Iqtisod nazariyasi 1.b 6.d 11.d 16.b 2.c 7.b 12.d 17.c 3.d 8.d 13.d 18.d 4.b 9.a 14.d 19.d 5.a 10.a 15.c 20.b 1.Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlash usullari. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlash quyidagi asosiy usullar yordamida amalga oshiriladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli; 2. Jamg‘arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usulida, birinchidan, ishlab chiqarish umumiy hajmining miqdoriy ko‘rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM), ikkinchidan esa, iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va sof investitsiya sarflarining umumiy summasi (S+In) olinadi. Mazkur modelda yalpi investitsiyalar o‘rniga sof investitsiyalar ko‘rsatkichidan foydalanish ishlab chiqarish umumiy hajmini ifodalashda YaIM o‘rniga SMM ko‘rsatkichining qo‘llanishi bilan izohlanadi. Iqtisodiy muvozanat darajasini tahlil qilish jarayonini soddalashtirish maqsadida yalpi sarflar tarkibidagi davlat (G) hamda chet el omili (Xn) e’tiborga olinmaydi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi bu ishlab chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish uchun yetarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy miqdori (SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+In) teng bo‘ladi, ya’ni SMM= S+In (11.8- rasm). 18-rasm. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli Bu to‘g‘ri chiziqning har qanday nuqtasidan chiqarilgan yotiq va tik yo‘nalishdagi chiziqlar teng miqdorlarni ko‘rsatadi. S chizig‘i esa iste’mol sarflari miqdorini aks ettirib, daromad (ya’ni SMM) hajmi oshib borishi bilan uning darajasi ham o‘sib boradi. YAlpi sarflar (S+In) chizig‘ini hosil qilish uchun iste’mol sarflarining (S) turli hajmiga mos tushuvchi sof investitsiyalar (In) miqdori qo‘shib boriladi. Bu o‘rinda tadbirkorlar tomonidan amalga oshirish ko‘zda tutilayotgan investitsiyalar hajmi daromad darajasiga bog‘liq emas, deb qabul qilinadi. Shu sababli yalpi sarflar chizig‘i iste’mol sarflari chizig‘idan In miqdoriga teng uzoqlikda joylashadi. To‘la bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik chizmada retsession yoki inflyatsion farq ko‘rinishida ifodalangan. Yalpi sarflarning SMM hajmidan kam bo‘lgan miqdori retsession farq, yalpi sarflarning SMM hajmidan ortiqcha bo‘lgan miqdori inflyatsion farq deyiladi. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning jamg‘arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi degan fikrga asoslanadi. Biroq, aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg‘armaga qo‘yishi mumkin. Jamg‘arma “sarflar — daromadlar” oqimidan potensial sarflarni olib qo‘yish hisoblanadi. Bunda jamg‘armaga qo‘yilgan mablag‘ investitsiyalar bilan to‘liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo‘ladi (11.9-rasm). Investitsiyaviy sarflarning ko‘payishi ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o‘sishiga olib keladi. Bu o‘zaro natija multiplikator samarasi bilan izohlanadi. 11.9 –rasm. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning jamg‘arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli Multiplikator tushunchasi «ko‘paytiruvchi» degan ma’noni anglatadi. Multiplikator samarasining mohiyati investitsiya hajmining o‘sishi jamiyat milliy daromadining unga nisbatan ko‘proq o‘sishiga olib kelishi orqali ifodalanadi. Multiplikator samarasi — bu sof milliy mahsulot (SMM) o‘zgarishining investitsiya sarflaridagi (IS) o‘zgarishga nisbati: Multiplikator samarasi = SMM o‘zgarishi / IS o‘zgarish YOki multiplikator koeffitsiyentini (k) quyidagicha ifodalash ham mumkin: k= 1 1 = . 1 − MPC MPS Bundan kelib chiqqan holda: Real SMMdagi o‘zgaris = k x IS o‘zgarish Investitsiyaviy sarflardagi o‘zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o‘zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, jamg‘arma va investitsiya darajasi ham o‘ziga xos chegaralarga ega bo‘lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariya qarashlariga ko‘ra, jamg‘arma investitsiya manbai bo‘lib, jamg‘armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi. Keynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o‘zgacha kechishi ta’kidlanadi. Chunki, rivojlangan mamlakatlarda jamg‘armaga bo‘lgan intilish investitsiyalashga bo‘lgan intilishdan jadalroq borib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi: birinchidan, yuqori foyda keltiruvchi kapital qo‘yilmalarning muqobil imkoniyatlari qisqarib boradi. Natijada kapital jamg‘arishning o‘sishi bilan uning amal qilishining keyingi qo‘shilgan samaradorligi pasayib boradi; ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlarda daromadlarning o‘sishi bilan jamg‘armaning ulushi oshib boradi. Shunga ko‘ra, jamg‘arma hajmi investitsiya sarflari hajmidan oshib ketsa, jamg‘arma egalari muvaffaqiyatsizlikka duchor bo‘ladilar. Bu holatni iqtisodiy adabiyotlarda «tejamkorlik paradoksi» tushunchasi orqali izohlanadi. Bu paradoksning mohiyati shundan iboratki, investitsiyalar nazariy jihatdan avtonom va hosilaviy investitsiyalarga ajratilib, avtonom investitsiyalar milliy daromad hajmi va uning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmasa, hosilaviy investitsiyalar esa milliy daromadning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Aynan avtonom investitsiyalarga qo‘shimcha ravishda o‘sib boruvchi hosilaviy investitsiyalar iqtisodiy o‘sishni kuchaytirishi, uni jadallashtirishi natijasida akselyerator samarasi ro‘y beradi (“akselyerator” tushunchasi “jadallashtiruvchi” degan ma’noni anglatadi). 2.Pul miqdorini aniqlashga turlicha yondashuvlar Pul massasini miqdoriy o’lchashga nisbatan 2 xil yondashuv mavjud: Transaksion yondashuv- bunda pullarning to’lov vositasi va muomala vositasi sifatida harakatlanishi ko’zda tutiladi. Shu sababli transaksion yondashuvda pul massasining aktiv qismi e’tiborga olinadi. 1. Likvidli yondashuv – bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida tan olinadi. Aktivlarning likvidliligi deganda tez pulga aylana olish qobiliyati tushuniladi. Likvidli yondashuvga ko’ra nafaqat aktiv pullar balki passiv pullar ham pul massasining tarkibiga kiritiladi. Pullarga bo’lgan talab nazariyalari ichida J.Keynsning likvidlikka ixlos qo’yish nazariyasi muhim o’rin egallaydi. Ushbu nazariyaga ko’ra pullarga bo’lgan talabni 3 ta omil belgilaydi: 1. Transaksion omil-tovarlar xomashyo va materiallar sotib olish uchun, ish haqi to’lash uchun kompaniyalarga pul kerak. Aholi ma’lum turdagi tovarlarni xarid qilish uchun, xizmatlar haqini to’lash uchun pul kerak. Shu sababli ular daromadlarining ma’lum qismini pul shaklida saqlaydilar. 2. Extiyotkorlik omili-aholi ham kompaniyalar ham kelgusida yuz berishi mumkin bo’lgan, ko’zda tutilmagan holatlardan himoyalanish maqsadida pul jamg’aradilar. 3. Spekulyativ (chayqovchilik) omili-aholi va kompaniyalar pul mablag’larini kelgusida daromad olish maqsadida aktivlar sotib olish uchun saqlaydi. Nobel mukofotining laureati amerikalik iqtisodchi olim M.Fridman aytadiki pullarga bo’lgan talab o’zgarishi nominal daromadlarning o’zgarishi oqibatidir. Fozi stavkalri esa pullarga bo’l’lgan talabga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi. Shuning uchun u % stavkalarning elastikligini 0.15 ga teng deb oladi. Fridmenning fikriga mko’ra pullarga bo’lgan talab iqtisodiy konyukturaning o’zgarishlariga bog’liq emas. Markaziy bank pul bazasi orqali pullarga bo’lgan talabga ta’sir ko’rsata oladi. Ko’pchilik iqtisodchi olimlar pullarga bo’lagan talab va inflyatsiya o’rtasida bevosita aloqadorlik mavjuligini e’tirof etishgan. Masalan: Samuelson, Blansher, Fisher. So’nggi yilarda dunyoning qator mamlakatlarida davlat byudjeti defitsiti va davlat qarzi darajasini o’sishi kuztilmoqda. Gretsiya, Ispqniya, Portugaliya va Irlandiyada davlat qarzi YaIM ga nisbatn 120150% gacha etdi. Aslida me’yoriy darajada 60%dan ortmasligi lozim. 2014 yil yanvar holatiga ko’ra O’zbekistonda 17% tashqi qarz, 0.6% ichki qarz (YaIMga nisbatan). Davlat byudjeti defitsitining YaIMga nisbatan aniqlanadigan me’yoriy darajasi 3% qilib belgilangan, 3% dan oshmasa normal defitsit hisoblanadi. Pul taklifi – bu naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining muomlada paydo bo’lishi bo’lib, pulning to’lov vositasi va muomala funksiyalari bilan bog’liq. Taraqqiy etgan mamlakatlarda naqdsiz pul aylanmasining rivojlanganligi naqd pullar taklifining ko’payishiga to’sqinlik qiladi. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida esa naqd pullarga bo’lgan talabning yuqori ekanligi naqd pullar taklifi oshishiga sabab bo’ladi. Taraqqiy etgan davlarda pullar taklifining tartibga solinishi, takomillashgan instrumentlar yordamida qo’llaniladi. Masalan AQShda Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalari orqali bank tizimidagi rtiqcha pullarni olib qo’yadi. M.Fridman 1-chi bo’lib pul massasini aniqrog’I M2 pul agregati o’sish sur’atini nazorat qilishini taklif qilgan. Bu taklifning amaliyotga tadbiqi AQShda, Evropa malakatlarida pul massasining barqaror o’sish sur’atini ta’minlash imkonini bergan. Urushlar, tabiiy ofatlar pullar taklifining keskin osishiga sabab bo’ladi. Kapitallarning spekulyatib harakati pullar taklifida bevosita va kuchli ta’sir ko’rsatadigan omil hisoblanadi. Davlatning pul aylanishiga ko’plab omillar ta’sir ko’rsatadi. Pul aylanishi tuzilmasi turli belgilar bo’yicha belgilanadi: 1) unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab naqd pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari u yoki boshqa shaklga ega bo’ladi; 2) ushbu pul aylanishi xizmat ko’rsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu erda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul-moliya aylanishi ajratib ko’rsatiladi; 3) pul mablag’larining harakati yuz beradigan sub’ektlarga qarab. Ushbu tasnif bo’yicha quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: pul mablag’larining yuridik shaxslar o’rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablag’larining faqat jismoniy shaxslar o’rtasidagi aylanishi. Shunga tegishlicha, iqtisodiyotda qo’llaniladigan pul aylanishi hajmiga ta’sir qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish mumkin. Barcha omillarni siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin. Tabiiyki, pul aylanishi tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy ahamiyatga va bevosita ta’sir kuchiga ega bo’ladi. Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan pullar turlari, pul muomalasi tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi. Binobarin, mavjud pul aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga muvofiq o’zgartirishga yoki pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar aylanishining real ehtiyojlariga muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar vositasida pul aylanishi hajmiga ta’sir ko’rsatadigan ushbu omillar orqali ta’sir qilish mumkin. Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari miqdoridagi o’zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta’sir ko’rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga u yoki boshqa hisob-kitobni o’tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o’zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko’rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o’rtasida ushbu to’lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag’larining qo’llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag’lari qo’llanilishi chastotasining ko’payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o’zgarishiga olib keladi. Pul muomalasi – bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi, tashqi iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga, shuningdek, uy xo’jaligidagi tovarsiz to’lovlarga xizmat ko’rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining ob’ektiv negizi bo’lib, undagi tovar olami tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o’ziga va tovar-pullarga bo’linadi. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar yordamida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muomalasi jarayoni amalga oshiriladi. Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, Xalqaro iqtisodiy jamiyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931-1933) Irving Fisher (1867-1947) pullarning miqdoriy nazariyasini zamonaviylashtirishga katta hissa qo’shdi. U «Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit, foizlar va tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi bilan tovarlar narxlari darajasi o’rtasidagi bog’liqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun to’langan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng bo’lgani uchun buni I.Fisher tarozi bilan o’xshatmoqchi bo’ladi. Matematik shaklda ayirboshlash tenglamasini quyidagi formula shaklida tasavvur etish mumkin: M V = PQ, bunda: – (Expenditure) – pul muomalasining umumiy hajmi, ya’ni mazkur jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar summasi; M (Money) – ushbu jamiyatda yil davomida muomalada yurgan pullarning o’rtacha miqdori; (Velocity) – ne’matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o’rtacha soni; P – (Price) – ushbu jamiyatda sotib olinadigan har qanday alohida tovarning o’rtacha sotish narxi; Q – (Quantity) – tovarlarning jami xarid qilingan soni. Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to’g’ri bo’lmaydi, chunki u pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan qog’oz pullar muomala qiladigan sharoitda u muayyan mazmun kasb etadii. Bunday sharoitda pul massasining o’zgarishi, garchi I.Fisher tovarlar narxlarining mutloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizmini ma’lum ma’noda ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Boshqa neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va o’z xulosalarini monopoliyalar hukmronlik qiladigan va narxlar oldingi elastikligini jiddiy yo’qotgan jamiyatga tegishli deb biladi. 3.Markaziy bank va uning vazifalari Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki — Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy banki. Oʻzbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan „Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida“ qonuniga muvofiq, mamlakatning Davlat banki sifatida tashkil etilib, 1992-yil 2iyulda Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy bankiga aylantirildi. Markaziy bankning faoliyati asoslari „Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy banki toʻgʻrisida“gi qonunida (1995-yil 21dekabr) belgilab berilgan. Markaziy bank oʻz sarf-harajatlarini oʻzining daromadlari hisobidan amalga oshiradigan, iqtisodiy jihatdan mustaqil yuridik shaxs boʻlib, davlatning mutlaq mulki hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: narxlari barqarorligi; bank tizimining barqarorligi va rivojlanishi; to‘lov tizimining barqarorligi va rivojlanishi. Belgilanishicha, foyda olish Markaziy bankning asosiy maqsadi emas. Bundan tashqari, Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: pul-kredit siyosati va valyuta siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilishni tashkil etish va amalga oshirish; bank tizimining barqarorligini ta'minlash, mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatiga ko‘maklashish; O‘zbekiston Respublikasida to‘lov tizimlarining faoliyatini muvofiqlashtirish va ta'minlash; banklar, bank xoldinglari, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar, valyuta birjasi va kredit byurolari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish; banklar, bank xoldinglari, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va kredit byurolarini nazorat qilish; bank xizmatlari iste'molchilari huquqlarini himoya qilishni ta'minlash, aholi va tadbirkorlik sub'yektlarining moliyaviy savodxonligini oshirish; bank, pul-kredit statistikasi shakllantirish va e'lon qilish; tashqi sektor statistikasi, shu jumladan to‘lov balansi, xalqaro investitsiya pozitsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining tashqi qarzlari, zaxiraviy aktivlari va valyuta kurslarini shakllantirish va e'lon qilish; O‘zbekiston Respublikasining xalqaro zaxiralarini boshqarish, hisobga olish va saqlash. Markaziy bank quyidagi huquqlarga ega emas: moliyaviy yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanish; tijorat faoliyati bilan shug‘ullanish; uchinchi shaxslarga, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi hukumatining majburiyatlari bo‘yicha kafolatlar berish; banklar va boshqa yuridik shaxslarning kapitalida ishtirok etish, bunda valyuta birjasi kapitallaridagi ishtirok etish istisnodir. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi prezidentiga va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga hisobot beradi. Oliy Majlis Senati: O‘zbekiston Respublikasi prezidentining taqdimnomasiga binoan Markaziy bank raisini lavozimga tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi; yillik hisobotni, shuningdek auditor xulosasini ko‘rib chiqadi. Markaziy bank o‘z vakolatlari doirasida qarorlarni qabul qilishda mustaqildir. Davlat Markaziy bankning va Markaziy bankning davlatning majburiyatlari bo‘yicha, agar ular o‘zlari bunday majburiyatlarni o‘z zimmalariga olgan bo‘lmasa yoki qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, javobgar emas. Markaziy bankning auditi har yili mustaqil nazorat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. 4.Iqtisodiy inqirozning mazmuni, sabablari va turlari. Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon bo’ladi. Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik o’zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Iqtisodiy inqiroz deb, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to’lovga qodir talabga mos kelmay, ya’ni undan oshib ketadi yoki kam bo’lib qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi kam to’xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o’sish davri uning tushgunligi bilan almashinadi. Iqtisodiyotning o’sishi inflyatsiya, ya’ni narx darajasining asossiz ravishda keskin ko’tarilishi sababli orqaga ketadi. Ayrim hollarda narx darajasining ko’tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o’sadi. Qisqacha aytganda, inqirozlarning asosiy sababitakror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvallo ishlab chiqarish va uning natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi nomutanosiblik bo’lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda namoyon bo’ladi. Xo’jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko’ra inqirozlarni umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlarga bo’lish mumkin. Umumiy inqirozlar butun milliy xo’jalikni qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya’ni ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro’y beradi. Ayrim sohalardagi inqirozlar orasida moliyaviy inqiroz muhim o’rin tutib, u o’z ichiga pul-kredit sohasidagi inqiroz, valyuta inqirozi, birja inqirozi va boshqalarni oladi. Hozirgi vaqtda AQSH va Yevropaning aksariyat mamlakatlarida ro’y berayotgan inqiroz ham dastlab moliya sohasida boshlanib, keyinchalik ishlab chiqarish sohasiga ham tutashib ketdi. Pul-kredit sohasidagi inqiroz. Mamlakatda pul-kredit tizimining tang ahvolga tushishi bo’lib, bunda tijorat bank krediti qisqaradi. Aksiya va obligatsiyalarning kursi, bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib, yalpi holda bankrotlikka ucharaydilar. Valyuta inqirozi. Bunda milliy valyutaning obro’si tushib ketadi. Bankda valyuta zaxirasi tugab, milliy valyuta kursi tushib ketadi. Birja inqirozi. Bu tanglik birjadagi qimmatli qog’ozlar kursining tezda tushib ketishi, ularni emissiya qillishning qisqarishi fond birjalari faoliyatidagi chuqur tushkunlikda ifodalanadi. Ekologik inqiroz. Atrof-muhitni, eng avvalo inson sog’ligini yo’qotish, umrini qisqartirishga olib keladigan darajada vaziyatning vujudga kelishida ifodalanadi. U sanoatning shiddatli tarzda o’sishiga yo’l qo’ymaydi. Tarmoqlar inqirozi. Bu milliy xo’jalikning biron bir tarmog’ini qamrab, ishlab chiqarishning tarkibiy o’zgarishi yoki normal xo’jalik aloqalarining buzilishi tufayli yuz beradi. Tarkibiy inqirozlar. Iqtissodiyotdagi inqirozlardan bir ko’rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo’ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, asosan, chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Agrar inqirozlar. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi: 1. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda zaxiralarining to’planishi; 2. Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi; 3. Fermerlarning ommaviy tarzda xonavayron bo’lishi, ular qarzlarining ortishi; 4. Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi; 5.Ishsizlikning tabiiy darajasi va uni aniqlash To’la bandlik tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutlaq mavjud bo’lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar friktsion va tarkibiy ishsizlikning bo’lishini tabiiy deb hisoblaydilar , shu sababli to’la bandlik ishchi kuchining 100% dank am qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda , to’la bandlik sharoitida ishsizlik darajasi friktsion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo’ladi. Siklik ishsizlik nolga teng bo’lganda to’la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasiga erishiladi. To’la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi deb ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog’liq bo’lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi , iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini ko’rsatadi.To’la bandlik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori muvozanatga erishganda , ya’ni ishlovchilar soni bo’sh ishchi o’rinlari soniga teng kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi . Chunki “friktsion” ishsizlarga mos keluvchi ish o’rinlarini topish , “tarkibiy” ishsizlarga ham yangi kasbni o’zlashtirish yoki yangi yashash joyida ish topish uchun ma’lum vaqt kerak bo’ladi . “Ishsizlikning tabiiy darajasi” tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi . Birinchidan , bu tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajada amal qilishi va shu orqali o’zining ishlab chiqarish imkoniyatini po’yobga chiqarishini bildirmaydi . Chunki , ko’pincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq , ayrim hollarda , masalan , ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o’rindoshlik ishlarida band bo’lish natijasida tabiiy darajadan past ham bo’lishi mumkin . Ikinchidan , ishsizlikning tabiiy darajasi o’z-o’zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas , u tarkibiy o’zgarishlar (qonunlar va jamiyat o’z urfodatlaridagi o’zgarishlar) oqibatida o’zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSHda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab XX asrning 60-yillari o’rtalarida 4.5% deb belgilangan bo’lsa , 70yillarning boshiga kelib 5.5% , 80-yillarning boshida esa 6% gacha o’sdi . ishsizlik darajasi ishsizlar sonining ishchi kuchi tarkibidagi foizi sifatida hisoblanadi. 5. Ishsizlik vа uning dаrаjаsini аniqlаshdа bа’zi bir аdаbiyotlаrdа turli nоаniqliklаrni kеltirib chiqаruvchi hоlаtlаr hаm uchrаydi. Jumlаdаn, V.I.Vidyapin umumiy tаhriri оstidаgi dаrslikdа mеhnаt qilish yoshidаgi аhоli tаrkibi institutsiоnаl vа nоinstitutsiоnаl аhоligа аjrаtilаdi. Institutsiоnаl аhоli – bu nоbоzоr tuzilmаlаr, ya’ni dаvlаtning аrmiya, pоlitsiya, dаvlаt аppаrаti singаri institutlаrigа yo’nаltirilgаn аhоlidаn ibоrаt. Аhоlining qоlgаn mеhnаt qilish yoshidаgi qismi nоinstitutsiоnаl аhоli hisоblаnаdi. Bаnd bo’lgаn аhоli tаrkibigа iqtisоdiyotning bоzоr tuzilmаlаrigа yo’nаltirilgаn аhоli kiritilаdi. 6. SHuningdеk, bаndlik vа ishsizlik dаrаjаsini аniqlаshdа quyidаgi ko’rsаtkichlаrdаn fоydаlаnilishi tа’kidlаnаdi: 7. - nоinstitutsiоnаl аhоli sоni (CHnn); 8. - ish bilаn bаndlаr sоni (CHz); 9. - ishsizlаr sоni (CHb); 10.- ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni (CHnrs). 11.Mаzkur ko’rsаtkichlаr o’rtаsidа quyidаgi bоg’liqlik mаvjud: 12.- ishchi kuchi sоni CHrs = CHz + CHb; 13.- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni CHnn = CHz + CHb + CHnrs; 14.- аhоlining bаndlik dаrаjаsi Uz = CHz / CHnn; 15.- аhоlining ishsizlik dаrаjаsi Ub = CHb / (CHz + CHb); 16.- ishsizlik mе’yori Nb = [CHb / (CHz + CHb)] х 100%; 17.- аhоlining ishchi kuchi tаrkibigа jаlb etilgаnlik dаrаjаsi Uvrs = (CHz + CHb)/CHnn. 18.Yuqоridаgilаrdаn ko’rinаdiki, dаrslik muаlliflаri tоmоnidаn bir qаtоr chаlkаshliklаrgа yo’l qo’yilgаn: birinchidаn, ishchi kuchi vа аhоli tushunchаlаri o’rtаsidаgi tаfоvutgа e’tibоr qаrаtilmаgаn; ikkinchidаn, ishchi kuchi bаndlilik dаrаjаsini аniqlаshdа dаvlаt sеktоridа bаnd bo’lgаnlаr hisоbgа оlinmаgаn; uchinchidаn, bаndlik dаrаjаsini аniqlаshdа ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni аsоssiz rаvishdа qo’shilgаn. 19.Tanlangan mezonlarga muvofiq ishsizlikning aniqlanishi ishsizlik bilan bog'liq muammolarni o'rganishda, shuningdek ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish tizimini va ishsizlikni minimallashtirish usullarini ishlab chiqishda muhimdir. 6. Turmush farovonligi va qashshoqlikning ko‘rsatkichlari Aholining turmush darajasini o'rganish 1950-yillarning oxiridan boshlab har tomonlama amalga oshirildi. 1970 yildan boshlab bu tadqiqotlar doimiy va ko'p qirrali xususiyatga ega bo'ldi. Xalqaro statistikada aholi turmush darajasining turli ta’riflari mavjud. So'zning tor va keng ma'nosida aholining turmush darajasi tushunchasini farqlash kerak: Tor ma'noda, bu moddiy va ma'naviy ne'matlarga bo'lgan shaxsiy ehtiyojlarini qondirish; Keng ma'noda - xalq hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarining butun majmuasi. So'zning keng ma'nosida turmush darajasi hayot sifati deb ataladi. Aholining hayot sifatining to'rtta darajasi mavjud: 1. Kambag'allik - bu biologik mezonlarga ko'ra moddiy ne'matlar va xizmatlarning ruxsat etilgan minimal to'plami bo'lib, ulardan foydalanish insonning hayotiyligini saqlab qolish imkonini beradi. 2. Qashshoqlik - mehnat qobiliyati darajasida (mehnat takror ishlab chiqarishning eng quyi chegarasi) tovar va xizmatlar iste'moli. Xalqaro statistika qashshoqlikning ikkita ta’rifidan foydalanadi: mutlaq va nisbiy qashshoqlik. Birinchi holda, qashshoqlik deganda uy xo'jaliklarining sog'lig'ini saqlash va o'rtacha faol mehnat hayotini olib borish uchun mutlaqo zarur bo'lgan imtiyozlar yig'indisini ta'minlay olmaydigan holat tushuniladi. Ikkinchi holda, qashshoqlik ma'lum bir me'yordan sezilarli darajada past bo'lgan uy xo'jaliklarining past daromadlari sifatida tushuniladi. 3. Aholining normal turmush darajasi - bu insonning jismoniy va aqliy kuchini normal tiklashni ta'minlaydigan oqilona, ilmiy asoslangan normalar bo'yicha moddiy ne'matlar va xizmatlarni iste'mol qilishdir. 4. Boylik – tovar va xizmatlarni shaxsning har tomonlama rivojlanishini ta’minlaydigan darajada iste’mol qilish. "Turmush darajasi" tushunchasi murakkab tuzilishga ega, chunki u iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik munosabatlar o'zaro bog'liq bo'lgan inson faoliyati sohasini tavsiflaydi. Turmush darajasi nafaqat odamlarning jismoniy, ma'naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish darajasi, balki iste'mol qilinadigan tovarlarning mutlaq miqdori va sifatidir. Aholi turmush darajasi ko'rsatkichlarini aniqlash, hatto milliy statistika doirasida ham, davlatlar hududi va aholisi bo'yicha katta bo'lgan va shuning uchun turmush darajasi bo'yicha juda xilma-xil bo'lgan hollarda ancha murakkablashadi. Xalqaro statistikaga kelsak, aholi turmush darajasini solishtirish va solishtirishni yanada qiyinlashtiradigan yangi omil va shartlar paydo bo‘lmoqda. Bu shartlarga quyidagilar kiradi: Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasi va ularning salohiyati; Moliya tizimining holati; Tabiiy resurslar bilan ta'minlash; Mamlakatlarning intellektual salohiyati darajasi; Geografik omillar; Milliy an’analar va xususiyatlar. Yuqoridagilarga shuni qo'shimcha qilish kerakki, turmush darajasini ma'lum bir minimal tovar va xizmatlar deb hisoblash mumkin. 1. Fiziologik minimum, bunda mablag'larning 80% dan ortig'i oziq-ovqatga sarflanadi. Sanoat tovarlariga kelsak, bularsiz qilolmaydigan tovarlar (kiyim, poyabzal, bosh kiyim). Xizmat xarajatlari ahamiyatsiz. Fiziologik minimum insonga faqat mehnat qobiliyatini tiklamasdan yashashga imkon beradi. 2. Yashash minimumi insonning nafaqat mavjudligini, balki uning mehnat qobiliyatini tiklashini ham ta'minlaydi. 3. Ijtimoiy daraja. Ushbu iste'mol darajasi oqilona byudjetga asoslanadi - past daromad darajasi ™ deb ataladi. Turmush darajasini butun aholiga nisbatan ham, aholining alohida guruhlariga nisbatan ham o'lchash mumkin. Aholining turmush darajasi ko'rsatkichi ijtimoiy ishlab chiqarishning ijtimoiy samaradorligi ko'rsatkichi sifatida qaraladi. Aholining turmush darajasi toifasining aniq ta'rifi mavjud emasligi sababli, uning etarli statistik tavsiflari uchun zarur bo'lgan ko'rsatkichlar ro'yxati haqidagi savollar munozarali bo'lib qolmoqda. Aholining turmush darajasini tavsiflash uchun ushbu soha mutaxassislari quyidagilarni taklif qilishadi: Tanlangan shaxsiy ko'rsatkichlar; Bitta umumiy ko'rsatkich; Baho kartasi. Xususiy ko'rsatkichlar aholi turmush darajasining individual jihatlarini tavsiflaydi, bu toifani har tomonlama tavsiflash uchun etarli emas. Aholining turmush darajasining umumlashtirilgan ko'rsatkichini ishlab chiqish barcha xalqaro statistikaning eng muhim vazifalaridan biridir. Umumlashtiruvchi ko'rsatkich sifatida quyidagilar taklif qilindi: real ish haqi indeksi, yashash minimumi indeksi, yashash qiymati indeksi. Ushbu ko'rsatkichlarning har biri qimmatlidir, ammo ular turmush darajasini to'liq o'lchashni ta'minlamaydi. Hozirgi vaqtda aholining turmush darajasini baholash uchun BMT Statistik komissiyasi quyidagi ko'rsatkichlar guruhlarini ajratishni tavsiya qiladi: Aholining demografik xususiyatlari (tug'ilish, o'lim, kasallanish, o'rtacha umr ko'rish); Aholi daromadlari ko'rsatkichlari (real va nominal); Xarajatlar va jamg'armalar ko'rsatkichlari; Aholining moddiy ne'matlar va xizmatlarni iste'mol qilish ko'rsatkichlari; Aholining uy-joy va uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar bilan ta'minlanganlik ko'rsatkichlari; Bandlik va ishsizlik darajasi; Aholining mehnat sharoitlari ko'rsatkichlari; Bo'sh vaqt ko'rsatkichlari; Ta'lim, sog'liqni saqlash, madaniyat, jismoniy tarbiya va sport, turizm va rekreatsiya ko'rsatkichlari. Aholining turmush darajasi toifasining murakkabligi va ko'p qirraliligi uning ko'rsatkichlar tizimiga asoslangan har tomonlama xarakteristikalari zarurligini oldindan belgilab beradi. Turmush darajasining barcha elementlari ob'ektiv ravishda o'zaro bog'langanligi sababli, statistik ko'rsatkichlar ham o'zaro bog'liq bo'lishi kerak. Turmush darajasining ko'rsatkichlari. Turmush darajasini baholash uchun bir qator ko'rsatkichlar qo'llaniladi: aholi jon boshiga (oila) asosiy mahsulotlarni iste'mol qilish; iste'mol savati; iste'molchi byudjeti; yashash haqi. Aholi jon boshiga asosiy mahsulotlarni iste'mol qilish - ulardan ehtiyojlarni qondirish uchun foydalanish. Iste'mol har doim xilma-xildir, chunki inson ehtiyojlari xilma-xildir. “Iste’mol darajasi” degan tushuncha mavjud. Bu ma'lum vaqt oralig'ida (masalan, yil, oy, kun) iste'mol qilinadigan oziq-ovqatning o'rtacha miqdori. Normlar ikki xil: real (real) va ilmiy asoslangan (ratsional) Iste'mol savati - bu shaxs yoki oilaning oylik (yillik) iste'mol darajasi va tarkibini tavsiflovchi hisob-kitoblar to'plami, tovarlar va xizmatlar to'plami. Bu oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlarini o'z ichiga oladi. Iste'mol savatining hajmi erishilgan hayot darajasi va sifatiga bog'liq bo'lib, turli mamlakatlarda katta farq qiladi. V rivojlangan mamlakatlar unda bir necha yuzlab tovarlar va xizmatlar mavjud. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlarda iste'mol savati 250 dan ortiq turli xil tovarlar va xizmatlarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiyotlari o‘tish davridagi mamlakatlarda bu ko‘rsatkichlar pastroq. Rossiyada 19 ta asosiy oziq-ovqat mahsuloti to'plamining narxi mehnatga layoqatli yoshdagi erkak uchun zarur bo'lgan yillik iste'mol stavkalari asosida hisoblanadi. Qashshoqlik chegarasi - kambag'allik chegarasi belgilanadigan eng kam turmush darajasi. Bunday minimumga ega bo'lmagan aholi kambag'allarga tegishli. Xalqaro amaliyotda eng keng tarqalgani kambag'allik chegarasini aholining o'rtacha daromadiga nisbatan foiz sifatida belgilashdir. Ba'zi mamlakatlarda "qashshoqlik chegarasi" kattalar o'rtacha daromadining 40-6% ni tashkil qiladi. Qashshoqlik bevosita daromad va mulkning notekis taqsimlanishi bilan bog'liq. Bu aniq ta'rifga (shuningdek, baxt va farovonlikka) zid keladi. Qashshoqlikni o'lchash muammosi, yakuniy tahlilda, qondirish ijtimoiy zarur deb e'tirof etilgan ehtiyojlar doirasiga asoslanadi. Biroq, aholining turli guruhlari orasida qashshoqlik notekis. Bu shahar va qishloq aholisi o'rtasida, turli hududiy va tabiiy iqlim mintaqalarida, aholining turli etnik guruhlarida farqlanadi. Bir mamlakatda qashshoqlik deb hisoblangan narsa boshqasida farovonlik hisoblanadi. Aholi turmush darajasining eng muhim xususiyati aholi ehtiyojlarini qondirishdir ijtimoiy xizmatlarda: uy-joy kommunal xizmat ko'rsatish, sog'liqni saqlash, ta'lim, madaniyat va san'at, dam olish va turizm va boshqalar Hozirgi vaqtda ijtimoiy soha iqtisodiyotning bozor sharoitlariga moslashmoqda. Bepul ta’lim, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish, bepul ijtimoiy xizmatlarning ayrim turlari bilan bir qatorda aholiga pullik xizmatlar ko‘rsatish bozorlari ham faol rivojlanmoqda.