O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI Zoologiya va anatomiya kafedrasi “Himoyaga ruxsat etildi” Tabiiy fanlar fakulteti dekani ______________ K. A Saparov “ _____” ___________ 2021 yil 5110400 - Biologiya ta’lim yo’nalishi 2- kurs talabasi Jalolova Maftuna Muhsin qizini Zoologiya fanidan “O‘zbekistonda tarqalgan chumchuqsimonlar xilma-xilligi, ularni tarqalishi, biologik xususiyati va amaliy ahamiyati” mavzusidagi KURS ISHI “Tasdiqlayman” Zoologiya va anatomiya kafedrasi Ilmiy rahbar: Zoologiya anatomiya kafedrasi mudiri G.A.Shaxmurova o’qituvchisi M.B.Ongarov _________________ “ ____” __________ _________________ “ ____” __________ Toshkent- 2021 1 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………………3 I Bob.Asosiy qism. Chumchuqsimonlar haqida umumiy ma’lumot 1.1 O‘zbekistoda tarqalgan chumchuqsimonlarning xilma xilligi……………………………………………………....6 1.2 Chumchuqsimonlarning tarqalishi…………………………………………… 1.3 Chumchuqsimonlarning biologik xususiyati…………………………………………………... 1.4 Amaliy ahamiyati va zarar keltiruvchi chumchuqsimonlar…………………………………………………. Xulosa………………………………………………………………………….…. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………….……………………….. 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Hayvonot olami insoniyatning yashashi, hayot faolyatida juda muhim rol o’ynaydi. Hayvonot olami juda xilma-xildir hozirgi kunda 2,5 milliondan dan ortiq hayvon turlari ma’lum. Zoologiya faniga oid bilimlarni asosini biz eng soda bir hujayrali hayvonlardan boshlab murakkab tuzulgan sutemizuvchilargacha bo’lgan hayvonlarning tuzulishi va hayot kechirishi, ularning yashash muhiti bilan bo’lgan munosabatini, tabiat va inson hayotidagi ahamiyatini, hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ko’paytirish undan oqilona foydalanish to’g’risidagi bilimlarimizni shakillantirish. Ta’lim tizimida professional bilimlarni egallash imkoniyatlarini kengaytirish yangi zamonaviy texnologiyalarda ishlashga qobil ishchi va mutaxasislarni tayyorlashni yo’lga qo’yish lozim. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovich juda to’g’ri ta’kidlaganlar biz farzandlarimizni komil inson bo’lishini xoxlashdan oldin o’zimiz ularga o’rnak bo’lishimiz tashqari kerak va ta’lim sohasida nafaqat dars jarayonida balki, darsdan vaqtlarda xam o’quvchilar bilan shug’ullanmog’imiz kerak. Mamlakatimizda chuqur o‘zgarishlar, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha tomonlarini izchil isloh etish va liberallashtirish, jamiyatimizni demokratik yangilash va modernizasiya qilish jarayonlari jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bunda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lida belgilab olingan va izchil ravishda amalga oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev “Mamlakatimizni 2016yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza”sida o’quv reja va dasturlarni tubdan qayta ko’rib chiqish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Bunda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lida belgilab 3 olingan va izchil ravishda amalga oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda. Yer yuzida inson faolyatining tabiatiga foydali va zararli ta’siri natijasida o’simlik va hayvonot olami tez o’zgaradi. Hayvonot olamini saqlab qolish va turlar sonini ko’paytirish uchun Respublikamiz hududida bir qancha qo’riqxonalar va milliy bog’lar tashkil etilgan. Hayvonot olamini saqlab qolish faqatgina davlatimiz rahbarlari yoki mutasaddi hodimlarning zimmasidagi ish emas aksincha bu ishga umumxalq e’tiborini ham qaratish kerak. Shuning uchun har bir inson Vatanimizdagi har bir o’simlik va hayvon turlaridan oqilona foydalanish, ularni asrab-avaylashi kerak. Bu hayvonlar insoniyat hayotida nihoyatda katta ahamiyatga ega. Masalan oziq zanjirida hech bo’lmaganda bir halqasini tashkil etadi. Tabiatni shu qatorda ajralmas qismi bo’lgan o’simliklar dunyosi va hayvonot olamini muhofaza qilish hozirgi zamonning eng katta muommolariga aylandi. Respublikamizning xilma xil foydali turlarga boy yo’qolish havi ortib borayotgan hayvonlarni muhofaza qilish bizning burchimizga aylanishi kerak. Biz faqatgina foydali hayvon yoki o’simlik turinigina emas balki yurtimiz hududida uchraydigan xar bir turni asrab avaylashimiz va ularni kelgusi avlodlarga hozirgidan ham a’lo darajadfa qilib ko’rsatishimiz kerak. Xayvonot dunyosidan o’rinsiz foydalanish natijasida o’tmishda yuztadan ortiq turdagi hayvonlar batamom qirilib ketgan. Qirilib ketgan hayvonlar orasida xonaki sigirning ajdodi tur-xo’kiz, tarpan ot, insoniyatning yarmini go’sht bilan ta’minlab berishi mumkin bo’lgan dengiz sigiri singari hayvonlar.Insonning salbiy ta’siri natijasida o’simlik qoplamlari,turlarining soni va hayvonot olami turlari tobora kamayib ketmoqda.Tabiatdan oqilona foydalanmaslik tufayli yo’qolib va kamayib borayotgan turlarni muhofaza qilish maqsadida maxsus hukumat qarorlari asosida 1979-yilda O’zbekiston Respublikasining “Qizil kitob”i ta’sis etildi.Qizil kitobga kiritilgan xar bir tur o’simlik va hayvon uning xavf ostida turganidan dalolat beradi. Kurs ishining ahamiyati: Qushlarning kelib chiqishi va evolutsiyasi haqida ma’lumotlar yig’ish va zoologiya fanini o’qitishda foydalanishdir. 4 Kurs ishining maqsadi: Chumchuqsimonlarning xilma-xilligi va tarqalishini o‘rganish Kurs ishining vazifalari: - O‘zbekistonda tarqalgan chumchuqsimonlarni o‘rganish - Chumchuqsimonlarning biologik xususiyati - Amaliy ahamiyati hamda tabiatga zarar keltiruvchi chumchuqsimonlar 5 I BOB. Qushlar sinfi haqida umumiy ma’lumot 1.1 Qushlarning yashash tarzi Chumchuqsimonlar (Passeriformes) turkumi. Bu turkumga 5000 dan 5700 tagacha tur kirib, hozirgi yashab turgan qushlar turining 66 % ni tashkil etadi. Chumchuqsimonlarning hajmi va tuzilishi turlicha, eng kichik vakili korolek (chittakning bir turi) ning og‘irligi 4,5-6 g, eng yirik vakili qarg‘aning og‘irligi esa 1100-1500 g gacha va tanasining uzunligi 9,5 sm dan (korolyok) 65 sm gacha (quzg‘un) boradi. Erkaklari yirikroq bo‘ladi. Chumchuqsimonlarning ko‘pchilik turlari asosan o‘rmonlarda va butazorlarda, o‘simliklar ko‘p bo‘lgan joylarda yashaydi. Ularning orasida haqiqiy suvda yashaydiganlari yo‘q. Bu qushlar hasharotlar, donlar, mevalar va mayda kemiruvilar bilan oziqlanadi. Barcha chumchuqsimonlar monogam, jish bolali va ular uya qurib yashaydi. Ko‘pchiligi bir yilda 2 marta urchiydi va 4-8 tadan tuxum qo‘yadi. Chumchuqsimonlar turkumi 3 ta kenja turkumga bo‘linadi: 1.Qichqiruvchi chumchuqsimonlar (Clamatores) kenja turkumi. 2.Soxta sayroqi chumchuqsimonlar (Menurae) kenja turkumi. 3.Sayroqi chumchuqsimonlar (Oscines yoki Passares) kenja turkumi Qichqiruvchi chumchuqsimonlar kenja turkumining vakillari primitiv tuzilgan bo‘lib, tovush chiqaruvchi pastki hiqqildoq muskullari 2 juftdan oshmaydi. Bu kenja turkumning 11 ta oilasi va 1000 dan ortiq turi bor. Ular asosan Janubiy Amerikada, ayrim turlari Shimoliy Amerikada va Sharqiy yarimsharning tropik mintaqalarida uchraydi. Tipik vakili tosh tovuq. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga 4 ta tur kirib, ular Avstraliyada tarqalgan. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlarning tovush chiqaruvchi pastki hiqildoq muskullari sayroqi 6 chumchuqsimonlarnikiga nisbatan sust rivojlangan. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlarning asosiy oilasiga lira qushlar (Menuridae) kiradi. Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga 4000 tadan 4570 tagacha tur, 30 tadan 70 tagacha oila va 1000 ga yaqin urug‘lar kiradi. Yer yuzida keng tarqalgan. MDHda 330 ta turi uchraydi va ularning barchasi sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumga kiradi. Bu qushlarning tovush apparati to‘liq rivojlangan, tovush chiqarish muskullari 5-7 juft bo‘ladi. Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumining asosiy oilalariga: qaldirg‘ochlar, qarg‘alar, jiblajibonlar, qorayaloqlar, to‘rg‘aylar, chittaklar, pashshaxo‘rlar, qarqunoqlar, chug‘urchuqlar, vyuroklar, zarg‘aldoqlar, shaqshaqlar, nektarchilar, to‘qimachilar, jannatqushlar va boshqalarni kiritish mumkin (247-rasm). Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumining eng muhim oilalari to‘g‘risidagi qisqacha ma’lumotlar quyida keltiriladi. Qaldirg‘ochlar (Hirundinidae) oilasiga yaxshi ucha oladigan hasharotxo‘r qushlar kirib, ular hasharotlarni havoda tutib yeydi. Qaldirg‘ochlar tana uzunligi 10-23 sm, 79 ta turi bor. MDHda va shu jumladan O‘zbekistonda 7 ta turi uchraydi. Ular uzoq va tez uchishga moslashgan. Oyoqlari kalta, yerda yaxshi yurolmaydi. Suv ustida past uchib, suv ichadi va cho‘miladi. Afrika va Antarktidadan tashqari barcha hududlarda tarqalgan. Bu oilaning eng muhim vakillariga shahar qaldirg‘ochi, qishloq qaldirg‘ochi, qirg‘oq qaldirg‘ochi, kichik qaldirg‘och, tuya qaldirg‘och, tog‘ qaldirg‘ochi kiradi. 7 Qaldirg‘ochlarning qanoti uzun, o‘tkir uchli va dumi uzun bo‘ladi. O‘zbekistonga mart oyining o‘rtalarida kelib, sentyabr oyida uchib ketadi. Eski uyasiga birinchi bo‘lib erkagi kiradi. Ko‘p qaldirg‘ochlar qaytib kelganda eski uyasi butun turgan bo‘lsada uni egallamaydi, aksincha yangisini quradi. Uyasining yuqori qismi ochiq bo‘ladi. 3-7 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumni ikkala jins navbatlashib bosadi. Qaldirg‘ochlar yoz bo‘yi hasharotlar, ya’ni har xil kasallik tarqatuvchi chivinlar, qo‘ng‘izlar va kapalaklarni yo‘q qilib foyda keltiradi. Qarg‘alar (Corvidae) oilasiga katta va o‘rtacha hajmdagi chumchuqsimonlar kiradi. Daraxt va yerlarda, tog‘larda yashaydi. Qarg‘alar hammaxo‘r. Qarg‘alarning tana uzunligi 18-70 sm, tumshug‘i va oyoqlari baquvvat. Burun teshiklari keng va qillar bilan to‘silgan. 104 ta turi bor. Yer yuzida keng tarqalgan. MDHda 16 ta turi va O‘zbekistonda 11 ta turi uchraydi. Ko‘pchiligi gala bo‘lib uya quradi. Uyalarini daraxtlar shoxi, kovagi, qoya toshlar, binolarga yoki qamishlar orasiga quradi. Urg‘ochisi 3-10 ta tuxum qo‘yib, uni bosib yotadi. Vakillariga qora qarg‘a (Corvus corone), quzg‘un (C. corax), go‘ng qarg‘a (C. frugilagus), zag‘cha (C. monedula), ola qarg‘a (C. cornix) va zag‘izg‘on (Pica pica), kiradi. 8 Chittaklar (Paridae) oilasiga daraxtda yashaydigan o‘troq qushlar kiradi. Chittaklar oilasiga 65 ta tur kiradi. MDHda 14 ta turi va O‘zbekisontda 5 ta turi uchraydi. Tanasining uzunligi 10-20 sm, og‘irligi 7-25 g keladi. Konussimon tumshug‘i qisqa, burun teshiklari atrofi qilsimon parlar bilan o‘ralgan. Oyoqlari baquvvat, tirnoqlari ichiga qayrilgan. Tomog‘i va boshi qora, ko‘krak qismi qora yo‘lli sariq, tanasining orqasi, qorni va yon tomonlari sarg‘ish-ko‘kimtir. Chittaklar daraxt kovaklari va shox-shabbalariga uya quradi. Yilda bir yoki ikki marta 3-16 ta tuxum qo‘yadi. Inkubatsiya davri 12-13 kun. Jo‘jalarini ikkala jins birgalikda boqadi. O‘zbekistonda uchraydigan tipik vakillariga inuya (Remiz pendulinus), sariq tomoq chittak (Parus rufonuchalis), Buxoro chittagi (P. bocharensis) va boshqa turlari kiradi. Chittaklar hasharotlar bilan oziqlanib, qishloq xo‘jaligiga katta foyda keltiradi. 9 To‘rg‘aylar (Alaudidae) oilasiga kiruvchi qushlar kichik hajmda bo‘lib, cho‘l va sahrolarda yashaydi. Tana uzunligi 12-23 sm, qanoti uzun, rangi chumchuqqa o‘xshash xira bo‘lib, orqa barmog‘ida uzun va to‘g‘ri tirnog‘i bo‘ladi. Havoda ovoz chiqarib uchadi. Keng tarqalgan, 75 tadan 87 tagacha turi bor. O‘zbekistonda 14 ta turi uchraydi. Don va hasharotlar bilan oziqlanadi. Foydali qush. O‘zbekistonda sufito‘rg‘ay, cho‘l to‘rg‘ayi, dala to‘rg‘ayi, kichik to‘rg‘ay, ingichka tumshuqli to‘rg‘ay, kulrang to‘rg‘ay, qora to‘rg‘ay, oqqanotli to‘rg‘ay, dasht to‘rg‘ayi, shoxli to‘rag‘ay, kalta barmoqli to‘rg‘ay, qo‘shxolli to‘rg‘ay kabi turlari keng tarqalgan Jiblajibonlar (Matacillidae) oilasi vakillari cho‘l va tog‘larda tarqalgan kichik hajmdagi qushlar bo‘lib, dumi uzun. Bu oila vakillarining tana uzunligi 12-22 sm. Oyoqlari ingichka va uzun, yerda yaxshi harakatlanadi. 57 ta turi bor. Yer yuzida keng tarqalgan. MDHda 16 ta va shu jumladan O‘zbekistonda 15 ta turi uchraydi. Bu oilaning vakillariga oq jiblajibon, tog‘ jiblajiboni, sariqboshli jiblajibon, sariq peshanali jiblajibon va sariq jiblajibonlar kiradi. 10 Oq jiblajibon haydalgan yerlarda, daryo qirg‘oqlarida va ko‘llarning atrofida uchraydi. Jiblajibonlar O‘zbekistonga mart oyida uchib keladi. Ba’zan oq jiblajibonlar O‘rta Osiyoda qishlab qoladi. Jiblajibonlar vataniga uchib borgandan so‘ng juft-juft bo‘lib yashaydi, ammo uya qurishga shoshilmaydi. 20-40 kundan so‘ng toshlar orasiga, ariq qirg‘oqlariga, bino va daraxtlarning yerdan baland bo‘lmagan qismiga uya qurishga kirishadi. Apreldan boshlab 2-7 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumini asosan urg‘ochisi bosadi. Jiblajibonlar zararkunanda hasharotlarni yo‘q qilib, qishloq xo‘jaligiga foyda keltiradi. Pashshaxo‘ralar (Muscicapidae) oilasiga kiruvchi qushlar juda mayda bo‘lib, daraxtlarda yashaydi va ko‘pincha uchib yurgan hasharotlarni tutib yeydi. Daraxt yoriqlariga uya quradi. Tana uzunlig 9-23 sm, tumshug‘i keng, yassi, tumshug‘i asosida qilchalari bor. Oyoqlari kalta, yerda yaxshi yurolmaydi. 330 ta turi bor. MDHda 15 ta turi, shu jumladan O‘zbekistonda 6 ta turi uchraydi. Asosiy vakili ola-bula pashshaxo‘r (Ficedula hypoleuca, 2-6 ta tuxum qo‘yadi. Qarqunoqlar (Laniidae) oilasi vakillari o‘rtacha va mayda qushlar bo‘lib, o‘rmonlarda, butazorlarda yashaydi. Bu qushlarning xarakterli belgisi tumshug‘i biroz ilgaksimon, ustki qismida kesigi bor. Tana uzunligi 16-36 sm, dumi uzun, ingichka. 72 ta turi bor. Shimoliy Amerika, Afrika va Osiyoda tarqalgn. MDHda 11 ta turi, шу 11 жумладан O‘zbekistonda 5 ta turi uchraydi. Bu qushlar sichqon va boshqa mayda kemiruvchilar, mayda qushlar va hasharotlarni tutib yeydi. Qarqunoqlarning qiziq bir xususiyati bor. Ular kaltakesak, sichqon kabi og‘izlariga sig‘maydigan katta o‘ljalarini uyasining atrofidagi daraxtlarning quruq shoxlari uchiga ilib qo‘yadi. Kerak bo‘lganda shu qurub qolgan hayvonlar bilan oziqlanadi. Tipik vakillariga qorapeshonali qarqunoq (Lanius minor), uzun dumli qarqunoq (L. schach), olato‘g‘onoq (L. collurio), kulrang qarqunoq (L. exubitor) kiradi. Chug‘urchuqlar (Sturnidae) oilasi vakillari siyrak daraxtli o‘rmonlarda, cho‘llarda, tog‘ etaklarida, bog‘ va dalalarda uchraydi. Ular o‘z ozig‘ini yerdan topadi. Tosh ustiga, daraxt yoriqlariga uya quradi. Tana uzunligi 17-45 sm, vazni 50-100 g. Oyoqlari baquvvat. Yerda va daraxtda harakatlanishga yaxshi moslashgan. Yevropa, Osiyo, Afrika va Avstraliyada tarqalgan. 110 ta turi bor. MDHda 6 ta turi va O‘zbekistonda 3 ta turi uchraydi. O‘zbekistonda chug‘urchuq (Sturnus vulgaris), soch (S. roseus) va mayna (Acridotheres tristis) uchraydi. Bu qushlar foydali, ular zararkunanda hasharotlar bilan oziqlanadi. 4-6 ta tuxum qo‘yadi, inkubatsiya davri 15-18 kun. 12 Vyuroklar (Fringillidae) oilasi turlari asosan donxo‘r qushlar, ba’zan hasharotlar bilan ham oziqlanadi. Vyuroklar oilasi vakillari tanasining uzunligi 10-22 sm keladi. 133 ta turi ma’lum, MDHda 35 ta turi, shu jumladan O‘zbekistonda 27 ta turi uchraydi. Yer yuzida keng tarqalgan. 2-6 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumini ko‘proq urg‘ochisi bosadi. Vyuroklar oilasining O‘zbekistonda uchraydigan tipik vakillariga boltatumshuq (Coccothraustes coccothraustes), cho‘l vyurogi (Rhodospiza obsoleta), qizilbosh vyurok (Serinus pusillus), qizilqanot chumchuq (Rhodopechys sanguinea) va boshqalar kiradi. Zarg‘aldoqlar (Oriolidae) oilasiga 28 ta tur kiradi. MDHda 2 ta turi va O‘zbekistonda oddiy zarg‘aldoq (Oriolus oriolus) uchraydi. Asosan Afrika, Yevropa va Osiyoda tarqalgan. Zarg‘aldoq O‘zbekistonning to‘qaylarida va vohalarida kam uchrab, tog‘ etaklarida, bog‘larda va balandligi 2000 m keladigan bargli o‘rmonlarda ko‘p uchraydi. Ular o‘ziga xos «fiu-fiu»lab ovoz chiqarib sayraydi. Zarg‘aldoq ehtiyotkor qush, faqat daraxt shoxlari orasiga yashirinadi. Zarg‘aldoqlar chug‘urchuqdan biroz katta. Erkagi tillarang sariq qanotli, dumlari esa qora rangda. Urg‘ochisi yashil kulrang tusda bo‘ladi. Zarg‘aldoqlar daraxtning ingichka shoxlariga uya quradi. 13 Uyasini qurishda ikkala jins ham qatnashadi. 2-5 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumini ko‘pincha urg‘ochisi bosadi. Tuxumdan jish bola chiqadi. Shaqshaqlar (Turdidae) oilasiga o‘rtacha va mayda qushlar kiradi. 300 taga yaqin turi ma’lum. MDHda 53 ta turi va O‘zbekistonda 37 ta turi uchraydi. Tana uzunligi 10-40 sm, vazni esa 10-200 g keladi. Antarktidadan tashqari hamma qit’alarda tarqalgan. 1-6 ta tuxum qo‘yadi, inkubatsiya davri 12-15 kun. Ularning eng muhim vakillariga olashaqshaqlar (Zoothera dauma), qizilquyrug’i (Chaimarrornis leucocephala), qora sirchumchuq (Saxicola caprata) va oddiy bulbul (Luscinia pectoralis) kiradi. Ko‘proq erkaklari yaxshi sayraydi. Daraxtlarga, yerga va g‘orlarga uya quradi. 14 To‘qimachilar (Passeridae) oilasining vakillari tropik va subtropiklarda yashaydigan mayda qushlardir. Bu oilaga Afrikadagi ko‘pgina to‘qimachilar kiradi, yaxshi ucha olmaydi. To‘qimachilar oilasi vakillarining tanasi uzunligi 7-19 sm va vazni 15-100 g atrofida. 200 ga yaqin turi ma’lum. O‘zbekistonda 8 ta turi uchraydi. Ular Yevropa, Osiyo, Afrika va Avstraliyada tarqalgan. Ko‘pchilik turlari Sharqiy yarimsharning tropik va subtropik hududlarida, draxt kam bo‘lgan ochiq maydonlarda yashaydi. Yerda sakrab harakat qiladi. Juft-juft yoki koloniya bo‘lib, daraxt va butalarga chiroyli uya quradi. Uyasi turli shaklda bo‘lib, o‘simlik tolalari va barglaridan to‘qiydi. Yilda 1-2 marta 3-6 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumini 11-12 kun bosadi, tuxumdan chiqqan bolalarini esa 12-20 kun boqadi. To‘qimachilar asosan o‘simlik urug‘lari, mevalar va hasharotlar bilan oziqlanadi. O‘zbekistonda uchraydigan tipik turlariga uy chumchug‘i (Passer domesticus), Hind chumchug‘i (P. indicus), dala chumchug‘i (P. montanus), cho‘l chumchug‘i (P. simplex) va boshqalar kiradi. 15 Jannatqushlar (Paradisaeidae) oilasining vakillari Avstraliya va uning atrofidagi orollarda ayniqsa, Yangi Gvineya o‘rmonlarida ko‘p tarqalgan. Jannat qushlarning pati juda chiroyli va yaltiroq bo‘lganligi uchun ularni jannatqushi deyiladi. Jannatqushlarning hajmi qorayaloqdan quzg‘ungacha kattalikda bo‘ladi. Uzunligi 14 sm dan 100 sm gacha boradi. Ayrim turlarining dum patlari juda uzun bo‘ladi. Urchish davrida erkak jannatqush daraxt shoxiga qo‘nib, boshini pastga egib, baland tovush chiqarib sayraydi va tebrana boshlaydi. Tebranishini tobora tezlashtirib, qanot va qoplag‘ich patlarini keng yoyadi va keyin asta-sekin tushiradi. Bunday harakat bir necha marta takrorlanadi. Erkak jannatqushlar urg‘ochisini shunday harakatlar bilan o‘ziga jalb qiladi. Ular uyasini daraxtning baland shoxlariga kosasimon qilib quradi va uyasiga 1-2 ta tuxum qo‘yadi. Bu oilaning 43 ta turi bor. Ko‘pchiligi poligam. Asosiy vakillariga qirol jannatqushi (Cicinnurus regius), kichik jannatqush (Paradisaea minor), papuas jannatqushi, oltin patli jannatqush, yoqali jannatqush va oddiy jannatqush, pashshatutar jannatqush, bokira jannatqush va boshqalar kiradi. Jannat qushlar hammaxo‘r. Ularning patlari bosh 16 kiyim va kiyim-kechaklarni bezashda ishlatiladi. 9 ta turi Halqaro Qizil kitobga kiritilgan. 17 Dehqonchumchuqlar (Emberizidae) oilasi vakillarining tanasi uzunligi 12,5-20 sm, tumshug‘i konussimon o‘tkir, ba’zan yo‘g‘onlashgan ustki va ostki kesuvchi qirralari ichiga bukilgan. 317 ta turi bor. Amerikada ko‘p uchraydi. Ochiq joylarda yashaydi. MDHda 27 ta turi va O‘zbekistonda 16 ta turi uchraydi. Dehqonchumchuqlar juda yoqimli sayraydi. Yerda uya quradi. 2-6 ta tuxum qo‘yadi. O‘simliklar urug‘i va hasharotlar bilan oziqlanadi. 18 Ko‘pchilik turlari asosan qushlar uchib o‘tadigan erta bahor va kuz faslida uchrashi sababli dehqonchumchuqlar deyiladi. Tipik vakillariga tariqxo‘r dehqonchumchuq (Emberiza calandra), oddiy dehqon-chumchuq (E. cinirella), tog‘ dehqonchumchug‘i (E. cia), to‘qay dehqonchumchug‘i (E. schoeniclus), vahimaqush (E. rustica), bog‘ dehqonchumchug‘i (E. hortulana) va boshqalar kiradi. Moyqutlar (Sylviidae) oilasi vakillarining tana uzunligi 10-12 sm atrofida. Patlari xira kulrang, qo‘ng‘ir yoki yashil tusda bo‘ladi. 240 ga yaqin turi ma’lum. MDHda 54 ta turi va O‘zbekistonda 36 ta turi uchraydi. Yevropa, Osiyo, Afrika, ayrim turlari Avstraliyada tarqalgan. O‘rmon, butazor, bog‘lar, qamishzor va dashtlarda yashaydi. Hasharotlar va mevalar bilan oziqlanadi. 3-12 ta tuxum qo‘yadi. Tipik vakillariga to‘qay chumchug‘i (Cettia cetti), Hind to‘qay chumchug‘i (Acrocephalus agricola), bog‘ to‘qay chumchug‘i (A. dumetorum), sayroqi moyqut (Sylvia hortensis), kulrang moyqut (S. communis), cho‘l moyquti (S. nana), jiq-jiq (Scotocercia inguieta) va boshqalar kiradi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar: 1. S. Dadayev, K. Saparov “Umurtqalilar zoologoyasi” Oliy o’quv yurtlari uchun darslik, “Turon-Iqbol” 2019. 2. J. L. Laxanov “Umurtqalilar zoologiyasi”. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik, 2005-yil 19 3. S. Dadayev, O. Movlonov “Zoologiya”. Pedagogika Oliy o’quv yurtlari “Agronomiya”, “kimyo va Ekologiya” ta’lim yo’nalishlari talabalari uchun darslik. 2008. 4. S.Dadayev, G.Abduraxmanova “Umumiy parazitologiya” Oliy o’quv yurtlari uchun darslik, “Fan va texnologiya”-2013 5. Zohidov Umurtqalilar Ensiklopediya Internert ma’lumotlari 1. Ziyonet.uz 2. Ziyo.com 3. Vikipediya.uz 4. Arxiv.uz 5. You Tube 20