MUNDARIJA KIRISH..................................................................................................................... 3 I.BOB. MUAMMO O‘RGANISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI ........ 7 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning shaxs va shaxslararo munosabati ........... 7 1.2. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarning shaxs va shaxslararo munosabatlarini o‘rganish ............................................................................................................... 10 II BOB. NUTQIY NUQSONIGA EGA BO‘LGAN BOLALARNING SHAXS VA SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING SHAKLLANISHI ............. 18 2.1. Kichik maktab yoshi davrida nutqning rivojlanishi va shaxslararo munosabatlarning shakllanishi ............................................................................. 18 2.2. Nutq nuqsoni bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning shaxs va shaxslararo munosabatlarini rivojlantirish usullari va tavsiyalar ........................ 32 XULOSA ................................................................................................................ 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI......................................... 38 KIRISH Insoniyat paydo bo‘lganidan e’tiboran farzandlarining barkamol voyaga yetishi jamiyatda muhim muammo sifatida qarab kelingan. Chunki, jamiyat mavjud ekan insonga xos barcha sifatlar, mafkuraviy qarashlar uning xarakteriga, ongiga, tafakkuriga singdirib boriladi.Tarbiyaning jamiyat o‘zgarishi, davr o‘tishi va zamon rivojlanishi bilan maqsadi, mazmuni va unga qo‘yiladigan talablar ham o‘zgarib boraveradi. O‘zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lidan borar ekan, inson huquq va erkinliklarini ta’minlab, jamiyatni ma’naviy jihatdan boyitib borishni, dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvni amalga oshirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev aytganlaridek: «Biz jamiyatimizdagi quyi pog‘onadagi tartib, intizom va mas’uliyatni mutlaqo o‘zgartirmoqchimiz. Eng zaif tomonimiz - yoshlar bilan shug‘ullanmayapmiz. Buni gapirish oson, endi shug‘ullantiradigan tizim joriy etishimiz kerak. Mas’uliyatli odamlarni shu lavozimlarga qo‘yishimiz kerak»1. Ta’limiy islohotlar jarayonida jahon andozalariga mos keluvchi uzluksiz ta’lim tizimini yaratish, uning samaradorligini yuqori bosqichlarga ko‘tarish masalalarining ijobiy hal etilishiga erishish dolzarb pedagogik vazifalar sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Ilg‘or mamlakatlar ta’lim tajribalarini o‘rganish asosida so‘nggi yillarda ta’lim samaradorligini ta’minlovchi muhim omil – o‘qitish metodlarini qo‘llashda o‘ziga xos yo‘ldan borish, jarayonga pedagogik texnologiyalarini olib kirish orqali ta’lim-tarbiya jarayoni imkoniyatlari yanada kengaytirish muhim ekanligi tobora keng anglab borilayotgan haqiqatdir. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida davlat o‘zining rivojlanishda imkoniyatlari cheklangan ega fuqarolariga ta’lim olish, rivojlanishdagi, nutqidagi kamchilikni korreksiyalash hamda ijtimoiy himoyalash va moslashish uchun kerakli shartsharoitlarning yaratib berilishini kafolatlaydi. Vatanimiz istiqloli, taraqqiyotini Sh.M. Mirziyoev Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: «O‘zbekiston», 2016. -56 b. 1 bugungi bolajonlarimiz, yoshlarimiz bunyod etishadi. Ta’lim tizimining bosh vazifalaridan biri shaxsning didaktik va umuminsoniy qadriyatlar, ilm-fan va amaliyot yutuqlari asosida shakllanishi va rivojlanishi uchun optimal sharoitlarni yaratish bilan bog‘liq bo‘lmog‘i lozim. Bu esa o‘sib kelayotgan avlodning sifat jihatdan yangi didaktik ta’lim va tarbiya tizimini yaratishni taqozo etadiki, u o‘zida ta’limning jahon talablariga mos texnikaviy va axboraviy ta’minlanganligini hamda alohida shaxsning ham, umuman jamiyatning ham etnik madaniy ehtiyojlarining qondirilishini ta’minlaydigan ona tili va madaniy qadriyatlarining ustuvorligini o‘zida mujassam etmog‘i lozim. Qonunning bu jihatlari imkoniyatlari cheklangan shaxslarning maxsus ta’lim tizimiga nisbatan ham o‘z qimmatini saqlaydi. Biroq maxsus (korreksion) pedagogikaning hozirgi rivojlanish darajasi ta’lim to‘g‘risidagi qonundan kelib chiqadigan vazifalarni hal qilishga ma’lum darajada ojizlik qiladi. Barkamol avlodni shakllantirish bugungi kunimizning dolzarb vazifasidir. “Jamiyat bugun unib-o‘sib kelayotgan farzandlarning har tomonlama barkamol avlod bo‘lib hayotga kirib borishini o‘zi uchun eng ulug‘, kerak bo‘lsa, eng muqaddas maqsad deb biladi”. Nutq bolaning intellektual va psixik rivojlanishida favqulotda ahamiyatga ega. Shuning uchun bolalar nutqini rivojlantirish yo‘nalishlari va shart-sharoitlarini aniqlash hamisha muhim pedagogik vazifalar qatorida turadi. Bunda jalb qilinadigan didaktik materialning ahamiyati juda katta.Amaldagi maxsus ta’lim tizimini isloh qilishning yangi istiqbollari korreksion-pedagogik ishga zamonaviy pedagogik fikr yutuqlari bilan uyg‘unlashib ketgan xalq pedagogikasi tajribasini faol joriy qilishda ko‘rinadi. To‘g‘ri nutq bolaning har tomonlama rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi. Bolaning nutqi qanchalik to‘g‘ri va lug‘ati boy bo‘lsa, unga o‘z fikrlarini bayon qilish shunchalik oson bo‘ladi, atrof – olamni idrok etish uchun imkoniyat kengayadi, kattalar va o‘z tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabati to‘liq va mazmunli bo‘ladi, uning psixiq rivojlanishi ham faol ravishda amalga oshadi. Shuning uchun ham bolalarda nutqning o‘z vaqtida shakllanishi haqida, uning sof va to‘g‘riligi haqida qayg‘urish, bola qaysi tilda nutqi shakllanayotgan bo‘lsa, mana shu til normalarida namoyon bo‘luvchi turli nuqsonlarni oldini olish va to‘g‘rilash muhim hisoblanadi. U yoki bu darajadagi nutq buzilishlari bolaning barcha ruhiy nutq buzilishlari bolaning barcha ruhiy rivojlanishlariga salbiy ta’sir etadi, uning faoliyatida, yurish-turishida aks etadi. Og‘ir nutqiy buzishlar aqliy rivojlanishiga, ayniqsa, bilish faoliyati oliy darajalarining shakllanishiga ta’sir etishi mumkin. Bu nutq va tafakkurning chambarchas bog‘liqligi, ijtimoiy, jumladan nutqiy aloqalarning cheklanganligi bilan bog‘langandir. Nutqning umumiy rivojlanmaganligi bolalarda nutqiy patologiyaning tobora murakkab shakllari: alaliya, afaziya, shuningdek, dizartriya, duduqlanish xollarda- qachonki, bir paytning o‘zida lug‘at boyligi yetishmasligi, nutqning grammatik qurilishi va fonetik-fonematik rivojlanishida nuqsonlar aniqlanganida kuzatiladi.Matkabgacha ta’lim muassasalari oldiga qo‘yilgan muhim vazifalardan biri, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash hisoblanadi. Bolaning samarali ta’lim olishga tayyorlashning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri to‘g‘ri, yaxshi rivojlangan nutq hisoblanadi.To‘g‘ri nutq bolaning har tomonlama rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi. Bolaning nutqi qanchalik to‘g‘ri va lug‘ati boy bo‘lsa, unga o‘z fikrlarini bayon qilish shunchalik oson bo‘ladi, atrof – olamni idrok etish uchun imkoniyat kengayadi, kattalar va o‘z tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabati to‘liq va mazmunli bo‘ladi, uning psixiq rivojlanishi ham faol ravishda amalga oshadi. Shuning uchun ham bolalarda nutqning o‘z vaqtida shakllanishi haqida, uning sof va to‘g‘riligi haqida qayg‘urish, bola qaysi tilda nutqi shakllanayotgan bo‘lsa, mana shu til normalarida namoyon bo‘luvchi turli nuqsonlarni oldini olish va to‘g‘rilash muhim hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Bola nutqini rivojlantirishda shaxslararo munosabat va o‘yin faoliyatining yoshga xos psixologik xususiyatlarini nazariy va amaliy tadqiq etish orqali ilmiy xulosalar olish va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishining vazifasi. 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun xarakterli bo‘lgan nutq va munosabat motivlarining shakllanishida o‘yinning ahamiyatini ochib berish hamda munosabat motivatsiyasini, ijtimoiy-psixologik muammo sifatida tadqiq qilish. 2. Bola nutqini rivojlantirishda shaxslararo munosabat va o‘yinni ijtimoiypsixologik jihatdan tadqiq qilish uslubini ishlab chiqish. 3. Bola nutqini rivojlantirishda shaxslararo munosabat va o‘yin faoliyatining o‘ziga xos psixologik xususiyatlariga bevosita ta’sir etuvchi ijtimoiy-psixologik omillarni aniqlash. 4. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari misolida bola nutqining rivojlanishi va ularda o‘zaro ijtimoilashuv jarayonining shakllanishi ko‘rsatgichlariga baho berish. Tadqiqotning predmeti. Bola nutqini rivojlantirishda shaxslararo munosabat va o‘yin faoliyatining psixologik xususiyatlarining shakllanishi va namoyon etilishi xolatlari. Kurs ishining ob’ekti. Andijon viloyati Jalaquduq tumani № 35 maktabining boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan 50 nafari. Kurs ishining metodlari Kuzatish, individual suhbatlar “O‘quv komponentlarini o‘rganish”metodikasi (Sh.Barotov) “Shaxs yo‘nalganligi” (V.Siskal va M.Kucher) Kursni ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat. I.BOB. MUAMMO O‘RGANISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning shaxs va shaxslararo munosabati На bir shaxs ijtimoiy mavjudod bo‘lganligi sababii atrofdagi boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatga kirishmay turib mutlaqo yashay olmaydi. Inson shaxsining guruh va jamoadagi munosabatlarini ijtimoiy psixologiya fani o‘rganadi. Ijtimoiy psixologiya ta ’limotiga ko‘ra, 2 xil guruh farqlanadi. Ulardan birinchisi shartli guruh, ikkinchisi esa haqiqiy, real guruhdir. Odam larning m a’lum belgilariga, ya’ni yoshiga, jinsiga, millatiga, kasbiga qarab shartli guruhlar tashkil qilish m umkin. M a’lum jamiyatda ishlab, odam lar bilan haqiqiy munosabatga kirishish yo‘li bilan hosil bo‘lgan guruhni real guruh deb ataymiz. Masalan, talabalar guruhi, ishchilar guruhi, oila va shu kabilar real guruhlarga misol bo‘la oladi. Shaxsning shartli va real guruhidan tashqari referent guruhi ham bo‘ladi. Har bir shaxs o‘z referent guruhiga ega bo‘ladi. Referent guruhdagi odamlar shaxsga har tomonlama yoqadi, shu sababii shaxs ularni hurmat qiladi va aytgan gaplariga quloq soladi. Masalan, o‘smir na ota-onasi, na sinf rahbarining gaplariga mutlaqo kirmasligi mumkin. Chunki o‘smirning ko‘chada o‘z referent guruhi bo‘ladi. Shuning uchun tarbiyachi, sinf rahbari va ota-onalar bolalarning ishonchlarini qozonib, ular uchun referent guruh bo‘lishga harakat qilishlari zarur. Shaxsning ko‘p qirrali jihatlaridan biri emotsiyalardir, u har qanday insoniy faollikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. L.S. Vigotskiy intellektual va emotsional doiraning o‘zaro munosabati va ichki birligini e’tirof etadi va aqli zaiflikda normaga qaraganda intellekt va affekt o‘rtasidagi aloqa o‘ziga xos bo‘ladi, deb ta’kidlaydi. Nutq nuqsoniga ega guruh bolalarida hissiy-iroda sohalarida ham kamchiliklar kuzatiladi. Ayrim bolalarda hissiy-iroda sohasidagi kamchiliklar ruhiyatini yemirishi, tormozlanganlik, qo‘rquv, kayfiyatining tez-tez o‘zgarishi kabi holatlarni keltirib chiqarishi mumkin bo‘Isa, ayrim bolalarda qo‘zg‘aluvchanlikning ortishi, asabiylashganlik, yig‘loqilik, atrofdagi odamlarga va muhitga nisbatan norozilik xislatlarida aks etishiga sabab bo‘Isa, yana boshqa bolalarda atrofdagi voqeahodisalarga va odamlarga befarqlik, irodasizlik kabi xislatlar keltirib chiqaradi. Nuqsonli bolalar o‘z nuqsonini qay darajada ekanligini anglash va uning oqibatlarini ko‘ra bilish darajasiga ko‘ra intellekti va motorikasi qo‘pol buzilgan bo‘lib, ular ko‘proq o‘z nuqsonlaridan iztirob chekadilar. Bolani o‘z kuchiga ishonchsizlik tuyg‘usi va xulqidagi o‘zgarishlar ko‘proq darajada bolaning nuqsoniga nisbatan ota-onalar va yaqin qarindoshlarining munosabatlariga bog‘liq. Ayrim oilalarda otaonalar bolaning o‘rniga barcha ishlarni bajarishga harakat qiladilar va buning oqibatida bolalarda tobelik, boqimandalik hislari uyg‘onadi va ular o‘zgalar yordamisiz biror-bir faoliyatni bajara olmaydilar. Bolalar serebral falaji asoratidagi dizartrik bola o‘z faoliyatiga ehtiyoj sezmaydi, atrofdagilarga nisbatan negativ munosabatlarda bo‘ladilar. Bolalar serebral falajida nutq nuqsonlarining darajalariga ko‘ra sog‘lom tengdoshlari bilan muloqotga kirishishlari mumkin. Bunday bolalarni sog‘lom aka-ukalari bilan muloqoti ularga ijobiy ta’sir etadi. Bolalar serebral falaji nuqsoniga ega bolalar kamsitish, masxara qilishlarga juda ta’sirchan bo‘ladilar va bularning barchasi ularning xulqlarida salbiy aks etishi mumkin. Odatda, kichik yoshdagi bolalar, agar duduqlanish juda kuchli bo‘lmasa o‘z nuqsonlarini anglab yetmaydilar. Agar duduqlanish biror-bir hodisadan so‘ng to‘satdan yuz bersa, bunda bola bu holat va nutq muloqotining chegaralanishida qattiq ta’sirlanadi, tushkunlikka tushadi. Ayrim hollarda bola umuman gapirmay qo‘yadi, bu holatni biz mutizm deb ataymiz. Duduqlanuvchi bola o‘z nuqsonini anglagach, odamlardan uzoqlashishga va nutqiy muloqotdan qochishga harakat qiladi. Duduqlanishni davolashda va ikkilamchi nuqsonni oldini olishda atrofdagilarning munosabati katta rol o‘ynaydi. Ota-onalar o‘z farzandlariga duduqlanishi paydo bo‘lish davrida yordam berishlari 182 va uning nutqiy rivojlanishiga samarali ta’sir etish hollari kamdan kam kuzatiladi. Ko‘p hollarda otaonalar duduqlanuvchi farzandlariga haddan ziyot e’tiborli bo‘ladilar. Ayrim otaonalar duduqlanishga katta ahamiyat bermay, boladagi nutq nuqsonini o‘zlari bartaraf etishga harakat qiladilar, masalan: bolaning nutqdagi xatolarini bolaga ko‘rsatadilar va to‘g‘ri nutqqa taqlid qilishni talab etadilar. Buning oqibatida bola o‘z nuqsonini yanada chuqurroq anglab yetadi. Bola to‘g‘ri gapirishga harakat qiladi. Bola qanchalik qiynalsa duduqlanish shuncha kuchayadi, ya’ni duduqlanuvchi bola o‘zining diqqatini nutqiy nuqsonga qanchalik qaratsa, uning nutqi shunchalik yomonlashib boraveradi. Ayrim ota-onalar duduqlanuvchi farzandlari bilan xuddi bemorlarga bo‘lgandek munosabatda bo‘ladilar. Ular bolalarning ko‘ngillariga qaraydilar, hamdardlik bildiradilar. Bunda bolalarda nevroz rivojlanishi mumkin. Bola duduqlanish unga turli imtiyozliklar yaratganini tushunadi va bundan «unumli» foydalanishga harakat qiladi. Ayrim bolalar o‘z nuqsonlarini turli harakatlar bilan berkitishga harakat qiladilar, lekin bu usul bilan duduqlanishni bartaraf etish mumkin emas. Hatto nutqiy nuqson belgilari juda kam darajada namoyon bo‘Isa ham, ikkilamchi ruhiy buzilishlar ortib boradi. Duduqlanishni keltirib chiqaruvchi asosiy asab buzilishi — bu logofobiya. Logofobiya — nutqdan, muloqotdan qo‘rqish m a’nosini bildiradi. Logofobiya duduqlanuvchining barcha shaxs xususiyatlariga ta ’sir etadi va uning xulqida salbiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Logofobiya bola ruhiyatiga shu darajada qattiq ta’sir etadiki, hatto duduqlanish bartaraf etilgandan keyin ham o‘z asoratlarini qoldiradi. Bolalar jamoasida duduqlanuvchi bola tengdoshlari tomonidan masxara qilinadi, hatto ular bunday bolalarni o‘z jamoalaridan chetga chiqarib qo‘yadilar. Duduqlanuvchi bolalar maktabga kelgach, ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlar va majburiyatlarining ortib borishiga moslasha olmaydilar. Ayrim hollarda maktab m a’muriyati, o‘qituvchilarning qattiqqo‘lligi tufayli duduqlanishi kuchayishi yoki «yashirincha» duduqlanish yaqqol namoyon bo‘lishi mumkin. Duduqlanuvchi bolani o‘qituvchilar har doim ham tushunmaydi va ularni bir-biriga bo‘lgan munosabatlari duduqlanuvchi 183 va sinfdoshlari o‘rtasidagi munosabatga ham salbiy ta’sir etadi. Duduqlanuvchi bunday vaziyatlarga turlicha munosabatda bo‘ladi. Ko‘p hollarda bolalar bilimlari nuqsonlari hisobiga noto‘g‘ri baholanishi va shunga o‘xshash sabablarga ko‘ra o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini yo‘qotadilar. Ular maktabni yomon ko‘rib qoladilar, darslardan qochadilar, sinf jamoa hayotidan chetda qoladilar, xulqida qo‘shimcha kamchiliklar kuzatiladi. Ayrim duduqlanuvchi o‘quvchilar darsni bilmasliklarini nutqiy nuqsondan foydalanib berkitishga harakat qiladilar. Agar o‘qituvchi bolaning nutqiy nuqsoni haqida tushunchaga ega bo‘lsa, unda bolaning javobini shoshirmasdan kutib turadi, duduqlanish holati o‘tib ketgandan so‘ng u o‘z fikrini bayon etishga va bilimlarini namoyon etishga imkon yaratadi. Agar o‘qituvchi bola nuqsoni haqida tushunchaga ega bo‘lmasa, uning jim turishini darsni tayyorlamaganlik deb tushunib, uni noto‘g‘ri baholashi mumkin. Duduqlanuvchi bolalarda kek saqlash, xafsirash, gumonsirash, o‘zgarishlarga ishonchsizlik kabi shaxs xususiyatlarining kamchiliklari va psixomotorikasida buzilishlar kuzatiladi. Duduqlanishning giperstenik shakIidagi bolalarda asabiylashishning kuchayishi, qo‘zg‘aluvchanlik, xulqida giperfaollik kuzatiladi. Nevrosteniyaning gipostenik shakliga ega duduqlanuvchi bolalar umumiy holsizlik, ish qobiliyatining sustlashganligi va logofobiyalar bilan ta’riflanadi. Taxilaliyali bolalar odatda o‘z nuqsonlarini anglab yetadilar, shuningdek, ularning nutqiy muloqotga kirishish imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Bunday bolalarga atrofdagilarning munosabatlari turlichadir. Ko‘p hollarda taxilaliyali bolalar o‘z tengdoshlari tomonidan kamsitiladilar. Ota-onalarning haddan tashqari qayg‘urishlari va nutqiga nisbatan talablari taxilaliyali bolalarning xulqidagi salbiy o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin. 1.2. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarning shaxs va shaxslararo munosabatlarini o‘rganish Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarning shaxslararo munosabatlarining xususiyatlari. Tizimli nutq buzilishi bo‘lgan bolalarda kuzatilgan o‘zlarining nutq xattiharakatlarini tashkil etishdagi jiddiy qiyinchiliklar ularning atrofdagi odamlar bilan muloqotiga salbiy ta'sir qiladi. Ushbu toifadagi bolalarda nutq va muloqot qobiliyatlari buzilishining o‘zaro bog‘liqligi nutqning qashshoqlik va lug‘atning farqlanmasligi, fe'l lug‘atining aniq etishmasligi, izchil bayonning o‘ziga xosligi kabi nutqning xususiyatlariga to‘sqinlik qiladi. to‘laqonli aloqani amalga oshirish. Ushbu qiyinchiliklarning oqibati - muloqotga bo‘lgan ehtiyojning pasayishi, aloqa shakllarining shakllanmasligi (dialogik va monolog nutqi), aloqaga qiziqishning yo‘qligi, muloqot sharoitida harakat qila olmaslik, negativizm Nutq rivojlanmagan bolalar nutqning negativizmini yoki muloqotda nutq passivligini, boshqalar bilan tanlab aloqa qilishni ko‘rsatishi mumkin. Muloqot vositasi sifatida imo-ishoralar va mimikalardan foydalaniladi. O‘z nutqingiz bo‘lsa, og‘zaki aloqa vositalaridan foydalanish qiyin, chunki bolalar nutqi o‘z nazoratidan tashqarida qoladi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bo‘lgan katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning ko‘pchiligida uning vaziyat-ishbilarmonlik shakli ustunlik qiladi, bu 24 yoshdagi normal rivojlanayotgan bolalar uchun xosdir (E.G. Fedoseeva). Ularning ko‘pchiligi uchun afzal qilingan narsa kattalar bilan o‘yin faoliyati fonida muloqot qilishdir, bu nafaqat jiddiy qashshoqlik, balki unda ishlatiladigan nutq ishlab chiqarishning etarli emasligi bilan ham ajralib turadi. Nutq patologiyasi bo‘lgan bolalarning kichik qismida muloqotning ekstrasituatsion-kognitiv shakli aniq ustunlik qiladi. Ular kattalarning kitob o‘qish taklifiga qiziqish bilan javob berishadi, oddiy, qiziqarli matnlarni diqqat bilan tinglashadi, lekin kitob o‘qish oxirida ular bilan suhbatni tashkil qilish juda qiyin. Qoida tariqasida, bolalar o‘qiganlarining mazmuni haqida deyarli savol bermaydilar, ular monolog nutqining reproduktiv bosqichi shakllanmaganligi sababli eshitganlarini qayta aytib bera olmaydilar. Kattalar bilan muloqot qilishda qiziqish mavjud bo‘lsa ham, suhbat davomida bola ko‘pincha bir mavzudan ikkinchisiga o‘tadi, uning kognitiv qiziqishi qisqa muddatli bo‘lib, suhbat 5-7 daqiqadan ortiq davom etmaydi. Bolalar va kattalar o‘rtasidagi muloqot jarayonida rejim lahzalarida va turli tadbirlarda ular ko‘pincha shakllanmagan muloqot madaniyatini namoyish etadilar: ular kattalar bilan tanish, masofa hissi yo‘q, intonatsiyalar ko‘pincha baland, qo‘pol va bezovta qiladi. talablar. Kattalar bilan muloqot qilishda ular tengdoshlari bilan muloqot qilishdan ko‘ra mazmuni va tuzilishi jihatidan kamroq rivojlangan nutq ishlab chiqarishdan foydalanadilar, bu aloqa vositalarining normal ontogeneziga mos keladi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bilan og‘rigan bolalar guruhida odatdagidek gapiradigan tengdoshlar guruhida bo‘lgani kabi bir xil naqshlar ishlaydi. Bu qulay munosabatlar darajasi ancha yuqori ekanligi, "afzal" va "qabul qilingan" bolalar soni "rad etilgan" va "izolyatsiya qilingan" bolalar sonidan sezilarli darajada oshib ketishida namoyon bo‘ladi. "Rad etilgan" va "izolyatsiya qilingan" bolalar orasida ko‘pincha kommunikativ vositalarni yaxshi bilmaydigan, barcha faoliyat turlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan bolalar kiradi. Ularning o‘yin qobiliyatlari, qoida tariqasida, yomon rivojlangan, o‘yin tabiatan manipulyatsiya; bu bolalarning tengdoshlari bilan muloqot qilish urinishlari muvaffaqiyatga olib kelmaydi va ko‘pincha "qabul qilib bo‘lmaydigan" tomonidan tajovuzkorlik portlashlari bilan yakunlanadi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bo‘lgan bolalar etakchilikni ta'minlaydigan fazilatlarga ega emaslar: barcha turdagi faoliyatda muvaffaqiyat (o‘yin, samarali, ish, o‘rganish), etarli darajada rivojlangan muloqot qobiliyatlari (ular nutqni tinglashni va tushunishni, o‘z fikrlarini bildirishni biladilar. izchil), ijobiy xarakterli xususiyatlarning mavjudligi, bolalar va o‘qituvchilarga nisbatan faollik. Tengdoshlar guruhida Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bo‘lgan bolaning pozitsiyasi nutq nuqsonining zo‘ravonligi bilan chambarchas bog‘liq. Shunday qilib, shaxsiy munosabatlar tizimida yuqori o‘rinni egallagan bolalar, qoida tariqasida, nisbatan yaxshi rivojlangan nutuqqa ega emas. Bolalarda shasx va shaxlararo munosabatlarni tekshirishda “moychechak guli” metodikasidan foydalaniladi. Bunda ikkita bolaga moychechak tasviri tushirilgan rangsiz rasm beriladi va qaysi bola ledir ekanligi aniqlanadi. Nomi: “Moychechak guli” metodikasi Maqsadi: Bolada shaxs va shaxslararo munosabatlarini aniqlash, hamjihatlik, ledirlik qobiliyatlarini o‘rganish Jihoz: Ko‘rgazmali rasm va rangli qalamlar O‘tkazish tartibi: Ikkita bolaga moychechak tasviri tushirilgan rangsiz rasm beriladi va rasmni bo‘yash jarayoni ko‘zatiladi. Natija: Agar bir bola ikkinchisiga rasmning qaysi tomonini va qaysi rangda bo‘yashini ko‘rsatsa – bu ledirlik. Agar ikkala bola ham bir-biriga zarar yetkazmagan holatda qalamlardan foydalansa va rasmni bo‘yasa – bu ham hamjihatlik Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bola shaxsini har tomonlama rivojlantirish maqsadga muvofiq. Bolalar bog‘chasida axloqiy tarbiya berish har xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Avvalo, bolalarni har xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg‘ulotlarda va mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda ta’lim berish, kun davomidagi maishiy, mustaqil, badiiy faoliyatda, ko‘ngil ochishlarda qatnashtirish orqali bu ish hal etiladi. Har xil bayramlar. San’at vositalari, ijtimoiy hayot voqealari, bolalar badiiy adabiyoti, musiqa, ashula, tasviriy va amaliy san’at, o‘yinchoq va o‘yin materiallari, ommaviy axborot vositalari, oynai jahon va radio, kino va multfilmlar, diafilmlar va boshqalar bolalarning axloqiy tarbiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bunday vositalardan ma’lum bir izchillik va tizimlilik bilan foydalanilgandagina bolalarning axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish mumkin. Yuqoridagi aytilganlardan xulosa shuki, axloq-odob o‘zbek millati hayotining mazmuni hisoblanadi. Qayerda, qaysi jamiyatda, qaysi davlatda yaxshi xulq qaror topsa, o‘sha jamiyatdagi kishilarning hayoti farovon, turmushi tinch, odamlari boybadavlat bo‘ladi. Axloqiy tarbiya berish metodlari. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil metod va usullardan foydalaniladi. Axloqiy tarbiya metodlari — bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarini egallab olishi, ularda madaniy xulq va ijobiy munosabatlarni, shaxsning axloqiy xis-tuyg‘ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat usulidir. Axloqiy tarbiya metodlari quyidagi guruhga bo‘linadi: - axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish hoxishini shakllantirishga qaratilgan metodlar - axloqiy xis-tuyg‘ular va munosabatlarni rag‘batlantirishga qaratilgan yordamchi metodlar. Hamma guruh metodlari axloqiy xis-tuyg‘ular va shaxsiy sifatlarni tarbiyalashni ta’minlaydi. Tarbiyachining hikoyasi, o‘qib berish, axloqiy mavzularda suxbatlar (rasmga qarab, tajribaga asoslanib, o‘qilganlar bo‘yicha), kuzatish, rasmlarni namoyish qilish, bolalar adabiyoti va hayotdagi ijobiy misollardan foydalanish asosida olib boriladi. Yuqorida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy me’yor va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari o‘rgatiladi, ularda axloqiy tasavvur va tushunchalar shakllantiriladi. Bu metodlarga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: bolalarning yaxshilik va yomonlik to‘g‘risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish, aqliy, xulq-atvor me’yorlarini muxokama qilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda bolalarning o‘zlarini faol qatnashtirish, har bir bolaning xis-tuyg‘usiga extiyotlik bilan munosabatda bo‘lish. Bolani noo‘rin tanqid qilish, uning ustidan qo‘lish, unga nisbatan e’tiborsizlik qilish yaramaydi. Xamma metodlardan ma’lum izchillik bilan kompleks ravishda foydalaniladi. Har bir metod o‘ziga xos bo‘lib, ma’lum vazifani bajaradi. Buni bir qator misollar orqali ko‘rib chiqamiz. Tushuntirish ko‘pincha bolalarga yangi axloqiy tushuncha, me’yor, qoida bayon qilib borilayotganda ishlatiladi. Tushuntirish kattalarning jonli so‘zi va na’munasiga asoslanadi. Masalan: ro‘paradan kelayotgan tanish kishiga xushmuomalalik bilan salom berish uchun avvalo, bir oz to‘xtab, u kishining yuziga qarab qo‘limsirab “Assalomu alaykum” deyish va yana yo‘lida davom etish kerak. Tushuntirish va ko‘rsatish tabiiy xolda bo‘lishi kerak. Axloqiy mavzulardagi suxbatni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning hamma guruhlarida qo‘llash mumkin. Tushuntirish yorqin bo‘lib, bolalarning xis-hayajoniga yetarlicha ta’sir etishi kerak. Bu metodning asosiy vazifasiga quyidagilar kiradi: Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarda ijobiy-axloqiy hislarni uyg‘ota olish, ertak qaxramonlariga hamdardlik bildirish hamda yutug‘idan quvonish va muvaffaqiyatsizligiga birgalashib achinish; U bolalarga tushunarsiz bo‘lgan ayrim axloq qoidalarining mazmunini ochib berish; U axloqiy mavzulardagi hikoyalardan mashg‘ulotlarda, sayrlarda, bolalarning o‘z hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan joylarda foydalanish. Axloq mavzulardagi suhbatlar orqali bolalar axloq me’yorlari va qoidalarini, ijobiy xulq shakllarini egallabgina qolmay, shu bilan bir qatorda ularda axloq qoidalari va me’yorlariga nisbatan talab yuzaga keladi. Bolalarning axloqiy tajribalarini kengaytirib borish xulqning axloqiy sabablarini aniqlab borish kerak. Suxbat jarayonida bolalar o‘z fikr- muloxazalarini aytishlariga keng imkon beriladi. Shunda ular har bir xatti- harakatini ongli ravishda, axloq me’yorlari va qoidalari doirasida bajarishga o‘rinadilar. Shuningdek, bolalarga badiiy adabiyotlarni o‘qib berish, san’at asarlari va amaliy san’at buyumlarini tomosha qilish, musiqava ashula eshitish bolalarda estetik xisni uyg‘otadi hamda axloqiy qoida va me’yorlarni singdirib boradi. Amaliy va o‘yin metodlari — o‘yin mashqlar, muammoli vaziyatlar, izlanuvchanlik faoliyati, pedagogik masalalarni yechish, didaktik va harakatli, saxnalashtirilgan o‘yinlar, inssenirovka bolalarning hamma faoliyatiga raxbarlikni ham shu guruh metodlariga kiritish mumkin. Metodlar axloqiy tasavvur va tushunchalarni mustaxkamlashga, bolalarda axloqiy tajribani to‘plashga, axloq me’yorlari va qoidalarini ongli ravishda egallab olishga yordam beradi. O‘yin kichik bog‘cha yoshidagi bolalar uchun mashq hisoblanadi va axloqiy xulq hamda odatlarni tarbiyalashning eng ta’sirli usulidir. Unga qoidalarni mashq qildirish foydali odatlarni qaytarish kabilar kiradi. Muammoli vaziyat o‘zining ahamiyati jihatidan mashqqa juda yaqin turadi, ammo uning o‘ziga xos tomoni bolada faollik, ijodkorlik, mustaqillik namoyon bo‘lishi uchun sharoit yaratadi. Dastlab hikoya — vaziyat (tugallanmagan hikoya) tavsiya etiladi, masalan, birorta hikoya ma’lum yerida to‘xtatiladi. Tarbiyachi bolalarga hikoyadagi qaxramonlar xulqini baholashni tavsiya etadi. Bolalarning javoblari muhokama etiladi va hikoyadagi ijobiy insoniy xulq haqida bir fikrga kelinadi. Axloqiy tarbiya metodlaridan tarbiyachi bolalarda ijobiy axloqiy sifatlarni mustahkamlash bola xulqidagi salbiy tomonlarni bartaraf etish maqsadida foydalaniladi. Bunda tushuntirish, ishontirish, suxbat shakllari qulay bo‘ladi. Rag‘batlantirish va jazolash axloqiy tarbiyaning metodi bo‘lib, u asosiy metodlarga ta’sir etishning o‘ziga xos vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Tarbiyachi boladagi ijobiy xatgi-harakatni faollashtirish yoki bo‘lmasa, bolani yomon qiliqlardan qaytarish uchun rag‘batlantirishdan foydalaniladi. Bolalar bog‘chasida rag‘batlantirish shakllari: maqtash, ma’qullash, bolaga o‘yinda bosh rolni berish. Jazo shakllariga esa tanbeh, ma’qullamaslik, yaxshi ko‘rgan o‘yinchog‘ini bermaslik kiradi. Jismoniy jazo qat’iyan man etiladi. Jazoning bosh vazifasi yuzaga kelgan nizolarni bartaraf etish, yangisining yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik. Axloqiy odatlarni tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: I- Axloqiy tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ya’ni pedagog va bolalarning o‘zaro munosabatlari bolaning shaxsiga nisbatan xurmat bilan qarashga asoslanishi kerak. -I- Pedagogik jarayonni shunday tashkil etish kerakki, unda bolaning o‘zi ijobiy odatlarni egallab borish, salbiy xususiyatlarni yo‘qotishga intilsin. -1- Axloqiy tarbiya bolaning ijobiy xulqiga asoslanib amalga oshirilishi zarur. -I- Bolani tarbiyalash uchun yaxshi xissiy muhit yaratish kerak. Jazolash va qo‘rkitish bilan ijobiy axloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi. -I- Bolada axloqiy odatlarni shakllantirish uchun undagi ma’lum odatlarga asoslanish kerak. -I- Ijobiy odatlarni yuzaga keltirish uchun qiziqarli faoliyatlarni tashkil etish kerak. Shunday qilib, bolalarning axloqiy tasavvur va tushunchalarni egallab olib, uni kundalik odatga aylantirishlari uchun bolalarning kattalar raxbarligidagi faoliyatni tashkil etish lozim. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy xis-tuyg‘ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qo‘llasa, yaxshi xulq na’munalarini o‘rgatish ancha oson kechadi. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar hayotida jismoniy tarbiyaning о‘rni. Jismoniy tarbiya deganda organizmning morfologik va funksional rivojlanishini jamiyat talablari darajasida amalga oshirish, jismoniy sifatlarni, qobiliyatlarni rivojlantirish, jismoniy madaniyat va sport soxasiga taalluqli maxsus bilimlarni o‘zlashtirib olish tushuniladi. Jismoniy tarbiya - tarbiyalanuvchilarning jismoniy va sportga oid faoliyatlarini maqsadga yo‘naltirilgan aniq tashkil etiladigan va rejali tarzda amalga oshirish tizimi. Maktabgacha ta’lim davrida nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashning asosiy maqsadi bolalardagi turli ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, ulardagi kuchlilik, tetiklik, chaqqonlikni amalga oshirish, ziyraklik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishdan iboratdir. Muntazam ravishda o‘tkaziladigan jismoniy mashg‘ulotlar bolalarning o‘sish va rivojlanish jarayoniga ijobiy ta’sir qilib, ijodiy imkoniyatlarini oshiradi. Bolalarning jismoniy madaniyatini shakllantirish ko‘pgina vazifalarda muvaffaqiyatli xal etishni talab etadi. Jismoniy tarbiyaning vazifalari xilma-xil bo‘lib, pedagogikada qator tasniflar yaratilgan. Jumladan, V.A.Slastenin, I.F.Isayev, YE.N.Shiyanovlar jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko‘rsatishadi: Bolalarning jismoniy to‘g‘ri rivojlanishiga yordam berish - organizmning morfologik va funksional rivojlanishini ta’minlovchi ishchanlik qobiliyatini oshirish, uning tashki muhitning noqulay vaziyatlariga barkaror qarshi tura olishini mustaxkamlash; Asosiy harakatlantiruvchi sifatlarni rivojlantirish - bolaning xilma-xil harakatga doir faoliyatga qobiliyatliligi uning barcha jismoniy sifatlari — kuchlilik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillikni yuksak uyg‘unlikda rivojlanishini ta’minlaydi; Hayotiy muhim harakatga oid ko‘nikma va malakalarni shakllantirish - bolada maxsus harakatga doir bilim, ko‘nikma va malakalarni tarkib toptirish. Harakatga doir tasavvurlarga tayangan xolda bola turli sharoitlarda o‘z xatti-harakatlarini boshqara olish imkoniyatgaa ega bo‘ladi; Jismoniy madaniyatning tizimli mashg‘ulotlariga barkaror qiziqish va extiyojlarni tarbiyalash. Sog‘lom turmush tarzi asosida bolaning doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismonan rivojlantirishga ichki tayyorligi yotadi. U muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish va bolalarning jismoniy Mashg‘ulotlarga faol munosabati natijasida yuzaga keladi; Jismoniy madaniyat va sport, tibbiy va gigiyena soxalariga oid minimum nazariy bilimlarni egallash zarurligi. Bolalar kun tartibi va shaxsiy gigiyena haqida. jismoniy madaniyat, sportning salomatlikni mustaxkamlashdagi ahamiyati aniq tasavvurlarga ega bo‘lishi zarur. II BOB. NUTQIY NUQSONIGA EGA BO‘LGAN BOLALARNING SHAXS VA SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING SHAKLLANISHI 2.1. Kichik maktab yoshi davrida nutqning rivojlanishi va shaxslararo munosabatlarning shakllanishi XIX asr boshlarida nutq mustaqil fan darajasiga erishgan tilshunoslikda o`rganila boshlandi. Tilning psixologik tabiatini o`rgangan, uni inson ruhiyatining namoyon bo`lishi, deb baholagan mualliflardan biri V.Gumbol’dt edi. U tilni o`lik mahsulot emas, balki doimiy tug`ilish natijasi deb qaraydi V.Gumbol’dt tadqiqotlari til-nutq tafakkuri muammolari-tilni tushunish, mantikiy va til kategoriyalarini shakllanishi, material (tovushli) substrat bilan fikrlash jarayonining munosabati masalalarini o`rganish imkonini beradi. V.Gumbol’dtning psixologik tadqiqotlari uning shogirdi tilshunoslikda psixologik yo`nalish asoschisi G.Shteyntal tomonidan rivojlantirildi. XIX asrning ikkinchi yarmida psixologiya mustaqil fan sifatida shakllanishi bilan til va nutq muammosi ham psixologik tadqiqotlarda o`rganila boshlandi. V.Vundt o`zining xalqlar psixologiyasida nutqning psixologik, psixofiziologik tomonlariga alohida e`tibor bergan. Og`zaki nutqni insonning his- tuyg`ularini ifodalovchi harakatlar bilan bir qatorga qo`yadi. V.Vundtning 1900 yilda nashr qilingan kitobida nutqni kommunikatsiya - aloqa vositasi deb qaralgan, uning psixologik, psixofiziologik bog`liqligini tushuntirib bergan, shuning uchun ham hozirga kadar ilmiy ahamiyatini saqlab kelmoqda. Keyinchalik til va nutq nazariy-amaliy jihatdan o`rganila boshlandi. Bu sohadagi eng muhim ishlardan biri L.S.Vigotskiyning “Tafakkur va nutq” (1934) kitobidir. Bu kitobning markaziy g`oyasi-nutqning ijtimoiy tabiati, muomala vositasi sifatidagi imkoniyatlarining tasdiqlanishidir. L.S.Vigotskiy tafakkur va nutqni yaxlit dialektik birlikda deb qaraydi. Fikr so`zda ifodalanibgina qolmay, balki mukammallikka ham erishadi. Fikrdan nutqqa o`tish-fikrni qismlarga bo`linishi va so`zda ifodalanishidir. P.P.Blonskiy tafakkur va nutqni uzilmas aloqasini ta`kidlash bilan birga, ular aynan bir narsa emasligini ham uqtiradi. U I.P.Pavlovning shartli reflekslar haqidagi ta`limotiga asosan so`zning signallik tabiatiga alohida e`tibor beradi. S.L.Rubinshteyn nutqning ong bilan bog`liqligini ko`rsatib bu birlikda inson ongining ijtimoiy tabiati o`z aksini topadi. Nutq-bu boshqa kishi uchun gapirayotgan insonning fikrlari, his-tuyg`ularining mavjud bo`lish shaklidir. So`z muloqotda tug`iladi va muloqot uchun xizmat qiladi, degan fikrni ilgari suradi. V.M. Bexterev laboratoriyasida nazariy ta`limotlarga asosan nutq eksperimental yo`l bilan o`rganildi. 4-15 yoshdagi bolalar guruhlarini o`rganish orqali E.M. Shevaleva va O.M.Ergol’skayalar mulokot va nutq maxsulini tahlil qilish metodikasini ishlab chikishdi. Bolalar nutqining individual xususiyatlari o`rganildi. Nutq psixologiyasining eng muhim yo`nalishlaridan biri nutqning akustik tomonini o`rganishdir. Nutq akustikasi fizik akustika, lingvistika fonetika, kibernetika, va boshqa fanlar tomonidan ham o`rganiladi. Psixolog uchun nutq tovushlari - gapirayotgan kishi artikulyar apparatining faoliyati natijasidir. Bu faoliyat doimo eshitish analizatorining nazoratida bo`ladi va inson miyasining maxsus bo`limlari, motor buyruqlari bilan boshqariladi. V.A.Artyomov raxbarligidagi laboratoriyada nutq akustikasini o`rganadigan metodikalar va apparaturalar ishlab chiqildi. Ohang va jumlani talaffuz qilishni o`rganish uchun elektrodinamik rekorder, nutq tovushlarini avtomatik tahlil qiluvchi- spektograf, artikulyatsiyani yozib oluvchi rentgenografik kurilma shular jumlasidandir. eksperimental tadqiqot uchun akustik hodisalar - ohang, tovush, fonema va bo`g`inlar ham qamrab olindi. Bu hodisalar psixologik jihatdan nutqni idrok qilish, tanish va tushunish tomondan o`rganiladi. Nutq akustikasini o`rganish ozmi ko`pmi uning tashqi ifodalanish tomoni bilan ham bog`liqdir. Lekin, tadqiqotchilarni uning ichki tomoni ham qiziqtiradi. SHuning uchun ham ichki nutq dinamikasini o`rganishga qaratilgan ko`plab laboratoriya uslublari ishlab chiqilgan.Ichki nutq faolligini o`rganishga qaratilgan ana shunday usullardan biri artikulyatsiya organlari (til, lab) yashirin harakatini registratsiya (qayd qilish) qilishda elektromiografiya usulidan foydalanishdir. A.M. Sokolov tomonidan ichki nutq va tilning o`zaro aloqasi, til muskullari va pastki labning turli aqliy vazifalarni echish jarayonidagi miogrammasini yozib olish orqali o`rnatilgan. Tajribada aniqlanishicha aqliy faoliyat murakkablashgani sari artikulyatsiya faolligi ham ortadi. Ichki nutq jarayoni dinamikasini o`rganish uchun markaziy va periferik ta`sirlar metodikasi ishlab chiqilgan. N.I. Jinkin tomonidan markaziy nutqiy ta`sirlar metodikasi taqlif qilingan. Tajriba jarayonida tekshiriluvchilar-jumlalar tuzish, geometrik shakllarni sanash, sonlarni ko`paytirish bilan bir vaqtda bo`sh qo`llari bilan berilgan ritmni taqillatib turishgan. Ichki nutq bilan bog`liq bo`lmagan boshqa ritmning kiritilishi tormozlovchi ta`sir ko`rsatadi. Asosiy ko`rsatkich sifatida asosiy vazifani echishga sarflangan vaqt, echimning to`g`riligi, ritm va taqillatish tezligining to`g`riligi, asos qilib olinadi. Olingan natijalar nutq mexanizmi tarkibida statik va dinamik qismlarni ajratish imkonini berdi. Har bir nutq tarkibi tovush, so`z, jumlada doimiy va modellashgan belgilar mujassam bo`ladi. Dinamik jarayonlar so`zlardan jumla tuzishda muhim rol’ o`ynaydi. Nutqni o`rganishdagi psixofiziologik yondashish nutq jarayonining tarkibiy qismlarini yo`nalishiga qarab belgilanadi. N.I.Jinkin dinamik rentgenografiya usulini qo`llash orqali talaffuz qilishni o`rganishi maqsadida-elektrokardiogramma, miogramma, teri-gal’vanik reaktsiyasi, yurak qisqarishlari chastotasini o`rganish metodlaridan foydalanilmokda. Bunday metodikalar logonevroz va tutilish (duduqlanish) paytida artikulyatsiya apparati xususiyatlarini o`rganish maqsadida qo`llaniladi. Nutq – odamlar til orqali bir-biri bilan muomala va aloqa qilishning alohida usulidir. Odam o‘z nutqi yordami bilan o‘zining bilimlari, fikrlari, hislari va istaklarini boshqa kishilarga aytib bera oladi va boshqa kishilarning fikrlarini o‘zlashtirib oladi, boshqa kishilarning hislari va istaklarini bilib oladi. Odamlar o‘zlarining faoliyatlari va kundalik hayotlarida bir-birlari bilan shu tarzda aloqa qilib turadilar. Nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash jarayonida har bir kishi bilimlarning ko‘p qismini boshqa kishilardan oladi. Nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash odamning doimiy ehtiyoji bo‘lib, bu aloqa fikr olishuvga xizmat qiladi. Odam boshqa kishilar bilan nutq orqali muomala qilmay yashay olmaydi. Odam yakka o‘zi qolganida, ko‘pincha, xayolidagi suhbatdoshlar bilan «o‘z ichida» gaplashadi. Odam o‘ziga notanish bo‘lgan bir yoki bir necha kishi o‘rtasiga tushib qolsa, unda nimalarnidir aytish yoki shu kishilardan nimalarnidir eshitish ehtiyoji albatta paydo bo‘ladi. Bu ehtiyoj qondirilmay qolsa, odamni ma’yus qiladigan «o‘ng‘aysizlik» hissi tug‘iladi. Odamning «aytadigan hech bir gapi» bo‘lmagan taqdirda ham shunday ehtiyoj paydo bo‘ladi. Bunday hollarda u «nima qilishini» bilmay qoladi. Bunday hollarda unda «nimani gapirsam ekan?», «nimadan gap boshlasam ekan», «qanday gap boshlasam ekan!» deb gap mavzuini qidirish boshlanadi. Har bir kishining yoshiga, bilimiga, umumiy izlanish saviyasiga qarab, uning nutqi o‘ziga xos hususiyatlarga ega bo‘ladi. Ayrim kishilar kasbining xususiyatlari, shu kishilarning nimalarga qiziqishi, mijozi va shu kabi xususiyatlari ularniig nutqlarida namoyon bo‘ladi. Har bir kishi bir yoki bir necha tildan foydalanib, o‘zicha gapiradi. har bir kishining o‘z nutqi bor. Odam ongining alohida funksiyasi bo‘lgan nutq psixologiya fani tomonidan o‘rganiladi. Til esa ijtimoiy hodisadir. Til ayrim kishida mustaqil ravishda mavjuddir. Tilning ijodkori esa xalqning o‘zidir, tarixan tarkib topgan millatning o‘zidir. Nutq bilan til bir-biridan farq qiladi, lekin ayni vaqtda ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi; nutq ham, til ham bir-biriga bog‘langan, ular birlikda mavjuddir. Bu birlik shundan iboratki, har bir til tarixiy taraqqiyot davomida odamlarning nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash jarayonida vujudga kelgan va o‘sib borgan. Har bir tilning yashab turishi kishilarning shu tilda gaplashuvlariga bog‘liq. Agar odamlar biror tilda gaplashmay qo‘ysalar bu til ham yo‘q bo‘lib ketadi: u «o‘lik til» bo‘lib qoladi. Biz «o‘lik» tillar borligini shu til aks ettirilgan yozma yodgorliklardan bilamiz. Masalan, qadimgi grek (yunon), lotin tillari mana shunday «o‘lik» tillardir. Til bilan nutqning birligi yana shundan ham namoyon bo‘ladiki, har bir kishi o‘z nutqida biror tildan foydalanadi, ba’zilari esa bir necha tildan foydalanadilar. Odamlarning o‘zaro aloqalarida ularning nutqlari turli ma’nolarda yoki funksiyalarda namoyon bo‘ladi. Nutqning asosiy vazifasi, demak, uning asosiy funksiyasi – odamlarning birbirlari bilan aloqa qilish vositasi bo‘lishdir. Bu aloqa asosan odamlarning o‘z fikrlarini bir-birlariga aytishlaridan iborat bo‘ladi. Aloqa jarayonida fikrlar nutq yordamida shakllanadi, ifodalanadi, aytiladi va tushunib olinadi. Og‘zaki yoki yozma nutqda ifodalab berilgan fikrlar shu fikrlarni aytuvchi kishi uchun ham ravshanroq bo‘lib qoladi. Shunday qilib, nutq aloqa jarayonida tafakkur quroli bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga mana shu aloqa jarayonida nutq ifodalash vositasi bo‘lib, biror nima bildirish vositasi bo‘lib, ta’sir o‘tkazish vositasi bo‘lib ham xizmat qiladi. Nutqda bizning fikrlarimiz bilan birlikda tuyg‘u-hislarimiz ham ifodalanadi. Og‘zaki nutqda hissiyotlarimiz so‘z yordami bilan qilingan tasvirlarda, ohangda, qofiyada, xitob va savollarda, gaplashish vaqtidagi pauzalarda va ayniqsa intonatsiyalarda namoyon bo‘ladi. Chunonchi, biz biron kishining ismini ataganimizda, shu kishiga bo‘lgan turli hislarimizni va munosabatlarimizni o‘zimizdagi mehrni, g‘azabni, g‘ururni, muhabbatni, hurmatni, nafratni, mensimaslikni va boshqa shu kabilarni atayin yoki beixtiyor namoyon qilishimiz mumkin. Shu bilan birga, gapiruvchining intonatsiyasida uning holati ham, charchaganligi, umuman hayajoni, o‘ziga bo‘lgan ishonchi yoki ishonchsizligi ifodalanadi.Nutq–biror nimani bildiruvchi vosita. Odamning nutqida uning fikrlari va xilma-xil ichki holati– emotsional kechinmalari va irodasigina ifodalanib qolmasdan, shu bilan Nutq va ayrim so‘zlar narsalarning faqat belgilari – «yorliqlari» gina emas. Narsalarni ifodalovchi nomlar nutqning xususiy funksiyalaridan biridir, xolos. Har bir so‘zning bundan tashqari yana ichki mazmuni ham bor, har bir so‘z ma’lum tushunchani ifodalaydi. Nutq – ta’sir ko‘rsatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ta’sir ko‘rsatish – biz nutqimizni kimga qaratayotgan bo‘lsak, shu kishida biz istagan hislar, intilishlar va harakatlarni tug‘dirish, ularning fikrini biz istagan tomonga burish, ularni o‘zimiz hohlaganimizcha o‘ylashga majbur etish, ularni ishontirish demakdir. Ma’lumki, nutq yordami bilan boshqalarda xursandlik, qo‘rquv, g‘azab, ruhlanish hislarini tug‘dirish mumkin, boshqalarda biz istagan intilishlarni, harakatlarni kuzatishimiz mumkin. O‘qituvchi va tarbiyachi so‘z orqali ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan o‘quvchilarda muayyan intizom va hatti-harakat vujudga keltiradi. Ta’sir ko‘rsatish vositasi bo‘lgan nutq ta’lim tarbiyaning asosiy qurolidir. Amr-farmon berish, o‘tinib so‘rash – iltimos qilish, maslahat berish, o‘gitnasihat qilish, gapga unitish, dalil-isbotlar keltirish va boshqa shu kabilar so‘z vositasi bilan ta’sir ko‘rsatish formalaridir. Nutq ta’sir ko‘rsatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki so‘zlab turgan kishining nutqida uning hissiy intilishlari, iroda va e’tiqodi aks etadi. Nutqning ta’sir o‘tkazuvchi funksiyasida intonatsiya katta rol o‘ynaydi. Intonatsiyada nozik va murakkab hislar va iroda xususiyatlari – norozilik, istak, talab hislari va shu kabilar namoyon bo‘lishi mumkin. Shu sababli, o‘quvchilarda tabiat va turmushdagi biror hodisaga qiziqish paydo qilish, bilimni yanada mustahkamroq bilib olishga ishtiyoq uyg‘otish uchun, shuningdek, ularni ma’lum bir harakatga yo‘llash uchun o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatmoqchi bo‘lganida o‘qituvchi o‘z nutqida talaffuzga ayniqsa alohida e’tibor bermog‘i lozim. Har bir kishi avvalo o‘z atrofidagi kishilar so‘zlashadigan tilni bilib oladi. Lekin odam mahsus o‘qib o‘rganish yo‘li bilan yoki boshqa millat kishilari bilan muttasil aloqada bo‘lib turish natijasida boshqa xalqlarning tillarini ham bilib olishi mumkin. Inson o‘z fikrlarini boshqalarga bildirmoq uchun shu fikrlarni seziladigan, ya’ni sezgi organlari orqali ta’sir qiladigan moddiy vositalarda ifodalashi lozim. Odam ovozini tovushlari va tovushlar birikmasi nutqining mana shunday moddiy vositalaridir. Odamlar nutq orqali bir-birlari bilan muomala qilishda foydalanadigan tillarning hammasi tovush tilidir. Odam nutqining tovushlari odatda fonemalar deb ataladi. Odamlarning imo-ishoralarini, mimikasini va pantomimikasini eslatuvchi xilma-xil harakatlarni biz hamisha hayvonlarda, ayniqsa oliy hayvonlarda – maymunlarda ham borligini ko‘ramiz. Biroq, hayvonlarning bu harakatlarini odamlarning imo-ishoralari, mimikasi bilan bir xildagi harakatlar deb hisoblash mumkin emas. Odamlar o‘zlarining imo-ishoralarida, mimikalarida va o‘zlarining ayrim tovush birikmalarida o‘zlarining ichki his va tuyg‘ularini ifodalaydilar. Lekin, shu bilan bir vaqtda, odam bu harakatlardan nutq elementlari tariqasida ham foydalanishi mumkin, jumladan, odam shular orqali narsalarning ma’nosini ifodalanishi, u yoki bu narsalarni ko‘rsatishi, narsalarni tasvirlab berishi mumkin. Hayvonlarda shu tarzdagi imo-ishoralar va mimika harakatlari bo‘lishi mumkin emas. Bu tajribada ham isbot qilingan. Psixologlar Voytonis va Tix maymunlarni loaqal narsalarni oz-moz bo‘lsa ham ifodalab beradigan tasvirlovchi imo ishoralarga o‘rgatish tajribalarini o‘tkazgan edilar. Maymunlarda mimika va imo ishora harakatlari g‘oyat ko‘p bo‘lishiga qaramay, ular bunday tasvirlovchi imoishoralarni o‘rgana olmadi. Boshqa hayvonlarda bo‘lgani kabi, maymunlarda ham mimika, imo-ishoralar va tovush signallari harakat faolligining umumiy ajralmas kompleksidan iborat bo‘lib, voqelik buyumlarini ifodalovchi vosita tariqasida xizmat qilmaydi. Kar-soqov odamlar imo-ishora va mimikadan aloqa vositasi tariqasida foydalanishga majburdirlar, chunki ular og‘zaki nutq tovushlarini eshitmaydilar. Yozuv ham nutqning moddiy vositasidir. Lekin yozuv tilning qandaydir alohida turi emas, yozuv – tildan foydalanishning faqat alohida usulidir. Og‘zaki nutqda ham yozma nutqda ham biz ayni bir tovush tilidan foydalanamiz. Ozaki nutq eshitish organlari vositasi bilan idrok qildirishga mo‘ljallangan nutqdir. Yozma nutq esa harflar va belgilar yordami bilan tovushlarni, Bolalar to‘g‘ri tarbiyalanib borganlarida, ayniqsa maktabgacha tarbiya yoshiga yetganlarida, ularda tilning grammatika formalarini amaliy ravishda egallash juda tez qadam bilan olg‘a qarab boradi. Shu yoshda bolalar murakkab gap sintaksisini ham egallab oladilar. Bolaning nutqida bir-biri bilan bog‘langan qo‘shma gaplar paydo bo‘ladi. Bolalarning nutqda sodda gap, bosh gap, ergash gap va hokazolar aniq, ko‘rina boshlaydi. Ularning nutqlarida murakkab gaplar ishlatiladi. Bu gaplarda biror sababiyat, maqsad, xulosa, izoh, shart va shu kabilar aks ettirila boshlaydi. Nutqning tuzilishidagi bu murakkab formalar tafakkurning murakkabroq formalari o‘sib borishiga bog‘liqdir. Bolalarda nutq o‘sishining ana shu bosqichida hodisalarning sabablari va bir-biriga bog‘lanishi to‘g‘risida turli savollar tug‘ila beradi. Shu yoshdagi bolalar kattalardan muttasil: «Nega?», «Nima uchun?» deb suray beradilar. Bola yetti yoshga yetganida og‘zaki nutqning grammatikasini amaliy yo‘l bilan egallab oladi deyish mumkin. Bolaning nutqni ana shunday amaliy egallab olishi keyinchalik savod chiqarish va tiliing grammatikasini o‘rganishga imkon beradi. Maktabga kelish arafasida bolaning so‘z boyligi o‘z fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. Agar bu yoshdagi normal rivojlanayotgan bola o‘z nutqida 500–600 so‘zni ishlatsa, olti–yoshli bola 3000–7000so‘zni ishlatadi. Boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, fe’l, sifat, son va bog‘lovchilardan iborat bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar o‘z nutqlarida qaysi so‘zlarni ishlatgani afzalu, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6–7 yoshli bola o‘z jumlalarini murakkab gramatik tizimda tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab boradilar va nutqni o‘zlashtirish ma’lum bir faoliyatga aylana boradi. 7–9 yoshli bolalarning o‘ziga hos yana bir xususiyati bola nutqida o‘z fikrini bayon etibgina qolmay, balki o‘z suhbatdoshining diqqatini o‘ziga jalb qilishini ham biladilar. Bu davrda yozma nutq ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarini to‘g‘ri tizimli va so‘zlarni to‘g‘ri yozilgan ma’lum talablar qo‘yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola so‘zlarni qanday eshitgan bo‘lsa, shundayligicha yoza olmasligini bilishi, uchun to‘g‘ri talaffuz etishga va yozishga o‘rgatishi zarur. Yozma nutqni egallashi asosida bolalarda turli matnlar haqidagi ma’lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada hali o‘zi yozgan fikrlarni so‘z va harflarni nazorat etishi malakasi hali rivojlanmagan bo‘ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish maktab yoshidagi o‘quvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash fikrini bayon etish uchun malumot to‘plash, muhim jihatlarini ajratib olish, uni ma’lum ketma-ketlikda bayon etish, reja tuzish malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni to‘g‘ri tuzish, aynan shu mazmunga mos so‘zlarni topish va ularni to‘g‘ri yozish, tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘yish, o‘z holatlarini topa olish va to‘g‘irlash aqliy rivojlanishning ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi. Maktabdagi o‘qish o‘quvchilar nutqining mazmuniga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarning lug‘ati yangidan-yangi so‘zlar va tushunchalar bilan boyib, nutqi esa maxsus so‘zlar, terminlar va yangi iboralar bilan to‘lib boradi.Har xil o‘quvchi predmetlari o‘quv nutqi oldiga yangi talablar qo‘ydi. Matematikada qisqa aniq nutq kerak bo‘lsa, o‘quv darslarida o‘quvchilarga keng, obrazli iboralar bilan to‘ldirilgan gaplar kerak bo‘ladi. Bolalar monologik nutqdan foydalanishda katta qiyinchiliklarga duch keladalar. Bolalarning og‘zaki va yozma nutqlari o‘rtasida katta farq borligini ko‘ramiz. Bu farq shundan iboratki, maktabgacha yoshidagi bolalar bir-birlari bilan og‘zaki nutq yordamida munosabatda bo‘ladilar, yozma nutq esa kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun yangi notanish sohadir. Shu sababli yozma nutqni o‘quvchilar qiyinchilik bilan egallaydilar.O‘quvchilar nutqini takomillashtirish uchun aktiv nutq bilan doimiy ravishda mashq qilish talab etiladi, buni ta’lim jarayonida har doim esda tutish kerak. O‘yin faoliyati va uning psixologik xususiyatlari O‘yin - shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi. Bola toki o‘ynamaguncha, kattalar hatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab yetolmaydi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning yetakchi turi o‘qish hisoblanib, ularning hayotida mehnat esa kamroq o‘rin tutadi. Bu yoshdagi o‘quvchilar harakat bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlarni yaxshi ko‘radilar. Bu o‘yinlar harakatlarning uyg‘unlashuvini takomillashtiradi, kuch- quvvati va chaqqonligini o‘stiradi, ichki organlarning ishini nafas olish, qon aylanishini yaxshilaydi, bolalar sog‘lig‘ini mustahkamlaydi. O‘yin idrok, diqqat, xayol, qiziqish, taffakkurni o‘stirishga yordam beradi, tashabbus va aktivlikni o‘stirishga ko‘maklashadi, o‘yin faoliyatini ularsiz tasavvur etib bo‘lmaydigan ijobiy emotsiyalarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, o‘yin o‘quvchining o‘qish jarayonida aqliy ishdan juda yaxshi dam olishi uchun xizmat qiladi. O‘yin bolalarni hayotga tayorlaydi, xolbuki ulardan birortasi ham o‘yinning bu haqidagi ahamiyatini o‘ylamaydi. Bolalar o‘zlarini birdan-bir ehtiyojlarini qondirish, xursand bo‘lish uchun o‘ynaydilar.O‘yin jarayonida bolalar muayyan ishlarni bajaradilar. Ular imorat qiladilar, sayohat qiladilar, ularni davolaydilar, bir-birlariga ish o‘rgatadilar, xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanadilar. Vatanni dushmanlardan himoya qiladilar, qaxramonlik ko‘rsatadilar va hokozo. O‘yindan ko‘zlanadigan maqsad o‘yin natijasi emas, o‘yin faoliyatining o‘zidir. Ko‘pgina o‘yinlarda bir kishi emas, balki ko‘pchilik ishtirok etadi. Bu bolalarda jamoatchilik xissini tarbiyalashga yordam beradi. Ular birgalikda, uyushgan xolda harakat qilishni o‘rganadilar goh boshqalarga boshchilik qiladilar, goh o‘zlari ularga bo‘ysunadilar, muayyan qoidalarga amal qilib, ularni bajarilishini qattiq nazorat qiladilar. Bularning hammasi irodani tarbiyalashga, intizomga odatlanishga imkon beradi, o‘z xatti- harakatlari va xulq -atvori uchun javobgarlik hissini yuzaga keltiradi, bola shaxsining ma’naviy sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi, ma’lumki har bir o‘yinda bolalar o‘yinni o‘ynaladigan muayyan shartlar haqida kelishib oladilar, bordi-yu biror bola ana shu majburiyatni buzsa, uni uyindan chiqarib yuboradilar yoki o‘yinni davom ettirishdan bosh tortadilar. O‘yinlarning ko‘p qismi musobaqalar bilan bog‘liq, bu narsa bolaning jismoniy va psixik jihatidan zo‘r berishni kuchaytiradi, kamol topishga yordamlashadi. O‘yinning amaliy natijalari emas, balki uning qatnashchilarga baxsh etadigan mamnuniyat o‘yin faoliyati uchun motivlar bo‘lib xizmat qiladi. O‘yinda ko‘p narsa xayol asosida quriladi. Bolalar mutlaqo real buyumlarsiz yoki uncha-muncha buyumlardan foydalangan xolda o‘ynashlari mumkin. Shuning uchun o‘ylab yuzaga keltirilgan vaziyatlar real va ko‘pincha kuchli ta’sir etuvchi xis-tuyg‘ular bo‘lishi mumkin. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning o‘yinlari juda xilma-xil bo‘ladi. Harakatli o‘yinlar: Harakatli o‘yinlarning ba’zilari sport o‘yinlarga yaqinroq bo‘ladi. Bu o‘yinlar sog‘liq uchun juda foydalidir. Bunday o‘yinlarning ko‘plarida shaxsiy birinchilik yoki jamoatchilik birinchiligi uchun kurashiladi. Ularda jismoniy sifatlardan tashqari shaxsning jasurlik, o‘zini qo‘lga ola bilish, qa’tiyatlilik singari xususiyatlarini o‘stiradi. Rollarga bo‘linib o‘ynaydigan o‘yinlar. Bu o‘yinlar bolalar kuzatadigan yo kattalardan eshitadigan hodisa va jarayonlarni aks ettiradi. Bu o‘yinlarda har bir bola o‘ziga muayyan rolni, masalan vrach, o‘qituvchi, o‘t o‘chiruvchi rolini oladi va tegishli faoliyat turini tasvirlab o‘ynaydi. Ba’zan o‘yin syujeti oldindan belgilab qo‘yiladi, voqea va harakatlar muayyan reja asosida avj olib boradi. Boshlang‘ich sinflarda ham ular xali ko‘g‘irchoq o‘ynaydilar, uni allalaydilar, davolaydilar, unga ta’lim beradilar. Ba’zan ular o‘yinchoqlarsiz ham o‘ynayveradilar, bunda ko‘pincha qo‘g‘irchoq o‘rnini ukalari va singillari egallaydi, o‘zlari esa onalik burchini ado etgan bo‘ladilar. Kichik maktab yoshidagi bolalarda texnikaga qiziqish paydo bo‘ladi. Ularning o‘zlari samolyotlar, avtomashinalar yasab ularni o‘ynaydilar. Qizlar o‘yinlarida maishiy xarakterdagi ishlar bilan shug‘ullanishni yoqtiradilar: qo‘g‘irchoq uchun kiyim –kechak tikadilar, stol tuzaydilar, idish-tovoqni, qo‘g‘irchoq uchun tikilgan kiyim-kechakni yuvadilar va dazmollab qo‘yadilar. Bunga o‘xshash o‘yinlar keyinchalik asta-sekin mehnat faoliyatiga aylanadi, stol ustiga qo‘yib o‘ynaladigan o‘yinlar: bu o‘yinlardan ba’zilari bilishga qiziqishni oshirish va aqliy kamolotni o‘stirish uchun juda foydalidir. Rasmli va har-xil topishmoqlar, rebuslar, o‘ylashni talab qiladigan o‘yinlar kabilar kiradi. Ayni shu vaqtda ko‘pchilik bolalar shashka, shaxmat o‘ynay boshlaydilar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘quvchilarning o‘yin faoliyatidan bir chetda turmasliklari kerak. O‘qituvchilar tanaffus paytida o‘yinlarni kuzatib turadilar, ba’zan esa bolalarning dam olishlarini yo‘lga qo‘yib, o‘yinlarda o‘zlari ham ishtirok etadilar.O‘qituvchining roli birinchi navbatda, bolalarga foydali o‘yinlarga qiziqish uyg‘otish, zararli o‘yinlar o‘ynalishiga, bolalarning urushib qolishlariga yo‘l qo‘ymaslik va hokazolardan iborat. Lekin o‘yinga zo‘r nazorat, ehtiyotkorlik bilan rahbarlik qilish lozim. Bolalar mustaqilligini, ularni mustaqillikka bo‘lgan tabiiy intilishlarini bo‘g‘ish yaramaydi: bolalarni oqilona o‘yinlar o‘ylab topishlarini va o‘zlari uchun o‘yinda ko‘p imkoniyatlar yaratadigan ijodiyotning boshqa formalarini rag‘batlantirib borish darkor. O‘yin - bu faoliyat turi bo‘lib, inson taraqqiyotida muhim rol’ o‘ynaydi. Aynan o‘yin faoliyatida bola shaxsi shakllanadi.O‘yin - shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi. Bola toki o‘ynamaguncha, kattalar hatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab yetolmaydi. Bolalar o‘yin faoliyatining bir qator umumiy va farqli jihatlari bor. O‘yin faoliyatida ma’lum bir ijtimoiy rol improvizatsiya qilinadi ya’ni hayotda bor bo‘lgan u yoki bu harakat, xulq - atvor shakllari qaytariladi. O‘yin faollashgan vaziyat shartlidir. O‘yinda me’nat yoki boshqa turdagi biror bir faoliyatning eng muhim qirralari qayta tiklanadi. Tabiiylik, emotsionallik emotsiyalar ustivorligi namoyon bo‘ladi.. Ijtimoiy psixologik bilimdonlikni oshirishga yordam beruvchi o‘yinlar asosan ikki guruxga bo‘linadi: Operatsion o‘yinlar. 2. Rolli o‘yinlar. Operatsion o‘yinlar o‘z moxiyatiga ko‘ra, ya’ni o‘zining motivlari, aqliy operatsiyalarning ishtiroki va emotsiyalari bilan muammoli vaziyatlarni ta’lil qilishga o‘xshaydi. Lekin ma’lum bir tizimga tushirilmagan erkin spontan (tarqoq, erkin) munozaradan farqli o‘laroq, o‘yinning senariysi bo‘ladi. Unda qabo‘l qilingan qarorlar ijtimoiy me’yorlarga mos kelishi, to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Chunki ularda oldindan sinovdan o‘tkazilgan vaziyatlar ishlatiladi. Keng tarqalgan amaliy boshqaruv o‘yinlari ana shular jumlasiga kiradi Amaliy o‘yinlar quyidagi funksiyalarni bajaradi. Qaror qabo‘l qilish bilan bog‘liq tipik hayotiy vaziyatlarni modellashtirish. Profetsssional faoliyatda uchraydigan xulq-atvor shakllari va muloqot ko‘rinishlarini ochib beriladi. Ijtimoiy xulqning bo‘lishi lozim bo‘lgan yangi qirralari bashorat qilinadi. Operatsion o‘yinlarni tashkil qilishda quyidagi tamoyillarga bo‘ysunish kerak: Ijodiy yondashuv. Tanlab olingan vaziyat maksimal tarzda xayotga yaqin bo‘lishi kerak. Treningning tarbiyaviy tomonini sof o‘yinlarning o‘zidan yuqori qo‘yish kerak. O‘yin qonun qoidalarining, normalarining barcha uchun tengligi prinsipi. Rolli o‘yinlar keng tarqalgan o‘yin metodlaridan bo‘lib, ular mo‘iyati ji’atdan ma’lum obrazlarga kirish, o‘sha obrazlarga xos xususiyatlarni o‘z boshidan kechirishni taqazo etadi. Nemis olimi Margaret Forverg ularda dramatizatsiya elementi borligini, bu shaxsda o‘zida mavjud bo‘lgan va o‘zgalardagi begona obrazlarni tuzatish-korreksiya qilish samarasidir, deb ta’kidlagan. O‘yin ishtirokchisining o‘sha vaziyatni xissiy o‘z boshidan kechira olishi katta ahamiyatga ega. Rolga kirishning quyidagi talablari mavjud: kitob tilida gapirmaslik; muloqotning barcha qoidalari va sirlaridan foydalanish; ovoz xusussiyatlariga muntazam e’tibor berish; mimika pantomimika elementlarini keng qo‘llash; Har bir xolat va turishni jonlantirish. Har bir o‘yin bir necha daqiqadan tortib, 1-2 soatgacha davom etishi mumkin va unda ikki kishidan o‘n kishigacha ishtirok etadi. O‘yin jarayoni quyidagicha: avval tipik ijtimoiy psixologik vaziyat modellashtiriladi. So‘ng personaj sifatida har birining mavqei aniqlanib muammo moxiyati tushuntiriladi. Barcha trening a’zolari vaziyat bilan tanishib chiqadilar va vaziyatdan chiqishning maqsadga muvofiq yo‘llarini qidiradilar. Bunda ishtirokchilarni shaxslararo o‘zaro munosabatlariga e’tibor berib, unga o‘rgatiladi. O‘yin boshda boshlovchi har bir ishtirokchiga uning shaxsiy istagi va xususiyatini hisobga olgan xolda personajlarni bo‘lib chiqadi, keyin ularni almashtirish mumkin. Rolli o‘yinlar orqali ko‘pchilik o‘rtasida nutq so‘zlash, nizoli vaziyatning oldini olish malakalarini ham shakllantirish mumkin. Ma’lumki, ijtimoiy malakani hosil qilish uchun trening qatnashchisi bir necha o‘yinda ishtirok etishi zarur. Rolli o‘yinlarni tashkil etishda boshlovchiing roli muhimdir. Uning asosiy vazifasi har bir ishtirokchini unga xos bo‘lgan xissiyotlar bilan o‘yinga berilib ketishiga imkoniyat yaratishdir. Bu o‘rinda ijtimoiy psixologiyada farq qilinadigan uch asosiy rolning o‘rni haqida to‘xtab o‘tishimiz kerak. Ijtimoiy hayotdagi ijtimoiy psixologik rollar asosan quyidagilardir. «Kattaning roli - u doimo rolp ko‘rsatuvchi, aql soxibi, u adashmaydi, chunki uning hayotdagi maqsadlari aniq, ravshan, uning taklif va fikrlari odatda boshqalar tomonidan eotirozga uchramaydi. Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, hayotga «katta» yoshga emas, balki shaxsiy tajribaga, hayotga individual munosabatda bo‘lishga bog‘liq. Shuning uchun ham kichik yoshli bola o‘zini «kattadek» his qilishi mumkin. «Ota-onaning» roli ham mavqei va ishlab chiqarish moxiyati nuqtai nazaridan kattaga o‘xshaydi, lekin unda ko‘proq nasi’atgo‘ylik sifatlari, mehribonlik, doimiy am’o‘rlik qilish fazilatlari bilan uyunlashib ketadi. «Kichikning roli» - bu rolning mo‘iyati shundaki, odam doimo o‘zgalar pand nasi’ati va ko‘rsatmalariga mu’toj bo‘lib, uni doimo boshqarib turishi kerak. Bilim saviyasi yoki yoshidan qat’iy nazar «kichik», doimo o‘zgalar harakatiga taqlid qilish, tez, asossiz xulosalar chiqarish, mantiqsizlikka ham yo‘l qo‘yish hislatlariga ega. Rolli o‘yinlarni tashkil etishda bir qator qiyinchiliklar bo‘lib, ulardan eng muhimi o‘yin vaziyatlarni kattalar tomonidan noto‘g‘ri idrok qilinishi, unga rasmiy tus berilishi va kattalarning «bolalar» obraziga kira olmasliklaridir. Ushbu baroerni olib tashlashda yetakchining o‘rni muhim bo‘lib, birinchidan psixologik vaziyatni to‘g‘ri tanlay olganligi, ikkinchidan ishtirokchilarga muammoni qo‘yilishi va har birini uni his qilishlariga ko‘mak berishi katta ahamiyatga egadir. Demak, tanlangan vaziyat ikkita muhim talablarga javob berishi kerak: Uning mazmuni va muammoning xarakteri real borliqqa, xayotdagi vaziyatlarga mos kelishi. Uning ishtirokchilar uchun ahamiyatli bo‘lishi. Agar yuqoridagi jixatlarga boshidan e’tibor berilmasa, ishtirokchilarda trening va uning maqsadi haqida noto‘g‘ri tasavvur shakllanadi, ya’ni natija taxlil qilinganda samara kutilganday bo‘lmasligi mumkin.Shuning uchun ishtirokchilarni o‘yin vaziyatiga to‘g‘ri yo‘naltirish, ularning har birida to‘g‘ri motivatsiya va qiziqishni hosil qilish boshlovchidan psixologik malaka va tajribani talab qiladi. Yuqoridagilarga amal qilganda o‘yin mazmuni qatnashuvchilarning xotirasida uzoq muddat faol ustanovkalar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. O‘yin jarayonidagi asosiy shaxslardan biri boshlovchidan keyin ijtimoiy psixologik vaziyatning markazida turgan shaxs hisoblanadi. Uni ilmiy adabiyotlarda «protogonist» deb atashadi. Uning ijtimoiy psixologik vaziyatning muammo va ziddiyatlarni hal qilishdagi roli kattadir, chunki u voqealarning markazida turadi. Unga o‘z rolining barcha jixatlarini har tomonlama hal etish namoyon qilish xuquqi beriladi. Boshqa rollar uning tabiatidan, xususiyatidan kelib chiqadi. 2.2. Nutq nuqsoni bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning shaxs va shaxslararo munosabatlarini rivojlantirish usullari va tavsiyalar Bolaning nutqini rivojlantirish darajasini aniqlash uchun erta yoshda nutq terapiyasi tekshiruvi zarur. Nutq terapevtining keng qamrovli diagnostikasi nutq markaziga ta'sir qiladigan patologiyalarni o‘z vaqtida aniqlashga yordam beradi. Bunday chora qoidabuzarliklarning sababini aniqlash uchun ham, muammoni hal qilishning eng yaxshi usullarini tanlash uchun ham kerak. Nutq terapevtiga birinchi tashrif 3-4 yoshida, bola bog‘chaga ketayotganda tavsiya etiladi. Ba'zi hollarda, ota-onalar doimiy nutq buzilishlarini sezganda, shifokorga tashrif buyurish erta amalga oshiriladi. Bundan tashqari, muammo o‘quv jarayonida aniqlana boshlaganida, maktabda nutq terapevtiga tashxis qo‘yish kerak bo‘lishi mumkin. Birinchi uchrashuvda shifokor bolaning rivojlanishidagi muhim nuqtalarni ko‘rsatadigan so‘rovnomani to‘ldirishni taklif qiladi. Qabul qilingan ma'lumotlar nutq terapevtiga ishni to‘g‘ri rejalashtirish va individual dasturni tanlashga yordam beradi. Umumiy tekshiruv vaqtida shifokor quyidagi fikrlarni aniqlaydi: geometrik shakllar, ranglar, ob'ektlarning parametrlarini bilish darajasi; kosmosda va vaqtda navigatsiya qilish qobiliyati; oddiy matematik tushunchalarni bilish; nozik vosita mahoratining holati; tasniflash qobiliyati. Nutq rivojlanishini tekshirish bolaning unga murojaat qilganda tushunishini baholashni, u qanday nutq vositalaridan foydalanishini, kattalarga taqlid qiladimi yoki yo‘qligini, savollarga qanday javob berishini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Shifokor ob'ektni, tana qismini, hayvonni nomlash va ko‘rsatishni, biror narsani bir so‘z bilan tasvirlashni so‘raydi. Muvaffaqiyatli nutqni tekshirganda, shifokor bolaning ismini, ota-onasi, opasingillari, aka-ukalarining ismlarini, kim bilan yashashini, uning sevimli o‘yinchog‘i nima ekanligini so‘raydi. Keyin u hikoyani aytib berishi, rasmlar va kalit so‘zlardan foydalangan holda jumlalar tuzishi kerak bo‘ladi. Bolalarni logoped tomonidan tekshirish bir necha bosqichlardan iborat: O‘yin paytida bolani kuzatish, ota-onalar bilan muloqot qilish. Atrofdagi odamlar va narsalarga qiziqishning namoyon bo‘lishini baholash. Diqqat, diqqatni jamlash qobiliyati, bolaning baland tovushlar va shivirlarni qanday qabul qilishi. Kuzatishni baholash - rasmlar, ob'ektlarni moslashtirish, ranglarni tanib olish. Intellektual rivojlanish darajasini o‘rganish - hisoblash qobiliyati, ob'ektlarni asosiy belgilariga ko‘ra farqlash, kosmosda harakat qilish. Nutq holati va umumiy vosita ko‘nikmalari. Nutqni tushunish va talaffuz qilish qobiliyati - gaplarni takrorlash, hikoyani tushunish, engil topshiriqlarni bajarish, gaplar tuzish. Ba'zi hollarda, mutaxassisga bir necha bor tashrif buyurish talab etiladi, shunda u buzilishlar mavjudligini tekshirishi yoki ularning yo‘qligini tasdiqlashi mumkin. Ular dastlabki tekshiruv va prognozdan keyin tuzilgan sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarni aql va eshitish qobiliyatini buzmagan holda tashxislash usullari: Ob'ektlarning nomlarini tushunish. Bolaning oldiga bir nechta o‘yinchoqlar qo‘yiladi, nutq terapevti ularning har birini navbat bilan ko‘rsatishni so‘raydi. Harakatlarni tushunish. Nutqni terapevt muayyan vazifani bajarishni so‘raydi qo‘g‘irchoqni boqish, ayiqni uyquga qo‘yish. Guruhda orientatsiya. Boladan xonada biror narsani ko‘rsatish, biror narsa topish yoki biror narsaga kelish so‘raladi. Faol nutq. Bola erkin o‘ynaydi, uning davomida nutq terapevti uning histuyg‘ularini, og‘zaki tovushlarni, so‘zlarni kuzatadi. 3 yoshgacha bo‘lgan nutq terapevti tomonidan bolaga tashxis qo‘yish usullari: Nutq, predlog haqida tushuncha. Vazifa beriladi - o‘yinchoqni "ostiga", "haqida" qo‘yish, "o‘tib" o‘tish, biror narsaning "oldida" turish. Prefiks munosabatlarini tushunish. "Yopish", "ochish", "ochish", "olib ketish" ko‘rsatmalari beriladi. Eshitish e'tibori. Ovoz jihatidan o‘xshash so‘zlarni farqlash qobiliyati aniqlanadi - "mo‘ylov-quloqlar", "sichqon-ayiq". Faol nutq. Nutq terapevti bola bilan erkin suhbat quradi, murakkab bo‘ysunuvchi gapni eshitishni kutadi. QANDAY NATIJALAR BO‘LISHI MUMKIN natijalar nutq terapiyasi tekshiruvi ovozning tempi, ritmi, intonatsiyasi, nafas olish xususiyatlari haqida ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi. Nutq terapevti iboralar va alohida so‘zlarning tovush-ovoz tuzilishi holati, ta'sirchan va ifodali nutq, lug‘at, vokal vosita qobiliyatlari haqida qayd etadi. Nutq terapevti nutq buzilishlarini aniqlashi mumkin, masalan: til bilan bog‘langan yoki disalgiya - tovushlarni buzish, almashtirish, ularning aralashishi yoki yo‘qligi; rinolaliya - ovoz apparati, bolaning burunidagi nuqsonlar tufayli ovozning talaffuzi va tembrining buzilishi, tovushlarni buzadi, monoton gapiradi; dizartriya - markaziy asab tizimining shikastlanishi oqibati bor, nutq organlarining harakati va kuchi buzilganida, bolaning tilni boshqarishi qiyin; alaliya - normal eshitishni saqlab qolgan holda nutqning qisman yoki to‘liq yo‘qligi, bola ota-onasi va atrofidagi odamlar bilan bog‘lanishga harakat qiladi, buni yuz ifodalari va imo-ishoralari bilan qiladi; nutq rivojlanishining kechikishi - jismoniy va ruhiy holatning buzilishi bilan yuzaga keladi, ko‘pincha kam ta'minlangan oilalardagi bolalarda kuzatiladi; logonevroz - duduqlanish, bola tovushlarni cho‘zganda, undoshlarni takrorlasa, jumlaning o‘rtasida to‘xtasa, aniq sabablar hali aniqlanmagan, ammo psixoemotsional holat muhim rol o‘ynaydi; disleksiya va disfagiya - normal holatda o‘qish va yozishni o‘zlashtira olmaslik intellektual rivojlanish, bola boshqa harflarni ko‘radi, u yozishda ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadi. Agar nuqson topilsa, asosiy sababni aniqlash kerak, shunda nutq terapevti bilan ishlash uni bartaraf etishga qaratilgan. Zararga shubha tug‘ilganda asab tizimi, shifokor boshqa mutaxassislarga - nevrolog, psixolog, defektologga tekshirish uchun yuboradi. Yakuniy xulosa, barcha savollarga javob olgandan so‘ng, nutq terapevti tomonidan amalga oshiriladi. Tavsiyalar O‘tkazilgan tadbirlar va o‘rganilgan nazariy manbalar asosida biz ota-onalar va o‘qituvchilarga quyidagi tavsiyalarni beramiz. 1. Kichik maktab yoshidagi bolalarning ijtimoiylashuv jarayonini rivojlanishida va erkin shaxslararo munosabatlarga kirishishida shart-sharoitlarini yaratish maqsadga muvofiq. 2. O‘quv faoliyati jarayonida o‘qituvchilar o‘quvchilardan erkin so‘zlash uchun turli rolli o‘yinlardan va turli ertaklarni aytib berish usullaridan foydalanib, mashg‘ulotlarni tashkil etsa o‘quvchilarni og‘zaki nutqi yahshi rivojlanadi. Bu jarayonda o‘qituvchilar o‘quvchilarga tanish bo‘lgan voqea-xodisalarga yaqin ertaklarni xikoyalarni olishi kerak. 3. Shaxslararo munosabatga kirishishda kichik yoshdagi o‘quvchilarning individual xususiyatlariga e’tibor berish,ayrim xolatlar nuqtai nazardan shakllantirish ulardagi munosabat motivlarini yahshi rivojlantirishga imkoniyat beradi. 4. Kichik maktab yoshi davri bola uchun yangilanish davri. Shuning uchun o‘quvchilarda ta’limga munosabatni ijobiy shakllantirish maqsadida ko‘proq o‘yin ta’riqasida tashkil etish maqsadga muvofiq. Bu ularning munosabatga kirishishida og‘zaki nutqini rivojlantirishda katta yordam beradi. XULOSA Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarni shaxs va shaxslararo munosabatlarini psxologik-pedagogik korreksiyalash bolaning ijtimoiy hoyotda o‘zini yakkalanib qolishini oldini oladi. Nutqdagi nuqson sabab bola uyalchang, davralarga qo‘shilmaydigan bo‘lib qolishi mumkin. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar sabab bola erkin gapirolmaydi va boshqalarning unga bo‘lgan noodatiy diqqat-e’tiborini his qiladi. Bu hodisani oldini ertaroq olmaslik esa bolaning psixikasiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarni undagi kamchiliklar sezilgandan mutaxassisga murojaat qilish zarur. Bola bilan logopedik mashg‘ulotlar olib borish davomida nafaqat logoped balki ota-ona va bolaning boshqa oila a’zolari va ta’lim muassasasidagi ustozlari ham birdamlikda e’tibor bilan g‘amhurlik ko‘rsatishlari lozim. Uning nutqidagi nuqsonni kelib chiqishi sabablari aniqlanib uni bartaraf etish davomida boshqalarning ham unga bo‘ladigan muomala shakliga e’tibor qaratish lozim. Sababi ko‘pchilik ota-ona yoki bolaning yaqin insonlari tamonidan bolaga erkalab so‘zalarni buzgan holda murojaat qilishi natijasida hali endi nutqi rivojlanayotgan bolaning nutq tizimida buzilishlar kelib chiqadi. Logoritmik mashg‘ulotlar maktabgacha yoshdagi bolalarga tuzatuvchi ta'sirning ajralmas qismidir, chunki ko‘p bolalar nafaqat nutq buzilishlaridan aziyat chekishadi, balki umumiy va nozik motorli ko‘nikmalarning bir qator buzilish belgilariga, prosodiya buzilishiga va psixologik muammolarga ega. Nutq terapiyasi ritmi nutq va nutq bo‘lmagan buzilishlarni tuzatishga, muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga, shuningdek, ijobiy kognitiv motivatsiyani shakllantirishga qaratilgan keng ko‘lamli maxsus o‘yinlar va mashqlar bilan ifodalanadi. Logotip ritmining elementlaridan, jumladan, nutq terapiyasi, musiqa, jismoniy tarbiya, nutqni rivojlantirish darslarida foydalanishingiz mumkin Maktablarda tahsil oladigan nutq nuqsoniga ega bolalarning atrofidagi insonlar: ustozi va o‘rtoqlarining ham bolaga bo‘ladigan munosabati katta ahamiyatga ega. Agar bolalar boladagi nuqson ustidan kulib uni masxara qiladigan bo‘lsa bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchi so‘nib boshqalardan ajralib qolishi va eng yomoni nutq nuqsonlarini korreksiyalashda samaradorlikning pasayishini kuzatishimiz mumkin. Shuning uchun bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini orttish va nutqidagi kamchiliklardan uyalmasligini tushintirish zarur. Bu ko‘nikmalarni shakllantirishda bola bilan psixologik-pedagogik korreksion ishlarni olib borish muhim ahamiyatga ega. Mavzuga doir adabiyotlar tahlili va o‘tkazilga tekshirish natijalari asosida quydagicha pedagogik tavsiyalar ishlab chiqdik: Maktabgacha yoshdagi dizartriyali bolalar nutq nuqsonlarini erta aniqlash va uni bartaraf etishda logopedik ritmika usullaridan atroflicha foydalanish; Logopedik ritmikaning eng zamonaviy, jahon standartlari yutuqlariga mos keluvchi usullarini ishlab chiqish va amaliyotda keng joriy etish, joylarda logopedik ritmika bo‘yicha olib borilayotgan ilg‘or ish tajribalarga tayanish; Logoritmik mashqlarda o‘zbek xalqining milliy musiqalari, milliy cholg‘ulari, xalq laparlari va boy adabiy merosimiz durdonalaridan foydalanish; Logoritmik mashqlarni o‘tkazish jarayonida logoped, tarbiyachi, musiqa rahbarining yakdillik bilan bir xil talab asosida hamkorlikdagi ishlarini ta’minlash; Ota-onalar bilan uzviy aloqada ishlash, ular uchun maslahatlar berishda muntazamlikka erishish; Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ritmika mashg‘ulotlarida korreksion ish tizimi muammosini o‘rganish davomida olgan natijalardan quyidagi xulosani keltirish mumkin. Logopedik mashg‘ulotlarning bola shaxsining estetik, jismoniy, nutqiy rivojlanishida ahamiyatining o‘ziga xos tomonlari O‘zbekiston Respublikasida yetarlicha o‘rganilmaganligi aniqlandi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. О‘zbekiston Reespublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami.– T., 2017 .– B.39. 2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O‘zbekiston, 1992 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.:Sharq nashriyot – matbaa konserni, 1997. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» – T.:Shark nashriyot – matbaa konserni, 1997. 5. Sh.M. Mirziyoev Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: «O‘zbekiston», 2016. 6. Ayupova M.Yu. Logopediya. O‘zbekiston Faylasuflar Milliy Jamiyati nashriyoti -Toshkent: 2007. 7. Воробева В.К. Особенности связной речи школьников с моторной алалией. – В сб.: Нарушения речи и голоса у детей. Под ред. С.С.Ляпидевского. М., 1995. 8. Выготский Л.С. Мышления и реч /Собр. соч. – М., 1992. 9. Выготский Л.С. Развитие высших психических функций. – М., 1990. 10.Гринер В.А. Логопедическая ритмика для дошкольников. Пособие для работников логопедических учреждений. – М., 1998. 11. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. - М., 1991. 12.Гриншпун Б.М. О принципах логопедической работы на началных этапах формирования речи у моторных алаликов. – В сб.: Нарушения речи и голоса у детей /Под ред.С.С.Ляпидевского, - М., 1995. 13.Ефименкова Л.Н. Формирование речи у дошколников. – М., 1995. 14.Жаренкова Г.И. Особенности понимания речи алаликами. Специалная школа, 1997. 15.Жаренкова Г.И. Понимание грамматических отношений детми с общим недоразвитием речи. – В сб.: Школа для детей с тяжёлыми нарушениями речи. /Под ред. Р.Е.Левиной., - М., 1991. 16.Жинкин Н.И. Механизмы речи. – М., 1999. 17.Жукова Н.С., Мастюкова Е.М., Филичёва Т.Б. Преодоление общего недоразвития речи у дошколников. – М., 1993. 18.Жукова Н.С., Мастюкова Е.М., Филичёва Т.Б. Преодоление общего недоразвития речи у дошколников. – М., 1990. 19.Жукова Н.С. Преодоление недоразвития речи у детей. – М., 1994. 20.Иваненко С.Ф. Формирование восприятия речи у детей с тяжёлыми нарушениями произношения. – М., 1994. 21.Картушина М.Ю. Логоритмика для малышей: Сенарии занятий с детми 3-4 лет. – М., 2005. 22.Картушина М.Ю. Логоритмические занятия в детском саду. – М., 2004. 23.Каше Г.А. Формирование произношения у детей с недоразвитием речи. – М., 1992. 24.Каше Г.А. Подготовка к школе детей с недостатками речи: Пособие для логопеда. – М., 1995. 25.Левина Р.Е. Опыт изучения неговорящих детей /алаликов/ - М., 1991. 26.Левина Р.Е., Никашина Н.А. Характеристика общего недоразвития речи у детей. – В кн.: Основы теории и практики логопедии. – М., 1998. 27.Логопедия. /Под ред. Л.С. Волковой., С.Н. Шаховской. – М., 2003. 28.Ляпидевский С.С., Гриншпун Б.М. О классификatsiи речевых расстройств. – М., 1999. 29.Муминова Л.Р. Теоритические основы коррекционно-педагогической работы по преодолению речевого недоразвития у детей дошколного возраста. Автореф. дисс. док. пед. наук. – Т., 1992. 30.Никашина Н.А. Логопедическая помощ учащимся с речевым недоразвитием. – В сб.: Недостатки речи у учащихся началных классов массовой школы. – М., 1995. 31.Никашина Н.А. Педагогическое изучение недостатков речи детей // Дефектология. 1999 - №4. 32.Нищева Н.В. Система коррекционной работы в логопедической группе для детей с общим недоразвитием речи. – СПБ., 2001. 33.Новиковская О.А. Логоритмика для дошкольников в играх и упражнениях. – М., 2005. 34.Орфинская В.К. Спорные вопросы обучения слышащих детей без речи. – Ученые записки ЛБПИ., 1999. 35.Основы теории и практики логопедии /Под ред. Р.Е.Левиной. – М., 1998. 36.Правдина О.В. Логопедия. – М., 1993. 37.Пулатова Х.М. Активизatsiя речевой деятельности детей дошкольного возраста с общим недоразвитием речи. Автореф. дисс. канд. пед. наук. – Т., 1994. 38.Пўлатова Х.М. Логопедик ритмика -Тошкент .2014 39.Усанова О.Н. Логопедическая работа по формированию звукопроизношения у детей с моторной алалией в дошколном возрасте. Автореф. канд. дисс. – М., 1990. 40.Филичёва Т.Б. Особенности формирования речи детей дошкольного возраста. – М., 2000. 41.Филичёва Т.Б., Чиркина Г.В. Подготовка к школе детей с общим недоразвитием речи в условиях специалного детского сада. – М., 1994. 42.Филичёва Т.Б., Чиркина Г.В. Изучение детей с общим недоразвитием речи в специалном детском саду. //Дефектология. – 1995. № 6. 43.Филичёва Т.Б., Чиркина Г.В. Коррекционного обучение и воспитание детей 5-летнего возраста с общим недоразвитием речи. – М., 1991. 44.Филичёва Т.Б., Чевелёва Н.А., Чиркина Г.В. Основы логопедии. – М., 1999. 45.Филичёва Т.Б., Чиркина Г.В. Устранение общего недоразвития речи у детей дошколного возраста. Практическое пособие. – М., 2004. 46.Хватцев М.Е. Логопедия. – М., 1999.