KIRISH Bundan bir necha yuz yillar avval xalqlarni bir - biri bilan bog’lagan karvon yo’llari bugungi kunda magistral yo’llarga aylandi. Bu yo’nalish Yevropa qit’asini Osiyo davlatlari bilan bog’laydigan xalqaro miqyosda oltin kamar vazifasini bajaruvchi muhim arteriya hisoblanadi. 1993-yilda Yevropa, Kavkaz, Osiyo transport yo’lagi “TRASSEKA” ya’ni ta’sis dasturi asosida ishlab chiqildi. Bu dasturga a’zo bo’lishdan maqsad portlarga, dengizlarga, jahon bozoriga chiqish va O’zbekistonni rivojiga hissa qo’shishdir. Markaziy Osiyo mintaqalari azaldan SHarq va G’arb o’rtasidagi savdo – sotiq munosabatlarida muhim o’rin tutib kelgan . Xitoydan boshlanib Yevropaga qadar davom etgan “ Buyuk ipak yo’li “ Osiyo va Yevropa qit’alarini bog’lovchi asosiy yo’l hisoblangan . Hozirda bu yo’l yanada kengayib , xalqaro buhim axamiyatga ega tranzit holatiga kelgan , hamda xali ham davlatlarni iqtisodiy va boshqa ko’plab jixatlardan bog’lashga xizmat qilib kelmoqda . Bu yo’l orqali ko’plab davlatlarning do’stligi , xalqaro aloqalari , turistik munosabatlari kabi muhim hususiy – siyosiy bog’liqliklari rivojlanib , o’z natija va samaralarini ko’rsatib kelmoqda . Hususan , bu yo’l Olloh nazari tushgan bizning mamlakatimiz hududidagi bir nechta viloyatlardan ham kelib o’tgan.SHu jumladan Respublikamizning barcha soxa – tarmoqlardagi rivojlanishi yuksalib borayotganligi bilan bir davrda mamlakatimizda avtomobil yo’llar soxasining ham rivojlanishi kundan – kunga taraqqiyot topib bormoqda . Bu borada Respublikamizda maqtagulik ma’lumotlar juda ko’p. Avtomobil yo’llari mamlakatimiz iqtisodiy hayotida muhim o’rin tutadi. Bugungi kunda aynan Respublika bo’yicha avtomobil yo’llari orqali tashilayotgan yuklarning 85% i , yo’lovchilarning 96% i, tashkil etadi. Bugungi kunda Respublikamizning avtomobil yo’l tarmog’ining umumiy uzunligi 184000 km ga yaqin. Shundan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari 42654 km ni , ichki xo’jalik yo’llari 71424 km ni , shaharlar, tuman markazlari va aholi yashash joylari yo’llari va ko’chalari 69919 km ni tashkil etadi . 51% 42% 1% 2% 4% Цементобетонные покрытия - 350 км Асфальтобетонные покрытия - 21761 км Черные покрытия - 18008 км Грунтовые покрытия - 928 км Гравийные покрытия - 1510 км Umumiy: 42 654км Mustaqillik yillarida avtomobil yo’llarini holatini yaxshilash bo’yicha bir necha qarorlar qabul qilindi. - P.Q. 299-sonli qaror 2006-yil 3-mart “ Yo’l qurilishi hajmi va sifati ustidan nazoratni kuchaytirish chora – tadbirlari “ to’g’risida. - P.Q. 499-sonli qaror “Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini loyihalashtirish , qurish va rekonsyruksiya qilish tartibini takomillashtirish chora – tadbirlari to’g’risida “ 2006-yil 25-oktyabr. - P.Q. 511-sonli qaror “ O’ZAVTOYO’L davlat aksiyadorlik kompaniyasi tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish chora tadbirlari “2006-yil 14-noyabr. - P.Q. 14.46-sonli qaror “2011-2015-yillarda infra tuzilmani transport va komunikatsiya qurilishini rivojlantirishni jadallashtirish to’g’risida”. 2010-yil. - P.Q. 23.13-sonli qaror “2015-2019-yillarda muhandis komunikatsiya va yo’l transport infra tuzilmasini rivojlantirish va moderinizatsiya qilish dasturi to’g’risida”. 2015-yil 6-mart. - P.F. 49.54-sonli farmon “Yo’l ho’jaligini boshqarish , tizimni yanada takomillashtirish to’g’risida”. 2017-yil 15-fevral. - P.F. 32.62-qaror “Avtomobil yo’llarini ko’kalamzorlashtirish va arxitektura lonshaft konstruksiyalash bo’yicha”. 2017-yil 17-sentyabr. Respublikamizda avtomobil yo’llarining tarmog’i rivojlanishiga juda kata e’tibor berilmoqda. Jumladan , Vazirlar mahkamasining va Prezident qarorlari bularga misol bo’la oladi . Avtomobil yo’llarini rivojlantirish haqidagi qonun 2007-yil 29iyunda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan va 2007-yil 24-avgustda Senat tomonidan maqullandi va MDH davlatlari ichida birinchi bo’lib O’zbekiston Respublikasida “Avtomobil yo’llari” to’g’risidagi qonun ishlab chiqildi. Bu qonun 6 bob , 30 banddan iborat . Ushbu qonunning asosiy mohiyati avtomobil yo’llarini loyihalash , qurish va qayta qurish va ekspluatatsiya qilishni tartibga solishdan iborat . Ushbu qonunning asosiy maqsadi “Avtomobil yo’llarini qurish , rekonstruksiya qilish , tamirlash , saqlash va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat . Ushbu qonun bo’yicha Respublikamizdagi 184000km uzunlikdagi avtomobil yo’llari quyidagicha tasniflanadi. 1. Umumiy foydalanuvdagi avtomobil yo’llari. 2. Shaharlar va boshqa aholi punktlari. 3. Xo’jalik avtomobil yo’llari. Ushbu foydalanuvdagi avtomobil yo’llari toifasi ularning belgilangan vazifasi va istiqboldagi harakat jadalligiga qarab ShNQ 2.05.02-07, 2-jadvalga asosan qabul qilinadi. Yo’lning iqtisodiy ahamiyati Xalqaro ahamiyatga molik yo’llar Davlat ahamiyatiga molik yo’llar Yo’l toifasi Ia (avtomagistral) Ib (Tezkor yo’l) II III Hisobiy harakat jadalligi, keltirilgan dona/sut 14000 dan ortiq 14000 dan ortiq 6000-14000 2000-6000 Mahalliy ahamiyatga molik yo’llar IV V 200-2000 200gacha 1. Xalqaro ahamiyatdagi yo’llar – 3626km; 2. Davlat ahamiyatidagi yo’llar – 17033km; 3. Mahalliy ahamiyatdagi yo’llar – 21995km, ni tashkil etmoqda. 1. I - toifa - 2370km. 2. II - toifa - 5363km. 3. III - toifa – 7800km. 4. IV – toifa – 19333km. 5. V – toifa – 7788, ni tashkil qilmoqda. Oxirgi yillarga O’zbekiston Respublikasi Avtomobil yo’llari davlat qo’mitasi O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi P.F 4954-sonli “Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmonini hamda O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil 2776-sonli “O’zbekiston Respublikasi Avtomobil yo’llari davlat qo’mitasi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi to’g’risida”gi qaroriga asosan tashkil topdi. YO’L LOYIHALANIYOTGAN VILOYAT IQLIMI Surxondaryo viloyati O’zbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat . 1941 – yil 6 – martda tashkil etilgan ( 1925 – yil 29 – iyundan Surxondaryo okrugi bo’lgan ). 1960 –yil 25 – yanvarda Qashqadaryo viloyati bilan Qo’shilgan . 1964 – yil fevral oyida qaytadan tashkil qilindi . Respublikaning janubi – sharqida , Surxon Sherobod vodiysida joylashgan .. Janubdan Amudaryo bo’ylab Afg’oniston , shimol . Shimoli – sharq va shaqrqdan Tojikiston , janubiy – g’arbdan Turkmaniston , shimoli – g’arbdan Qashqadaryo viloyati bilan chegaradosh . Maydoni 20.1 mimg km² . Aholisi 1874.7 ming kishi . Tarkibida 14 qishloq tumani ( Angor , Bandixon , Boysun , Denov , Janqorg’on , Muzrabot , Oltinsoy , Sariosiyo , Termiz , Uzun , Sherobod , Sho’rchi , Qiziriq , Qumqorg’on ) , 8 shahar ( Boysun , Denov , Jarqorg’on , Termiz , Sharg’un , Sherobod , Sho’rchi , Qumqo’rg’on ) , 7 shaharcha ( Angor , Do’stlik , Kaaydi , Sariosiyo , Sariq , Elbayon bekati , Hurriyat ) , 114 qishloq fuqarolar yig’ini bor . Markazi Termiz shahri . Surxondaryo viloyatidagi daryo, Amudaryoning oxirgi o’ng irmog’i. Qorovul tepa qishlog’idan biro z yuqoriroqda To’polondaryo bilan Qoratog’daryoning qo’shilishidan payda bo’ladi. Boysun va Bobotog’ tizmalari oralig’idan janubiy – g’arb tomon oqib borib, Termiz shahri yonida Amudaryoga quyiladi. Uzunligi 175 km ( To’polon tepaning boshlanish joyi esa 297 km ), havzasining maydoni 13500 km², tog’ni qismi 8230 km². Suv havzasi shimolda Hisor tog’ tizmasi, g’arb va janubiy – g’arbda Boysun tog’lari va sharqda Bobotog’ bilan chegaralangan, janubda esaa Amudaryo vodiysi bilan quyilib ketgan. Eng yirik va sersuv irmoqlari Hisor tog’ tizmasidan boshlanadi. Suv sarfi o’rtacha 120 m³ / sekund, yillik suv hajmi 3.8 mlrd. M³, shuning 2.7 mlrd. M³ (yoki 70%) Hisor tizmasi yon bag’irlarida hosil bo’ladi. Suvning yirik irmoqlari – To’polondaryo bilan Qoratog’daryo ham Hisor tizmasidan oqib tushadi. Suvga yirik irmoqlardan yana Sangardakdaryo bilan Xo’jaipok daryolari qo’shiladi. Bir qancha mayda irmoqlaridan tashqari yozda deyarli qurib qoladigan soy va jilg’alar ham bor. Ulardan eng yiriklari Baxshivordaryo ( 24 km ), Konikon ( 32 km ), Oqqopchig’ay ( 61 km ), Oqjarsoy ( 51 km ) va Boysun ( 82 km ) soylaridir. Boysun tog’lari bilan Bobotog’ oralig’ida eni 30 km keladigan keng Surxon – Sherobod vodiysi bo’ylab oqadi. Suv o’zani hamma qismida tez yemiriluvchan yumshoq jinslardan tuzilgan. Shu sababdan suvning o’zani tez –tez o’zgarib turadi. Quyi qismida daryo keng qayir bo’ylab <daydib> oqadi, natijada eski o’zan va ular orasidagi orollar yoqolib, yangilari paydo bo’ladi. Qirg’oqlari yemirilishi va o’pirilip tushushi sababli ko’p joylarda tik jarlik shaklini olgan. Surxondaryo qor – muzlik suvlaridan to’yinadi. May – iyunda sersuv, sentabr – oktabr oylarida eng kam suv bo’ladi, Surxondaryoning etak qismida ( Manguzar qishlog’i yonida ) yillik suv oqimining 69% mart – iyu, 20% iyul – sentabr va 11% oktabr – fevral oylarida oqib o’tadi. Surxondaryoning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi uning boshlanish qismida ( Qorovultepa qishlog’i yonida ) 76.7 m³ / sekunt , 2.42mlrd.m³, quyi oqimida ( Manguzal qishlog’ida ) sizot suvlari ( taxminan 20 – 25 m³ / sekunt ) va partov suvlar kelib qo’shiladi. Surxondaryoning eng ko’p suv sarfi Qorovultepa yonida ko’pincha 250 – 350 m³ / sekunt, Manguzar qishlog’i yonida esa 350 – 450 m³ / sekunt o’rtasida bo’ladi. Lekin, ayrim yillarda eng ko’p suv sarfi juda 6ata bo’lishi mumkin. Mas., 1931 – yil 29 –aprelda Qorovultepa qishlog’i yonida 600 m³ / sekunt , Manguzar qishlog’I yonida esa 700 m³ / sekundga yetgan . Eng kam o’rtacha oylik suv sarfi daryoning yuqori qismida 12 -13 m³ / sekund , quyi qismida esa 0.1 m³ / sekundga tushib qoladi . yoz oylarida suv ba’zan etak qismida qurib qoladi . Suv juda loyqa daryolardan boshlanish qismida uning har 1 m³ suvida o’rtacha hisobda 0.9 kg loyqa oqiziq bo’ladi . Daryo o’zani tez yemirilganidan suvning loyqaligi daryoning etagi tomon keskin oqa boradi va Manguzar qishlog’i yonida 1 m³ suvidagi loyqa oqiziq 2.9 kg ga yetadi . Loyqa oqiziqlarning o’rtacha yillik miqdori Qorovultepa qishlog’i yonida yiliga qariyb 1980 ming t, Manguzar qishlog’I yiliga qariyb 1980 ming t, Manguzar qishlog’i yonida esa 6030 ming t ga teng . Surxondaryo suvidan to’laroq foydalanish va yangi yerlarni o’zlashtirish maqsadida Surxondaryo vodiysida suv omborlari va kanallar qurilgan . Surxondaryo havzasida ishlab turgan irrigatsiya tarmoqlarining umumiy uzunligi 3164 km , kollektor – zovurlar esa 1360 km . Shulardan eng yiriklari : Zang , Hazarbog’ , Qumqo’rg’on , Kakaydi kanallari va boshqalar : Uchqizil , Degrez va Janubiy Surxon suv omborlari qurilgan . Surxondaryo vodiysi yondosh Sherobod vodiysi bilan qo’shilib ketgan . Surxondaryoning suvi Surxon – Sherobod kanali va Janubiy Surxon suv ombori orqali sug’orishga sarflanmoqda . Iqlimi Surxondaryo viloyati rel’yefi tog’ va tekisliklardan iborat , shimoldan janubga qiyalanib va kengayib boradi . Tog’lardan oqib tushadigan ko’pdan ko’p daryo va soylar dara hosil qilgan . Surxondaryo va Sheroboddaryo oqib o’tadigan tekislik shimol , g’arb va sharqdan baland Hisor tizmasi ( eng baland joyi 4643 m ) va uning tarmoqlari ( Boysuntog’ , Ko’hitanftog’ , Bobotog’ ) bilan o’ralgan . Tog’lar asosan yuqori palezoy va mezozoy davrlari jinslaridan , tekislik qismi esa to’rtlamchi davr yotqiziqlaridan tashkil topgan . Bu yerda neotektonika jarayonlari davom etmoqda : tevarak atrofdagi tog’lar ko’tarilib botiq cho’kib bormoqda . Tog’lar bilan tekislik orasida adir va tog’ oldi zonasi joylashgan . Tog’lar shimolda sovuq havo oqimlarini to’sib turishi natijasida subtropik o’simliklar o’stirish uchun qulay iqlim sharoiti vujudga kelgan . Tog’ zonasi va adirlarda , asosan , g’alla yetishtiriladi , chorva uchun yozgi yaylov . Mutloq balandligi 300 – 500 m bo’lgan Surxon – Sherobod tekisligida paxta ekiladi , bog’ – tokzorlar barpo qilingan . Janubiy qismi keng qimliklar bilan qoplangan . Foydali qazilmalardan neft va gaz ( Xovdog’ , Kakaydi , Lalmikor , Amudaryo bo’yi tekisliklari ) , toshko’mir ( Sharg’un , Hisor , Boysun , Ko’xitang tog’larining etaklari ), polimetall ( Sangardak ) , osh tuzi ( Xo’jaikon ) konlari bor . Gips , granit , Argillit kabi qurilish materiallari , mineral cuvli buloq ko’p , bunga bir misol < Omonxona > suv manbai. Tekislik qismining iqlimi quruq subtropik . Yozi jazirama issiq va uzoq , qishi iliq va qisqa . Yillik o’rtacha temperatura 16° - 18° . Iyulning o’rtacha temperaturasi 28° - 32°, yanvar oyida esa 2.8°- 3.6° . O’zbekistonda eng issiq temperatura ham shu viloyat hududida kuzatilgan ( 1914 – yil 21 – iyunda Termizda 49.5° issiq bo’lgan ) . Ba’zi yillari qish ancha sovuq ( -20° va hatto undan ham past ) . Yil davomida bulutsiz kunlarning ko’p bo’lishi va quyosh nurining tik tushishi effektiv temperatura yig’indisi yuqori bo’lishiga olib keladi . 10° dan yuqori temperaturalari kunlar tekislik qismida 290 – 320 kun davom etadi . Bu esa viloyatda eng issiqsevar ekinlar ( shakarqamish , ingichka tolali paxta ) va mevalar yetishtirishga imkon beradi . Viloyat tog’lar orasidagi berk botiqda joylashganidan bu yerda yeg’in kam . Viloyatning janubiy tekisliklarida yiliga 130 – 140 mm, Hisor tog’larivyon bag’rlarida 445 – 625 mm yog’in yog’adi . Yog’inning asosiy qismi qish va bahor fasliga to’g’ri keladi . G’arbiy , janubi – g’arbiy va shimoli – sharqiy shamollar ko’p esadi . Viloyatning janubi – sharqiy qismida esadigan Afg’on shamoli iqlimga asosiy suv arteriyalari – Surxondaryo va Sheroboddaryo hamda ularning Qoratog’daryo , To’palondaryo , Sangardakdaryo , Xo’jaipok kabi irmoqlari . Tog’ qor va muzliklaridan , yog’indan to’yinadigan bu daryolar vioyat hududini shimoliy – qismi , tog’ va tog’ oldi zonalarini suv bilan ta’minlay oladi , janubdagi keng tekisliklarda doimiy suv tanqisligi kuzatiladi . Yer osti ( artezian ) suvlaridan tobora keng foydalanilmoqda . 1957 – 58 yillarda Uchqizil , 1959 – 62 yillarda Janubiy Surxon va Degrez suv omborlari , Hazorbog’ , Dayto’lak , Qumqo’rg’on , Zang kanallari , Sherobod , Amu – Zang mashina sug’orish kanallari barpo etildi . Tuprog’I tekisliklarda taqirsimon va sho’rxok och bo’z tuproqlar , tog’ yon bag’rida turli xil bo’z tuproqlar. O’simliklar dunyosi ham tabiiy sharoiti bilan bog’liq . Janubdagi ekin ekilmaydigan qumloq joylarda qandim , oq saksovul , cherkez , taroqbosh , yaltiroq , yantoq , butasimonlar ; adir va tog’larning pastki yon bag’irlarida bir yillik efemerlar ( lolaqizg’aldoq , no’xatak ) ; 1200 – 2500 m balandliklarida efemerlar bilan birga archa , pista , qayin , tol , yong’oq , olma ,zarang o’rmonlari uchraydi . Bobotog’ tizmasi yon bag’irlarida Respublikamizning eng yirik tabiiy pistazorlari joylashgan . Baland tog’ zonasi subal’p va al’p o’tloqlari bilan band . Hayvonot dunyosi ancha boy : bo’ri , tulki , chiyabo’ri , ayiq , jayron , jayra , qobon , yovvoyi echki , arxar , to’qaylarda bug’u , to’qay mushugi , kalamush , qo’shoyoq , yumronqoziq , ko’rsichqon , gekkon kaltakesagi , ko’zoynakli ilon ( kobra ) , o’q ilon , guezi ilon , efa va ko’lvar ilonlar , qushlardan ular ( tog’ kurkasi ) , qirg’ovul , mayda , qaldirg’och , g’oz , o’rdak , so’fito’rg’ay , chil , kaklik bor . Daryo omborlarida har xil baliqlar ko’p . Transporti. Viloyat temir yo’l transportining salmog’i katta . Surxondaryo dastlabki temir yo’li 1915 – yilda ( Kogon – Termiz ) qurilgan . Bu viloyatni boshqa regionlar bilan bog’laydigan dastlabki muhim yo’l bo’ladi . 1925 – yilda 248 km li Termiz – Dushanba temir yo’lni qurishi Termizni O’rta Osiyoning yirik shaharlari – Toshkent va Dushanba bilan bog’ladi . 1971 – yilga kelib Suvni Tojikistonning janubiy tumanlari bilan bog’lovchi Termiz – Qo’rg’ontepa – Yavan temir yo’lini Qurishga kirishildi . G’uzor – Boysun – Qumqo’rg’on tumanidagi yo’lning qurilish yakunlandi .Amudaryo ustidan Hayroton temir yo’l ko’prigi qurildi . Viloyat hududidan Moskva – Dushanba , Ashxobod – Dushanba temir yo’llari o’tgan . Termiz – Toshkent , Termiz – Amu – zang , Termiz – Sariosiyo , Termiz – Boldir yo’nalishlarida poyezdlar qatnovi qatnaydi . Shuningdek , Termiz orqali Dushanba – Astraxon , Dushanba – Konibodom , Qo’rg’ontepa – Konibodom , Ko’lob – Astraxon yo’nalishlarida poyezdlar qatnaydi . Viloyatdagi temir yo’llarining uzunligi 300 km dan oshadi . Viloyatning ichki transport aloqalarida avtomobil yo’llarining ahamiyati juda muhim . Surxondaryo viloyatining qattiq qoplamali avtomobil yo’llarining uzunligi 2.7 ming km . Viloyatning asosiy avtomobil yo’li – Katta O’zbekiston trakti . Avtomobilda mamlakatlararo yuk tashish xizmati korxonasi yuklarni qo’shni Afg’onistonga yetkazib bermoqda . Surxondaryo viloyatining yirik shaharlari ( Termiz va Denov ) dan bir qancha horijiy mamlakatlar va O’zbekistonning ichki tumanlariga avtomobil transporti qatnaydi . Termiz – Qarshi , Termiz – Hayraton ( Afg’oniston ) , Termiz – Dushanba , Denov – Shahrisabz, Denov – G’uzor , Denov – Urganch , Denov – Samarqand yo’nalishlari shular jumlasidandir . BERILGAN YO’L TOIFASI UCHUN TEXNIK ME’YORLAR Hisobiy tezlik deb ob-havo va avtomobil’ shinasining yo’l qatnov qismi yuzasi bilan tishlashishning odatdagi sharoitlarida yo’l elementlarining ruxsat etilgan chegaraviy qiymatlari mos keladigan eng noqulay bo’laklarida yakka avtomobillarning mumkin bo’lgan eng katta (xavfsiz va barqarorlik sharti bo’yicha) harakat tezligiga aytiladi. Izoh: Avtomobil shinasining qatnov qismi yuzasi bilan me’yoriy tishlashish sharti quruk yoki namlangan toza yuza uchun 60 km/soat tezlikdagi bo’ylama tishlashish koeffitsiyenti quruq holat uchun 0,6, namlangan holat uchun kamida 0,45 - havo harorati 20 0S bo’lgan yilning yoz faslida, nisbiy namlik 50 %, metereologik ko’rinish masofasi 500 m dan ortiq, atmosfera bosimi 760 mm simob ustuniga teng bo’lgan shamolsiz sharoitda ta’minlanadi. Reja va bo’ylama kesim elementlarini loyihalash uchun hisobiy harakat tezliklarini yo’lning toifasiga ko’ra qabul qilish kerak. Past-baland va tog’li joyning murakkab qismlari uchun belgilangan hisobiy tezliklarni loyihalanayotgan yo’lning har bir aniq qismi uchun mahalliy sharoitni hisobga olgan tegishli texnik-iqtisodiy asoslash natijasida qabul qilishga ruxsat etiladi. Hisobiy tezlik, km/soat joyning murakkab qismlarida Yo’lning toifaasi Ia Ib II III IV V asosiylari 150 120 120 100 80 60 ruxsat etilganlari: past-baland tog’li 120 100 100 80 60 40 80 60 60 50 40 30 Izoh: 1. Past-baland joyning murakkab qismlariga yon bag’irlari mustahkam bo’lmagan chuqur dara va jarliklari mavjud, 0,5 km dan uzun bo’lmagan masofadagi balandlik belgisi farqi 50 m dan katta bo’lgan, tez-tez takrorlanib turadigan chuqur vodiy va suv ayirgichlar bilan kesilgan rel’yef kiradi. Tog’li joyning murakkab qismlariga tog’ cho’qqilaridan o’tgan dovon qismlar va murakkab, egri-bugri yoki mustahkam bo’lmagan yon bag’irli tog’ daralari kiradi. 2. SHaharga kirish yo’llarini loyihalashda avtomobil’ yo’li trassasi bo’yida qimmatli kapital inshootlar, o’rmon massivlari, shuningdek qimmatbaho qishlok xo’jalik ekinlari va bog’lar mavjud bo’lgan hollarda, tegishli texnik-iqtisodiy asoslarga muvofiq past-baland joylar uchun belgilangan hisobiy tezliklarni qabul qilishga ruxsat etiladi. Avtomobil’ yo’llarining yonma-yon qismlarida hisobiy tezliklar 20 % dan ko’pga farq qilmasligi kerak. Umumiy foydalanishdagi avtomobil’ yo’llari yo’l to’shamasining mustahkamligini hisoblashda avtomobilning eng ko’p yuklangan yakka o’qidagi og’irlik I-II toifa uchun 130 kN (13 ts), III-V toifa uchun 100 kN (10 ts) qabul qilinadi. Yo’l to’shamasi mustahkamligining ko’rsatilgan og’irliklarga hisoblash yo’l to’shamasi tuzilmasini belgilash va hisoblash bo’yicha qo’llanmalarga binoan amalga oshiriladi. I toifali yo’llarda harakat tasmalari soni harakat jadalligi va yer yuzasi tuzilishiga ko’ra belgilash lozim. Qatnov qismi ko’p tasmali bo’lgan yo’llar qurilishi alohida yo’nalishlar bo’yicha yo’l qurish variantlarini solishtirgan holda asoslanishi lozim. Harakat jadalligi 4000 kelt. dona/sut dan (foydalanishning birinchi besh yilligida erishiladigan) ortiq bo’lgan II toifali yo’llarda, uzunligi 1 km dan va bo’ylama nishabligi 30 ‰ dan ortiq bo’lgan, shuningdek uzunligi 0,5 km dan va bo’ylama nishabligi 40 ‰ dan ortiq bo’lgan III toifali yo’llarda yuqoriga ko’tarilayotgan aralash tarkibli transport oqimlarida yuk avtomobillari harakati uchun qatnov qismda qo’shimcha tasma ko’zda tutilishi kerak. Qo’shimcha tasmaning kengligi butun uzunligi davomida 3,5 m bo’lishi kerak. Er yuzasining tuzilishi Tekis va past-baland Harakat jadalligi, Harakat tasmalari soni, kelt.dona/sut dona 14000 - 48000 4 40000 - 80000 6 80000 dan ortiq Tog’lik 8 14000 - 34000 4 34000 - 70000 6 70000 dan ortiq 8 YUqoriga ko’tarilish tugagandan keyingi yo’l qismidagi qo’shimcha tasma uzunligi qabul qilinishi lozim. Ko’tarilishdagi harakat jadalligi, kelt.dona/sut Tasmaning ko’tarilish chegarasidan keyingi umumiy uzunligi, m Qatnov qismi kengligi o’zgaradigan 8000 va 4000 5000 6500 50 100 150 200 uzunligini (harakat bo’lagining ortiq tasmalarining soni o’zgarganda) teskari radiusli ikkita egrilikni loyihalash orqali qabul qilish lozim. Yo’l kismidagi hisobiy Teskari egrilik O’tish bo’lagi uzunligi, tezlik, km/soat radiuslari, m m 120 100 80 60 40 1400/1000 1000/700 650/450 350/250 160/100 250 210 170 130 80 Harakat tarkibi aralash avtomobil’-traktor oqimidan iborat II va III toifali yo’llarda, harakat jadalligi 2500-7000 avt/sut va 150-200 traktor/sut bo’lganda, yo’l poyini kengaytirish hisobiga ko’shimcha tasma qurilishi ko’zda tutish lozim. Traktor poyezdlari, qishloq xo’jalik mashinalari va boshqa sekin harakatlanadigan transport vositalarining harakati uchun 3,5-3,75 m kenglikda qo’shimcha tasma avtomobillar va traktorlarning harakat jadalligiga asosan quriladi. Harakat mikdori, avt/soat Harakat oqimida g’ildirakli traktorlar 200 400 600 800 qo’shimcha tasma uzunligi, km soni, % 3 gacha - - - 1,0-2,0 3-5 - - 1,0-2,0 1,5-2,5 5-10 - 1,2-2,0 1,5-2,5 2,0-3,0 10-15 1,0-2,0 1,5-2,5 2,0-3,0 2,0-3,0 Uzunligi 1,0-2,0 km bo’lgan qo’shimcha tasmlarni har 8-10 km da, 1,5-2,0 km uzunlikdagisi har 6-8 km da va 2,0-3,0 km uzunlikdagisi har 4-6 km da yer yuzasi tuzilishi va vaziyatga qarab tanlangan joylarga quriladi. Turli yo’nalishlardagi qo’shimcha tasmalar shaxmat usulida joylashtirilib tegishli belgi chiziqli chiziladi. Qo’shimcha tasmaning butun uzunligida yo’l yoqasining kengligi 1 m qilib belgilanadi. Qo’shimcha tasmaning ko’ndalang nishabliklar va yo’l to’shamasining tuzilmasi asosiy yo’ldagidek belgilanishi lozim. Berilgan variant ya’ni II yoifali yo’l uchun texnik me’yorlar ShNQ-2.05.02-07 hujjatlariga asosan tanlab olinadi. Yo’l elementlari o’lchamlari Harakat tasmasining umumiy soni Harakat tasmasining kengligi, m Yo’l yoqasi kenligi, m Yo’l yoqasidagi chetki tasma kengligi, m Yo’l yoqasining mustahkamlangan qismi kengligi, m Yo’l o’qi bo’ylab to’siqlar o’rnatilmaganda markaziy ajratuvchi tasmaning eng kam kengligi, m Yo’l o’qi bo’ylab to’siqlar o’rnatilganda markaziy ajratuvchi tasmaning eng kam kengligi, m Ajratuvchi tasma chetidagi xavfsizlik tasmasining kengligi, m Yo’l poyining kengligi, m Avtomagistr al Tezkor yo’l Odatdagi yo’l turi Toifasi Ia 4 va undan ortiq Ib 4 va undan ortiq II III IV V 2 2 2 1 3,75 3,75 3,75 3,5 3,0 4,5 3,75 3,75 3,75 2,5 2,0 1,75 0,75 0,75 0,75 0,5 0,5 - 2,5 2,5 2,0 1,5 1,0 - 6,0 5,0 - - - - 2 m + to’siq kengligi - - - - 1,0 - - - - 28,5 va undan ortiq 27,5 va undan ortiq 15,0 12,0 10,0 8,0 Yo’lning texnik ko’rsatkichlarini belgilash jadvali № t/r 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Ko’rsatkichlar Kelajakdagi harakat jadalligi, 20 yildan so’ng, dona/sut Yo’lning toifasi Hisobiy tezlik, km/s Harakat tasmasining soni, ta Harakat tasmasining kengligi, m Qatnov qismining kengligi, m Yo’l poyining kengligi, m Yo’l yoqasining kengligi, m Yo’l yoqasidagi chetki tasmaning kengligi, m Yo’l yoqasining mustahkamlangan qismining eng kichik kengligi, m Ajratuvchi tasmaning kengligi, m Ajratuvchi tasmaning mustahkamlangan qismining kengligi, m Tavsiya qilingan bo’ylama nishablik, ‰ Eng katta bo’ylama nishablik ‰ Eng kichik hisobiy ko’rish masofasi, m a) to’xtash uchun to’siq oldida, m b) qarama-qarshi avtomobiluchun, m Vertikal egrilarning radiuslari: a) qabariq egrida: tavsiya qilingan,m eng kichigi,m b) botiq egrida: tavsiya qilingan,m eng kichigi,m Rejadagi egrining radiuslari: m tavsiya qilingan,m eng kichigi,m Ko’ndalang nishablik, ‰ Yo’l qoplamasining turi Jadval ma’lumotlaridan foydalanib, ko’ndalang kesim chiziladi Qiymati 12500 II 120 2 3.75 7.5 15 3.75 0.75 2 30 ‰ 40 ‰ 450 250 450 70000 15000 8000 5000 3000 800 15 ‰ Mukammal XARITADA BERILGAN A va B PUNKTLAR ORALIG’IDA TRASSA VARIANTLARINI O’TKAZIB, ULARNI TEXNIK – IQTISODIY TOMONDAN SOLISHTIRISH Yo`lni eng qisqa yo`nalish (berilgan nuqtalarni tutashtiruvchi to`g`ri chiziq) bo`yicha qurishga yer sirti relefi (tog`lar, jarliklar), suvli thsilar (botqoqliklar, ko`l, daryolar), qo`riqxonalar va boshqa to`siqlar to`sqinlik qiladi. Shuningdek, yo`llarni qishloq xo`jaligi uchun qimmatli xisoblangan unumdor yerlardan o`tkazish ham maqsadga muvofiq emas. Ayni bir vaqtda yo`llarni berilgan oraliq punktlar va shaharlarga tutash, daryolarni, temir yo`llarni va avtomobil yo`llarini kesib o`tish qulay bo`lgan joylar orqali o`tkazish zarurati tug`iladi. Burilish burchaklari hisobiga yo`lning uzayishi rivojlanish koeffitsiyenti yoki uzayish koeffitsiyenti bilan tavsiflanadi, ular yo`l haqiqiy uzunligining yo`l boshlang`ich va oxirgi punktlarini birlashtiruvchi, keyinchalik «havo yo`li» deb ataluvchi to`g`ri chiziqqa nisbatiga teng. Yo`lning joydagi geometrik chizig`ining xolati uning trassasi deb ataladi. Trassa to`siqlarni aylanib o`tishda, tepaliklarga ko`tarilishlarda va pastlikliklarga tushishida planda va bo`ylama profilda o`z yo`nalishini o`zgartirgani sababli u fazoviy chiziq xisoblanadi . Trassaning gorizontal tekislikka proyeksiyasining kichraytirilgan masshtabdagi grafik tasviri trassa plani deb ataladi. Yo`lning joydagi vaziyatini belgilaganda uning yo`nalishi dastavval siniq chiziq tarzida o`tkaziladi. 1930 yillargacha trassaning birdan-bir shakli siniq chiziq edi, uning kesishish burchaklarida harakat qulay va xavfsiz bo`lishligi uchun ichki aylana yoylari chizilardi. Elementlari (aylanma egri va to`g`ri chiziqlar) keskin o`zgaradigan va ancha uzun bo`lgan bunday trassa tepalik sharoitlarda ravon shaklli bo`lmaydi, «notekis» tuyuladi, bu esa yo`l poyini ko`tarishda ish xajmlarining ortishiga olib keladi. Shuning uchun zamonaviy avtomobil yo`llari, ayniqsa yuqori toifali yo`llar Berilgan xaritada A va B nuqtalarda o’q chizig’ini o’tkazishga quyidagicha etibor beriladi : Yo’lning toifasi, bunda men loyihalayotgan avtomobil yo’li II toifali yo’l bo’lganligi sababli trassa variantlarini imkon qadar havo yo’liga yaqin olishga harakat qildim. - Mavjud avtomobil, temir yo’l, suv oqimlarini iloji boricha perpendikulyar (90 ° dan 75 ° gacha) oraliqda kesib o’tishini taminladim. Bu holatda ikkala trassa variantlarim ham bittadan temir yo’lini kesib o’tishga va o’rmon orasidan kesib o’tishga to’g’ri keldi. - Qo’riqxonalar, tarixiy yodgorliklar, qabristonlar yo’l toifasidan qat’iy nazar o’tish. Men loyihalagan ikkala trassa variantlarida ham bunday etiborga molik yerlar uchramadi. Umumiy trassa variantlariga xos ma’lumotlarga etibor qaratganda, birinchi trassa variantlarining umumiy uzunligi 6900 m bo’ldi. Bunda yo’l o’q chizig’ini singan burilish uchlarida avtomobillarni xavfsiz harakatini taminlash maqsadida goorizontal egrilarni loyihaladim. Buning uchun dastlab : - Berilgan yo’l toifasi uchun texnik me’yorlarga tayangan holda xar ikkala variantlar uchun to’g’rilar va egrilar jadvaini hisobladim va to’ldirip chiqdim. Eng oddiy holda yo`lni to`g`ri chiziqlar va aylana yoylari bilan o`tkazishda trassa yo`nalishining xar qaysi o`zgarishi burilish burchagi bilan belgilanadi, bu burchak trassa yo`nalishining davomi bilan uning yangi yo`nalishi orasida o`lchanadi. Burilish burchaklari yo`l bo`ylab - trassa yo`nalishi bo`ylab ketma-ket nomerlab chiqiladi. Loyihalangan trassani joyda aniq belgilab chiqish mumkin bo`lsin uchun trassani dunyo tomonlariga nisbatan mo`ljallanadi. Buning uchun trassa to`g`ri chiziqli uchastkalarining rumblari xisoblab chiqiladi . Egrilarning quyidagi geometrik elementlari bor : - burchak, R - radius, K- egri chiziq, T - tangens, B - bissektrisa. Egri chiziq elementlari o`zaro oddiy trigonometrik munosabatlar bilan bog`langan bo`lib, ularni 2.3-rasmdan olish mumkin: T Rtg α α πR ; Б R sec 1; K 2 2 180 Egri chiziqlarning uzunligini aniqlash va ularni joylarda rejalash qulay bo`lishi uchun maxsus jadvallardan foydalaniladi. - Birinchi variant uchun hisob – kitob natijalariga ko’ra : R = 2m; T = 5m; E = 1m; B = 1m; D = 1m; ga teng bo’ldi. EB = 37 + 80 km ga ; EO = 48 +08. km ga to’g’ri keldi. Burchak uchlari orasidagi masofa: S1 = 4300m ga ; S2 = 2633.51m ga ; ∑ 6933.51m ga teng bo’ldi. To’g’rining uzunligi : P1 = 3707.58m ga ; P2 = 2041.09m ga ; ∑ 5748.67m ga tengligini aniqlab , rubm yo’nalishi va azimut yo’nalishlarini aniqlab topdim , Hisob – kitoblari tugatilgan trassa o’q chizig’iga oid belgi va ma’lumotlarni xaritaga tushirdim. Ikkinchi variant trassa o’q chizig’im uchun ham huddi yuqoridagidek ishlarni amalga oshirdim : Umumiy trassa variantlariga xos ma’lumotlarga etibor qaratganda, ikkinchi trassa variantlarining umumiy uzunligi 7900 m bo’ldi. Bunda yo’l o’q chizig’ini singan burilish uchlarida avtomobillarni xavfsiz harakatini taminlash maqsadida goorizontal egrilarni loyihaladim. Buning uchun dastlab : - Berilgan yo’l toifasi uchun texnik me’yorlarga tayangan holda ikkinchi variant uchun ham to’g’rilar va egrilar jadvaini hisobladim va to’ldirip chiqdim. - Ikkinchi variant uchun hisob – kitob natijalariga ko’ra : R = 20m; T = 49m; E = 1m; B = 8m; D = 3m; ga teng bo’ldi. EB = 19 +00 km ga ; EO = 30 + 00 km ga to’g’ri keldi. Burchak uchlari orasidagi masofa: S1 = 5m ga ; S2 = 4m ga ; ∑ 8.54m ga teng bo’ldi. To’g’rining uzunligi : P1 = 126.51m ga ; P2 = 3857.05m ga ; ∑ 5783.56m ga tengligini aniqlab , rubm yo’nalishi va azimut yo’nalishlarini aniqlab topdim , Hisob – kitoblari tugatilgan trassa o’q chizig’iga oid belgi va ma’lumotlarni xaritaga tushirdim. Birinchi va ikkinchi trassa variantlarimning o’zaro solishtirishim natijasida birinchi varyantda 2 ta afzalroq qulayliklar bo’lgani sababli qolgan barcha trassani o’tkazishdagi ishlarimni birinchi variant uchun olib borishga qaror qildim. TEKSHIRISHLAR JADVALI Aoxiri – Aboshi = ∑ do’ng - ∑ dchap 2∑ T - ∑ E = ∑ D ∑ P + ∑ E = Lmp ∑ S - ∑ D = Lmp 92°00́ - 59°00́ = 33°00́ 1184.84 – 1151.33 = 33.51 5748.67 + 1151.33 =6900 6933.51 – 33.51 = 6900 TRASSA REJASINI LOYIHALASH Yo’l rejasini trassa variantlarini solishtirish natijalarini qabul qilgan holda 1 – variantni tanlab chizdim.Yo’l rejasi to’g’rilar va egrilar jadvali asosida o’lchamlari uzunligi 841mm, balandligi 297 mm (yarim format) bo’lgan qog’ozda chizdim. Yo’l rejasini shunday joylashtirdimki , qog’ozni yuqori qismi iloji boricha shimolga qaratilgan holda bo’ldi. Yo’l rejasining shimol - janub yo’nalishini g’arbga qaratishga imkon qadar harakat qildim. Yo’l rejasining masshtabi - 1:5000 qa’bul qilingan. Yo’l rejada asosiy chiziq ko’rinishida chizildi. To’g’ri uchastkadan egri uchastkaga o’tish joylari aniq ko’rsatilib chiziq bilan ajratildi. Egridan tashqarida to’g’ri chiziq, ya’ni, tangenslar uzuq - uzuq chiziq bilan ko’rsatildi. Yo’l rejasining barcha chizmalari bo’ylab piket va kilometr belgilari qo’yildi. Yo’l rejasi O’q chizig’imni xaritamga asosan tushirishda barcha piketlarni , kilometr belgilarini chizib , kesib o’tgan temir yo’li , o’rmonni ham kartada ko’rsatilgan rangda va kesib o’tish burchagi holatida chizdim. Burilish uchlarida ularning raqamlarini ko’rsatdim, egrining qiymatlari, to’g’ri uchastkalarning uzunligi va ularning rumb yo’nalishlarini jadvalga tushurdim va chizmaning bo’sh joyiga joylashtirdim. Yo’l rejasidagi joy tavsiloti topografik xaritada berilganlarga asosan ko’rsatdim. Tavsilot belgilari va yozuvlari chizma ramkasiga parallel yozildi. Yo’l rejasiga tegishli piketlar va boshqa yozuvlar trassa bo’ylab yoki unga perpendikulyar ravishda yozildi. Shartli belgilashlar va belgilar amaldagi topografik xaritadagilarga mos bo’ldi. Tekislik va kam past – baland tepalikli joylardan o’tgan yo’l rejasida gorizontallarni trassa yo’nalishini asoslash zarur bo’lgan joylarda ko’rsatildi. Kuchli va past – baland va tog’li joylarda esa yo’l rejasining butun uzunligi bo’ylab hamma joyda ko’rsatildi. Yo’l rejasining TB, TO va BU larini mustaxkamlash. Yo’l rejasi yo’nalishi va temir yo’l yo’li bilan yo’l rejasi kesishgan joylarda ular orasidagi burchak va kesishuvning piketlash o’rni ko’rsatildi. Chizmaning bo’sh joyida yo’l rejasini mustahkamlash sxemalari va to’g’rilar va egrilar jadvali, chap tomondagi tepa burchakda esa, shimol – janub yo’nalishi ko’rsatilgan strelka ko’rsatildi. Yo’l o’qi bo’yicha yer belgilarini aniqlash Yer o’qi bo’yicha yer belgilarini aniqlashda trassaning barcha piketlar balandliklari aniqlandi . Mening II toifali yo’limda 69 ta piket mavjud bo’lib , ularni interpolyatsiya usuli orqali aniqladim. Boshlangi’ch balandlik ( PK 0+00 / 137.00). Piketlar № Balandligi Piketlar № Balandligi Piketlar № Balandligi PK 1 + 00 PK 24 + 00 144.00 m PK 47 + 00 PK 2 + 00 PK 25 + 00 144.11 m PK 48 + 00 PK 3 + 00 PK 26 + 00 144.11 m PK 49 + 00 PK 4 + 00 PK 27 + 00 144.11 m PK 50 + 00 PK 5 + 00 PK 28 + 00 144.06 m PK 51 + 00 PK 6 + 00 PK 29 + 00 PK 52 + 00 PK 7 + 00 PK 30 + 00 PK 53 + 00 PK 8 + 00 PK 31 + 00 PK 54 + 00 PK 9 + 00 PK 32 + 00 PK 55 + 00 PK 10 + 00 140.25 m PK 33 + 00 PK 56 + 00 PK 11 + 00 140.00 m PK 34 + 00 PK 57 + 00 PK 12 + 00 140.00 m PK 35 + 00 PK 58 + 00 146.50 m PK 13 + 00 140.00 m PK 36 + 00 PK 59 + 00 147.10 m PK 14 + 00 140.00 m PK 37 + 00 PK 60 + 00 146.98 m PK 15 + 00 140.40 m PK 38 + 00 145.00 m PK 61 + 00 146.86 m PK 16 + 00 141.00 m PK 39 + 00 145.00 m PK 62 + 00 146.74 m PK 17 + 00 140.00 m PK 40 + 00 145.00 m PK 63 + 00 146.62 m PK 18 + 00 140.00 m PK 41 + 00 PK 64 + 00 PK 19 + 00 140.76 m PK 42 + 00 PK 65 + 00 PK 20 + 00 141.78 m PK 43 + 00 PK 66 + 00 PK 21 + 00 142.73 m PK 44 + 00 PK 67 + 00 PK 22 + 00 142.85 m PK 45 + 00 PK 68 + 00 PK 23 + 00 143.57 m PK 46 + 00 PK 69 + 00 BO’YLAMA PROFILNI LOYIHALASH Chizma tekisligida yoyib ko’rsatilgan yo’l o’qining vertikal tekisligidagi proyeksiyasi yo’lning bo’ylama profili deb ataladi . Bo’ylama profil ayrim yo’l uchastkalarining bo’ylama nishabligi bilan o’lchanadigan tikligi va uning qatnov qismining yer betiga nisbatan joylashuvini tasvirlaydi . Bo’ylama nishablik avtomobil yo’lilarining transportboplik sifatlarini tasvirlovchi muhim ko’rsatgichlardan biri hisoblanadi . Joyning tabiiy qiyaliklari ko’pincha avtomobillardan samarali foydalanish uchun zarur bo’lgani joiz qiymatlaridan ortiq bo’ladi . bunday hollarda yo’lning nishabligi yer sirti nishabligiga nisbatan yotiqroq qilinadi , buning uchun tepaliklarga ko’tarilishlarda gruntning bir qismi qirqib olinadi yoki aksincha , rel’yefning past qismlaridan o’tish joylariga grunt to’kib chiqiladi . Gruntni qirqib olish natijasida yo’l sirti yer sirtiga nisbatan past bo’lib qolgan joylari o’ymalar deb , yo’lning yer sirtidan balandroq sun’iy to’kilgan grunt ustidan o’tadigan yo’l bo’laklari esa ko’tarmalar deb ataladi . Ko’tarmalarning balandligi 1 m dank am bo’lganida yo’l “nol” belgilardan ( otmetkalardan ) o’tadi deb ataladi . O’yma va ko’tarmalar qurish natijasida yo’l belgilari yer sirtining belgilariga mos tushmaydi . Yer sirtining yo’l o’q chizig’i bo’yicha belgilari bilan yo’l ko’tarmasining balandligi yoki o’yma chuqurligini aniqlovchi yo’l qirg’og’i belgilari orasidagi farq ishchi belgi deb ataladi . Yo’l o’q chizig’i qabul qilingan asosiy variant uchun bo’ylama kesim GOST 21-511-83 ga asosan , men AutoCAD dasturida chizdim . Yer va yo’l nishabliklari tez – tez o’zgarib turadigan va uncha uzun bo’lmagan bo’laklarda belgilar ayirmasi ancha kata bo’lgan tog’li yo’llarda ancha yirik masshtablar : Vertikal masshtab 1 : 500 Gorizontal masshtab 1 : 5000 Grunt masshtabi 1 : 50 qo’llanildi . Bo’ylama profilidagi yer sirti belgilarini birlashtiruvchi ingichka chiziq yer sirti chizig’i yoki xonaki chiziq deb ataladi . Yo’l yoqasini belgilarini bildiruvchi yog’onroq chziq loyiha chizig’i deb ataladi . Bu chiziq bo’ylama profilda yer sirti chizig’iga nisbatan 2 marta qalinroq qilib tasvirlanadi . Bo’ylama profilning grafik tasviri asosiy loyiha hujjatlaridan biri bo’lib , bu hujjatlar asosida yo’l quriladi . Bo’ylama profilni loyihalashdan avval haritadan gorizantallarda har qaysi piketdagi va plyusli nuqtalardagi belgilar hisoblab chiqiladi. Bo’ylama profilni loyihalashga kirishishdan oldin quyidagi texnikaviy me’yorlar belgilanadi: 1.Eng katta bo’ylama nishablik: 2. Eng kichik bo’ylama nishablik: 3.Vertikal egrilarning eng kichik radiuslari 4.Yo’lning ustivorligini va undan me’yoriy foydalanish sharoitlarini ta’minlovchi yetakchi (ko’rsatma) ishchi belgilari yoki ko’tarmaning eng kam balandligi . Yo’llarni loyihalashda joy sharoitlariga ko’ra texnikaviy amalga oshirish mumkin va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lsa, reja elementlarini va bo’ylama kesim elementlarini ShNQ taklif etgancha olish kerak.Yetakchi ishchi belgi quyidagilarga bog’liq: - iqlim mintaqasiga,O’zbekiston territoriyasi yo’l iqlim sharoitlariga ko’ra 4 zo’naga bo’lingan ; - joyning namlanish tavsifiga ko’ra turiga; - qor bosish tavsifiga; - yer (grunt) turiga bog’liq Bo’ylama kesimning loyiha chizig’ini o’tkazishda trassaning boshi va oxiri “nol”dan o’tishi kerak . Loyiha chizig’ini o’tkazayotganda loyihalash qadamiga etibor beriladi . Loyihalash qadami yo’l toifasiga bog’liq bo’lib , I – III toifali yo’llarda 400 m dan , IV – V toifali yo’llar uchun 200 m dank am bo’lmasligi kerak. Yo’l ko’tarmasining tavsiya etilgan ishchi belgisi ShNQ 2.05.02-07 bo’yicha qoplama trassaning nam va zax uchastkalaridagi sizot va sirtqi suvlar sathidan eng kam ko’tarilib turadigan joyiga va ko’tarma qirg’og’ining hisoblangan qor qatlami sathidan eng kam ko’tarilib turadigan joyiga qarab o’rnatildi . Ishchi qatlam tuprog’i Yo’l iqlim mintaqasiga bog’liq holda qoplama yuzasining eng kam ko’tarilishi, m Mayda qum,yengil yirik I II III IV 0,5 / 0,3 0,6 / 0,4 0,4 / 0,2 0,9 / 0,7 0,8 / 0,5 1,0 / 0,6 0,7 / 0,4 1,2 / 0,8 1,1 / 0,8 1,3 / 1,0 1,0 / 0,7 1,5/1,2 1,2/0,8 1,4 /1,0 1,1/ 0,7 1,6/1,2 qumloq, yengil qumloq, Changli qum, changli qumloq, engil va og’ir, suglinok, glina (loy) og’ir changli qumloq yengil va og’ir changli suglinok Eslatma: suratda- yo’l qoplamasi sirtining sizot suvlar yoki 30 sutkadan ortiq turib qoladigan yuzadagi suvlar sathidan ko’tarilishi, mahrajda qoplamaning suvlar oqib ketmaydigan uchastkalarda yer sirtidan, yoki qisqa (30 sutkadan kam) turadigan yuzadagi suvlar sathidan ko’tarilishi. Yo’l iqlim mintaqasida qoplama sathining eng kam ko’tarilishi issiqlik texnikasi hisoblari asosida belgilanadi. Yer (grunt) ustki qatlamlarining namlanish sharoitlariga ko’ra uch turli joylar bo’ladi: 1- tur - quruq joylar, nishabi 10% dan ortiq bo’lib, yuzadagi suvlari oqib ketadi, sizot suvlar chuqur, ya’ni yerning muzlash chuqurlikdan 1,5-2,0 m pastda joylashgan : 2- tur zah joylar-yer nishabi kam bo’lganidan yuzadagi suvlari oqib ketmaydi, sizot suvlari chuqur yotadi. 3-tur nam yerlar- yuzadagi suvlari oqib ketmaydi va yomg’irdan yoki qordan erigandan keyin suv 30 sutkadan ortiq turadi, yoki uchastkalar doim nam turadigan joylar. Ko’tarma qirg’og’i qor qatlamining hisoblangan sathidan quyidagilardan kam bo’lmagan miqdorda baland bo’lishi kerak.(metr) 1,2 – I toifa yo’llar uchun 0,7 – II toifa yo’llar uchun 0,6- III toifa yo’llar uchun 0,5 – IV toifa yo’llar uchun 0,4 – V toifa yo’llar uchun Bo’ylama kesimni loyihalash asosan bo’yiga 594 mm , eniga 1682 mm li vatmin qog’oziga AutoCAD dasturida chizdim . Bo’ylama kesimni tasvirlashda gorizantal masshtab 1 : 5000 , vertikal masshtab 1 : 500 va grunt uchun 1 : 50 masshtablarni qabul qilinib tasvirlandi . Bunda dastlab ishni berilgan 200 mm asosan bo’ylama kesim setkasini tushurishdan boshlandi Shu setkaning 14 – grafasidagi ajratilgan piketlar uchun qismga belgilab olindi . Rejadagi to’g’ri va egrilar , kilometr belgilari ham shu grafadagi ajratilgan qismlarda tasvirlandi . 12 – grafa ya’ni yer belgilari uchun xaritada o’tkazilgan asosiy variant uchun aniqlangan har bir piketlar uchun balandlik qiymatlarining son qiymatlari yozib chiqildi . Undan so’ng setkaning 1 – grafasidan 130 mm yuqorida reyka sanoq sistemasi tasviriga o’xshash tasvir tushurildi va unga balandlik nuqtalari hisoblab topilgan eng kichik qiymatdan boshlab eng katta qiymatga qarab vertikal yo’nalishda yozib chiqildi . Shu qatorda 12 – grafaga har bir piket uchun tushurilgan yer belgilariga asosan yuqorida yer rel’yefi hosil qilindi. Bundan tashqari ( PK 59 + 38.2 PK 59 + 62.6 ) piketlar oralig’ida temir yo’l o’q chizig’ini kesib o’tganligi sababli temir yo’l o’q chizig’i bilan bir satixda loyiha chizig’i loyihalandi . Rel’yefga ko’ra har 500-600 m masofada shurf quduqlari qazib qo’yish ko’rsatilishi uchun ular ham tasvirlab , belgilandi . Setkaning birinchi grafasi yo’lning yoyilma rejasi uchun ajratilgan qismda reper belgilari , ariq ko’rsatilip ketildi . Keyingi ish sifatida loyiha belgilarini hisoblash ishi boshlandi . Bunda dastlab yo’l poyi qirg’og’i belgisini hisobadim . Buning uchun dastlabki 0 – piketdagi yo’l poyi qirg’og’i belgisi qiymati interpolatsiya usuli bilan hisoblab topilib 137.00 ga teng deb oldim . Loyihalash qadami 400 m dan kam bo’lmagan holda qiyaliklarni belgilab ko’rsatdim : - 137.00 – 131.20 = 5.8 - 132.36 + 1.16 = 133.52 - 5.8 / 500 = 0.0116 - 133.52 + 1.16 = 134.68 - 0.0116 * 1000 = 11.6 ‰ - 134.68 + 1.16 = 135.84 - 0.0116 * 100 = 1.16 - 135.84 + 1.16 = 137.00 - 131.20 + 1.16 = 132.36 141.40 – 131.20 = 10.2 132.90 + 1.7 = 134.60 10.2 / 600 = 0.017 134.60 + 1.7 = 136.30 0.017 * 1000 = 17 ‰ 136.30 + 1.7 = 138.00 0.017 * 100 = 1.7 138.00 + 1.7 = 139.70 131.20 + 1.17 = 132.90 139.70 + 1.7 = 141.40 Qolgan loyiha ishlari ham shu tarizda davom etdi . Trassa qizil chizig’ini loyihalash ishlari Asosiy shartli belgilar 1 - vertikal egri chiziqlar; (a - shahobchasi pastlashuvchi qavariq egri chiziq; b shahobchasi ko`tariluvchi botiq egri chiziq; v - qavariq egri chiziq pastlashuvchi shahobchasining botiq egri chiziqning ko`tariluvchi shahobchasiga o`tishi); 2 - 537, 211 belgili reper 7; 3 – yo`ldan chiqib kelish: (a - chapga , II a -namunaviy loyiha bo`yicha piket boshidan 98 m da; b - piket boshidan 60 m da boshqa yo`l bilan kesishuv); 4 -temir yo`lni kesib o`tish joylari: (a – qo`riqlanmaydigan piket boshidan 27 m da; b – qo`riqlanadigan o`tish joyi; bayroqchalar ustidagi raqamlar o`tish yo`li toifasini bildiradi); 5 - kilometr belgisi; 6 – ko`prik va quvurlar: (a - temir-beton ko`prik yoki yo`l o`tkazgich; b-diametri 1,5 li dumaloq quvur; v – tog`ri to`rtburchak quvur); 7 - suv chetlatuvchi ariqchalar: (a- tepa ariqchasi; b - suvni o`ngga tashlash; v - suvni chapga tashlash); 8 - musbat nuqtalar belgisi; 9 - ikki simli aloqa liniyasi. GIL GIL SSS SSS 8- rejadagi egrilar. 9- sun’iy inshootlarni joylashish o’rni a) loyihalanayotgan b) mavjud; 10- ko’priklar a) yog’och b) kapital ko’priklar va yo’l o’tkazgichlar v) harakat ferma pastida bo’ladigan ko’prik . g) ostidan o’tadigan yo’l o’tkazgich. d) ustidan(loyihalanayotgan yo’l) 11.- quvurlar va Grunt kesimidagi shartli belgilar: a - chuqurligi 8,1 m bo`lgan № 5 burg`ilangan quduq (gillanish 1,6 m chuqurlikda, 20.10.85 da sizot suvi 3,5 m chuqurlikda); b - № 57 shurf; v chuqurlashtirilgan quduqli № 50 shurf (20.10.85 da doimo muzlagan gruntning yuqorigi chegarasi 0,8 m chuqurlikda, pastki chegarasi 8,5 m chuqurlikda); g - 0,9 m chuqurlikdagi tekshiruvchi quduq № 47; d - seysmik tekshirish № 22 nuqtasi; ye - statik tekshirish № 8 nuqtasi; j - elektrodinamik tekshirish № 12 nuqtasi; z - kam namli qumli yoki qattiq yoxud yarim qattiq loyli gruntlar; i - nam qumli yoki qattiq plastik loyli gruntlar; k - nam qumli yoki yumshoq plastik loyli gruntlar; l - suvga to`yingan qumli yoki plastik holida oquvchan va suvga to`yingan loyli gruntlar, optimal namlikka qaraganda namlanish koeffitsiyenti 1,2. Yer belgilari va yo’l poyi qirg’og’ining belgilari ayirmasi farqini yo’l poyi qirg’og’ining qiymatiga asoslanib qizil chiziqni o’tkazib olganimdan so’ng , har bir piket uchun yozib chiqdim va qolgan ishlar ham shu qatori davom ettirildi . Qizil chiziqni o’tkazishda men loyihalayotgan avtomobil yo’lini kesib o’tgan ariq va boshqa temir yo’lini hisobga olgan holda o’tkazdim . Bunda qizil chiziq avvalroq loyihalangan temirbeton quvur ustidan 2 m dan yuqoriroq balandlikda loyihaladim . Keyingi ish sifatida vertikal egrilarni loyihalashni boshladim . Vertikal egrilarni loyihalash Bo’ylama profilda nishablarning algebraic farqi I va II toifali yo’llarda 5‰ va undan ortiq, III - toifali yo’llarda10‰ va undan ortiq IV va V toifali yo’llarda 20‰ va undan ortiq bo’lsa, loyihalangan siniq chiziqlarni egri chiziqlar bilan tutashtirish kerak. Vertikal egrilar quyidagi usulda loyihalandi. Tangens usuli Tangenslar bo’yicha loyihalashda vertikal egrilar hisobi quyidagi tartibda bajariladi; 1.Sinish nuqtasining piketaj holatini aniqlanadi; 2.Vertikal egrining radiusi ShNQ 2.05.02-07 bo’yicha belgilanadi: 3.Nishablarning algebraik farqi aniqlanadi. Belgilangan radius va nishablarning algebraik farqi uchun 1-jadvaldan (6) tangens T va bissektrisa B, E egri topiladi. Jadval bo’lmaganda egrilarning elementlarini quyidagi formulalar bo’yicha ham aniqlash mumkin; L L2 T R 1 : 2 T2 Б : 2R E=2Т Bunda R – qabul qilingan radius,m; i1 ,i2 - nishablarning algebraik farqi mingdan bir ulushlarida ifodalanadi. 5.Tangensning qiymati bo’yicha egri boshi va oxirining piketaj holati aniqlanadi. 6.Tuzatilgan ishchi belgilari hisoblab chiqiladi.Vertikal egrilarni tangenslar bo’yicha loyihalashda tuzatilgan ish belgilarni aniqlash va egrining bo’ylama profilini rasmiylashtirish quyidagi muayan misolda ko’rib chiqiladi. Hisoblash misoli: botiq vertikal egrining radiusi ko’rinishni ta’minlash shartidan R=10000m qabul qilingan. Pasayish tarmog’ining nishabi i 1=14%0; Ko’tarilish tarmog’ining nishabi i2=+ 7%0. Sinish nuqtasining piketaj holati PK 22 +50. Nishablarning algebraik farqini mingdan bir ulushlarda topamiz; i1 - i2= -0,14(+0,07) = 0,21: Radius R=10000 m va nishablarning algebraik farqi 0,21 uchun jadvaldan egrining elementlarini topamiz; T= 105,00m; B = 0,55 m E=2T = 2x 105 = 210 m Egri boshi va oxirining piketaj holatini aniqlaymiz; EB= PK 22 +50 – 105 = PK 21 -45 EO = PK 22 +50 – 105 = PK23- 55 Vertikal egrining holati va turi (egri pastga qaratilganda botiq yuqoriga qaratilganda esa qavariq bo’ladi)uzunligi ikki tangensga teng yoy bilan loyiha chiziq ustida ko’rsatiladi. Eng yaqindagi piketgacha bo’lgan plyus masofalar yoy boshida-45м, oxirida -55м. Egri elementlarini ustunning o’ng tomoniga yozamiz . R= 10000m; T= 105m; B= 0,55 m Tuzatilgan belgilarni aniqlaymiz; PK 22+50 dagi ish belgi + 0,55 ga teng bo’ladi, ya’ni inshoot ustidan 0,55 m ga ko’tariladi. Egri chegarasida joylashgan piketaj va plyusli nuqtalarni ishchi belgilari ham o’zgaradi . Biz ko’rayotgan misolda PK 22 va PK 23 vertikal egrining boshidan 45 metr masofada joylashgan PK 22 uchun quyidagi qiymatni topamiz; Y= X2 55 2 3025 0,1m 2 R 2 10000 20000 Tuzatilgan ishchi belgi quyidagiga teng bo’ladi; 4,02+ 0,15 = 4,17м Vertikal egrining oxiridan 2355-55 m masofadagi PK 23 da y = 0,15 bo’ladi. Tuzatilgan ishchi belgi quydagiga teng boladi; 1,72+0,15 = 1,87м Bo’ylama profilda ishchi belgilar qavslarda, tuzatilgan belgilar esa qavsdan tashqarida ko’rsatiladi. Trassaning bo’ylama profilini chizmasi DC -21-511-83 ga asosan millimetrli qog’ozga chiziladi. Chizmadagi tasvirlar masshtabi bo’yicha qabul qilinadi. Bo’ylama profil tasvirining masshtabi jadvalning yonida ko’rsatiladi. avtomobil yo’llarining bo’ylama profilida quydagilar chiziladi va ko’rsatiladi: avtomobil yo’llarining o’qi joylashgan xaqiqiy yer yuzasining chizig’i o’q chiziqning sinish nuqtalaridagi ordinata chiziqlari va yo’l poyining qirg’og’ini ifodalovchi chiziq: geologok qidiruv (qazilgan) joylari, yer qatlamlarining namligi va konsistentsiyasi (shartli belgilar bilan ko’rsatiladi), sizot suvlar sathini o’lchash vaqti ko’rsatib yoziladi: yer qatlamlarining nomi va qatlamlar guruhining nomeri (masalan qumuq tuproq 33a) yerlarga ishlov berish og’irligiga qarab tasnifdan olib yoziladi: loyiha chizig’idan yuqorida quydagilar chiziladi va ko’rsatiladi: - reperlar; - loyihalanadigan sun’iy inshootlar nomi; - tog’lik va suv ketkazish ariqlari, suv tashlash joylari; - ko’tarmani ishchi belgilari; - loyiha chizig’idan pastda quydagilar chiziladi va ko’rsatiladi; - loyiha chizig’ining sinish nuqtalarining ordinata chiziqlari; sun’iy inshootlar belgisi va mavjud sun’iy inshootlar nomi; Vertikal egrini Tangens usulida loyihalash Bo’ylama profil ostida jadval (to’r) joylashtiriladi. To’rning grafalari (ustunlari) quyidagi tartibda to’latiladi; “Yo’lning yoyma rejasida”- qabul etilgan topografik xarita bo’yicha 1;5000 masshtabda trassa o’qining ikkala tomondan situatsiyalar (joylashuv o’rinlar) tushuriladi. Bu yerda aholi yashaydigan joylar kesib o’tiladigan yo’llar, suv yo’llar, jarliklar, o’rmonlar, to’qaylar, haydalgan yerlar, yaylovlar ko’rsatiladi. Sirtqi suvlarning oqish yo’nalishi gorizontallarga tik chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Grafaning o’rta chizig’i qabul qilingan variant trassaning o’q chizig’iga mos keladi: “Joyning namlanish bo’yicha turi” grafasida yer yuzasining namlik belgilari bo’yicha joyning turi yoziladi: ”Ko’ndalang kesim turi” grafasida yo’l poyi ko’ndalang kesim turining nomeri yoziladi; “Mustahkamlash” grafasida yo’l chetidagi ariqlarni mustahkamlash turi yoziladi: “Nishab uzunlik” grafasida piketlarga bog’lanish turi yoziladi; chiziq ustidaariq nishabi. chiziq ostida esa qabul qilingan nishablik ariq uchastkasining uzunligi ko’rsatiladi: “Tubining belgisi” grafasida ariq tubining o’qi bo’ylab loyiha belgisi yoziladi: “Nishablik va vertikal egri” grafasida loyiha chizig’ining elementlari; vertikal egrilar va to’g’ri chiziqlar, loyiha chizig’ning singan joylarda piketlarga bog’lanishi, radius, egrilar uzunligi, egrining boshi va oxiridagi urunmalarning nishabligi yoziladi; “Yo’l poyi qirg’og’ining belgisi” grafasida yo’l poyi qirg’og’ining loyiha belgilari yoziladi; “Yer belgisi” grafasida yer yuzasining avtomobil yo’lining o’qi bo’ylab olingan haqiqiy belgisi (qora belgisi) ko’rsatiladi: “Masofa ” grafasida joining sinish nuqtalaridan bilan piketlar ortasidagi masofa noto’g’ri piketlar ko’rsatiladi; “Rejadagi to’g’ri va egri chiziqlar” grafasida yo’l o’qi bo’ylab chizilgan to’g’ri va egri chiziqlar; oraliq egrilar uzunligi, doirasimon egrilar va oraliq egrilar umumiy uzunligi qiymati yoziladi. Avtomobil yo’lining o’ng tomonga (kilometr bo’ylab ) burilish avtomobil yo’lining to’g’ri uchastkasiga nisbatan yuqoriga yo’nalgan, chapga burilish esa pastga yo’nalgan egri chiziq bilan tasvirlanadi. Bunda men yer rel’yefiga ko’ra 2 ta botiq , 2 ta qavariq vertikal egrini loyihaladim . Qavariq egrilar uchun tavsiya qilingan eng katta radius 70000 m , hamda tavsiya etilgan eng kichik radius 15000 m etib belgilanganligiga ko’ra har bir qavariq egri uchun tangens , egrining o’zi va bisektrisa qiymatlarini mitin jadvali asosida belgilab oldim . Botiq vertikal egrilar uchun tavsiya qilingan eng katta radius 8000 m , hamda tavsiya etilgan eng kichkina radius 5000 m ligiga asoslanib ularni loyihaladim . 1. -11.6 – 17 = 28.6 2. 17 – (+1.6 ) = 15.4 3. 1.8 – ( - 4.9 ) = 6.7 4. – 4.9 – (+6.6 ) = 11.5 Yer belgilari va yo’l poyi qirg’og’ining ayirmasi farqiga asoslangan holda , bu sonlarning darajasiga qarab yon ariqchalar loyihalash uchun turlarga ajratib chiqdim. Bunda menda 4 ta tur hosil bo’ldi , ko’tarma uchun I , II , III turlar o’yma uchun IV tur mavjud ekanligiga asosan ularga yon ariqchalar ko’ndalang kesim setkasining 3÷11 grafalariga ularning tubining belgisi , uzunlik , nishabliklarini joylashtirib chiqdim . Hisob kitoblarga ko’ra : Xchap = hchap / hchap + ho’ng * l - 0.96 + 1.2 = 2.16 - 0.96 / 2.16 = 0.44 - 0.44* 100 = 44.44 1 – tur chegarasini loyihalab oldim . Xchap = hchap / hchap + ho’ng * l - 0.4 + 0.1 = 0.5 - 0.1 + 0.55 = 0.65 - 0.4 / 0.5 = 0.8 - 0.1 / 0.65 = 0.15 - 0.8 * 100 = 80 - 0.15 * 100 = 15 4 – tur chegarasi ham loyihalandi . I tur. IV tur. Bo’ylama profilni taxt qilish I.Bo’ylama profilda qizil rang bilan quyidagilar ko’rsatildi: 1) trassa o’qi (1-14 grafalarda), ishchi belgilar , loyiha chizig’i vertikal egrilar va bu egrilarga tegishli yozuvlar, sun’iy yo’l chetidagi ariqlar tubining loyiha belgilari va ularning nishabliklar boshi va oxiri, yo’l poyining qabul qilingan ko’ndalang kesimlari turi; 2) kesimlardagi qolgan barcha belgilar qora rang bilan ko’rsatildi. II AD markali asosiy komplekt chizmalaridagi ГОСT 2.303-68 da ko’rsatilgan chiziqlar bilan chizildi; 1.Yo’lni avtomobil yuradigan qismi, ko’ndalang qismi kesimning konturlari sidirg’a qalin chiziq bilan ko’rsatildi; bo’ylama profillarda:, loyiha chizig’i loyiha chizig’ining singan nuqtalaridan o’tkazilgan ordinata chiziqlari, rejadagi to’g’ri va egrilar yo’lning yoyilma rejasi; - ko’ndalang kesimlarda loyiha chiziqlari sinish nuqtalaridan o’tkazilgan ordinatalar chiziqlari 1 va 14 grafalardagi loyiha chizig’i va trassa chizig’i qalinligi 0,4-0,6 mm li qilib chizildi; 2. Quyidagilar sidirg’a ingichka chiziq bilan ko’rsatiladi: bo’ylama va ko’ndalang kesimlarda yerning haqiqiy yuzasini bildiruvchi chiziq, uning sinish nuqtalaridan o’tkazilgan ordinatalar chiziqlari, tuproq qatlamining to’shamasi. KO’NDALANG KESIMNI LOYIHALASH Yo’lning namunaviy ko’ndalang kesimlari trassaning o’ziga xos bo’lgan uchastkalari uchun muayyan piketlarga bog’lab tuzildi. Masalan baland ko’tarilgan yo’l poyi , chuqur o’yma, shuningdek qiya adirlar. Yo’l poyini loyihalashda yo’l toifasi, yo’l qoplamasining turi, ko’tarma balandligi va o’yma chuqurligi, tuproq hossalari, shuningdek injener- geologik sharoitlarning o’ziga xos hususiyatlarini hisobga olindi. Yo’l chetidagi ariqlar va rezervlarning o’lchamlari mahalliy sharoitlarga (sizot suvlar sathi, tuproq hossalari , yo’l uchun ajratilgan kengligi va hakazolarga) qarab belgilandi. Yo’l poyining konstruktsiyasi yo’l mintaqa toifasiga, yo’l qoplamasining turiga, mahalliy tabiiy sharoitlarga qarab, hudud yo’l iqlim mintaqalariga va joylar turiga bo’linishini, yer yuzasidagi suvlarni oqib ketish hususiyatlarini va joyning namlanish toifasini hisobga olib qabul qilindi. Yo’l- iqlim mintaqalari chegaralarida yo’l qoplamasi sirtining eng kam ko’tarilishi, metr hisobida keltirilgan. Namunaviy ko‘ndalang kesimlar quydagicha loyihalanadi. Ko‘tarmalarda H<3 m bo‘lganda І-ІІІ darajali yo‘llarda yonbag‘ir qiyaligi 1:4, H<2 m bo‘lganda ІV-V darajali yo‘llarda yonbag‘ir qiyaligi 1:3, H<6 m gacha bo‘lganda yonbag‘ir qiyaligi 1:1,5 qilib, H<12 m gacha bo‘lganda yuqori qismi yonbag‘ir qiyaligi 1:1,5 pastki qismi 1:1,75 deb qabul qilindi. Qimmatbaho yerlarda yonbag‘ir qiyaliklarini grunt turi va ko‘tarma balandligiga qarab 1:1 dan 1:1,75 gacha olish tavsiya etildi. Ko‘tarmaning balandligi H<1,2 m bo‘lgan hollarda yon ariqlar loyihalandi. Ularning ko‘rinishi uchburchak va trapetsiya shaklida bo‘ladi. Ko`tarmada o`tgan yo`l poyining ko`ndalang profillari: a - balandligi 1m.dan kam bo`lgan kyuvet-rezervli suyri ko`ndalang profil; b balandligi 2 m.gacha bo`lgan nosuyri ko`ndalang profil; v - balandligi 12 m.gacha bo`lgan nosuyri ko`ndalang profil; g - adrdagi tog` yon bag`ri qiyaligi 1:1,5 dan 1: 3 gacha bo`lgan rezervli ko`ndalang profil; d – tog` yon bag`ri tikligi 1:5 dan 1:3 gacha bo`lgan qiyalamada; e – tog` oldi ariqchasi bo`lmagan ko`tarmaning yuqorigi yonbag`irini grunt bilan tutashtirish; 1 – yo`l uchun ajratilgan joyning chegarasi; 2 – o`simlikli gruntning olib tashlanadigan qatlami; 3 – yonbag`irlarga yotqiziladigan o`simlikli grunt qatlami (chim); 4 - chuqurligi hisoblangan, lekin kamida 0,3 m bo`lgan uchburchak ariq; 5 – o`lchami gruntning zarur miqdoriga bog`liq bo`lgan rezerv; 6 - balandligi ko`pi bilan 0,6 m bo`lgan grunt marzasi; 7 chuqurligi hisoblangan, lekin kamida 0,6 m bo`lgan tog` oldi arig`i. O‘ymalarda O‘ymalarda uning chuqurligidan qat’iy nazar, ichki yonbag‘ir qiyaligi 1:3 deb qabul qilinadi. Tashqi yonbag‘ir qiyaligi esa quyidagicha: H<1 m gacha bo‘lganda 1:1,5 – 1:10 gacha ochiq yoki ko‘tarma ko‘rinishida loyihalash mumkin. H<5 m bo‘lganda yonbag‘ir nishabligini 1:1,5 – 1:2 qilib va 4 m dan kam bo‘lmagan kenglikdagi yo‘l yoqasi yoki qo‘shimcha tokchalar ko‘rinishida loyihalash zarur. O`ymalardagi yo`l poyining ko`ndalang kesimi (profili): a - suyri profilli sayoz o`ymalar - ochiq (chapda) va ko`tarmasimon qazilgan (o`ngda); b - sayoz suyrilanmaydigan o`yma; v - chuqurligi 12 m gacha bo`lgan o`yma; g - bir jinsli bo`lmagan gruntlardagi o`yma; d -qiyalamadagi yarim-o`yma – yarimko`tarma; 1 – yo`l uchun ajratilgan joyning chegarasi; 2 – yonbag`irlardagi o`simlikli grunt qatlami; 3 - chuqurligi hisoblangan biroq 0,3 m dan kam bo`lmagan ariq; 4 – yonbag`irlarda qirqib olinadigan o`simlikli grunt qatlami; 5 - chuqurligi kamida 0,6 m bo`lgan tog` oldi arig`i; 6 - yumshoq yotqiziqlar; 7 - oson nuraydigan qoya jinslar; 8 - kam nuraydigan qoya jinslar; 9 - balandligi ko`pi bilan 0,6 m bo`lgan grunt marzasi (banket). Avtomobil yo’llarini loyihalayotganda , joyning yo’l o’tkazish uchun ajratilgan , ko’tarmalarga to’kish uchun grunt qaziladigan , yordamchi inshootlar quriladigan va ko’chatlar o’tkazish uchun ajratiladigan tasmasi yo’l tasmasi yoki yo’lga ajratilgan tasma deb ataladi . Yo’lning vertikal tekislik bilan kesilgan kesimining kichraytirilgan masshtabdagi tasviri ko’ndalang kesim deb ataladi . Yo’l sirtining avtomobillar harakatlanadigan qismidagi tasmasi qatnov qismi deyiladi . Bu tasma tosh materiallari bilan mustahkamlanib , yo’l to’shamasini hosil qiladi . Uning yuqori qismi qoplama deb ataladi . Yo’lning ko’ndalang kesimi bo’ylama kesimdagi ishchi belgilarga asosan loyihalanadi . Men ham yo’l ko’ndalang kesimini menga berilgan yo’l toifasiga muvofiq loyihaladim . Bunda bo’ylama kesim setkasidagi 3 – grafa , ko’ndalang kesim turi grafasini to’ldirdim . Bunda 4 ta tur hosil bo’ldi . Ularning 1, 2, 3 – turlari ko’tarmaga , 4 –turi o’ymaga xos turlar . Bu turlarni ajratish uchun ularga chegara son qiymatlari mavjud : - 1 – tur : 0 < H < 1.2 - 2 – tur : 1.2 < H < 3 - 3 – tur : 3 < H < 6 ko’tarma uchun. - 4 – tur : 0 < H < 1m o’yma uchun. Yo’l bo’ylama kesimidagi ishchi turlariga ko’ra ko’ndalang kesim turlarini aniqlab chiqdim . Bunda menga 4 tur mavjud bo’ldi . Birinchi va to’rtinchi tur ko’ndalang kesimlariga qo’shimcha ravishda yon ariqchalar loyihaladim . Ko’ndalang kesimlarni loyihalashda II toifaga muvofiq : yo’l poyini enini 15 m etib tanlab , unga mos holda 3.75 m dan 2 ta harakat tasmasi , 3.75 m yo’l yoqasining kengligi , yo’l yoqasining chetki tasmasining kengligini 0.75 m qilib loyihaladim. I – tur 0 < H < 1.2m PK 2 + 00 Hish = 0.48m II – tur 1.2 < H < 3m PK 45 + 00 Hish = 1.28m III – tur 3 < H < 13m PK 6 + 00 Hish = 12.90m IV – tur 0 < H < 3m PK 37 + 00 Hish = 0.70m YO’L TO’SHAMASINING KONSTRUKSIYASI Avtomobillarning yil bo’yi harakatlanishini taminlash uchun yo’lning qatnov qismida yo’l to’shamasi quriladi . Yo’l poyi sirtiga iqlim omillariga va transport g’ildiraklarining ta’siriga yaxshi qarshilik ko’rsatadigan materiallardan yotqiziladi . Avtomobil o’tganida yo’l to’shamasida hosil bo’ladigan kuchlanishlar chuqurlik ortgani sari so’na boradi . Bu yo’l to’shamasini ko’p qatlamli qilib loyihalashga imkon beradi , bunda uning ayrim qatlamlarida ta’sir etuvchi chuqurlar va iqlim olimllarining , intensiv ta’siriga mos holda turli mustahkamlikdagi materiallardan foydalaniladi : - a – vertikal kuchlanishlar 𝜎 epyurasi ; - b – gorizontal kuchlanishlar 𝜎 epyurasi ; - 1 – qoplama ; - 2 – asos ; - 3 – asosning qo’shimcha qatlami ; - 4 – to’shama grunti ; - 5 – yo’l to’shamasidagi kuchlanish ; - 6 – bir jinsli gruntdagi kuchlanish . Qoplama – yo’l to’shamasining yuqoridagi eng mustahkam , odatda suv o’tkazmaydigan , yeyilishga , zarbiy va siljituvchi yuklamalarga yaxshi , qarshilik ko’rsatadigan , shuningdek , iqlim ta’siriga chidamli nisbatan yupqa qatlam . Qoplama ancha qimmat turadigan materiallardan yotqizilganligi uchun u ruxsat etiladigan minimal qalinlikda bo’ladi . Qoplama yo’lning zarur foydalanish sifatlarini taminlaydi ( sirtning tekisligi , shina bilan tishlashish koeffitsenti katta ) . Qoplamada uning zarur sifatlarini taminlaydigan asosiy qatlamdan tashqari , zaxira ( yemirilish ) qatlami boladi. Bu qatlam hisobiy qalinlikka kirmaydi va yo’ldan foydalanish jarayonida vaqti – vaqti bilan tiklab turiladi . Suv o’tkazmaslik xossalari va yemirilish qarshiligi yetarli bo’lmagan qoplama ustiga yupqa himoya qatlami yotqiziladi ( sirtiga ishlov berilgan qatlamlar ) . Bu qatlam organik bog’lovchi materiallar quyib , bir xil mayda chaqiq toshlar sepib hosil qilinadi . Qoplama sirtiga ishlav berish , shuningdek , foydalanish jarayonida silliq sirtlarning g’adir – budirligini oshirish uchun qo’llaniladi ; Asos – to’shamaning toshlardan yoki bog’lovchi materiallar bilan ishlov berilgan gruntdan qurilgan ko’tarib turuvchi mustahkam qismi . Asos bosimni to’shamaning pastda joylashgan qo’shimcha qatlamlariga yoki yo’l poyi grunti ( to’shama gruntga ) uzatish va taqsimlash uchun mo’ljallangan . Shuning uchun asos yaxlit siljish va egilishga qarshi ustivor bo’lishi kerak . Asosga avtomobillar g’ildiraklari bevosita ta’sir etmaydi , ob – havo yog’inlari esa kam ta’sir etadi . Shuning uchun asosni qurishda qoplama va yeyilish qatlamidagina qaraganda mustahkamligi kamroq materiallardan ham foydalanish mumkin . Asos bitta yoki bir nechta qatlamlardan iborat bo’lishi mumkin . Keyingi holda asosning yuqori qatlamlari ancha mustahkam materiallardan yotqiziladi . Takomillashtirilgan qoplamalar yotqizishda sirtqi nam ta’siridan himoyalangan asos ichki muzlash davrida namlik yo’l poyida pastdan yuqoriga ko’tarilishi natijasida namlanishi mumkin . Shuning uchun namlanishga chiqamli materiallardan quriladi . Asosning qo’shimcha qatlamlari iqlim va grunt gidrologik sharoitlari noqulay joylarda qoplamalarning asosi bilan yo’l poyi to’shama grunti orasida yotqiziladi . Yo’l poyi ichki namlikni to’plashi va do’ppayish jarayoni rivojlanishi mumkin bo’lgan changsimon qumoq yoki loylin gruntlardan yotqizilgan joylarda g’ovak materiallar ( qum , shag’al , chaqiq tosh ) dan qo’shimcha qatlam yotqiziladi . U zax qochiruvchi , do’ppayishga qarshi , sovuqdan himoyalovchi qatlam deb ataladi . Bunday qatlam yo’l poyining yuqoriga qatlamlaridan ortiqcha sucni chetlatish , yo’l qoplamasini quritish , qoplamaning ortiqcha do’ppayishiga yo’l qo’ymaslik va yo’l poyi gruntining mustahkamligini oshirish uchun mo’ljallangan . Men o’zim loyihalayotgan yo’l uchastkasi uchun yo’l toifasi II toifali yo’l bo’lganligi uchun mukammal yo’l konstruksiyasini tanladim . Bunda yo’l konstruksiyasi quyidagi qatlamlardan iborat bo’ldi ; Yo’l to’shamasining konstruktiv qatlam sxemasi. 1.Issiq mayda zarrali zich asfaltbeton BND 60/90 h1=4sm; E1=4500MPa. 2.Yirik zarrali zich asfaltbeton BND 130/200 h2=6sm; E2=2600MPa. 3.Qora chaqiqtosh h3=10sm; E3=800MPa. 4.Chaqiq toshli qum shag'al aralashmasi h4=24sm; E4=300MPa. 5.Perelit sementlangan grunt h5=26sm; E5=130MPa. 6.Yo'l poyi grunti supes E6=70MPa. 7.Yo'l yoqasi Q.Sh.A. bilan mustahkamlash. 8.Sochma yo'l yoqasi. XULOSA Xulosa sifatida men bu kurs loyiha ishini bajarishda menga berilgan vazifalarni to’liq va behato bajarishga , o’zlashtirishga harakat qildim . Kurs loyiha ishi bo’yicha murabbiyim tomonidan berilgan topshiriq ya’ni topografik xaritamda belgilangan A va B nuqtalari orasida avtomobil yo’lining trassasini loyihalab o’tkazish davomida “ Avtomobil yo’llarini loyihalash “ fanidan olgan bilimlarimni to’liq qo’llashga va yana ham fan bo’yicha bilimlarimni mustahkamlashga ko’nikmalarimni oshirishga harakat qildim . Masalan , “ Muhandislik geodeziyasi “ fanidan olgan bilimlarim bo’yicha topografik xaritani shartli belgilar bo’yicha o’qish ko’nikmalarimni yanada oshirdim , yo’l trassasi o’qini loyihalash jarayonida trassa o’qi yo’nalishi bo’yicha to’sqinlik qiluvchi “ tarixiy obidalar , qo’riqxonalar , shaharchalar , qishloq turar joy punkitlari , o’rmonlar , daryo , ko’llar , temir yo’llari , avtomobil yo’llari “ va shunga o’xshash no qulay iqlim sharoitlarida “ tog’li joylar , kars suvlari o’tgan joylar , cho’l hududlari , jarliklar , sun’iy sug’orish yerlari “ shu kabi noqulay sharoitlarda qanday ish tutishni , loyihachi uchun qiyin vaziyatlardan chiqish yo’llarini o’zlashtirdim . Bo’ylama kesim profilini loyihalash , yon ariqchalar kerakli joylarda qo’shimcha quvirlar yotqizish ishlari , vertikal egrini loyihalashni o’rgandim . Keyingi o’zlashtirgan ishlarim : loyihalaniyotgan yo’lni turlarga ajratib ko’ndalang kesim profilini loyihaladim . Yo’l to’shamasini konstruktiv qatlamlarini loyihalash ularni to’g’ri tanlash kabi ko’nikmalarni o’zlashtirdim . Aynan ma’lum masofali yo’l qurish uchun kerak bo’luvchi va bajariluvchi barcha ishlarni o’rgandim . Avtomobil yo’llari mamlakatning muhim aloqa tarmog’i bo’lganligi sababli biz kabi bo’lajak loyihachi , muhandis – quruvchilar bu sohaga oid barcha bilimlarni chuqur o’rganishimiz , Respublikamiz taraqqiyoti va rivoji uchun hissamizni qo’shishimiz zarur deb hisoblayman . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.V.F. Babkov, O.V. Andreev “Avtomobil yo‘llarini loyihalash” A.R. Qodirova tomonidan mualliflashtirilgan tarjima 2014 y. I va II qism.Toshkent. 2. G.A. Fedotov, Pospelov «Iziskaniya i proyektirovaniye avtomobil’nix dorog».M ASADEMA. 2009 g . 3. MKN -46-08.Nobikir yo’l to’shamasini loyihalash bo’yicha yo’riqnoma “Uzavtoyo’l DAK”. 4. MQN 46-2008. Nobikir yo’l to’shama va qoplamalari hamda sirtqi ishlov qatlamlarining ta’mirlashlararo xizmat muddatlarining soxaviy me’yorlari. “Uzavtoyo’l” Toshkent 2010 yil. 5. G.A. Fedotov «Iziskaniya i proyektirovaniye mostovix perexodov M 2006g 6. MQN 41-08. Nobikir yo’l to’shama va qoplamalari hamda sirtqi ishlov qatlamlarining ta’mirlashlararo xizmat muddatlarining soxaviy me’yorlari. “Uzavtoyo’l” Toshkent 2010 yil. 7. SHNK 2.05-02-07 Avtomobil yo’llari. 8. Mitin N.A Avtomobil yo’llarida egrilarni qismlarga ajratish jadvali (Tablitsa dlya razbivka krivix na avtomobilnix dorogax) M; Transport 1978 g. 9. A.V. Korochkin. Proyektirovaniye dorojnix odejd. MADI 2005 g. 10.Primeri proyektirovaniya avtomobil’nix dorog. Pod redaksii Poryajnyakova M.: Transport 1983 g. 11.Yelizarov L.V., Krasil’shikov I.M., Proyektirovaniye avtomobil’nix dorog. M; Transport 1986 g. 12.L.L. Lavriyenko «Iziskaniya i proyektirovaniye avtomobil’nix dorog». Moskva 1991g.