурет. Қазіргі биржа қызметтері Суретте көрсетілген қазіргі биржалардың негізгі қызметтерін таратып айтатын болсақ, ол: Біріншіден, ашық көпшілік сауда жүргізу үшін биржа жиналысын ұйымдастыру керек. Ол үшін: • биржалық сауданы ұйымдастыру; • биржалық сауданың ережесін дайындау және бекіту; • сауданы материалдық, техникалық жабдықтау; • биржа қызметкерлерін оқыту және білімін жетілдіру; • саудаға қатысушыларға мамандық талаптарын дайындап,оны түсіндіру керек. Сауданы ұйымдастыру үшін биржа ашық сауда жүргізетін көптеген сатушы мен сатып алушы сиятын жақсы жабдықталған нарық орнын (биржалық зал) дайындауы керек. Қазіргі электрондық байланыс құралдарын пайдалану сатушылардың бір жерде болуын қажет етпей-ақ, сауданы электрондық компьютерлік терминалмен жүргізуге мүмкіндік тудырады. Сондықтан биржалық сауда залы жоғары нәтижелі электрондық сауда жүйесімен жабдықталуы керек. Сауданы ұйымдастыру биржадан сауда ережесін, яғни залдағы саудаға қатысушылардың жүріс-тұрыс ережелерін және нормасын дайындап, оның қатаң орындалуын қадағалауды қажет етеді. Сауданы материалдық-техникалық қамтамасыз етуге биржа залын, саудаға қатысушылардың жұмыс орнын жабдықтау, биржадағы бүкіл процестерді компьютермен қамтамасыз ету жатады. Биржалық сауданы жүргізу үшін биржада жоғары маманданған, білім деңгейін қайта жетілдірген қызметкерлер штаты болуы қажет. Биржалық саудаға қатысатын биржа мүшелерінің биржадағы жұмыс тәртібін білуі, биржалық саудаға байланысты қажетті білімі мен іс-тәжірибесі болуы керек. Екіншіден, биржалық шарттарды дайындау қызметі: • биржалық тауардың сапалық сипаттамасына қойылатын талаптарды стандарттауды (бір үлгіге салуды); • шартқа енгізілген активтер партиясының мөлшерін стандарттауды; • биржалық мәмілелер бойынша есеп айырысуға біріңғай талаптарды жасауды (шарт бойынша жүк жеткізу, өзара есептесу және биржамен есеп айырысу мерзімі мен жағдайларын қоса алғанда) біріктіреді. Үшіншіден, биржаның арбитраж қызметі, немесе биржалық сауда барысында жасалған биржалық мәміле бойынша туындаған дауды шешу. Биржаның бұл қызметінің маңызы аса зор. Бір жағынан алдау-арбаумен іс-әрекет жасағысы келген сатушыларды анықтау шарасы болса, екінші жағынан мәміледе жіберілген қате жазулардың, компьютер жүйесінің ақауларының және техникалық қателердің әсерінен кеткен кемшіліктерді түзету тәсілі. Төртіншіден, биржалық мәміленің орындалуына кепілдік беру қызметі биржалық клиринг және есеп айырысу жүйесін қолдану арқылы орындалады. Ол үшін биржа қолма-қол ақшасыз есеп айырысу және саудаға қатысушылардың өзара тараптары мен міндеттерін есептеу жүйелерін қолданады. Сонымен бірге олардың орындалуын ұйымдастырады. Бесіншіден, биржаның баға құру қызметі - ол екі жақты жағдайды көрсетеді: Біріншісі, биржаның мақсаты - нарықтық дәл бағаны анықтау болса, сонымен қатар бағаны заңсыз өзгертудің болмауын реттеу міндетін орындауы. Бұл қызметін таратып айтсақ, биржа биржалық тауарлардың барлық түрлеріне баға қалыптастыруға және оны реттеуге қатысатын бірден-бір ұйым. Биржада сұраныс пен ұсыныстың шоғырландырылуы, сондай-ақ көптеген мәмілелердің жасалуы бағаға нарықтан тыс факторлардың әсерін жойып, нақты бағаның сұраныс пен ұсынысқа сай белгіленуіне әсер етеді. Биржалық баға биржаның ең маңызды қызметі ретінде баға кесу (белгілеу) процесінде белгіленеді. Баға кесу деп биржаның күнбе-күнгі қызметінде валюта немесе бағалы қағаздардың, биржалық тауарлардың бағасын белгілеуді айтады. Баға құру қызметінің екінші жағы - бағаны болжау. Биржада тауар сатушылар мен сатып алушылардың шоғырландырылуы, биржалық мәміленің көптігі және олардың көлемділігі, саудаға тауарлардың ірі партияларының түсірілуі биржалық тауарлар бағасын өкілетті нарықтық бағаға айналдырып, ол көптеген басқа тауарларға баға кесудің негізі ретінде алынады. Нәтижесінде биржа баға құру қызметін атқарып, ол еңбек акы ставкасы, амортизациялық аударым нормасы және тағы басқалармен қатар баға құрудың базасы болады. Биржада мәмілеге келген датадан соңғы бірнеше айдан кейін жөнелтілетін тауарлар шарттарымен сауда жасалынатындықтан тауар жөнелтілетін датаға (күнге) дейін күнбе-күн баға болжалып отырады. Алтыншыдан, биржаның хеджирлеу немесе биржалық саудаға қатысушыларды бағаның қолайсыз ауытқуынан сақтандыру қызметін орындау үшін мәміленің арнаулы түрлерін және олардың жасалу механизмін қолданады. Биржа сатып алушы мен сатушыға нақты тауарды өздері таңдауға және бір уақытта тиісті биржалық саудаға не клиент, не қатысушы ретінде қатынасуға жағдай жасайды. Бұндай шаралар биржаға деген сенімді арттырады. Биржаның хеджирлеу қызметі фьючерстік шарт механизмін қолдануға негізделген. Бұл қызметтің мәні хеджир-сатушы (яғни, сақтанушы) бір мезгілде әрі тауар сатушы, әрі сатып алушы болуы тиіс. Бұл жағдайда тауар бағасының өзгеруі бейтараптанады. Себебі бір мезгілдегі сатушының ұтысы сол мезгілдегі сатып алушының ұтылысын көрсетеді, керісінше де болады. Мұндай жағдайға хеджир, мысалы, жай нарықта сатып алушы болып, ал фьючерстік шартпен биржалық нарықта қарама-қарсы жақта болып қол жеткізеді. Әдетте тауар өндірушілер өз өнімдеріне бағаның төмендеуінен сақтанса, ал сатып алушылар сатып алатын өніміне бағаның өсуінен сақтанады. Жетіншіден, биржаның саудагерлік қызметі - ол биржадағы коммерциялық әрекет. Оның мақсаты - биржалық тауардың сату және сатып алу бағасының айырмасынан пайда табу. Биржаның алыпсатарлық (саудагерлік) қызметі оның хеджирлеу қызметімен тығыз байланысты. Биржадағы хеджирдің құтылған қауіпін алыпсатар өзіне қабылдайды. Алыпсатушы - ол биржадағы кәсіби қызметкер болуы шарт емес. Ол «арзан алып, қымбатқа сату» принципімен пайда табуды көздеген кез-келген компания болуы мүмкін. Сегізіншіден, биржа ақпараттық қызметін орындау барысында биржадағы баға, биржада сауда жасайтын компаниялар, нарықтық конъюнктура, әртүрлі нарықтар бойынша болжам және тағы басқа іс-әрекеттері туралы мәліметтерді бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жариялайды. Қазіргі биржалардың ақпараттық қызметінің айтарлықтай жаңалықтары соншалықты мол, мысалы, дамыған мемлекеттерде биржалар өзінің 30%-ке дейінгі табысын биржалық ақпараттарды сатудан табады. 2. Биржаның түрлері Әрбір биржаның жұмыс істеу ерекшеліктерін, құрылымын, басқару органдарының құрамын білу үшін оның жіктелу нышандарын білу қажет. Әлемде биржалар бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі: Біріншіден, биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада: • тауар (тауарлы-шикізат) биржасы; • қор биржасы; • валюта биржасы болып үшке бөлінеді. Қазақстанда 1995 жылы қабылданған «Тауар биржасы туралы» заңда тауар биржасы көтерме сауда орны деп айтылған. Ол кезде елімізде акционерлік қоғамдардың құрылып, олардың акциясын ұзақ мерзімді инвестициялауға және мемлекеттік бағдарламаны қаржыландыруға жүмсау бағалы қағаздар нарығын қалыптастыруға себепші болды. Бағалы қағаздар нарығының дамуын, бағалы қағаздардың айналысын, тауарлар қозғалысын реттеу және қадағалау мақсатында арнайы орган - Қазақстан қор биржасы құрылды. Айта кететін жәйт, Қазақстан қор биржасына тек бағалы қағаздар ғана саудаға түседі. Ал Ресейде, басқа елдерден ерекшелігі, бағалы қағаздармен сауданы тауар биржасы да, валюта биржасы да жүргізеді [8;27]. Екіншіден, биржаны ұйымдастыру негізіне, яғни биржаны құрудағы мемлекеттің роліне қарай әлемде биржа үш түрге бөлінеді: а) ашық-құқықтық, яғни мемлекеттік биржа. Ондай биржалар биржа туралы заң негізінде құрылып, мемлекет бақылауында болады. Ол биржалардың мүшелігіне белгілі бір мөлшерде айналымы бар және сауда тізіміне енгізілген сол аймақтағы кез-келген кәсіпкер кіре алады. Биржаға мүше емес жақтар да кезекті кіру билетін сатып алып бір рет мәмілеге қатыса алады. Мұндай биржалар Францияда, Белгияда, Голландияда кеңінен тараған. ә) жеке-құқықтық, яғни жеке биржалар Англияға, АҚШ-қа тән. Бұл биржаларға мүше болып тек биржалық қорпорацияларға енген жақтар ғана кіре алады. Ол биржалардың мүшелері аз, шектеулі ғана болады. Биржаның бұл түрі, әдетте, мүшелік жарна төлейтін қоғам. Оның жарғылық қоры жарнаның (сертификаттың) мөлшеріне қарай бөлінеді. Биржаның әрбір мүшесі ең құрығанда біржарнаның (сертификаттың) иесі болуы керек, ол иесіне биржаға кіріп, мәміле жасау құқығын береді. б) аралас биржалар - олар континентальды Еуропаға тән. Олар қор биржасында кең өріс алған. Мыс, Веналық қор биржасы. Егер биржа акционерлік қоғам формасында құрылса, онда мемлекеттің қарауында акцияларының біразы болады. Ол жағдай атқарушы үкімет өкілдерінің биржаның басқару органдарына енуіне және оның ісін бақылауға құқық береді. Үшіншіден, биржаның құқықтық жағдайы, яғни биржаның статусы бойынша биржалар негізінен акционерлік қоғамдар немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ретінде тіркеледі. Мыс, Ресейдің шет аймақтарында биржалар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер түрінде құрылған (мыс, Воркута тауар биржасы, Алтай тауар биржасы, Кузбасстың тауар-шикізат биржасы және т.с.с). Ондай жағдай іскерлік және экономикалық мәдениеттің төмен деңгейімен, оған қоса олардың құрылуын және қызмет етуін қатаң қадағалайтын құқықтық негіздің жоқтығымен түсіндіріледі. Биржа құрылтайшылары қажетті құжаттарды дайындағанда еркіндікті пайдаланып, өздерінің мүддесін қорғайтын басқару және пайданы болу механизмін көздейді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер формасындағы биржаның жергілікті үкімет орындарында тіркелуі де құрылтайшыларды қызықтырады. Ал кейбір биржалар, мыс, Ресейдегі «Алиса» биржасы жеке кәсіпорын ретінде тіркелген. Төртіншіден, биржалық саудаға қатысушылар тұрғысынан ашық және жабық биржалар болып құрылуы мүмкін. Жабық биржа саудасына делдалдар ретінде биржа мүшелері ғана қатысады. Сатып алушылар мен сатушыларға биржа залы жабық болады. Шетелдердегі қазіргі биржалар негізінен жабық биржа түрінде ұйымдасқан, себебі биржалық сауда жоғары қауіпті және де олар жоғары мамандықты талап етеді. Ал ашық биржа саудасына биржа мүшелерінен және делдалдардан басқа қатысқысы келгендер де кіруіне болады. Ашық биржа екі типке бөлінеді: а) таза ашық биржа, оған делдалдың қызметінсіз екі жақ қатысады. Онда сатып алушы және сатушы, яғни өндіруші мен тұтынушы тікелей байланысқа шығады; ә) аралас типті ашық биржа, онда тікелей сатушы және сатып алушылармен мәмілені делдалдардың екі тобы жасайды: • клиент атынан және оның есебінен брокерлер; • өз атынан және өз есебінен операция жүргізетін дилерлер; Биржаның ашықтық дәрежесі оның сауда стратегиясына тікелей байланысты. Биржа өз ашықтығын жарнама мақсатында немесе сауданы қыздырып жіберу үшін қолданады. Сондай-ақ биржаның ашықтығын биржа механизмінің дамымағандығымен де түсіндіруге болады. Сондықтан саудаға биржа маманы еместер де қатысады. Биржалық сауданы мейлінше жетілдіру жабық тұрғыда қызмет етуге, мамандануының өсуіне, саудаға қатысушылардың өзара сенімі негізінде іскерлік байланыстың қалыптасуына келтіреді. Одан басқа, жабық биржа сауданы ұтымды ұйымдастыру және екі жақтың мүддесін қанағаттандыру үшін құрылған делдалдар ұйымы ретінде өз концепциясына сай келеді. Сондықтан сауда-саттықтың мүддесін қорғаушы ретінде жабық биржалардың артықшылығы мол. Бесіншіден, тауардың құрамы, яғни номенклатурасы бойынша биржалар әмбебап және маманданған болып та жіктеледі. Биржаларды мұндай жіктеу тауар биржаларына тән. Әмбебап биржаларда әртүрлі тауардың мол тобы саудаға түседі, ал маманданған биржалар не бір тауар түрін сатуға, не болмаса әртүрлі тауарлар тобын сатуға маманданады. Маманданудың мәні мынада - биржаға немесе оның маманданған бөліміне тауарлар тобын өндірушілер мен тұтынушылар шақырылады. Нәтижесінде биржада жоғары деңгейдегі тиісті тауарлар шоғырланып, биржалық тауар айналымы ұлғаяды. Әлемдік тәжірибе маманданған биржалардың бірсыпыра артықшылықтары бар екенін дәлелдеуде. Оларда: а) сауда шығындары азаяды; ә) монополиялық өндірушілердің өктемдігі шектеледі; б)сатушы мен сатып алушыға (өндіруші мен тұтынушыға) өзара тиімді баға кесіледі; в) биржалық үлгіні (стандартты) меңгеруі жоғары дәрежеде болады. Алтыншыдан, әлемдік саудадағы биржаның орны және роліне байланысты халықаралық және ұлттық биржалар деп те бөлінеді. Халықаралық биржа - сатып алу-сату мәмілелерімен тұрақты сауда жүргізумен бірсыпыра мемлекеттерді қамтитын көтерме нарықтың ерекше түрі. Халықаралық биржалар әлемдік нақты тауар және қор нарықтарына қызмет етеді. Мұндай биржалардың жұмысына әр түрлі мемлекеттердің іскер адамдары қатыса алады. Халықаралық биржалар орналасқан мемлекеттер биржалардың қызметін қамтамасыз ететін валюта, сауда және салық режимдерін орындауы тиіс. Халықаралық биржалар өз кезегінде тауар, қор және валюта биржалары болып та бөлінеді. Халықаралық тауар биржалары негізінен әлемнің үш елінде -Англияда, АҚШ-та және Жапонияда орналасқан. XX ғасырдың 90-шы жылдарында бүкіл халықаралық биржалық айналымның 98% осы елдердің үлесіне тиесілі болды. Оларға: Англияда - Лондон Фокс биржасы (Фьючерс энд Опшнс эксчейндж), Лондон металл биржасы және басқалар; АҚШ-та - НьюЙоркте және Чикагода орналасқан биржалар; Жапонияда - әлемдік нарықта айналыста болатын тауарлар мәмілелерімен қызмет істейтін биржалар жатады. Халықаралық қор биржаларына Нью-Йорк, Лондон, Токио қор биржаларын жатқызады. Ұлттық биржалар бір мемлекеттің аймағында қызмет етеді. Олар осы елдегі тауар өндіру, оларды айналысқа түсіру және тұтыну ерекшеліктерін ескереді. Бұл мемлекеттердің валюта, сауда және салық режимдері арбитраждық мәміле жүргізуге және биржа орналасқан мемлекеттің резидент емес фирмалары мен тұлғаларына биржалық саудаға қатысуына кедергі жасайды. Жетіншіден, қызмет аясы бойынша биржалар: орталық, аймақаралық және аймақтық болып та жіктеледі. Мыс, Ресейде тауар және қор нарықтары аймақтық және экономикалық ерекшеліктерді ескермейді. Сегізіншіден, жасалған биржалық мәмілелердің сипатына қарай әлемдік тәжірибеде биржалардың түрлері төмендегідей болады: а) нақты тауар биржасы; ә) фьючерстік; б) опциондық; в) аралас. Нақты тауар биржасы биржалық сауданың алғашқы кезеңіне тән болды. Оның айырықша белгілері - сауданың жиі-жиі қайталанып тұруы, оның белгілі бір жерде өтуі, бекітілген ережеге бағынуы және біркелкі, сапа жағынан бір-бірімен салыстырылатын көпшілік сауда деп есептелінуі. Атап кететін жәйт, нақты тауар биржасының ең айырықша белгісі - сауда жасалғаннан соң, міндетті түрде, тауарды сатып алушыға жеткізіп беру және оны сатып алушының қабылдап алуы, яғни тауар иесін нақты өзгерту және сатылған тауарды сатушыдан сатып алушыға ауыстыру. Қазіргі кезде шетелдерде нақты тауар биржалары тек кейбір елдерде ғана сақталған және олардың айналымы болар-болмас. Экономикасы дамыған елдерде нақты тауар биржалары қалмады деп есептелгенімен, алайда барлық Батыс Еуропа мемлекеттерінде қазіргі кезге дейін тауар биржалары бар. Олар сауда жасаушыларды, делдалдарды, сондай-ақ, транспорт мекемелерін және өнімді өндеуші фирмаларды біріктіріп, негізінен типтік шарттар дайындаумен және нақты тауар нарықтары туралы ақпарат жинақтаумен шұғылданады. Биржалық сауданың дамуы жаңа типтегі биржалардың, яғни фьючерстік биржалардың пайда болуына әкеп соқтырды. Фьючерстік сауданың негізгі белгілері мыналар: • мәміленің жалған сипатта болуы, яғни олар саудаға қызмет көрсететін өзгеше қаржы институттары. Бұндай биржалар ақша қоры шоғырланған жерлерде, яғни қаржы орталықтарында ашылады. Жеткілікті бос ақша массасынсыз және банктік несиесіз фьючерстік сауда болуы мүмкін емес. Биржаның тауар нарығынан тауарға құқық нарығына, сондай-ақ нақты тауар нарығынан жалған капитал нарығына айналуы - ол қаржы капиталының ұлғаюы процесінің ажырамас бөлігі; • фьючерстік биржа өзгеше қаржы институты ретінде қор, валюта және тауар нарықтарының қажетін қамтамасыз ететін осы активтердің баға нарығы қызметін атқарып, хеджирлеу арқылы нақты тауарлармен жасалған мәміле бағасына және фирмалардың бәсекелестік қабілетіне әсер етеді. Осы айтылғандарды қорытындылай келіп, биржа түрлерін 4 Суретпен өрнектеуге болады: Жіктелу белгілері Биржаның түрлері Биржаның басқа түрі 1.Биржалық тауар түрлері 2.Биржаны құрудағы мемлекеттің ролі 3.Биржаның құқықтық негізі бойынша 4.Биржалық саудаға қатысушылар 5.Биржа саудасының объектісі болған тауарлардың құрамы 6.Халықаралық саудадағы орны және ролі 7.Қызмет ету аясы бойынша Қор Тауар Валюта Ашық-құқықтық (мемлекеттік) Жеке-құқықтық (жеке) Аралас АҚ ЖШС Жеке кәсіпорын Жабық Ашық Әмбебап маманданған Тауарлы-шикізатты Тауарлы-қор Таза ашық Ашық аралас типті Тар түрде маманданған, Кең маманданған Халықаралық Ұлттық Орталық (астаналық) Аймақаралық Аймақтық (жергілікті) 8Биржалық мәміленің Нақты тауарлар биржасы сипаты қарай Фьючерстік Опциондық Аралас 4 сурет. Биржаның түрлері 3 Биржа және биржалық инфрақұрылым ұйымдары Қазіргі нарықтық экономикада биржаның маңызы артуда, ол баға белгілеу институты және биржалық сауданы ұйымдастырушы деген көзқарас қалыптасқан. Оған дәлел қор биржасының атқаратын қызметі. Ол - бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырушы, яғни азаматтық-құқықтық мәмілеге келіп, бағалы қағаздармен сауда жасауға мүмкіндік беретін ұйым. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» Заңында көрсетілгендей қор биржасы коммерциялық емес ұйым. Сауданы ұйымдастырушыға төмендегідей талаптар қойылады: • оның қалыптасқан сауда жүйесі болуы керек: есептегіш құралдар,бағдарлама,телекоммуникациялық құралдар және басқа жабдықтар туралы мәліметтер, бағалы қағаздарды сатып алу-сату шартын жасау және оны орындау үшін қажетті ақпарттар; • бағалы қағаздарды сатып алу-сату шарты бойынша есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру; мұндай жүйені ұйымдастырушы өз алдына ұйым құруы мүмкін, немесе бұл қызметті Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің берген лицензиясы бар маманданған ұйым шарт бойынша орындауы мүмкін; Агенттікпен келісіп бекітілген сауданы ұйымдастыру ережесі, оны орындауға көмектесетін ішкі операциялық процедуралар, сондай-ақ листинг және делистинг жүргізу ережесі болуы керек; • өз капиталы болуы керек; • сауданы ұйымдастырушының белгіленген мөлшерден кем емес мүшелері болуы керек; • өз өкілетті мүшелерінің реестрін жүргізу керек. Сауданы ұйымдастырушыларды жылына бір реттен кем емес сыртқы аудитпен тексеріп отыру керек. Биржадан басқа сауданы ұйымдастыратын, оның үздіксіз қызметін қамтамасыз етіп отыратын биржалық инфрақұрылым қажет. Оған: депозитарийлер, тіркеушілер, клирингтік (есеп айырысу) палаталары, ақпараттық агенттіктер және биржалық қойма жатады. Енді осы инфрақұрылымдарды таратып айталық. Депозитарий - ол бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің (олардың клиентерінің) қаржы құралдары бойынша құқықтарын есепке алу мен растауды, оларды сақтауды, сондай-ақ тиісті лицензиясы болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушы құқықтық тұлға, ұйым. Ол бағалы қағаздардан туындайтын құқықтарды тіркеу және эмитент пен инвестор арасында делдалдық қызметтерді атқарады. Депозитарийдің болуы ең алдымен өзі қызмет көрсететін биржа мәмілелерінің орындалуын жеделдетеді. Тіркеуші - бағалы қағаздар нарығының бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімін қалыптастыруды, сақтауды және жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушысы. Есеп айырысу-клирингтік ұйым - ол елдің орталық банкі берген лицензиясы бойынша қор биржаларында барлық есеп айырысу операцияларын орындайтын заңды тұлға. Есеп айырысу-клирингтік ұйым қор биржасымен қатар тауар және фьючерстік нарықтарға да қызмет көрсетеді. Есеп айырысу-клирингтік ұйымдар тек ұлттық қана емес, сондай-ақ халықаралық, ал болашақта әлемдік болып ұйымдасуы мүмкін. Мұндай өзгерістер ұлттық биржалық нарықтардың интернационалдануын көрсетеді. Есеп айырысу-клирингтік ұйым - ол коммерциялық ұйым, оның мақсаты - пайда табу. Жарғылық қоры мүшелерінің жарнасынан құралады. Оның табысының көздері: • мәмілені тіркегені үшін ақы; • ақпарат сатудан түскен табыс; • ұйым қаражатын айналысқа түсіруден түскен табыс; • есеп айырысу технологиясын сатудан, бағдарламалық қамтамасыз етуден және т.с.с. қызметтен түскен табыс. Есеп айырысу-клирингтік ұйым туынды бағалы қағаздарды, яғни фьючерстік шарттарды және биржалық опциондарды сатуда негізгі орын алады. 4. Биржа ісін реттеу Биржа ісін реттеу немесе биржалық нарықты реттеу деген қоғамның өкілетті ұйымының биржаға қатысушылардың жұмысы мен олардың арасындағы операцияларды жүргізу тәртібі. Биржаны сырттан да, сондай-ақ іштен де реттеуге болады. Ішкі реттеу деп өзінің нормативті құжаттарын, атап айтқанда, жарғы, ережелер және биржаның өзінің, бөлімшелерінің және қызметкерлерінің қызметін анықтайтын басқа да ішкі нормативті құжаттарын орындауын айтады. Ал сырттан реттеу деп биржа өз қызметінде мемлекеттік актілерді, басқа ұйымдардың актілерін және халықаралық келісімдерді орындауын айтады. Биржа ісін реттеуді мынадай өкілетті ұйымдар немесе органдар атқарады: 1) мемлекеттік органдар; 2) бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар немесе нарықты өзін-өзі реттеушілер; 3) қоғамдық реттеу, яғни мемлекеттің кейбір реттеу қызметтерінің іске асуының алгы шарты - қоғамдық пікірді ескергендігі. Биржалық нарықты реттеудің міндеттері; Біріншіден, биржалық нарықтағы тәртіпті қадағалау, биржаға қатысушылар үшін жұмыс істеуге барлық жағдайларды тудыру. Екіншіден, биржаға қатысушыларды кейбір теріс ниеттілерден және алаяқтықтан, қылмыстық әрекеттерден және жалпы қылмыстан қорғау. Үшіншіден, сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру негізінде емін-еркін және ашық биржалық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету. Төртіншіден, кәсіпкерлікке ынталы болу үшін және кәсіпкердің әрбір тәуекелі сыйақыға бара-бар келетін тиімді нарық құру. Бесіншіден, жаңа биржалық нарықтарды құру, биржалық құрылымдардың жаңалықтарын және бастамасын қолдау және т.б. іс-әрекеттер жүргізу. Алтыншыдан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларын таңдап алу. Кәсіби делдалдар білімі, тәжірибесі және капиталы бойынша өкілетті органдардың талабын қанағаттандыруы тиіс. Себебі қазіргі биржалық нарық онысыз кызмет ете алмайды. Жетіншіден, барлық нарыққа қатысушылардың нарық нормасы мен ережелерін орындауын бақылау. Бақылауды тиісті бақылау органдары жүргізеді. Сегізіншіден, биржада орнатылған нормалар мен ережелерден ауытқығаны үшін жазалау шараларын қолдану. Ондай шараларға мыналар жатқызылуы мүмкін: ауызша және жазбаша ескертулер, айыппұл төлеу, қылмыстық жазалау, биржа мүшелігінен шығару. Биржалық нарықты реттеу принциптері әлемдік биржалық нарықтың сан ғасырлық тәжірибесінде қалыптасқан. Ол принциптердің негізгілерін атап өтелік: Біріншісі, бір жағынан биржадан тыс нарыққа қатысушыларға байланысты реттеу тәсілін ажырату болса, екінші жағынан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларына байланысты реттеу амалы. Екіншісі, биржалық нарықта болып жатқан ақпараттарды мүмкіндігінше толық жариялау. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың қажетті іскерлік шешім қабылдауларына мүмкіндік туып қана қоймай, сондай-ақ биржаға және оның мүшелеріне деген сенім артады. Үшіншісі, қызмет көрсету сапасын көтеру және оның құнын төмендетудің объективті механизмі ретінде бәсекелестікті қамтамасыз ету. Төртіншісі, ереже шығармашылығы мен ереже қолдануды бірдей басқару немесе реттеу органдарына осы екі істі қатар атқаруға рұқсат бермеу. Бесіншісі, норма шығармашылығына жариялылықты және нарық проблемаларын көпшілікте талқылауды қамтамасыз ету. Алтыншысы, әлемдік тәжірибедегі сабақтастық (жалғастырушылық) принциптерін отандық биржалық нарықты реттеуде қолдану. Жетіншісі, биржа ісін реттеуді мемлекеттік және мемлекеттік емес басқару органдары арасында үйлесімді бөлу. Биржалық нарықты мемлекеттік реттеу жүйесіне біріншіден, мемлекеттік және басқа да нормативтік актілер, екіншіден, мемлекеттік реттеу және бақылау органдары жатады. Нарықты мемлекеттік басқару формасы тікелей, немесе әкімшілік басқару мен жанама, немесе экономикалық басқаруды біріктіреді. Тікелей немесе әкімшілік басқару мына жолдармен: • мемлекеттің үйлесімді заң актілерін қабылдауымен; • нарыққа қатысушыларды тіркеумен; • биржалық нарықтың кәсіби қызметін лицензиялаумен; • барлық нарыққа қатысушыларды ашық және тегіс ақпаратпен қамтамасыз етумен; • нарықта құқық тәртібін сақтаумен іске асырылады. Биржалық нарықты жанама немесе экономикалық басқаруды мемлекет өз қарамағындағы экономикалық тетіктер мен капиталды, атап айтқанда: • салық салу жүйесін (салық ставкасы, жеңілдіктер және салықтан босатылғандар); • ақша саясатын (проценттік ставкалар, айлық ақының аз мөлшері және басқалар); • мемлекеттік капиталды (мемлекеттік бюджет, қаржы ресурстарының бюджеттен тыс қорлары және басқалар); • мемлекеттік меншік пен ресурстарды (мемлекеттік кәсіпорындар, табиғи және жер ресурстары) ұтымды пайдалану арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасында биржа кызметін реттейтін негізгі мемлекеттік органдарға: Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі, Қазақстан қаржы министрлігі және Қазақстан Ұлттық банкі жатады. Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі тікелей Қазақстан қор биржасының қызметін реттесе, ал Ұлттық банк валюта биржасының қызметін реттеумен шұғылданады. Қаржы министрлігі бухгалтерлік есеп тәртібін белгілеп, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды ұйымдастырып және олардың биржадағы айналымын реттейді. Бекіту сұрақтары: 1. Биржалардың пайда болу жағдайларын баяндаңыз 2. Биржалардың түрлерін атаңыз 3. Қазақстан қор биржасының даму тарихын айтыңыз 4. Қазақстан қор биржасының қызметінің ерекшеліктері 5. Биржа ісін реттеудің қажеттілігін негіздеңіз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №13. Валюта жүйесі және валюталық қатынастар Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Валюта жүйесі және оның түрлері 2. Дүниежүзілік валюталық жүйелердің эволюциясы Дәріс тезисі Валюта – итальян сөзі – құн дегенді . Елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем есеп айрысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданатын ерекше формасы. Валюта қатынастар – әлемдік валюта айналымының қалыптасуының қоғамдық қатынастар жиынтығы. Олар ұлттық шаруалардың өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта жүйесі – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық келісімшарттармен бекітілетін валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы. Валюталық жүйелер 3 түрге бөлінеді: 1. Ұлттық валюталық жүйе; 2. Дүниежүзілік валюталық жүйе; 3. Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе. Ұлттық валюта жүйесі – халықаралық төлем айналысын жүзеге асыратын, ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты құрайтын және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді. Ұлттық валюталық жүйе – елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдасы экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады. Дүниежүзілік валюталық жүйе – (ХІХ ғ. Ортасына таман құрылған) бұл халықаралық несие-қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды. Аумақтық валюталық жүйе өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық жүйе төңірегінде құрылады. Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтері. Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе 1. Ұлттық валюта 1. Резервтік валюталар 2. Ұлттық валютаның алмастырылу шарты 2. Валюталардың өзара алмастырылу шарты 3. Ұлттық валюта паритеті 3. Валюталық паритеттерінің ортақ режимі 4. Ұлттық валюта ағымының режимі 4.Валюталық бағамдар режимінің регламентациясы 5.Валюталық шектеудің, валюталық бақылаудың болуы немесе болмауы 5. Валюталық шектеуді мемлекетаралық реттеу 6. Елдің халықаралық валюталық өтімділігін ұлттық реттеу 6.Халықаралық валюталық өтімділікті мемлекетаралық реттеу 7. Халықаралық несиелік айналыс құралдарын пайдалануды регламенттеу 7. Халықаралық несиелік айналыс құралдарын пайдаланудың ережелерінің біртұтастығы 8. Елдің халықаралық есеп-айырысуларын регламенттеу 8. Халықаралық есеп айырысудың негізгі формаларының біртұтастығы 9. Ұлттық валюталық нарық пен алтын нарығының режимі 9. Дүниежүзілік валюталық нарықтар мен алтын нарықтарының режимі 10. Елдің валюталық қатынастарын басқаратын және реттейтін ұлттық ұйымдары 10. Мемлекетаралық валюталық реттеуді жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар Дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай эволюциялары белгілі: 1. Париждің валюталық жүйесі (1867 жылы) 2. Генуэз валюталық жүйе (1922 жылы) 3. Бреттон – Вудс валюталық жүйесі (1944ж) 4. Ямайка валюталық жүйе (1976-1978 жж.) 1. Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе стихиялы түрде ХІХ ғасырда өнеркәсіптік революциядан кейін алтын монета стандарты формасында, яғни алтын монометаллизмі негізінде қалыптасты. Ол заңды түрде мемлекетаралық келісімшартпен 1867 жылы Париж конференциясында бекітілді және осы конференцияда алтын әлемдік ақшалардың бір ғана формасы ретінде танылды. 2. Халықаралық есеп-айырысу арналған шетел валютасындағы төлем құралдарын девиздер деп атайды. Екінші дүниежүзілік валюталық жүйеге заңды түрде мемлекетаралық келісімшартпен 1922 жылы Генуэз халықаралық экономикалық конференциясында қол жеткізілді. 3. БҰҰ-ның Бреттон-Вудстағы (АҚШ) 1944ж. болған валюталық қаржылық конференциясында дүниежүзілік сауданы ұйымдастырудың, валюталық, несиелік және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелері бекітіліп, үшінші валюталық жүйе дүниеге келді. 4. 1976 жылы қаңтарда халықаралық валюта қоғамына мүше мемлекеттің Кейнгстон қаласында қол қойған келісімі дүниеге келді, оны Ямайка әлемдік валюта жүйесі деп атады. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта жүйесіне негізделмей тек қана заң жүзінде бекітілген мемлекет аралық прициптерге сүйенеді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай роль атқармайды, жаңа жүйе көп валюталы стандарт болып табылады. Валюталық бағам – бір елдің ақша бірлігінің екінші бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнелейтін бағасы. Валюталық бағамның қажеттілігі: • Тауарлар мен қызметтермен сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер қозғалысы барысында өзара валюталарды айырбастайды. Импортер ұлттық валютасын шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына ауыстырады; • Дүниежүзілік және ұлттық нарықтағы бағаларды, сол сияқты әр елдің құндық көрсеткіштерін салыстыруға; • Фирмалардың және банктердің шетел валютасындағы шоттарын үздіксіз қайта бағалап отыруға. Ұлттық валюта – елдің ақша бірлігі. Ол құқықтық формада (банкнота, монета) және құқықтық емес формада (банктік, шоттардағы ақша қалдығы) болады. Валюта қоржыны – деп бірнеше валютаның белгілі бір банктердің соммасын сол валютаның нарықтық бағамына көбейтіп, оларды АҚШ доллар бөлумен анықталатын бір валютаның орташа өлшенген бағамен аталынады. Төлем балансы – елдің белгілі бір уақыт ішінде шетелге шығарғандарынан түскен түсімдері мен сырттан әкелінген тауарлары мен қызметтер үшін төленген төлемдер арасындағы шекті қатынасы. Қазақстанда төлем балансын Ұлттық банк жасайды. Төлем балансы басты ерекшелігі – мұнда қаражаттардың ағымы, олардың мерзімі ішіндегі өзгерісі ғана көрсетіліп, босалқы бөлшектер мен қорлар есепке алынбайды. Есеп-айырысу балансы – елдің шетелге қатысты талаптары мен міндеттемелері. Мұндай талаптар мен міндеттемелерге мемлекеттік (алтын-валюта және басқа да) және жеке активтер, тікелей инвестициялар, алынған және берілген несиелер, қаржы және қаржы емес корпорациялардың міндеттемелері жатады. Төлем балансынан бір айырмашылығы есеп-айырысу балансында басқа елдерге қатысты төлем жасалмаған барлық талаптар мен міндеттемелер қамтылады. Бекіту сұрақтары: 1. Париждің валюталық жүйесінің тұжырымдамасын келтіріңіз 2. Генуэз валюталық жүйесінің мәнісін түсіндіріңіз 3. Бреттон – Вудс валюталық жүйесінің құрылымы 4. Ямайка валюталық жүйесінің мәнін түсіндіріңіз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №14. Халықаралық валюталық-несиелік институттар Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Халықаралық валюталық қор, оның қызметі 2. Әлемдік банк тобы, құрылымы Азия даму банкі және Ислам даму банкінің қызмет бағыттары Дәріс тезисі Халықаралық Валюта Қоры (INTERNATIONAL MONETARY FUND, IMF, МВФ) – Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы агенттігі. Мүше мемлекеттердің валюталық-кредиттік қатынастарын реттеуге және төлем балансының дефициті кезінде оларға шетел валютасымен қысқа және орта мерзімді кредиттер беру арқылы көмек көрсетуге арналған. Қордың БҰҰ арнайы мекемесі мәртебесі бар. Ол әлемдік валюта жүйесінің институционалдық негізі ретінде қызмет атқарады. Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) 1944 жылғы 1-22 шілдеде Бреттон-Вуде (АҚШ) өткізілген конференцияда 29 ел Келісімнің Баптарына (Баптар) қол қойған кезде, 1945 жылғы 27 желтоқсанда құрылды. ХВҚ қызметкерлері 110 елден шамамен 2600 адам болады. 185 мемлекет ХВҚ мүшесі болып табылады. Басқарушылар кеңесі, Уақытша комитет, Атқарушы кеңес басқарушы орган ретінде белгіленді. ХВҚ қаржы операцияларын 1947 жылғы 1 наурыздан бастап жүргізеді. Есеп айырысу бірлігі – Арнайы қарыз алу құқығы (АҚҚ). Қаржылық қолдауға ХВҚ реттеу саясатын және реформаларды қолдау үшін төлем баласының проблемалары бар мүше елдерге берген кредиттер мен заемдар кіреді. ХВҚ-ның негізгі қызметтері: • халықаралық сауданың және ынтымақтастықтың дамуына көмек көрсету; • валюталық паритеттің тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеуді жою; • төлем балансының теңелуі үшін кез-келген қатысушы елге несие ресурстарын беру. Азия Даму Банкі - Халықаралық қаржы мекемесі. БҰҰ-ның экономикалық және әлеуметтік комиссиясының шешімімен Азия және Тынық мұхит елдері үшін 1966 ж. желтоқсанда құрылды. Ол өз қызметін 1968 ж. бастады. Қазір оған 63 мемлекет мүше, оның 45 Азия — Тынық мұхит аймағының (АТА) өкілі, ал қалған 18-сы бұл аймақтан тысқары елдер. АДБ-ның ғаламдық мақсаты кедейшілікті төмендету болып табылады. Осыған байланысты АДБ дамушы мүше елдерге халықтың кедей топтарының мүддесі үшін тұрақты экономикалық өсуге, жан-жақты әлеуметтік дамуға және тиімді басқаруға қол жеткізу үшін көмек көрсетеді. АДБ 2001–2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасын басшылыққа ала отырып, өзара байланысты үш бағытта жұмыс істейді – жеке секторды дамыту, аймақтық ынтымақтастықты кеңейту және экологиялық тұрақтылыққа қол жеткізу. АДБ-ның негізгі құралдары заемдар, кепілдіктер және техникалық көмек болып табылады, олар мүше елдердің үкіметтеріне нақты жобалармен бағдарламаларды іске асыру үшін беріледі. АДБ 1966 жылы құралған. Қазақстан 1994 жылы АДБ мүшесі болды. АДБ-ның штабпәтері Манилада (Филиппин) орналасқан. Бүкіл әлем бойынша АДБ-ның 26 офисі жұмыс істейді. АДБ штаты 50-ден астам елден жұмыс істейтін 2,000 адамнан асады. Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі. Дүниежүзілік Банктің тобы 1944 жылы құрылған және оған мынадай бес қаржы институты кіреді: • Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі (International Bank for Reconstruction and Development); • Халықаралық даму қауымдастығы (The International Development Association); • Халықаралық қаржы корпорациясы (The International Finance Corporation); • Инвестицияларға кепілдік беру жөніндегі көпжақты агенттік (The Multilateral Investment Guarantee Agency); • Инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі халықаралық орталық (The International Centre for Settlement of Investment Disputes). Қазақстан 1992 жылғы шілдеде ХЖДБ-ға, ХДҚ-ға, ИККА-ға, ИДРХО-ға мүше және 1993 жылғы қыркүйекте ХҚК-ге мүше болды. Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі (ЕҚДБ) 1991 жылы құрылған. ЕҚДБ 26 елге құрылымдық және экономикалық реформалар жүргізуге арналған қаржылық көмек көрсетеді. Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі 1999 жылғы маусымда Банктің ұйымдық құрылымындағы өзгерістер туралы шешім қабылдады. Бұл шешімдер жұмыс істеп тұрған нарықтардың және аймақтардың даму серпінділігін мұқият зерделегеннен кейін, сондай-ақ 3. Банктің нақты жұмыс тәжірибесін назарға ала отырып қабылданды. Жаңа ұйымдық құрылым Банкке болашақта болжанып отырған проблемаларды жою мүмкіндігін жасайды, себебі Банк бекіткен, қолданылып жүрген, орта мерзімге арналған басымдықтар күмән туғызып отыр. Ұйымдық өзгерістерді Банк директорларының көпшілігі бірауыздан қолдады. Алайда, жақын болашақта, Банктің жоғары басшылығы деңгейінде өзгерістер көзделмейді. Негізгі өзгерістер Банк Департаментінің құрылымына қатысты. Ислам Даму Банкі (ИДБ) аймақтық қаржы ұйымы, халықаралық дамуды қаржыландыратын және Ислам Мемлекеттері Министрлерінің 1973 жылғы желтоқсанда Джидда қаласында (Сауд Аравиясы) өткен Бірінші Конференциясында жарияланған және Ислам Конференциясы Ұйымының (ИКҰ) 23 мүше мемлекетінің өкілдері қол қойған Ниет туралы Декларацияға сәйкес бекітілген болып табылады. ИДБ қызметін 1975 жылғы 20 қазанда бастады. ИДБ мақсаты Шариғаттың қағидаттарына сәйкес ИДБ мүше елдерінің және мұсылман қоғамдастықтарының экономикалық дамуына және әлеуметтік прогресіне көмек көрсету болып табылады. Мүшелерінің құрамына 52 мемлекет кіреді. ТМД елдерінің ішінде ИДБ мүшелері Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан болып табылады. Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 16 мамырда ИДБ-ның 1974 жылғы 12 тамызда Джидда қаласында қол қойылған Құрылтай шартын ратификациялады. 1997 жылғы тамызда Алматы қаласында ТМД-да, Моңғолияда, ҚХР-да, Шығыс Еуропа аймағында орналасқан ИДБ мүше елдері және мұсылман қоғамдастықтары үшін аймақтық офисі ашылды. Бекіту сұрақтары: 1. Халықаралық валюталық қордың басқа қаржылық институттардан ерекшеліктерін айтыңыз 2. Әлемдік банк тобының құрылымын баяндаңыз 3. Европалық ҚЖДБ қызметінің бағыттарын атаңыз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 Тақырып №15. ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі Сағат саны - 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. ҚР-сындағы қаржылық институттардың қызмет бағыттары 2. Әлемдік банк пен Ислам даму банкінің қызметі Дәріс тезисі Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) 1944 жылғы 1-22 шілдеде Бреттон-Вуде (АҚШ) өткізілген конференцияда 29 ел Келісімнің Баптарына (Баптар) қол қойған кезде, 1945 жылғы 27 желтоқсанда құрылды. ХВҚ қызметкерлері 110 елден шамамен 2600 адам болады. 185 мемлекет ХВҚ мүшесі болып табылады. Басқарушылар кеңесі, Уақытша комитет, Атқарушы кеңес басқарушы орган ретінде белгіленді. ХВҚ қаржы операцияларын 1947 жылғы 1 наурыздан бастап жүргізеді. Есеп айырысу бірлігі – Арнайы қарыз алу құқығы (АҚҚ). Қаржылық қолдауға ХВҚ реттеу саясатын және реформаларды қолдау үшін төлем баласының проблемалары бар мүше елдерге берген кредиттер мен заемдар кіреді. ХВҚ-ның негізгі қызметтері: • халықаралық сауданың және ынтымақтастықтың дамуына көмек көрсету; • валюталық паритеттің тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеуді жою; • төлем балансының теңелуі үшін кез-келген қатысушы елге несие ресурстарын беру. Азия Даму Банкі - Халықаралық қаржы мекемесі. БҰҰ-ның экономикалық және әлеуметтік комиссиясының шешімімен Азия және Тынық мұхит елдері үшін 1966 ж. желтоқсанда құрылды. Ол өз қызметін 1968 ж. бастады. Қазір оған 63 мемлекет мүше, оның 45 Азия — Тынық мұхит аймағының (АТА) өкілі, ал қалған 18-сы бұл аймақтан тысқары елдер. АДБ-ның ғаламдық мақсаты кедейшілікті төмендету болып табылады. Осыған байланысты АДБ дамушы мүше елдерге халықтың кедей топтарының мүддесі үшін тұрақты экономикалық өсуге, жан-жақты әлеуметтік дамуға және тиімді басқаруға қол жеткізу үшін көмек көрсетеді. АДБ 2001–2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасын басшылыққа ала отырып, өзара байланысты үш бағытта жұмыс істейді – жеке секторды дамыту, аймақтық ынтымақтастықты кеңейту және экологиялық тұрақтылыққа қол жеткізу. АДБ-ның негізгі құралдары заемдар, кепілдіктер және техникалық көмек болып табылады, олар мүше елдердің үкіметтеріне нақты жобалармен бағдарламаларды іске асыру үшін беріледі. АДБ 1966 жылы құралған. Қазақстан 1994 жылы АДБ мүшесі болды. АДБ-ның штабпәтері Манилада (Филиппин) орналасқан. Бүкіл әлем бойынша АДБ-ның 26 офисі жұмыс істейді. АДБ штаты 50-ден астам елден жұмыс істейтін 2,000 адамнан асады. Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі. Дүниежүзілік Банктің тобы 1944 жылы құрылған және оған мынадай бес қаржы институты кіреді: • Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі (International Bank for Reconstruction and Development); • Халықаралық даму қауымдастығы (The International Development Association); • Халықаралық қаржы корпорациясы (The International Finance Corporation); • Инвестицияларға кепілдік беру жөніндегі көпжақты агенттік (The Multilateral Investment Guarantee Agency); • Инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі халықаралық орталық (The International Centre for Settlement of Investment Disputes). Қазақстан 1992 жылғы шілдеде ХЖДБ-ға, ХДҚ-ға, ИККА-ға, ИДРХО-ға мүше және 1993 жылғы қыркүйекте ХҚК-ге мүше болды. Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі (ЕҚДБ) 1991 жылы құрылған. ЕҚДБ 26 елге құрылымдық және экономикалық реформалар жүргізуге арналған қаржылық көмек көрсетеді. Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі 1999 жылғы маусымда Банктің ұйымдық құрылымындағы өзгерістер туралы шешім қабылдады. Бұл шешімдер жұмыс істеп тұрған нарықтардың және аймақтардың даму серпінділігін мұқият зерделегеннен кейін, сондай-ақ Банктің нақты жұмыс тәжірибесін назарға ала отырып қабылданды. Жаңа ұйымдық құрылым Банкке болашақта болжанып отырған проблемаларды жою мүмкіндігін жасайды, себебі Банк бекіткен, қолданылып жүрген, орта мерзімге арналған басымдықтар күмән туғызып отыр. Ұйымдық өзгерістерді Банк директорларының көпшілігі бірауыздан қолдады. Алайда, жақын болашақта, Банктің жоғары басшылығы деңгейінде өзгерістер көзделмейді. Негізгі өзгерістер Банк Департаментінің құрылымына қатысты. Ислам Даму Банкі (ИДБ) аймақтық қаржы ұйымы, халықаралық дамуды қаржыландыратын және Ислам Мемлекеттері Министрлерінің 1973 жылғы желтоқсанда Джидда қаласында (Сауд Аравиясы) өткен Бірінші Конференциясында жарияланған және Ислам Конференциясы Ұйымының (ИКҰ) 23 мүше мемлекетінің өкілдері қол қойған Ниет туралы Декларацияға сәйкес бекітілген болып табылады. ИДБ қызметін 1975 жылғы 20 қазанда бастады. ИДБ мақсаты Шариғаттың қағидаттарына сәйкес ИДБ мүше елдерінің және мұсылман қоғамдастықтарының экономикалық дамуына және әлеуметтік прогресіне көмек көрсету болып табылады. Мүшелерінің құрамына 52 мемлекет кіреді. ТМД елдерінің ішінде ИДБ мүшелері Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан болып табылады. Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 16 мамырда ИДБ-ның 1974 жылғы 12 тамызда Джидда қаласында қол қойылған Құрылтай шартын ратификациялады. 1997 жылғы тамызда Алматы қаласында ТМД-да, Моңғолияда, ҚХР-да, Шығыс Еуропа аймағында орналасқан ИДБ мүше елдері және мұсылман қоғамдастықтары үшін аймақтық офисі ашылды. Бекіту сұрақтары: 1. Ислам даму банкінің басқа қаржылық институттардан айырмашылығын айтыңыз 2. ҚРсындағы қаржылық институттардың қызмет бағыттарын атаңыз 3. ҚРсында қаржылық инститтуардың қызметінің перспективасына баға берініз Әдебиет:1,2,4,5,6,8,9,14 11.2. Практикалық сабақтар Тақырып №1. Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақшаның шығу тарихы, қажеттілігі 2. Ақшаның эволюциясы 3. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. «Ашық микрофон» әдісі (Саймон Браунхилл бойынша) Мақсат – білім алушыны жылдам әрі тұжырымды ойлауға дағдыландыру. Студенттер қолдарына микрофон ұстап, дәріс сабағында талқыланған сұрақтарға байланысты және үй жұмысына байланысты сұрақ қояды, екінші студент жауап береді. Яғни практикалық сабақта қарастырылатын барлық сұрақтар микрофонда қойылуы тиіс Әдебиет:1-20 Тақырып №2 Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақша айналысының түсінігі мен кұрылымы 2. Ақша жүйесі, оның элементтері және типтері 3. Ақша айналысының заңы 4. Айналыстағы ақша массасының құрамдас бөліктері 5. Қаржылық тәуекелдердің ерекшеліктері мен түрлері Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. режимінде өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. «Жалғасын тап» сергіту сәті Практикалық сабақтың мақсаты - студентті жылдам ой қорытуға баулу Аталмыш әдіс арқылы білім алушының логикалық ойлауы дамиды, жылдам ой түйіндейді. Сөйлемнің басы жазылған парақшалар студенттерге таратылады, олар ойды жалғастырып сөйлемді толықтырып айтады. Әдебиет:1-20 Тақырып №3. Ақша реформалары және валютаны тұрақтандыру әдістері Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Ақша реформасының мәні және оны дүргізудәің қажеттілігі 2. Инфляция, туындау себептері, салдары 3. ҚР-сында антиинфляциялық саясат жүргізу бағыттары Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. «Жалғасын тап» сергіту сәті Практикалық сабақтың мақсаты - студентті жылдам ой қорытуға баулу Аталмыш әдіс арқылы білім алушының логикалық ойлауы дамиды, жылдам ой түйіндейді. Сөйлемнің басы жазылған парақшалар студенттерге таратылады, олар ойды жалғастырып сөйлемді толықтырып айтады. Әдебиет:1-20 Тақырып №4. Қарыз капиталы, пайыз және несие Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Несиелік қатынастардың пайда болуы және дамуы 2. Несиенің қызметтері 3. Несиенің формалары және олардың жіктелуі Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Практикалық сабақта жазбаша тапсырма орындалады. Білім алушыларға тапсырмалар жазылған парақшалар таратылады. Тапсырма зерттеу-ғылыми сипатта, әрі білім алушының практикалық сабаққа дайындығын тексереді. Жазбаша тапсырма сұрақтары: 1. Қарыз капиталының құрамы мен құрылымы 2. Пайыз және оның түрлері 3. Жай пайызды есептеу әдістемесі 4. Күрделі пайызды есептеу әдістемесі 5. Жай және күрделі пайыздардың айырмашылықтары Практикалық сабақта жазбаша нұсқада тапсырмаларды орындау, білім алушының берілген тақырып бойынша білімін жазбаша түрде жеткізуге үйретеді. Аптаның 2-ші практикалық сабағында жазбаша жауаптар талқыланып, тақырып бойынша материалдар жүйелендіріледі. Әдебиет:1-20 Тақырып №5. Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері Сағат саны - 2 1. Несие жүйесі және оның құрылымы 2. Несие мекемелерінің түрлері Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Топтық жұмыс нысанында өткізіледі. Бұл бағытта студенттер берілген тақырып бойынша анықтамалық сөздік, библиография, баяндама және презентация дайындайды. Топтық жұмыс қорғалады, талқыланады, тиісті тұжырымдамалар негізделеді. Әдебиет:1-20 Тақырып №6. Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және түрлері Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Банктік емес мекемелердің түрлері 2. Несиелік серіктестіктер мен одақтар 3. Ломбардтар, микронесиелік ұйымдар, ипотекалық компаниялар Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі Жазбаша нысанда өткізіледі. Жазбаша тапсырма сұрақтары: 1. Ипотекалық компаниялардың қызметі 2. Сақтандыру компанияларының несиелік функциясы 3. Пошта-жинақ мекемелерінің несие жүйесіндегі орны 4. Ломбардтар, жұмыс жасау шарттары Әдебиет:1-20 Тақырып №7. Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы және дамуы Сағат саны – 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Орталық банкінің негізгі қызметтері мен міндеттері 2. Орталық банктердің типтері 3. АҚШ ФРЖ-нің құрылымы 4. Дойче банк пен Франция банктерінің қызметі 5. Қазақстан Ұлттық банкі қызметі, ерекшеліктері 6. Ресей банкінің қызмет бағыттары 7. Шет мемлекеттерде орталық банктерді ұйымдастыру және басқару ерекшеліктері Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. 1-ші практикалық сабақта студенттер жазбаша тапсырмаға жауап береді. Жазбаша тапсырма сұрақтары алдын-ала беріледі. Жазбаша тапсырма сұрақтары: 1. Орталық банкінің негізгі қызметтері мен міндеттері 2. Орталық банктердің типтері 3. АҚШ ФРЖ-нің құрылымы 4. Дойче банк пен Франция банктерінің қызметі 5. Қазақстан Ұлттық банкі қызметі, ерекшеліктері 6. Ресей банкінің қызмет бағыттары 7. Шет мемлекеттерде орталық банктерді ұйымдастыру және басқару ерекшеліктері 2-ші практикалық сабақта сәйкес сұрақтар бойынша интервью әдісі мен топтық жұмыс әдісі қолданылады. Әдебиет:1-20 Тақырып №8. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Қазақстан Ұлттық банкінің негізгі функциялары 2. ҚҰБ-нің басқару құрылымы Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. . Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Ауызша нысанда өткізіледі. Ауызша талқылау сұрақтары келесідей: 1. Ұлттық банк қызметінің заңды базасы 2. Ұлттық банктің қызмет бағыттары 3. Ұлттық банктің басқа Орталық банктерден ерекшеліктері 4. ҚҰБ ақша-несие саясаты 5. ҚҰБ еншілес кәсіпорындары Әдебиет:1-20 Тақырып №9. Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде 2. Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы, банктің басқару құрылымы 3. Банктің функционалдық бөлімшелерінің құрылымы Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Студенттер ҚР-сының екінші деңгейлі банктері бойынша ақпараттар дайындайды. Таңдалған банк бойынша активтік, пассивтік операциялар мен банктің нарықтағы орны, имиджі, халықаралық рейтингі жөнінде мәліметтермен толықтырады. Әдебиет:1-20 Тақырып №10. Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Коммерциялық банктердің активтік операциялары 2. Коммерциялық анктердің пассивтік операциялары 3. Коммерциялық банктің комиссиондық-делдалдық операциялары Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. . Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі Әдебиет:1-20 Тақырып №11. Бағалы қағаздар нарығы Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Бағалы қағаздар нарығы, қажеттілігі 2. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы 3. Акция нарығы және оның ерекшеліктері Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. KASE сайтының мәліметтері бойынша аналитикалық сабақ түрінде өткізіледі. Әдебиет:1-20 Тақырып №12. Қор биржасы Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Қор биржаларының пайда болуы және даму кезеңдері 2. Қор биржаларының түрлері 3. Биржа және биржалық инфрақұрылым ұйымдары 4. Биржа ісін реттеу Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Ауызша және жазбаша нысанда өткізіледі. Әдебиет:1-20 Тақырып №13. Валюта жүйесі және валюталық қатынастар Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Валюта жүйесі және оның түрлері 2. Дүниежүзілік валюталық жүйелердің эволюциясы Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. Ауызша және жазбаша нысанда өткізіледі. Әдебиет:1-20 Тақырып №14. Халықаралық валюталық-несиелік институттар Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. Халықаралық валюталық қор, оның қызметі 2. Әлемдік банк тобы, құрылымы 3. Азия даму банкі және Ислам даму банкінің қызмет бағыттары Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі. «Жалғасын тап» сергіту сәті Практикалық сабақтың мақсаты - студентті жылдам ой қорытуға баулу Аталмыш әдіс арқылы білім алушының логикалық ойлауы дамиды, жылдам ой түйіндейді. Сөйлемнің басы жазылған парақшалар студенттерге таратылады, олар ойды жалғастырып сөйлемді толықтырып айтады. Әдебиет:1-20 Тақырып №15. ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі Сағат саны - 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары 1. ҚР-сындағы қаржылық институттардың қызмет бағыттары 2. Әлемдік банк пен Ислам даму банкінің қызметі Әдістемелік нұсқау Практикалық сабақ offline режимінде бекітілген сабақ кестесі бойынша өткізіледі. Студенттер берілген тақырып сұрақтарына силлабуста көрсетілген әдебиеттер тізімі бойынша дайындалады. Практикалық сабақ материалы ықшам, мазмұнды болуы тиіс. Мұқаба беті, материал мәтіні (2-3 беттен кем емес) және әдебиет көзі көрсетіледі Әдебиет:1-20 9.4 Оқытушының жетекшілігімен жүргізілетін студенттің өзіндік жұмысы (ОСӨЖ) Тақырыбы №1. Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері Сағат саны-2 Тапсырма : Құрылымдық сызба құру Әдістемелік нұсқау: Көрсетілген тақырып бойынша логикалық сызба құрылады. Оқу-әдістемелік қамтамасыз ету картасында көрсетілген әдебиеттермен және дәрісте қарастырылған сұрақтар бойынша қамтылатын барлық мәліметтерді пайдалана отырып, әр түрлі сызбалар жасау. Әрбір жасақталған сызба белгілі бір сұрақтың жауабын ашуы тиіс және ол аталмыш тақырыпты қамтуы қажет. Сызба саны 10-нан кем емес болуы тиіс. Жасақталған сызба слайд негізінде көрініс табуы керек. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №2. Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі Сағат саны-2 Тапсырма: Құрылымдық сызба құру Әдістемелік нұсқау: Көрсетілген тақырып бойынша логикалық сызба құрылады. Оқу-әдістемелік қамтамасыз ету картасында көрсетілген әдебиеттермен және дәрісте қарастырылған сұрақтар бойынша қамтылатын барлық мәліметтерді пайдалана отырып, әр түрлі сызбалар жасау. Әрбір жасақталған сызба белгілі бір сұрақтың жауабын ашуы тиіс және ол аталмыш тақырыпты қамтуы қажет. Сызба саны 10-нан кем емес болуы тиіс. Жасақталған сызба слайд негізінде көрініс табуы керек. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №3. Ақша реформалары және валютаны тұрақтандыру әдістері Сағат саны-2 Тапсырма : Терминдердің анықтамалық сөздігі Әдістемелік нұсқау: Берілген тапсырма тақырып бойынша терминдердің сөздігін құрумен анықталады. Әрбір оқу сабағы кезінде сөз мағынасының түсінігі немесе мәтіннен бөлек олардың мағыналарын анықтау жүзеге асырылады. Сонымен қатар жазған сөздікті студент түсіндіре білуі қажет, оны оқулық түсіндірмесінен анықтайды. Анықтамалық сөздік 15 терминнен кем болмауы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №4. Қарыз капиталы, пайыз және несие Сағат саны-2 Тапсырма : Терминдердің анықтамалық сөздігі Әдістемелік нұсқау: Берілген тапсырма тақырып бойынша терминдердің сөздігін құрумен анықталады. Әрбір оқу сабағы кезінде сөз мағынасының түсінігі немесе мәтіннен бөлек олардың мағыналарын анықтау жүзеге асырылады. Сонымен қатар жазған сөздікті студент түсіндіре білуі қажет, оны оқулық түсіндірмесінен анықтайды. Анықтамалық сөздік 15 терминнен кем болмауы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №5 Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері Сағат саны- 2 Тапсырма: Презентация құру Әдістемелік нұсқау: Тақырып бойынша PowerPoint, Canva, Prezi бағдарламалары бойынша 15 слайдтан кем емес көлемде презентация құрылады. Презентация материалы тақырыпты ашуы және логикалық жағынан құрылымы болуы керек. Тапсырманы орындау барысында отандық және шетелдік ғылыми-тәжірибелік ақпарат көздерінің соңғы 10 жылдықтағы материалдары қарастырылуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №6 Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және түрлері Сағат саны-2 Тапсырма: Презентация құру Әдістемелік нұсқау: Тақырып бойынша PowerPoint, Canva, Prezi бағдарламалары бойынша 15 слайдтан кем емес көлемде презентация құрылады. Презентация материалы тақырыпты ашуы тиіс және логикалық жағынан құрылымы болуы керек. Тапсырманы орындау барысында отандық және шетелдік ғылыми-тәжірибелік ақпарат көздерінің соңғы 10 жылдықтағы материалдары қарастырылуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №7 Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы және дамуы Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №8 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №9 Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №10 Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №11 Бағалы қағаздар нарығы Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №12 Қор биржасы Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №13 Валюта жүйесі және валюталық қатынастар Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №14 Халықаралық валюталық-несиелік институттар ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №15 Халықаралық валюталық-несиелік институттар Сағат саны: 2 Тапсырма: Аналитикалық -зерттеу жұмысы Әдістемелік нұсқау: Аналитикалық-зерттеу жұмысын жүргізу барысында кестелер мен суреттер (диаграмма, гистограмма т.б.) құрылады. Аталған тапсырманы орындауда өзекті заманауи мәселелер төңірегіндегі материалдар жинақталады. Аналитикалық жұмыс 3 беттен кем емес көлемде құрылады. Тапсырманы орындау сәтінен соңғы 3 жылдық материалдар негізге алынады. Аналитикалық жұмыстың өзектілігі, құрылымы, қолданылу мүмкіндіктері, қорытындысы болуы тиіс. Әдебиет:1-20 9.5 Студенттің өзіндік жұмысы (СӨЖ) Тақырыбы №1. Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері Сағат саны: 6 Тапсырма: Баяндама құру Әдістемелік нұсқау: Баяндама берілген тақырыпқа құрылады және тақырыптың өзектілігіне негізделеді. 5-7 беттен тұрады, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Баяндама материалы статистикалық мәліметтерден және соңғы 10 жылдағы ақпарат көздерінен алынуы тиіс. Баяндама кіріспе, негізгі бөлімі және қорытындыдан тұрады Әдебиет:1-20 Тақырыбы №2. Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі Сағат саны: 6 Тапсырма: Эссе құру Әдістемелік нұсқау: Эссе берілген тақырып бойынша білім алушының қорытынды жұмысы болып табылады. Берілген тапсырманы орындауда білім алушы тақырып бойынша көзқарастарын, ұсыныс пен сын білдіруіне орын беріледі. Эссе 2-3 беттен кем болмауы тиіс, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №3. Ақша реформалары және валютаны тұрақтандыру әдістері Сағат саны: 6 Тапсырма: Мәнжазба құру Әдістемелік нұсқау: Мәнжазба білім алушының нақты тақырып бойынша орындалған жүйелі жұмысы болып табылады. Білім алушы мәнжазбаны 16 беттен кем емес көлемде Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен орындайды. Жұмыс А4 форматындағы парақта басылып, мұқаба беті, мазмұны, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған ақпарат көздерінің тізімі бөлімдерімен орындалуы тиіс. Мәнжазбада материал авторларына сілтеме келтіріледі (шаршы жақшада 2 араб цифрымен: 1-шісі ақпарат көзінің тізімдегі нөмірі, 2-шісі материал алынған ақпарат көзінің беті). Кестелер мен суреттер ретімен белгіленіп, ескерту, сілтемелермен бірге құрылады. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №4. Қарыз капиталы, пайыз және несие Сағат саны: 6 Тапсырма: Баяндама құру Әдістемелік нұсқау: Баяндама берілген тақырыпқа құрылады және тақырыптың өзектілігіне негізделеді. 5-7 беттен тұрады, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Баяндама материалы статистикалық мәліметтерден және соңғы 10 жылдағы ақпарат көздерінен алынуы тиіс. Баяндама кіріспе, негізгі бөлімі және қорытындыдан тұрады Әдебиет:1-20 Тақырыбы №5. Несие жүйесі. Несие мекемелерінің түрлері Сағат саны: 6 Тапсырма: Эссе құру Әдістемелік нұсқау: Эссе берілген тақырып бойынша білім алушының қорытынды жұмысы болып табылады. Берілген тапсырманы орындауда білім алушы тақырып бойынша көзқарастарын, ұсыныс пен сын білдіруіне орын беріледі. Эссе 2-3 беттен кем болмауы тиіс, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №6. Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және түрлері Сағат саны: 6 Тапсырма: Мәнжазба құру Әдістемелік нұсқау: Мәнжазба білім алушының нақты тақырып бойынша орындалған жүйелі жұмысы болып табылады. Білім алушы мәнжазбаны 16 беттен кем емес көлемде Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен орындайды. Жұмыс А4 форматындағы парақта басылып, мұқаба беті, мазмұны, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған ақпарат көздерінің тізімі бөлімдерімен орындалуы тиіс. Мәнжазбада материал авторларына сілтеме келтіріледі (шаршы жақшада 2 араб цифрымен: 1-шісі ақпарат көзінің тізімдегі нөмірі, 2-шісі материал алынған ақпарат көзінің беті). Кестелер мен суреттер ретімен белгіленіп, ескерту, сілтемелермен бірге құрылады. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №7. Мемлекеттік Орталық банкі, оның құрылуы және дамуы Сағат саны: 6 Тапсырма: Баяндама құру Әдістемелік нұсқау: Баяндама берілген тақырыпқа құрылады және тақырыптың өзектілігіне негізделеді. 5-7 беттен тұрады, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Баяндама материалы статистикалық мәліметтерден және соңғы 10 жылдағы ақпарат көздерінен алынуы тиіс. Баяндама кіріспе, негізгі бөлімі және қорытындыдан тұрады Әдебиет:1-8 Тақырыбы №8. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері мен жүргізетін операциялары Сағат саны: 6 Тапсырма: Эссе құру Әдістемелік нұсқау: Эссе берілген тақырып бойынша білім алушының қорытынды жұмысы болып табылады. Берілген тапсырманы орындауда білім алушы тақырып бойынша көзқарастарын, ұсыныс пен сын білдіруіне орын беріледі. Эссе 2-3 беттен кем болмауы тиіс, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №9. Коммерциялық банктер,атқаратын қызметтері және олардың қызметін ұйымдастыру Сағат саны: 6 Тапсырма: Мәнжазба құру Әдістемелік нұсқау: Мәнжазба білім алушының нақты тақырып бойынша орындалған жүйелі жұмысы болып табылады. Білім алушы мәнжазбаны 16 беттен кем емес көлемде Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен орындайды. Жұмыс А4 форматындағы парақта басылып, мұқаба беті, мазмұны, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған ақпарат көздерінің тізімі бөлімдерімен орындалуы тиіс. Мәнжазбада материал авторларына сілтеме келтіріледі (шаршы жақшада 2 араб цифрымен: 1-шісі ақпарат көзінің тізімдегі нөмірі, 2-шісі материал алынған ақпарат көзінің беті). Кестелер мен суреттер ретімен белгіленіп, ескерту, сілтемелермен бірге құрылады. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №10. Коммерциялық банктердің активті,пассивті және комиссиондық делдалдық операциялары Сағат саны: 6 Тапсырма: Баяндама құру Әдістемелік нұсқау: Баяндама берілген тақырыпқа құрылады және тақырыптың өзектілігіне негізделеді. 5-7 беттен тұрады, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Баяндама материалы статистикалық мәліметтерден және соңғы 10 жылдағы ақпарат көздерінен алынуы тиіс. Баяндама кіріспе, негізгі бөлімі және қорытындыдан тұрады Әдебиет:1-20 Тақырыбы №11. Бағалы қағаздар нарығы Сағат саны: 6 Тапсырма: Эссе құру Әдістемелік нұсқау: Эссе берілген тақырып бойынша білім алушының қорытынды жұмысы болып табылады. Берілген тапсырманы орындауда білім алушы тақырып бойынша көзқарастарын, ұсыныс пен сын білдіруіне орын беріледі. Эссе 2-3 беттен кем болмауы тиіс, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №12. Қор биржасы Сағат саны: 6 Тапсырма: Мәнжазба құру Әдістемелік нұсқау: Мәнжазба білім алушының нақты тақырып бойынша орындалған жүйелі жұмысы болып табылады. Білім алушы мәнжазбаны 16 беттен кем емес көлемде Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен орындайды. Жұмыс А4 форматындағы парақта басылып, мұқаба беті, мазмұны, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған ақпарат көздерінің тізімі бөлімдерімен орындалуы тиіс. Мәнжазбада материал авторларына сілтеме келтіріледі (шаршы жақшада 2 араб цифрымен: 1-шісі ақпарат көзінің тізімдегі нөмірі, 2-шісі материал алынған ақпарат көзінің беті). Кестелер мен суреттер ретімен белгіленіп, ескерту, сілтемелермен бірге құрылады. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №13. Валюта жүйесі және валюталық қатынастар Сағат саны: 3 Тапсырма: Баяндама құру Әдістемелік нұсқау: Баяндама берілген тақырыпқа құрылады және тақырыптың өзектілігіне негізделеді. 5-7 беттен тұрады, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Баяндама материалы статистикалық мәліметтерден және соңғы 10 жылдағы ақпарат көздерінен алынуы тиіс. Баяндама кіріспе, негізгі бөлімі және қорытындыдан тұрады Әдебиет:1-20 Тақырыбы №14. Халықаралық валюталық-несиелік институттар Сағат саны: 3 Тапсырма: Эссе құру Әдістемелік нұсқау: Эссе берілген тақырып бойынша білім алушының қорытынды жұмысы болып табылады. Берілген тапсырманы орындауда білім алушы тақырып бойынша көзқарастарын, ұсыныс пен сын білдіруіне орын беріледі. Эссе 2-3 беттен кем болмауы тиіс, Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен рәсімделеді. Әдебиет:1-20 Тақырыбы №15. ҚР дағы халықаралық қаржылық институттардың қызметі Сағат саны: 2 Тапсырма: Мәнжазба құру Әдістемелік нұсқау: Мәнжазба білім алушының нақты тақырып бойынша орындалған жүйелі жұмысы болып табылады. Білім алушы мәнжазбаны 16 беттен кем емес көлемде Times New Roman шрифтісімен, 1 интервал және 12 кегльмен орындайды. Жұмыс А4 форматындағы парақта басылып, мұқаба беті, мазмұны, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған ақпарат көздерінің тізімі бөлімдерімен орындалуы тиіс. Мәнжазбада материал авторларына сілтеме келтіріледі (шаршы жақшада 2 араб цифрымен: 1-шісі ақпарат көзінің тізімдегі нөмірі, 2-шісі материал алынған ақпарат көзінің беті). Кестелер мен суреттер ретімен белгіленіп, ескерту, сілтемелермен бірге құрылады. Әдебиет:1-20 10. МЕЖЕЛІК ЖӘНЕ АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТАПСЫРМАЛАРЫ МЕН СҰРАҚТАРЫ 1-ші аралық бақылау сұрақтары: 1. Несиелік серіктестіктің анықтамасын келтіріңіз 2. Жинақтаушы зейнетақы қорының мәнін айтыңыз 3. Акцияның анықтамасын тұжырымдаңыз 4. Биметаллизм теориясының тұжырымдамасын айтыңыз 5. Монометаллизм теориясының тұжырымдамасын айтыңыз 6. Вексельдің анықтамасын баяндаңыз 7. Несиенің экономикалық сипатын түсіндіріңіз 8. Чектің анықтамасын келтіріңіз 9. Банкнота мен монетаның даму тарихын баяндаңыз 10. Монетаның шығу тарихы, параметрлерін айтыңыз 11. Трапезиттер, агорлар, алғашқы банктердің тарихын айтыңыз 12. Ақша массасы түсінігін толық ашыңыз 13. Ақша базасының анықтамасын келтіріңіз 14. Инфляцияның анықтамасын айтыңыз 15. Кредитор, оның құқықтары мен міндеттерін айтыңыз 16. Қарызгер тарап туралы айтыңыз 17. Деноминацияның мәнін түсіндіріңіз 18. Нуллификация реформасының сипаттаңыз 19. Коммерциялық несиенің ерекшеліктерін ажратыңыз 20. Инфляцияның туындау факторларын атаңыз 21. Тұтыну бағаларының индексінің формуласын айтыңыз 22. Бағалы қағаздың анықтамасын келтіріңіз 23. Базалық және жалпы ставка формулаларын келтіріңіз 24. Акция және оның түрлерін анықтаңыз 25. Пруденциялық нормативтердің (қалыптардың) мәнін ашыңыз 26. Репо операциясының мәнін түсіндіріңіз 27. Банктің анықтамасы, коммерциялық банктердің жіктемесін айтыңыз 28. Ұлттық банктің қызметінің мазмұнын түсіндіріңіз 29. Ипотекалық компания қызметін айтыңыз 30. Ақшаның теорияларының эволюциясын айтыңыз 31. Микроқаржылық ұйымдардың мақсаты, қызметін айтыңыз 32. Ақша айналысы және ақша айналымын ажыратыңыз 33. Банктердің шығу тарихын баяндаңыз 34. Банк жұмысын үйымдастырудың қағидаттарын түсіндіріңіз 35. Инфляцияның анықтамасын келтіріңіз 36. Несиенің анықтамасын келтіріңіз 37. Қор биржасының қызметінің бағыттарын айтыңыз 38. Бағалы қағаздар нарығы және оның құрылымын сипаттаңыз 39. Ақшаның функцияларын толық ашып айтыңыз 40. Ақшаның жіктелімін келтіріңіз 41. Ақшаның сандық теориясының тұжырымдамасын айтыңыз 42. 43. 44. 45. Ақшаның номиналистік теориясының тұжырымдамасын айтыңыз Инфляцияның жіктелімін келтіріңіз Несиенің қағидаттарын толық ашып айтыңыз Халықаралық несие формаларын сипаттаңыз 2-ші аралық бақылау сұрақтары: 1. Валюталық нарықтар, жіктемесін келтіріңіз 2. Инфляцияның себеп-салдарын толық баяндаңыз 3. Ақша реформаларын жүргізудің бағыттарын айтыңыз 4. Антиинфляциялық саясат әдістерін айтыңыз 5. Ақша жүйесінің элементтерін анықтаңыз 6. Ақша жүйесінің құрылымын келтіріңіз 7. Несие жүйесінің құрылымын келтіріңіз 8. Банктік емес мекемелердің жіктелімін айтыңыз 9. ҚР-сында банк жүйесін реттейтін заңды-нормативтік құжаттарды атаңыз 10. ҚР-сында бағалы қағаздар нарығын реттейтін заңды-нормативтік құжаттарды атаңыз 11. ҚР-сы банк жүйесінің эволюциясын тізбектеңіз 12. Коммерциялық банктердің атқаратын операциялдарын атаңыз 13. Ұлттық банктің жүргізетін операцияларын атаңыз 14. Бағалы қағаздардың жіктелімін келтіріңіз 15. Бағалы қағаздар нарығының құрылымын түсіндіріңіз 16. Қазақстан қор биржасының қызметін баяндаңыз 17. Валюталық бағам және кросс-бағамды анықтаңыз 18. Несиелік ақшалардың жіктемесін келтіріңіз 19. Қаржы нарығындағы бағалы қағаздардың жүйелік қалыптасуын айтыңыз 20. Бағалы қағаздар нарығының делдалдарын атаңыз 21. Пруденциялық нормативтердің түрлерін келтіріңіз 22. Қазақстан Ұлттық банкінің еншілес ұйымдарын атаңыз 23. Қазақстанда жүргізілген ақша реформаларын келтіріңіз 24. Халықаралық валюта-несиелік ұйымдарды толық айтыңыз 25. Ұлттық банктің басқару органдарын түсіндіріңіз 26. ҚР-сындағы инфляцияның ерекшеліктерін ажыратыңыз 27. Несиелік пайыз, жай пайыздарды есептеуді көрсетіңіз 28. Несиелік пайыз, күрделі пайыздарды есептеуді түсіндіріңіз 29. Несиенің формалары, айырмашылықтары, ҚР-сында қолданылуын келтіріңіз 30. Акционерлік қоғамдар, ҚР-сында құру ерекщеліктерін ажыратыңыз 31. ҚР-сында банктерді құру тәртібін айтыңыз 32. Валюталық жүйелер және олардың эволюциясын келтіріңіз 33. Қазақстанағы опциондық нарықты сипаттаңыз 34. Фьючерстік контрактілерді пайдалануды түсіндіріңіз 35. Қазақстан қор биржасында қолданылатын индекстерді атаңыз 36. Халықаралық валюталық қор, Қазақстанмен бірлесіп жұмыс жасауын айтыңыз 37. Дүниежүзілік банк, оның институттарын атыңыз 38. Еуропа қайта құру және даму банкі қызметін сипаттаңыз 39. Азия даму банкі, қызмет бағыттарын айтыңыз 40. Ислам даму банкі, қызмет бағыттарын баяндаңыз 41. Шетелдік тәжірибедегі орталық банктерді ұйымдастыру ерекшеліктерін айтыңыз 42. ҚР-сындағы банктік емес институттарды толық ашып айтыңыз 43. К. Маркстің ақша айналысы Заңын тұжырымдаңыз 44. Қазақстандағы ақша массасы мен ақша базасының қазіргі салмақтарын айтыңыз 45. ҚҰБ ақша-валюталық резервтерін сипаттаңыз Қорытынды бақылау тапсырмалары 1. Несиелік серіктестіктің анықтамасын келтіріңіз 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. Жинақтаушы зейнетақы қорының мәнін айтыңыз Акцияның анықтамасын тұжырымдаңыз Биметаллизм теориясының тұжырымдамасын айтыңыз Монометаллизм теориясының тұжырымдамасын айтыңыз Вексельдің анықтамасын баяндаңыз Несиенің экономикалық сипатын түсіндіріңіз Чектің анықтамасын келтіріңіз Банкнота мен монетаның даму тарихын баяндаңыз Монетаның шығу тарихы, параметрлерін айтыңыз Трапезиттер, агорлар, алғашқы банктердің тарихын айтыңыз Ақша массасы түсінігін толық ашыңыз Ақша базасының анықтамасын келтіріңіз Инфляцияның анықтамасын айтыңыз Кредитор, оның құқықтары мен міндеттерін айтыңыз Қарызгер тарап туралы айтыңыз Деноминацияның мәнін түсіндіріңіз Нуллификация реформасының сипаттаңыз Коммерциялық несиенің ерекшеліктерін ажратыңыз Инфляцияның туындау факторларын атаңыз Тұтыну бағаларының индексінің формуласын айтыңыз Бағалы қағаздың анықтамасын келтіріңіз Базалық және жалпы ставка формулаларын келтіріңіз Акция және оның түрлерін анықтаңыз Пруденциялық нормативтердің (қалыптардың) мәнін ашыңыз Репо операциясының мәнін түсіндіріңіз Банктің анықтамасы, коммерциялық банктердің жіктемесін айтыңыз Ұлттық банктің қызметінің мазмұнын түсіндіріңіз Ипотекалық компания қызметін айтыңыз Ақшаның теорияларының эволюциясын айтыңыз Микроқаржылық ұйымдардың мақсаты, қызметін айтыңыз Ақша айналысы және ақша айналымын ажыратыңыз Банктердің шығу тарихын баяндаңыз Банк жұмысын үйымдастырудың қағидаттарын түсіндіріңіз Инфляцияның анықтамасын келтіріңіз Несиенің анықтамасын келтіріңіз Қор биржасының қызметінің бағыттарын айтыңыз Бағалы қағаздар нарығы және оның құрылымын сипаттаңыз Ақшаның функцияларын толық ашып айтыңыз Ақшаның жіктелімін келтіріңіз Ақшаның сандық теориясының тұжырымдамасын айтыңыз Ақшаның номиналистік теориясының тұжырымдамасын айтыңыз Инфляцияның жіктелімін келтіріңіз Несиенің қағидаттарын толық ашып айтыңыз Халықаралық несие формаларын сипаттаңыз Валюталық нарықтар, жіктемесін келтіріңіз Инфляцияның себеп-салдарын толық баяндаңыз Ақша реформаларын жүргізудің бағыттарын айтыңыз Антиинфляциялық саясат әдістерін айтыңыз Ақша жүйесінің элементтерін анықтаңыз Ақша жүйесінің құрылымын келтіріңіз Несие жүйесінің құрылымын келтіріңіз Банктік емес мекемелердің жіктелімін айтыңыз ҚР-сында банк жүйесін реттейтін заңды-нормативтік құжаттарды атаңыз ҚР-сында бағалы қағаздар нарығын реттейтін заңды-нормативтік құжаттарды атаңыз ҚР-сы банк жүйесінің эволюциясын тізбектеңіз 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. Коммерциялық банктердің атқаратын операциялдарын атаңыз Ұлттық банктің жүргізетін операцияларын атаңыз Бағалы қағаздардың жіктелімін келтіріңіз Бағалы қағаздар нарығының құрылымын түсіндіріңіз Қазақстан қор биржасының қызметін баяндаңыз Валюталық бағам және кросс-бағамды анықтаңыз Несиелік ақшалардың жіктемесін келтіріңіз Қаржы нарығындағы бағалы қағаздардың жүйелік қалыптасуын айтыңыз Бағалы қағаздар нарығының делдалдарын атаңыз Пруденциялық нормативтердің түрлерін келтіріңіз Қазақстан Ұлттық банкінің еншілес ұйымдарын атаңыз Қазақстанда жүргізілген ақша реформаларын келтіріңіз Халықаралық валюта-несиелік ұйымдарды толық айтыңыз Ұлттық банктің басқару органдарын түсіндіріңіз ҚР-сындағы инфляцияның ерекшеліктерін ажыратыңыз Несиелік пайыз, жай пайыздарды есептеуді көрсетіңіз Несиелік пайыз, күрделі пайыздарды есептеуді түсіндіріңіз Несиенің формалары, айырмашылықтары, ҚР-сында қолданылуын келтіріңіз Акционерлік қоғамдар, ҚР-сында құру ерекщеліктерін ажыратыңыз ҚР-сында банктерді құру тәртібін айтыңыз Валюталық жүйелер және олардың эволюциясын келтіріңіз Қазақстанағы опциондық нарықты сипаттаңыз Фьючерстік контрактілерді пайдалануды түсіндіріңіз Қазақстан қор биржасында қолданылатын индекстерді атаңыз Халықаралық валюталық қор, Қазақстанмен бірлесіп жұмыс жасауын айтыңыз Дүниежүзілік банк, оның институттарын атыңыз Еуропа қайта құру және даму банкі қызметін сипаттаңыз Азия даму банкі, қызмет бағыттарын айтыңыз Ислам даму банкі, қызмет бағыттарын баяндаңыз Шетелдік тәжірибедегі орталық банктерді ұйымдастыру ерекшеліктерін айтыңыз ҚР-сындағы банктік емес институттарды толық ашып айтыңыз К. Маркстің ақша айналысы Заңын тұжырымдаңыз Қазақстандағы ақша массасы мен ақша базасының қазіргі салмақтарын айтыңыз ҚҰБ ақша-валюталық резервтерін сипаттаңыз 11. КУРС БОЙЫНША ДЕРЕКТЕР МЕН РЕСУРСТАР Негізгі әдебиеттер/ материалдар 1. Ақша. Несие. Банктер: Оқу әдістемелік кешен 5В050900 – Қаржы мамандығы үшін. / Құраст. Е.С. Карибаев. - Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2. Апышева, А.А. Банк ісі. - Усть-Каменогорск: Берел ВКГУ, 2014. - 32 б.http://rmebrk.kz/ 3. Банк ісі. / Құраст. Е.С. Карибаев, Е.Д. Орынбасарова. - Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2011. - 90б,http://rmebrk.kz/ 4. Банк ісі: Презентация, - Қостанай: А. Байтурсынов атындағы ҚМУ,2012 90б.http://rmebrk.kz/ 5. Бекежанов, Д.Н., Шөмшекова, Б.К.ҚР коммерциялық банктерінің бағалы қағаздар нарығының қызметтерін жетілдіру бағыттары. // Жаңа әлемдегі жастар және ғылым: 2-ші республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Талдықорған, 2010. - 98-101 б.http://rmebrk.kz/ 6. Жарылкасынова А. К. Бағалы қағаздар нарығы / Жарылкасынова А. К., 2020. - 129 c.https://elib.kz/ru/search/ 7. Искаков, Ұ.М. Банк ісі : Оқулық. . - Алматы: Экономика, 2013. - 776 б. http://rmebrk.kz/ 8. Кадырханова, Ж.М. Ақша, несие, банктер. - Өскемен, 2014. - 34б.http://rmebrk.kz/ 9. Кайырбаева, Г.К., Завьялова, Е.Н. Экономиканы ақша-несиелік реттеу: Оқу құралы. Қостанай: А. Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2016. - 104б.http://rmebrk.kz/ 10. Көшенова, Б. Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы. . - Алматы, 2010. - 404 б.http://rmebrk.kz/ 11. Қалдияров, Д. А. Банктік операциялар [Текст] : оқу құралы / Д. А. Қалдияров, Д. Нұрмуханқызы, А. Б. Беделбаева. - Алматы : Эверо, 2018. - 168 бет 12. Қаржылық нарықтар және делдалдар: Оқу жұмыс бағдарламас. мамандығы:5В050800 – Есеп және аудит. / Құраст.А.Қ.Абжанова. - Қостанай А.Байтурсынов атындағы ҚМУ,2012.-103б. .http://rmebrk.kz/ 13. Маширова, Т. Н. Банк менеджменті [Текст] : оқу құралы / Т. Н. Маширова. - Алматы : Эверо, 2014. - 168 бет 14. Мүсіров, Ғ. Ақша, несие, банктер пәні бойынша [Текст] : дәрістер жинағы / Ғ. Мүсіров. Ақтөбе : Қ. Жұбанов ат. АӨМУ БО, 2014. - 162 бет 15. Нурымбетов, Т. т.б. Экономиканы ақша – несиелік реттеу: Оқу құралы. / Т.Ж. Нурымбетов, А.П. Жакешова, Г.П. Коптаева; ҚР Білім және ғылым министрлігі, "Мирас" университеті. - Шымкент: GOLDYES, 2019. - 125б. http://rmebrk.kz/ 16. Омаров, С.Х. Ақша, несие, банктер: Оқу-әдістемелік кешен. - Көкшетау: Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, 2017. - 46б.http://rmebrk.kz/ 17. Орысша-қазақша банк терминдері сөздігі [Текст] : к изучению дисциплины / Құраст.: С.Р.Тоқсанбай. - Алматы : Ой-Сана, 2013. - 1152 бет. 18. Сейітқасымов, Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. - Алматы: Экономика, 2011. 466б.http://rmebrk.kz/ 19. Сембиева, Л. М. Экономиканы ақша-несиелік реттеу [Текст] : оқу құралы. 1-том / Л. М. Сембиева, Ж. М. Бұлақбай. - Алматы : ТехноЭрудит, 2018. - 320 бет. 20. Хамитов, Н. Н. Банк бизнесі [Текст] : к изучению дисциплины / Н. Н. Хамитов. - Алматы : Отан, 2014. - 224 бет. Интернет ресурстар 1. https://www.nationalbank.kz/kz 2. https://stat.gov.kz/ 3. Екінші деңгейлі банктердің ресми сайттары