ёФАРҒОНА ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИФАЛСАФА ДОКТОРИ (PhD) ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ (PhD). 03/31.2021. TAR/0505РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ ФАРҒОНА ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ МАҲМУДОВ АКМАЛ МАННОНЖОНОВИЧ УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВНИНГ ИЖТИМОИЙСИЁСИЙ ФАОЛИЯТИ 07.00.01- Ўзбекистон тарихи ТАРИХ ФАНЛАРИ БЎЙИЧА ФАЛСАФА ДОКТОРИ (PHD) ДИССЕРТАЦИЯ Фарғона – 2022 1 КИРИШ……………………………………………………………………... 3 I БОБ. УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВ ФАОЛИЯТИНИНГ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИДА ТУТГАН ЎРНИ 1.1. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий қарашлари шаклланишига таъсир этган омиллар……………………………………... 11 .2.Бухородаги маърифатпарварлик ҳаракатининг ривожланишида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев фаолиятининг аҳамияти…………………….. 22 1.3. Бухоро ва Туркистонжадидларининг сиёсий ҳаракатларида Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнингтутган ўрни………………………………………. 36 II БОБ. УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВНИНГ БУХОРО ХАЛҚ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ (БХСР) ҲУКУМАТИДАГИ ФАОЛИЯТИ ТАДҚИҚИ 2.1. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухоро Халқ Совет Республикаси (БХСР) ҳукумати аъзоси сифатида миллий мустақиллик учун кураши.. 47 2.2.Муҳожирликка кетиш ва унинг келиб чиқиш сабаблари……………. 63 III БОБ. УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВНИНГ МУҲОЖИРЛИКДАГИ ҲАЁТИ ВА ФАОЛИЯТИ 3.1. Миллий мустақиллик учун кураш ва Усмон Хўжанинг Туркистон Миллий Бирлиги (ТМБ) ҳамда бошқа миллий уюшмалардаги фаолияти……………………………………………………………………. 73 3.2. Усмон Хўжанинг маънавий мероси ва публицистикасида миллий мустақиллик ғояларининг ёритилиши…………………………………….. 99 ХУЛОСА……………………………………………………………………. 111 ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБАЛАР ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ………………………………………………………………….. 118 2 КИРИШ (фалсафа доктори (PhD) диссертацияси аннотацияси) Диссертация мавзусинингдолзарблигивазарурати. Жаҳонмиқёсидаюз бераётган глобаллашув жараёнлари ҳар бир давлат, сиёсий-иқтисодий, ижтимоий-маданий муносабатлар тарихини, унинг ривожланиш истиқболларини, шунингдек халқ ва юрт манфати, тақдири учун қайғурган тарихий шахслар фаолиятини кенг, чуқур тадқиқ этиш муҳимлигини кўрсатмоқда. Шу нуқтаи назардан, бугунги кунда давлатчилик тарихи босқичларида, миллий озодлик учун курашларда фаол иштирок этган маърифатпарвар, тараққийпарвар шахсларнинг хизматларини холис ўрганиш, эътироф этиш, ҳар бир халқнинг ўз аждодлари миллий қиёфасини теран англаш масаласи ҳар қачонгидан ҳам долзарб аҳамият касб этмоқда. Дунёнинг қатор илмий тадқиқот марказлари ва олий таълим муассасаларида ХIХ аср охири – ХХ аср бошларидаги озодлик учун кураш, маърифатпарварлик, жадидчилик ҳаракати намояндалари фаолияти тарихини ўрганишга бағишланган илмий изланишлар олиб борилмоқда.Хусусан,давлат арбоблари, тарихий шахсларнингибратли ҳаёти ва ижтимоий-сиёсий фаолияти каби масалалар тадқиқ этилган.Бироқ, айрим тарихий шахсларнингҳукумат аъзоси сифатидаги миллий мустақиллик учун кураши таҳлили, ижтимоий-сиёсий қарашлари, маънавий мероси каби масалаларга етарлича эътибор қаратилмаган. Айни ҳолатлар тарихий шахсларнинг мамлакат ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти аждодлар меросини умуминсоний қадриятлар билан уйғунликда, янгича ёндашувда тадқиқ этиш эҳтиёжини вужудга келтирмоқда. Ўзбекистонда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар ва янги жамият қуришда халқимизнинг бой тарихи, маданияти, анъаналарини ва тарихий шахсларнинг ҳаёти ва фаолиятини, маънавий меросини чуқур ўрганиш муҳим вазифа сифатида белгиланмоқда. Айниқса, ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида миллий озодлик учун курашларида фаол иштирок этган маърифатпарвар, тараққийпарвар шахсларнинг ибратли ҳаёти ва ижтимоийсиёсий фаолиятини асл манбалар ҳамда замон талаблари асосида ўрганиш зарурият ва долзарблик касб этмоқда.Зеро,Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек, «Биз жадидчилик ҳаракати, маърифатпарвар боболаримиз меросини чуқур ўрганишимиз керак. Бу маънавий хазинани қанчалик кўп ўргансак, бугунги кунда ҳам бизни ташвишга солаётган саволларга тўғри жавоб топамиз. Бу бебаҳо бойликни қанча фаол тарғиб этсак, халқимиз, айниқса, ёшларимиз бугунги тинч ва эркин ҳаётни қадрини англаб етади»1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон, 2019 йил 15 ноябрдаги «Миллатлараро муносабатлар соҳасида Ўзбекистон Республикаси давлат сиёсати концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги ПФ-5876-сон фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев. Олий Мажлисга Мурожатномаси. 2020 йил 25 январь // Халқ сўзи, 2020 йил 26 январь. 1 3 2017 йил 30 июндаги «Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси ҳузуридаги Ўзбекистоннинг энг янги тарихи бўйича Жамоатчилик кенгаши фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги ПҚ–3105-сон қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 22 ноябрдаги «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги «Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейи» ва ҳудудлардаги олий таълим муассасалари тузилмасида «Қатағон қурбонлари хотираси музейлари»ни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 936-сон қарори ва соҳага оид бошқа меъёрийҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларга мослиги. Диссертация иши республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. «Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари»устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси: Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ҳаёти ва ижтимоий-сиёсий фаолияти ҳақида яратилган тадқиқотларни, асар ва мақолаларни уч гуруҳга ажратиш мумкин. 1. Совет даврида яратилган ишлар. 2. Мустақиллик йилларида чоп этилган китоб ва мақолалар. 3. Хорижда чоп этилган тадқиқотлар. Илмий адабиётларнинг биринчи гуруҳигаМ.Ойқорали, С.М.Каримий, Ғ.Аббоснинг икки бор нашр этилган китобини, А.Аъзамов, И.Фозилов, З.Фармонов ва хориждаги ватандошлар билан алоқа боғлаш Ватан жамияти (1976-1992 йиллар) томонидан чоп этилган махсус нашрларни, ҳуқуқшунос олим О.Э.Эшонов ва тарихчи олим Ҳ.Ш.Иноятов ишларини киритиш мумкин 2 . Ушбу адабиётлар совет ҳокимияти йилларида шаклланган комумунистик мафкура, синфийлик назарияси, марксча-ленинча методологияга асосланган бўлиб, ҳориждаги ўзбек(туркистонлик)лар ва совет даври муҳожирлари, жумладан, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев шахси бир ҳил андоза ва қолипдаги«ватан хоини», «сотқин», «буржуа миллатчиси», «халқ душмани» сифатида талқин этилган. Иккинчи гуруҳ адабиётларга Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳаёти ва фаолиятини имкон қадар ҳолисона талқин этишга қаратилган мақолаларкиритилди. Ушбу йўналишда тарихчи олимлардан Ойкорали М., Каримий С.М., Аббос Ғ. Туркистонни «озод» қилмокчи бўлганларнинг ҳақиқий башараси...– Тошкент, 1963., II-нашри, 1969 (араб имлосида, ўзбек тилида); Аҳрор Аъзам. Achıq hat (Cet ellardagı Vatandashlarımga achıq hat). (лотин имлосида, эски ўзбек адабий тилида). –Tashkent, 1977; Фозилов И. Ғурбатда ғариб... – Тошкент, 1981; Фармонов З. Бўҳтоннинг умри қисқа // Гулистон, 1987. – №5. – Б.18-19; Ойни этак билан ёпиб бўлмиш...(«Ватан» жамиятининг 1978 йил 28 октябрда ўтказилган матбуот конференцияси материаллари). – Тошкент, 1978 (араб имлосида ), – 78 бет; Эшонов О., Файзулла Хўжаев (ҳаёти ва фаолияти ҳақида очерк). – Тошкент: Ўзбекистон, 1973. – Б. 10, 116; Иноятов Х.Ш. Народы Средней Азии в борьбе против интервентов и внутренной контрреволюции. – Москва.: Мысль, 1984. – С. 370, 371. 2 4 Р.Т.Шамсутдинов, Қ.К.Ражабов, Ш.А.Ҳайитов кабиларнинг китоб ва мақолалари муҳимдир 3 . Бу борада илк бор тарихий ҳақиқатни профессор Р.Т.Шамсутдинов 1991 йил октябрда «Халқ сўзи» газетасида босилган мақоласи орқали баён этди. Совет мустабид тузуми даврида қатағон қурбонлари бўлган, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан бир сафда туриб озодлик учун курашган шахслар тарихи тўғрисида бир қатор илмий ишлар эълон қилинди. Бу каби тадқиқотларда ҳам Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳақида ҳолисона фикрларни учратамиз. Бу борада Б.Қ.Эргашев, Ф.Қиличев, Ф.Қ.Қосимов, У.Ж.Рашидов, Ҳ.Болтабоев, Қ.К.Ражабов, Ж.Муртозоев, А.Мингноров, Р.М.Абдуллаев, Р.Т.Шамсутдинов, А.М.Расулов, Н.Наимов, Б.Ирзаев, Л.Муҳаммаджонова, Ш.Ҳайитов, Темур Хўжа кабиларнинг асарларини санаб ўтиш мумкин4. Мустақиллик йилларида химоя қилинган диссертацияларда ҳам Усмон Хўжанинг Бухородаги ва хориждаги ижтимоий-сиёсий фаолиятига оид айрим маълумотлар манбалар асосида келтирилади. Жумладан, Г.А.Аъзамова, Шамсутдинов Р. Усмон Хўжа ватан хоини эмасди // Халк сўзи, 1991 йил. 15 октябрь; Ражабов Қ. Истиқлол курашчиси // Вазият. 2006; 16-28/ II; Хайитов Ш. Усмон Хужа Пўлатхужаев – миллий мустакиллик курашчиси // «Инсониятнинг илмий ва маданий мероси учинчи минг йилликка» Бухоро ва Хива шахарларининг 2500 йиллигига бағишланган халкаро симпозиум тезислари. 18-20 октябрь, 1997. – Тошкент: «Ўзбекистон», 1997 .– Б.68-70; шу муаллиф: Усмон Хўжа Пўлатхўжаев – ҳуррият ва озодлик курашчиси // Ўзбекистон тарихининг айрим долзарб муаммолари анжумани материаллари. – Фарғона: 1999. – Б.41-45, шу муаллиф: Усмон Хўжа Пўлатхужаев ким эди? // Бухоро мавжлари, 2005. №3. – Б. 28-29; шу муаллиф: Усмон Хўжа Пўлатхужаев / Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. – Тошкент: ЎзМЭ нашриёти, 2005. – Б.136; Ҳайитов Ш.А. ва бош. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухородаги маърифатчилик фаолияти / Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, ҳаёт. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 2005. – Б. 87-94; Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев-миллий истиқлол курашчиси. – Бухоро, 2007. – 56 бет; Ражабов Қ., Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа. – Тошкент: АBU MATBUOT-KONSALT, 2011. 4 Эргашев Б.X. Идеология национально-освабодительного движения в Бухарском эмирате. – Тошкент: Фан, 1991; Киличев Ф. Мустақилликнинг фожеали йули // Шарқ юлдузи, 1992, №7. – Б.151-165; Қосимов.Ф, Эргашев Б. Курултай выбрал путь//Родина, 1989, №1 С 31-39; Қосимов Ф., Рашидов У. Бухорода босмачилик харакатидан лавхалар. (1920-1924 йиллар) – Т.: 1994; Рашидов У. Бухоро Республикасида қаршилик ҳаракатининг биринчи босқичи (1920-1922 йиллар)//Бухоро тарихи масалалари (мақолалар тўплами). – Бухоро. 1996. – Б. 94-123; шу муаллиф. Бухоро Халқ Республикаси. – Бухоро. 2003; Болтабоев X. Абдурауф Фитрат//Мулоқот; 1996 №4. Б 51-52; Муртазоев Ж, Худойбердисв С. Фитратга қарши фитна //Жахон адабиёти; 1997. №7.–Б. 170-193; Шамсутдинов Р, Абдурахим Юсуфзода. Истиқлол йўлида шаҳид кетганлар. – Т.: Шарқ,2001. – Б. 47-79; Мингноров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг миллий матбуотда ёритилиши (1917-1918 йиллар). – Т.: «Истиқлол нури», 2013.–156 б;Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги миллий ташкилотлар (миллий матбуот материаллари асосида). – Тошкент: Маънавият, 2002.;Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 йиллар) – Т.: Маънавият, 2002;шу муаллиф. XX аср бошларида Туркистон ёшлари//Ҳуқуқ ва бурч, 2008. -№1. – Б.40-43; Ражабов Қ., Бекмуратов Х. Ўзбекистон билан Туркия ўртасидаги иқтисодий ва маданий ҳамкорлик тарихидан. – Т.: «Тафаккур» нашриёти, 2017. – 167 б; Расулов А.Н. Туркистон ва Россия халқлари ўртасидаги муносабатлар. – Т.: «TURON IQBOL», 2016. – 160 б; Абдуллаев Р.М. Национальные политические организации Туркестане в 1917-1918 годы (2-е издание).–Т.: «Adabiyot uchqunlari» 2016.–232 с, Маърифатга бахшида умр (тарихий қисса). – Бухоро:»Дурдона» нашриёти, 2018. – 236 б; Ирзаев Б. Ўзбек ёшлари ва хорижий таълим. – Т.: «Akademnashr», 2018. – 208 б; Муҳаммаджонова Л.П, Алимова М.М. Бухорода жадидчилик харакатидан. – Бухоро: «Дурдона» нашриёти, 2019. – 152 б; Ҳайитов Ш, Мирзаев Ш.М. Афғонистон тарих кўзгусида.–Бухоро:»Дурдона» нашриёти, 2018.–160 б; Ҳайитов Ш. ва бош. Бухоро ва бухорийларнинг жахоний шуҳрати. – Т: «Наврўз», 2020.–208 б; Темур Хўжа ўғли. Усмон Хўжа, қўзғолонлар, ислоҳотлар, инқилоблар ва тўхтовсиз курашлар остида ўтган турмуш/ «Жахон тарихининг долзарб муаммолари» мавзусида Республика миқёсидаги онлайн илмий анжуман материаллари.–Б. 300-322; Рашидов О.Р. Ўзбекистон совет бошқаруви структурасидаги маҳаллийлаштириш сиёти (1917-1933 йй).–Т.: «Наврўз», 2020.–168 б; шу муллиф. Файзулла Хўжаев миллий манфаатлар ва сиёсий курашлар майдонида.– Т.: «Muharrir nashriyoti»; 2021.–196 б; Жамолова Д.М. Бухоро амирлигида жадидлар ва қадимчилар фаолияти (XIX аср охири – XX аср бошлари). «Muharrir» nashriyoti, 2020.–168 б. 3 5 Г.О.Астанова, Ш.А.Ҳайитов, К.Ж.Раҳмонов, Ф.Х.Бобожонова, О.Р.Рашидов, Д.М.Жамолова, Ф.У.Темиров, Г.Б.Нормуродова, Р.Ғ.Жумаев, З.Ж.Акбоева кабиларнинг ишларини кўрсатиш мумкин5. Илмий адабиётларнинг учинчи гуруҳига хорижда ёзилган тадқиқотлар киради. Ушбу гуруҳга кирувчи манбалар сифатида Усмон Хўжа ўғли Темур Хўжа, инглиз олими Адей Гольд ва турк тарихчиси Меҳмет Сарай 6 нинг мақолалари, Аҳмад Найим Нусратиллобек7, Иброҳим Ёрқин8, Мурат Яван9, Феридун Кандемир10, Абдуллоҳ Ражаб Бойсун, Али Бодомчи, Заки Валидий Тўғон, Боймирза Ҳайит, Рожи Чақирўз11, К.Н.Абдуллаев12, Анвар Олтойли13, Чиғатой Кочар 14 , Аъзам Ҳошим ва Собир Сайҳонли 15 лар томонидан нашр этилган манбалар киритилди. Агзамова Г.А. Узбеки зарубежом: социально-политические и правовые проблемы. Автореф. дисс... насоиск. учён. степ. канд. философ. наук. –Ташкент.1995.–22 с;Шу муаллиф: Хориждаги ўзбеклар: ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий муаммолари. Фалсафа фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент: 1995. – 117 б; Астанова Г.О. Историография политеческих процессов в Бухаре в 1920-1924 гг. Автореф. дисс... на соиск. учён. степ. канд. ист. наук.– Ташкент: 2008. – 30 с, Ҳайитов Ш. А. XX аср ўзбек муҳожирлиги тарихи. Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация. – Тошкент: 2009. – 284 б; Ҳайитов.Ш.А. История узбекской эмиграции XX века. Автореф. дисс... на соис. учён. степ. док. ист. наук, Ташкент: – 2009. – 50 стр; Бобожонова Ф.Ҳ. XIX аср охири – XX аср бошларида Бухорода таълим тизими.Т.ф.н. дисс... автореферати. – Тошкент, 2011. – 29 б; Пардаев А.Б. Бухоро ва Хоразмдаги иқтисодий кенгашлар фаолияти (1920-1924 йиллар). Т.ф.н. дисс...автореферати. – Тошкент: – 2012. – 29 б; Рашидов О.Р. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг миллий сиёсатида давлат идораларининг маҳаллийлаштирилиши (1918-1933 й.й). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) автореферати. – Тошкент: – 2018. – 49 б; Жамолова Д.М. Бухоро амирлигида жадидлар ва қадимчилар фаолияти (XIX аср охири -XX аср бошлари). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (Ph D) автореферати. – Тошкент: 2019. – 54 бет; Темиров Ф.У. Садриддин Айнийнинг Бухородаги жадидчилик ҳаракатида тутган ўрни ва ижтимоий фаолияти. Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) автореферат. – Тошкент: – 2020. – 49 б; Нормуродова Г.Б. Бухоро амирлидаги ижтимоий қатламларва уларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги роли (1868-1920). Тарих фанлари доктори (DSI) автореферати. : – 2020. – 75 б; Жумаев Р.Ғ. XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухорода ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг илмий-назарий тахлили. (Ахмад Донишнинг сиёсий қарашлари мисолида). Сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD) автореферати. – Тошкент: – 2020. – 45 б; Акбаева З.Ж. Туркистон ўлка мусулмон бюроси фаолияти (1919-1920 йиллар). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. – Тошкент: – 2020. – 139 б. 6 Адей Гольд. Усмон Хўжа ва жадидчиликнинг Бухорода бошланиши. Turkistanda Yenilik Hareketleri ve Ihtilaler: 1900-1924. Osman Hoca Anisina Incelemeler (Hozirlayan Timur Kosаоglu). SOTA Harlen. 2001.– Б.287296(инглиз тилида); Mehmet Saray. Milli Mucadele Yillarinda Buhara Cumhuriyetinin Turkiyeye Yardimi ve cumhyrbaskan Osman Kosaoglu. ўша китоб: – S. 339-346. 7 A.Naim Öktem. ‘‘Osman Koca oglu’’nun Ardından.// Türk kültürü. Sayı 71 (eylul ; 1958). S.52-55;шу муаллиф. (Öktem A.Naim) Osman Koca oglu //Türk Dünyası,sayı 10 (Temmuz.Avgustus,Eylı 1968). S 16-20;шу муаллиф. Usmon xoja oglı //Hür Türkıston uchun.1976. - № 39 (газета). 8 Ibrahım Yarkın‘‘Koca oglu Osman’’ // Türk kültürü. Sayı 7 (Avgustus; 1968). – S.122-124. 9 Murat Yavan. Türkıstanlı aydın ve sıyaset adamı Osman Kocaoğlının hayatı ve faalıyatlırı (1878-1968).Yuksek lısantezı. – Istanbul,2019. – 100 s. 10 Ferıdun Kandemur. ‘Osman Kocaoğlu ve bazı Hakıketler. Tarıh Konuşyor,Aralık31968. – S56-59. 11 Abdullah Recep Baysun. Turkıstan Mıllı Haraketlerı. – Istanbul, 1943. – S. 107-115; Alı Bademcı. Turkıstanda Enver Paşanın Umum Muhaberesı Muoluu Molba Nasıfnı Hatıraları. Sarıllı Basmacı. Istambul. 2010. – 140 s; Zekı Velıdı Togan. Bugınkı Türkılı Türkıstan ve Yakın tarıhı. Istanbul.1984. – 406s;Боймирза Ҳайит. «Basmachılar». Türkıstan Mıllı mucadale tarıhı (1917-1934). – Ankara: 1997. – 519 s; Racı Çakıröz. Carlık ve Bolşevık Rusyade loyıl.Belge Yayımları. – Istanbul: 1990. – 145 s. 12 Абдуллаев К.Н. От Синцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции XX века.–Душанбе: Ирфон, 2009. – 571 с. (с 191-194;484-492; 507-509). 13 Enver Altayli: Ruzi Nazar: CLAnın Türk casusı. Dogan kıtab, 2013. – 345 s. 14 Cagatay Kochar. Atayurtan anyurdaTurkistanlilar. – Ankara: 2009.198 s. 15 Istanbuldaki Turkestan tekkelari (Ata yurt ile ana yurt arasinaki manevi kopruler). – Istanbul: 2017. – 294 s; Yeni Kavkasya dergisende Idil-Ural, Turkistan turk-rus munesebetleri. (1923-1927): (incele-metin) Hozirleyin Merve Uzbakur, Istanbul: 2017, 80 s; Azam Hashimi. Semerkent ve Buharada Kanli gunler (1917 bolshevik devrimizdan sonra). – Istanbul: Kalender yayinivi (48): 2017. 175 s; Sabir Seyhan. Arman (Ykde). – Istanbul: 2017. 143 s. 5 6 Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий фаолияти манбалар асосида ҳанузгача жиддий илмий тадқиқотлар доирасида кенг ўрганилмаган, бу эса мазкур мавзуни алоҳида тадқиқот доирасида ўрганиш заруриятини кучайтиради. Диссертация тадқиқотининг диссертация бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация Фарғона давлат университети илмий-тадқиқот ишлари режасига мувофиқ «Туркистоннинг Россия империяси ва совет мустамлакачилиги даври тарихи (1865-1991 йиллар)» мавзуси доирасида бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади. Бухоро тараққийпарварлик ва жадидчилик ҳаракатининг вакили Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий фаолияти тарихини очиб беришдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий қарашлари шаклланиши ва ривожланишининг асосий омиллари ҳамда назарий асосларини таҳлил қилиш; Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухоро амирлигидаги маърифатпарварлик ҳамда янги усул мактаблари билан боғлиқ амалий жараёнларнинг асосларини очиб бериш; тараққийпарварнинг Бухоро амирлиги ва Туркистондаги жадидчилик ҳаракатидаги иштироки масалаларини тадқиқ қилиш; Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг БХСР ҳукумати йилларидаги ҳукумат аъзоси ва биринчи Марказий Ижроия Қўмитаси (Бухоро МИҚ) раиси сифатидаги фаолиятига илмий баҳо бериш; Усмон ХўжаПўлатхўжаевнинг Шарқий Бухородаги фаолияти ҳамда хорижга муҳожирликка ўтишига сабаб бўлган омилларни таҳлил этиш; Усмон ХўжаПўлатхўжаевнинг хорижда Туркистонда мустамлакачилик сиёсатига қарши миллий озодлик учун курашлари тарихини очиб бериш; Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг маънавий мероси, унинг озодлик ва мустақиллик учун кураш ғоялари тарғиботида асл моҳиятини тадқиқ қилиш; тадқиқот натижалари асосида якуний хулосалар чиқариш ҳамда илмий ва амалий аҳамиятга эга бўлган тавсиялар ишлаб чиқиш. Тадқиқот объекти сифатида ХХ асрда Бухорода ва хорижда муҳожирликда яшаган Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ҳаёти ва ижтимоий сиёсий фаолияти белгиланган. Тадқиқотнинг предметини Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухоро ва Туркистондаги ижтимоий-сиёсий фаолиятининг маънавий-маърифий аҳамияти каби масалалар ташкил этади. Тадқиқотнинг усуллари. Тадқиқот мавзусини ёритишда тарихий хронологик, муаммовий-ҳудудий ёндашув ва қиёсий таҳлил каби илмий тадқиқот усулларидан фойдаланилган. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: Бухоро тараққийпарварлик ҳаракатининг таниқли вакили ва БХСР ҳукумати раҳбари бўлган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий қарашларининг шаклланишига таъсир этган омиллар (тараққийпарвар оилада 7 туғилганлиги, хорижда таълим олганлиги, маърифатпарвар жадидлар билан алоқада бўлганлиги) ҳамда унинг миллий озодлик ва жадидчилик ҳаракатида иштироки жараёни илмий жиҳатдан асослаб берилган; Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухоро амирлиги ҳукмронлиги даврида янги усул мактаблари очиш ва маориф соҳасидаги фаолияти, Туркистон ўлкаси ҳамда Бухоро амирлигида озодлик учун курашлардаги ташвиқоттарғибот соҳасидаги йўлбошчилардан бири бўлгани, етакчи жадид мунавварлари билан бир сафда турганлиги асосланган; 1920-1924 йилларда мавжуд бўлган БХСР миллий ҳукумати таркибида Усмон Хўжа бир қатор масъул вазифалардагифаолияти, адолатли ва миллатпарвар шахс бўлгани ҳамда БХСР манфаати йўлида мухожирликка чиқиб кетиш сабаби далилланган; Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг хорижда Туркистон мустақиллиги учун совет ҳокимиятига қарши миллий муҳолифат курашларидаги иштироки, Туркистон Миллий Бирлиги Комитети (ТМБК) даги фаолияти, «Yeni Turkistan (Янги Туркистон)» журналининг таъсисчиси сифатидаги хизматлари, публицистикаси, муҳожир ўзбеклар (туркистонликлар) миллий уюшмаларини илк раҳбари ва ташкилотчиси бўлганлиги исботланган. Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан ибораТ.: Архив ҳужжатлари ва даврий матбуотда чоп этилган мақолалар асосидаУсмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий фаолиятидаги халқчиллик, маърифатпарварлик, истиқлол учун кураш, Ватан ва миллат озодлиги туйғуси билан яшаш, маънавий етуклик сари амалга оширган ишлари, ҳамда Туркистонда Россия империяси мустамлакачилиги ва совет даври тарихини ёритишда қўлланилиши мумкин бўлган жиҳатлар аниқланган; Ўзбекистон тарихи ўзбек (Туркистон) сиёсий муҳожирлигининг совет ҳокимияти даври тарихига бағишланган тарихий манбалар ва адабиётларнинг ўзига хос жиҳатлари кўрсатилган; XIX асрнинг охири – XX асрнинг бошларидаги тараққийпарвар шахс, хусусан, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий фаолиятига оид манбашунослик маълумотлари ўрганилиб, ушбу маълумотлар хронологик ҳамда мазмун жиҳатидан тизимлаштирилган; БХСРдаги молиявий-иқтисодий фаолият, Бухородан хорижга ўқишга юборилган талабаларнинг мухожирликдаги ҳаёти тарихига оид бир қатор архив ҳужжатлари ўрганилиб, янги маълумотлар илмий муомалага киритилган; сиёсий муҳожирликда яшаган ўзбек (Туркистон)ларнинг Ватан озодлиги йўлидаги ҳаракатлари асл манбалар асосида ўрганилган. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Диссертацияда Ўзбекистон миллий архивидаги бир қатор фондларда жамланган архив манбаларига, хорижда чоп этилган китоб, турли газета ва журналларда босилган илмий, илмий-оммабоп, адабий ва тарихий йўналишдаги мақолаларга, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳамда унинг замондошлари, сафдошларининг маънавий меросига, хотира ва эсдаликларига, респондендлар малумотларига 8 асосланганлиги, хулоса, таклиф ҳамда тавсияларнинг амалиётга жорий этилганлиги, олинган натижаларнинг ваколатли идоралар томонидан тасдиқланганлиги билан изоҳланади. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти маърифатпарвар, ҳукумат аъзоси, озодлик учун курашчи, публицист ва матбаъчи Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Туркистон ва Бухоро жадидчилик ҳамда ислоҳотчилик ҳаракатида тутган ўрни, ижтимоий-сиёсий фаолияти ҳақида илмий-назарий билимларни янада бойитиш, кенгайтириш, ушбу масалага доир илмий хулосаларни амалиётга жорий этишга асосланади. Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти Ўзбекистон тарихининг тегишли бўлимларини бойитишда, шунингдек, жамланган далил ва маълумотлардан олий ўқув юртлари, ўрта умумтаълим муассалари учун дарсликлар ва бошқа турдаги ўқув адабиётларини яратишда, мавзуга доир махсус курслар ўқишда, ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш, халқимизга хос илғор анъаналар, маърифатпарварлик каби фазилатларни тарғиб этишда фойдаланиш мумкинлиги билан изоҳланади. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий фаолиятига оид ишлаб чиқилган илмий хулоса ва таклифлар асосида: Бухоро тараққийпарварлик ҳаракатининг таниқли вакили, БХСР ҳукумати раҳбари бўлган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий қарашлари, жадидчилик ҳаракатида иштироки, янги усул мактаблари очиш ва маориф соҳасидаги фаолияти, озодлик учун курашлардаги ташвиқоттарғиботига оид янги далиллар ва илмий хулосалар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейи экспозициясини тўлдиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейининг 2021 йил 12 июлдаги 167-сонли маълумотномаси). Натижаларнинг қўлланилиши ва тақдим этилган материаллар Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳақидаги экспозициянинг янада қизиқарли ва таъсирчан бўлишида, ташриф буюрувчиларнинг тасаввурларини янада бойитишга хизмат қилган. БХСР миллий ҳукумати таркибида Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг19201924 йилларда мавжуд бўлган бир қатор масъул вазифалардаги фаолияти, БХСР манфаати йўлида мухожирликка чиқиб кетиш сабаби, хорижда Туркистон мустақиллиги учун курашларидаги иштироки, «Yeni Turkistan (Янги Туркистон)» журналининг таъсисчиси сифатидаги фаолиятибилан боғлиқ илмий янгиликлар доирасидаги маълумотлардан Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг «Ўзбекистон тарихи» телеканали «Тақдимот» кўрсатуви сценарийсини шакллантиришда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг 02-40-1891 сонли 15.12.2021 йилдаги маълумотномаси). Натижалар телетомошабинларга Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг адолатли ва миллатпарвар шахс бўлганлиги, Туркистон 9 Миллий Бирлиги (ТМБ)даги фаолияти тўғрисида янги тарихий маълумотлар етказиб берилишида хизмат қилган. Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 6 та илмий-амалий конференцияларда, шу жумладан 2 та халқаро, 4 та республика илмий-амалий анжуманларда апробациялардан ўтган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация мавзуси бўйича жами 10 та илмий иш чоп этилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 4 та мақола, шулардан, 4 таси республика ва 1 таси хорижий журналларда эълон қилинган. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхатидан ҳамда иловадан иборат. Диссертациянинг тадқиқот қисми __ бетни ташкил этади. 10 I БОБ. УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВ ФАОЛИЯТИНИНГ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИДА ТУТГАН ЎРНИ 1.1.Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий қарашлари шаклланишига таъсир этган омиллар XIX асрнинг охири - XX аср бошларида Шарқ мамлакатларида миллий озодлик учун кураш ғоялари кучайиб, ушбу жараёнлардан Бухоро амирлиги ҳам четда қолмади. Амирлик ҳудудидаги иқтисодий аҳвол ва маданиймаърифий жараёнлардаги қолоқлик ислоҳотчилик ҳамда маърифатпарварлик ҳаракатини жонлантиришни ва кучайтиришни тақозо қиларди. XIX асрнинг охири - XX аср бошларида Бухорода 33 та олий тоифали, 30 та ўрта тоифали мадраса, 11 та кутубхона фаолият кўрсатган. Бухородаги қуйи, ўрта, олий, яъни уч босқичда таълим берадиган, ўрта асрларда машҳур бўлган мадрасалар, масжидлар қошидаги бошланғич мактаблар замон талабларидан орқада қолиб, мутаассиблик, консерватизм, давлат бошқарувида таъмагирлик, уруғ-аймоқчилик ва порахўрлик каби иллатлар кучайган эди16. Жамиятнинг илғор қатлами вакиллари – маърифатпарварлар ҳамда янги тизим тарафдорлари (жадидлар) юзага келган ҳолат жамият тараққиётидаги асосий тўсиқлардан бири эканлигини ҳисобга олган ҳолда миллий таълим тизимини янгилаш, бошланғич мактаблар тизимини ислоҳ этиш йўналишида ҳаракат олиб бордилар. Бухорода маърифатпарварлик ва жадидчилик ҳаракатининг ёрқин намояндаларидан бири – Усмон Хўжа Пўлатхўжаев бўлиб, бугунги кунгача унинг шахси ва Бухоро, шу билан бирга Туркистондаги жадидчилик ҳамда миллий озодлик ҳаракатидаги фаолияти мамлакатимизда етарли даражада ўрганилмаган. Тадқиқотимиз аввалида Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ҳаёт йўли ҳақида қисқача тўхталиб ўтишни лозим топдик. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1878 йилда Туркистон генерал-губернаторлигининг Фарғона вилоятидаги Андижон, Қўқон, Марғилон каби уездларидан бири ҳисобланган Ўш уезди Бобожонова Ф.Ҳ. XIX аср охири XX аср бошларида Бухорода таълим тизими.Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати.Тошкент.–2011.–Б. 18,19,21,25. 16 11 Ўш қасабасида туғилган. Болалигидаёқ отасининг юрти Бухорога келган Усмон Хўжа баҳор ва ёз ойларида табиати сўлим Ўшда бўлар, отаси Пўлатхўжанинг савдо-сотиқ ишларига ёрдам берарди. Маълумки, қадимдан Ўш шаҳридан Эргаштом довони орқали 554 километрлик Андижон-Қошғар номли Хитойга олиб борадиган савдо йўли ўтиб, ушбу йўлнинг бир неча тармоқлари савдо карвонларини Шарқий Туркистондаги Қошғар, Оқсу, Учтурфон, Хўтан, Янги Ҳисор, Ёркент, Ғулжа каби шаҳарларга олиб борган. Шарқий ва Ғарбий Туркистонни бир-бири билан боғловчи олтита қуруқлик ва битта сув йўли (Или ва Қора Иртиш дарёлари орқали – дисс...) орасида Андижон-Ўш-Қошғар савдо йўли энг гавжум савдо йўли бўлган. Ушбу йўл қулай ва йил давомида очиқ бўлган17. Ўшга Шарқий Туркистон орқали олиб келинган Хитой молларининг бир қисми ушбу шаҳардаги турли ҳудудлардан келган савдогарларнинг дўкон ва савдо расталарида сотилган, катта миқдордаги моллар эса Ўрта Осиё шаҳарларига, жумладан, Бухорога олиб келинган. XIX аср охири - XX аср бошларида ҳам «Бухоро» номи машҳур бўлиб, узоқ вақт Ғарбий Туркистонни «Катта Бухоро», Шарқий Туркистонни «Кичик Бухоро» деганлар, Қошғар савдогарларини «Кичик Бухоро савдогарлари» деб аташ Шарқ дунёсида кенг тарқалган эди18. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев савдогар шуғулланмаган, деб оиласидан ҳисоблаш бўлиб мумкин савдо-сотиқ эмас. У ишлари билан ижтимоий-сиёсий жараёнларга, маърифатчилик ҳаракатига киришгунга қадар савдо-сотиқ ишлари билан ҳам бир қадар машғул бўлган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевни биладиган, ҳаётида у билан кўп бор тўқнаш келган шахслар билан қилинган мулоқотларда юқоридаги Пўлатхўжаевнинг отаси фикрларимиз Пўлатхўжа, қатъийлашди. онаси Усмон Хўжа Фотимаойимдир. Отаси Пўлатхўжа Кароматуллохўжа ўғли бухоролик йирик савдогарлардан бири бўлиб, унинг бошқа савдогарлар сингари Бухородан ташқари Самарқанд, Андижон, Ўш ва бошқа шаҳарларда савдо идора ва дўконлари бўлган. Шарқий Туркистон // «Ёш Туркистон», 1933 йил. 44 сон. – Б.12 (араб имлосида). Ҳайитов Ш., Раҳмонов К., Аҳмадов О. Бухоро ва Бухорийларнинг жаҳоний шуҳрати. – Т.: Наврўз. 2020. – Б 4-5. 17 18 12 Фотимаойим ҳам Пўлатхўжанинг Ўшдаги аёли бўлиб, Усмон Хўжа Ўшда туғилиб чилласи чиққандан сўнг Бухорога кўчиб келган, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Собира исмли опаси ва Отаулла Хўжа (1880-1938) исмли укаси унинг оила аъзолари ҳисобланади. Усмон Хўжага Пўлатхўжанинг акаси Қосимхўжанинг ўғли Убайдуллахўжа амаки ҳисобланади. Убайдуллахўжадан хукумат ва давлат арбоби Файзулла Хўжаев дунёга келган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев шу туфайли Файзулла Хўжаев билан қариндошлик риштаси орқали боғланган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг укаси Отаулла Хўжаев ҳам Бухоро жадидчилик ҳаракатида фаол иштирок этган, БХСР ҳукумати органларида масъул вазифаларда ишлаган. Ўзбекистон ССР ҳукумати таркибида 1937 йилга қадар турли лавозимларда фаолият кўрсатган19. Тадқиқотимизда Усмон Хўжа ёки Усмон Хўжа Пўлатхўжаев деб юритилаётган шахснинг номига тўхталадиган бўлсак, бу ном ўзбек, турк, инглиз, француз, немис манбаларида турли ҳолатда учрайди: Usmon Po`latovich Xo`jaev(ўзбек), Усман Хўжаев (рус), Osman Hoca,Osman Hoca oğlu, Osman Koca oğlu (турк), Osman Khoja, Osman Khojaev (инглиз, француз, немис ва бошқа тилларда). Усмон Хўжа 1927 йилдан бошлаб ёзган Отаулла Хўжа (Отахўжа, Отахўжа Пўлатхўжаевич Хўжаев, 1880 йил - Бухоро - 1937 йил - Тошкент) 1880 йилда туғилган, Усмон Хўжадан 2 ёш кичик. У Бухорода бошланғич таълим ва мадрасада таҳсил олган. 1909-1913 йилларда Истанбул (Туркия)да таҳсил олган. Тарбияи атфол ва Ёш бухороликлар ташкилоти аъзоси. 1913 йилда жадид мактаби очиб болаларга таълим берган. 1917 йил апрел (Амир манифести), 1918 йил март (Колесов воқеаси) воқеаларида иштирок этган, амир зиндонида ётган. Самарқанд, Тошкент шаҳарларида муҳожирликда бўлиб, Туркистон миллий озодлик ҳаракатларида қатнашган. 1920 йил сентябрга қадар «Ёш бухороликлар» партияси сафида бўлган. 1920 йил июль Москвада Коммунистик Интернационал (Коминтерн) Конгресида Бухородан вакил бўлиб қатнашди ва шахсан В.И.Ленин (18701924)га «Ёш бухороликлар» дастури ва унга илова сифатида шахсий ҳатини топширган. БХСР ҳукумати тузилгандан сўнг ички ишлар нозири, Қарши вилоят инқилобий қўмита (ревком) раиси, Шарқий Бухоро Фавқулодда комиссияси раиси, 1921-1923 йилларда БХСРнинг Россиядаги мухтор вакили, бир муддат БХСР Халқ нозирлар шўроси раиси лавозимларида ишлаган. Ўзбекистон ССР ҳукуматида 1925 йилда «Ногиронлар бутун ўзбек уюшмаси» раиси ўринбосари бўлган, 1930-1932 йилларда Хоразм округи ва Тожикистон АССРда бир қатор лавозимларда ишлаган. Кейинчалик Кисловодскдаги «Ўзбекистон» санаторияси директори, «Ўзбекбирлашув» тизимида масъул ходим (1935-1936), Бухорода биринчи гастраном ташкилотчиси ва директори (1936-1937) бўлган. 1937 йил 17 январда Бухорода қамоққа олинган, «Учлик»нинг қарори билан БХСРнинг 17 нафар раҳбарлари қатори 1937 йил 14 октябрда отувга ҳукм қилинган, 1937 йил 25 октябрда ҳукм ижро этилган. Отаулла Хўжаев 1965 йил 2 декабрда вафотидан сўнг оқланди. (Қаранг: Наимов Н. Атаулла Хўжаев.// Бухарский вестник, 2000, 9 августа, Ражабов Қ. Унутилган сиймо//Бухоро мавжлари, 2010. – №3. – Б. 44-45. Иноятов С. Файзулла Хўжаевнинг сафдоши ва ҳукуматининг фаол вакили/ «Файзулла Хўжаев – инсон, сиёсат арбоби ва миллат фидойиси» мавзусидаги Республика миқёсидаги илмий-назарий конференция (Халқаро миқёсдаги олимлар иштирокида). – Бухоро 2018. – Б. 141-145. 19 13 мақолаларида фамилиясини «Koca oğlu» (талаффузи Кўжа ўглу) деб ёзган20. Шундан келиб чиқиб, биз тадқиқот олиб бораётган шахс тўғрисидаги маълумотларда унинг исми шарифи Усмон Хўжа ёки Усмон Хўжа Пўлатхўжаев деб келтирилади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг оиласи ҳақида тўхталадиган бўлсак, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухородаги биринчи хотинининг исми ноаниқ, тилга олинмайди, биз манбаларда учратмадик. У 1921 йилда Шарқий Бухорога йўл оларкан Эски Бухорода (ҳозирги Бухоро) ўғли Ходихўжани қолдирди. Душанбе (ҳозирги Тожикистон пойтахти) шаҳридаги рус харбий гарнизонидан мағлубиятга учрагандан сўнг, Усмон Хўжа Афғонистонга қочиб ўтишга мажбур бўлди. Ходихўжа 1941-1942 йилларда Эронни оккупация қилган Қизил Армия қисмлари таркибида харбий зобит сифатида Эрон пойтахти Теҳронда бўлганди. Ҳакима ойимнинг маълумот беришича, Ходихўжа Теҳронда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан учрашди, лекин отасини танимади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сиёсий сабабларга кўра ўғлига ўзини таништирмайди. Чунки сиёсий муҳожирни Совет Иттифоқи тегишли ташкилотлари томонидан таъқиб остига олиниши муқаррар эди. Ходихўжа кейинчалик Москвада диссертация ёқлайди ва олим мартабасига эришади. 1950 йилларда Ходихўжа номаълум сабабларга кўра Шарқий Туркистонга (ҳозирги Хитойнинг Шин-жонг мухтор уйғур райони – дисс...) кўчиб ўтади. Унинг кейинги тақдири номаълум. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистонга ўтгач Саид Акрамхон Тўранинг қизи Ҳакима ойим (1905-1995)га уйланган. 1923 йил Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистондан Туркияга кўчгандан 2 йил ўтиб, Ҳакима ойим ҳам эри ортидан Туркияга кўчиб борганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркияда имом никоҳи билан уйланган турк хотинидан Истанбулда Туркон Ўзгенчи деган қиз ҳам кўрганди. Лекин Туркон Ўзгенчининг онаси 45 ёшида вафот этгандан сўнг уни Ҳакима ойим тарбиялаган. Туркон Ўзгенчининг 2 та фарзанди бор эди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев аввал Польшада, кейин Темур Хўжа. Усмон Хўжа: қўзғолонлар, ислоҳотлар,инқилоблар ва тўҳтовсиз курашлар остонасида ўтган турмуш (1878-1968). // Жахон тарихининг долзарб муаммолари мавзусидаги Республика миқёсидаги онлайн илмий-амалий анжуман материаллари. – Бухоро, 2020. – Б. 300,302. 20 14 Озарбайжон ва Шимолий Кавказ орқали 1938 йилда Эронга кўчиб ўтди. Темур Хўжа Усмонхўжа ўғлининг опаси Халима Ўзой 1942 йилда Эрон пойтахти Теҳронда туғилган. Ҳалима Ўзой ҳозирги кунда Истанбул (Туркия)да истиқомат қилади. Унинг Салим (ўзбекча), Томас (немисча, Ҳалима Ўзойнинг турмуш ўртоғи немис миллатига мансуб эди – дисс...) исмли ўғли бор. Салим (Томас) ҳозирги кунда Канадада истиқомат қилиб тадбиркорлик билан шуғулланади. Темур Хўжа Усмон Хўжа ўғли 1947 йилда Туркияда туғилган. Ҳозирги кунда АҚШнинг Мичиган Университети профессори, АҚШда истиқомат қилади. Оилали, 3 нафар фарзанди бор. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Истанбулга таҳсил олиш учун келган (1909-1912 йиллар)да Истанбулнинг Осиё қисмида жойлашган Ускудордаги «Ўзбеклар теккеси» (бухороликлар теккеси), яъни мусофирхонада яшаган. Унинг ва турмуш ўртоғининг қабри ҳам шу теккенинг орқа томонидаги қабристонда ёнма-ён жойлашган. 1923 йилнинг ёзида Истанбул (Туркия)га Афғонистондан кўчиб келган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ушбу шаҳарнинг Аксарай қисмидаги уйлардан биридан ижарада турган, сўнгра Истанбулнинг Жарроҳпошо қисмидаги мактаб яқинидаги уйлардан бирига кўчиб ўтган ва у ерда 1952 йилгача танаффуслар билан яшаган. Унга 1952-1957 йилларда Покистонда яшашига тўғри келди. 1957-1968 йилга қадар яъни вафотигача Истанбулнинг Осиё қисмидаги Бўстончи кўчасида жойлашган уйлардан бирида яшагани аниқланди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев айрим сабабларга кўра, Туркиянинг муҳожирлар кўп сонли бўлиб яшаётган Адана шаҳрида ҳам бир муддат яшагани хақида маълумотлар бор21. Бухорода тараққийпарварлик, ислоҳотчилик ғояларининг ёйилишида, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сингари бўлажак жадидларнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари шаклланишида аввало, уч тарихий шахс - татар уламо ва Шаҳсий суҳбат материаллари. 2019 йил 18 август. Туркиядаги ўзбек муҳожири Собир Сайхонли маълумотлари (1931 йил туғилган), Темур Хўжа Усмон Хўжа ўғли (1947 йил туғилган) билан суҳбат. 2019 йил декабр. Усмон Хўжанинг Туркиянинг Истанбул шаҳрида истиқомат қилган уйлари ва уларга яқин бўлган худудлар диссертант томонидан Туркия сафарларида аниқланди ва фотолавҳалари олинди. (илова №.2) 21 15 маърифатпарварларидан Абу Наср Курсавий 22 ва Шаҳобиддин Маржоний 23 ҳамда бухоролик қомусий олим Аҳмад Дониш 24 кабиларнинг фаолиятлари катта аҳамиятга эга бўлди. Айниқса, Шаҳобиддин Маржоний ва унинг маслакдошлари томонидан ишлаб чиқилган дастурда илгари сурилган масалалар Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сингари жадидлар дунёқарашининг шаклланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шаҳобиддин Маржоний дастурида олтита масала илгари сурилган бўлиб, жумладан, у қуйидагилардан иборат эди. 1. «Қуръон»даги ҳар қандай диний масалани кишилар тушунган ҳолда ўзлари эркин фикр юритсинлар. 2. Бировни-бировга кўр-кўрона эргашиши ман қилинсин. 3. Мадрасаларда фойдасиз бўлган, илму-толиблар 8-10 йил вақтини бекорга олувчи дарслар жадвалдан олиб ташлансин. 4. Мадрасаларда Қуръони Карим, ҳадиси-шариф, уларнинг таржималари ва Ислом тарихи каби дарслар ўтилсин. Абу Наср Курсавий (1776-1812 й.й), татаристонлик таниқли уламо ва ислоҳотчи, Курса шаҳрида савдогар оиласида таваллуд топган, Бухорога келиб, бухоролик машҳур мударрис Шайх Ниёзқули (1820-1821 йилларда вафот этган) қўлида 4 йил таҳсил олган, «Ал Иршод ли-л ибод» (инсонларни ҳақиқат йўлига чорлашга оид насиҳатлар) китоби муаллифи. У файласуф ва донишманд сифатида исломни ҳар қандай бидъатлардан тозалаш, мадраса ва мактаб таълимини ислоҳ қилиш, дунёвий фанларни кенг миқёсда ўқитиш зарурлигини тарғиб қилган. Макка ва Мадинага, ҳаж зиёратига кета туриб, йўлда 36 ёшида вафот этган, қабри Истанбул (Туркия)да (Қаранг: Жамолова Д. Бухорода ислоҳотчилик ҳаракати вужудга келишида Абу Наср Курсавийнинг тутган ўрни./ «Бухоро тарихи масалалари» мавзусида илмий-амалий анжумани материаллари. – Бухоро: «Дурдона» нашриёти, 2019. – Б. 46-50.). 23 Шаҳобиддин Маржоний (1818-1889 йиллар) татаристонлик уламо ва мударрис. У Абу Наср Курсавий вафотидан 30 йил ўтиб, (1842 йилдан) Бухорога келган ва унинг асарлари билан махфий равишда танишган. Маржоний ўз даврининг илғор фикрли Домла Фозил, Мўминхўжа Вобкандий, Мулло Худойберди Бойсунийлар билан ҳамкорликда ислоҳотчилик дастурини ишлаб чиқди. Мадрасаларда диний таълим билан дунёвий таълим бирдан ўқитилиши керак, деб хисоблади. Шаҳобиддин Маржоний Бухорода жадидчилик ҳаракати вужудга келиши ва ривожланишида муҳим роль ўйнади (Қаранг: Рашидов У. Рашидов Ў. XX аср бошларида Бухоро амирлигида сиёсий ва иқтисодий жараёнлар. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 2011. –Б 29,31; Жамолова Д.М. Бухоро амирлигида жадидлар ва қадимчилар фаолияти (XIX аср охири - XX аср бошлари). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (Ph D) автореферати. – Т.; 2019. – Б. 13.). 24 Аҳмад Дониш (1827-1897 йиллар) Бухорода таваллуд топган, қомусий олим, хаттот, давлат арбоби. Бухоро амири элчилари билан уч марта Россияда бўлган, ижтимоий адолат, адолатли давлат билан боғлиқ прогрессив ғояларни олға сурган. Аҳлоқ-одобга чорловчи «Наводирул-вақое» (Нодир воқеалар) китобини ёзган. Унинг асарларида давлатни «Дорул-машвара» (парламент) билан бошқариш ғояси илгари сурилган. Мамлакат мустақиллиги иқтисодий, сиёсий молиявий, ҳарбий мустақилликда деб қараган. Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтида 21 та асари сақланади (Қаранг: Жумаев Р.Ғ. XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухорода ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг илмий-назарий таҳлили. Аҳмад Донишнинг сийсий қарашлари мисолида. Сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори (Ph D) автореферати. – Т.: 2020. – Б 12.18). 22 16 5. Арифметика, тарих, жуғрофия (география), табобат (тиббиёт), ҳандаса (геометрия), мантиқ, фалсафа ва бошқа дунёвий фанларни ўқитилишига қаршилик кўрсатилмасин. 6. Мусулмончиликнинг Муҳаммад (с.а.в.) давридаги қадимий ислом маданияти даврига қайтарилиши амалга оширилсин25. Юқоридаги дастур кейинчалик жадидлар томонидан ташкил этилган янги усул мактабларида амалга татбиқ қилинди, илму-толибларни диний ва дунёвий билимларни бирдек эгаллашлари учун ўқув режалари замон талабларига мослаштирилди. Ш.Маржонийнинг билим олишни она тилида амалга ошириш орқали савод чиқаришни осонлаштириш таклифи ҳам аҳамиятли бўлди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Абдурауф Фитрат, Абдувоҳид Бурҳонов каби жадидларининг ижтимоий онги шаклланишида Аҳмад Донишнинг асарлари, айниқса «Наводирул вақое» муҳим роль ўйнаганлиги кўплаб манбаларда қайд этилган26. XIX аср охири – XX аср бошларида Шарқ мамлакатларидаги миллий уйғониш, ўзликни англаш, маърифатчилик ғоялари учун кураш матбуотчилик ривожига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Россия империясининг мусулмон аҳолиси истиқомат қилаётган минтақаларида тараққийпарварлик ғояларини тарғиб қилувчи матбуот органлари XIX аср охиридан легал (очиқ ҳолда) ва нолегал (яширин) йўллар билан амирлик ҳудудига кириб келган. Жадидлар ушбу матбуот органларини яширин равишда тарқатиш ва мутоола қилиш орқали Шарқ дунёсидаги мустамлака ва ярим мустамлака асоратида бўлган давлатлардаги янгиликлардан хабардор бўлганлар. Россия империясининг Туркистон минтақасидан ташқари Қрим, Кавказ, Шимолий Кавказ, Волгабўйи, Уралолди каби мусулмон аҳоли яшайдиган ҳудудларида ҳам туркий-мусулмон аҳолининг салмоғи юқори эди. 1897 йилда Россия Рашидов У. Рашидов Ў. XX аср бошларида Бухоро амирлигида сиёсий ва иқтисодий жараёнлар. – Бухоро. «Бухоро» нашриёти, 2011. –Б 31. 26 Қаранг: Жумаев Р.Ғ. XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухорода ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг илмийназарий таҳлили. Аҳмад Донишнинг сиёйсий қарашлари мисолида. Сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори (Ph D) автореферати. – Т.: 2020. – Б 12-13) 25 17 империясида ўтказилган аҳолини рўйҳатга олишнинг маълумотларига кўра, империя ҳудудларида истиқомат қилувчи туркий-мусулмон гуруҳига мансуб аҳоли, яъни мусулмонлар 16 миллион кишини ташкил этган. Шулардан, 5 миллиондан зиёдроғи Россиянинг Европа қисмида, 1 миллионга яқини Сибирда, 3 миллионга яқини Кавказорти ва Шимолий Кавказда, 7 миллион нафардан ортиғи Туркистон ўлкасида истиқомат қилган. Шунингдек, бу даврда Чор Россиясининг вассали бўлган Бухоро амирлигида 2,5 миллион ва Хива хонлигида 500 мингдан ортиқ (айрим манбаларда 740 минг) мусулмон аҳоли яшаган. Туркистон ўлкаси аҳолисининг 90 фоизини туб маҳаллий туркийзабон ва тожик мусулмонлар, 10 фоизга яқини русийзабон аҳоли, шундан, руслар 9,1 фоизни ташкил этган 27 . Юқорида қайд этилган 16 миллион турк-мусулмон аҳолининг миллий даврий матбуоти XIX аср охирги чорагига қадар йўқ эди. Албатта, бундан 1870 йилда Тошкентда чоп этила бошлаган «Туркестанские ведомости» газетасига илова ҳисобланган «Туркистон вилоятининг газети» мустасно. Ушбу газетани нашр қилиш мустамлака ҳукуматининг ихтиёрида эди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг маслакдошлари қарашлари шаклланишида жадидчилик ҳаракати намояндаларидан бўлган Абдурашид Иброҳим28 томонидан Санкт-Петербург (Россия)да нашр этилган «Улфат», Истанбул (Туркия)да чиқарилган «Таърифи муслимин», «Иршод» каби газеталар, Исмоилбек Гаспирали (Гаспиринский) 29 1883 йилдан Боқчасарой (Қрим)да нашр қилган «Таржумон» газеталари муҳим роль ўйнаган. Чориев З. Туркистон мардикорлари: сафарбарлик ва унинг оқибатлари (1916-1917 йиллар). – Т.: Шарқ, 1999. – Б.41-42 28 Абдурашид Иброҳимов (Абдурашид Иброҳим Афанди) Боймирза Ҳайит маълумотига кўра 1858-1940 йилларда яшаган. Асли аждодлари Бухородан бўлиб, ота-боболари тақдир тақозоси билан Сибирга бориб қолган «Сибирдаги бухороликлар»дан.Абдурашид Иброҳимов архив маълумотларига кўра Тобольск губернияси Тарауезди Бухоро волостида туғилган. У 1907 йилда Санкт-Петербургда «Улфат» газетасини, 1910 йилда Истанбулда «Таърифи муслимин» (Мусулмонларнинг ўзаро биродарлашуви) газетасини чиқарган. У Истанбулда «ёш турклар» чоп эттирган «Сироти мустақим» (Тўғри йўл) журналида Бухоро амирлигидаги иқтисодий-ижтимоий, сиёсий аҳволга оид мақолалар чоп эттирган. (ЎзРМДА, И-461-фонд, 1рўйхат, 1260 йиғма жилд 20 варақ, 20 варақнинг орқа томони, 115 варақ, 115 варақнинг орқа томони, 121 варақ ва 121 варақнинг орқа томони). 29 Қрим-татар тилидан ташқари турк, француз ва рус тилларини мукаммал билган Исмоилбек Гаспирали (1851-1914) жадидчилик ҳаракатининг «ғоявий отаси», Боқчасаройда (Қрим) туғилган, рус-тузем мактаби, «Занжирли» мадрасасида таҳсил олган, Франциянинг Сарбонна университетида ўқиган. «Рус мусулмончилиги», «Таҳсиб-ус-сибиён» асарлари муаллифи. «Таржумон» газетасини таъсис этган. 27 18 «Таржумон» газетаси 1883 йилда бор-йўғи 200 нусхада, 1884 йилда минг нусхада, 1885 йилдан бошлаб икки минг нусхада босилган. Газетанинг Бухоро амирлигида 200 дан ортиқ обуначиси бўлган. «Таржумон» газетасининг бир қатор сонларида Бухоро амирлигидаги аҳволга доир мақолалар босилган. Бухоро ёшлари «Таржумон»ни жуда катта қизиқиш билан ўқиб боришган. Ушбу газета уларнинг сиёсий онгини юксалишида ижтимоий-психологик томондан муҳим мотивация ролини ўйнаган. «Таржумон» билан бирга XX аср бошларида Бухоро амирлиги ҳудудида Туркистон генерал губернаторлиги турли шаҳарларида босилган «Тараққий», «Шуҳрат» (Тошкент), «Ислоҳ», «Ойина» (Самарқанд) каби газета ва журналлар, Кавказда чоп этилган «Мулло Насриддин», «Ҳаёт», «Ҳақиқати афкор» газетаси кабилар Бухоро тараққийпарварларининг онги юксалишида муҳим ўрин эгаллаган. Бухорода тадқиқ қилинаётган даврда Шарқ мамлакатларидан «Ҳикмат», «Сироти мустақим», «Сабили Рашод», «Тасвири афкор» (Туркия), «Адолат», «Ал-ҳадид», «Юлдуз», «Ахтар»(Эрон), «Сирож ал-акбар», «Шамс ал-Наҳори-Кобули» (Афғонистон), «Ҳаблулматин» (Ҳиндистон), «Парвариш», «Чеҳранома» (Миср) каби ўнлаб даврий матбуот намуналари Бухорода асосан нолегал (яширин) йўл билан тарқатиларди 30 . Юқорида номи зикр қилинган матбуот органлари асосан форс-тожик, пуштун, турк, араб, татар тилларида эди. Бухоро тараққийпарварлари ушбу тилларни пухта эгаллаганликлари туфайли юқоридаги матбуот органларини ўқиш ва уларда босилган мақолаларни (асосан Бухорога оидларини – дисс...) таҳлил қилишда, ўзаро муҳокама қилишда сира қийналмас эдилар. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ўз она тили ҳисобланган ўзбек (чиғатой) тилидан ташқари форс-тожик, пуштун тилларини мукаммал билганлиги манбаларда Туркистон ва Бухорога кўп бор саёҳатлар қилиб, жадидчилик ва маорифчилик ғояларини ёйишда ташаббус кўрсатган. 30 Ҳайитов Ш.А.,Орзиев М.З. Садриддин Айний асарлари Бухоро матбуоти тарихидан маълумот берувчи манба// БухДУ илмий ахбороти. 2009. – №4. – Б.3-5; Садриддин Айний. Асарлар. 8 томлик, 1 том, 1963. – Б.23.24.25; Очильдиев Д. Младоафганское движение.–Т.: Фан, 1985.– С 26.27; История Афганистана (кол. авт.) М.: Мысль, 1982. – С. 213, 214. 19 қайд қилинган31. Умуман, Бухоро жадидлари диний ва дунёвий билимлардан бирдек хабардор бўлиб, улар ҳаёти ва ижодида «зуллисонайнлик» эгаси бўлиш (икки тиллилик: ўзбек (туркий) ва форс-тожик тиллари – дисс...) ёзилмаган қонун даражасида бўлган. Россия мусулмон ўлкаларидаги даврий матбуотда Бухоро мавзусига оид кўплаб хабар ва мақолалар босилган. Хорижий Шарқ матбуоти таъсирида Бухоро амирлигида 1912 йилда «Бухорои шариф» (форс-тожик тилида), «Турон» (ўзбек тилида) газеталари Когон (Янги Бухоро)да нашр этилган. Бироқ, бу матбуот органларининг умри узоқ бўлмай, «Бухорои шариф»нинг 153 та сони, «Турон»нинг бор йўғи 49 сони дунё юзини кўрди 32. «Бухорои шариф» ва «Турон» газеталарига асос солиниши ва уларнинг ўнлаб сонлари билан танишиш асносида аниқ бўлдики, ушбу газеталар чоп этилишида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан маслакдош бўлган Абдувоҳид Бурҳонов, Абдурауф Фитрат, Муҳитддин Мансуров, Мирзо Сирож Ҳаким кабилар фаол бўлганлар. Абдурауф Фитрат газеталарда ўз мақола ва шеърлари билан иштирок этиб турган. Мирзо Сирож Ҳаким33нинг инсон соғлиғи ва тиббиётга оид мазкур газеталарда 30 дан ортиқ мақолалари босилган. Ушбу фикримиз билан биз Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухорода матбуотчиликни йўлга қўйишда четда турган деган даъводан йироқмиз. Бухорода матбуотни шаклланишида ва илк ривожланиш босқичларида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сафдошлари қаторида бўлганлиги ҳаётий зарурият бўлиб, ҳар қандай кишида ҳеч қандай шубҳа уйғотмайди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий қарашлари шаклланиши ва такомиллашишига таъсир этган омиллардан яна бири Исмоил Гаспиринскийнинг Бухорога саёҳатлари, унинг Туркистон жадидларидан Абдуллаев К.Н. От Синцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции XX века.–Душанбе: Ирфон, 2009. – С. 485 32 Гафаров Н. Культурно-просветительская деятельность джадидов в Бухарском эмирате (начало XX века) Авт. дисс... на соиск. степ. канд. ист. наук. – Душанбе. – 1999. – С.16. 33 Мирзо Сирож Ҳаким (1878-1914), Бухорода туғилган, тиббиёт ходими, шоир, маориф тарғиботчиси. Шарқ ва Ғарбнинг ўнлаб давлатларида саёҳатда бўлган. Хориждаги таъсуротлари асосида «Туҳфаи аҳли Бухоро» (Бухоро аҳлига совға) китобини ёзган. «Бухорои Шариф», «Турон», «Ойина», «Самарқанд» каби матбуот органларининг таъсисчиларидан бири. Хорижда таҳсил олган биринчи олий маълумотли врач, Бухорода ўзининг шахсий клиникасини очган. (Қаранг: Ражабова С. Проблемы философии и просветительства в творчестве Мирза Сирожиддина Хакима Бухари. Автореф. дисс... канд. философ.наук. – Ташкент. 1997. – 22 стр.) 31 20 Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар қори Абдурашидҳонов, Маҳмуд Обидов кабилар билан мулоқотларда бўлганлигидир. Исмоил Гаспиринский 3 марта: 1893, 1903, 1907 йилларда Бухорода бўлиб, Бухоро амири, амирнинг аъёнлар ва амалдорлар, тараққийпарвар савдогар ва зиёлилар билан мулоқот қилган. Туркистон ва Бухоро амирлигида янги усул мактаблари очиш масаласи Исмоил Гаспиринскийнинг асосий мақсади эди. Архив ҳужжатларида 1893 йилда Исмоил Гаспиринский ташаббуси билан Самарқандда янги усул мактаби очилганлиги қайд этилган. Шунингдек, И.Гаспиринский Бухоро амири Абдулаҳадхон (1885-1910)нинг розилиги ва бухоролик йирик савдогар Пўлатхўжа (кейинчалик жадидлар ҳаракати аъзолари Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва Отауллахўжаларнинг отаси, Файзулла Хўжаев амакиси) ташаббуси билан «Музаффария» номидаги янги усул мактабини очишга услубий ёрдам кўрсатганлиги маълум, деб қайд этилган.34 Ушбу далилнинг ўзиёқ Усмон Хўжа Пўлатхўжаев дунёқараши тараққийпарвар, янгилик ва ўзгаришларнинг олдинги сафида турган оилада шаклланганлигидан далолат беради. Қолаверса, Исмоил Гаспиринскийнинг Бухорога иккинчи ташрифи Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳамкорлигида амалга оширилган эди. Бухоро амирлигидаги жадидчилик харакати ўзига хос хусусиятларга эга бўлган ҳолда, Туркистондан бошқача тарихий шароитларда кечган бўлсада, ўлка тараққийпарварларининг мақсад ва истакларида муштарак жиҳатлар кўп эди. Бу, аввало, ўлкани мустамлака зулмидан озод этиш, илм-фан ва маърифатни юксалтириш эди. Хуллас, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг сафдошларида янги тафаккурга асосланган ижтимоий-сиёсий фикр ривожига ғоявий, маънавий раҳнамо бўлган Абу Наср Курсавий, Шаҳобиддин Маржоний, Аҳмад Дониш ва уларнинг илғор фикрли замондошларининг таъсири кучли бўлган. Шунингдек, Россия империяси турк-мусулмон ўлкалари ва хорижда чоп этилган ўнлаб матбуот органлари Бухоро амирлигида тарқалиши, уларда тарғиб қилинган тенглик, озодлик, мустақиллик учун курашга чорловчи фикр-мулоҳазалар ёшларга илҳомбаҳш куч, маънавий-руҳий мадад берган, 34 ЎзМА, Р-47 фонд, 1-рўйхат, 387- йиғма жилд, 1,2 варақлар, 1148-йиғма жилд, 153,156 варақлар 21 деб ҳисоблашга барча асослар бор. Туркистон жадидларининг фаолияти, қарашлари ва ғоялари ҳам Бухорода туғилиб келаётган жадидчиликка ўз таъсирини кўрсатди. XX аср бошларида Шарқ мамлакатларида юз берган инқилоблар: «Ёш турклар» инқилоби (1908), Эрон инқилоби (1905-1911 йиллар), Россиядаги 1905-1907 йиллардаги инқилоб кабилар ҳам Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий тафаккури тараққиётида сезиларли из қолдирди. Усмон хўжа Пўлатхўжаев савдо-сотиқ, таълим олиш мақсадида Қозон, Уфа, Боқчасарой, Ўш, Самарқанд, Тошкент шаҳарларида ҳам бўлганлигини манбалар тасдиқлайди. Ушбу саёҳатлар ҳам унинг дунёқараши ва ҳаётий позициясининг узил-кесил шаклланишига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди. 1.2.Бухородаги маърифатпарварлик ҳаракатининг ривожланишида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев фаолиятининг аҳамияти Манбалар маърифатпарварлик таҳлили Туркистонда, ҳаракатининг жумладан, ривожланишига Бухорода бир қатор маърифатпарварлар қаторида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев томонидан катта ҳисса қўшилганлигини кўрсатади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг дўсти Ҳамидхўжа Меҳри 35 билан Истанбул (Туркия) га ўқиш учун жўнаган тарихий сана билан боғлиқ фикрлар адабиётларда турлича келтирилган. Аҳмад Наим Нусратиллобек (Ўктам) 36 Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳақида ёзган мақоласида «У ҳамроҳи Меҳри, Ҳамидхўжа- шоир ва маърифатчи. «Тарбияи атфол» ташкилоти тузувчиларидан бири. Тахминан 1879, 1890 йилларда туғилган. Усмон Хўжа билан Истанбулда таҳсил олган. Туркиядан ўқишдан қайтгандан сўнг, 1912-1913 йилларда Бухоронинг Ҳовузи Арбоб кварталида ўзбек тилида ўқитиладиган янги усул мактабини очган. 1918 йил мартда амир жаллодлари томонидан ўлдирилган. (Қаранг: Эргашев Б.X. Идеология национально-освабодительного движения в Бухарском эмирате. – Т.: Фан. 1991. – С. 77. ) 36 Аҳмад Наим Ўктам – 1900 йилда (айрим ҳужжатларда 1899 йил эканлиги кўрсатилган – дисс...) Бухорода савдогар оиласида туғилган. Ҳалим Ашуровнинг туғишган укаси, 1922 йилда Берлин (Германия)га бухоролик талаба ва ўқувчилар билан ўқишга юборилган, Берлин Университети Иқтисодиёт факультетини битирган. 1930 йилда Туркияга кўчиб ўтган, Туркиядаги Истанбул Университетида талабаларга сабоқ берган, биринчи бухоролик иқтисодчи профессор, Усмон Хўжа атрофида жипслашган туркистонлик зиёлилардан бири. Аҳмад Наим 1950 йилларда Истанбулдаги «Туркистонликлар» жамғармасини бошқарган, 1947-1950 йилларда Истанбул шаҳар хокимияти иқтисодий-молиявий ишлар мудири лавозимида ишлаган., турк аёлига уйланиб икки қиз фарзанд кўрган. 1984 йилда Истанбулда вафот этган ва Каражааҳмед қабристонига дафн этилган (Истанбул шаҳар баладияси Инсон Кайнаклари мудирлиги жорий архиви. Аҳмад Наим папкаси), Ҳайитов Ш. Аҳмад Наим ким эди?// Бухоро мавжлари, 2006. – № 3. – Б. 17-19. 35 22 Ҳамидхўжа Меҳри билан 1908 йил Одесса (Россия) орқали Истанбулга ўқиш учун келган» деб қайд қилади37. Аҳмад Закий Валидий Тўғон хотираларида 1910 йил санаси қайд этилган бўлса, турк тарихчиси Яван Мурад ўзининг Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳақида ёзган магистрлик диссертациясида 1909 йилда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев таҳсил олиш учун Истанбулга келди, деб қайд қилади 38 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сафдоши ёзувчи ва тарихчи Садриддин Айний (1978-1954) ўзининг «Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар» китобида: «Усули савтия мактаблари билан яқиндан таниши учун рафиқларимиз (ўртоқларимиз)дан Усмон Хўжа ва Ҳамидхўжани Боқчасарой (Қрим) ва Истанбулга 1908 йилда юбордик,»-деб ёзади39. Когон (Янги Бухоро)даги рус айғоқчиларидан бири Бельман ўзининг билдиришномаларидан бирида: «Усмон Хўжа 1912 йилда Туркиядан исломчилик ва туркчилик ғояларини ёйиш учун келди. У 1909 йилда Истанбулга ўқиш учун кетган эди,» - деб ёзганди 40 . Француз шарқшуноси Жозеф Кастанье Усмон Хўжа Туркияга Абдувоҳид Бурҳонов билан келганлиги, 1913 йилда Бухорога қайтганлигини билдирган. Ўзбекистон Миллий Архивининг «Туркистон район муҳофаза бўлими» (ТРМБ) фондларида Бухоро жадидлари ҳақида кўплаб аввалда махфий бўлган маълумотлар сақланган. Уларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва сафдошларининг 1908 йилда Туркияга келганлиги, 1912 йил бошида Бухорога қайтганлиги, «туркчилик», «турончилик», «исломчилик» ғояларини тарғиб қилганлиги, «Тарбияи атфол» махфий ташкилоти аъзоси сифатида янги усул мактабларини моддий жиҳатдан таъминлаганлиги, Анвар пошо билан учрашганлиги, тараққийпарварлар ва уламоларни ҳамкорликка даъват этаётганлиги кабилар баён этилган 41 . Туркияда «Ёш турклар» ҳаракати фаолиятини мувофиқлаштириб турган «Иттиҳод ва тараққий» (Иттифоқ ва A.Naım Öktem. Osman Koca oglu // Türk kültürı. Sayı 71 (Eylıl: 1968). –S. 53. Murat Yavan. Türkıstanlı aydın ve sıyaset adamı Osman Kocaoğlının hayatı ve faalıyatlırı (1878-1968)Yuksek lısantezı, Istanbul,2019. – S.13. 39 Айний С. Асарлар. 8 томлик, 1 том. ЎзССР Давлат бадиий адабиёт нашриёти. – Б. 202 40 ЎзМА, И-3фонд, 1-рўйҳат, 456 йиғма жилд, 180,181 варақлар. 41 ЎзМА, И-461фонд, 1-рўйҳат, 356 йиғма жилд, 8,10,12, 22 варақлар, 1260 жилд, 84,85,86,87,88 варақлар. 37 38 23 ривожланиш) 42 партиясидир. Архив маълумотларига кўра, Бухорода 1909 йилда «Иттиҳод ва тараққий» партиясининг «Бухоро қўмитаси» тузилган. Ушбу қўмитанинг ваколати билан унинг аъзоларидан 4 нафар бухоролик мударрис, яъни Ҳожи Музир Маҳсум, Ҳожи Тўра, Ҳожи Мирсултон, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1911 йилда Туркияга сафар қилишган. 1911 йил март ойида «Бухоро қўмитаси» аъзоларидан бири Исобит афанди Туркиядан махсус топшириқ билан Бухорога келади. У «Иттиҳод ва тараққий»нинг «Бухоро қўмитаси» аъзолари билан учрашгач, Урганчга, Исломхўжа ҳузурига жўнаб кетди. Ушбу партия аъзоларидан яна бири, туркиялик Ҳожи Шайх Афанди 1912 йилда Бухоро қушбегиси билан мулоқотда бўлади43. Юқоридаги маълумотлар қиёсий таҳлил қилинар экан, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Истанбулга 1908-1909 йиллар чегарасида ҳаммаслаги Ҳамидхўжа Меҳри билан ўқиш учун борган. Рус айғоқчиларининг аниқ хабар қилишича, 1912 йил 24 февралда Бухорога қайтиб келган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев бутун вужуди билан маорифчилик фаолиятига киришиб кетган. Яна бир мулоҳазамиз шундаки, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1908-1914 йиллар оралиғида Қрим ва Истанбулга бир бор эмас, бир неча бор қатнаб турган, деган хулоса чиқаришимизга ҳам асос бордек кўринади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Истанбул (Туркия)да таҳсил олиши билан боғлиқ давр ва қайси йўналишларда таълим олганлиги ҳам тадқиқот давомида айрим муаммоли мулоҳазаларга сабаб бўлди. Тарихчи олим К.Н.Абдуллаев ўзининг фундаментал тадқиқотида Усмон Хўжа Пўлатхўжаевни бухоролик йирик савдогар оиласида таваллуд топганлиги, бошланғич таълимни Бухорода олганлигини таъкидлайди. Шунингдек, « У 14 ёшида Туркия (Константинополь)га кетган, ушбу шаҳарда теология «Иттиҳод ва тараққиёт» партияси 1889 йилда «Усмон бирлиги» ва «Мешверат» (Кенгаш) таҳририяти аъзолари бирлашувидан ташкил топган. Ушбу ташкилот 1894 йилдан бошлаб «Ёш турклар» деб аталган. Ушбу партиянинг Аҳмад Ризобей, Сабоҳиддин, Шавкатбей, Абдулла Жавдат, Шавқибей, кейинчалик Анвар пошо, Таълат пошо, Жамол пошо каби аъзолари бўлиб, улар «Ёш турклар» инқилоби (1908 йил 23 июль)да муҳим роль ўйнадилар. «Ёш турклар» конституцион монархия тартиби ва парламент (миллат мажлиси) бошқаруви, саноат, савдо эркинлиги, миллатлар бирлиги ва тенглиги ғояларини илгари суришган. (Қаранг: Алимов.А.А., Габадулин. Х.З. Младотурецкая революция. – М.: 1961. – С. 17, 48, 64; Петросян Ю.А. Младотурецкая революция. – М.: 1971. – С. 7, 12, 19, 69, 78.). 43 ЎзМА, И-3 фонд, 1-рўйҳат, 65 йиғма жилд, 15-варақ, 192-йиғма жилд, 104, 111, 115 варақлар. 42 24 (илоҳиёт), логика (мантиқ), аниқ фанлардан таҳсил олган. Ушбу олган билимлари билан Бухорога қайтиб савдо-сотиқ ҳамда мадрасада мударрислик машғулотлари билан шуғулланган,»44 - деб ёзади. Агар Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 14 ёшида Истанбулга ўқиш учун борган бўлса, бу милодий хронологик йил билан 1892 йил бўлади. Ушбу рақам тарихий ҳақиқатдан йироқ бўлса керак, чунки тарихий адабиётларда ва архив манбаларида 1892 йил санаси билан боғлиқ маълумотни биз учратмадик. Бу борада туркиялик тиббиёт ходими ва тарихчи олим Аҳад Андижон: - Усмон Хўжа Истанбулдаги Дорилмуаллимин (Ўқитувчилар институти)да таҳсил олган. Ушбу дорилмуаллиминда ўқиш муддати уч йил бўлиб, мазкур ўқув даргоҳи 1848 йилда очилган. Ушбу ўқув даргоҳининг биринчи мудири Аҳмед Жавдат пошодир»45, – деб ёзган эди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ўз юрти ва ҳориждаги таълими билан боғлиқ масала бу борада янги манбаларни излаб топиш ва баъзи жиҳатларга аниқлик киритишни тақозо қилади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг маърифатпарварлик фаолияти таҳлил қилинар экан, Бухоро жадидларининг ташкилоти - «Тарбияи атфол»(Болалар тарбияси)нинг ташкил топиши ва фаолиятида, 1908 йил октябрда Саллоҳхўжа мавзесида янги усул мактабини очишда, «Маърифат» китоб савдоси биродарлиги46, «Баракат» акционерлик жамияти, «Бухоро таълими» маъорифи жамияти (1908 йил) кабиларни тузиш ва фаолиятида ушбу шахс Бухоро жадидлари таниқли аъзолари билан бир сафда бўлган деб ҳисоблаш мумкин. Бироқ, Бухорода чоп этилган илк матбуот органлари «Бухорои шариф»47, «Турон» газеталарини таъсис этилиши, уларда мақолалар босишда Абдуллаев К.Н. От Синцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции XX века.–Душанбе: Ирфон, 2009. – 571 с. 45 Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп/А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.: «Тафаккур», 2017. – Б. 247. 46 «Маърифат» китоб савдоси биродарлиги ташкилотининг фаол аъзолари Абдувоҳид Бурҳонов, Аҳмаджон Ҳамди, Усмон Хўжа, Мирзо Сирож Ҳакимлар бўлишган. Ушбу жамият Истанбул (Туркия), Баку (Озарбайжон)дан буюртмалар қилиб китоб ва ўқув қўлланмаларни олишган ҳамда Бухорода тарқатишган. «Маърифат» жамияти томонидан нашр этилган диний ва либерал китоблар чоп этилганлиги билан боғлиқ маълумотлар бор. 47 «Бухорои шариф» жадидлар газетаси, Когонда 1912 йил 11 мартдан 1913 йил 2 январгача тожик тилида чиққан. Газета дастлаб ҳафтасига 6 марта, кейинроқ 3 марта нашр этилган. Жаъми 153 та сони чиққан ушбу 44 25 Усмон Хўжа Пўлатхўжаев номи деярли учрамайди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан бир сафда бўлган Абдувоҳид Бурҳонов, Абдурауф Фитрат, Мирзо Сирож Ҳаким ушбу газеталар фаолиятида иштирок этиб, унда ўз публицистик мақолалари ва шеърларини эълон қилганлар. Айниқса, Абдурауф Фитрат, Мирзо Сирож Ҳакимларнинг ўнлаб мақолалари босилган. Яна бир мулоҳаза шундаки, 1920 йил 9 сентябрдан бошлаб дунё юзини кўрган Бухородаги биринчи мунтазам миллий матбуот «Бухоро ахбори» 48 саҳифаларида ҳам Усмон Хўжа мақолалари учрамайди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухородаги матбаачилик жараёнидан бутунлай четда турган, деган даъводан йироқмиз, бироқ, унинг матбаачилик фаолияти ва ижоди хорижда самарали бўлганлиги эса тарихий ҳақиқатдир. Амир Олимхон ўз хукмронлигининг дастлабки йилларида давлатни бошқаришга оид бир қатор фармонлар чиқарди. Мамлакатдаги иқтисодиёт, маиший ҳаёт, ободончилик, меъморчилик, таълим масалаларига йўналтирилган қарор ва фармонлар Бухоро жадидларининг маорифчилик фаолияти кенгайган даврига тўғри келади. Аслида ижобий ўзгаришлар Амир Абдулаҳадхон хукмронлиги (1885-1910) давридан бошланиб, ушбу амир ўрта аср муттасибчилигининг асорати сифатида сақланган канахона (зиндон)ни кўмиб ташлади ва қатл қилишни бекор қилди, шунингдек, аҳоли саломатлиги билан боғлиқ бир қатор тадбирлар белгилади.»Бухорои шариф» аркининг яқинида, Балои ҳавуз дейилган жойда ўз номимга бир ибодатга масжид бино қилдирдим. Бухоро минорасининг паст томонида Дорул билим уйи бўлган бир мадраса қурдирдим, ҳар хил илмдан дарс берувчи муаллимлар таъмин эттирдим. Мазкур мадрасада истиқомат қиладиган газета 1913 йил 12 январда Россия бош сиёсий бошқармаси томонидан тасдиқланган. Газета саҳифаларида Исломий аҳкомлар, илм-фан, тижорат ҳамда иқтисодиёт янгиликлари, маърифатни тарғиб этувчи мақолалар босилган. Газетага Озарбайжон ёзувчиси ва журналисти Мирзо Жалол муҳаррилик қилган. (Қаранг: Орзиев М. Бухоро матбуотининг вужудга келиши // БухДУ илмий ахбороти, 2011. – №4. – Б.16-19). 48 «Бухоро ахбори» газетаси 1920 йил 9 сентябрдан Бухорода араб имлосида, эски ўзбек адабий тилида босила бошлаган. Ушбу газетанинг биринчи муҳаррири Саид Аҳрорий (1895-1931) бўлиб, кейинчалик қатағон қилинган. Газета 1 ойда 4-5 марта, 4 саҳифада босилган ва 1000-1500 нусҳада, 1923 йилда 2000-2500 нусҳада чоп этилган. Газета 1920-1923 йилларда чиқиб турган, 1923 йил 16 октябрдан «Озод Бухоро» номи билан янгидан ташкил этилган (Қаранг: Раҳмонов К.Ш. «Бухоро ахбори» ва «Озод Бухоро» газеталариБухоро Халқ Совет Республикаси тарихини ўрганиш манбаси. Тарих фанлари номзоди диссертацияси автореферати. –Т.; 2011. – Б.17-19). 26 талабалар сарф-ҳаражати, кийим-кечаги ҳам ўз тарафимдан белгиланди... Бозор ва йўл ободлигига кўп харакат қилдим, уч йил ичида (1910-1913 йиллар – дисс...) Бухоро мамлакати анча обод бўлди, унга зеб-зийнат ва тартиб интизом ўрнатдим. Менинг саъйи харакатимдан Бухоро ахолиси ва бутун мамлакат мамнун бўлди»49, – деб ёзади, амир Сайид Олимхон ўзининг хотира китобида. Амир Олимхон 1911 йил март ойида «Таълим тўғрисида» фармонни имзолади. Мамлакатда вақф мулклари ҳисобидан янги мактаблар қуриш, уларга муаллимлар тайинлаб маош белгилаш, мактабларга назоратчи белгилаб ҳар ойда тафтиш этиш, таҳсил олиш учун болалардан пул талаб қилмаслик белгилаб қўйилди. Бекликларда ва Эски Бухорода эркак ва аёллар амбулаторияси ҳамда туғруқхона очилди 50 . Тадқиқотчи Д.Жамолова Амир Олимхон 1910-1916 йилларда ислоҳотлар ўтказди, деб қайд этади. Нима бўлганда ҳам 1910-1914 йилларда амир сиёсати, ислоҳотчилик ҳаракати Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сингариларнинг маърифатпарварлик, мактабчилик фаолияти кенгайишига бир қадар имконият яратганди. Бироқ, 1914 йилда «қадимчилар» ғалабаси янги усул мактаблари ёпилишига олиб келди. «Бухорода биринчи жадид мактаби 1900 йилда Жўрабой Қори томонидан очилган» 51 , – деб маълумот берилади адабиётларда. Садриддин Айний биринчи жадид мактаби 1908 йил октябрда Саллоҳона гузарида Мирзо Абдувосид ҳовлисида ташкил қилинган 52 - деб ёзганди. 1908 йилга қадар Бухородаги янги усул мактабларини татар муаллимлари очиб, таҳсил татар тилида бўлган. Садриддин Айний ушбу жадид мактаби ўқувчилари бўлган Абдураҳмонбек Абдулазизбек ўғли Абдуғани, Аҳмаджон Махдумнинг Афзал ва Акрам номли ўғиллари, Абдураҳим Ҳожи Абдусаттор ўғли, Зарифжон Шарифжон қори ўғли, Муҳаммадали Саиджон Махдум ўғли, Абдуқаюм Абдушукур ўғли, хуллас, ҳаммаси бўлиб 12 ўқувчиси борлигини Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Т.: Фан,1991. – Б.7 Жамолова Д.М. Бухоро амирлигида жадидлар ва қадимчилар фаолияти (XIX аср охири XX аср бошлари). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (Ph D) автореферати.Тошкент. – 2019. –Б.16-17; ЎзМА, И-126 фонд, 1-рўйҳат, 308-йиғма жилд, 104, 121, 128 варақлар (араб имлосида) 51 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб. – Т.: 2000. – Б. 269. 52 Садриддин Айний. «Тарихи инқилоби Бухоро». – Душанбе: Адиб, 1987. – Б. 33. 49 50 27 кўрсатади 53 .Ушбу мактабда дарслик ва ўқув қўлланмалар етарли эмас, дарсларни ташкил этишнинг янги усулларидан хабарсизлик туфайли Садриддин Айний татар муаллими Низомиддин Собитов54 маслаҳати билан Аттор мадрасаси қошидаги Нўғой Холид Бурнашев мактабига тажриба ўрганиш учун қатнаган. Ушбу мактаб ўқитувчиси татар миллатига мансуб Абдураҳмон Саидий Садриддин Айнийни ўз дарсларига олиб киради ва ундаги ўқитиш усуллари билан таништиради. Ушбу янгиликларни Мирзо Абдулвоҳид, Аҳмаджон, Ҳамидхўжа, Усмон Хўжаларга Садриддин Айний сўзлаб беради, уларни ушбу мактабга олиб боради. А.Саидий татар тилида дарс ўтарди, Садриддин Айний эса сабоқларни форс тилига ўқувчиларга таржима қилиб турган. Кейинчалик, Садриддин Айнийнинг «Тартиб улҚуръон» (Қуръонни қироат қилиш тартиби), «Таҳзибус-Сибиён» (Болалар тарбияси), «Зарурати диния» (Билиш зарур бўлган диний қоидалар) каби 1909 йилда чоп этилган алифбо ва ўқиш китоблари тўпланган тажриба ва амалиёт меваси эди. Мирзо Абдулвоҳид, Айний, Ҳамидхўжа Меҳри, Усмон Хўжа ташкил этган мактаб болалари 5-6 ойлик таҳсилдан сўнг татар мактабидан имтиҳондан ўтганлар. Шу туфайли мазкур мактабдаги ўқувчилар сони қисқа вақт ичида 30 тага етганди. Ушбу мактаблар ютуқларидан мутаассиб уламо ва муллалар саросимага тушиб, янги усул мактаби ўқитувчиларини «кофирлар», улар мактабини «кофирлар мактаби», «болаларимизни бузаяпти», «ҳукуматни ҳоли не кечади», «халқ солиқ тўламай қўяди», «аҳоли амирга қулоқ солмайди» каби иғво ва бўҳтондан иборат ташвиқотни кучайтирадилар. Улар шарият ҳимоячилари сифатида майдонга чиқиб, жадид мактабларини ҳаром, ҳурфикрлиликни динга қарши деб, ўқитувчиларни дўппослаб, мактабдаги стол ва стулларни синдирдилар. Ўша жойда. – Б.35 Н.Собитов-XIX аср охирида Бухорога Волгабўйидан кўчиб ўтган татарлардан бирининг фарзанди, мадраса таҳсилини олган. Деярли Бурнашев билан бирга Бухорода дастлабки жадид мактабини очган. Н.Собитов И. Гаспиринскийнинг 27 марта қайта-қайта нашр этилган «Хўжаи Сибиён» (Болалар муаллими) алифбо китоби асосида ўқувчиларга таҳсил берган. Ўқувчиларни ёш хусусиятларига бўлиб синфларга ажратган, жума ва байрам кунлари дам олиш бўлган. Унинг мактабида ўқиш 10 ой бўлган. 1918 йилда амир кишилари томонидан ваҳшийларча ўлдирилган. Бухоро дорилмуаллимига унинг номи берилган (Қаранг: «Озод Бухоро»; 3-сон, 1923 йил 21 октябр.) 53 54 28 Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг янги усул мактабини очиши ва таълим жараёнини йўлга қўйиши унинг Истанбул таҳсилидан қайтган йилга, яъни 1912 йилга тўғри келади. Файзулла Хўжаев (1896-1938)нинг кейинчалик хотирлашича, бир гуруҳ бухороликлар Туркияда ўқиб Бухорога қайтганларидан сўнг амирликда маърифатчилик ҳаракати кенг тус олган. Ҳар қандай тўсиқ ва тақиқларга қарамай, 1911-1912 йилларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев маърифий тағиботини амирликдаги Китоб, Шаҳрисабз, Қарши бекликларида давом эттириб, бу соҳадаги фаолиятини бир дақиқа ҳам тўхтатмади. Унинг таълим тизимини янгилашдаги ташаббускорлиги ва етакчилигини эътироф этиб, Ф.Хўжаев «1912-1913 йилларда масала (маърифатчилик ҳаракати – дисс...) янгидан очилди. Фақат бу даврда аввалгидан кучли ва мушкул бир суратда эди. Ёпилган мактабларни янгидан очиш бир суратда ишга киришдилар. Бошида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев идорасида очилган ибтидоий мактаб бўлиб, 4-5 мактаб буюк–буюк қадамлар билан илгари боса берди. Фитрат ва Ҳамидхўжанинг таҳсилдан қайтиб келиши ишга яна бир руҳ берди. Доно Усмонхўжа билан биродар бўлиб, баъзи масалаларга қўшилган ҳамда бу дафъаки кенг масала бутун жиддийлиги билан мени ихлос эттирди 55,» - деб ёзган эди. Унинг «Хотирамда» номли мақоласидан Усмон Хўжа ва биродари Отаулла Хўжа янги усул мактабларини очиш ишига шундай бир мушкул вазиятда киришганлиги аён бўлади. Усмон Хўжа билан бир пайтда амирга унчалик бўйсунмаган, бир қадар эркин бўлган Шаҳрисабз беклигида Отаулла Хўжа ва Абдурауф Фитрат мактаб очганлар. Мактабчилик ҳаракатида Исломқул, Мирохур, Мирзо Юсуф каби Усмон Хўжа сафдошлари ҳам кўп куч сарфладилар. Тарихий маълумотларда Усмон Хўжа мактаби 1912 йил охирида очилган бўлиб, Бухоро шаҳри Говкушон маҳалласида оддий уйлардан бири мактаб биноси сифатида танланди. Усмон Хўжа бу уйни таъмирлатиб, Бухоро меъморчилиги услубини сақлаган ҳолда Европа Файзулло Хўжаев. «Хотирамда» // Бухоро ахбори, 48-сон, 1921 йил 1 сентябрь (араб имлосида эски, ўзбек адабий тилида) 55 29 услубида таъмирланган бино 2 та синф хонадан иборат бўлиб, мактабда ўқувчи ва ёшлар учун стол ва парталар қўйилди. Шунингдек, чет элдан келтирилган 2-3 та глобус, хариталар, Самарқанддан олиб келинган дарслик ҳамда қўлланмалар, Истанбул ва Қримдан келтирилган тарих, география, арифметика ва бадиий адабиётга оид асарлар тўпланган эди. Мактабда ўқиш учун нафақат ёш болалар, 19-20 ёшлик кишилар ҳам савод чиқариш ёхуд илм олиш мухлиси эди. Ф.Хўжаев ҳам Усмон Хўжа мактабига қатнаганлиги ҳақидаги маълумотлар ушбу фикрни исботлайди56.Усмон Хўжа Пўлатхўжаев мактабида ўқувчилар энг аввал мактаб билан танишади, сўнгра қисқа вақт саводни чиқаришга мўлжалланган, янги усулда ёзилган алифбони ўрганиб, хат-савод чиқаришга киришадилар. Уларнинг саводини чиқариш кўпи билан олти ойда амалга оширилиши керак бўлган. Иккинчи босқичда эса дунёвий ва диний билимлар ўргатилиб, «Ҳафтияк» асосида «Қуръони Карим» ҳам ўқитилган. Имтихон ота-оналар иштирокида қабул қилинганлиги ўқувчиларнинг масъулиятини оширган. Дарс жараёни танаффуслар билан олиб борилиб, синфларда ёруғлик, тиббий-гигиена шартлари яратилиши чора-тадбирлари кўрилган. Ўқувчиларга тан жазоси бекор қилиниб, тарбиянинг асосий омили сифатида ибрат-намуна усуллари қўлланилган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев мактабда шахсан ўзи ҳам дарс бериб, имтихонларни ташкил этиш, ўтказиш ишларини жадвал асосида олиб борган. Бироқ, айрим маълумотларда: «Усмон Хўжа мактабида аниқ дастур бўлмаган, ўқиш форс тилида олиб борилган, болалар хат саводни чиқариб, арифметикадаги тўрт амални ўрганган, холос, «Ҳафтияк» орқали «Қуръон»ни ўрганган»57 - деган фикрлар ҳам келтирилди. Бизнингча, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев мактабида аниқ дастур ва режа асосида таълим-тарбия ишлари йўлга қўйилган. Ушбу мактабни очиш учун Қрим, Истанбул, Самарқанд, Фарғона, Тошкент шаҳарларида очилган жадид мактаблари тажрибаси ўрганилган ва Бухоро шароитида қўлланилиб, тегишли режа Ҳайитов Ш., СалмоновА.,ЙўлдошевС. Ўзбек мухожирлиги тарихидан лавхалар. – Фарғона: «Фарғона» нашриёти, 1998. – Б 55. 57 Бюллетень САГУ, вып 16. – Т.: 1926. – Б. 86. 56 30 асосида иш кўрилмаганда мактабда ўқувчилар сони 200 тадан ортиб кетмаган бўларди. Шунингдек, дарслар мактабда эрта тонгдан бошланиб, танаффуслар билан 15:00-16:00га қадар давом этиши қатъий жадвал асосида иш кўришни тақозо этарди. Усмон Хўжа билан бир пайтда Ҳамидхўжа Меҳри, Мулла Вафо ва Мукаммалиддин Бурҳоновлар ҳам ўз мактабларини очишган. «1914 йилда Бухорода ном чиқарган машҳур Усмон Хўжанинг мактабида 200 нафар, Эшон Ҳамидхўжанинг мактабида 100 нафар, Мулла Вафонинг мактабида 80 нафар ўқувчи таълим олган,»58 – деб маълумот берилади архив хужжатларида. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1912 йилда очган мактабига Россиянинг Бухоро амирлигидаги сиёсий агентлиги вакили А.С.Шульга ташриф буюриб, унинг мактабида Самарқандда нашр этилган дарсликлар ўқитилаётганлигини, ўзи математика, география, ва Қуръон оятларидан сабоқ берганлигини қайд этади. Усмон Хўжанинг хонасида стол-стул, европа мебеллари, глобус, хариталар мавжудлиги баён этилган. А.С.Шульга Бухоро мактабларига қилган ташрифи норасмий равишда бўлиб, мактаб ўқув дастурини кўрмаган. У фақат ўқувчилар ҳолидан хабар олиб кетган. Сиёсий идоранинг мақсади биринчидан, тараққийпарварлар олдида янги усул мактабларининг ҳимоячиси сифатида сиёсий мавқе ҳосил қилиш, иккинчидан эса янги усул мактаблари Россия ҳимоясида ва улар руслар билан келишган \олда ташкил этилган деган ғийбат тарқатиш эди. Садриддин Айнийнинг таъкидлашича, Россия сиёсий идораси янги усул мактабларининг ёпилишида гуноҳсиз эканлигини кўрсатишдан иборат эди59. Усмон Хўжа мактаби 1912 йил охиридан 1914 йилнинг июнь ойи охиригача фаолият юритганлиги маълум. 1913 йил ва 1914 йилнинг биринчи ярми Бухорода янги усул мактабларининг энг юксалган даври бўлиб, 1912 йил октябрда очилган Усмон Хўжа мактаби марказий ўринда турган. Консерватив характерда бўлган муллалар ва амир амалдорлари янги усул ЎзМА, И-3 фонд, 1-рўйхат, 268-йиғма жилд, 3-варақ Темур Хўжа. Усмон Хўжа: қўзғолонлар, ислоҳотлар,инқилоблар ва тўҳтовсиз курашлар остонасида ўтган турмуш (1878-1968). // Жахон тарихининг долзарб муаммолари мавзусидаги Республика миқёсидаги онлайн илмий-амалий анжуман материаллари. – Бухоро. 2020. – Б 308,309. 58 59 31 мактабларини ёпиш учун кўп куч сарфладилар. Хорижий манбаларда келтирилишича, Усмон Хўжа ва унинг сафдошлари мактабини ёпиш учун Махдуми раис мулла Бурҳониддин ва муфти мулла Абдураззоқлар кўп куч сарфлаб, Остонақулбий қушбегига ўзларининг фатволарини топширдилар. Шунингдек, Икром домла бошчилигидаги илғор фикрли уламолар янги усул мактабларини ёқлаб, улар ҳам ўз фатволарини қушбегига тақдим этдилар. Остонақулбий қушбеги фатволарни кўриб, ажрим чиқариш учун уларни Бухоро қозикалони Бобохўжага топширди. Қозикалон янги усул мактабларини тафтиш этиб, ўқувчилар ва ўқитувчилар билан суҳбат қуриб шариатга қарши хеч нарса тополмади. Шундан сўнг, реакцион кучлар очиқдан-очиқ янги усул мактабларини ёпиш учун жанжалга сабаб бўладиган мунозараларни қўзғадилар. Охир-оқибатда Амир Олимхон 1914 йил 29 июнда янги усул мактабларини бутунлай тугатиш ҳақида фармон берди. Усмон Хўжа мактаби ҳам барча янги усул мактаблари қатори ёпиб қўйилди60 Турк аскари Рожи Чақирўзнинг хотираларида ёзилишича: «Туркистонда зиёлилар янги усулдаги (усули жадид) мактабларини очаётган эдилар. Жадидлар харакати бошида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Усмон Хўжа ва Мунаввар қори Абдурашидхонов каби зиёлилар турарди. Биз келган вақтда (1918 йил – дисс...) бундай бош ва ўрта мактабларнинг сони 72 га етган эди. Бирин кетин очилаётган мактабларга ўқитувчилар топиш қийин эди. Ҳаттоки, рус лицейларининг охирги синфларида ўқиётган туркистонлик ўқувчилардан бир қисми мактабда дарс бериш учун жалб этила бошланган. Бундан ташқари ўқитувчиларга бўлган эҳтиёжни қондириш мақсадида уч ва олти ойлик «Ўқитувчиларни тайёрлаш курслари» ҳам очилди61. Садриддин Айнийнинг маълумотича, яширин ташкил этилган «Ширкати Бухорои шариф»нинг дастлаб аъзолари 9 нафар бўлиб, унга: Аҳмаджон Махдум, Аминжон Махдум, Усмон Хўжа, Ҳомиджўжа, Мулла Низом Собит, Абдураҳмон Саидий, Мирзо Абдулвоҳид, Мирзо Абдуқодир, 60 Turkistanda Yenilik Hareketleri ve Ihtilaler: 1900-1924. Osman Hoca Anisina Incelemeler (Hozirlayan Timur Kosаоglu). SOTA. Harlen. 2001. – 495 S. 61 Рожи Чақируз. «Юрагимга яқин гўшалар». Турк субайининг Туркистон хотиралари (1914-1923 йиллар). // Жаҳон адабиёти. 1997. № 5. – Б. 196-204. 32 Садриддин Айнийлар кирганди. Ширкат аъзоларининг хар бири 7 сўмдан, ташкилотчилари Мирзо Абдулвоҳид ва Садриддин Айний 14 сўмдан, жами 77 сўм сармоя тўпланган62. «Ширкати Бухорои шариф» аъзолари рўйҳатидан аён бўладики, ушбу ташкилотга Абдураҳмон Саидий сингари татар муаллимлари ҳам аъзо бўлиб кирган. Айнан ушбу шахснинг ташаббуси ва ёрдами билан Оренбургдан чиқадиган, «Вақт» газетаси матбаасидан ширкат маблағлари ҳисобидан минг нусхада дарслик нашр эттирилди. Садриддин Айнийнинг ёзишича, Ҳамидхўжа Меҳри ва Усмон Хўжалар Исмоил Гаспиринский мактаби тажрибасини ўрганиш учун Қримда бир ой, Туркия мактабларидаги таълим ва тарбия тизимини ўрганган ҳолда, турли фанларга оид дарслик, ўқув қўлланмалар олиб келиш учун Истанбулда уч ой бўлишган. Улар Бухорога тўрт ойдан сўнг қайтиб, тўпланган ўз тажрибаларини Бухоро мактабларида татбиқ этишган, улар хориждан олиб келинган ўқув жихозлари муҳим бўлган63. Аҳмаджон Маҳдум ва Садриддин Айний Самарқанд шаҳрида Абдулқодир Шакурий мактаби тажрибаси ва ўқитиш ва имтиҳон олиш тартибини ўрганиб қайтганлар. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Абдулвоҳид Бурхонов мактабларида 20-30 яшар одамлар ҳам таҳсил олиб, улар 40-50 кунда саводларини чиқарардилар. 1909 йилда А.Бурҳонов мактабида уюштирилган имтиҳонда Абдулқодир Шакурий, Бухоро шариат уламолари, ўқувчиларнинг оталари, жадид мактаби муаллимлари қатнашганлар. Бироқ, 1909 йилда ўқув йили олдидан қозикалон, қушбеги, раис одамлари келиб А.Бурҳонов мактабини расман ёпиқ деб эълон қилдилар. Мактаб мудири Мирзо Абдулвоҳидни мулло Қамар ва Мулло Холмурод каби муттаассиблар ўлдириш харакатида бўлишди, у Қарши шаҳрига яширинишга мажбур бўлди. «Ёш бухороликлар» (Ёш фикрлилар) жамияти аъзолари ҳақидаги тўлиқ рўйҳатни ҳам Садриддин Айний «Бухоро инқилоби тарихи» 64 китобида келтирилган. Ушбу рўйҳатдан Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳам ўрин Садриддин Айний. Тарихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Адиб, 1987. – Б.37 Ўша китоб. –Б. 40-41; Раҳмонов Т.Э, Орзиев М.З. Икки тарихий сиймо: Аҳмад Дониш ва Садриддин Айний. – Бухоро: Дурдона, 2015. – Б. 60-61. 64 Садриддин Айний. «Тарихи инқилоби Бухоро». – Душанбе: Адиб, 1987. – Б.71 62 63 33 олганлигига гувоҳ бўламиз. Рўйхатда Абдулвоҳид Мунзим, Садриддин Айний, Мирзо Муҳиддин, унинг ўғиллари Мирзо Имом ва Мирзо Абдуқодир, Аҳмаджон Махдум, Ҳамдий, Мирзо Иззатулло, мударрис Абдуқодир Маҳдум, Бўрибой, унинг ўғли Мустафоқули, Жаҳонгирбек, Мулло Мирхон, Махзар Махдум, унинг укаси Мукаммал Махдум, Низом Собитий, Мирзошоҳи Фоиз, Ҳамидхўжа Меҳри, Мирзо Исмоил, аттор Ғулом Мирзо, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва Мулло Очиллар 65 , жаъми 26 нафар киши ўрин олган. 1910 йилда Садриддин Айнийнинг «Таҳзибус-Сибиён» (Болалар тарбияси) китоби «Ширкати Бухорои шариф» ҳомийлигида 2000 минг нусхада чоп этилди. 1912-1914 йилларда Бухоро жадидлари бошлаган ҳайрли иш ўз самарасини бериб, амирликнинг турли бекликларида усули жадид мактаблари кўпайди. Бухорода «Кутубхонаи маърифат», «Ширкати баракат», «Маърифат», «Ширкати жадидон» каби махфий ташкилотлар ташкил этилиб, улар ҳақида Туркия, Эрон, Кавказорти, Россиядаги нашр этилган газета ва журналлар, адабиётлар маълумот берган эди66. «Биринчи жаҳон уруши арафасида Туркистон минтақасида мустамлака зулмига қарши дастлабки миллий ташкилотлар ва жамиятлар сони кўпайиб, «Тарбияи атфол», «Падаркуш», «Умид», «Нашри маориф», «Баракат», «Ғайрат», «Тараққийпарвар» ва бошқалар тузилди», 67 – деб ёзади тарихчи олим Р.Абдуллаев. Ушбу уюшма ва ташкилотлар ёшларни ҳорижга ўқишга, айниқса, Туркияга кўплаб юбориб турди. Бу борада Абдулвоҳид Бурҳонов, Абдурауф Фитрат, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев каби таниқли тараққийпарварлар муҳим роль ўйнаганлиги ва Биринчи жаҳон уруши арафасида биргина Туркияда Бухородан 250 нафар ўқувчилар таҳсил олган. Уларни «Ёш турклар» ташкилоти моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб Садриддин Айний. Тарихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Адиб, 1987. – Б.71 Раҳмонов Т.Э, Орзиев М.З. Икки тарихий сиймо: Аҳмад Дониш ва Садриддин Айний. – Бухоро: Дурдона, 2015. – Б. 65, 100,133. ЎзМА , И-461 фонд, 1-рўйҳат, 1001-йиғма жилд, 72, 74 варақлар 67 Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в 1917-1918 годы. 2 издание. – Т.: Adabiyot uchqunlari, 2016. – С.50. 65 66 34 қувватлаган. Айрим ўқувчиларга ушбу ташкилот аъзолари томонидан стипендия бериш билан боғлиқ маълумотлар мавжуд68. Янги усул мактабларида мусулмон имлоси, ўқиш, арифметика, тарих, қисқача география, Муҳаммад пайғамбар тарихи, истовчилар учун рус тили, шеърий ва кичик ҳикоянавислик ўқитилган. Кўпларида дастур бўлган. Мактабларда ўқувчилар сони 45-120 тагача эди. Ўқитувчилар, мактаб мудири рус-тузем билим юртлари муаллимлари бўлган 69 . Тайёрлов курсида Мунаввар Қорининг «Адиби аввал», «Усули ҳисоб» (арифметика), «Динга кириш» китоблари ўқитилган. Сарт (ўзбек) ўқитувчилар рус-тузем мактаблари ёки мусулмон мактаб-мадрасаларини тугатган 70 . «Иттиҳод ва тараққий»нинг 1916-1917 йилларда Эски Бухородаги бўлим бошлиғи Абдурауф Фитрат бўлган. Унинг ташаббуси билан Константинопольга 4-5 минг рубль миқдорда пул тўплаб юборилган. Жумладан, 1916 йилда 4700 рубль тўплашиб, Туркиянинг Теҳрондаги элчихонасига исм-шарифи ноаниқ форс савдогари орқали юборилган 71. Константинополда 1909 йил декабрда ташкил этилган «Бухороликларга фойдали илмларни тарқатиш жамияти» Вазирхон уйи қароргоҳида ташкил этилди. Ҳақиқий аъзолари 14 нафар бўлиб улар орасида бошқарув таркиби сайланди. Ушбу уюшмага кириш бадали 1.5 турк лираси, ойлик бадали 10 пиастрани ташкил этарди, унинг аъзоси агар 3 ой мажбуриятни бажармаса жамиятдан чиқариларди. Жамият 1 йилда 1 марта фавқулодда йиғин, 3 ойда 1 марта йиғилиш қилади. Унга аъзо ўқувчилар биринчидан, ёзишни билиши, иккинчидан, мустаҳкам ва кучли эътиқодга эга бўлиши лозим эди. Шу билан бирга мавжуд тузум таркибидаги янгиликка, маърифатпарварликка қарши кучлар томонидан тарғиб этилаётган ва йўлга қўйилаётган янги таълим тизимига қаршилик ҳам кучайиб борган. Янги усул мактабларини рус-тузем мактаблари каби кофирлар мактаби деб эълон ЎзМА, И-461 фонд, 1-рўйҳат, 2115 йиғма жилд, 19, 21, 23 варақлар ЎзМА, И-1 фонд, 1-рўйҳат, 943 йиғма жилд, 23, 230 варақлар. 70 ЎзМА, И-1 фонд, 1-рўйҳат, 943 йиғма жилд, 25, 26 варақлар. 71 ЎзМА, Р-461 фонд, 1-рўйҳат, 1471 йиғма жилд, 65 варақ. 68 69 35 қилиш мутаассиб муаззин (азончи)лар билан масжидлардаги 5-6 минг жамоани уларга қарши даъват этган72. Бухоро амирлиги ва Туркияда тузилган ташкилотларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев фаол иштирок этар экан, маърифатни тарғиб қилиш ва мактаблар фаолиятида доимо олдинги сафларда бўлди. Усмон Хўжа мактаби амирликда ўқувчилари энг кўп сонли бўлган ўқув даргоҳи сифатида ном қозонди. 1.3.Бухоро ва Туркистон жадидларининг сиёсий ҳаракатларидаги Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг тутган ўрни Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркистон ўлкаси ва Бухородаги ижтимоийсиёсий жараёнлар, жадидчилик ҳаракати майдонига XIX асрнинг охиридан бошлаб Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар қори Абдурашидхоновлар қаторида кириб келди. Туркистондаги халқ харакати ва миллий озодлик учун кўтарилган қўзғолонларни қўллаш, уларда иштирок этиш каби хислатлар унда ёшлигиданоқ вужудга келган эди. Юқоридаги фикрларни келтиришдан кўзланган мақсад – онаси авлодлари томонидан Фарғона водийсидан бўлган Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг 1898 йил 18-19 май кунлари Андижон уездидаги Мингтепада Дукчи Эшон (Муҳаммад Али Эшон, Мадали Эшон – дисс...) қўзғолони пайтида Ўшда бўлганлиги ҳамда миллий озодлик ҳаракатидан четда қолмаганлигини кўрсатишдан иборат. Унинг миллий озодлик ҳаракатидаги фаол иштирокини айрим манбаларда келтирилган маълумотлар ҳам тасдиқлайди. Жумладан: «20 яшар Усмон Хўжа қўзғолонга ҳайрихоҳ бўлганлар қаторида гумон қилинган ва 777 та ҳибсга олинганлар сингари эди»73, – деб ёзади Иброҳим Ёрқин74. ЎзМА , И-1 фонд, 1-рўйҳат, 943-йиғма жилд, 17 варақ. Ibrahim Yarkin. «Kosaoglu Osman»// «Turk kulturi».Sayi 70 (1968).–S. 123. 74 Иброҳим Ёрқин-1902 йилда Тошкентда туғилган, янги усул мактабида ўқиган. 1922 йилда Берлин (Германия) университетининг зироат (қишлоқ хўжалиги) факультетига ўқишга кирган. Хорижда Туркистон миллий озодлик ҳаракатларида қатнашган. 1930 йилда Туркияга кўчиб ўтган, 1938 йилда доцент, 1946 йилда профессор унвонини олган, «Турк маданияти» ойномасида Туркистонда жадидчилик ҳаракати билан боғлиқ ўнлаб мақолалар чоп эттирган. Чорвачилик масалалари билан шуғулланиб «Кивиржак» номли қўчқор турини яратган. И.Ёрқин ўзбек тилидан ташқари форс, рус, олмон, мажар, француз, инглиз тилларини биларди. (Турдиев Ш. Улар Гермнияда ўқиган эдилар... – Т.: Фан, 1991. – Б. 66,67.) 72 73 36 Иброҳим Ёрқин бу борадаги фикрини давом эттираркан, Усмон Хўжа Бухоро таъбаси (фуқароси) бўлганлиги учун рус полициячилари томонидан озод этилганлигини қайд қилиб ўтади. Усмон Хўжа 1898 йил Дукчи Эшон қўзғолонида иштирок этмаган бўлса-да, ушбу ҳаракат Туркистон халқларининг чоризм мустамлакасига қарши кураши эканлиги ва миллий озодлик учун кураш йўлидаги ҳаракат эканлигини чуқур англаган 75. Ушбу қўзғолон ҳақида ёзилган ишларда бу ҳарактнинг асл моҳият мазмуни очиб берилган76. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Россия империясининг Биринчи жаҳон уруши йилларида (1914-1918 йиллар) Туркистонда юритган сиёсати, 1916 йилларда мардикорликка олиш ва ўша йилда юз берган халқ қўзғолони даврида ҳам фаол жадидлардан бири бўлганлигини тарихий далиллар тасдиқлайди. Германиялик тарихчи олим Боймирза Ҳайит (1917-2006)нинг ёзишича, 1916 йил 25 июнда Россия подшосининг мардикорликка олиш билан боғлиқ фармони эълон қилингандан сўнг, Туркистон минтақаси жадидларининг бу масалага муносабатини аниқлаштириш ва янги вазифаларни белгилаб олишлари учун Самарқанд шахридаги Маҳмудхўжа уйида жадид мунавварларидан Мунаввар қори, Пахлавон Ниёз, Усмон Хўжа, Қори Камол, Обиджон Маҳмудлар иштирокида кенгаш бўлган. Кенгашда Туркистон халқининг ушбу адолатсиз подшо фармонига қарши туришга тарғиб қилишлари зарурлиги бир овоздан маъқулланган 77 .Тадқиқотлар давомида амин бўлиндики, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1916-1917 йилларда Россия подшоси фармонига қарши халқ орасида ташвиқот ва тарғибот олиб бориш фаолларидан бири бўлган. Самарқанддан муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий, Хивадан Полвон Ниёз, Жиззахдан Қори Комил, Қўқондан Обиджон Маҳмуд қаторида «Ёш бухороликлар» сардори Усмон Хўжа Пўлатхўжаев мардикорликка олишга қарши митинглар уюштирдилар» 78 , – деб ёзганди, муҳожир ўзбек Абдуллоҳ Ражаб Бойсун, турк тарихчиларидан Фозилбек Отабек ўғли. Дукчи Эшон воқеаси. – Т.: «Чўлпон», 1992. – 77 бет, Эгамназаров А. Сиз билган Дукчи Эшон (ҳужжатли қисса).–Т.: Шарқ, 1994. (туркчадан Шерали Турдиев таржимаси) 76 Иброҳим Ёрқин. Хотиралар // Жаҳон адабиёти. 1993. №7. – Б. 134-144. 77 Baymirza Hayit. Turkistan devletlerin milli mucadeleleri tarihi. Ankara. Turk tarix kurumi. 1995. – S. 206. 78 Абдуллоҳ Ражаб Бойсун. Туркистон миллий ҳаракатлари. – Истанбул: 1943. – Б. 40-41 (араб имлосида). 75 37 Али Бодомчи ва Закриё китобчи. Усмон Хўжа ўз маслакдошлари қаторида халқни подшо фармонига бўйсунмасликка даъват этганлиги, уни бекор қилиш, қонуний тус олишига йўл қўймаслик, исён ёхуд қўзғолон чиқариш учун кўп куч сарфламаганини бирдек таъкидлайдилар79. Мустақиллик йилларида рус подшосининг Туркистон, Сибир ва Кавказ халқларидан 19 ёшдан 43 ёшгача аҳолини мардикорликка олиш ҳақидаги фармони, мардикорликка сафарбарлик тарихи, 1916 йил қўзғолони ҳақида ёзилган асарларда ушбу масалага ҳолисона ёндашилиб, бу мавзуда бир қатор китоблар яратилди. Уларда Туркистон жадидлари фаолияти ва уларнинг халқпарварлик ҳаракатлари асл манбалар орқали объектив, холисона баён этилган80. 1916-1917 йилларда одамлар мардикорликка бормаслик учун пул бериш, ҳарбий солиқ тўлашга тайёр эканликлари, оилалари бошқарувчисиз қолиши, аёлллар мусулмончиликда ишхоналарда ишламаслиги, шу сабабли шафқат қилишни сўраб чор маъмурлари ва маҳаллий амалдорларга мурожаат қилишган, ялиниб-ёлворишган. Халқ орасида подшох туб аҳолини аскарликка олармиш, фронт олдинги чизиқларига ташлармиш мазмунидаги гап-сўзлар кўпайиб кетган. Кўчаларда, бозорларда, чойхона ва масжидлар олдидаги митингларда мардикорликка олиш фармони, чоризмнинг мустамлакачиликдан иборат сиёсати моҳияти муҳокама қилинган. Ушбу митингларда жадид мунавварлари асосий нотиқлар бўлган 81 . Ушбу жараёндан Усмон Хўжа Пўлатхўжаев четда қолиши мумкин эмасди. Тараққийпарвар кучларнинг ташвиқоти ва тарғиботи, 1916 йил июльда ўлкада кўтарилган халқ қўзғолони туфайли мардикорликка Туркистондан олиниши керак бўлган 200 400 киши ўрнига 123 000 киши олинганди. Бироқ мардикорликка сафарбарлик ўлим ва очликка йўллаш бўлиб, мардикор туркистонликлар Россиянинг Санкт-Петербург, Москва, Орёл, Смоленск, Али Бодомчи. 1917-1934 йиллар Туркистон миллий ҳаракати ва Анвар пошо. Қўрбошилар. Биринчи жилд. – Истанбул: 1975. – Б. 50, Zakriyo Kitabchi. Turklar ve Islamiyet. – Istanbul: 1984. – S. 145. 80 Зиёев Х. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш (XVIII- XX аср боши). – Т.: Шарқ, 1998. – 476 бет., Суюнова О. Туркистонда 1916 йилги миллий озодлик кураши (Сирдарё вилояти мисолида). – Т.: Фан, 1997. – 64 бет; Чориев З. Туркистон мардикорлари: сафарбарлик ва унинг оқибатлари (1916-1917 йиллар). – Т.: Шарқ, 1999. – 160 бет ва ҳоказо. 81 Суюнова О. Туркистонда 1916 йилги миллий озодлик кураши (Сирдарё вилояти мисолида). – Т.: Фан, 1997. – Б. 7. 79 38 Тула, Рязань, Новгород, Пермь, Нижний Новгород, Пенза, Қозон, Самара, Екатеренбург, Харьков, Киев, Одесса, Керчь, Қозон, Тбилиси, Боку каби шаҳарларида қулдек эксплутация қилинди. Мардикорлар оиласи қашшоқлик, ўлим, очликка маҳкум этилди, халқнинг тинкаси қуриди, маънавий эзилди. Кўп сонли мардикорлар фронт ортида қурол-яроғ ва озиқ-овқат омборларида, ўрмонларда дарахт кесиш ишларида, темир йўл ва алоқа, қуруқлик йўллари қурилишида, траншея ва ҳандақлар қазиш ишларида ишлатилди. Мардикорликка сафарбар этилганларнинг бир қисми ўзга юртларда очлик, оғир мехнат азоби, касалликлар, табиий офатлар туфайли вафот этдилар. Миллат зиёлилари, шулар қаторида, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ушбу дахшатлар халқ бошида содир бўлишини олдиндан ҳис қилишган ва бўлажак фожеалардан халқни огох этган эдилар. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев кейинчалик ўзининг «Туркистон» номли рисоласида 1916 йил қўзғолони ва мардикорликка олиш сиёсатининг фожеали саҳифалари ҳамда оқибатларига ҳолисона баҳо бериб ўтган эди82. Биринчи жаҳон уруши йилларида Бухорода жадидчилик ҳаракати ривожланиб, 1916 йилдан «Ёш бухороликлар» ташкилоти ўз фаолиятини кучайтирди. Ташкилот фаоллари бўлган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Абдурауф Фитрат, М.Саиджон, Отаулла Хўжа, А.Мунзим, Ҳамидхўжа, Файзулла Хўжаев кабилар «амирнинг кўзини очиш ва уни прогрессив ислоҳотлар қилиш»га кўндириш билан боғлиқ ташвиқот ҳамда тарғибот ишларини олиб бордилар. Биринчи жахон уруши Шарқ дунёсини асоратда тутиб турган йирик мустамлакачи давлатлар ўртасида бошланган ва уруш харакатлари Туркистон минтақасидан узоқ ҳудудларда олиб борилаётгн эди. Бироқ, тараққийпарвар зиёлилар уруш даврида Шарқ мамлакатлари, жумладан, Бухоро амирлигини ҳам чор Россияси асоратидан қутилиш соати келган эди, деб ҳисоблайдилар. Жумладан, А.Фитрат - «Билимсиз қолган Шарқ бу тўғри 82 Turkistan (Turkistan turk gencler birliginda yerilen konferanslar). Turkistan turk gencler birligi yayini, Osmanbek, Istanbul, 1936. – S.17-18) 39 йўлни кўра олмади. Бу фурсатни ҳам қочирди. Шарқ бирлашмади, айрилди. Жопуниё (Япония) инглизга қўшилди, Туркия олмонлар билан юрди, Эрон ва Афғонистон бетараф қолдилар. Хитой ва Туркистондаги мусулмонларга келганда булар дунёда нима бўлиб турганини англаганлари ҳам йўқ эди83», – деб ёзганди. Абдурауф Фитратнинг юқоридаги фикрларидан кўриниб турибдики, ўша даврда жаҳонда кечаётган жараёнларни теран ва тўғри баҳолай олган «Ёш бухороликлар» ички масалаларда ҳам қатъий мақсадларга эга эдилар. Кўп ўтмай, 1917 йилнинг февралида Россия пойтахти Петроградда муҳим сиёсий жараёнлар рўй берди. Амирликнинг руслар истиқомат қиладиган ҳудудларида ҳокимият Россия муваққат ҳукуматининг ижроия комитетлари қўлига ўтди. 1917 йилнинг 12 мартида Янги Бухоро (Когон)да ижроқўм сайланди. «Ёш бухороликлар» ўз мақсадларини Россия Муваққат ҳукумати орқали амалга оширмоқчи бўлиб, Петроградга телеграмма орқали мурожат этиб, амирни ислоҳот ўтказишга кўндиришни илтимос қилдилар. Жавоб бўлмагач, иккинчи телеграмма юборилди. Бу билан кифояланмай, Абдуруф Фитрат билан Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Петроградга отландилар. Улар Оренбургга етганларида «Ёш бухороликлар» ва амир ўртасидаги келишмовчиларни ҳал этиш учун Россия пойтахтидан махсус комиссия йўлга чиққани ҳақидаги хабарни олдилар ва орқага қайтдилар 84. Бундан кўриниб турибдики, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев «Ёш бухороликлар» партиясида энг обрўли аъзоларидан бири эди. 1917 йил 15 мартда партия МК га сайловлар ўтказилди ва А.Мунзим 85 (раис), А.Фитрат (котиб), У.Пўлатхўжаев Абдурауф Фитрат. Шарқ сиёсати (нашрга тайёрловчи Б.Эргашев, И.Ғаниев). – Бухоро: 1992. – Б. 20. Шамсутдинов Р. Абдураҳим Юсуфзода. Истиқлол йўлида шаҳид кетганлар. – Т.: Шарқ, 2001. – Б. 51. 85 Абдулвоҳид Бурҳонов (1875-1934). Бухорода нафис дастхатга эга бўлган хаттот, шоир, «Мунзим» тахаллуси билан шеърлар ёзган. Абдулвоҳид Бурҳонов Муҳаммад Шариф мадрасасида мадрасасида фақирона яшаб, отасидан қолган ер-мулклардан келган даромадни илму толибларга сарфлаган. Кейинчалик отасидан мерос қолган ҳовлида, яъни 1907 йилда янги учул мактабини очди. 50 тача ўқувчини бир йил ўқитиб, 1908 йилда ота-оналар иштирокида имтиҳон олган. «Тарбияи атфол» ташкилотини тузувчиларидан бири, жадидларнинг «ўнг» қанотида Усмон Хўжа, Мирзо Назрулло, Садриддин Айний кабилар билан бир сафда бўлган. 1920 йилгача «Ёш бухороликлар» партияси марказқўми раиси, 1920 йилларда БХСР ҳукуматида маориф, соғлиқни сақлаш нозири лавозимларида ишлаган, бутун маблағини Бухорода ичимлик суви келтиришга сарфлади. У оддий, камтарин, миллатпарвар инсон сифатида озодликка қон тўкмай тинч йўл билан эришиш орзусида яшади ва курашди. 1934 йилда касалликдан вафот этди. (Қаранг: Наимов Н. Бухоро жадидлари. – Т.: Фан, 2005. – Б. 12-14.) 83 84 40 (хазиначи), МК аъзоларининг ярмидан кўпи «Тарбияи атфол»дан (1908 йилда тузилган «Болалар тарбияси») ташкилотидан эдилар. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевга партия МКда энг масъулиятли вазифалардн бири юкланган эди86. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухорода кечаётган 1916-1917 йиллардаги жараёнларда фаол қатнашар экан, юқоридаги воқеликлар билан бирга унинг ҳаётида 1917 йил 7 апрель амир манифестидан сўнг кечган жараёнлар муҳим нуқта ҳисобланади. Маълумки, Бухоро амири томонидан 1917 йил 7 апрелда Россия муваққат ҳукуматининг вакиллари Мюллер 87, Шульга88ва жадидлар таъсирида «Манифест» эълон қилди. Манифест матни ўқиб эшиттирилганда рус вакиллари, жадидлар, Туркистон жадидларининг отаси Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) ҳам иштирок этганди. Эълон қилинган манифестни муҳокама қилиш ва унга муносабат билдириш масаласида манифест эълон қилинган куни Бухоро шахрининг Лабиҳовузга яқин, илгари обод ва кўркам бўлган Бозоригул89 гузарида жадидлар тўпланишган. Жадидларнинг Кенгаши кечқурун, яширин равишда ушбу гузарда жойлашган Ҳалим Ашуров90нинг болахонали уйида бўлиб ўтган. Жадидларнинг Абдурауф Фитрат, Файзулла Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа Пўлатхўжев- миллий истиқлол курашчиси. – Бухоро. 2007. – Б. 21 Мюллер Б.В. (1877-1956), шарқшунос олим, Туркия, Марокаш, Табриз (Эрон)да Россиянинг бош элчиси бўлиб фаолият юритган. Бухоро сиёсий агентлиги (кейинчалик резидентлиги – дисс...) бошлиғи, 1917 йил баҳорида (15 апрелда) Янги Бухоро (Когон)да ислоҳот муҳолифларига ҳайриҳоҳликда айбланиб Россияга қайтарилган. 1924-1956 йилларда, вафотига қадар СССР Фанлар Академияси ҳузуридаги Тилшунослик илмий тадқиқот институтида фаолият юритган. (Қаралсин. Эргашев Б.Х. Идеология национально освободительного движения в Бухарском эмирате. – Т.: Фан, 1991. – С. 78) 88 Шульга А.С. Бухородаги Россия сиёсий агетлиги идорасининг масъул ходими, порахўр ва реакционер. 1917 йил баҳорида Когон (Янги Бухоро) ишчи ва солдат депутлари советидан яшириниб, қочиб кетган (Эргашев Б. Ўша китоб. – Б. 82.) 89 Ҳалим Ашуровнинг ушбу уйи Абдулазизхон мадрасаси ва Абдуллахон тимига яқин жойда, ҳозир ҳам сақланган. Илгарилари ушбу гузар кўчасида турли навли гул бозори растаси бўлган. Бу раста олдида гул майдонлари, ошиқлар, маъракабозлар хар доим гавжум бўлган. Бозорнинг ёнгинасида токхона усулида қурилган қадимги усулда қурилган Мавлонои-Шариф мадрасаси, хусусий карвонсарой ва шикастбандлар хонадонлари бўлган. Юқорида номлари қайд этилган бинолар бир қисми хозирги кунда сақланган. Ҳалим, Мажид, Найим Ашуровлар (Аҳмад Найим) яшаган уйдаги мажлисда Усмон Хўжа ҳам иштирок этган. Бозоригул гузарида машҳур композитор Мухтор Ашрафий, кейинчалик, яъни 1921 йил 27 майдан 1922 йил 20 мартиг қадар Абдулҳамид Сулаймон Чўлпонлар истиқомат қилган эдилар. (Қаранг: Каримов Н. Истиқлолни уйғотган шоир. – Т.: Маънавият, 2000. – 88 бет, шу муаллиф. Чўлпон. Маърифий роман. – Т.: Шарқ, 2003. – 464 бет, Сафаров О., Сафарова Ҳ. Чўлпон Бухорода. – Т.: Муҳаррир, 2013. – 188 бет.) 90 Ҳалим Ашуров (1897-1931) Бухоро жадидчилик ҳаракти намояндаларидан бири, «Тарбияи атфол» яширин ташкилоти аъзоси. Кейинчалик биринчилардан бўлиб коммунистик партия сафига аъзо бўлиб кирган, сўнгра кўнгилли бўлиб, Каспийорти фронтига кетган. Бухоро Республикасида зироат (ер ишлари)нозири лавозимида ишлаган. Тожикистон АССРда масъул лавозимларда ишлаган. 1933 йилда вафот этган. «Бозоригул» кўчаси «Ҳалим Ашуров» номи билан аталганди, ҳозир яна асл номига қайтарилган. (Қаранг: Эргашев Б. Иидеология национально-освободительного движения в Бухарском эмирате. – Т.: Фан, 1991. – Б. 76) 86 87 41 Хўжаев бошлиқ сўл қаноти амир манифестини ёқлаб намойиш ўтказиш тарафдори бўлишган. Абдулвоҳид Бурҳонов ва Усмон Хўжа 91 , Ҳамидхўжа Меҳрилар эса намойиш қилиш керак эмас, деб ҳисоблашган. Хақиқатда намойишга қарши бўлган кучлар фикри тўғрилигини кейинги тарихий жараёнлар тасдиқлади. 1917 йил 8 апрелда жадидларнинг «Яшасин ислоҳот!», «Яшасин амир!» деб чиққан намойиш жараёнидаги сиёсий воқеалар туфайли 30 та «Ёш бухороликлар»қамоққа олинди, улар ҳаёти хавф остида қолди. Намойишчиларнинг ёшлардан иборат гуруҳини бошқарган Аҳмад Найим кейинчалик АҚШлик профессор Э.Оллворт билан ўзаро мулоқотида амир зиндонида Усмон Хўжа, Отаулла Хўжа кабилар билан битта хонада ётганини билдиради. Ҳатто, турк тилини яхши билган Отаулла Хўжа унга туркчасига: «Хўш Наимжон бу ерда нега ёлғизсиз?» – деб ҳазиллашган92. Амир зиндонидан қутулган Усмон Хўжа 15 нафар шериклари билан Янги Бухоро (Когон)га келади ва у ердан бир қисм жадидлар Самарқандга, бир қисм жадидлар Тошкентга кетишди. Усмон Хўжа ва Абдурауф Фитрат Тошкентга муҳожирликка кетишди. Аҳмад Найим эса икки турк зобити ҳамкорлигида амир айғоқчилари таъқибидан қочиб Ашхабод – Машҳад – Теҳрон – Мосул – Дамғон – Табриз шаҳарлари орқали Истанбулга кетади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухоро озодлиги масаласини бутун Туркистон халқлари озодлиги ва демократияси билан яхлит ҳолда тасаввур этарди. Шунинг учун у Туркистонда тараққийпарвар кучлар томонидан ўтказилган хар бир жараённи назардан четда қолдирмасди. 1917 йил 8 сентябрда Туркистон мусулмонларининг қурултойи Тошкентда иш бошлайди. Қурултойни барча тараққийпарвар кишилар қаторида бухоролик Усмон Усмон Хўжа яшаган уй ҳам Говкушон мадрасасига яқин ва Лабиҳовуз бўйида жойлашган бўлиб, ҳозирда бир неча хонадонлар истиқомат қилади. Унинг ўрнашган ўрни ва асл сақланган қисми Усмон Хўжа ўғли Темур Хўжа, қариндоши профессор Сулаймон Иноятов ва тадқиқотчи томонидан аниқланиб, видеотасмага туширилди. 92 Conversation with Ahmad Naim Nusratillohbek F.Young Buhara jadedunder the amirate Edward New York.Turkistanda Yenilik Hareketleri ve Ihtilaler: 1900-1924. Osman Hoca Anisina Incelemeler (Hozirlayan Timur Kosаоglu). SOTA. Harlen. 2001. –S.84 91 42 Хўжа ҳам табриклайди 93 . 1918-1920 йилларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Тошкент ва Самарқанд шаҳарларида истиқомат қилади94. Юқорида қайд қилингандек, Самарқанд ва Тошкент шаҳарларида муҳожирликда истиқомат қилган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркистон АССРда кечаётган ижтимоий-иқтисодий жараёнларда фаол иштирок қилиб, маҳаллий аҳоли орасида миллий озодлик ғояларини тарғиб қилишда давом этганди. Туркистонда ташкил топган миллий ташкилотлар билан Турккомиссия (кейинчалик Ўрта Осиё бюроси) ўртасидаги курашларда Мунаввар Қори Абдурашидхонов (1878-1929) билан бир сафда Усмон Хўжа, Отаулла Хўжа, Абдуқодир Муҳиддиновлар иштирок қилганлар. Ҳатто, Абдуқодир Муҳиддинов Ўрта Осиё мусулмонлар Бюросини (Мусбюро, 19191920 йиллар) тузишда фаол иштирок этган95. Маълумки, Мусбюронинг 19191920 йилларда уч бор конференцияси бўлиб ўтган96. Мусбюро фаолият юритган даврда, «Марказ»дан юборилган ва ўлкада иш юритаётган Европа миллати вакилларидан Салькин, Казаков, Кобозев кабилар улуғ давлатчилик ва шовинизмдан иборат мустамлакачилик сиёсатини тарғиб қилаётган эдилар. Бундай тарихий шароитда Туркистон Марказий Ижроя Қўмитаси (ТМИК), Мусбюро ва Турккомиссиядан иборат ўзига ҳос уч ҳокимиятчилик вужудга келган эди. Иккинчи томондан, «Тошкент жадидларининг отаси» Мунаввар Қори Абдурашидхоновнинг «Ҳуррият берилмас, олинур. Хеч нарса ила олиб бўлмас, фақат қон ва қурбон ила олиб бўлур!» деган фикрлари Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сингари Бухоро муҳожирлари дунёқарашида ўз изини қолдириши табиий ҳол эди. 1919 йил 24 май-16 июнь кунлари Тошкентда Мусбюронинг I-таъсис конференцияси бўлиб ўтди. Ушбу конференцияда Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги миллий-сиёсий ташкилотлар (миллий матбуот материаллари асосида). – Т.: Маънавият, 2002. – Б.18 94 Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа Пўлатхўжев-миллий истиқлол курашчиси. – Бухоро. 2007. – Б. 23. 95 ЎзМА, Р-17 фонд, 1 рўйхат, 2504-йиғма жилд, 182, 183 вароқлар. 96 Мусбюро 1919 йилнинг март ойида ташкил топиб, 1920 йил мартигача, роппа-роса бир йил фаолият кўрсатган. Мусбюронинг раиси Турар Рисқулов бўлган. Мусбюронинг биринчи конференцияси 1919 йил 24 май-16 июнда, иккинчи конференцияси 1919 йил 12-19 сентябрда, 3 конференцияси 1920 йил 20-27 январь кунлари бўлиб ўтган (Қаранг: Акбарова З. Туркистон ўлка мусулмон бюроси фаолияти (1919-1920 йиллар). PhD диссертацияси қўлёзмаси, – Тошкент. 2020. – Б.98) 93 43 Мусбюро раиси Турар Рисқулов ушбу ташкилотнинг тузилиш сабаблари, фаолияти, вазифалари ва истиқболли дастури ҳақида маълумот беришга қаратилган нутқини сўзлайди. Мусбюронинг бошқа аъзолари қатори Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳам таъсис конференциясида иштирок этиб, Мусбюро миллий манфаатлар учун кураш олиб боришга қаратилган ташкилот бўлиши кераклигига асосий урғу берган. Унинг нутқида Мусбюро маҳаллий зиёлиларни, раҳбар кадр ва миллий коммунистларни хар қандай бўхтон ва иғволардан ҳимоя қилиши, ўлкада тарқалган очарчилик оқибатлари қарши кураш олиб бориб, туб аҳолининг манфаатларини кўзлаши, «янги коммунистлар»нинг буюк давлатчиликдан иборат шовинизмига қарши кураши, миллий қўшин тузишга эришиши каби масалалар кўтарилган. Хуллас, Мусбюронинг олти пунктдан иборат вазифаларини шакллантиришда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва Абдулқодир Муҳиддиновларнинг хизматлари ҳам бор эди. 1920 йил сентябрда Бухорода монархия тартиби ағдарилганига қадар яшаган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг сафдошлари Туркистон озодлиги ва миллий манфаатлар учун курашлар майдонида бўлдилар. 1-бобга хулоса 1. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Туркистон, жумладан Бухорода маърифатпарварлик ва миллий озодлик ҳаракати вакилларидан бири бўлиб етишишига, ижтимоий-сиёсий қарашларининг шаклланишига бир қатор моддий ва маънавий омиллар муҳим ўрин тутиб, улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: унинг ўз даврининг тараққийпарвар оиласида туғилганлиги, яъни, отаси Пўлатхўжа тадбиркор мавжудлиги Кароматуллохўжа сифатида хориж сабабли билан қўшни ўғлининг савдо Бухородаги алоқаларидаги мамлакатлардаги ўзгаришлардан воқифлиги; 44 энг фаол иштироки ижтимоий-маданий 1909-1912 йилларда Туркия (Истанбул)да таҳсил олганлиги, яъни ўқиш даврида жаҳон ижтимоий-сиёсий тизимидаги ўзгаришлар билан танишиб борганлиги; Бухоро амирлигида жадидчилик ва маърифатпарварлик ғояларини ёйишда муҳим роль ўйнаган татар зиёлиларидан Курсавий ва Маржонийларнинг қарашлари, Бухоро тараққийпарварларининг «ғоявий отаси» Аҳмад Дониш таълимоти руҳий-маънавий замин вазифасини ўтади; хорижда таълим олган даврида ҳамда Бухорога қайтгандан сўнг ўз даврининг етакчи маърифатпарварлари (Садириддин Айний, Исмоий Гаспиринский, Абдурауф Фитрат, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Махмудхўжа Беҳбудий, Файзулло Хўжаев) билан яқин алоқада бўлганлиги ва бошқалар. 2. 1900 йилдан 1909 йилгача бўлган даврда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг сафдошлари амирликдаги татарлар очган «Усули жадид» («Усули савтия») мактабларидан ўрнак олиб, маҳаллий миллат вакиллари учун жадид мактаби очдилар. Боғчасарой (Қрим), Истанбул (Туркия)дан тажриба ўргандилар, улар татар мактабларидаги ўқув режа ва дастурлар асосида ўз мактабларини йўлга қўйдилар. 1909–1912 йилларда Усмон Хўжа ва унинг дўстлари Туркияда таҳсил олиб қайтганларидан сўнг, мактабчилик ҳаракати кенг тус олиб, нафақат Эски Бухоро, балки амирликнинг Шаҳрисабз, Китоб, Карки, Чоржўй бекликларида жадид мактаблари очилди. Манбалар таҳлили шуни кўрсатадики 200 дан ортиқ ўқувчига эга бўлган Усмон Хўжа мактаби амирликдаги энг йирик «усули жадид» мактаби эди. 3. Усмон Хўжа дунёқарашида Истанбулда ўқиш, «Ёш турклар» билан қилинган мулоқотлар, амирликда кечган кескин ижтимоий-сиёсий жараёнлар, жадидлар билан «қадимчилар» ўртасидаги аёвсиз курашлар ўз таъсирини ўтказиб, маорифчилик учун курашдан сиёсий мақсадлар сари бориш босқичи вужудга келди. Бухорода «Тарбияи атфол» («болалар тарбияси»), «Нашри маориф» жамиятлари, «Баракат ширкати» аъзолари замирида 1910 йилда Бухоро жадидлари ташкилоти тузилди. Ушбу 45 ташкилотга асос бўлган юқоридаги ташкилотларни тузишда, жадидлар сиёсий уюшмасининг тузилишида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Абдулвоҳид Бурҳонов, Ҳамидхўжа Меҳри, Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат, Мирзо Сирож Ҳакимлар билан бир сафда бўлган. 4. 1917-1920–йилларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Самарқанд ва Тошкентда муҳожирликда яшаб, Россия империясининг мардикорликка олиш сиёсатига қарши тарғиботлар юритганлиги, Туркистон Миллий ташкилотлари, Туркистон мусулмон бюроси(Турк бюро) аъзоси сифатида ишлаганлиги, миллий тил софлигини сақлаш учун курашган «Чиғатой гурунги» ташкилоти ва унинг раҳбари Абдурауф Фитратни қўллаб қувватлаганлик билан боғлиқ фаолият қирралари кўзга ташланади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухоро жадидларининг «кекса авлоди» сифатида Бухоро амирлиги ва Туркистон ўлкасида сиёсий воқеалар марказида бўлганлигини тарихий далиллар тасдиқлайди. 46 II БОБ. УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВНИНГ БУХОРО ХАЛҚ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ (БХСР) ҲУКУМАТИДАГИ ФАОЛИЯТИ ТАДҚИҚИ 2.1.Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухоро Халқ Совет Республикаси (БХСР) ҳукумати аъзоси сифатида миллий мустақиллик учун кураши 1920 йилнинг 2 сентябрида Бухорода амирнинг монархия бошқаруви ағдарилгандан сўнг, қисқа муддат ичида Файзулла Хўжаев раҳбарлигидаги Бухоро Халқ Совет Республикаси ҳукумати тузилди 97 .1917-1920 йилларда Тошкент ва Самарқанд шаҳарларида муҳожирликда юрган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ижтимоий-сиёсий майдонда шаклланган давлат арбоби сифатида янги давлат бошқарувига келди. Ўзбекистон Миллий архивининг «Бухоро нозирлар шўроси (Р-48-фонддисс...) фондидаги йиғма-жилдларда Бухоро Халқ Совет Республикаси ҳукумати – Нозирлар шўроси ташкил этилганлиги санаси билан боғлиқ бир ҳил маълумот келтирилмаган. Архив ҳужжатларида БХСР ҳукумати 1920 йилнинг 28 август, 8 сентябр, 14 сентябр кунлари ташкил топганлиги билан боғлиқ турли маълумотлар келтирилади 98 . Тарихий тадқиқотларда БХСР ҳукумати – Нозирлар Шўроси 1920 йил 14 сентябрда ташкил топганлиги, биринчи ҳукумат 11 кишидан иборат бўлиб, унинг рўйхатида қуйидаги таркиб санаб ўтилган: 1. Файзулла Хўжаев - БНШ раиси ва ташқи ишлар нозири 2. Қори Йўлдош Пўлатов - маориф нозири 3. Мухторжон Саиджонов – ички ишлар нозири 4. Нажиб Ҳусаинов – иқтисод ишлари нозири 5. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев – молия нозири 6. Юсуф Иброҳимов – фавқулотда комиссия ЧКА раиси 7. Мукаммил Бурҳонов – адлия нозири Ҳайитов Ш., Раҳмонов К., Аҳмадов О. Бухоро ва Бухорийларнинг жаҳоний шуҳрати: монография. – Т.: Наврўз, 2020. – 100 б. 98 ЎзМА, Р-48-фонд 1-рўйхат, 9-йиғма жилд, 1-варақ, 41-варақ, шу фонд 101-йиғма жилд, 72, 178,179варақлар 97 47 8. Баҳоувиддин Шаҳобуддинов – ҳарбий ишлар нозири 9. Абдураҳим Юсуфзода – зироат–деҳқончилик нозири 10. Мирзо Муҳиддин Мансуров – савдо ва саноат нозири 11. Мирзо Ислом Муҳиддинов – озиқ-овқат нозири 1920 йил 6-8 октябрда Бутунбухоро халқ вакилларининг биринчи қурултойида БХСР ташкил топганлиги эълон қилинди. Қурултой давлат ҳокимиятининг олий органи бўлган Бутунбухоро инқилобий қўмитаси (марказий Ревком, Абдуқодир Муҳиддинов – раис, таркиби 9 кишидан иборат-дисс.) таркибини тасдиқлади. Ушбу қурултой якуний мажлисида Инқилобий Қўмита ва БХСР ҳукумати ҳисоботи тингланиб, улар ваколати иккинчи қурултойгача узайтирилди 99 . Юқорида ҳукумат илк таркибида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев молия нозири эканлиги қайд этилди. Таъкидлаш жоизки, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев молия нозири лавозимида узоқ вақт фаолият кўрсатмаган. Бухоро Инқилобий Қўмитаси (Ревком) раиси А.Муҳиддиновнинг ўнлаб буйруқлари БХСР билан боғлиқ Ўзбекистон Миллий Архиви фондларида сақланади. 1920 йил 9 ноябрдаги Бухоро Ревкомининг 5-рақамли буйруғида: «Юсуф Иброҳимов ҳарбий вазир, унинг муовини лавозимига эса Усмон Хўжа тайинлансин» 100 , – деб қайд этилган. 1921 йил 31 июнда тузилган БХСР иқтисодий нозирлик рўйхати билан боғлиқ архив ҳужжатларида эса Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг исмшарифи 15 кишилик рўйхатнинг бошида турибди 101 . Бухоро Инқилобий Қўмитаси раиси А.Муҳиддиновнинг 1921 йил 2 январь куни Инқилобий Қўмита ва ҳукумат аъзолари олдида қилган маърузасида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1920 йил 21 ноябрда ўз ўрнига муовини Муинжон Аминовни тайинлаб, 1920 йил 21 ноябрдан бутун декабрь ойида сафарга кетганлиги, ҳалигача Эски Бухорога қайтмаганлиги кўрсатиб ўтилган 102 . 1921 йил 15 Раҳмонов. К. «Бухоро ахбори» газетасида 1-умумбухоро қурултойи материаллари: манба ва тарихий воқелик/ «ХIХ аср охири-ХХ аср бошларида Бухоро». Республика илмий-назарий анжумани материаллари, 2016-йил 4-апрел. – Бухоро. 2016. –Б.166-168. 100 ЎзМА, Р-46-фонд 1-рўйхат, 31йиғма жилд, 37-варақ, шу фонд, 118-йиғма жилд, 58-варақ (араб имлосида). 101 ЎзМА, Р-46-фонд 1-рўйхат, 195- йиғма жилд, 38-варақ, шу фонд, 117-йиғма жилд, 15-варақ (араб имлосида). 102 ЎзМА , Р-46-фонд 1-рўйхат, 171-йиғма жилд, 9-10 - варақлар(араб имлосида) 99 48 мартдаги 61-буйруқда эса Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Шарқий Бухорога юборилган ва унинг тўлиқ сиёсий ваколатга эгалиги ўз аксини топган. Буйруқ остига эса БХСР бош нозири Файзулла Хўжаев имзоси қўйилган103. Архив хужжатларида 1921 йил ёзида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Термиз, Шерободда озиқ-овқат тақсимоти ҳамда ҳарбий қисмларда овқатланиш масалаларини текшириш учун иқтисодий кенгаш аъзоси сифатида ҳизмат сафарларида бўлганлиги кўрсатилган104. Жумладан, БХСР Иқтисодий Кенгашининг 1921йил 18 августида ўтказилган озиқ-овқат тақсимоти билан боғлиқ махсус мажлиснинг 31-рақамли баённомасида унда иштирок этганлар рўйхати келтирилади (Иқтисодий Кенгаш раиси – Муҳиддин Мансуров, аъзолар: Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Раҳмат Рафиқов, Қилич Хўжа, Ҳалим Ашуров, Тўра Хўжалар; кўрилган масала: ҳарбий хизматчиларга бериладиган пайка (озиқ-овқат) юзасидан шикоят)105. 1921 йил 7 сентябрда ёҳуд Умумбухоро меҳнаткашлари қурултойидан икки ҳафта олдин Эски Бухорода БХСР Иқтисодиёт нозирлигининг коллегиал йиғилиши бўлади. Ушбу йиғилишга Усмон Хўжа Пўлатхўжаев – раис, А.Ошеровский эса котиблик қилган. Йиғилишда Назир Пўлатхўжаев, Мозжуҳин, Мирхўжаев, Юсуфжоновлар иштирок этадилар. Йиғилишда Бухорода пахта, буғдой ва бошқа озиқ-овқат товарларининг баҳоси ва меъёрий тақсимотини белгилаш, муҳим ҳомашё маҳсулотлари товар айланмасини йўлга қўйиш масаласи кўрилган106. Архив хужжатлари таҳлил қилинар экан, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1920 йилнинг октябр ва ноябр ойлари БХСР ҳукумати таркибида молия нозири вазифасида ишлаган, сўнгра Бухревком буйруғи билан ҳарбий нозир муовини лавозимига ўтказилаган, кейин эса 1921 йил 23 сентябрга қадар иқтисодиёт нозири муовини қисқа муддат ушбу соҳа нозири лавозимида фаолият кўрсатган. У эгаллаб турган лавозимидан ЎзМА, Р-46-фонд 1-рўйхат, 171-йиғма жилд, 36 - варақлар(араб имлосида) ЎзМА, Р-46-фонд 1-рўйхат, 56-йиғма жилд, 1 - варақ 105 ЎзМА, Р-46-фонд 1-рўйхат, 35-йиғма жилд, 1,2,3 - варақлар 106 ЎзМА, Р-46фонд 1-рўйхат, 28-йиғма жилд, 41,42 - варақлар 103 104 49 ташқари турли нозирликларнинг комиссия ва коллегиялари таркибида ҳам фаолият юритгани маълум бўлади. Бухоро Халқ Республикаси ҳукуматида молиявий ишларни тартибга солиш, товар-пул муомаласини мутаносиблаштириш, аҳолига маош бериш чораларини кўриш молия нозиридан жуда катта масъулият ва ишчанлик талаб қиларди. БХСР Марказий Инқилобий Қўмитаси 1920 йил 21 ноябрда 7сонли ва 8-сонли иккита қонун қабул қилди. Бу қонунларнинг ҳар бири 4 банддан иборат бўлган. 7 - ва 8 - рақамли қонунларда Бухорода пул муомаласини тартибга солиш мақсадида вақтинча Бухоро Амири томонидан 1918 йилда зарб этилган «танга» деб аталган қоғоз пуллар, Туркистон АССР қоғоз пуллари (бонн), шунингдек, 1919 йилда зарб этилган совет пуллари бирдек муомалада бўлиши кўрсатилган107. Бироқ, Туркистон АССР пуллари тез қадрсизланиб, уни 1921 йил 1 январига қадар 10 сўми 1 сўмга тенглаштириб алмаштирилиши белгиланган 108 . Амирлик даврида зарб этилган «танга(қоғоз)» пуллар йиғиб олина бошланган, улар орқасидаги амир муҳри ўчирилиб, Бухоро Республикасининг тегишли шаклдаги муҳри босилган ва муомалага чиқарилган. Муҳри ўзгартирилмаган пулларни қўллаш қонун назоратига олинган, қолипсиз ва муҳрсиз пуллар сохта ҳисобланиб, молия нозирлигига топширилиши 5-рақамли буйруқ билан расмийлаштирилган 109 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев молия нозири бўлиб республикадаги танг иқтисодий муносабатларни изга солиш, товар-пул муомаласини тартибга солиш, одамлар қўлида тўпланаётган, ўз қадрини йўқотиб бораётган қоғоз пулларни муомаладан чиқариш, чайқовчиликни бартараф этиш, инфляцияни пасайтириш, нарх-навони ошиб боришини олдини олиш, ходимларга мояналарни ўз вақтида тўлаш каби кўпдан-кўп муаммолар билан тўқнаш келган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Иқтисодий Кенгаш раҳбарлигига ўтказилгандан сўнг ҳам молиявий масалалар, аҳолини БШЖ МИК тарафидан 7 ва 8 рақамли қонунлар//Бухоро ахбори, 8-сон, 1920 йил 21 январ. Ўша жойда 109 БХШЖнинг молия назорати томонидан буйруқ//Бухоро ахбори. 28-сон,1921 йил 30 март 107 108 50 зарурий озиқ-овқат товарлари билан таъминлашда куч-қудрати ва тажрибасини аямади. Юқоридаги фикрни архив манбаси тасдиқлайди. 1920-1921 йилларда Бухоро Республикасидаги иқтисодий сиёсатнинг йўналишларини ишлаб чиқишда Файзулла Хўжаев, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Абдуқодир Муҳиддинов, Порсо Хўжа сингари иқтисодни чуқур тушунган сиёсий арбоблар муҳим роль ўйнадилар. Улар Бухородаги молия ва савдо тизимларига катта ўзгаришлар киритишди. Бухоронинг миллий валютаси (сўм, кумуш,танга - дисс...) барқарор бўлиши қатъий харакат қилиниб, большевик комиссарлари тазйиқига қаршилик кўрсатдилар. Улар якка ҳунармандлар ва майда савдогарларни солиқ юкидан озод этиб, Қизил Армия эҳтиёжлари учун тўпланадиган солиқларни қисқартиришни қатъий талаб қилдилар, – деб маълумот берилган архив ҳужжатида110. Бироқ, БХСР ҳукуматида пул тизими 1924 йилга қадар барқарор йўлга қўйилмади. 1922 йил 1 январда республика ҳукумати матбаа усулида «танга» деб аталган қоғоз пул зарб этди. Ушбу пул тезда қадрсизланиб, 1922 йил 5 декабрда 1000, 2500, 5000 сўмлик қоғоз ақчалар зарб этилди. Маош тўлашда ҳукумат аъзоларига янги пул билан, бошқа ишчи ходимларга эски пул билан ҳақ тўлашга ўтилди. Кўрилган чоралар кутилган натижани бермаганидан сўнг, 1924 йил баҳорида амалдаги барча пуллар ўрнига «червонец» жорий этилди111. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев фаолиятида Бухоро амирлиги хазинаси билан боғлиқ масалалар ҳам мавжудлиги манбаларда алоҳида қайд этилган. Маълумки, Бухоро амирлиги олтин хазинаси мислсиз йирик бойликни ўзида жамлаган бўлиб, амирлик даврида унга асосан бош хазинабон масъул бўлган. Унинг қўлида 40 нафар киши фаолият юритган ва кирим-чиқим дафтари ҳам хазинабон қўлида бўлган. Амир Абдулаҳадхон даврида 22 йил хазинабон лавозимида Файзуллахўжа Тўқсабо Муҳаммадиев фаолият юритган бўлса, сўнгги амир Сайид Олимхон ҳукмронлиги йилларида «Жаллодбек» лақабли ЎзМА, 50-фонд, 1-рўйхат, 25-йиғма жилд, 24,25 варақлар. Раҳмонов К.Ш .Бухородаги пул тизимининг даврий матбуотдаги талқини («Бухоро Ахбори» ва «Озод Бухоро» газеталари материаллари асосида) // «ХIХ аср охири-ХХ аср бошларида Бухоро». Республика илмий-назарий анжумани материаллари, Бухоро. 2010. – Б.128. 110 111 51 Имомқули исмли шахс бош хазинабон сифатида иш олиб борган 112 . Мустақилликнинг ортда қолган йилларида амирлик хазинаси, унда сақланган танга ва буюмларнинг турлари (34 турда – дисс...) ҳақида бир қатор тадқиқотлар яратилди 113 . 1914 йилдан олдин амирлик хонадонига тегишли олтин, кумуш пуллар ва бошқа қиммат-баҳо зеб-зийнатларни акс эттирувчи дафтарлар тахламининг ўзи 1500 олчин қалинликда (1 олчин – 70см – дисс...) бўлган. «Ойна» журналининг 1914 йил 25-сонида «Бухоро амирлигининг хазиналарида сақланаётган олтин ва кумуш пуллар бўйи 50 олчин, эни 20 олчин ва баландлиги 8 олчин бўлган бир тоғдан иборатдир. Бу хазинадан ташқари 3 олчин катталикда яна бир ертўла хазинаси бўлиб, у Рус-Бухоро ва бошқа бир қанча давлатларнинг олтин пуллари билан тўлдирилган,114 - деб маълумот келтирилади. Ўзбек ва тожик тилларида ёзилган тадқиқотларда, амирнинг хазинаси миқдори билан боғлиқ маълумотлар кўп ҳолларда бир хил талқин қилинади. Албатта, хазинадаги бойликлар миқдори қатъий сир тутилган, айниқса, тўпланиб бораладиган хазина маълумотлардан саноқли кишиларгина хабардор бўлишган. Тожикистонлик олимлар Н.Ҳотамов ва Муҳаммаджон Шакурий тадқиқотларида «амир хазинасида 1.148.380 дона Бухоро тилласи, 4.365.100 дона рус сўми, 1.108 пуд гамбург тилласи, 45 тонна рус нуқраси, 1.385 пуд Бухоро нуқра тангаси, 62.834.780 дона бошқа бошқа тангалар, 16 пуд олтин кукуни, 864 пуд рус нуқра тангаси, 3482 карат (1 карат – 0,2 грамм-дисс...) бриллиант ва гавҳар мавжуд бўлган. Ушбу бойликлар ўнлаб вагонларда Россияга олиб кетилган115« - деган бир ҳилдаги маълумотлар келтирилади. Холбоев С. Бухоро амирлигининг олтин хазинаси. – Т.: Фан, 2008. – Б.41,47 Йўлдошев Н. Ҳайдаров Й. Амир Олимхон хазинаси қаерда // Фан ва турмуш. 1991. - №10. – Б.18-19; Узоқов Х. Холбоев С.Жумбоққа айланган хазина // Иқтисод ва ҳисобот.1993. -№3, 4,5,6.Шу муаллифлар. Бухоро амирлигининг олтинлари // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1992 йил 14 август; Собиров Ҳ. Бухоро амирлигининг олтинлари//Ўзбекистон адабиёти ва санъати; 1992 йил 30 октябр, Наимов Н.Амирнинг хазинаси. – Бухоро: 1995. – 47 бет; шу муаллиф. Амирнинг зурриёди. – Бухоро: Бухоро, 1995. – 40 бет. Шу муаллиф. Амирнинг хазинаси (2 нашр). – Т.: Фан, 2005. – 76 бет; Холбоев С. Бухоро амирлигининг олтин хазинаси ( тарихи, тақдири, таҳлили). – Т.:Фан, 2008. – 180 бет ва ҳ.к. 114 Холбоев С. Ўша асар. – Б.42. 115 Муҳаммадчони Шакурий Бухоройи. Фитнаи инқилоб дар Бухоро (Аббос Алиев). –Душанбе: Шучонён, 2010. – С. 49, Ҳотамов Н. Таърихи халқи тожик (Аз солҳои 60 – уми асри ХIХ то соли 1924). – Душанбе: 2007. – С. 260-261. 112 113 52 Айнан ушбу рақамлардаги маълумотлар Ўзбекистон тарихининг амирлик даврига бағишланган китоб ва дарсликларидан ҳам ўрин олган. Тадқиқотчи С Холбоевнинг ёзишича 1917 йилда Насрулло қушбеги бошчилигида Амир Олимхон буйруғи билан рўйхатга олинган олтин хазинанинг миқдори ҳақидаги маълумотни ҳам тўла-тўкис, охирги деб бўлмайди. «Мирзо Насруллабий қушбеги 1917 йилда хазинани жуда махфий ҳолда рўйхатга олган, хазинада сақланаётган бойликлар Бухоро тилласи, рус тилласи, Гамбург тилласи ва кумуши, майда рус олтин ва кумуш тангалари, мис тангалар, олтин кукуни, бриллиант, гавҳар (ишлов берилган бриллиант дисс...), олмос, турк тилла лираси, испан пиастраси, инглиз фунт-стерлинги, узук ва марваридлар, тилла ва кумуш парчалари, бриллиант қадалган чопон ва қиличлар, олтин дастали қилич ҳамда бошқа буюмлар, бошқа қимматбаҳо тошлар, хориж тилло тангалари, ёмбилар, афғон рупияси ва ҳоказолар, ҳуллас, бойликларнинг жами ўша давр пули ҳисобида 73 млн 252 минг 380 сўм миқдорида баҳоланган», – деб ёзади, тадқиқотчи С.Холбоев Амирликнинг Чоржўй, Қарши, Шаҳрисабз, Кармана, Хатирчи 116 . каби беклиларида ҳам махсус хазинахоналари бўлиб уларда ҳам кўп миқдорда олтин ва кумуш тангалар, қимматбаҳо буюмлар, савдо-сотиқдан келган чет элда зарб этилган танга ва пуллар сақланган. Таъкидлаш жоизки, ҳанузгача Бухоро амирлигидаги хазинанинг тўлиқ миқдори аниқланмаган, шунингдек, «Марказга Қизил Армия босқини даврида олиб кетилган амирнинг бойликлари билан боғлиқ маълумотлар ҳам етарли эмас. Шу сабабли манбаларда ва тадқиқотларда Бухоро амирлиги хазинаси 2-3 эшелон (ХХ аср бошларида 1 эшелонда 5-6 вагон бўлган дисс...) да советлар томонидан Тошкент орқали Москвага олиб кетилганлиги қайд этилади. Абдурауф Фитрат эса: «талаб кетилган амирлик хазинаси 40 вагон эди117», - мазмунидаги маълумотни беради. Холбоев С. Ўша асар. – Б.44-46. Болтабоев Ҳ. Талабни қондирмаган инқилоб// Шарқ юлдузи, 1991. -№1. – Б.131-138; Муртазоев Ф. Соҳибов Х. Фитратга қарши фитна // Жаҳон адабиёти. 1997. - № 3. – Б.97-114. 116 117 53 Юқорида таъкидланганидек, совет айғоқчиси, Афғонистонда муҳожир бўлган Маҳмудбек Ойқоралининг муаллифдошлик асосида ёзилган рисоласида: - «Усмон Хўжа халқ моли бўлган тиллалар (амирлик олтинлари дисс...) ва бошқа қимматли нарсаларни ўғирлаб, 1922 йилда Бухородан Афғонистонга қочиб ўтди ва у ерда ўзини Туркистон муҳожирларининг бошлиғи деб эълон қилди. Усмон Хўжа бир неча йил ичида халқдан ўғирланган нодир буюм ва нарсаларни Истанбул (Туркия) ҳамда Берлин (Германия) ресторанларида кайф-сафоларга сарфлаб тугатди ва бундан кейин у бошқа текин даромад қидириш пайига тушди»118, – мазмунидаги туҳматдан иборат асоссиз фикрлар келтиради. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан Афғонистонда 1930 йилларда мулоқотларда бўлган, ўзбек муҳожирларидан муфти Садриддинхон ишончига кирган Маҳмуд Ойқорали ушбу туҳматли фикрларни билдиришига сабаб, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1920-1922 йилларда БХСР ҳукумати таркибида масъул вазифаларда ишлаган пайтларда Туркистондаги Қизил Армия қўшинларининг қўмондони М.В.Фрунзе бошчилигидаги ҳарбийлари Эски Бухорони тарк этгандан сўнг, амирнинг қароргоҳи аркда жадидларнинг саъйи ҳаракатлари билан иккита хазинахона яшириниб, босқинчилардан сақлаб қолинганди. Амир сарбозлари ва қизил аскарлар отишмалари туфайли бу хазинахоналарни тупроқ босиб қолганди. БХСР Нозирлар Шўроси раиси Файзулла Хўжаев мазкур хазинахоналарни кавлаб олиш, уларда сақланиб қолган бойликларни ҳисобга олиш орқали шу аснода БХСР ҳукумати ва Бухоро Инқилобий Қўмитаси хазинаси фондларини вужудга келтириш мақсадида ҳукумат аъзоларидан маҳсус комиссия тузган. Комиссия таркибига Муҳиддин Мансуров – савдо-саноат нозири, Носир Ҳакимов – молия нозири, Ҳошим Шойиқ (Ҳошим Шайх Ёқубов) – ташқи ишлар нозири, А.М.Муҳиддинов – Бухоро Инқилобий Қўмитаси раиси ва ўша пайтда Иқтисодий Кенгаш раиси лавозимида ишлаб турган Усмон Хўжа Пўлатхўжаевлар киритилган. Ушбу хазиналарни Ойқорали М., Каримий С.М, Аббос Ғ. Туркистонни «озод» қилмоқчи бўлганларнинг ҳақиқий башараси. – Т.:1969 (араб имлосида). – Б.7-8. 118 54 аниқлашда собиқ хазинабон Файзулла Тўқсабо Муҳаммадиев ва амирнинг мирзолари бўлган Мирзо Умар ва Мулло Мирзолар комисия аъзоларига хазинахоналар жойлашган жойларни кўрсатишган. Тадқиқотчи С Холбоев: «... бу собиқ ЎзССР КГБси архивида сақланаётган «Товар» ва «Правитель» деган ҳужжатлар мажмуаси мавжуд. У «0 Ф-243 иш»дир. Унинг «Товар» қисми амир Олимхоннинг олтин хазинаси миқдорига, «Правитель» қисми эса хазинанинг Россияга олиб кетилганлиги ҳамда БХСР ҳукумати раҳбарлари томонидан «ўзлаштирилган»лигига оид тўпланган хужжат ва маълумотлардан иборат» 119 , – деб ёзганди. Шунингдек, ЎзССР КГБсининг «Зуҳра» лақабли айғоқчиси 1920 йилларда БХСР ҳукумат аъзолари ҳақида маҳфий маълумотларни тўплаган. Юқоридаги маҳфий ҳужжатлардаги маълумотларга таянилган ҳолда яширин хазиналар очилишидан олдинги ҳолатни хазинабон Файзулло Тўқсабо Муҳаммадиев ўз кўрсатмасида қуйидагича баён этганди: ««Ёш бухороликлар» мени БХСР Молия Нозири биносига, халқ комиссари Носир Ҳакимовнинг кабинетига чақиришди. Мен Ҳакимовнинг олдига кирсам, у ерда Муҳиддин Мансуров ва Усмон Хўжа кутиб ўтирган экан. Суҳбат чоғида улар менга ўрислар ўзлари олдин топиб олиб кетган жойлардан бошқа олтин сақланаётган жойларни биладиган кишиларни топиб беришни сўраётганини айтди. Мен ўша жойларни кўрсатишга рози бўлдим. Мирза Муҳиддин Мансуров ва Усмон Хўжа билан бирга фойтунда «Арк» томон йўл олдик. Йўлда гаплашиб кетаётганимизда Усмон Хўжа менга қарата шундай деди: «…руслар бизлардан ўзлари инқилоб кунларида топиб олганларидан бошқа жойларда сақланаётган олтин заҳирасини кўрсатишимизни талаб этмоқда. Агар олтинлардан қолган бўлса, ўрисларга бу жойларни кўрсатманг, уларни чалғитишимиз керак, олдин қаердан олинган бўлса, ўша жойни кўрсатмоқ зарур ва олтинлар фақат бир жойда сақланганлигини айтиш лозим» 120 . Хазинабон Усмон Хўжа ва Муҳиддин Мансуров Аркка етиб келганларида, уларни учта рус фуқароси 119 120 Холбоев С. ўша китоб. – Б.43-44. Холбоев С. ўша китоб. – Б.73-74. 55 кутиб олди. Файзулла Тўқсабо олдин олтин олинган хазиналарни кўрсатиб, бошқа жойда бойликлар сақланмаганлигига келгиндиларни ишонтирган. Назаримизда бу тадбир рус ҳарбийлари Бухорони тўлиқ тарк этмаган пайтда юз берган. Воқеаларнинг кейинги ривожи шуни кўрсатадики, 1 ой давомда қизил аскарлар маҳаллий аҳолидан мардикор ёллаб, биринчи партияда юборилмаган хазина бойликларини тўплаб, «Марказ» га Янги Бухоро (Когон) орқали етказиб туришган. Когон вокзалига хазина 30-40 тагача қўриқчилар кузатувида олиб келинар, қўриқчилар сирли равишда йўқотилиб, эртаси куни янги кишилар кузатиш ва қўриқлашга жалб қилинарди. Совет ҳокимиятининг инсонлар тақдирига шафқатсизларча муносабатда бўлганлиги ушбу қатлиомдан ҳам намоён бўлганди. Ф. Тўқсабо Муҳаммадиев биринчи учрашувдан таҳминан 1 ойдан сўнг, молия нозирлиги биносига Усмон Хўжа томонидан чақирилганлиги, ўзи, Усмон Хўжа, А.Муҳиддинов, Носир Ҳакимов, яъни тўрттовлон аркка боришганини баён этиб: «... мен ўз тахминимча, катта миқдорда бойлик яширинган жойларни кўрсатдим. Бу жой ертўла бўлиб, тепа қаватда ёнғин бўлгани туфайли тупроққа кўмилиб қолган экан. Шу вақт ишчилар ҳам етиб келди, менимча улар олдиндан тайёрлаб қўйилган бўлса керак»121, – деб кўрсатма берган. Хуллас, советлардан яшириниб сақланган иккита хазинахонани очиш, улардаги олтин, кумуш ва қимматбаҳо буюмларни ҳисобга олиш учун таҳминан 14-15 кун талаб этилган. Хазнахоналарни очиш ва улардаги бойликларни ҳисобга олиш ишларига А. Муҳиддинов ва Усмон Хўжа раҳбарлик қилиб, улар деярли ҳар куни ишчилар ҳолидан ҳабар олиб туришган. Иккита хазинадан 200 пуд (1 пуд – 16 кг – дисс...) яъни 3 тоннаю 200 килограмм олтин, яъни 2 қадоқдан 5 қадоққача қуйма Бухоро тилласи, 9600 пуд, яъни 153 тонна 600 кг кумуш, кўп миқдорда кимхоб, гавҳар, олтин, олмос қадалган чопон, қилич, 30 каратгача(1 карат – 0,2 грамм) гавҳар ва бошқа қимматбаҳо буюмлар топилган. Қазиб олинган кумуш ва олтинлар тарозида тортилиб, улар миқдори аниқланган. Ушбу олтинлар ва хазина 121 Холбоев С. Ўшакитоб. – Б.75. 56 ҳисобидан БХСР ҳукумати хазинаси шакллантирилган. Совет айғоқчилиги ушбу хазина бойликларидан БХСР ҳукумати аъзоларидан Муҳиддин Мансуров, Носир Ҳакимов, Ҳошим Шойиқ, Мир Иззатило Аминов кабилар олганлиги ҳақида маълумот берган. Бухоро олтин фондини ҳукумат аъзолари томонидан талон-тарож қилиш 1923 йилга қадар давом этган. Ҳукуматнинг ушбу ножўя ҳаракатлари учун Файзулла Хўжаев, Носир Ҳакимов, Ҳошим Шойиқ ва Мир Иззатилло Аминовларни калтаклашгача бориб етган. Манбаларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг тилла ва кумушлардан олганлиги қайд этилмаган. Аслида совет мафкурачилари ёзганидек, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев амир олтинлари ва бойликларини чет элга олиб чиқан ҳам эмас, «ресторанларда кайф-сафо» ҳам қилмаганлигини унинг шахсий ҳаёт йўли тасдиқлайди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухоро олтинлари масаласидаги салмоқли хизмати шундан иборат бўлдики, унинг саъйи ҳаракатлари ва ақлидроки билан Бухоро халқининг бойликлари бир қисми ўз юртида сақлаб қолинди. Иккинчидан, БХСР ҳукуматининг хазинахонаси ташкил этилиб, истиқболдаги ҳукумат ушбу маблағларни иқтисодий, маданий-маърифий тадбирлар учун йўналтирди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев жуда мураккаб ва оғир вазиятда 1922 йилнинг 10 апрелида қўшни Афғонистон мамлакатига муҳожирликка кетгани архив хужжатларида қайд этилади 122 . У Шарқий Бухородан Афғонистонга ўтишга мажбур бўлган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевда Бухоро олтинларини хорижга олиб чиқиб кетиш учун умуман имконият бўлмаганлиги эса исбот талаб қилмайди. Бироқ, у Қизил Армия қисмларини Бухоро Республикаси ҳудудидан чиқариш, Бухоронинг амалдаги мустақиллигини тиклаш учун миллий қўшин тузиш кераклигини англаб етганди. Шу сабабли Афғонистондаги Буюк Британия элчиси орқали олтин баробарида қурол-яроғ сотиб олишни инглизларга таклиф этганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ўша пайтда Бухоро Республикаси ҳукумати хазинасидаги олтин заҳирасига умид ЎзМА, Р-46-фонд 1-рўйхат, 66 йиғма жилд, 121-варақ, шу архив, Р-59-фонд, 1-рўйхат, 148 йиғма жилд, 238-варақ. 122 57 қилгани маълум 123 . Бироқ инглизлар Усмон Хўжа Пўлатхўжаевни БХСР расмий ҳукумати раҳбарларидан бири сифатида эътироф этмайди ва ҳарбий ёрдам кўрсатишни лозим топмайдилар. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев амир хазинаси олтинларининг бир қисмини ўзлаштирганида, 1923 йилда Афғонистондан Туркияга кўчиб ўтиб ночор аҳволда яшамаган бўларди. У Туркия Республикаси Президенти Мустафо Камол Отатурк124 томонидан белгиланган нафақада яшаган бўлса ҳам, ҳамма вақт ҳам фаровон ва тўкин-сочинликда умргузаронлик қилган эмас. Унинг Истанбул (Туркия)да туғилган ўғли Темур Хўжа таъкидлаганидек, ўлими олдидан Усмон Хўжа: «Мен сенга шоҳона қасрлар, битмас-туганмас бойлик, ҳосилдор ерлар, суяб юриш учун ака-укалар қолдирмадим, мен сенга энг олий туйғу – Ватан муҳаббатини қолдирдим»125, – каби васиятини қилган. Ушбу фикрларнинг ўзиёқ Усмон Хўжа Пўлатхўжаев маънавий жиҳатдан юксак инсон бўлганлиги, Ватан, ота-боболар юртини бир умр ардоқлаб, она тупроғини эъзозлаб яшаганлигидан далолат беради. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Истанбулда айрим пайтларда камбағаллашиб қолганида ушбу шаҳарнинг Европа ва Осиё қисмни боғлайдиган Мармар денгизи устида Темур Хўжа: «Мен Ватанда эмасман, Ватан менинг ичимда…» // Муносабат; 1990 йил 30 ноябрь, «Ватан дея ватансиз ўтдик» // Халқ сўзи, 1991 йил 15 январ, Усмонов И. «Руҳим Ўзбекистонда қоладур» // Мулоқот, 1991 йил. №2 – Б.167. 124 Мустафо Камол (1881-1938; 1923-1938) - 1881 йил 10 ноябрда Юнонистоннинг Солоника шаҳрида турк муҳожири хонадонида дунёга келган. Мустафо лицейда ўқиган, математика ва аниқ фанлардан феноменал қобилияти туфайли 14 ёшида унга математика фани ўқитувчиси «Камол» деб ном қўйган. Оддий отлиқ қўшини бошлиқлигидан дивизия, қўшин, корпус қўмондонлигигача кўтарилди. У 1916 йилда генераллейтенант, пошо, ғозий (ғолиб) унвонларини олиб, жанглардаги жасорати учун Султон Абдулҳамид II уни «Олтин Қилич», «Мажидия» орденлари билан тақдирлаган. Биринчи жаҳон урушида мустақиллигини йўқотган Усмонийлар давлати ўрнида 1918-1922 йилларда миллий озодлик ҳаракатига раҳбарлик қилиб, 1922 йил ноябрь Султонликни, 1924 йил 3 март халифалик тартибини бекор қилди. 1923 йил Туркия Республикасини тузди. Туркия Республикасида ислоҳотлар ўтказди, тўрт асос: Ватан, Миллат, Республика, Ижтимоий ҳуқуқ кабиларни ишлаб чиқди. 1927 йилда абадий президентликка сайланган, 1934йилда Отатурк (бутун турклар отаси) унвонини олган. Мустафо Камолдан ҳарбий соҳада 5 та китоб, «ёзишмалар», «Анвар ва Жамол пошога Баённома», «1919-1924йилларда Нутқ (4 том)» кабилар маънавий мерос бўлиб қолган. У Туркистонга аждодлари юрти сифатида ўзгача меҳр билан қараган. Афғонистонда ўзбек муҳожирларига ноинсоний сиёсат юритилаётганидан ҳабар топиб, Анқарадаги афғон элчиси Файз Муҳаммадхонни ўзига чорлаб: «агар Туркистон муҳожирлари сизга керак бўлмаса, бизга беринг!», – деган. Анқарада дафн этилган. (Қаралсин. Турк халқининг буюк фарзанди Отатурк. – Т.:Ўз-Силм ўзбек-турк лидерлари. Тузувчи ва нашр учун масъул: Тўнжай Ўзтурк, 1998. – 232 бет; Қосимов А. Туркия. – Т.: Ўзбекистон,1992. – 120 бет; Эргашев Ф. Янги Туркиянинг отаси//Жаҳон адабиёти. 1998. №8. – Б.111-115; Саид Мубашширхон Косоний. Хотиралар // «Дунё» журнали.1993.№1. – Б.28-29.) 125 Темур Хўжа: «Мен Ватанда эмасман, Ватан менинг ичимда…» // Муносабат; 1990 йил 30 ноябр, Ҳайитов Ш, Темиров У.Хориждаги ўзбек ижодкорлари. – Бухоро: 1994. – Б.15. 123 58 қурилган кўприкдан (олтин кўприк – дисс...) ўтиб-қайтиш учун беш-олти турк лираси (1930 йилларда 2 турк лираси–1 доллар баҳосида бўлган– дисс...)ни ҳам топа олмай қолган. Бу ҳақда бир турк фуқароси туркиялик ўзбек муҳожири Собир Сайҳонлига сўзлаб берганини миллатдошимиз ўзаро мулоқотларда бир неча бор ҳикоя қилиб берганди 126 . Истиқлол йилларида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва БХСР ҳукумати аъзоларининг Туркиядаги «Муваққат Анқара Ҳукумати»га берган молиявий ёрдами, ушбу моддий ёрдамнинг РСФСР ҳукумати томонидан етказилганлиги ҳақида турк ва ўзбек тилида кўплаб маълумотлар келтирилади. Ушбу молиявий ёрдам Ўзбекистон совет энциклопедиясида «Туркия мустақиллиги учун курашларда совет ҳукумати Туркияга олтин ҳисобида 10 млн сўмлик қурол-аслаҳа, ўқ-дори билан ёрдам берди»127, – мазмунидаги маълумот келтирилади. Шунингдек, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев шахсига қаратилган тадқиқотлар бу масалани четлаб ўтмаган128. Бухоро олтинларининг тарихи ва тақдири ҳамда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳақида фикр юритилар экан, ушбу тарихий воқеиликка ҳам аниқлик киритиш тадқиқот вазифаларидан бири ҳисобланади. Маълумки, Усмонийлар салтанати (Туркия) Учлар Иттифоқи (Германия, Италия, Австрия - Венгрия - дисс...) томонидан биринчи жаҳон урушига кириб, охир-оқибатда мағлубиятга учраган давлатлардан бири бўлди. Биринчи жаҳон урушидан сўнг 1918 йилда Туркия ўз миллий мустақиллигини йўқотиш ҳавфи остида қолди. Туркия ҳам бошқа Шарқ мамлакатлари сингари Совет ҳукуматини иттифоқчи ва ҳалоскор сифатида кўрди. Туркия пойтахти Истанбул инглизлар томонидан истило қилинган, Собир Сайҳонли ёки Сайҳунли(Собир Ҳолмуҳаммад Асомиддин Ҳожи) 1931 йилда Фарғона вилояти Тошлоқ тумани Варзак қишлоғида таваллуд топган. Ўша йили 38 кунлик чақалоқлигида ота-бобоси билан ҳорижга, муҳожирликка кетган. Аввал Афғонистонда, кейин Истанбул(Туркия)да яшайди. Сайҳонли таҳаллуси билан шеърлар ёзган. Унинг «Адашганлар», «Тўлғаной», «Буғдой экиб арпа ўрганлар», «Армон» каби китоблари турк ва ўзбек тилларида чоп этилган. Собир Сайҳон «Тижорат ёҳуд бир ошам ҳалол луқма» рисоласи мавжуд. Ўзбекистонга чексиз меҳр муҳаббатини сақлаган кеска отахон. Диссертантнинг 2016 йил 18 октябр, 2019 йил 15 август кунларидаги шахсий суҳбат материаллари. 127 Ўзбек Совет энциклопедияси, 1978 йил, II том. – Б.387. 128 Ferıdun Kandemır. Osman Kocaoglu ve Bazı hakıketler. Tarıhı Konuşyor, Aralık, 1968. – S. 56-59; Mehmet Saray. Milli Mucadele Yillarinda Buhara Cumhuriyetinin Turkiyeye Yardimi ve cumhurbaskan Kosaoglu; Turkistanda Yenilik Hareketleri ve Ihtilaler: 1900-1924. Osman Hoca Anisina Incelemeler (Hozirlayan Timur Kosаоglu).SOTA. Harlen. 2001. – S. 339-346. 126 59 Буюк Британия ҳукумати Туркия ўрнида «Буюк Юнонистон» давлатини барпо этиш мақсадини кўзлаганди. Турк халқи Мустафо Камол раҳбарлигида озодлик кураши майдонига кириб, 1918-1920, 1920-1922 йилларда мамлакатда икки босқичда «Камолчилар инқилоби» бўлиб ўтди. 1920 йил январидаёқ Туркия парламенти(Миллат Мажлиси) Туркиянинг миллий мустақиллиги ҳақидаги Декларация - «Миллий аҳднома»ни қабул қилди. 1920 йил 21 апрелда Туркия Миллат Мажлиси раислигига Мустафо Камол Отатурк сайланиб, «Анқара Муваққат Ҳукумати» тузилди. Ушбу ҳукумат 1921 йил 16 мартда РСФСР билан, шу йилнинг 13 октябрида Кавказорти Республикалари билан, 1922 йил 2 январда Украина ССР билан дипломатик шарномалар имзолади 129 . Оғир вазиятда қолган М. Камол ҳукумати Совет ҳукумати раҳбарларидан ҳарбий ва моддий ёрдам сўрайди. Бироқ, фронтлар ҳалқаси ичида бўлган Совет ҳокимиятининг оғир аҳволда бўлганлиги учун ёрдам ҳақидаги талабни жавобсиз қолдиради. Юқорида қайд этилган муаллифларнинг маълумотларида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Совет ҳукумати раҳбарлари В.И. Ленин, М.И Калинин, Чичерин ва Караханларга ўз шахсий жамғармасидан 100 млн олтин сўм миқдорида қардош Туркияга маблағ берганлиги ва бу пуллар Москвада Совет рубли(червонец)га айлантирилиб, 10 млн сўми «Анқара Муваққат Ҳукумати»га юборилганлиги ёзилган130. Биз танишган айрим муаллифларнинг тадқиқотларида 100 млн олтин сўмнинг 20 фоизи, айримларида 50 фоизи, шунингдек 10 ва 11 фоизи Туркияга ёрдам сифатида ажратилганлиги билан боғлиқ турли-туман маълумотлар келтирилган. Туркиянинг 1922-1923 йилларда Москвадаги элчиси Бекир Самибий Совет ҳукумати ёрдами қандай шаклда бўлмасин, ўша даврда Туркия мустақиллигини сақлаб қолишда муҳим аҳамиятга эга бўлганлигини алоҳида таъкидлайди. Истанбулдаги Мармара университети тадқиқодчиси Мурод Яван ўзининг Усмон Хўжа тўғрисида ёзилган магистрлик диссертациясида:- «Усмон Хўжа Бухоро олтинларидан Туркия Mehmet Saray.O’sha maqola. – S.339-346., Ergashov F.Yangi Turkiyaning otasi // Jahon adabiyoti,1998. -№8. – B.155-159. 130 Mehmet Saray.Таъкидланган мақола.– Б.340. 129 60 Республикасига берилган ёрдами билан боғлиқ маълумотларни 1952 йилда Туркия бош вазири Аднам Мендересга тақдим этган. Ушбу тақдимотда Россия ҳукуматидан Туркияга келган ёрдам миқдори 1 102 812 турк лираси миқдорида бўлганлиги қайд этилган 131 . Мендерес Фуат Кўпрулуни ўзига чорлаб, ушбу тақдимномани ўрганиб чиқишни сўраган. Кўпрулу уни ўрганиб совет ҳукумати мутасаддиларининг қаллобликлари ҳақида «Вой номуссизлар»,– дегани ҳақида маълумот келтирилади. Усмон Хўжа ўғлининг 1931 йилда «Ёш Туркистон»нинг 20 сонида ва «Янги Туркистон»нинг 1931 йил 36 сонида босилган «Алдамчи Москва»132ҳамда «Яқин тарихимиз» мажмуасининг 1962 йил 1 (10) сонида босилган «Рус ёрдамининг асл юзи» номли турк тилидаги мақолаларида Бухородан Туркияга берилган маблағ ёрдами ҳақида унинг тилидан фикрмулоҳазалар билдирилган. Ушбу манбавий аҳамиятга молик бўлган мақолалар таҳлил қилинар экан, қуйидагича хулосаларга келишга имкон туғилади. Биринчидан, Меҳмет Сарай, Ражаб Бойсун, Аҳмад Наим Ўқой, Иброҳим Ёрқин, Тоҳир Қаҳҳор 133 кабилар хулоса қилганидек, Туркия Республикасига ёрдам учун тақдим этилган 100 млн. олтин сўм Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг шахсий жамғармаси ҳисобидан бўлмаган. БХСР ҳукумати аъзолари Файзулла Хўжаев, Абдувоҳид Бурҳоновлар ҳам Туркия Республикасига ҳайрихоҳ бўлиб, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ушбу қардош халққа ёрдам бериш тўғрисидаги фикрини қўллаб-қувватлаганлар. Ушбу пул БХСР ҳукумати хазинасининг маблағлари бўлиб, унинг манбасини юқорида кўрсатдик. Иккинчидан, РСФСР ҳукумати ўша пайтда нафақат Туркияга, қолаверса, миллий мустақиллик учун кураш майдонига кирган Шарқнинг Афғонистон, Эрон, Ҳиндистон каби давлатлари билан дипломатик алоқага киришиб, уларга ҳам моддий, ҳарбий ёрдам кўрсатаётган эди. Жумладан, Murat Yavan. Türkıstanlı aydın ve sıyaset adamı Osman Kocaoğlının hayatı ve faalıyatlırı (1878-1968)Yuksek lısantezı, Istanbul. 2019. 100 s. 132 Osman Kocaoglu. Aldamçı Moskva. «Yaş Türkıstan», sayı 20 (temmuz 1931); S. 12-14. 133 Тоҳир Қаҳҳор.Ҳур Туркистон учун. – Т.: Чўлпон, 1994 йил. 131 61 Афғонистон қироли Омонуллахон совет ҳокимияти раҳбарлари билан (В.И.Ленин ва М.И.Калинин – дисс...) мактубий алоқаларга киришгани, РСФСРдан 5 мингта тўппонча, 12 минг милтиқ, 1 млн. олтин сўм олганлиги тадқиқотларда ўрин олган 134 . Совет ҳукумати Бухоро Халқ Совет Республикасидан олган пулларининг бир қисмини бошқа Шарқ давлатларига юборганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Учинчидан, БХСР учун ҳам оғир ва муракаб вазиятда Туркияга молиявий ёрдам кўрсатишнинг асосий ташаббускори ва етакчиси айнан Усмон Хўжа Пўлатхўжаев бўлганлиги алоҳида эътиборга лойиқ. Туркия мустақиллигини сақлаб қолишида Шарқ дунёсида биринчи мустақил Республика135бошқарувига ўтишида БХСРнинг моддий-маънавий мадади ҳам муҳим роль ўйнаган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳорижга муҳожир бўлгунга қадар БХСР ҳукумат таркибида марказий ўринда турган, амакиваччаси Файзулла Хўжаев сингари Бухоро олтинларини шахсий манфаат йўлида эмас, халқ истиқболи ва келажаги йўлида сарфлаш тарафида бўлган. Демак, Усмон Хўжа Бухоро Республикаси истиқболи учун советлар талон-тарож қилган амирлик хазинаси бир қисмини сақлаб қолишда ҳамда Туркия мустақиллиги учун Бухоро олтинлари билан ёрдам кўрсатишда сиёсий арбоб сифатида ўзини намоён қила олган. 2.2. Муҳожирликка кетиш ва унинг келиб чиқиш сабаблари 1921 йил 18-23 сентябрда Бутун Бухоро халқ вакилларининг иккинчи қурултойи бўлиб, унда демократик руҳдаги БХСР конституцияси қабул қилинди136. Ушбу қурултой қарори билан БХСР Нозирлар Шўроси қуйидаги аъзоларидан шакллантирилди: 1. Файзулло Хўжаев –БХСР Нозирлар Кенгаши раиси ва ташқи ишлар нозири Очилдиев Д.Я. Общественно-политический мысль Афганистана в конце XIX - начале XX века. – Т.:Фан,1972. – с.172., Шу муаллиф. Младоафганское движения. – Т.: Фан, 1985. 135 Туркия Республикаси 1923 йил 29 октабрда ташкил топган. 136 Қаранг: Рашидов О.Р. Файзулла Хўжаев миллий манфаатлар ва курашлар майдонида. – Т.:Мухаррир, 2021. – Б. 174-193 134 62 2. Абдулқодир Муҳитдинов – иқтисодиёт нозири 3. Ота Хўжаев (Атауллохўжа) – ички ишлар нозири 4. Юсуф Иброҳимов – ер-сув ишлари нозири 5. Абдулҳамид Орипов – ҳарбий ишлар нозири 6. Қори Йўлдош Пўлатов - маориф нозири 7. Ҳошим Шойиқ – молия нозири 8. Раҳмат Рафиқ – адлия нозири 9. Ҳакимов – меҳнат ва ижтимоий таъминот нозири 10. Муҳторжон Саиджонов – давлат назорати нозири 137 сифатида фаолиятларини давом эттирадиган бўлдилар. Ушбу қурултойда Бутун Бухоро инқилобий қўмитаси (Марказий Ревком) тугатилиб, БХСР Марказий Ижроия Қўмитаси (МИҚ) ташкил этилди. БХСР нозирларини тайинлаш ва ишдан бўшатиш ваколати БХСР МИҚга берилди. БХСР МИҚ раиси қилиб Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сайланди. Абдуллоҳ Бўйсун Ражабнинг таъкидича, «БХСР МИҚ таркибига 40 нафар киши киритилиб, Инқилобий Қўмитанинг собиқ аъзолари ҳам тўлалигича ушбу янги идорага аъзо бўлишди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев БХСРнинг биринчи Жумҳурраиси қилиб сайланганди»138, –деб ёзади Бўйсун Ражаб. Архив манбалари Бўйсун Ражаб маълумотларини тўлиқ эмаслигини тасдиқлайди. Олти кун (1921 йил 23-28 сентябрь - дисс...) давом этган Умум Бухоро II қурултойи ишчанлик руҳида ўтиб, Марказий Ижроия Қўмита аъзолигига қуйидагилар бир овоздан сайланди: Файзулла Хўжаев, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Ота Пўлатхўжаев, Мусажон Саиджонов, Қори Йўлдош Пўлатов, Муин Аминов, Ҳошим Шойиқ, Раҳмат Рафиқ, Абдулҳамид Орипов, Аҳмад Абдусаидов, Абдулвоҳид Бурҳонов, Мирзоғулом Абдураҳимов, Шайх Ҳасан Алиев, Ҳалим Ашуров, Мирзо Баҳром Аҳмедов, Олимжон Акчурин, Мирзо Абдулқодир Муҳиддинов, Носир Ҳакимов, Абдураҳимхон, Муҳтор Саиджонов, Мирза Иззатулла, Порсо Хўжа, Онагелди (туркман), Мукаммил Бурҳонов, Ҳожи Сафо, ЎзМА , Р-48-фонд 1-рўйхат, 9 йиғма жилд, 179-варақ;Р-48-фонд, 1-рўйхат, 13 йиғма жилд, 75-варақ., Бухоро ахбори, 98-сон, 1921 йил 28 сентябр. 138 Abdullah Rejeb Baysun. Turkistan Milliy Haraketleri, - Istanbul. 1943. - s.107. - s.46-47. 137 63 Наимжон, Раҳматулло Музаффаров, Ҳожи Ҳасанбек, Аулов, Хидиров, Мулло Шариф Боратов, Ашур Каримов, Бақожон Чўлибоев, Ҳожи Ғулом Алимов, Мулла Муродов, Мулла Бақо, Муҳаммад Саидов, Қори Маҳмуд Мулла Турсунов, Қори Абдусаломов, Ҳаётжон Фозилов, Мулла Чўли Наврўзов, Эгамберди Қўшаев, Мулла Саъдулла Хўжаев, Мулла Элмурод Бекмуродов, Муҳаммад Хўжаев, Саид Хўжа, Мулла Раҳматулло Ислом ўғли, Мирзо Жўра, Ҳожи Абдулмажид Боқиев, Мирза Мавлон Давлатов, Қори Турсун, Шодибек Ҳожиқулов, Ибодхўжа Убайдуллаев(Файзулла Хўжаевнинг укаси), Ҳожи Абдуллаев, Аҳмаджон Аминжонов, Муқим Карим, Асад Пўлатов, Абдураҳмон Султонов, Оқмуҳаммад Раҳматуллаев, Али Бобоев, Мулла Али Бек, Муҳаммад Собир Юсупов, Дониёр, Шомурод Жумаев, Абдурашид Ҳамидов, Равшан Боймуродов, Ёдгор Абдураҳимов, Мулла Бўта Бойбўтаев, Остонақул Абдуллаев, Саттор Хўжа, Ғаффор Хўжакабилар киритилди, деб кўрсатилади архив манбасида. 139 БХСР МИҚ таркибига 72 нафар, қуйида саналган шахслар киритилган, улар айримлари ҳақида шу пайтга қадар БХСР тарихига оид тадқиқотларда деярли малумотлар учратмадик. МИҚ аъзолари томонидан 7 кишидан иборат Президиум сайланиб, улар Усмон Хўжа Пўлатхўжаев – раис, раис муовинлари: Муин Аминов, Аҳмаджон Абдусаидов; котибият таркиби: котиб Ҳалим Ашуров, аъзолари: Абдулвоҳид Бурҳонов, Мукаммил Бурҳонов ва Рашид Мукаммиловлар эди140. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев БХСР МИҚ раиси лавозимига киришганидан сўнг, 1921 йил 24 сентябрида Бухоро МИҚнинг раиси сифатида биринчи рақамли буйруғини чиқарган. Ушбу буйруқ 4 банддан иборат бўлиб, унда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев раислигида Бухоро МИҚ президиуми аъзолари ўз мажбуриятларини бажаришга киришиши кўрсатилган. Шунингдек, буйруқда Бухревкомнинг техник ва хўжалик аппарати Бухоро МИҚ ихтиёрига ўтиши, Бухревком хизматчилари ўз ўрнида қолиши қайд этилган. Бухревкомнинг штампи, муҳри, бланкаси амалдан 139 140 ЎзМА, Р-48-фонд 1-рўйхат, 13 йиғма жилд, 73-74 - варақлар. ЎзМА, Р-48-фонд 1-рўйхат, 13 йиғма жилд, 73- варақ. 64 ташқарида эканлиги ва бекор қилиниши буйруқнинг 4-бандидан ўрин олиб мазкур буйруқ остига Умумбухоро МИҚ раиси Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва котиб Ҳалим Ашуров имзоси қўйилган 141 . Бухоро МИҚнинг иккинчи рақамли буйруғи 1921 йилнинг 3 октябрида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев томонидан имзоланиб, президиум аъзоси, раис муовини Муинжон Аминовни Ғарбий Бухорода аҳолининг моддий аҳволини аниқлаш, бу борада тегишли чоралар кўриш учун ҳизмат сафарига юбориш кўрсатилган142. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Шарқий Бухородаги фавқулодда ишлар бўйича вакил қилиб юборилиши билан боғлиқ Файзулла Хўжаев буйруғи юқорида келтирилди. Ушбу буйруқ орқали Бухоро Республикаси МИҚ раиси Усмон Хўжа Пўлатхўжаев МИҚ аъзолари Мирзоанвар Азимов ва Абдулҳакимовлар Шарқий Бухоро бўйича вакил этиб тайинланди 143 . Бу вакиллик зиммасига Қизил Армияни озиқ-овқат ва отларни ем-хашак билан таъминлаш, «босмачилар»ни бартараф этишга раҳбарлик қилиб, Шарқий Бухорода Совет ҳокимиятини тиклаш вазифаси юкланган эди. Фавқулотда ишлар вакиллиги лавозимдан бўшатиш, лавозимга тайинлаш, трибунал ва дала судлари орқали жавобгарликка тортиш каби чекланмаган ҳуқуқларга эга эди. Архив хужжатларининг маълумотича, Шарқий Бухорога Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан бирга Мирзо Сафар Бобоев, Маҳмуд Юсупов, Абдуфаттоҳ Комилов, Ғуломжон Ҳакимов, Ҳожи Арслон Умарбеков, Абдураззоқ Абдулвоҳидов, Исмат Шарипов, Собир Юсупов, хуллас,18 нафар Бухоро МИҚ аъзолари сафарбар қилинганди 144 . Шунингдек, Файзулла Хўжаев БХСРнинг бошқа нозирликларидан Шарқий Бухорога 20 нафар тажрибали хизматчиларни, 150 нафар милиция отлиқлари ҳамда 200 млн. сўм маблағни юборган145. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Эски Бухорога 1921 йил 12 январда йўллаган 52 - рақамли телеграммада юқорида қайд қилинган 200 млн. олтин сўмни Шарқий Бухоро аҳолисига кийим-кечак олиб бериш учун ЎзМА, Р-47-фонд, 1-рўйхат, 152 йиғма жилд, 45- варақ, Р-46-фонд 1-рўйхат, 117 йиғма жилд, 15 варақ ЎзМА,Р-48-фонд, 1-рўйхат, 125 йиғма жилд, 2- варақ. 143 ЎзМА, 1-рўйхат, 122 йиғма жилд, 1- варақ.шу фонд 117йиғма жилд, 36-варақ 144 ЎзМА, Р-46-фонд, 1-рўйхат, 152 йиғма жилд, 32- варақ. 145 ЎзМА, Р-48-фонд, 1-рўйхат, 13йиғма жилд, 93- варақ. 141 142 65 сўраганди. Ушбу телеграммада Ҳисор, Шерободда ҳарбий ҳаракатлар олиб бораётган қизил аскарлар учун 1 200 жуфт этик юбориш ҳам сўралган. Ушбу телеграмма орқали озиқ-овқат нозири вакили Ориф Муродов Шерободда қолиши, кўп миқдорда қўйларни ўлжа олганлиги, ҳозирча Бойсун-Шеробод йўллари сокинлиги, Шерободга давлат хизматчиларини юбориш, ҳарбий нозирлик бу вилоятдаги Қизил Армия деҳқон ташкилотларини назорат қилишини сўраган146. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевев «босмачи тўдалари» билан музокаралар олиб бориб, Қарши вилоятига 500 минг пуд озиқ-овқатни очлик ҳавфи остида қолган халққа етказганди. Ғузор районида «босмачи» Тўра Манқа қурол-яроғлари ва отряди билан таслим этилади. Жаббор Дониёр билан ўзаро курашда мағлубиятга учраб яраланган ҳолда тоғлар орасига чекиниб яширинди. Бойсундаги бир неча кунлик жангларда Муҳитдин Мақсуд ва Жаббор отрядлари тор-мор этилиб, кўплаб йигитлари асир олинди. Душанбе ва Бойсун ўртасидаги алоқа Усмон Хўжа Пўлатхўжаев томонидан тикланганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев кўпгина «босмачи» раҳбарларини қон тўкмасликка, муроса ва иттифоққа келишга чақирди147. У Қизил қўшинларни маҳаллий аҳолига ёрдам бериш, бебошликларни олдини олиш тадбирларини кўрган, аҳоли орасида инсофли, адолатли, обрўли шахсларни озиқ-овқат тўплаш ишларига жалб қилган. РСФСРнинг Қизил Армияси аҳоли қўлидаги озиқ-овқат ва чорвасини зўрлик билан тортиб олиб, ўзини-ўзи таъминлашга ўтди, маҳаллий аҳоли уйлари тортиб олиниб, казармаларга айлантирилди, деҳқонлар уйи вайрон этилиб, ёғочлари ўтин сифатида фойдаланилди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Советлар қўлига ўтган вилоятларда ревком ва унинг идора органларига ҳалқ орасида обрўэътиборли уламолар, собиқ бек ва амалдорларни тайинлади. Бу эса Нагорний бошлиқ «Марказ» вакилларининг норозилигига сабаб бўлди148. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Шарқий Бухорода турганида кутилмаганда эски Бухорога Анвар пошо (1881-1922 йиллар.) келди. Анвар пошо Бухорода БХСР Бош ЎзМА, Р-48-фонд, 1-рўйхат, 13йиғма жилд, 277,278- варақлар. ЎзМА, Р-48-фонд, 1-рўйхат, 13 йиғма жилд, 328 варақ. Шу архив, Р-46-фонд, 1-рўйхат, 35 йиғма жилд, 18,19,20 варақлар. 148 Рашидов.У.Бухоро Халқ Республикаси(1920-1924 – йиллар.) –Бухоро:Бухоро, 2003. –Б.67-69. 146 147 66 Нозири Файзулло Хўжаев билан учрашган ва Туркистон озодлик ҳаракатларида иштирок қилишини билдирган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев турк зобитларидан Ҳасанбей Афанди орқали Бухорода турган Анвар пошога мактуб йўллайди. Анвар пошо ҳам Усмон Хўжага жавоб мактуби йўллаб, унда: «... муҳтарам афандим, Бухородан Ҳасанбей биродаримиз билан бериб юборган мактубингизни олдим, сиз билан кўришмакни ихтиёр этдим. Фақат мақсад ва кўнгил бир, ҳали кўп кўришурмиз. Кимсая ҳавар этмакла Афғонистонга йўллаганим Халил Афанди маҳсус саломларимиз еткузурлар. Бухородан саломларим сўйлажакдур. Кўзларингиздан ўпаман. Ҳақ (Аллоҳ)нинг паноҳига омонат этарман. 1921 йил 11 октябр» кабилар баён этилган бу жавоб хати ўзини кўп хурсанд қилганлиги, кўп ўтмай 1921 йил 8 ноябрдан кейин Шерободга Анвар пошо етиб келганлигини таъкидлайди149. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг муҳожирликка кетишида унинг Анвар пошо билан муносабатлари муҳим ўрин тутади, чунки ушбу шахс билан яқин алоқалари унинг дастлаб Афғонистонга, сўнгра 1923 йил апрелда Туркияга кўчиб ўтишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. 1921 йилнинг охири – 1922 йил бошларида Шарқий Бухорода Қизил Армияга қарши қуролли ҳаракат кенг сиёсий тус олганди. БХСР МИҚ шу сабабли 1922 йил 8 январда Шарқий Бухоро бўйича фавқулодда диктаторлик комисиясини тузди. Ушбу комиссияга Носир Ҳакимов (раис), Олимжон Акчурин (татар, раис ўринбосари), Рашид Боймуродов, Аҳмад Комилов, Хўжа Самандаров, Зайнуллаҳожи Зикриёев (аъзолари) кабилар киритилганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев имзолаган ушбу қарор асосида 1922 йил 8 январда Диктаторлик Комиссияси инструкцияси тасдиқланиб, унда Шарқий Бухорода совет ҳокимиятини тиклаш вазифаси қатъий қилиб қўйилган 150 . Анвар пошо Шарқий Бухорода Иброҳимбек Лақай томонидан қамоққа олинганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳамроҳлари Али Ризо ва Россиянинг Бухородаги ишлари бўйича диктатор Нагорний билан Душанбега Osman Hoça, Enver Paşa Buxarada kalsa idi…(Ilk ve son Buxara Çumhurbaşkanı Osman Hoça, Enver Paşa ile ilgili hatiralerini anglatiyor )// Yakin tarixımiz(hatiraler,vesikeler, resimlerle). 1962, 1-mart,Sayı 1. –s.76 150 ЎзМА, Р-47-фонд, 1-рўйхат, 135 йиғма жилд, 55-56 - варақлар, шу фонд, 136 йиғма жилд, 42-варақ. 149 67 етиб келиб, 1921 йил 8 декабрда Анвар Пошо билан учрашишга муваффақ бўлган. Иброҳимбек Усмон Хўжанинг «босмачиларга» ҳайрихоҳлиги, миллий мужодала ҳаракатларини қўллаши туфайли бу учрашувга моънелик қилмаган. Усмон Хўжа Анвар пошо билан боғлиқ 1960 йилларда чоп эттирган хотира мақолаларида Анвар пошо Шарқий Бухорога келганида ўзи билан учрашиши кераклиги, ушбу турк сиёсий арбоби ва саркардасини Иброҳимбек Лақай қўлидан озод этиш учун Эшон Султон ва Рўзи Тўқсаболар музокаралар олиб борганлиги, Иброҳимбек Лақай қароргоҳи бўлган «Чўқбош»да кечган жараёнларни баён қилган. Таъкидлаш жоизки, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан Анвар пошо ўртасидаги мактубий алоқалар Шарқий Бухорода ҳам, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев муҳожирликка Афғонистонга ўтгандан сўнг ҳам давом этган. Салкам 4 ой (апрел-август, 1922 йил – дисс...) давомида яъни 1922 йил 4 августда Балжувонда Анвар пошо шаҳид бўлгунига қадар улар ўртасида алоқалар бўлган, деб ҳисоблашга асослар бор. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухоро ва Туркистондаги озодлик ҳаракатлари билан боғлиқ Туркияда чоп эттирган хотира характеридаги мақолаларида Анвар пошо билан ўзининг ёзишмаларидан, мактубларидан сақланган бир неча нусхаларни ўз ҳолича (араб имлосида) берганлиги ушбу фикримизни исботлайди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев сингари миллатпарвар, озодлик тарафдорларини «Марказ» ҳукумати ва РСФСРнинг Бухоро бўйича вакиллари эгаллаб турган лавозимларидан озод қилишни Файзулла Хўжаевдан талаб қилишган. Файзулла Хўжаев бундай шахслар билан ҳаммаслак бўлганлиги учун ушбу талабларни пайсалга солиб келганлигини архив ҳужжатлари тасдиқлайди. Жумладан, 1922 йил 4 июнда Бухоро МИҚнинг 4 - сессиясида Шарқий Бухородаги Ғарм, Ҳисор, Кўлоб, Миробод ва Душанбе вилоятларидаги сиёсий вазият муҳокама қилинган. Отаулла Хўжа 1922 йил ёзидан 151 ( иккинчи бир ҳужжатда 1922 йил декабрдан) Бухоро МИҚнинг раиси лавозимига киришиши кўрсатилган 152 . 151 ЎзМА, Р-47-фонд, 1-рўйхат, 87-йиғма жилд, 79 - варақ. 68 Усмон Хўжа Пўлатхўжаев БХСР таркибида фаолият юритган йилларда ва БМИҚ раислиги даврида (1921 йил сентябр – 1922 йил апрел – дисс...) Волгабўйи ва Уралолдида, яъни Бошқирдистон ва Татаристонда 1921-1922 йилларда дахшатли очарчилик туфайли юз берган фожеаларни бартараф этишда, қардош, диндош бошқирд ва татар халқларига ёрдам қўлини чўзишда БХСР ҳукумати раҳбари Файзулла Хўжаев билан бир сафда турган. 1921-1922–йилларда озиқ-овқат, пул ва ҳайрия ёрдамлари БХСРдан аҳоли оч қолган ҳудудларга мунтазам юбориб турилди. 1921 йил баҳорида Бухородан очларга 100 минг пуд буғдой, 40 минг пуд арпа, 20 минг пуд беда юборилган. 1921 йилнинг июнь-июль ойларида яна 45 минг пуд буғдой жўнатилган. 1 500 нафар татар ва бошқирд болалари Бухородаги болалар уйига жойлаштирилган, очлик азобини тортаётган Бошқирдистон болаларига 27 461 пуд озиқ-овқат маҳсулотлари хайрия қилинди. Очлик бартараф этилгунга қадар БХСР очликдан қийналаётганларга моддий ёрдамини давом эттирган. 1922 йил 29 мартда Бошқирдистонга ҳарбий-санитар поезд орқали 5 736 пуд ҳукумат, 1 590 пуд ҳайрия қилинган ғалла юборилганлиги маълум. Шунингдек, Кармана вилоятидан 5 вагон жўхори, Бухородан 1922 йил 4 апрелда 10 вагон ҳайрия қилинган юк, 1922 йил 2 майда 25 вагон озиқ-овқат, ўша йилнинг 9 майида яна 30 минг пуд турли маҳсулотлар Бошқирдистонга юборилган153. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг 1920 йил 14 сентябридан 1922 йил 10 апрелига қадар фаолият юритиб, молия нозири, ҳарбий нозир ўринбосари, иқтисод ишлари нозири ва нозир ўринбосари, 1921 йил 23 сентябрдан бошлаб Бухоро МИҚ раиси каби лавозимларда ишлаганлиги билан боғлиқ жиҳатларга архив ҳужжатлари ҳамда ушбу шахс хотиралари аниқлик киритиши мумкин. ЎзМА, Р-47-фонд, 1-рўйхат, 54-йиғма жилд, 10 - варақ. Расулов Б.Туркистон ва Россия халқлари ўртасидаги муносабатлар. – Т.:ТУРОН-ИҚБОЛ, 2016. –Б.122128., Ҳайитов Ш.Очарчилик ва унинг даврий матбуотдаги талқини // Жамият ва бошқарув; 2004. - №4. – Б.29-30. 152 153 69 II бобга хулоса 1. 1920 йил 2 сентябрида Бухоро амирлиги ўрнига Бухоро Халқ Совет Республикаси (БХСР) ҳукумати вужудга келди. 1920 йил 14 сентябрда тузилган Файзулло Хўжаев раҳбарлигидаги БХСР Нозирлар Шўроси ҳукумати таркибида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 10 та нозирлар қаторида Молия Нозири лавозимига сайланди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Молия Нозири сифатда БХСРда товар-пул муносабатларини тартибга солиш, янги ҳукуматнинг пул-молия сиёсатини ишлаб чиқиш, ҳукумат хазинахонасини ташкил этиш, амирликдан мерос қолган инфляцияни ва молиявий инқирозни тугатиш учун тинимсиз, виждонан курашди ва ишлади. 2. БХСР ҳукумати таркибидаги ўз фаолияти давомида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев амирликнинг Советлардан қолган хазинасини ҳисобга олиш, ушбу маблағни эзгу мақсадларга сарфлаш ёлидаги унинг хизматлари алоҳида эътиборга лойиқ. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев БХСР ҳукумати таркибида 1921 йил 24 сентябрга қадар ҳарбий нозир, Давлат назорати, иқтисодиёт нозири ва нозир ўринбосари лавозимларида фаолият юритди. У Бухоронинг миллий армиясини шакллантириш ва Қизил Армия қисмларини Бухородан чиқариб юбориш каби талабларни кун тартибига қатъий қилиб қўйди. 3. 1921 йил 23 сентябрда Бухоро меҳнаткашларининг иккинчи қурултойида БХСР Марказий Ижроия Қўмитаси (БухМИҚ) раиси лавозимига сайланган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ушбу қонун чиқарувчи олий органнинг 72 кишилик аъзоларига, 7 кишидан иборат бюросига бошчилик қилди. Хориж манбаларида «Биринчи Жумҳурраис», «Бухоро Республикаси Жумхурбошқони» каби номлар билан аталган мазкур мансабда хорижга ўтгунга қадар ҳалол ва виждонан, халқпарварлик позициясида туриб ишлади. 4. Марказий Ижроия Қўмитаси (БухМИҚ) раиси лавозимида фаолият кўрсатган даврида у Россия Федерацияси билан кенг иқтисодий алоқалар ўрнатиш, БХСРдаги иқтисодий танглик, Шарқий Бухородаги очарчиликни тугатиш, аҳолини зарурий озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш учун курашди. Шарқий Бухорода «босмачилар» билан Қизил Армия қисмларини 70 муросага келтиришга кўп уринди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев обрў-эътиборли ҳукумат аъзоси сифатида совет ҳукуматини ҳам «босмачилар»нинг ҳам ишончига кирганди. Кўпгина «босмачи» тўдалари ва уларнинг раҳбарлари Усмон Хўжа Пўлатхўжаев таклифи билан Қизил Армияга таслим бўлганди. 5. «Ёш турклар» ҳукумати собиқ раҳбари Анвар пошо Эски Бухородан Усмон Хўжага мактуб йўллаган, Усмон Хўжа у билан мактубий алоқаларда бўлган. Совет ҳукумати ва Қизил Армиянинг оддий аҳолига нисбатан талончилиги, озодлик ва тенглик фақат расман эканлиги, совет ҳокимиятининг шовинистик сиёсати, Бухорога мустақиллик бериш фақат сўздалиги каби омиллар туфайли Усмон Хўжа Пўлатхўжаев советларга қарши курашга киришди. Унинг ушбу ҳаракатлари Шўролар ҳукумати томонидан салбий баҳоланиб, «қора рўйхат»га киришига сабаб бўлган. У 1922 йилнинг 10 апрелида хориждан ҳарбий ва молиявий ёрдам олиб, «босмачи» тўдаларни ягона куч сифатида бирлаштириш мақсадида қўшни Афғонистонга ўтди, бироқ режалари амалга ошмай, аввал Афғонистонда ва 1923 йил июнидан Туркия (Истанбул)да умрбод қолиб кетди. 71 III БОБ. УСМОН ХЎЖА ПЎЛАТХЎЖАЕВНИНГ МУҲОЖИРЛИКДАГИ ҲАЁТИ ВА ФАОЛИЯТИ 3.1 Миллий мустақиллик учун кураш ва Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Туркистон Миллий Бирлиги (ТМБ) ҳамда бошқа миллий уюшмалардаги фаолияти Истиқлол йилларида 1920-1930 йилларда Ўзбекистонда совет ҳокимияти даврида фаолият юритган «аксилинқилобий», «аксилшўравий» характердаги жамият, ташкилот ва уюшмалар тарихи ҳақида маълумот берувчи тадқиқотлар яратилди. Мазкур йилларда «Кўмак» (1909-1923), «Миллий Иттиҳод» (1921-1925); Туркистон Миллий Бирлиги (1920-1923); Миллий истиқлол (1922-1929), «Ботиргапчилар» (1929-1930); «Темур гуруҳи» (1925-1928); «Кўр каламуш» (1930-1931); «18лар гуруҳи» (1925), «Иноғомовчилик» «Қосимовчилик» (1927), (1931-1932), «Бадриддиновчилик» (1931-1932) кабилар ҳақида тарихий манбалар ва ҳужжатлар асосида ҳақиқий маълумотлар берилди154. Юқорида қайд этилган уюшмалар аъзоларининг чет эллардаги Туркистон муҳожирлари билан алоқаларига оид айрим ҳужжатлар ҳам ўрганилиб, ушбу алоқаларнинг тарихий аҳамияти ҳолисона баҳоланмоқда. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳаёти ва фаолияти тарихи 1922 йил апрель ойидан 1968 йил 28 июнга қадар янги босқич, муҳожирлик даври бошланди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев вафотига қадар тақдир тақозоси билан Афғонистон, Туркия, Эрон, Польша, Покистонда яшади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1922 йил 10 апрелидан Афғонистонда яшаган, 1923 йил июнь ойидан Туркия (Истанбул)га кўчиб ўтгандан кейинги даврларда ҳам Бухорода ўзи билан елкама-елка фаолият кўрсатган, Советлар Убайдуллаев Ў.Қ. Ўзбекистонда 20-30 йилларда мустабид тузумга қарши миллий мухолифат харакати (маҳаллий зиёлилар мисолида). Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Андижон. 2003. – Б. 141., Болтабоев Х. Талабни қондирмаган инқилоб//Шарқ юлдузи. 1991. -№1. – Б. 131138, Узоқов Х. Истибдод истамас эди//Миллий тикланиш, 1996. 26 ноябр. Шу муаллиф. Пантуркизмбольшевизмнинг асосий душмани//Халқ таълими, 1998. - №3. – Б.57-62, Муртозоев Ф. Сохибов Х. Фитратга қарши фитна// Жахон адабиёти. 1997. - №3. – Б. 97-114, Ўн саккизлар иши. (Архив хужжатларининг изохли тўплами)/Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифлари Қ.К.Ражабов. А.Ж.Яхшиев. – Т.: Академия; 2012. – 318 бет (ўзбек ва рус тилларида) ва хоказо. 154 72 ҳукумати томонидан юқорида кўрсатиб ўтилган оқимларга мансуб деб қораланган маслакдошлари билан мунтазам алоқани узмаган. Тадқиқотлардан аён бўладики, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркияга кўчиб ўтишидан олдин Афғонистонда Марказий Ижроия қўмитаси раиси ўринбосари Муинжон Аминов Ф.Хўжаев ва Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ўртасида мактубий алоқаларда воситачилик қилган. Кейинчалик эса Москвада таҳсил олган талаба Мисбах Бурхонов 155 СССРдаги элчихонаси орқали Россия Федерациясидаги ўзбек муҳожирлари ва Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан ўзаро алоқаларда воситачилик қилган. Ўзбекистон ҳукумати аъзоларидан Ота Хўжа билан мактубий алоқаларда бўлишган 156 . Туркияда таълим олган Бурҳоновлар сулоласидан Мухаммар Бурҳонов (1897-1937) 1921-1923 йилларда Бухоро милиция бошқармаси бошлиғи лавозимида ишлаган. У 1920-1924 йилларда яширин «Миллий Иттиҳод» ташкилоти аъзоси бўлган. У Файзулла Хўжаевдан чет элларда дахлсизлигини таъминловчи махсус хужжат олган ва ўзига берилган имкониятдан фойдаланиб Туркиянинг Истанбул, Бурса, Костомира каби шаҳарларида 1924-1926 йилларда таҳсил олган. Мухаммар Бурҳонов Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва Носир Хакимовлар билан бир неча бор мулоқотларда бўлган157. Таъкидлаш жоизки, совет айғоқчилари Туркиядаги ўзбек муҳожирларини қанчалик назорат ва кузатувга олмасин, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев имкон қадар қариндоши Файзулла Хўжаев билан ўзаро алоқалар ўрнатиш имконини топа олган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Ўзбекистондаги зиёлилар, ижодкорлар ва матбуот органлари фаолиятини кузатиб борган. Ўзбекистон миллий мустақиллиги учун кураш йўлига кириб, Мисбах Бурҳонов, Мукаммил Бурҳонов, Мухаммар Бурҳонов, Мазҳариддин Бурхоновлар Бухоро жадидчилик ҳаракатида муҳим роль ўйнаган, БХСР ҳукуматида масъул вазифаларда ишлашган 4 ака-укалар. Уларнинг отаси Бурҳониддин Маҳсум Аминов асли Самарқандлик бўлиб, бухоролик аёлга уйланган ва 10 нафар фарзанд кўрган. Бурҳониддин Махсум мударрис сифатида ном қозонганди. Музҳариддин Бурхоновнинг қизи Фотима Бурҳонова (1913 йилда туғилган) Абдурауф Фитратнинг турмуш ўртоғи эди, ўғли Мутаваккил Бурхонов (1916-2002) эса мустақил Ўзбекистон мадҳиясига мусиқа басталаган буюк композитор ҳисобланади. (Қаранг: Naimov N.Fitrat fojeasi.(тарихий қисса). – Т.:Фан, 2005. – Б.120-123,) 156 Ҳайитов Ш. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. Бухоро; Бухоро, 2005. – Б. 106 157 Ўша жойда. – Б. 107 155 73 қатағонга тортилган шахслар билан маънавий дарддошлик муносабатларида бўлган. Р.О.Иноғомов «Иноғомовчилик»да айбланган пайтда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев уни «Yeni Turkiston» (Янги Туркистон) журналида ишлаш учун таклиф этганлиги билан боғлиқ маълумотлар мавжуд. Р.Иноғомовга «Ёш Туркистон»да ишлаш таклифи ҳам бўлган. «Табиийки, Иноғомов бундай таклифларни қабул қилмасди. У мустабид тузум чангалидан қутилиб ҳорижга кетишга имкони йўқ эди» 158 ,–деб ёзганди, тадқиқотчи Ў.Убайдуллаев. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1930 йилда чоп этилган «Yeni Turkiston» журналининг 30 - сонида «Большевик сафларида миллий тамойиллар»159 номли мақоласида Ўзбекистонда мураккаб ва оғир шароитда иш олиб борган Иноғомов сингари миллатпарварлар ҳақида ўзининг ижобий фикр - мулоҳазаларини билдирган. Хуллас, Иккинчи жаҳон урушига қадар бўлган тарихий босқичда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев миллатпарвар ватандошлари билан алоқаларда ва айримлари билан мулоқотларда бўлиб турган. Афсуски, ушбу мактубларнинг асл нусхалари ва кўчирмалари сақланиб қолмаган. 1925 йилда Туркияда Туркистон Миллий Бирлиги (ТМБ) ташкил топиб, ушбу ташкилотнинг дастурида Туркистон ташқарисида истиқомат қилаётган туркий халқ вакилларининг озодлик ва мустақиллик учун курашлар йўлида бирлаштириш, Европа ва Осиё мамлакатларида яшаётган туркистонликлардан ТМБ бўлимларини тузиш масалалари қўйилганди 160 . ТМБнинг фаолияти 3 та йўлбошчи: ўзбек – Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, бошқирд – Аҳмад Заки Валидий Тўғон, қозоқ – Мустафо Чўқайлар томонидан бошқарилиб, 1927 йил март ойида ТМБнинг иккинчи қурултойида ушбу жамият ичида иккита фракция вужудга келган. Ушбу фракциялардан бири «Эрк» (Аҳмад Закий Валидий бошчилигида), Osman Kocaoglu. Bolşevık saflarinda Milli Temaillar. Yeni Turkistan (1927-1931) sayi 30 (Kanun-i evvel (Avalik 1990) –S.1-2 159 Osman Kocaoglu. Bolşevık saflarında Mıllı Temaıllar. Yenı Turkıstan. (1927-1931) sayı 30 (Kanun-i evvel (Avalik 1990) –S.1-2 160 Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп/А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.:»Тафаккур», 2017. – Б. 250,253. 158 74 иккинчиси, Мутафо Чўқай йўлбошчилигидаги «Тараққийпарварлар» фракцияси эди. «Эрк» ва унинг йўлбошчиси Аҳмад Закий Валидий ТМБда якка йўлбошчиликка интиларди. У ТМБ раислигини Усмон Хўжа Пўлатхўжаевдан тортиб олиб, унинг ишидаги коллегиаллик принципига зарар етказади. ТМБда «европача» таълим олган қозоқ, бошқирд, татар миллатига мансуб аъзолар билан шарқона тарбия олган турк-тожик (бухороликлар, тошкентликлар - дисс...) аъзолар ўртасида ихтилофлар бўлиб турганлиги айрим тадқиқотларда ўз аксини топган161. Мустафо Чўқай, Аҳмад Заки Валидий Тўғон ва Усмон Хўжа Пўлатхўжаевлар ўртасидаги зиддиятлар туфайли Мустафо Чўқай ТМБ дан ўчирилади, шу билан бирга, Заки Валидий ТМБдан чиқиб кетади. ТМБ билан Озарбайжон ва Эдил-Ўрол миллий харакати ўртасида мустаҳкам иттифоқ вужудга келишида бу жараёнлар ўз салбий таъсирини кўрсатади. 1929 йилдаги ТМБ конгресси мавжуд аҳволни яхшилай олмади. Усмон Хўжа рус ва ғарб маданиятидан Мустафо Чўқай ва Аҳмад Заки Валидийга нисбатан бир қадар узоқ бўлиб, у ўзбек, форс-тожик, турк урду тилларини яхши эгаллаш билан бирга Шарқ халқлари маънавий-ахлоқийдиний қадриятлари ҳамда урф одатларига амал қилган. Усмон Хўжа рус тилидан ҳам ҳабардор бўлиб, бироқ «оқ муҳожирлар» (слявян муҳожирлар)дан анча узоқда турарди. У ўзини чет элда хеч қачон «ўзбек» ёки «тожик» деб танитган эмас, балки «бухоролик», «туркистонлик» тарзида танитарди. Заки Валидий Тўғон бошқирд, татар ва бошқа турк-ислом халқларини ягона муштарак ҳолда тасаввур қилса, Усмон Хўжада «туркистонликлар» билан яқинлик истаги кучли бўлган. Заки Валидий Тўғон ТМКда ягона йўлбошчи бўлишга интилган, Усмон Хўжа эса ТМБни демократик тамойиллар асосида маслаҳат, машварат (кенгаш) билан ҳамжиҳатликда бошқариш тарафдори бўлган. Усмон Хўжа туркий миллатлар Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп/А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.: Тафаккур, 2017. – Б. 262, 309 161 75 бирлиги ҳорижда озодлик ва мустақиллик учун кураш олиб боришнинг муҳим омили, деб ҳисоблаган. Мустафо Чўқай Европада (Париж, Берлин – дисс..) ишлаганлиги туфайли ТМБнинг бўлимини деярли мустақил бошқарган. Заки Валидий Тўғон уни рус муҳожирларининг «Кадет», «Эсер» партиялари вакилларига ён босишда айблаган. Мустафо Чўқай ҳатто, Польша хукумати айғоқчиси ва ОГПУ (СССР Бош сиёсий бошқармаси)га хизмат қилади, деб ҳисоблаш билан боғлиқ маълумотлар мавжуд 162 . Хуллас, ТМБнинг уч йўлбошчиси Усмон Хўжа Пўлатхўжаев, Аҳмад Заки Валидий ва Мустафо Чўқай ўртасидаги зиддиятлар, мафкуравий тўқнашувлар ушбу ташкилот Туркистон муҳожирлари мавжуд бўлган барча мамлакатларда самарали фаолият юритишига тўсиқ бўлди. ТМБ йўлбошчиларидан Мустафо Чўқай 55 йил (1886-1941), Аҳмад Заки Валидий Тўғон 80 йил (1890-1970), Усмон Хўжа Пўлатхўжаев эса 90 йил (1878-1968) умр кўрди. Туркистон муҳожирлигининг миллий курашларини дунё давлатларида жаҳон оммасига таништириш мақсадида 1927-1931 йилларда «Yeni Turkiston» («Янги Туркистон»), 1929-1939 йилларда «Ёш Туркистон» журналлари чоп этилади. «Янги Туркистон» Истанбулда, «Ёш Туркистон» Берлин ва Париж (Германия ва Франция)да нашр этилган. Ушбу нашрлар атрофида 1920 йилларда Германия, Туркия каби мамлакатларга БХСР, Туркистон АССР, ХХСР хукуматлари томонидан ўқишга юборилган, охир оқибатда асл ватанига қайтмай, ҳорижда яшаб қолган собиқ талабалар бирлашадилар. 1920 йиллар охири - 1930 йиллар бошида ушбу талабалар зиёлилар даражасига кўтарилиб, Туркия Республикаси олийгоҳларида доцент, профессор бўлиб ишладилар, айримлари эса хукумат аъзолари ҳам бўлишган. Улар иштирокида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев «Туркистон турк генчлари» ташкилотини тузади ва ушбу ташкилот ўзининг махсус бўлимига ҳам эга эди163. Жумладан, «Янги Туркистон» журнали (1930 йилдан «Янги Абдуллаев К.Н. От Синцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции XX века. – Душанбе: Ирфон, 2009. – С. 485, 487, Исхаков С.М. Из истории Российкой миграции: Письма А.З.Валидов и М.Чукаева (1924-1932). Москва: А.Н,1999. – С. 248, 255. 163 Қаранг Ҳайитов Ш. А. Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва Германия: ҳамкорликнинг тарихий лавҳалари (1920-1924 йиллар). – Т.: Фан, 2004. – Б. 102, шу муаллифлар. Бухоро Халқ Совет 162 76 Туркистон» мажмуаси)да Усмон Хўжа муҳаррирлиги остида самарали фаолият юритган Аҳмаджон Делил Туркистон АССРдан Истанбул (Туркия)га 1922 йил ўқишга юборилганди. У Истанбул университети касалликлар бўлимини битириб, 1928 йилда тиббиёт доктори даражасига эга бўлган ва ТМК фаолиятида фаол қатнашган164. Агар Аҳмаджон Делил «Yeni Turkiston»да (1927 йил 5 июнда 1-сон чоп этилди, унинг 32 сон чиққан – дисс...) фаол қатнашган бўлса, Тоҳир Шокир Чиғатой165, Аҳмаджон Шукрий, Иброхим Ёрқинлар «Ёш Туркистон»да (117 сони чиққан -дисс...) маълум вазифаларда ишлаш билан бирга, унинг сахифаларида ўнлаб мақолалар чоп эттирдилар. ТМБ ва журналлар фаолиятида Мустафо Шоҳқули ва Абдуқодир Инонлар ҳам қатнашган. Таъкидлаш жоизки, 1920 йилларда дунёнинг Шарқ ва Ғарб давлатларига хукуматлар томонидан юборилган ва ватанларига қайтмай, ҳорижда қолиб кетган собиқ талабалар тарихи алоҳида тадқиқот қилинишининг илмий зарурияти мавжуд. 1926-1938 йилларда Польша (Лаҳистон)да Кавказ, Украина, Туркистон муҳожирлари аъзо бўлиб кирган (ушбу ташкилот фаолиятига совет муҳожирларидан рус ва арманлар қатнашмаган - дисс...) «Прометей» жамияти иш юритиб, ушбу ташкилотни антисовет, антикоммунистик сиёсат юритган Польша хукумати молиявий жиҳатдан қўллаб - қувватлаган. Ушбу ташкилотнинг раҳбари 1919-1920 йиллардаги собиқ Грузия Республикаси хукумат бошлиғи Георгий Гвазава бўлган. Г.Гвазава муҳаррирлигида Республикаси ва Шарқ мамлакатлари (1920-1924 йиллар). – Бухоро. 2004. – 77 бет, Турдиев Ш. Улар Германияда ўқиган эдилар... – Т.:Академ хизмат. 2006. – 236 бет, Ирзаев Б. Ўзбек ёшлари ва ҳорижий таълим. Т.:Академнашр, 2018. – Б. 208 бет, (ушбу мавзуда Ш.Турдиев ва Ш.Ҳайитовнинг ўнлаб мақоларлари босилган, улар билан танишиб чиқилди –дисс...) 164 Ҳайитов Ш. Ўзбек муҳожирлиги тарихи (1917-1991 йиллар). – Т.: ABU MATBUOT-KONSALT; 2008. – Б. 129 165 Тоҳир Шокир Чиғатой - 1902 йил Тошкентда туғилган, 1922 йилда Берлин (Германия)га ўқишга кетиб социология факультетида ўқиган (Аҳмаджон Шукурий «Адабиёт илмлари» факультетида ўқиган - дисс...). у Ўзбекистонга қайтмай, 1939 йилгача Германия, Францияда яшаган. 1930-1939 йилларда «Ёш Туркистон» журналида муҳаррир ва муҳаррир ёрдамчиси сифатида ишлаган. 1931 йилда Эдил-Ўрол миллий харакати йўлбошчиси Гаяз (Аяз) Исхоқи (1878-1954)нинг қизига уйланган. 1939 йилда Туркияга кўчиб ўтиб, Туркия қишлоқ хўжалиги вазирлигида ишлаган. Кейинчалик, Анқара дорилфинуни «Тил, тарих, жўғрофия» факультетига ишга кириб, 1953 йилда доцент, 1962 йилда профессор илмий унвонларини олган. У «Қизил империализм» номли 7 китобдан иборат «Туркистон библиографияси»ни тузди. Тоҳир Чиғатой форс, араб, рус, инглиз, немис, турк тилларни биларди. 1984 йилда вафот этган. (Қаранг: Турдиев Ш. Улар Германияда ўқиган эдилар... – Т.: Фан, 1991. – Б. 67; Энвер Алтайлы «Туркиядаги ўзбеклар». – Истанбул: Бедир, 2008. – Б. 112-113. (турк тилида)) 77 «Прометей» журнали чоп этилиб, унинг муқовасида Туркистон логоси (белги) ҳам акс эттирилган. М.Чўқай «Чок», А.З.Валидий «Зеу» таҳаллуси билан мақолалар ёзишиб, анча гонорар (қалам хақи) олиб туришган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев журналда мақолалар билан қатнашмаса - да, ТМБ «Прометей» жамияти воситачилигида Польша хукуматидан моддий ёрдам, ҳатто, ТМБ аъзолари Польша хукуматидан мояна олиб туришарди. 1926 йилда совет ҳокимияти туркистонлик талабаларга стипендия беришни тўхтатиб қўйгандан сўнг, хориждаги ўқувчи ва талабалар Польша хукумати фондидан нафақа олишарди. БХСР ҳукумати тугатилгандан сўнг, Москва тазъйиқи билан 1930 йилда Германиядаги ўқувчи ва талабаларга стипендия тўланадиган ҳисоб рақами бутунлай музлатиб қўйилди. Бухоролик ёшларга стипендия тўлашни немисларнинг Гумбольд фонди ўз зиммасига олганди. Шундан сўнг Берлиндаги талабаларни Мустафо Чўқай, Туркиядаги талабаларни (улар 25 нафар бўлган – дисс...) Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ўз ҳимоясига олди166. Маълумки, хориждаги Бухоро талабалари Файзулла Хўжаев томонидан тўлиқ таъминлаб келинган, кейинчалик Туркистон АССР талабаларига ҳам стипендия тўлашни БХСР ўз зиммасига олганди. Бухоро ҳукумати Берлин банкига хар бир талаба ва ўқувчи учун 125 минг доллар пул, катта миқдорда қоракўл териси ўтказган. Бу талабалар сарф-харажати учун 9-10 йилга етиши керак эди167. Германиядаги Бухоро ўқувчиларига 1923 йилга қадар 30 олтин сўм, 1923 йилдан сўнг 45 олтин сўм миқдорида стипендия берилган. 1924 йил мартдан Туркистон АССР талабаларига ҳам (улар сони 14-16 нафар – дисс...) стипендия тўлашни БХСР ҳукумати ўз зиммасига олганди168. БХСР ҳукумати томонидан Германия банкига ўтказилган пул маблағлар Германиядаги инфляция туфайли 1929-1930 йилларда харж этиб тугалланди. Кўпгина Абдуллаев К.Н. От Синцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции XX века– Душанбе: Ирфон, 2009.– С. 490, 491. 167 Вали Қаюмхон. Қийратилган қисматлар// Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1992 йил 14 август, Иброхимов А. Тошкентнинг бир япроғи//шу газета 1993 йил май. 168 Германиядаги талабаларимизнинг аҳволи// Озод Бухоро, 23-сон. 1923 йил 13 декабр; Чет эллардаги Бухоро ўқувчиларига ойлик//Озод Бухоро 20 сон, 1923 йил 10 декабр; Германиядаги талабаларимиз// Бухоро ахбори, 145-сон, 1923 йил 20 март 166 78 ўқувчи ва талабаларнинг ўқишлари эса ҳали якунига етмаган эди. Шу сабабли талабаларнинг ўз ўқишларини тугатишлари, диплом олишларпи йўлида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев кекса муҳожир йўлбошчи сифатида ўз ҳиссасини қўшди. Совет ҳукумати ҳам БХСР давлат органларида масъул вазифаларда ишлаб турган Усмон Хўжа Пўлатхўжаевни мақсадини билишга у хорижга ўтган дастлабки кунлардоноқ қизиққан. 1920-1922 йилларда БХСР ҳукумати номидан Афғонистонда элчилик вазифасини бажараётган Абдураҳим Юсуфзода (1880-1937)ни совет Россиясининг Афғонистондаги элчиси Ф.Раскольников ўз ҳузурига чорлаб, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевга одам юбориб, у ҳақида ўзини воқиф қилишни талаб қилган. Тазйиқ туфайли Абдураҳим Юсуфзода Бухоро элчихонаси бош котиби Мирза Муҳаммад Шариф Хўжани Усмон Хўжани ҳузурига юборган. Усмон Хўжа унинг Афғонистонга қочиб ўтиши сабаби билан боғлиқ саволга руслар томонидан оддий фуқароларни таланаётганлигига чидай олмаганлигини билдирган. 1920 йилларда Афғонистонга кўчиб ўтган ўзбек муҳожирларидан Қози Ҳожи, Қори Абдулла, Нурқул Ботир, Дониёрбеклар Файзулла Хўжаевга махсус мактуб йўллаб, Бухоро мустақиллигини фақат сўзда бўлганлиги, аслида кекса инқилобчилардан Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухоро жумҳурияти раиси бўлишига қарамасдан, руслар ва маҳаллий хукуматга уруш эълон қилиб Афғонистонга ўтишни афзал кўрганлиги хақида маълумотлар мавжуд 169 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан маслакдош ва фикрдош бўлган Абдураҳим Юсуфзода, Ота Хўжа, Файзулла Хўжаев кабилар кейинчалик ўзларини тергов қилиш билан боғлиқ жараёнларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Афғонистонга қочиб ўтиши ҳақида махсус кўрсатма олганлиги (Абдуқодир Муҳиддинов орқали – дисс...), инглиз ва афғонлардан ҳарбий ёрдам олиб Қизил Армияга қарши кураш олиб бориш ниятида эканлигини қайд қиладилар. Нима бўлганда ҳам, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев қўшни давлат Афғонистонга ўтиб, ҳарбий куч тўплаб Ватан озодлиги учун янгидан кураш 169 Шамсутдинов р. Усмон Хўжа ватан хоини эмасди//Халқ сўзи. 1991; 15 октябр 79 майдонига кирмоқчи эди. Уни ўз она юртидан узоқлаштирган омил эса советларнинг буюк давлатчилик ва зўравонлигидан иборат сиёсат бўлганди. Аҳад Андижонийнинг ёзишича, бу даврда Эрон орқали Афғонистон ҳудудига турк зобити Ҳожи Сами ва унинг 10 нафар тарафдорлари келишганди. Аҳмад Заки Валидий Тўғон ҳам Афғонистонда сиёсий муҳожир бўлиб яшаётган, истиқболда Туркистон Миллий Бирлиги фаолияти билан боғлиқ дастур тузиш ишлари билан банд эди. Усмон Хўжа Аҳмад Закий Валидий билан учрашиб, улар Афғонистондан туриб миллий мужодала ҳаракатини давом эттиришга ўзаро келишадилар170. Архив манбаларининг маълумотларига кўра Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1922 йилнинг 10 апрелида Шарқий Бухородан Афғонистон ҳудудига ўтган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ўз ҳамрохлари билан турк зобитларидан Ҳожи Сомий, Али Ризобейлар ҳамда 20 тача шериклари билан Шимолий Афғонистондаги Балх вилояти маркази Мозори-Шариф шаҳрига келган 171 . Аҳад Андижоний ҳам ўз китобида Усмон Хўжа ўғли Мозори-Шарифдан 1922 йил 20 апрелда ўз ҳамроҳлари билан Афғонистон пойтахти Кобулга қараб йўл олгани, Амир Омонуллахон 172 дан ҳарбий мадад сўраганини қайд этганди173. Омонуллахон имкон қадар Туркистон ва Бухоро озодлик ҳаракати иштирокларига қурол-яроғ, ўқ-дори ва аскар кучи билан мадад бериш истагини билдирганди. 1922 йил июнда Абдулҳамид Орипов Анвар пошонинг мактубини Усмон Хўжага келтиради. Ушбу мактуб матни кейинчалик Туркияда чоп этилган. Унда Усмон Хўжадан Анвар пошо Афғонистондаги миллий озодлик кучларини бирлаштиришни сўраган. Шунингдек, у мактубида Абдулҳамид Ориповни Берлин (Германия)га, укаси, йирик тадбиркор, сармоядор Нури Пошо ҳузурига юбораётганини Усмон Хўжа Пўлатхўжаевга хабар қилган. Ҳайитов Ш.А. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев-миллий истиқлол курашчиси. – Бухоро. 2007. – Б. 30,31. ЎзМА, Р 59-фонд, 1-рўйҳат, 54-йиғма жилд, 148,171 варақлар 172 Омонуллахон (1893-1960) Афғонистонда Баракзойлар сулоласи вакили, 1919-1929 йилларда Афғонистон тахтини бошқарган. Унинг ва ёш афғонийларнинг саъй ҳаракатлари билан Афғонистон Шарқ дунёсида миллий мустақиллика эришган биринчи давлат бўлди. Омонуллохонда Туркистон, Бухоро ва Афғонистондан иборат йирик мусулмон давлатини тузиш мақсади бўлган. 173 Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп/А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.:Тафаккур,2017. – Б. 158-159. 170 171 80 Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Кобулда, Фотуҳ қалъасида яшаётган Амир Сайид Олимхон ҳузурига ташриф буюргани маълумотларда қайд этилмайди. Бироқ, у бир неча бор Амир Омонуллахон ва унинг қайнотаси, «Ёш афғонийлар» ҳукумати раҳбари, ташқи ишлар нозири Маҳмудбек Тарзи174ҳузурида бўлган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистондаги сиёсий муҳожирларни тўплаб, 1922 йилнинг август ойи бошларида Кобулда кенгаш ўтказди. Кенгашда Абдулҳамид Орипов, К.Қулмуҳаммедов (БХСР биринчи миллий армия қўмондони-дисс..), Ҳошим Шойиқ, турк зобитларидан Хожи Самибей, Али Ризо афанди, «босмачилар» вакилларидан Қози Ҳожи, Нурқул Ботир, Дониёрбеклар иштирок этган. Ушбу йиғилишда миллий озодлик курашини кучайтириш хақида махсус баённома қабул қилинади. Абдулҳамид Орипов Ҳиндистон орқали Европага кетган, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистонда қолган 175 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев раҳбарлигида ўтган йиғинда Ҳошим Шойиқ озодлик ҳаракати учун курашларда ҳомий ва қўллаб қувватловчилар излаб Японияга кетиши керак эди 176 . Бироқ у Афғонистон маориф вазири Амир Омонуллахоннинг амакиси Файз Муҳаммадхон Зикриё таклифи билан ушбу давлатда маориф вазирлигига ўтади. Ҳошим Шойиқ Усмон Хўжа Пўлатхўжаевдан фарқли ўлароқ, Қаълаи Фотуҳга, яъни Амир Маҳмудбек Тарзи (1868-1943 й.й) Афғонистондаги Жамолиддин Афғоний сингари «Ёш афғонийлар» ташкилотининг асосчиси ва раҳбарларидан бири, унинг «Ахлоқ мажмуаси» китоби бор. У сиёсатчи, матбаачи, публицист, журналист, шоир ва ёзувчи. 1903 йилда Кобулда янги услубдаги «Хабибия», 1909 йилда «Харбия» каби мактабларни очган, уларда ўзи ҳам мударрислик қилган. 1911-1919 йилларда Кобулда «Сирож ул ахбор афғоний» (Афғон хабарлари ёритгичи)газетасини нашр эттирган. Газетада миллий озодлик учун кураш ғоялари тарғиб қилинган. 1919-1929 йилларда «Ёш афғонийлар» ҳукуматини танаффуслар билан бошқарган. БХСР хукумати рахбари Файзулла Хўжаев билан ўнлаб ноталар алмашган. Қизи Сурайё Тарзи Амир Омонуллахон билан турмуш қурган, Туркияда муҳожирликда вафот этган. 175 Агабеков Г.С. Секретный террор: Записки разведчика. – М.: ТЕРРА-Книжный клуб, 1998. – С. 112-113 176 Ҳошим Шоиқ (Ҳошим Шайх Бухороий) (1865-1935 йиллар). Бухорода таваллуд топган, мусулмончиликни қабул қилган яҳудий миллати вакили. Туркияда таҳсил олган, муаллим ва шоир.1918 йилда Боку орқали Бухорога қайтиб, «Миллий тадқиқотлар» тўпламини, «Девони луғоти турк» ва «Дада қўрқут» каби нодир манбаларни олиб келган. У БХСР ҳукумати таркибида Ташқи ишлар нозири, нозир ўринбосари сифатида 1922 йил 11 февралга қадар фаолият юритган. Абдураҳим Юсуфзоданинг 16 ойлик Афғонистондаги элчилигидан сўнг, 1922 йил 8 апрелдан БХСРнинг Афғонистондаги элчиси лавозимини бажаришга киришган. Афғонистондаги Бухоро Республикаси ваколатхонасини 1923 йилнинг бошларигача бошқарган. У Афғонистонда бир умр муҳожирликда қолиб, Афғонистон таълим вазирлигида фаолият кўрсатган, вафотидан кейин қизи Нафиса Хошим Шойиқнинг бой кутубхонасини Афғонистон ҳукуматига топширган. (Қаранг: ЎзМА, Р 48-фонд, 1-рўйҳат, 108 йиғма жилд, 48,49,50,51,52 варақлар, шу архив, Р 48-фонд, 1рўйҳат, 182 йиғма жилд, 201,202 варақлар, «Бухоро ахбори»; 105 сон 1922 йил 26 октябр, Аҳмад Заки Валидий Тўғон «Бўлинганни бўри ер...» – Т.: Адолат, 1997. – Б. 222-223., Ҳайитов Ж. Ҳошим Шойиқ (Хошим Шайх Ёқубов)ким эди?/ «XIX аср охири –XX аср бошларида Бухоро», Республика илмий-назарий анжумани материаллари. (2016 йил 4-5 апрел). Бухоро – 2016. – Б. 173-175 174 81 Олимхон ҳузурига бориб турган ва собиқ Бухоро амири билан мулоқотларда бўлган177. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевда Афғонистонда муҳожирликда қолиб кетиш нияти бўлмаган. Афғонистондаги муҳолифатда бўлган харбий кучларни бирлаштириш, инглизлар ва афғон амиридан ҳарбий ва сиёсий куч олиб, Туркистондаги озодлик курашини давом эттирмоқчи бўлган. БХСР ҳукумати раҳбари Файзулла Хўжаевнинг «... вазият ёмон, қайтиб турманг!»деган огоҳлантириши билан Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистонда қолишга мажбур бўлганди. Туркиялик ўзбек, профессор Аҳад Андижонийнинг ёзишича, 1923 йил 26-28 июнь кунлари Кобулда Закий Валидий ва Усмон Хўжа Пўлатхўжаев бошчилигида барча жамият аъзолари йиғилиш қилиб, Афғонистонда миллий кураш имкониятлари ёпилгани, Туркистон масаласини халқаро майдонда дунё афкор оммасига танитиш, кенг кўламли сиёсий фаолият кўрсатишга киришилган. Ушбу йиғилиш қарорига кўра, Усмон Хўжа Туркияга жўнаши, Закий Валидий Берлин (Германия) ёки Истанбул (Туркия)га йўл олиши, Муфти Садриддинхон ва Туроббеклар Машҳад (Эрон)га кетиши, Абдулҳамид Ориф (Орипов) Кобулда қолиши, Париж (Франция)да турган Мустафо Чўқай Европада иш юритиши ҳақида қарор қабул қилинди. Ушбу йиғинда ташқи дунёга Туркистонни танитадиган бирор-бир журнал чиқаришга қарор қилинган. Усмон Хўжа Ҳиндистон орқали Туркияга жўнаб кетган. «1923 йил ўрталарида Туркистон озодлиги учун кураш йўлига кирганлар дунёнинг турли ўлкаларига тарқалдилар»178, - деб ёзганди Аҳад Андижоний. Бироқ, Темур Хўжа Усмон Хўжа ўғли ўзаро мулоқотларда айтишича Афғонистон амири Омонуллахон 1923 йил ёзида отамни ўз ҳузурига чорлаб: «... биз сизни ҳурмат қиламиз, бироқ советлар сизни Афғонистондан чиқариб юборишни сўраб кўп пайтдан буён мурожаат қилиб келяпти. Совет-Афғон Саидов С. Рохе аз Бухоро то Кобул// Садои Мардум, 21 август, 2000, шу муаалиф. Ҳошим Шоик аз Бухоро рафт буд// Овози тожик, 16 январи 1992, шу муаллиф. Ҳошим Шоик аз Бухоро буд// Адабиёт ва санъат, 16 январи 1992. №3. 146, 148 саҳ. Ҳайитов Ш.А, Бадриддинов С. Ўзбекистон бизга ҳам Ватан...Бухоро.2006. – Б. 108,114. 178 Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп/А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.: Тафаккур,2017. – Б. 162-163. 177 82 шартномаси мавжуд (1921 йил 28 февралдаги шартнома назарда тутиляпти – дисс...), мен мамлакатим мустақиллиги йўлида улар билан муросага келишга мажбурман. Умуман советлар Афғонистондаги Туркистон муҳожирларини чиқариб юборишни талаб қилишади. Мен мамлакатимда қўзғолончилик психологияси бор деб бу талабни пайсалга солиб келаман»179 -деган. Ушбу каби фикрларни 1931-1953 йилларда ота-боболари билан Афғонистоннинг турли шаҳарларида яшаган Собир Сайҳонли ҳам тасдиқлаган эди 180. Совет ҳокимияти ўзига муҳолифатда бўлган «босмачилар» тўдалари Афғонистонда «уя қурганлиги», афғон-совет чегараларида ҳарбий харакатлар бўлиб турганлиги 181 , бу борада афғон ҳукуматига ноталар юбориб турганлиги, сиёсий муҳожирларни тезда чиқариб юбориш талаб этилганлиги 182 тарихий ҳақиқатдир. Хуллас, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1922 йил 10 апрелдан 1923 йил июнь ойи охирларигача Афғонистонда бўлиб, ушбу мамлакатда Туркистон сиёсий муҳожирлари йўлбошчиси сифатида миллий курашнинг истиқболадаги вазифалари ва мақсадлари учун собитқадамлик билан кураш олиб борди. Бироқ, профессор Аҳад Андижоний таъкидлаганидек, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Афғонистонни тарк этишига сабаб фақатгина бу мамлакатда миллий озодлик учун кураш имкониятлари ёпилгани эмас, балки совет ҳокимиятининг афғон амирига Ўрта Осиё сиёсий муҳожирларини Афғонистондан чиқариб юбориш билан боғлиқ тазйиқи ҳамда амир Омонуллохоннинг бу борадаги қарори ҳам сабаб бўлган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистонда бўлган даврида унинг сиёсий фаолияти билан боғлиқ ҳолда, шахсий ҳаётида ҳам ўзгариш бўлди. 1917-1924 йилларда, яъни Афғонистонга оммавий совет муҳожирлиги юз бермасдан олдинги даврларда ҳам туркистонликлар Афғонистон ҳукумати ва армиясида муҳим роль ўйнаб келганлар. 1922 апрелдан 1923 йил ёзига қадар Афғонистонда бўлган Усмон Хўжа Пўлатхўжаев шахсий оилавий ҳаётидаги Темур Хўжа Усмон Хўжа ўғли билан шаҳсий мулоқот. 2017 йил 21 июнь. Собир Сайҳонли билан шаҳсий мулоқот, 2019 йил, 15 август. 181 ЎзМА Р 59-фонд, 1-рўйҳат, 115 йиғма жилд, 181варақ. 182 Бухоро ҳукуматининг Афғонистон ҳукуматига нота билан мурожаати// Бухоро ахбори, 208 сон, 1923 йил 30 сентябр. 1923 йил, 211 сон, 1923 йил 8 октябр. Усмон Хўжа ўғли Темур Хўжа. Мен Ватанда эмасман Ватан менинг ичимда//Муносабат, 1990 йил 30 октябр 179 180 83 ўзгариш бўлиб, ушбу давлат аъзоси (бош вазир), XIX асрдаги ўзбек муҳожири Саид Акрамхон Тўра183 қизи Ҳакимаойимга уйланди. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Муҳаммад Али ўзининг «Абадий соғинчлар» (роман-хроника) номли китобида: «Бухоронинг машҳур сиёсий арбобларидан бири Усмон Хўжа Пўлатхўжаев большевиклар зулми билан Афғонистонга паноҳ излаб келди... мамлакат (Туркистон – дисс...) туриш-турмушидан ҳамиша ҳабардор бўлиб турадиган, айниқса, Ватан (Туркистон) билан, ватандошлар (муҳожир туркистонликлар) билан боғлиқ кичик ҳодисаларни ҳам кўздан қочирмайдиган Саид Акрамхон Тўра бундан огоҳ бўлди ва Усмон Хўжани ўз қанотига олди. Унга Холапошша деган жиянини никоҳлаб берди, тўйини қилди, шунинг билан бир оилани мустаҳкамлаш ғамини чекди. Бу Саид Акрамхон Тўранинг мисолдир» 184 бечорапарварлигига, одамийликларига бир , – мазмунидаги фикрларни билдиради. Бироқ, тадқиқот жараёнида Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг фарзанди Темур Хўжа билан шахсий мулоқотларда унинг онаси Саид Акрамхон Тўра синглисининг қизи эмас, шахсан ўзининг қизи эканлигини таъкидлаб, шунингдек, қизининг исми Холапошша эмас, балки Ҳакимаойим эканлиги билан боғлиқ масалага аниқлик киритилди185. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг турмуш ўртоғи Ҳакимаойим қабрлари Истанбул шаҳрининг Осиё қисмида жойлашган Ускудор райони Султонтепа теккеси») 186 тепалигидаги «Ўзбеклар теккеси» («Бухороликлар қошидаги қабристонда ёнма ён жойлашган Усмон Хўжа Саид Акрамхон Тўра 2-англо афғон уруши (1878-1881 йй) даврида бўлажак афғон амири Абдураҳмон (1881-1901) билан Афғонистонга келган. Ўша пайтларда 26-27 ёшларда бўлиб ( у тахминан 1844-1932 йилларда яшаган) Амир Абдураҳмон ва Амир Ҳабибуллахон хукмронликлари даврида (1901-1919) Афғонистон ҳукуматида Садри Аъзам (бош вазир), фатво идорасининг раҳбари бўлган. Шу билан бирга Кобул бош мадрасасида у исломий фанлардан илму толибларга таҳсил берган. Умуман 1920-1930 йилларда Афғонистон ижтимоий-маънавий, исломий-ахлоқий ҳаётида Туркистонлик учта шайх муҳим роль ўйнаган. Булар Саид Акрамхон Тўра, қўқонлик машхур шоир Чустий домланинг куёви, қори олим ва табиб Саид Муҳаммадхон Тўра (1887-1959), Туркистон шайхулисломи Саид Муҳаммадхон Нўмонхон тўралардир. (диссертантнинг туркиялик ўзбек, Саид Муҳаммадхон Тўра ўғли билан суҳбати, 2019 йил 15 август, Муҳаммад Али. Абадий соғинчлар (роман-хроника). – Т.: 2005. – Б. 215.) 184 Муҳаммад Али. Абадий соғинчлар (роман-хроника). – Т.: 2005. – Б. 71-72) 185 Усмон Хўжа ўғли Темур Хўжа билан шаҳсий мулоқот, 2019 йил 15 декабр. 186 Текке (такя) – хонақох, ётоқхона, мадраса, масжид жойлашган дарвешлар бошпанаси, сўфийлар ибодатхонаси. Ўтмишда Шарқ мамлакатларида мусофир туркистонликлар учун барпо этилган 100 дан ортиқ теккелар бўлган. Биргина Истанбул шахрида 8 та туркистонликлар теккеси бўлиб, улардан хозиргача учтаси 183 84 Пўлатхўжаев Ускудордаги ўзбек теккеси шайхлари ва бу ерда истиқомат қилаётган муҳожир бухороликлар билан яқин алоқада бўлган. Усмон Хўжа ўғли Темур Хўжа шахсий архивида Усмон Хўжанинг текке шайхлар ва у ерда яшовчи туркистонликар билан тушган фотолавҳаларни сақлайди 187 . Текке шайхларидан Иброҳим Адҳам Афанди, Ато Афанди, Нажмиддин Афанди даврида ушбу текке машҳурлик шоҳсупасига чиққан. Иброҳим Адҳам Афанди – «минг санъат эгаси» деб ном олган бўлиб, унинг даврида Санъат мактаби очилган, ўзбеклар орасидан кўплаб «Абру баҳор» (эбру санъати) вакиллари, токарь, слесарьларни тарбиялаб чиқарган. У Туркияда 1-чўян трубаларни ихтиро қилди, у кашф этган «буғ машинаси» ҳамон теккеда сақланади, 1867 йилда Халқаро Париж кўргазмасида қатнашиб, олтин медаль билан тақдирланди. Ўғли Ато Афанди даврида текке миллий озодлик ҳаракати марказига айланган. Ато Афанди Туркистонга сафар қилиб, Анвар пошо билан учрашган, Туркия инқилоби тарғиботчиси бўлган. Шайх Нажмиддин Афанди (1902-1971) мусулмон дунёсида диний илмларнинг донишманди бўлган, 1950-1960 йилларда Туркияга сафар қилган ҳар бир муҳожир, ўзга мамлактлардаги туркистонлик муҳожирлар унинг фикрмулоҳазалари ва маслаҳатларидан баҳраманд бўлишган 188 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев «бухороликлар теккеси»даги ўзбек миллий таоми ош тайёрланадиган мис қозон, ўзбекона ошхона, миллий кийим-кечаклар сақланган: Узкудорда, Сўқули Меҳмет пошо кўчасида, Айюб масжиди қошида. Ускудордаги текке 17521753 йилларда Нақшбандий шайхлари томонидан қурилган, дастлаб у ерда яшаганлар барчаси бухоролик Нақшбандий шайхлар бўлишган. Ушбу текке Онадўлидаги ўзбек муҳожирлари бошпанаси, ўзига хос элчихона, макка ва мадина ҳажига кетадиганлар қароргоҳи, Истанбулга ўқишга борган айрим талабалар ётоқхонаси вазифасини бажарган. 1925 йилда Мустафо Камол Туркиядаги теккеларни тугатиш хақида фармон қабул қилди.Ушбу қарордан Узкудордаги текке мустасно эди.Чунки, ушбу текке 1918-1922 йиллар (Камолчилар инқилоби) даврида Истанбулдан Анқарага қурол-яроғ, ўқ-дори, озиқ-овқат етказиб берувчилар қароргоҳи сифатида Туркия озодлик ҳаракатида муҳим роль ўйнаган. Шунингдек, Туркия Республикаси мадҳиясини ёзган Меҳмет Акиф Эрсой (1873-1936), унинг аждодлари бухоролик, ушбу теккеда инглизлардан яшириниб жон сақлаган. Текке бир неча бор таъмирланган. Узкудордаги теккега турк султонлари, Аднан Одил, Рошен Ашраф, Азиз Несин (ижодкорлар), Февзи пошо Чақмоқ (ҳарбий вазир) каби кўплаб тарихий шахслар ташриф буюришган. Узкудордаги текке уч қаватли бўлиб, бирдан бир биноси ўз ҳолича сақланган текке ҳисобланади.(Қаралсин. Istanbuldaki Turkestan tekkelari (Ata yurt ile ana yurt arasinaki manevi kopruler). – Istanbul. 2017.–294 s.) 187 Диссертантнинг Темур Хўжа билан шаҳсий мулоқоти. 2018 йил 15 август. 188 Enver Atayli. «A Dark Path to Freedom.Ruzi Nazar, from the Red Army to the CLA» Company. London, 2017 (Transleted by Davad Bare ) 336 s 85 сақланадиган ва ўзбекона безатилган текке биносидаги алоҳида хоналарда кўп бор бўлган. Ускудордаги текке муҳожир ўзбеклар учун маънавий-руҳий мадад оладиган, алоҳида уй-жой қилиб чиқиб кетгунга қадар асосий бошпана бўлган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев миллий-диний (рўза ҳайити, қурбон ҳайити) байрамларида ўзбек жамоалари тўпланадиган Ускудор теккесида Туркистон мустақиллигига қаратилган нутқ ҳамда табриклар қилганлигини Туркиядаги муҳожир ўзбеклар шахсий мулоқотларда таъкидлаган эдилар189. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев қабри жойлашган Ускудор орқасидаги қабристонда 50 дан ортиқ ўзбек (туркистонлик)лар қабрлари мавжуд бўлиб, ХIX–ХХ асрларда ўтган шайх ва мударрисларнинг қабрлари жойлашган, ҳар бир қабр устида тош устунлар ўрнатилган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг турмуш ўртоғи қабри устида қабртош қўйилган бўлиб хотира лавҳаси битилган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев нафақат Туркистон (Бухоро) муҳожирларининг «маънавий отаси», балки турк ҳукумати аъзолари олдида ҳам юксак обрў-эътиборга эга бўлган. Шу сабабли, 1968 йил 28 июлда у Истанбулда вафот этганда, ўнлаб хорижий мамлакатлардан келган туркий халқларга мансуб муҳожирлар, турк расмий ҳукумати аъзолари иштирок этган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевга турк ҳукумати томонидан умрбод нафақа белгиланганлиги, унинг вафотидан сўнг ушбу нафақа хотини ҳисобига берилганлиги, шунингдек, ушбу қадр ва ҳурматга сазовор инсон турк миллий байроғига ўраб дафн этилганлиги муҳимдир. Туркия Республикасида ҳукумат аъзолари шундай шараф ва ҳурматга сазовор ҳисобланади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев қабрининг айрим пайтларда қаровсиз қолган пайтлари ҳам бўлди. Истиқлол шарофати билан ушбу табаррук инсоннинг бутун Ўзбекистон Республикаси ҳамда Бухорода истиқомат қилаётган авлодлари, қавм-қариндошлари, ушбу шахс ҳақида илмий изланишлар олиб бораётганлар саъй-ҳаракати билан зиёрат қилинди, қабр тартибга келтирилди ва Қуръон тиловат қилинди. Бу эса миллий озодлик ва бирлик учун Диссертантнинг Собир Сайхонли (1931 йил туғилган), Турон Ясса (1942 йилда туғилган) билан шахсий мулоқотлари, 2019 йил, 18, 20, 21 август. 189 86 курашларда чарчамаган миллатнинг келажаги ва саодати учун жонини фидо қилган Ватан фарзандига кўрсатилган эҳтиромдир. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ва унинг маслакдошлари Ҳожи Сомий пошони озодлик учун курашга кўндира олмаганликлари туфайли вақтинча совет ҳукуматига қарши амалий ҳаракатларни тўхтатдилар. Афғонистон XX асрнинг 20-30–йилларида Туркистон минтақасидан кўчиб ўтган турли тоифадаги минг-минглаб муҳожирлар марказига айланганди. Муҳожирликка маҳкум бўлганлар орасида амир ва у билан бирга қўшни давлатга кўчган бек, аъён, амалдорлар, тушуниб-тушунмай амирга эргашган дехқон, чорвадор, ҳунарманд, мардикор каби оддий халқ вакиллари, совет режимига қарши курашган ва мағлубиятга учраган «босмачи» тўдаларнинг қўрбошилари ҳамда уларнинг йигитлари, қулоқ қилинган, ер-сув ислоҳоти туфайли ўз хўжалигидан ажралган бойлар, шунингдек, БХСР ҳукумати таркибида фаолият юритиб, кейин миллий мухолифат сафига қўшилган сиёсий муҳожирлар ҳам бор эди. Совет ҳукумати Афғонистон билан яхши қўшничилик ва дипломатик муносабатлардаги барқарорлик гарови муҳожирларни ушбу давлатдан чиқариш, деб ҳисобларди. Афғонистон чегарасидан биргина амир билан 200-250 минг киши муҳожирликка кетганди. Бу ҳақда амир ўз хотира китобида: «Бу бандаи ожиз Амударёдан Афғонистон тарафга кўчиб ўтаётганимда, Бухоронинг энг мўтабар навкарларидан тахминан 300 нафари менга ҳамроҳ эдилар. Шу билан бирга хар бир ўша эслатиб ўтилган дарё гузаргоҳида (Панж ва Вахш дарёлари бирлашадиган Чубек ирмоғи ҳақида сўз юритилмоқда – дисс...) бир лак (100 минг нафар - дисс...) ҳузуримда тўпланишар эдилар 190 .»-деб ёзади. Айрим маълумотларда «лак-лак» деган атама ишлатиладики, бу эса амир билан қўшни Афғонистон ҳудудига 200 минг ва ундан ортиқ кишилар қўшни давлат чегараларига ўтиб кетганини англатади. Тожикистонлик тарихчи олим К.Н.Абдуллаев: «Собиқ амир билан бирга 1920-1921 йилларда Тожикистоннинг жанубий вилоятларидан қочоқлар сони 200 минг кишидан Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Т.: Фан,1991. – Б.17 190 87 ошиб кетди. Шарқий Бухоро ахолисининг 25 фоизи ҳорижга кўчди. Қўрғонтепа, Кўлоб, Ҳисор вилоятларининг ярим аҳолиси Афғонистонга ўтиб кетган. Тожикистон Инқилобий Комитети маълумотича 1925 йилда республика жанубида 49 та қишлоқ бутунлай аҳолисиз қолиб бўшаб қолди, боғ ва экин майдонлари ташландиқ тўқай ва қамишзорларга айланиб кетган 191 ». Афғонистон турли вилоятлари бўйлаб ўзбек, тожик, қирғиз, қозоқлар тарқалган эди. Собиқ Бухоро амирлигининг Қарши ва Чоржўй бекликларида истиқомат қилган туркманлар 1920 йил сентябрида амир монархиясига қарши тўнтаришдан сўнг, Бухородан Афғонистонга оммавий равишда кўчиб ўтдилар. Архив хужжатларида Чоржўй ва Карки вилоятларида истиқомат қилувчи 35 минг оила (айрим манбаларда 25 минг оила деб кўрсатилади – дисс...) 2 миллиондан ортиқ катта ва кичик туёқли чорва моллари билан Афғонистоннинг Маймана ва Анхўй вилоятларига ўтиб кетган 192 мазмунидаги маълумотлар келтирилади. Бухоро таъбаалари (фуқаролари) бўлган ушбу туркманлардан Афғонистон ҳукумати солиқ талаб қилганлиги, УмумТуркман уларни БХСРдаги қурултойларида, асл БХСР ерларига ва қайтариш Афғонистон масаласи ҳукуматлари раҳбарларининг бир-бирларига йўллаган бир қатор ноталарида бир неча бор кўтарилди. Туркманларни ўз юртига қайтаришда Файзулла Хўжаев, Ҳошим Шойиқ Ёқубов каби ҳукумат раҳбарлари билан бир сафда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳам БХСР МИҚраиси сифатида анча куч сарфлаган 193. БХСР миллий матбуоти маълумотича Афғонистонга муҳожирликка кетган «туркман қочоқлари» тақдири турфа хил кечди. Уларнинг бир қисми БХСРнинг Чоржўй ва Карки вилоятларига қайтди. 1921 йилдан 1923 йилнинг кузига қадар Карки ва Чоржўй вилоятларига 3 минг оила туркманлар қайтарилди. Уларга ҳукумат текин озиқ-овқат, чорва моллари, шунингдек, Абдуллаев К. Н. Бухарская послереволюционная эмиграция (к историографии проблемы)/ Октябрская революция в Средней Азии и Казахстане: (теория, проблемы, перспективы изучения). – Т.:Фан. 1991. – С. 191-192 192 ЎзМА, Р 48-фонд, 1-рўйҳат, 171-йиғма жилд, 94,95 варақлар, 182-йиғма жилд, 328 варақ, 207-йиғма жилд, 5, 7, 8, 306, 325 варақлар. 193 ЎзМА, Р 53-фонд, 1-рўйҳат, 103 йиғма жилд, 49,50, 53 варақлар, Р 48-фонд, 1-рўйҳат, 131-йиғма жилд, 51, 53 варақлар 191 88 ер-мулк тақсимлаб амалий ёрдам кўрсатди. 1922-1923 йилларда Афғонистон ўз юртига қайтган йўқсил туркманларга ёрдам сифатида 105 та хўкиз, 10 000 пуд мош, 4 000 пуд кунжут, 5 000 пуд жўхори 10000 пуд буғдой билан ёрдам кўрсатди. 1922 йилдан бошлаб ҳар куни 300 та оила туркманни ўз ерига қайтариш режаси ишлаб чиқилганди194. Абдураҳим Юсуфзоданинг ўрнига Ҳошим Шойиқ Афғонистонга элчи қилиб тайинланар экан, унинг олдига «туркман қочоқлари» (манбаларда шу тарзда қайд этилади – дисс...)ни Бухорога қайтариш вазифаси юкланганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Афғонистон ҳудудига ўтишидан икки кун олдин (1922 йил 8 апрел – дисс...) Кобулга етиб келган Ҳошим Шойиқ Ёқубов «туркманлар масаласи» билан шуғулланишга киришган. 1922 йилнинг апрел ойи ўрталарида икки ҳукумат аъзолари ўзаро учрашувида у Усмон Хўжа каби собиқ ҳукуматдошларига Афғонистондаги қочоқ туркманлар ва бошқа муҳожирларни Бухорога қайтариш ҳамда Ҳожи Тўрақулбой қўлида (бу шахс амирнинг Афғонистон ва Хиндистондаги савдо вакили эди, 1930 йил Пешоварда вафот этган – дисс...) сақланаётган қоракўл териси савдосидан келадиган маблағларни ҳам БХСР ҳукумати иҳтиёрига олиш мақсадида келганлигини билдирган Шойиқнинг Бухоро 195 . Аёнки, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Ҳошим муҳожирларини ўз юртига қайтариш ҳақидаги фикрларини қўллаб қувватлаган. БХСРга қайта олмаган туркманларнинг бойбадавлат қисми ер-мулк ва чорва боқиш учун кенг яйловларни афғон маҳаллий ҳукмдорларидан сотиб олишган ва ўз мол-мулкларини ҳамда жонларини, оилаларини ҳимоя қилиш учун қуролга ҳам эга бўлганлар. Бундай муҳожирлар Шимолий Афғонистонда зич яшайдиган ўзбек ва туркманлар каби ҳорижда абадий яшаб қолишди. Бир қисм туркманлар ЎзМА , Р 48-фонд, 1-рўйҳат, 118 йиғма жилд, 2 варақ, М.С.Ахрорий Тўртинчи инқилобий йилимиздан нималар кутамиз//Бухоро ахбори. 199-сон, 1923 йил 9 сентябр, Ҳайитов Ш. Бадриддинов С. Ватанжудоликнинг мунгли тарихи. – Бухоро: Бухоро, 2005. – Б.125-126. 195 ЎзМА , Р 47-фонд, 1-рўйҳат, 249 йиғма жилд, 25,30 варақлар, Афғонистондаги туркманлар ҳақида //Озод Бухоро, 68 сон, 1924 йил 29 март, Ҳайитов Ш. Бадриддинов С. Ўзбекистон бизга ҳам Ватан...Бухоро.2006. – Б.108. 194 89 қўшни Эрон ҳудудига ўтишди. Муҳожирлик даврида вафот этган ва чегара ҳудудларида қуролли тўқнашувларда ҳалок бўлганлар оз сонли эмасди196. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг муҳожир сифатида Туркияга кўчишига тегишли сана билан боғлиқ маълумотларда 1924 ва 1925 йиллар яъни икки ҳил маълумот қайд этилган. Бизнингча, бу масалада Аҳад Андижонийнинг берган маълумотлари анча ишончлидир. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркияга кўчиб бориши билан унинг ҳаёти ва фаолиятида муҳожирликнинг иккинчи босқичи бошланади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркияга кўчиб ўтган даврда ушбу мамлакатда «Камолчилар инқилоби» сўнги босқичга кирган, Туркия ўз мустақиллигини қўлга киритиши ва Туркия Республикаси ташкил топиши арафаси эди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1930 йилларда ТМБ бўлимларини фаолиятини тиклаш учун Афғонистонга сафар қилган. 1937 йилнинг бошларида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Шарқий Туркистон (Хитой)да 19311932 йиллар қўзғолонидан кейин тузилган Шарқий Туркистон миллий ҳукумати собиқ вазири Султонбек Бахтиёр билан Афғонистонга келган. Афғонистонда совет айғоқчиси Маҳмуд Ойқорали 197 уларни кутиб олган. Аҳад Андижоннинг ёзишича, Маҳмуд Ойқорали Усмон Хўжа билан Мустафо Чўқай ўртасида нифоқ солиш учун Мустафо Чўқай ва Абдуваҳоб Ўқтойга Афғонистон ҳукуматининг эълони// Бухоро ахбори, 95 сон, 1922 йил 12 август, ЎзМА , Р 59-фонд, 1рўйҳат, 53 йиғма жилд, 50, 51, 52, 53варақлар. 197 Маҳмуд Ойқорли(Баҳром Иброҳимов)–1908 йил 5 майда Туркистон Генерал Губернаторлиги Самарқанд вилояти Бахмал тумани Усмат қишлоғи (ҳозирги Жиззах вилояти ҳудуди) таваллуд топган, ёшлигида отаонасидан етим қолиб Отажон исмли буваси қўлида тарбия топган. Ўрта мактабни битириб 1922 йилда Озарбайжон Ганжа педагогика билим юртига ўқишга кириб, тугатган. Ватанга қайтгач, «Аланга» газетасида муҳбир бўлиб ишлаган. «Йўқсул» таҳаллуси билан шеърлар ёзган. 1930 йилда ОГПУ ҳодими бўлиб ишга кирган, 1932 йилда Эронга чиқариб юборилган Муфтий Садриддинхон билан 1934 йил Афғонистонга келади. Ўша йили Туркия фуқаролигини олади. Совет айғоқчиси сифатида М.Чўқай, Усмон Хўжа ҳақида маҳфий маълумотлар тўплаган. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Афғонистонда совет, немис, турк, япон ва америка айғоқчиси бўлган. 1943-1948 йилларда Демазанг турмасида ҳибс қилинган. Икки йил давомида елка ва оёқларига 12 кг ли темир занжир осиб қўйилган. 1948-1954 йил Пешовар (Покистон)да совет айғоқчиси бўлади. 1960 йилда жанговор Қизил Байроқ ордени билан мукофотланган. 1954 йилда Ўзбекистонга қайтди. 1963-1978 йиллар вафотига қадар ЎзРФА Шарқшунослик институтида илмий ҳодим бўлган, маҳфий айғоқчилар тайёрлаган. 1968 йилда Абдуллоҳ Ҳакимов «Илон изиден» номли эссеси унинг фаолиятига бағишланган. Вафотидан сўнг, 1995 йилда Жасорат медали берилган. (Қаралсин: Тихонов Ю. Афганская война Сталина. Битва за Централную Азию.–М.:ЕКСМО-Яуза,2008.–360 с; Учинчи фронт. Афсонавий ўзбек разведкачисининг Марказий Осиёда немис-фашистларининг агрессив ғояларини йўққа чиқаргани ҳусусида (Тўлқин Ҳайит ва ДХХ фаҳрийси Пўлатжон Бобомуҳаммедов билан мулоқоти) // Халқ сўзи, 2019 йил 7 май.) 196 90 иғвогарликдан иборат мактублар йўллайди. Уларда Усмон Хўжани ҳам ТМБ аъзоси бўлмаган Султонбек Бахтиёрга ушбу ташкилот билан боғлиқ маълумотларни берганликда, ТМБ аъзолари билан маслаҳатлашмай ўзича Афғонистонга келганлигида айбловлар қўйилган 198 . Маълумки, 1931-1932 йилларда Шарқий Туркистонда халқ қўзғолонлари бўлиб, Урумчи, Қумул, Оқсу, Қошғар, Учтурфонда Хитой ҳукумати вакили Жан Жун ағдарилиб, ушбу миллий ҳукумат тузилишига сабаб бўлганди. Бироқ бу ҳукумат узоқ яшамади.Урумчида турган совет ваколатхонаси ва Хитойнинг Чан Кай-Ши ҳукумати иттифоқчилигида бу ҳукуматни тугатган199. Аҳад Андижонийнинг фикрича, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1938 йил охирида, Мустафо Камол вафот этмасдан олдин Эдил-Урал, Кавказ муҳожирлари йўлбошчилари билан Туркиядан чиқариб юборилган 200 . 1938 йилда Туркия Республикасида сиёсий вазият ўзгариб, совет-турк муносабатлари бир қадар илиқлашганлиги туфайли СССР ҳукумати талаби билан Туркиядан Усмон Хўжа сингари «буржуа миллатчилари»ни чиқариб юбориш масаласи кун тартибига қўйилди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг муҳожирлик даври тарихида 1938 йил охирида учинчи босқич бошланди. Туркиядан Польшага кўчган Усмон Хўжа бу мамлакатда маршал Пилсудский ҳукумати ағдарилганидан сўнг, Эронга кўчиб ўтади. У 1939-1945 йилларда Эронда, 1947-1950 йилларда Туркияда, 1951-1957 йилларда Покистонда яшаган. Унинг қизи Эронда, ўғли Темур Хўжа эса 1947 йил Истанбул (Туркия)да туғилган. Темур Хўжа мулоқотларидан бирида Покистонда бошланғич таълим олганлигини ҳикоя қилганди 201 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев 1957-1968 йилларда Истанбулда яшаган. У Истанбул шахрида яшаган йилларда уч бор ўзи умргузаронлик қилган уйини алмаштирганлиги, умрининг охирида Аданада ҳам бир муддат яшаганлиги аниқланди. Усмон Хўжанинг ҳатти-ҳаракати совет айғоқчилиги доимий назоратида бўлган. Уни Ахад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд: илмий-оммабоп.–Т.: Тафаккур, 2017.–Б. 372-374. Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси. – Т.:Шарқ, 2003. – Б.154-187. 200 Мустафо Камол Отатурк 1938 йил 10 ноябр сурункали жигар хасталигидан 57 ёшида вафот этган. 201 Усмон Хўжа ўғли Темур Хўжа билан шахсий мулоқот, 2019 йил, 21 август. 198 199 91 бир неча бор жисмонан маҳв этишга уринилган, Ўзбекистондаги қариндошларига ўзини танитиши ватандагиларга ҳам, ўз шахсига ҳам дахл етказиши мумкин эди 202 . У совет ҳукумати йилларида «миллатчи», «пан туркист», «сотқин», «Ватан хоини»ларнинг қатъий рўйҳатига киритилганди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев билан бошқирд миллати вакили, Туркистон миллий озодлиги харакатларида муҳим роль ўйнаган Аҳмад Заки Валидий Тўғон203 ўртасидаги муносабатлар ҳақида мазкур тадқиқотда мухтасар фикр юритиш ўринли бўлади. Аҳмад Заки Валидий ўз устози, таниқли шарқшунос олим, академик В.В.Бартольд (1869-1930 йиллар) топшириғи билан 19131914 йилларда Туркистонда илмий сафарда бўлган. У кейинчалик шарқшунос олим сифатида Туркистон ўлкасига бир неча бор саёҳатлар қилган. «Туркистон Миллий Бирлиги Комитети» (1920-1923 йиллар) ташкилоти раҳбари ҳисобланиб, хорижга чиқиб кетгунига қадар мазкур ташкилот билан озодлик учун кураш йўлида самарали фаолият юритган. Ахмад Закий чет элга чиқиб кетишидан олдин Файзулла Хўжаев билан учрашганлиги, ундан Афғонистонга чиқиб кетиш учун ўзи ва икки ҳамроҳига собиқ амирнинг қорабайир, учқур отларидан инъом олганлигини ўз хотираларида қайд этади204. Аҳмад Заки Валидий Тўғон Афғонистонга Усмон Хўжадан кейин муҳожирликка ўтган. У ўзининг китобида 1922 йил 18 июнда Кобулга етиб келганлигини, уни ва унинг икки ҳамроҳларини Усмон Хўжа ва Хошим Шойиқ кутиб олганлигини эътироф этади. Шунингдек, Валидий билан Афғонистон хорижия вазири Муҳаммад Валихон ва маориф вазири Файз Муҳаммадхон Зикриё учрашувини ҳам юқоридаги Бухоро хукуматининг собиқ аъзолари ташкил этишган. Афғонистон хукумати аъзолари Аҳмад Закийдан Туркистоннинг истиқболига ва Афғонистонда Шахсий мулоқот маълумотлари; 2018 йил, 20 феврал Ушбу шахс тарихий адабиётларда Аҳмад Заки Валидий, А.Валидов каби номлар билан тилга олинади. Тўғон фамилиясини 1934 йил 1 июнда Туркияда олган. Туркия Республикасида истиқомат қилаётган хар бир киши қайси миллатга мансуб бўлмасин, Тўғон сингари исм-шарифидан сўнг ном олиши хақида махсус фармон чиққан эди (Қаранг: Мадраимов А.А. История эпохи Амира Темура и темуридов в научном наследии В.В. Бартольда и А.З. Валидова. – Автореф дисс...док. философа (Ph D) – Ташкент. 2019. – С.31. 204 Валидий, Аҳмад Валидий Тўғон. Хотиралар// Шарқ юлдузи, 1993. - № 6-7. – Б.132-133. Ушбу хотира парчалари Ўзбекистондаги бошқа даврий матбуот саҳифаларида ҳам босилди. 202 203 92 илмий ишлар ва маорифни ривожлантириш билан боғлиқ ўз дастури ҳамда лойиҳасини ишлаб беришини сўрашган205. Усмон Хўжа, Аҳмад Закий, Носир Хакимов, Абдулхамид Орипов ва Афғонистондаги бошқа ўзбек, турк, татар, бошқирд, қирғиз сиёсий мухожирлари (жами: 35 киши – дисс...) ўзаро кенгашиб турк зобити Хожи Сомийни Туркистон харакатида қўллаш мақсадида унга бир мактуб тайёрлашган ва ушбу мактубни 1922 йил июньда Усмон Хўжа Хонободда турган Хожи Сомийга олиб кетган. Чунки «босмачи» қўрбошилар орасида Усмон Хўжанинг обрў-эътибори нисбатан юқори бўлган. Таъкидлаш жоизки, Аҳмад Заки Валидий Тўғоннинг Афғонистон амири Омонуллахонга тақдим этиш учун Туркистон тақдири ва Афғонистонда маориф ишлари билан боғлиқ «рапорти» (лойиҳасини) (Бу лойиҳа ёхуд меморандум 5-бет бўлгандисс...) форс тилига Усмон Хўжа ва Ҳошим Шойиқлар томонидан таржима қилинган эди206. Усмон Хўжага Афғонистонда муҳожир бўлиб яшаб турганида турк, ўзбек, туркман муҳожирларидан ўнлаб мактублар келган. Уларда хорижда ватанидан йўли айри тушган муҳожирлар бундан кейин қандай йўл тутишлари ҳақида маслаҳатлар сўрашган. Усмон Хўжа миллий кураш тарафдорларини бирлаштириш зарурлигини англаб, ушбу йўлда амалий харакатлар қилган. Усмон Хўжа ва ҳамроҳи Хисомиддинда бироз маблағ борлиги учун 1922 йилнинг августида улар Ҳиндистон (Калькутта ва Пешовар)даги инглиз ваколатхонасигача етиб боришган. Инглизлар билан музокаралар кутилган натижани бермаса-да, Аҳмад Заки Валидийга инглиз ваколатхонасидан Пешовар орқали Европага жўнаб кетиш учун ваколат берадиган рухсатнома олиб берилган. Усмон Хўжанинг ушбу беминнат хизматини Аҳмад Заки Валидий Тўғон хотираларида шахсан эътироф этади207. Аҳмад Заки Валидий Тўғон. Бўлинганни бўри ер. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун кураши тарихидан. Хотиралар // Бошқирд тилидан Ш.Турдиев таржимаси. – Т.:Адолат, 1997. – Б. 213-214 206 Аҳмад Заки Валидий Тўғон. Бўлинганни бўри ер. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун кураши тарихидан. Хотиралар // Бошқирд тилидан Ш.Турдиев таржимаси. – Т.:Адолат,1997. – Б. 217. 207 Ўша китоб. – Б. 216. 205 93 Аҳмад Заки Валидий Тўғондан ярим ой илгари Усмон Хўжа Истанбул (Туркия)га кўчиб ўтганди. Усмон Хўжа, Носир Ҳакимов кабилар уни кутиб олган. Аҳмад Заки Валидий Берлин (Германия)га жўнаб кетди ва 1925 йил ТМБ фаолиятини тиклаш ва бир йиғин ташкил этиш учун Истанбулга қайтган. Унинг қўлида Германиядаги Туркия Республикасининг элчихонаси тақдим этган рухсатнома бўлса-да, Истанбулдаги «Бек ўғли» полиция идораси Валидийни хибсга олинган. «Усмон Хўжа ва муҳожир ўзбек дўсти Бузрук афанди кафил бўлиб бизни полициячилар қўлидан қутқаздилар...Сўнгра 1925 йил 4 июнда Истанбулдан Анқарага келдик. Туркия паспортини олиш учун машғул бўлдик208», – деб ёзганди Валидий. Юқоридаги маълумотлар шуни тасдиқлайдики, Туркистон ва туркий муҳожирлар орасида 1920 йилларда Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг сиёсий мавқеи ва обрў-эътибори бошқалардан юқори бўлган. У 1922-1925 йиллар оралиғида Аҳмад Заки Валидий Тўғонни Афғонистон ҳукумати аъзолари билан учрашувини ташкил этди. Унинг афғон амирига йўллаган меморандумини форс тилига таржима қилиб, шунингдек, Хиндистондаги инглиз ваколатхонасидан унга Европага кўчиб ўтиш учун расмий рухсатнома олиб берди, турк полициясидан кафил бўлиб озод қилди, Туркия фуқаролигига ўтишига ҳомийлик қилди ва йўл-йўриқлар кўрсатди. Юқоридаги ҳимматларнинг ўзиёқ Усмон Хўжа инсонпарвар ва дўстга содиқ киши эканлигидан далолат беради. Аҳмад Заки Валидий Тўғон Туркияда чоп этилган тадқиқотида 209 «Янги Туркистон» («Yeni Turkiston») журналини чиқариш ғояси 1925 йилда туғилгани, ушбу журнални таҳлил этишда Усмон Хўжа ташаббускор бўлганлигини эътироф этганди. «1926 йилда Мустафо Чўқайни (Мустафо Чўқай Франция пойтахти Париж яқинидаги Ножан шаҳарчасида эди-дисс...) Истанбулга чақириб ТМК конгресини ўтказишни, Европада Туркистон вакилларини Мустафо Чўқай ва Мустафо Шаҳқули 210 Ўша китоб. – Б. 273-274 Zeki Velidi Togan. Buginki Türkili Türkistan ve Yakin tarihi. Istanbul.1984. – s 406. 210 Мустафо Шаҳқули бошқирд миллати вакили, Шарқий Бухорода Усмон Хўжа билан бирга бўлган. Кейинчалик ТМБда муҳим роль ўйнаган Мустафо Шахқули Абдулқодир Инон гувоҳлигида ТМБга кирувчи хар бир аъзо қасамёд қилишган. Қасамёд матни Усмон Хўжа томонидан ёзилган. 208 209 94 бошқариши, Абдулқодир Инон билан биз икковимиз университет ишига аралашиб, Усмон Хўжа ҳамкорлигида «Янги Туркистон» номли журнални чиқаражагмиз. Бу журналда Туркистоннинг тарихи, адабиётини, ижтимоий ҳаёти, иқтисодиёти тўғрисида илмий мақолалар босилажак211», – деб ёзганди. Усмон Хўжанинг “Прометей” жамияти ва Мустафо Чўқайга ёзган мактубларида 1929-1930 йилларда Аҳмад Закий Валидий Тўғон билан ТМК ни бошқариш, унинг жойлардаги бўлимлари ишларини йўлга қўйиш масалаларида ихтилофлар келиб чиққан. Туркиялик тарихчи Аҳад Андижоний архивида сақланган Усмон Хўжанинг 1929 йил 26 июнда Мустафо Чўқайга ёзган мактубида «Бу одам (Валидий – дисс...) бизни иш қилишимизга доим халақит берди. Бўлимларга йўл кўрсатиш ўрнига нифоқ солиб, ҳатто, аъзоларни бир-бирларига гиж-гижлаб орасини бузди. Мен шахсан ўзим Машҳадга ва Афғонистонга бориб, бўлимларни янгитдан тузиб, мамлакат ичидаги ишларни қўлимдан келгани қадар шакллантиришни истардим212«, – каби фикрларни келтириш мумкин. Ўзаро мактубий алоқалар таҳлили шуни кўрсатадики, ТМБ йўлбошчилари Усмон Хўжа, Ахмад Заки Валидий Тўғон, Мустафо Чўқай ўртасидаги муносабатлар доим бир маромда бўлмаган. Улар ўртасида зиддиятли масалалар асосан молиявий ва бошқарув масаласида бўлиб, Заки Валидий Тўғон Усмон Хўжани ТМК тадбирлари ва «Йени Туркистон» журналини чоп этишда сарфланадиган маблағларни суистеъмол қилишда айблаган. ТМБга раҳбарлик қўлдан қўлга ўтиб туришида ушбу жамият ядросини ташкил этган XX аср 20 – йилларида Германия ва Туркияга бориб ҳорижда муқим яшаб қолаган собиқ талабалар ҳам таъсирли роль ўйнашган213. Аҳмад Заки Валидий Тўғон илмий тадқиқот билан жиддий шуғулланиб, Истанбул университети «Умумий тарих» кафедрасини узоқ йиллар бошқарган. Туркистон муҳожир зиёлилари уни атрофида бирлашиб Ўша китоб. – Б. 274. Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп/А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.: «Тафаккур»,2017. – Б. 495-501. 213 Исхаков С.М. Из истории Российкой миграции: Письма А.З.Валидов и М.Чукаева (1924-1932). – Москва: А.Н,1999. – С. 425, 449. 211 212 95 илмий тадқиқотлар олиб борган. У ва Мустафо Чўқай рус муҳитига яқин бўлиб, муҳожирликда «оқ муҳожирлар» (славянлар – дисс...)нинг «Руль», «Дни» («Кунлар») каби газеталарига мақолалар ёзиб турган, ҳатто Мустафо Чўқайга газеталардан келган гонорарга тирикчилик қилишга тўғри келган пайтлар ҳам бўлган214. Аҳмад Закий Валидий Тўғон муҳожирликда туриб, СССР даги сиёсий арбоблар, илм-фан марказлари билан мактубий алоқаларда бўлган. Жумладан, Аҳмад Заки Валидий Тўғон 1925 йил март ойида (9 мартда) Истанбул (Туркия)да туриб Ўзбекистон Академия маркази жойлашган Самарқанд шаҳрига профессор Пўлат (Булат) Солиев манзилига мактуб йўллади. Академик марказ 1924 йил ноябрида илмий-тадқиқот маркази сифатида ташкил топиб, асосан гуманитар фанлар соҳасига йўналтирилган эди. Ушбу марказда Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон, Абдурауф Фитрат, Ғози Олим Юнусов, Садриддин Айний, Хожи Муйин Шукруллаев, Элбек, Василий Вяткин, Газиз Губайдулин бирлашган эдилар. Ўзбекистон Академия маркази 1943 йилда Ўзбекистон Фанлар Академияси учун асос бўлган. Аҳмад Заки Валидий ўз мактубида Ўзбекистон Академия марказига Европа, Эрон ва Афғонистон давлатлари кутубхоналаридан тўпланган китобларни, шахсий кутубхонасидаги шарқшуносликка оид асарлар нусхаларини, ўз асарларини (у 400 ортиқ асар ва мақолалар ёзган– дисс...) юбориш мажбуриятини олган. Тўғон ўз мактубида Академ марказ очилганлиги Ўзбекистонда илм-фан, тил ва адабиёт, тарих, халқ оғзаки ижоди, этнография, шарқшунослик, антропология соҳаларини тараққий этишида муҳим илмий марказ бўла олишига ишонч билдирган215. 1953-1970 йилларда Закий Валидий Тўғон Истанбул университетида «Умумий тарих» кафедрасини бошқариш билан бирга, Истанбул «Ислом тадқиқотлари» институтининг директори лавозимида ҳам ишлаган. Чокай Мария. Я пишу вам из Ножана. Воспоминания, письма, документы. Алмата: Кайнар., 2001. – С.180,185. 215 Абдураҳмонов М. Профессор Пўлат Солиевга мактуб// Фан ва турмуш; 2000. -№ 6. – Б. 14-15; 2001. –№418,19; Шигабдинов Р. Ахмед Заки Валиди: Письма из эмиграции( Переписки учёного с Академическим центром Узбекистана)/Тарихнинг номаълум саҳифалари. Илмий ахборот ва мақолалар, ҳужжат ва материаллар, хотиралар. Олтинчи китоб/ Масъул муҳаррир Б.Ҳасанов ва бошқ. – Т.; «Unlimited print» , 2017. – Б. 81-87. 214 96 1927-1928 йиллар оралиғида Амир Олимхон Афғонистондан Париж (Франция)га яъни Миллат Лигаси манзилига ўз меморандумини вакил генерал Хожи Юсуф Муслимбой орқали юборганди. Хожи Муслимбой ушбу меморандум билан бирга Европа давларининг рахбарларига инсон қадри ва хуқуқларига бағишланган амир мактубларини ҳам олиб келганди 216. Унинг олдида турган вазифалардан бири амир ҳисобида бўлган Париж банкидаги пул жамғармасини қўлга киритиш эди. Пул билан боғлиқ васиқа йўқолганлиги туфайли бу мақсад амалга ошмади. Хожи Юсуф Муслимбой Францияга форс-тожик тилида ёзилган амирнинг «Тарихи хузн ал миллал Бухоро» (Бухоро халқининг хасратли тарихи) хотира китобини олиб келди. Миллатлар лигасига олиб келинган амир меморандумини ва китобини форстожик тилидан Жозеф Костанье 217 француз тилига таржима қилди. У «Прометей» журналида амир хотираси ва мақолаларини эълон қилганди. Ушбу фикрларни келтиришдан кўзланган мақсад Мустафо Чўқай, Усмон Хўжа, Ахмад Наимлар амир хотирасини (у ҳақда «Прометейда ёзишга қатъий қарши эдилар–дисс...») босишни рад этдилар, қатъий қаршилик қилдилар. Усмон Хўжа ва унинг маслакдошлари монархия тарафдорлари ва айрим туркистонлик муҳожирларга шубҳа ва ишончсизлик билан қарашади. Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг хасрати тарихи. – Т.:Фан, 1991. – Б. 29,30. Жозеф Кастанье–1875 йилда Франциянинг Тулуза шаҳрида туғилган. Россияга кўчиб келган Кастанье Пятигорск гимназиясида француз тилидан дарс берган. У 1913-1914–йиллардан бошлаб Бухоро тарихи билан қизиқиб, Археология ҳавасмандлари Туркистон тўгарагида «Бухоро ҳудудларида археологик қарашлар» мавзусида маъруза ҳам қилган. Унинг «Бухоронинг муқаддас жойлари бўйлаб» мақоласи Исмоил Сомоний мақбарасига бағишланган. У 1912-1920 йилларда Ўрта Осиёда яшади, уни бу ерда Иосиф Антонович деб аташарди. Ж.Кастанье жадидлар–»Ёш бухороликлар» партияси ҳаракат дастурини ўрганди ва большевистик тазйиқ, комунистик мафкура сиёсатига ҳолисона фикрлар билдиргани туфайи ВЧК таъқибига дучор бўлди. 1920 йилда Ж.Костанье француз ҳарбий асирлари билан ўз ватанига қайтди. 1922 йилда «Болшевизм ва Ислом», 1925 йилда «Басмачи» номли асарларини Парижда чоп эттирган. Китобларида Бухорога «Колесов воқеаси», 1920 йил сентябрдаги ҳарбий-сиёсий тўнтариш, халқ бошига келган кулфатлар, қизил аскарларнинг эски Бухородаги талончилиги, қуролли қаршилик ҳаракати, Мирзо Ғулом, Мирзо Нарзулло, Мирзо Шох, Ҳожи Абдусаттор каби бухоролик жадидларнинг мудҳиш сиёсат туфайли қурбон бўлганлиги, БХСРда Анвар пошо фаолияти кабиларга алоҳида тўхталган. Жозеф Кастанье 1929 йилда Бухоро амири Саид Олимхоннинг Миллатлар Лигасига ёзган меморандум ва хотираларини француз тилида чоп эттирган. (Қаралсин: Жозеф Кастанье. «Бухарская Республика// «Позиция».1993.№1. – С.16-19. Қосимов Ф. Бухоро-Париж:асрлар садоси(ўзбек ва француз тилларида) Бухоро.1997 – Б.31-35.). 216 217 97 Ж.Кастанье Амир Олимхон хотираларини «Прометей»да чоп этиб, аксинча, Туркистон мухожирлари мақолаларини босишни вақтинча тўхтатди218. 3.2 Усмон Хўжанинг маънавий мероси ва публицистикаси Усмон Хўжанинг ташаббуси ва таъсисчилиги остида нашр этилган «Yeni Turkiston»(«Янги Туркистон») журналининг биринчи сони 1927 йил 5 июлда дунё юзини кўрган. Журналнинг титул қисмида «Янги Туркистон» Туркистон Миллий Комитети (ТМК) «матбуот» органи эканлиги, тахририят манзили (ушбу манзил ўзгариб турган- дисс.) Туркияда, журнал 160-рақам билан рўйхатдан ўтганлиги, олти ойлик обуна нархи -920 куруш бўлиб, битта нусхаси 15 куруш баҳоланганлиги ёзиб қўйилган. Титулнинг иккинчи бетида «Янги Туркистон» ойда бир бор чиқариладиган адабий, миллий, сиёсий иқтисодий мажмуадир»-деб ёзилган ва журналнинг сони, чиққан йили ой ва босилган числоси кўрсатилган. Журналнинг шу қисмида мундарижаси берилган. Мундарижада мақола ва хабарлар, йирик мақолалардан ташқари шеърлар ҳам бериб борилган. Хабарлар асосан Туркистон, Кавказ, Украина, совет Русияси, Афғонистон, Эрон, Туркия, Ҳиндистон каби давлат ва республикаларга тегишли бўлиб, улар 1-2 саҳифадан ортмаган. Журналнинг деярли барча сонларида Усмон Хўжа Пўлатхўжаев томонидан мақолалар чоп этилган. «Янги Туркистон» сонлари билан танишиш асносида амин бўлиндики, журналнинг ҳар бир сони 30-32 саҳифадан ошмайди. Айрим сонларида 2 та сони умумлаштириб нашр этилган. Журналнинг баъзи бир сонлари 18-20 саҳифани ташкил этгани ҳам аниқланди. «Янги Туркистон»нинг 16-сонидан бошлаб (1930 йил) титул қисмида : «Туркистон миллий истиқлоли фикрини ифодалайдиган ойлик мажмуа» деб ёзила бошланган. Журналда Мустафо Чўқай «Турон давлати ҳақида», «Туркистонда миллий мужодала», «Жаллодлар провокацияси», «Мафкура майдонинда кураш» каби йирик мақолаларини чоп эттирган. «Янги Туркистон»да Абдуқодир Инон, Абдуллоҳ Таваккал, Маҳмуд Қосим, 218 Қаранг: Қосимов .Ф . Бухоро тарихи асрлар садоси. – Бухоро: 1997 (ўзбек ва француз тилларида). 98 Бойқаро, Жўрақори (Сургун), Аҳмаджон Ўқой, Маҳмуд Козим кабилар мақола ва хабарлар билан иштирок этишган. Ижодкор Элтарнинг мақола ва шеърлари журналнинг бир қатор сонларидан жой олган. Шунингдек, бир қатор сонларида М.К, А.С каби муаллифлар исми шарифи бош ҳарфлари ёхуд муаллиф номи тўлиқ билдирилмаган мақолалар ҳам мавжуд. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг маънавий мероси ва публицистикаси ҳақида фикр юритилар экан, унинг томонидан «Янги Туркистон», «Ёш Туркистон» мажмуалари ва «Яқин тарихимиз (хотиралар, васиқалар, расмлар)» номли мажмуада чоп этилган мақолалари, 1936 йилда нашр қилинган «Туркистон» рисоласи кабиларни тематик жиҳатдан бир қатор гуруҳларга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга большевиклар ҳамда совет ҳокимиятининг буюк давлатчиликдан иборат миллий камситишга, зўравонликка ва ноинсоний сиёсати моҳиятини очиб беришга қаратилган мақолаларни киритиш мумкин. Бундай мақолаларда 1917-1930 йилларда совет ҳокимияти томонидан Туркистонда юритилган зўравонлик ва қатағон сиёсатининг асл моҳияти ва мазмуни очиб берилган. Бу каби мақолалар сирасига «Миллат ва Большевизм», «Большевиклар ва Ренчберлар (ёшлар)», «Большевиклар Туркистон маданиятига қарши кураш йўлида», «Большевиклар сафларинда миллий таомиллар», «Советлар марказинда ўзгаришлар», «Советлар-ЕвропаАмерика ихтилофларининг ҳақиқий сабалари уларни таҳликаси», «Алдамчи Москва», «Рус ёрдамининг асл моҳияти»219 номли мақолаларида Усмон Хўжа 1921 йилда «пролетар доҳийси» В.И.Ленин билан шахсий мулоқотини ўз ҳолича келтиради. В.И.Ленин мени ўзига чорлаб, Туркиядан бир ҳайъат (Бешир Семи Бей бошчилигидаги элчилар – дисс...) Москвага келиб қуроласлаҳа, ўқ-дори ва маблағ билан ёрдам сўраганини билдирди. Бунда оқча Osman Kocaoglu. Bolshevizm. «Yeni Turkiston» (1927-1931) sayı 2-3 (Temmuz. Agustos, 1927) S. 13-17. Bolshevikler ve Rençberlar... sayi 26 (Kanün-i sani 1930). S.1-6; Bolsheviklarin Turkıstan külturosına karşı olan ımhalar sıyasetlerı akamde ugramak arafesındedır... sayı 28 (Teşrin- i Evvel [Ekım 1930), S1,2; Sovet merkasinde değışmeler...sayi 31(kanun-i sani [ocak] 1931), S 1-2; Osman Kocaoglu. Aldamçı Moskva. «Yaş Türkıstan», sayı 20 (temmuz 1931); S. 12-14; Osman Koçaoglu. Rus yardaminin iç yuzü. «Yakın tarihimiz». 1/10 (1962). S.292-293; Osman Koçaoglu. Sovetler-Avrupa-Amerıka ihtilaflarin hakiki sebepleri ve harp tehlikesi. «Yeni Turkıstan» (19271931), sayı 34 (Nısan, 1931); S.1-3 219 99 (пора-туркча–дисс...) йўқ деди. Мен унинг сўзини кесиб, «биз қардош турк халқига ёрдам берамиз», – дедим. «Биз 100 млн. рублгача беришимиз мумкин», -дедим. В.И.Ленин: «Ушбу берилажак ёрдам қурол-яроғ, ва ўқдори сифатида юборилиши керак, йўл масаласи бизда муаммо», деб қолди. Мен унга: «Темир йўл орқали берилажак ёрдамни Кавказдан юборамиз, Бухоро Республикаси (жумҳурияти)нинг Кавказортида (Озарбайжон, Грузия– дисс...) ваколатхоналари мавжуд, улар бу масалада бизни қўллайди дедим», деб хотирлайди Усмон Хўжа 220 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Туркияга молиявий ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ масалани БХСР Нозирлар шўроси раиси Файзулла Хўжаев билан маслаҳатлашганини, ушбу масала Бухорода муҳокама қилинганлиги, фақат Нажиб Ҳусайинов бошчилигидаги БКП раҳбарияти ва аъзолари Туркияга ёрдам беришга қарши чиққанлигини қайд этади 221 . Шу воқеалардан сўнг Н.Ҳусайинов Файзулла Хўжаев ва бошқа ҳукумат аъзолари Бухоро олтинларини талон-тарож қилаётганлиги, пуллар чет элга чиқарилаётганлиги билан боғлиқ думалоқ хатларини «Марказ»га жўнатиб туришни авж олдирган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев томонидан ёзилган иккинчи гуруҳга кирувчи мақолалари бутун Туркистон минтақаси ва Бухорода кечган сиёсий жараёнлар, миллий ҳукуматлар ташкил топиши, қўшни Афғонистон билан муносабатлар, Афғонистоннинг янги тарихи масалаларини қамраб олади. Унинг «Бухоро жумҳурияти», «Бухоро жумҳуриятининг ташкил топиши», «Туркистон ва Бухоро», «Афғонистонда тараққиёТ.: инглиз ва рус рақобати», «Афғонистон ва Жумҳуриятининг Туркистон», ич юзи» «Мустақил каби мақолалар Тожикистон ҳамда Шўролар «Туркистон» рисоласида 222 Усмон Хўжа Ўрта Осиё ва Афғонистон халқлари тарихининг Osman Kocaoglu. Aldamçı Moskva, « Yaş Türkıstan», sayi 20 (temmuz 1931); S. 13; Osman Koçaoglu. Rus yardaminin iç yuzü. «Yakın tarıhımız». 1/10 (1962). S.292-293; 221 Ўша жойда S.293. 222 Osman Kocaoğlu. Buhara Cumhurıyeti. «Yeni Türkıstan» (1927-1931), sayı 39 (Eylul 1931); S.1-3;Buhara cumhuriyatining teşekhulü. Ўша сонда. S. 3-11; Osman Hoca. Turkisten ve Buhara. Yakın tarihimiz (Hatıralar, besikalar, resimlerle). Cjılt:2, sayı:14,31 maris,1962. S 103-104, Osman Kocaoğlu. Afganistanga terakki ve ingliz ve rus rekabati. Yeni Turkistan. (1927-1931); sayi 22 (haziran 1929). S 1-11. Afganistan ve Turkestan. Sayi 23 (Birinci Teşrin [Ekim] 1929), S 1-3; Mustakıl Tcikistan Şüralar cuhuriyatinin iç yuzi...sayi 27 (Şubat 1930), S 1-6; 220 100 теран билимдони, ушбу минтақаларда кечаётган ижтимоий-иқтисодий жараёнларни зукко ва жиддий кузатувчиси эканлиги аён бўлади. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев мақолаларида 1917-1918 йилларда Туркистондаги миллий ташкилотлар, миллий матбуот органлари фаолияти кучайганлиги, «Озодлик», «Тенглик» ва «Бирлик» шиорлари остида тараққийпарварлар олиб борган ташвиқот-тарғибот ишлари ҳақида фикр-мулоҳазалар билдирилади. Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги ўрнида вужудга келган ХХСР ва БХСР каби миллий ҳукуматлар, уларга нисбатан «Марказ»нинг мустамлакачилик сиёсатининг асл мазмун-моҳияти, охир-оқибатда бу ҳукуматларнинг қулаши кабилар очиб берилган. Усмон Хўжа Туркистон бирлиги масаласини кун тартибига қўяр экан, мустақилликка эришиш учун Ғарбий, Шарқий, Жанубий Туркистондаги кучларни бирлаштириш зарурлигини таъкидлайди. Унинг «Янги Туркистон» мажмуасида 11 саҳифани эгаллаган «Афғонистонда тараққиёт ва инглиз-рус рақобати» мақоласи билан танишар эканмиз, Усмон Хўжани Афғонистоннинг давлат сифатида ташкил топишидан, 1920 йилларнинг охирига қадар бўлган тарихини теран мушоҳада билан тизимли баён қилинганлигига ҳамда ушбу давлат устида инглиз-рус рақобати узоқ тарихга бориб тақалиши ва унинг моҳият, сабабларига аниқ далил ва рақамлар асосида баҳо берилганлигига гувоҳ бўлинади. Усмон Хўжанинг ёзишича, Афғонистон давлатига 1748 йилда Эрон ҳукмдори Нодиршоҳ қўшинининг бош қўмондони Аҳмадшоҳ Дурроний асос солган. ХIХ аср бошларида ушбу мамалакат бекликларга тақсимланиб, 1826 йилда баракзойлардан Дўст Муҳаммад Кобул, Ҳирот, Қандаҳор бекликларини бирлаштириб янги сулола «баракзойлар» ҳукмронлигига асос солган. Инглиз-рус рақобати натижасида Туркистонга ўтиб 11 йил яшаган Абдураҳмон (ҳукмронлиги 1880-1901 йиллар) руслар ёрдамида Ёқубхон, Аюбхон каби афғон тахтига даъвогар бир қатор қариндошларини бартараф этиб, тахтни эгаллаган. Ундан сўнг тахтни унинг ўғли Ҳабибуллахон Osman Kocaoğlu. Turkistan. Turkistan Türk gençler birliginde verilen konferenslar, Türkistan türk gençler biligi yayini, Osmanbey mataasi, - Istanbul. 1936. 32 s. 101 (ҳукмронлиги 1901-1919 йиллар) бошқарган. Ҳабибуллахон даврида бир қатор ислоҳотлар бўлиб, дунёвий билим, берадиган «Ҳабибия» (1903 йил), «Ҳарбия» (1909 йил) мактаблари иш бошлаган. Афғонистонда 1906 йилда «Ёш афғонийлар» ҳаракати вужудга келиб, ушбу ҳаракат бошида Туркиядан Афғонистонга муҳожирликдан қайтган афғон муҳожирлари муҳим роль ўйнаган. Мамлакат пойтахти Кобулда оёқ кийимлари тикадиган фабрика, дастлабки акционерлик жамияти ташкил топиши, конституция (машрут)чилик ҳаракати вужудга келган. Ҳабибуллахон ўлдирилгандан сўнг, укаси Иноятуллахон қисқа вақт афғон тахтини бошқарди. Сўнгра 1919-1928 йилларда Омонуллахон Афғонистон амири бўлиб, «Ёш афғонийлар» ҳукуматини тузди. Афғонистон Шарқ дунёсида биринчи бўлиб мустақилликни қўлга киритди. Усмон Хўжа Бачаи Сақонинг 10 ойлик ҳукмронлиги (1929 йил январь – 1929 йил октябр), сўнгра Нодиршоҳ (19291933) ҳукмронлиги бошланганлиги, ушбу ҳукмдор Дўст Муҳаммад авлодларидан бири эканлигини баён қилган. Усмон Хўжанинг Афғонистон тарихи билан боғлиқ мақолаларидаги юқорида келтирилган тарихий далил ва рақамлар ушбу мамлакат тарихи ҳақида кишига кенг тасаввур беради. У ёзган мақолалар манбавий жиҳатдан бойлиги ва ишончли далиллар билан асосланганлиги учун бу мамлакат ҳақида ёзилган тарихий тадқиқотлардаги маълумотларга деярли тўлиқ мос келади 223 . Усмон Хўжа Пўлатхўжаев томонидан чоп эттирилган «Туркистон» рисоласи Туркистон минтақасининг тарихи, узоқ ўтмишда бу минтақа бир қатор цивилизацияларга ўчоқ бўлганлиги масалаларига қаратилган. Рисола матнидан аён бўладики, унинг муаллифи Туркистон минтақасига кирган чегаралар, ҳудудлар, ер майдонлари, аҳолининг миллий таркиби, маданияти кабиларни атрофлича очиб бера олган. Аслида ушбу рисола 1927 йилда Истанбулда ташкил топган «Турк генчлери(ёшлари) бирлиги»нинг таъсис конференциясида қилинган Шомансурова А.Ш., Полякова Й.А., Садриддинова З. идр. Афганистан (вопросы, истории, экономики и филологии). – Т.: Фан,1978. – 124 стр (с 15-33; с 100-104); История Афганистане древнейщих време до наших дней/ - М.: Мысль,1982. – 368 стр.(с.139-224. С.224-241); Очилдиев Д.Я. Младоафганское движение. –Т.: Фан,1995. -199 стр; Мир Гулам Мухаммад Гугар. Афганистан на пути истории. – М: Наука, 1987. – 208 стр(с.21-83. с.89-196); Имамов Ш.З. Общественно политический мысль Афганистана в первой трети XX века. – М.: Наука,1988. – 196 стр. ва ҳоказо 223 102 маъруза матни бўлиб, унга 1936 йилда рисола шаклида тартиб берилиб, қайта нашр этилган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев публицистикасидан ўрин олган учинчи гуруҳ мақолалар эса ХIХ асрнинг охири – ХХ аср бошларида яшаб ўтган, шунингдек, Туркистон ва Бухоро, бутун турк мусулмон халқлари ҳаётида из қолдирган айрим тарихий шахслар фаолиятининг қирраларига йўналтирилган. Бу каби мақолалар қаторига «Троцкий, троцкизм ва бизнинг нуқтаи назаримиз» 224 , «Миллий вакиллар большевиклар орасида», «Большевик сафларинда миллий тамойиллар (Султон Ғалиев ҳақида 225 )», «Азимзода, ўтган кунларимиз», «Анвар пошо Бухорода қолса эди», «Анвар пошога қўл узатардим» кабиларни киритиш мумкин. Ушбу мақолаларнинг аҳамияти шундаки, Усмон Хўжа Ёқубжон Азимзода, Анвар пошо, Султон Галиев, Л.Троцкий, В.И. Ленин, Чичерин, Карахан кабилар билан шахсий мулоқотларда бўлган. Юқорида номлари келтирилган мақолаларда Усмон Хўжа ушбу тарихий шахслар билан бўлган ўз мулоқотлари мазмунини ҳам публицистик баён этади. Айниқса, Анвар пошо билан ўзаро мактубий ёзишмалар нусхаларидан намуналар берилиши унинг мақолалари манбавий Троцкий (Лев Давидович Бронштейн), сиёсат ва ҳукумат арбоби, 1879-1940 йилларда яшаган. 1896 йилдан социал-демократик ҳаракатда қатнашган, 1905 йилда перманент(узлуксиз) назариясини ишлаб чиққан. 19081912 йилларда «Правда» газетаси муҳаррири, 1917 йилда Петроград ҳарбий инқилоби комитети раиси. 1917 йил октябр воқеаларидан сўнг ташқи ишлар халқ комиссари (1917-1918), 1917-1927 йилларда РКП(б) МК ва сиёсий бюро аъзоси. У партияда етакчи бўлиш учун курашда И.В.Сталиндан енгилди. 1927 йилда Олмаота(Қозоғистон)га сургун қилинган, 1929 йилда чет элга чиқариб юборилган. Туркия(1929-1932), Франция(1933-1935), Норвегия(1935-1937), Мексика(1937-1940)да яшаган, 4-интернационал тузиш ташаббуси билан чиқиб, Сталинни «октябр хоини» деб атаган. «Ленин ҳақида», «Октябр сабоқлари», «Адабиёт ва инқилоб», «Рус инқилоби тарихи», «Менинг ҳаётим» китобларини ёзган. 1940 йилда Мексикада НКВД агенти Р. Мерколлер томонидан ўлдирилган. (Қаралсин: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, Том 8.– Т.: 2004. – Б.605) 225 Мирсултон, Султон Ғалиев (Мирсаид Ҳайдаргалиевич Султон Галиев, 1892-1940) турк-мусулмон халқлари орасида ўз қараши, сиёсий савияси ва руҳияти билан Туркистонга ҳайрихоҳ бўлган татар миллати вакили. У Уфада туғилган, 1911 йил қозон-татар ўқитувчилар мактабини тугатган. Бир муддат Боку (Озарбойжон)да , Қримда яшаган. 1917 йилдан РСДРП(б) аъзоси, 1918-1920 йилларда Татар-Бошқирд Совет Республикасининг РСФСР ҳарбий ишлари халқ комиссарлиги вакили бўлган. Россия мусулмон Халқ Комиссари рахбари, Шарқ меҳнаткашлари Комунистик университети ўқитувчиси лавозимларида ишлаган. 1923йил ВКП(б)дан ўчирилди, 1928 йилда «Контрреволюцион ташкилот» тузишда айбланди, отишга ҳукм этилди, кейинчалик жазо 11 йил қамоқ билан алмаштирилди. 1934 йилда озод этилиб Саратовга сургун қилинди. 1937 йил яна асирга олинган, 1940 йил «Татар буржуазияси вакили», «Султон Галиевчилик» кабиларда айбланганди, 1990 йил оқланган. У Туркистонга «автоном», бошқа Республикаларга иттифоқдош республика мақомини бериш, туркистонликларга паст назар билан қараш менсимаслик деб ҳисоблаганди. «Туркистон Автоном Республикаси» эмас «Турк Совет Республикалар Федерацияси» тузиш адолатдан бўлади деган. Шарқ мамлакатлари қатори турк-мусулмон Республикаларида диний таълим, дунёвий таълим сингари бирдек берилиши кераклигини таъкидлаган.(Қаралсин: Расулов А. Исоқбоев А. Насриддинова Д. Туркистон ижтимоий сиёсий маданий ҳаётида татарлар. – Т.:ТУРОН-ИҚБОЛ, 2019. – Б.59-75. 224 103 аҳамиятини оширган. Жумладан, Усмон Хўжа Пўлатхўжаев «Троцкизм ва бизнинг нуқтаи саҳифаларида назаримиз» чоп номли эттирганда, мақоласини «Янги Туркистон» «Троцкий турк ҳукуматини муҳожирпарварлиги туфайли Истанбулда яшарди» (Усмон Хўжа – дисс...). Л.Троцкий «Советлаштириш сиёсати» ижрочиси ва тарғиботчиси, «Жаҳон инқилоби» назариётчиларидан бири, Фарғонада «босмачилик» ҳаракатини бостириш, Бухоро ва Хоразмда совет ҳокимиятини ўрнатишда муҳим роль ўйнаган. Шахсан ушбу шахснинг буйруғи билан Олий Бош Қўмондон С.С.Каменев Фарғона ва Бухорога юборилган. Усмон Хўжа «Нега Совет ҳокимиятини ўрнатиш учун В.И.Ленин билан бирдек рол ўйнаган ва бирга курашган Л.Троцкий мамлакатдан ҳайдалди?»-деган саволни ушбу мақоласида масала қилиб қўяди. Мақолада В.И.Ленин вафотидан сўнг, якка йўлбошчилик учун И.В.Сталин (1879-1953) «сўл қанот», Л.Троцкий «ўнг қанот»га бўлиниб, ўзаро аёвсиз кураш олиб боргани, СССРда «Термидор (Франция буржуа инқилоби давридек – дисс...)» даври бошланганлиги таҳлил қилинади. Усмон Хўжа Германияда чоп этиладиган «Коммунизм байроғи» газетасида босилган бир қатор мақолалардаги маълумотларни келтириш орқали Зиновьев, Каменев сингари Троцкий ҳам комунистлар ички зиддиятлари туфайли совет сиёсатидан четлаштирилганлигини ҳақиқий баҳолаган. Л.Троцкий 1924 йил Эстонияда, 1927 йил Кантон (Хитой)да қилган маърузалари орқали пролетариат диктатураси, «перманент (узлуксиз) инқилоб», «Жаҳон инқилоби» каби ғояларни илгари сурди. У маърузаларида «Россиядаги пролетар инқилоби воқеаларида шахсан ўзи марказда турганлигини баён қилди»226, – каби фикрлар мақолада келтирилган. Усмон Хўжа Л.Троцкий ҳам советларнинг бошқа йўлбошчилари каби буюк давлатчилик ва шовинизм тарафдори бўлганлиги, ҳукумат учун курашганлиги мақолада фалсафий мушоҳада асосида кўрсата олган. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев татар маърифатпарвари, сиёсий арбоб, турк-мусулмон Osman Kocaoğlu. Troçki, Troçkizm ve Bizim Nokta-i Nazarımiz//Yeni Turkistan (1927-1931), sayı 20. (Nısan 1929), s.1-6. 226 104 халқлари ҳимоячиси Султон Ғолиевнинг И.В.Сталиннинг Туркистонда «автономлаштириш» сиёсатига қарши чиқиб, «иттифоқдош республикалар» тузиш билан боғлиқ таклифини илгари қўйилган қадам деб ҳисоблайди 227 . Унинг «Турк давлати» тузиш тўғрисидаги Султон Ғолиев таклифи «Марказ» томонидан қатъий қаршиликка учраши, «Миллий комунистлар» ўртасида бирлик бўлмаганлиги Турар Рисқулов ва Акмал Икромовлар ушбу шахсни ёмонотлиқ қилишда иштирок этганлигини кўрсатиб бериш билан боғлиқ фикрлари муҳимдир. Усмон Хўжа публицистикасида Туркистонда жадид адабиёти аҳлоқи ва маданиятига муносабат масаласи ҳам муҳим рол ўйнаган. У «Янги Туркистон» саҳифаларида чоп этилган «Туркистонда турк адабиётининг мафкуравий таҳаввулларина бир назар», «Туркистонда аҳлоқ масаласи не аҳволдадур» 228 каби мақолалари шулар жумласидандир. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев «Ени Туркистан» (Янги Туркистон)нинг I-сонида «Туркистонда турк адабиётининг мафкуравий таҳаввулларина умумий бир назар» 229 мақоласи орқали ўзбек адиби Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон ижодига объектив ва ҳолисона баҳо берган. Усмон Хўжа публицистикасининг нодир намунаси бўлган ушбу мақолада Абдулхамид Чўлпон қаламига мансуб «Халқ», «Зиёд камар» каби шеърлари теран таҳлил қилинади. «Бу даврнинг (ХХ асрнинг 20-йиллари назарда тутилмоқда – дисс...) маҳсулларидан ўлан (бўлган) бир ганч (ёш) шоир, умид-у иймон ҳусусида сўйладики, «Халқ» унвонли шеърини дарги айладим (қайд этдим). Токи Туркистон халқининг бу кунги ҳақиқий туйғулари билан яқиндан ошно бўлсинлар»230, – деб ёзганди ўз мақоласида Усмон Хўжа. У Чўлпон шеъриятидаги фикр ва ғояларни умумлаштириб: «Идрок эттигимиз (етганимиз) бу давраи адабия Туркистоннинг истиқболи учун кек (кенг) муҳим ҳаётий бир даври адабидир. Osman Kocaoglu. «Bolşevik saflarinda Milli Temaillar» Yenı Turkıstan (1927-1931) sayı 30 (Kanun-i evvel (Avalik 1990) –S.1-2 228 Osman Kocaoglu. «Türkıstan’da Turk Edebıyatinin Mefkurevi Tahavvüllerine Umümi Bır Nazar», Yeni Türkıstan (1927-1931), sayı 1 (Hazıran 1927), s.26-29; «Turkistan’da Mesleki Ahlak Ne Merkezdedir?» Yeni Türkıstan (1927-1931), sayi 9 (Nısan 1928), s.14-15. 229 Osman Kocaoglu. Ўша мақола. 230 Ўша жойда. – Б.27. 227 105 Бу даврда улғая!231«–деб умид ва башорат қилганди. Ўзбек ва форс тилларида шеърлар ёзган Усмон Хўжа бадиий адабиёт тамойиллари, адабиётшунослик, шеъриятдан яхши хабардор бўлган. Шу сабабли советлар томонидан ХХ асрнинг 20-йилларидаёқ танқид ва таъқиб остига олинган Чўлпоннинг миллатпарвар ғояларини маъқуллаб, уни қатъий ҳимоя қилиб чиққан. Чўлпон ижодига ўзбек муҳожирларидан Боймирза Ҳайит ҳам «Туркистонда ўлдирилган турк шоирлари Абдурауф Фитрат ва Абдулҳамид Чўлпон» мақоласини ёзганди. Ушбу мақолада Усмон Хўжа фикрлари маъқулланган. Усмон Хўжа мақоласида маълум бўладики, у Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон (1897-1938) ижодидан яхшигина хабардор бўлган. Усмон Хўжа ва Чўлпонни бир-бири билан боғлайдиган бир қатор жиҳатлар бўлган. Абдулҳамид Чўлпон ижодида озодлик, эрксеварлик ва миллатпарварлик ғоялари етакчилик қилганки, бу Усмон Хўжа истак ва орзулари йўлидаги курашларига руҳ ва мадад берган. Иккинчидан, Чўлпон 1921 йилнинг 27 майидан 1922 йилнинг 20 мартига қадар 10 ой Бухорода яшаб, «Бухоро ахбори» газетасида муҳаррирлик қилди. У газетанинг 41-67 сонларига (1921 йил 30 июнь –1922 йил 25 январь –дисс…) муҳаррирлик қилди. Шунингдек БХСР маориф нозирлигида масъул ҳодим вазифасида ишлади. Шу билан бирга у «Нашри маориф» жамиятининг Бухоро бўлимини тузди. Чўлпон Бухорода яшаган даврда Усмон Хўжа ҳам муҳожирликка кетган эмасди, у ҳукумат раҳбари ва БХСР МИҚ раиси сифатида Чўлпон билан учрашган бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Учинчидан, Чўлпоннинг 15 дан ортиқ шеърлари, жумладан, Усмон Хўжа таҳлил этган таниқли «Халқ» ва «Зиёд камар» кабилар айнан Бухорода яратилди. Чўлпоннинг «Матбуот – кучлик бир давлатдур», «Ҳукумат қурултойи», «Адабиёт кечаси», «Театртамоша», «Эргашиш», «Тизгин талаш», «Ҳукумат нашри» каби танқидийтаҳлилий публицистик мақолалари «Бухоро ахбори»нинг турли сонларида 231 Ўша жойда. – Б.28. 106 босилганди 232 . Бу ўринда БХСР ҳукумати аъзолари БХСРда ягона бўлган мунтазам чиқиб турган бирдан-бир умидли матбуотни доимий кузатиб борганликларини ҳам назардан қочирмаслик керак. Усмон Хўжа публицистикаси ва маънавий меросининг тўртинчи гуруҳига «Туркистон турк генчлери(ёшлари) Бирлиги» ташкилоти тузилганлигига йиллар тўлиши, тарихий саналар муносабати билан қилинган ҳамда «Янги Туркистон» қатларида сақланиб қолган нутқларини киритамиз233. Усмон Хўжа нутқларида хориждаги ёш туркистонликларни ва муҳожирларни Туркистон озодлиги ва мустақиллиги йўлида бирлашишга даъват, аждодларни ва ўзбекона урф-одат, анъаналар, ўзбек тилини унутмасликка даъват, Ватанни ва миллатни севиш кабиларнинг мотивлари етакчилик қилади. Шунингдек, маънавий юксак аҳлоқ, қатъият ва ирода, иймон ва эътиқод, ишонч билан истиқлол учун кураш олиб бориш йўлида ифода қилинган нутқлар Усмон Хўжа шахсияти юксак идеалларини ифодалайди. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев хорижда шеърлар ҳам яратди. Унинг шеърлари бадиий жиҳатдан юксак савияда бўлмаса-да, уларда инсон иродаси ва қатъияти, зулм ва мустамлакачиликка қарши нафрат руҳи барқ уриб туради. Усмон Хўжанинг «Эй тангри»234, «Ол интиқом»235 , «Қўзғалинг, эй Ватан ўғлонлари»236 шеърлари бизгача етиб келган. «Интиқом…Ол интиқом» шеъри Анвар пошога бағишлаб ёзилган марсиядир. Хулоса қилиб айтганда, Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг маънавий мероси ва публицистик мақолалари, нутқ ва шеърлари комил инсонни Сафаров О. Сафарова Ҳ. Чўлпон Бухорода. – Т.: Муҳаррир, 2013. – Б.47-48-49,110-111, Ҳайитов Ж. Абдулҳамид Сулаймон Чолпон – эркинлик ва истиқлол учун кураш илҳомчиси «Тарихий хотира-маънавият асоси» Республика илмий-назарий анжуман материаллари. – Бухоро.2014. – Б.96-98. 233 Osman Kocaoglu. «28 Eylul Münasebetıyle Osman Bey Tarafından İrad Edılen Nutuk», Yenı Turkıstan (19271931), sayı 14-15 (Eylul 1928), s. 9-12; «Yaş Turkıstan», Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 27, (Şuhbat 1930),s.32; «Beynelmılel Demokrası Ağır Bır Imtıhan Devresı Geçırmektedır», Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 37-38 (Temmuz-Ağustos 1931), s. 1-4; «Türkıstan Turk Gençlerı Bırlığını Üçüncü Sene-i Devrıyesı», Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 29 (Teşrınısanı 1930), s. 20-22. 234 «Ey Tanrı [Şırı]», Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 1 (Hazıran 1927),s. 8-9. 235 Хайрулла Исматулла. Чўлпон ва жаҳон//Türkıstan’da Yenılık Haraketlerı ve Ihtılаlerı. – S.255-256; Ражабов Қ. Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа. – Т.: АBU MATBUOT-KONSALT, 2011. – Б.28. 236 «Yakın tarihimiz», Osman Hoça. Közgolın Sı Vatan Üğlonları. 1963. – S 403. 232 107 тарбиялашда, ёш авлодда журъат ва жасоратни, истиқлол ва Ватанга меҳрмуҳаббат туйғуларини кучайтиришда руҳий мадад беради. 3 боб хулосаси 1. Хорижда яшаб, Туркистон (Ўзбекистон) мустақиллиги учун умрининг охиригача кураш олиб бориш Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳаёти ва фаолиятининг иккинчи даврини ташкил этади. Усмон Хўжа муҳижирликнинг машаққатли йўлини босиб ўтди. Унинг тақдирида Афғонистон, Туркия Республикаси, Польша, Эрон, Покистон каби мамлакатларда истиқомат қилиш ёзилганлиги тадқиқот давомида кўриб чиқилди. 2. Усмон муҳожирларининг Хўжа Пўлатхўжаев йўлбошчиси хорижда сифатида Туркистон Туркистон сиёсий Миллий Бирлиги(ТМБ)ни тузишда, чет эллардаги миллий кураш тарафдорларини бирлаштиришда муҳим рол ўйнади. У ТМБнинг Мустафо Чўқай, Аҳмад Закий Валидий Тўғон каби раҳбарлари ва фаоллари билан бир сафда бўлди, ТМБга раислик қилди, «Туркистон турк генчилари(ёшлари)» ташкилотини тузди. Усмон Хўжа хориждаги мамлакатларда ТМБ бўлимларини ташкил этиш, Туркистон ташқарисида Туркистон озодлиги курашчиларининг ягона уюшган кучларини вужудга келтиришга ҳаракат қилди. 3. У хориждаги бухорийлар (туркистонийлар)нинг миллий менталитети, урф-одат, қадриятларини ўзида мужассам этган, ўзбек, форстожик, пуштун, рус тилларини яхши биладиган, Ўзбекистонга меҳрмуҳаббатини сақлаган, Ватан соғинчи билан бир умр яшаган инсон эди. Унинг учун Ватан мустақиллиги-энг улуғ орзу ва туйғу бўлиб шу мақсад йўлида яшади, курашди. Усмон Хўжа хориждаги миллатдошларининг маънавий мададкори, 1920 йиллардаги Туркистон (Бухоро) талабаларининг ҳомийси ва устози эди. Унинг атрофида Шарқ ва Ғарб мамлакатларидаги муҳожир Туркистон ёшлари тўпланганди. 4. Усмон Хўжа Туркияда Туркистонликлар жамиятини тузувчиси ва раҳбари бўлди. «Ени Туркистон» (Янги Туркистон) мажмуасига Истанбул (Туркия)да асос солиб, 1927-1931 йилларда ушбу матбуот органи чиқиб 108 турди. Унинг саҳифаларида Туркистон тарихи, маданияти, адабиёти, сиёсий ҳаётига оид долзарб мақолалар ва хабарлар чоп этилди. Ўзбек шеърияти намуналари ҳамда Туркистон хабарлари босилган ушбу мажмуа хорижда истиқлол жарчиси ва тарғиботи минбарига айланди. Усмон Хўжанинг «Ени Туркистон» саҳифаларида 20 дан ортиқ публицистик мақолалари босилди. Унинг мақолалари шахсий хотира маълумотлари ва манбаларга асосланган, мавзулари эса Туркистонда миллий кураш, болшевизм ҳамда совет ҳокимиятининг ғайриинсоний, ғайримиллий сиёсати асл моҳиятини, БХСР ва совет ҳокимияти, ХХ аср бошларидаги тарихий шахслар, турли йўналишдаги хотира парчалари кабилардан иборат эди. Бундан ташқари Усмон Хўжа миллий курашга чорловчи «Эй тангри, Интиқом ол интиқом…», «Мустақиллик марши» каби шеърлар, шунингдек «Туркистон» номли рисоласини авлодларга маънавий мерос қилиб қолдирди. 5. Усмон Хўжанинг бугунги авлод учун қолдирган маънавий хазинаси ХХ аср дастлабки ўн йилликларида мураккаб ва зиддиятли кечган Туркистон ҳамда Бухоро тарихини мукаммал ўрганишда, ўтмиши ҳақиқатини тўғри идрок этишда манбавий жиҳатдан хизмат қилиши хеч қандай исбот талаб этмайди. 109 ХУЛОСА Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг ижтимоий-сиёсий фаолияти тадқиқ қилинар экан, диссертация якунида қуйидаги хулосаларга келинди: 1. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ХIХ асрнинг охири–ХХ асрнинг бошларида Бухоро ва Туркистон жадидларининг бошқа таниқли вакиллари билан бир пайтда тарих майдонига чиқди. У азалдан Бухорода ўзига хос мавқе, ҳуқуқ ва имтиёзга эга бўлган бой савдогарлардан бири Пўлатхўжа Кароматуллахўжа ўғли оиласида дунёга келди. Оиладаги мавжуд моддий ва маънавий имконият туфайли бошланғич ҳамда мадраса таълимини эгаллади, диний ва дунёвий илмларга эга бўлди. Туркистон минтақаси бўйлаб қилинган саёҳатлари, Бухоро тараққийпарварлариниг ғоя ва қарашлари, хорижий даврий матбуот Усмон Хўжа дунё қарашини шаклланишида муҳим назарий асос бўлди. 2. ХХ аср бошларида жадидчилик ҳаракатида фаол иштирок эта бошлаган Усмон Хўжа Абдулваҳҳоб Бурҳонов, Ҳамидхўжа Меҳри, Мирзо Сирож Ҳаким, Муҳиддин Мансуров, Садриддин Айний кабилар билан бир сафда туриб, Бухоро амирлиги ва Туркистонда тараққийпарварлик ғояларини тарғиб қилди. Таъкидлаш жоизки, Усмон Хўжа «кекса жадидлар» авлодига мансуб бўлиб, Бухородаги янги усулдаги татар мактаблари ва татар муаллимлари фаолиятини қўллаб қувватлади, Н. Собитов ҳамда Х. Бурнашев кабилар томидан очилган жадид мактабларидаги таълим-тарбия асослари ва ўқитиш усулларини эгаллади. 1908 йилда маҳаллий миллат вакиллари сингари жадид мактаби очиб, унинг мактабида Файзулла Хўжаев ҳам таълим олди. 3. 1908-1909 йилларда Бухорода «Тарбияи атфол (Болалар тарбияси)», «Бухоро маориф жамияти», «Турон маориф ва илмлар жамияти», «Баракот» ширкати каби уюшмаларни ташкил этишда, ёшларни Истанбул (Туркия)га таълим олишга юборишда Усмон Хўжа олдинги сафларда бўлди. 1909-1912 йилларда Истанбулда илоҳиёт, мантиқ, аниқ фанлардан таълим олиб қайтган Усмон Хўжа мактабчилик ва маърифатчилик ишларига бутун 110 вужуди билан киришиб кетди. 1912-1913 йилларда Бухоро амирлигининг маркази Эски Бухоро шаҳрида Усмон Хўжа очган жадид мактабида 200 тагача ўқувчи таълим оларди. Тадқиқотда амин бўлиндики, Усмон Хўжанинг янги усул мактаби ўқувчилар сони жиҳатдан Бухорода энг катта мактаб бўлган. Усмон Хўжа мактабида синф-дарс тизими йўлга қўйилиб, ёруғ хоналарда, стол-стулларда, глобус ва хариталар каби кўргазмали қуроллар ёрдамида, дарслар орасида танаффуслар берилиб ўқитиш жараёни жорий этилган. Мактабда дунёвий ва диний фанлар ўқитилган, ўқувчилар И. Гаспиринский мактабида бўлганидек 40-45 кунда саводи чиқарилган. 4. Усмон Хўжа 1908, 1912-1913 йилларда Боғчасарой (Қрим), Қозон ва Уфа (Татаристон ва Бошқирдистон), Истанбул (Туркия)га бир неча бор сафарлар қилган, Исмоил Гасприринский ва «Ёш турклар»нинг ўнлаб вакиллари билан шахсий мулоқотларда бўлган. Боғчасарой, Қозон, Уфа, Истанбулдан ўқув қуроллари, глобус ва хариталар, ўқув қўлланмалар ҳамда дарсликлар олиб келган. Биринчи жаҳон урушига қадар Усмон Хўжа Туркистон жадид мунавварларидан Маҳмудхўжа Беҳбудий (Самарқанд), Мунавварқори Абдурашидхонов (Тошкент), Обиджон Маҳмуд (Қўқон) кабилар билан мулоқотда бўлган ва жадидчилик ҳаракати вакиллари орасида ўзига хос мавқе ҳамда обрўга эга эди. 5. Усмон Хўжа 1914 йилда «Ёш бухороликлар» ташкилотини тузишда, ушбу уюшма фаолиятини йўлга қўйишда ва сиёсий партия даражасига кўтарилишида Абдулвоҳид Бурҳонов, Абдурауф Фитрат билан бир сафда бўлди. 1916-1917 йилларда Усмон Хўжа фаолияти доираси кенгайиб, 1916 йил Россия империясининг мардикорликка олиш сиёсатига қарши ташвиқот ва тарғиботлар юритди, митинг ва намойишларда нутқлар сўзлади, халқни ушбу фармонга бўйсунмасликка даъват этди. 1917 йил 7 апрелдаги амир манифести ва 1918 йил мартидаги «Колесов воқеалари»дан сўнг Усмон Хўжа Самарқанд, Тошкент шаҳарларида муҳожирликда яшади. У Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунавварқори, Турор Рисқулов, Абдулқодир Муҳиддинов, Асадулла Убайдуллахўжаев, Обиджон Маҳмуд кабилар билан 111 бир сафда, ҳаммаслак бўлиб Туркистон мусулмон бюроси, Туркистон Марказий Ижроия Қўмитаси (ТМИҚ) фаолиятида қатнашиб, миллий кадрлар «миллий комунистлар»нинг мураккаб шароитдаги вазифалари ҳақида бахслар юритди, бу борада ўз таклиф-тавсияларини билдирди. «Марказ»нинг буюк давлатчилик ва шовинизмдан иборат сиёсатига қарши кураш олиб борган миллат фидойисига айланди. 6. Усмон Хўжа 1920 йил 14 сентябрда ташкил топган Бухоро Халқ Нозирлар Шўроси Ҳукуматида молия нозири лавозимига тайинланди. У Бухоро меҳнаткашларининг 1920 йил 6-8 октябрда бўлиб ўтган 1-қурултойи иштирокчиси, 2-қурултойда, 1921 йил 23 сентябрда Бухоро Халқ Совет Республикаси Марказий Ижроия Қўмитасига (БухМИҚ) раиси қилиб сайланди. БухМИҚ таркибига 73 нафар киши киритилиб, унинг 7 кишилик Президиуми таркибида Файзулла Хўжаев ҳам бор эди. БухМИҚ раиси бўлгунга қадар Усмон Хўжа ҳарбия нозири ўринбосари, иқтисодиёт нозири ва нозир ўринбосари лавозимларида ишлади. У Бухорода пул муомаласини тартибга солишда, иқтисодиётни барқарорлаштиришда, «босмачилар» билан БХСР миллий ҳукуматини муросага келтиришда фаол ишлар олиб борди. 7. Усмон Хўжа 1921 йил ноябрдан Шарқий Бухорога БухМИҚ аъзоларидан 14 киши билан бирга БХСР вакили қилиб юборилди. Шарқий Бухоронинг Шеробод, Бойсун, Кўлоб, Ғарм, Душанбе, Бадахшон вилоятларида елиб-югуриб «босмачилар» билан қизил аскар отрядларини муросага келтиришда, халқ орасида кенг тус олган очарчиликни бартараф этишда, тинчликни ўрнатишда тинмай ишлади. Бироқ, «Марказ»нинг буюк давлатчилик сиёсати, Бухоро мустақиллигининг амалда тан олинмаганлиги, қизил армиянинг халқни талончилик ҳаракати Усмон Хўжани «босмачилар», яъни совет режимига қарши курашаётганлар томонига ўтишига сабаб бўлди. Усмон Хўжа БХСР миллий армиясини ташкил қилиш, Қизил Армия қисмларини Бухородан чиқиб кетиши, ҳақиқий маънодаги мустақиллик учун қатъий кураш майдонига кирди. 1922 йил баҳоридан бошлаб Усмон Хўжа Пўлатхўжаев ҳаётида янги босқич бошланди. Усмон Хўжа асл ватанидан 112 узоқлашишга, муҳожирликка ўтишга мажбур бўлди. У Афғонистонда туриб миллий мужодалани давом эттириш мақсадида барча аксилинқилобий, антисовет кучларини бирлаштириб, янгидан жанг майдонига кирмоқчи бўлди. Афсуски, Афғонистондаги сиёсий вазият, «босмачилар» ва улар йўлбошчилари ўртасидаги ўзаро келишмовчиликлар, миллий кучлар бирлигига эриша олмаслик, инглизларнинг ҳарбий мадад беришда қуруқ ваъдалардан нарига ўтмаслиги каби омиллар туфайли унинг эзгу мақсадлари амалга ошмади. 8. 1923 йил июн ойи ўрталарида Афғонистондан Туркия (Истанбул)га кўчиб ўтишга мажбур бўлган Усмон Хўжа ушбу мамлакатда ўзбек (Туркистон) муҳожирларига бўлган илиқ муносабатдан фойдаланиб, миллий кучларни бирлаштириб, хориждан туриб совет салтанатига қарши кураш режасини тузди. Усмон Хўжа, Аҳмад Заки Валидий Тўғон, Мустафо Чўқай, Бухоро ва Туркистоннинг 1920 йилларда Германия ва Туркияга юборилган собиқ талабалари ҳамда зиёлилари бирлиги ҳамда ташкилотчилигида 1925 йилда Истанбулда Туркистон Миллий Бирлиги (ТМБ) ташкилоти тузилди. ТМБ лойиҳаси ва дастурида Туркистон озодлиги учун хориждан туриб кураш масалалари кун тартибига долзарб қилиб қўйилди. ТМБнинг 1927-1930 йилларда Истанбулда бир қатор Конгресслари уюштирилди. Усмон Хўжа раҳбарлигида 1927 йилда «Туркистон турк генчлари(ёшлари)» ташкилоти тузилди. Ушбу ташкилотга Туркистондаги барча миллат вакиллари аъзо бўлиб кирди. ТМБ ва «Туркистон турк генчлари» уюшмасига махсус қасамёд билан аъзолар қабул қилинди. 9. Иккинчи жаҳон уруши арафасида Усмон Хўжа Туркия Республикаси ҳукумати талаби билан 1938 йилдан мамлакатдан чиқарилди. Усмон Хўжа ҳаётида муҳожирликнинг кейинги босқичи бошланди. Иккинчи Жаҳон уруши йилларида Усмон Хўжа Польша, Эрон каби мамлакатларда таҳлика ва доимо ҳушёрликда, ҳавф остида яшашга мажбур бўлди. Чунки, совет айғоқчилик идораси пешонасига «миллий буржуа унсури», «панисломчи», «пантуркчи», «Ватан хоини» каби сохта тамғалар босилган 113 ушбу инсонни таъқиб остига олди. Усмон Хўжа совет ҳокимиятига душман бўлганлар қора рўйхатига 1920 йиллардаёқ киритилганди. Шу сабабли, Усмон Хўжа Ўзбекистондаги оила аъзолари билан қариндошлик алоқалари ўрнатишдан доимо тийилиб яшаган. 10. Усмон Хўжа Истанбулда «Янги Туркистон(Ени Туркистон)» мажмуасини чоп эттирди. Унинг 1927-1931 йилларда 24 та сони нашр этилди. Ушбу журнал саҳифаларида ўнлаб публицистик мақолалар, шеър ва хабарлар эълон қилинди, «Ёш Туркистон («Яш Туркистан»)» 1929-1939 йилларда (117-сони чиққан), «Яқин тарихимиз («Якин тарихимиз»)» тўплами (1962-1964 йиллар) саҳифларида ҳам мақола ва хотиралар чоп эттирди. Унинг маънавий мероси ўрганилишга, янада кенгроқ таҳлил қилинишга арзигуликдир. 11. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев тақдир тақозоси билан 1952-1957 йилларда Покистон Республикасида муҳожирликда яшади. У Покистонда ҳам миллий курашлар олиб бориш истагидан воз кечмади. Абдулла Хўжа номи билан ҳозирги Тожикистон Республикасида бўлганлиги маҳфийлик тамғаси бостирилган айрим манбаларда ўз аксини топди. Усмон Хўжа 1957 йилда Туркиянинг Истанбул шаҳрига қайта кўчиб ўтди. Умрининг сўнги йилларида ҳам ўзининг Ватан озодлиги учун кураш билан боғлиқ олий мақсадидан воз кечмаган. Ушбу инсон 1968 йил 28 июнда 90 ёшида Истанбулда вафот этди. Истанбул шаҳри Осиё томонидаги Ускудор қисмининг «Бухороликлар теккеси»да дафн этилди. 12. Усмон Хўжанинг ҳаёти ва тарихий тақдири совет ҳокимияти йилларида муҳожирликка маҳкум этилган миллионлаб ўзбеклар сингари аянчли, оғир дарбадарликда, баъзан муҳтожликда кечди. У бир умр Ватан соғинчи билан яшади. Учта оиласидан 4 нафар фарзанд кўрди, тўнғич ўғли Ходихўжа Бухорода қолди, икки қизидан бири Эронда муҳожирликда таваллуд топди. Тўртинчи фарзанди Темур Хўжа Истанбулда туғилди. Бирор бир муҳожир ўзбекнинг ҳаёти битта мамлакат тарихи билан боғлиқ бўлмаганидек, Усмон Хўжанинг ҳаёт йўли ҳам Афғонистон, Туркия, Польша, 114 Эрон, Покистон давлатлари тарихи билан боғлиқдир. Ҳатто, у узоқ яшаган Истанбул шаҳрида ҳам дастлаб Ускудордаги «Ўзбеклар теккеси»да яшади, сўнгра уч бор яшаш жойларини ўзгартиришга тўғри келди. Мусофирлик ва ватангадолик жабрини кўрган Усмон Хўжанинг ўлимидан олдинги айтган сўзи ҳам Ватан каломи бўлди. 13. Усмон Хўжа 1922 йилда Афғонистон чегарасига ўтар экан, аждодлари юрти Ўзбекистонга бир кун қайтиб келиш орзуси билан бир умр яшади. У совет ҳокимияти «қум устида» қурилган давлат, бу давлат тезда қулайди, Туркистон озод бўлади деб ўйлади. Аксинча, совет ҳокимияти 75 йиллик умр кўрди. Бу тузум туфайли миллионлаб ватанпарвар, миллатпарвар кишилар қатағон қурбони бўлдилар, муҳожирликда, ўзга юртда ватан ҳасрати билан дунёни тарк этган Усмон Хўжа ватанига қайтганида ҳам 19371938 йилларгача етиб бормасди. У хорижда яшади, ўз эътиқоди ва Ватан озодлиги учун курашди, оқил фарзандларни тарбиялаб вояга етказди. Унинг зурриётлари, фарзанд ва набиралари ўзлари яшаб турган мамлакатларнинг илм-фани, иқтисодиёти, маданияти ривожида имкон қадар хизмат қилиб келмоқдалар. Юқоридаги якуний хулосалар асосида қуйидаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди: Усмон 1. Хўжа Пўлатхўжаевнинг Туркистон озодлик ҳаракати йўлбошчилари ва Анвар пошо билан ўзаро ёзишмалари, меморандумлари, хорижий нашрларда («Ени Туркистон», «Ёш Туркистон», «Яқин тарихимиз») чоп этилган мақолалари ҳамда хотира парчаларини алоҳида китоб ҳолида нашр этиш мақсадга мувофиқдир.; 2. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев Бухорода оиласи билан истиқомат қилган уй-ҳовли ўрнида «Бухоро жадидлари тарихи» мемориал музейини очиш лозим; 3. Бухоро ва Туркистон тараққийпарварлари, миллий мустақиллик учун кураш намояндалари ҳамда Усмон Хўжа ўртасидаги муносабатлар тарихига оид маълумотлардан Ўзбекистон тарихи, Бухоро тарихига оид ўқув 115 қўлланмалар янги авлодини яратишда фойдаланиш Ўзбекистон миллий давлатчилиги учун кураш саҳифалари тарихини янада тўлдиришга хизмат қилади; 4. 2028 йилда Усмон Хўжа Пўлатхўжаев таваллудига 150 йил тўлади. Шу муносабат билан хорижий олимлар иштирокида халқаро миқёсда «Усмон Хўжа – инсон, тараққийпарвар, миллий мустақиллик учун толмас курашчи» мавзусида халқаро илмий-амалий анжуман ташкил этиш мақсадга мувофиқ. 116 ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБАЛАР ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар 1.Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Том I. Т.. Ўзбекистон НМИУ, 2018.–592 б. 2. Мирзиёев Ш.М. Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баҳодир. Том II. Т.: Ўзбекистон НМИУ, 2018.–508 б. 3. Мирзиёев Ш.М. Олий мажлисга мурожаатнома // Халқ сўзи. 2020. 26 январь. II. Архив ҳужжатлари материаллари Ўзбекистон Миллий Архиви 1. Ф. И – 1 – Туркистон генерал-губернаторлиги канцелъяриси. 2. Ф. И – 3 – Россия империясининг Бухородаги сиёсий агентлиги. 3. Ф. И – 126 – Бухоро амирлиги хузуридаги қушбеги архиви. 4. Ф. И – 461 – Туркистон район муҳофаза бўлими. 5. Ф. Р – 46 – БХСР Инқилобий қўмитаси. 6. Ф. Р – 47 – БХСР Марказий ижроия қўмитаси. 7. Ф. Р – 48 – БХСР Халқ нозирлар шўроси. 8. Ф. Р – 59 – БХСР ички ишлар нозирлиги. 9. Ф. Р – 2822 – Хориждаги ватандошлар билан маданий алоқа боғлаш «Ватан жамияти». 10. Истанбул (Туркия) Буюк шаҳар баладияси «Инсон кайнаклари мудирлиги» жорий архиви 1933-1957. III. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Абдуллаев К. Н. Бухарская послереволюционная эмиграция (к историографии проблемы) / Октябрская революция в Средней Азии и Казахстане: (теория, проблемы, перспективы изучения). – Т.: Фан, 1991. - С. 191-192. 2. Абдуллаев Р.М. Национальные политические организации Туркестане в 1917-1918 годы (2-е издание). – Т.: Adabiyot uchqunlari, 2016. – 232 б. 117 3. Абдурауф Фитрат. Шарқ сиёсати (нашрга тайёрловчи Б.Эргашев, И.Ғаниев). – Бухоро: 1992. – Б. 20. 4. Алимов.А.А., Габидулин. Х.З. Младотурецкая революция. – М.: 1961. – С. 7, 12, 19, 69, 78. 5. Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси. – Т.: Шарқ, 2003. – Б.154-187. 6. Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Т.: Фан. 1991. – Б.7. 7. Астанова Г.О. Историография политеческих процессов в Бухаре в 1920-1924 гг. Автореф. дисс... на соиск. учён. степ. канд. ист. наук – Ташкент 2008. 8. Аҳад Андижон. Туркистон учун кураш. Биринчи жилд:илмий оммабоп / А.Андижон. Туркчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси. – Т.: Тафаккур, 2017. – 512 б. 9. Аҳмад Заки Валидий Тўғон. Бўлинганни бўри ер....– Т.: Адолат, 1997. – Б. 222-223. 10. Аҳрор Аъзам. Achıq hat (Chet ellardagı Vatandashlarımga achıq hat). (лотин имлосида, эски ўзбек адабий тилида). – Tashkent: 1977. – 96 б. 11. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва Шарқ мамлакатлари (1920-1924 йиллар). Бухоро. 2004. – 77 бет. 12. Бухоро тарихи масалалари (Энг қадимги замонлардан ҳозиргача)/(2017 йил 15 декабрь) Республика илмий-назарий анжумани материаллари. Бухоро – 2017. – 224 б. 13. Бюллетень САГУ, вып 16. – Т.: 1926. – Б. 86. 14. Жамолова Д. Бухорода ислоҳотчилик ҳаракати вужудга келишида Абу Наср Курсавийнинг тутган ўрни./ «Бухоро тарихи масалалари мавзусида илмий-амалий анжумани материаллари. – Бухоро.; «Дурдона» нашриёти,– 2019. – Б 46-50 15. Зиёев Х. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш (XVIII- XX аср боши). – Т.: Шарқ; 1998. – 476 б. 118 16. Иноятов С. Файзулла Хўжаевнинг сафдоши ва ҳукуматининг фаол вакили/ «Файзулла Хўжаев – инсон, сиёсат арбоби ва миллат фидойиси» мавзусидаги Республика миқёсидаги илмий-назарий конференция (Халқаро миқёсдаги олимлар иштирокида). – Бухоро 2018. – Б. 141-145. 17. Иноятов Х.Ш. Народы Средней Азии в борьбе против интервентов и внутренной контрреволюции. –М: Мысль,1984. –С. 370, 371. 18. Ирзаев Б. Ўзбек ёшлари ва ҳорижий таълим. Т.: Академнашр, 2018. – Б. 208 бет. 19. Каримов Н. Истиқлолни уйғотган шоир. – Т.: Маънавият, 2000. – 88 б. 20. Каримов Н. Чўлпон. Маърифий роман. – Т.: Шарқ. 2003. – 464 б. 21. Маърифатга бахшида умр (тарихий қисса). – Бухоро. Дурдона, 2018. – 236 б. 22. Мингноров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг миллий матбуотда ёритилиши (1917-1918 йиллар). – Т.: Истиқлол нури, 2013. – 156 б. 23. Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги миллий-сиёсий ташкилотлар (миллий матбуот материаллари асосида). Т.: Маънавият, 2002. 24. Муҳаммаджонова Л.П, Алимова М.М. Бухорода жадидчилик харакатидан. – Бухоро: Дурдона, 2019. – 152 б. 25. Муҳаммад Али. Абадий соғинчлар (роман-хроника).Т.: 2005. – Б. 215. 26. М.Ойқорали, С.М.Каримий, Ғ.Аббос. Туркистонни «озод» қилмоқчи бўлганларнинг ҳақиқий башараси. –Т.: 1969 (араб имлосида). – Б.7-8. 27. Наимов Н. Фитрат фожеаси.(тарихий қисса). – Т.: Фан, 2005. – 184 б. 28. Наимов Н. Бухоро жадидлари. – Т.: Фан, 2005. – Б. 12-14. 29. Наимов Н. Амирнинг хазинаси. – Бухоро: 1995. – 47 б. 30. Наимов Н.Амирнинг зурриёди. – Бухоро: Бухоро нашриёти. 1995. – 40 б. 31. Наимов Н.Амирнинг хазинаси (2-нашр). – Т.:Фан,2005. – 76 б. 32. Очильдиев Д. История Афганистана (кол.авт.) М: Мысль, 1982. – С.213,214. 119 33. Ойкорали М., С.М.Каримий, Ғ. Аббос. Туркистонни «озод»қилмокчи бўлганларнинг ҳақиқий башараси... – Т.: 1963; II –нашри, 1969 (араб имлосида, ўзбек тилида) – Б.7-8. 34. Ойни этак билан ёпиб бўлмиш...(«Ватан « жамиятининг 1978 йил 28 октябрда ўтказилган матбуот конференцияси материаллари). – Т.: 1978 (араб имлосида ). –78 б 35. Очилдиев Д.Я. Общественно-политический мысл Афганистана в конце XIX - начале XX века. – Т.:Фан,1972. – с.172. 36. Очилдиев Д.Я. Младоафганское движения. Т.: Фан, 1985. 37. Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 йиллар) Т.: «Маънавият» 2002. – 167 б 38. Ражабов Қ. Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа.- Т.: АBU MATBUOT- KONSALT;2011 – 129 б. 39. Ражабов Қ., Бекмуратов Х. Ўзбекистон билан Туркия ўртасидаги иқтисодий ва маданий ҳамкорлик тарихидан. – Т.: «Тафаккур» нашриёти, 2017. – 167 б. 40. Рсулов А.Н Туркистон ва Россия халқлари ўртасидаги муносабатлар. – Т.: «TURON IQBOL», 2016. – 160 б. 41. Расулов А. Исоқбоев А. Насриддинова Д. Туркистон ижтимоий сиёсий маданий ҳаётида татарлар. – Т.:ТУРОН-ИҚБОЛ. 2019. – Б.59-75. 42. Рашидов У. Бухоро Республикасида қаршилик ҳаракатининг биринчи босқичи (1920-1922 йиллар) // Бухоро тарихи масалалари (мақолалар тўплами). Бухоро: - 1996. – Б. 94-123 43. Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси. Бухоро: - 2003. –Б.67-69 44. Рашидов О.Р. Ўзбекистон совет бошқаруви структурасидги маҳаллийлаштириш сиёти (1917-1933 йй). – Т.: «Наврўз».2020 – 168 б. 45. Рашидов О.Р. Файзулла Хўжаев миллий манфаатлар ва сиёсий курашлар майдонида. – Т.: «Muharrir nashriyoti»; 2021. -196 б. 46. Рашидов У. Рашидов Ў. XX аср бошларида Бухоро амирлигида сиёсий ва иқтисодий жараёнлар. Бухоро: Бухоро нашриёти, 2011. – 29,31 Б. 120 47. Рашидов.У.Бухоро Халқ Республикаси(1920-1924 – йиллар.) – Бухоро:Бухоро,2003. –Б.67-69. 48. Рашидов О. Р. Файзулла Хўжаев миллий манфаатлар ва курашлар майдонида. – Т.: Мухаррир нашриёти, 2021. – Б. 174-193. 49. Рашидов У. Рашидов Ў, XX аср бошларида Бухоро амирлигида сиёсий ва иқтисодий жараёнлар. Бухоро. Бухоро нашриёти, 2011. –Б 29,31 50. Раҳмонов К.Ш. «Бухоро ахбори ва «Озод Бухоро» газеталари- Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихини ўрганиш манбаси. Тарих фанлари номзоди дисс...автореферати. –Т.; 2011. – Б.17-19 51. Раҳмонов К.Ш .Бухородаги пул тизимининг даврий матбуотдаги талқини(«Бухоро Ахбори» ва «Озод Бухоро» газеталари материаллари асосида)/ «ХIХ аср охири-ХХ аср бошларида Бухоро». Республика илмий-назарий анжумани материаллари, Бухоро 2010. 52. Раҳмонов Т.Э, Орзиев М.З. Икки тарихий сиймо: Аҳмад Дониш ва Садриддин Айний. Бухоро.; Дурдона. 2015. . –60-61 Б. 53. Саййид Мансур Олимий. Бухоро-Туркистон бешиги (форс тилидан таржима). Таржимон номидан сўз боши ва айрим изохлар муаллифи Х.Х.Тураев). Бухоро -2004. 54. Садриддин Айний. Асарлар.8 томлик, 1963. – 23.24.25 Б. 55. Сафаров О., Сафарова Ҳ. Чўлпон Бухорода. – Т.: Муҳаррир, 2013. – 188 б. 56. Собиров Ҳ.Бухоро амирлигининг олтинлари//Ўзбекистон абиёти ва санъати; 1992-йил 30-октабр – 188 б. 57. Суюнова О. Туркистонда 1916 йилги миллий озодлик кураши (Сирдарё вилояти мисолида). – Т.: Фан; 1997. – 64 бет 58. Темур Хўжа. Усмон Хўжа: қўзғолонлар, ислоҳотлар,инқилоблар ва тўҳтовсиз курашлар остонасида ўтган турмуш (1878-1968). //Жахон тарихининг долзарб муаммолари мавзусидаги Республика миқёсидаги онлайн илмий-амалий анжуман материаллари. Бухоро-2020. 59. Тоҳир Қаҳҳор.Ҳур Туркистон учун // Мақолалар. -T: Чўлпон. 1994. 60. Турдиев Ш. Улар Гермнияда ўқиган эдилар... – Т.: Фан, 1991. –66,67 Б. 121 61. Турк халқининг буюк фарзанди Отатурк.–Т.:Ўз-Силм ўзбек-турк лидерлари. Тузувчи ва нашр учун масъул: Тўнжай Ўзтурк, 1998. – 232 б. 62. Фозилов И. Ғурбатда ғариб... – Т.: 1981 63. Фозилбек Отабек ўғли. Дукчи Эшон воқеаси. – Т.: «Чўлпон»,1992. –77 б. 64. Холбоев С. Бухоро амирлигининг олтин хазинаси. – Т.:Фан:2008. 65. Чориев З. Туркистон мардикорлари: сафарбарлик ва унинг оқибатлари (1916-1917 йиллар). – Т.: Шарқ, 1999. – 41,47 б. 66. Шамсутдинов Р. Абдураҳим Юсуфзода. Истиқлол йўлида шаҳид кетганлар. Т.: Шарқ, 2001. –51. б. 67. Шигабдинов Р. Ахмед Заки Валиди: Письма из эмиграции( Переписки учёного с Академическим центром Узбекистана) / Тарихнинг номаълум саҳифалари. Илмий ахборот ва мақолалар, ҳужжат ва материаллар, хотиралар. Олтинчи китоб/ Масъул муҳаррир Б.Ҳасанов ва бошқ. – Т.: Unlimited print, 2017. – б. 81-87. 68. Шевченко Д.В Ибрагим-Бек-лидер басмаческого движения Восточной Бухары (по материалом рассекреченных документов федералных Российских архивов 69. Эгамназаров А. Сиз билган Дукчи Эшон (ҳужжатли қисса). – Т.: Шарқ, 1994. (туркчадан Шерали Турдиев таржимаси) 70. Эргашев Б.X. Идеология национально-освабодительного движения в Бухарском эмирате. - Т.:Фан. 1991. – Б.151-165 71. Эшонов О. Файзулла Хўжаев (ҳаёти ва фаолияти ҳақида очерк). – Т.: Ўзбекистон, 1973. 116 б. 72. Қосимов Ф. Рашидов У. Бухорода босмачилик харакатидан лавхалар. (1920-1924 йиллар) – Т.: 1994 – 154 б. 73. Қосимов А. Туркия. – Т.: Ўзбекистон. 1992. – 120 б. 74. Қосимов Ф. Бухоро-Париж:асрлар садоси(ўзбек ва француз тилларида) Бухоро.1997. Б.31-35. 75. Қосимов Ф . Бухоро тарихи асрлар садоси. Бухоро; 1997: (ўзбек ва француз тилларида) 122 76. Ҳайитов Ш.А. Усмон Хужа Пўлатхужаев–миллий мустакиллик курашчиси // «Инсониятнинг илмий ва маданий мероси учинчи минг йилликка» Бухоро ва Хива шаҳарларининг 2500 йиллигига бағишланган халкаро симпозиум тезислари. 18-20 октябрь, 1997. – Б.68-70 77. Ҳайитов Ш.А: Усмон Хўжа Пўлатхўжаев–ҳуррият ва озодлик курашчиси// Ўзбекистон тарихининг айрим долзарб муаммолари анжумани материаллари. Фарғона. 1999. – Б.41-45 78. Ҳайитов Ш.А: Усмон Хўжа Пўлатхужаев / Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. -Т.:ЎзМЭ нашриёти. Т.: 9; 2005. .–Б.136 79. Ҳайитов Ш.А. ва бош. Усмон Хўжа Пўлатхўжаевнинг Бухородаги маърифатчилик фаолияти/ Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, ҳаёт. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти. 2005. – Б. 87-94 80. Ҳайитов Ш.А. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев-миллий истиқлол курашчиси. – Бухоро. 2007. – Б. 30,31 81. Ҳайитов Ш.А., Мирзаев Ш.М. Афғонистон тарих кўзгусида. – Бухоро. «Дурдона» нашриёти, 2018. – 160 б. 82. Ҳайитов Ш.А. ва б. Бухоро ва бухорийларнинг жахоний шуҳрати. – Т.: Наврўз; 2020. - 208 б. 83. Ҳайитов Ш.А , Раҳмонов К. Аҳмадов О. Бухоро ва Бухорийларнинг жаҳоний шуҳрати. – Т.; Наврўз. 2020. – Б 4-5. 84. Ҳайитов Ш.А., СалмоновА.,ЙўлдошевС. Ўзбек мухожирлиги тарихидан лавхалар. –Фарғона: «Фарғона» нашриёти: 1998. – Б 55. 85. Ҳайитов Ш, Темиров У.Хориждаги ўзбек ижодкорлари. – Бухоро 1994. – Б.15. 86. Ҳайитов Ш.А. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. Бухоро; «Бухоро» нашриёти, 2005. – Б. 106 87. Ҳайитов Ш.А. Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва Германия: ҳамкорликнинг тарихий лавҳалари (1920-1924 йиллар). Т.: Фан. 2004. – Б. 102 123 88. Ҳайитов Ш.А. Ўзбек муҳожирлиги тарихи (1917-1991 йиллар). – Т; ABU MATBUOT-KONSALT; 2008. – Б. 129 б. 89. Ҳайитов Ж. Ҳошим Шойиқ (Хошим Шайх Ёқубов)ким эди?/ «XIX аср охири –XX аср бошларида Бухоро», Республика илмий-назарий анжумани материаллари. (2016 йил 4-5 апрел). Бухоро – 2016. – Б. 173-175 90. Ҳайитов Ш.А, Бадриддинов С. Ўзбекистон бизга ҳам Ватан...Бухоро.2006. 91. Ҳайитов Ш.А. Бадриддинов С.Ватанжудоликнинг мунгли тарихи. – Бухоро: Бухоро, 2005. – Б. 108,114. 92. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб. – Т.: 2000. – Б.269. 93. Ўзбек Совет энтсиклопедияси, 1978йил,II том. – Б.387 94. Ўн саккизлар иши. (Архив хужжатларининг изохли тўплами)/Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифлари Қ.К.Ражабов. А.Ж.Яхшиев. – Т.: Академия; 2012. – 318 бет (ўзбек ва рус тилларида) – 318 б. 95. «ХIХ аср охири-ХХ аср бошларида Бухоро». Республика илмий-назарий анжумани материаллари. Бухоро , 2010. –Б.166-168. 96. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, Том 8. – Т.:2004. – Б.605 97. СафаровО. СафароваҲ. ЧўлпонБухорода. – Т.:Муҳаррир.2013. 98. ҲайитовЖ. Абдулҳамид Сулаймон Чолпон – эркинлик ва истиқлол учун кураш илҳомчиси «Тарихий хотира-маънавият асоси» Республика илмийназарий анжуман материаллари. – Бухоро.2014. IV. Авторефератлар ва диссертациялар. 1. Абдуллаев Ў.К. Ўзбекистонда 20-30 йилларда мустабид тузумга қарши миллий мухолифат харакати. Тарих фанлари номзоди илмий даражсини олиш учун ёзилган диссертация. Андижон-2003. -Б. 78-79,-Б.114-115 2. Акбаева З.Ж. Туркистон ўлка мусулмон бюроси фаолияти (1919-1920 йиллар). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. Тошкент. – 2020.-139 б 3. Акбарова З. Туркистон ўлка мусулмон бюроси фаолияти (1919-1920 йиллар). PhD диссертацияси қўлёзмаси, Тошкент. 2020. – Б.98 124 4. Агзамова Г.А. Хориждаги ўзбеклар: ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий муаммолари. Фалсафа фанлариномзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент. 1995. – 117 б 5. Агзамова Г. А. Узбекизарубежом: социально-политические и правовые проблемы. Автореф. дисс... насоиск. учён.степ. канд. философ. наук. – Ташкент. – 1995. – 22 с 6. Бобожонова Ф.Ҳ. XIX аср охири XX аср бошларида Бухорода таълим тизими.Т.ф.н. дисс... автореферати.Тошкент. – 2011. – 29 б 7. Жамолова Д.М. Бухоро амирлигида жадидлар ва қадимчилар фаолияти (XIX аср охири XX аср бошлари). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (Ph D) автореферати. – Т.; 2019. – Б 13 8. Жумаев Р.Ғ. XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухорода ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг илмий-назарий тахлили. (Ахмад Донишнинг сиёсий қарашлари мисолида). Сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD) автореферати. – Тошкент. – 2020. – 45 б 9. Мўминов Д.Ўрта Бухоро ва Шарқий Бухорода Қизил Армияга қарши қуролли ҳаракат(1920-1926 – йиллар) тарих фанлари номзодиилмий даражасини олиш учун тақдим этилгандиссертация автореферати.Тошкент.2010. – 30 10. Мадраимов А.А. История эпохи Амира Темура и темуридов в научном наследии В.В. Бартольда и А.З. Валидова. – Автореф дисс...доктор философа (Ph D) – Ташкент. 2019. – С.31 11. Нормуродова Г.Б. Бухоро амирлиги ижтимоий қатламларва уларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги роли (1868-1920). Тарих фанлари доктори (DSI) автореферат. ТошкенТ.: – 2020. – 75 б. 12. Пардаев А.Б. Бухоро ва Хоразмдаги иқтисодий кенгашлар фаолияти (1920-1924 йиллар). Т.ф.н. дисс...автореферати. Тошкент. – 2012. – 29 б 13. Ражабова С. Проблемы философии и просветительства в творчестве Мирза Сирожиддина Ҳакима Бухари. Автореф. дисс... канд. философ. наук, Ташкент, 1997. – 22 стр 125 14. Рашидов О.Р. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг миллий сиёсатида давлат идораларининг маҳаллийлаштирилиши (1918-1933 й.й). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) автореферат.Тошкент. – 2018. – 49 б. 15. Темиров Ф.У. Садриддин Айнийнинг Бухородаги жадидчилик ҳаракатида тутган ўрни ва ижтимоий фаолияти. Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) автореферат.Тошкент. – 2020. – 49 б 16. Убайдуллаев Ў.Қ. Ўзбекистонда 20-30 йилларда мустабид тузумга қарши миллий мухолифат харакати(маҳаллий зиёлилар мисолида). Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Андижон. 2003, - Б. 141 17. Ҳайитов Ш.А. Ҳайитов.Ш.А. История узбекской эмиграции XX века. Автореф. дисс... на соис. учён. степ. док. ист. наук, Ташкент. – 2009. – 50 стр 18. Ҳайитов Ш.А. XX аср ўзбек муҳожирлиги тарихи. Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация. – Тошкент. 2009. – 284 б V. Газета ва Журналлар 1. Абдураҳмонов М. Профессор Пўлат Солиевга мактуб// Фан ва турмуш; 2000. -№ 6. – Б. 14-15; 2001. –№4- 18,19 2. Афғонистондаги туркманлар ҳақида //Озод Бухоро, 68 сон, 1924 йил 29 март 3. Афғонистон ҳукуматининг эълони// Бухоро ахбори, 95 сон, 1922 йил 12 август Болтабоев Х. Талабни қондирмаган инқилоб//Шарқ юлдузи. -1991. №1. – Б. 131-138 4. Болтабоев X. Абдурауф Фитрат // Мулоқот; 1996 №4. Б 51-52 5. Болтабоев Ҳ. Талабни қондирмаган инқилоб // Шарқ юлдузи, 1991. -№1. – Б.131-138; 1. БШЖ МИК тарафидан 7 ва 8-рақамли қонунлар//Бухоро ахбори, 8-сон, 1920-йил 21-январ 126 2. БХШЖнинг молия назорати томонидан буйруқ//Бухоро ахбори.28сон,1921-йил 30-март 3. Бухоро ҳукуматининг Афғонистон ҳукуматига нота билан мурожаати// Бухоро ахбори, 208 сон, 1923 йил 30 сентябр. 1923 йил, 211 сон, 1923 йил 8 октябр 4. Валидий, Аҳмад Валидий Тўғон. Хотиралар// Шарқ юлдузи, 1993. - № 67. – Б.132-133 5. Вали Қаюмхон. Қийратилган қисматлар// Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1992 йил 14 август 6. Германиядаги талабаларимизнинг аҳволи// Озод Бухоро, 23-сон. 1923 йил 13 декабр 7. Германиядаги талабаларимиз// Бухоро ахбори, 145-сон, 1923 йил 20 март 8. Иброхимов А. Тошкентнинг бир япроғи//шу газета 1993 йил май. 9. Йўлдошев Н. Ҳайдаров Й. Амир Олимхон хазинаси қаерда//Фан ва турмуш.1991-йил. - №10. – Б.18-19 10. Муртазоев Ж. Худойбердисв С. Фитратга қарши фитна //Жахон адабиёти; 1997. №7. -Б. 170-193 11. Муртозоев Ф. Сохибов Х. Фитратга қарши фитна// Жахон адабиёти. 1997. - №3. – Б. 97-114 12. М.С.Ахрорий Тўртинчи инқилобий йилимиздан нималар кутамиз//Бухоро ахбори. 199-сон, 1923 йил 9 сентябр 13. Наимов Н. Атаулла Хўжаев.// Бухарский вестник, 2000, 9 августа, 14. Орзиев М. Бухоро матбуотининг вужудга келиши//БухДУ Илмий Ахбороти, 2011. – №4. – Б.16-19 15. Раҳмонов.К. «Бухоро ахбори» газетасида 1-умумбухоро қурултойи материаллари: манба ва тарихий воқелик/ «ХIХ аср охири-ХХ аср бошларида Бухоро». Республика илмий-назарий анжумани материаллари, 2016-йил 4апрел. Бухоро , 2016. –Б.166-168 16. Ражабов Қ. Истиқлол курашчиси // Вазият. 2006; 16-28/ II 127 17. Ражабов Қ. XX аср бошларида Туркистон ёшлари//Ҳуқуқ ва бурч, 2008. №1. – Б. 40-43 18. Ражаббой ота Турк. «Ватан дея ватансиз ўтдик»// Халқ сўзи, 1991, 25 январь 19. Ражабов Қ. Унутилган сиймо//Бухоро мавжлари, 2010. – №3.–Б. 44-45 20. Саидов С. Ҳошим Шоик аз Бухоро буд// Адабиётва санъат, 16 январи 1992. №3. 146, 148 саҳ 21. Саид Мубашширхон Косоний. Хотиралар// «Дунё» журнали,1993.№1. – Б.28-29 22. Темур Хўжа: «Мен Ватанда эмасман, Ватан менинг ичимда…» //Муносабат; 1990-йил 30-ноябр 23. Темур Хўжа: «Мен Ватанда эмасман, Ватан менинг ичимда…» //Муносабат; 1990-йил 30-ноябрь, «Ватан дея ватансиз ўтдик»//Халқ сўзи,1991-йил 15-январ 24. Узоқов Х. Истибдод истамас эди//Миллий тикланиш, 1996, 26 ноябр 25. Узоқов Х. Пантуркизм-большевизмнинг асосий душмани//Халқ таълими, 1998. - №3. – Б.57-62 26. Узоқов Х. Холбоев С.Жумбоққа айланган хазина//Иқтисод ва ҳисобот.1993. -№3, 4,5,6 27. Узоқов Х. Холбоев С.Бухоро амирлигининг олтинлари//Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1992-йил 14-август 28. Усмон Хўжа Темур Хўжа. «Мен Ватанда эмасман, Ватан менинг ичимда»//Муносабат.1990.30 ноябр 29. Усмонов И. «Руҳим Ўзбекистонда қоладур»//Мулоқот,1991-йил. №2 – Б.167 30. Усмонов И. Руҳим Ўзбекистонда қолур//Мулоқот,1991.№2.Б.47-51 31. Файзулло Хўжаев. «Хотирамда»// Бухоро ахбори, 48-сон, 1921 йил 1сентябрь (араб имлосида эски, ўзбек адабий тилида) 32. Фармонов З. Бўҳтоннинг умри қисқа // Гулистон;1987.-№5- Б.18-19 128 33. Холбоев С. Бухоро амирлигининг олтин хазинаси(тарихи, тақдири, таҳлили). – Т.:Фан, 2008 – 180 бет 34. Чет эллардаги Бухоро ўқувчиларига ойлик//Озод Бухоро 20 сон, 1923 йил 10 декабр 35. Шамсутдинов Р. Усмон Хўжа ватан хоини эмасди//Халқ сўзи. 1991; 15 октябр 36. Шамсутдинов Р. Усмон Хўжа ватан хоини эмасди // Халк сўзи, 1991й. 15 октябрь 37. Шарқий Туркистон// «Ёш Туркистон», 1933йил. 44 сон. (араб имлосида) 38. Қиличев Ф. Мустақилликнинг фожеали йули // Шарқ юлдузи, 1992, №7, Б.151-165 39. Қосимов Ф. Эргашев Б. Курултай выбрал путь // Родина, 1989, №1 С 3139 40. Ҳайитов Ш.А: Усмон Хўжа Пўлатхужаев ким эди? // Бухоро мавжлари, 2005, №3; Б.28-29 41. Ҳайитов Ш.А.,Орзиев М.З., Садриддин Айний асарлари Бухоро матбуоти тарихидан маълумот берувчи маба// БухДУ илмий ахбороти. 2009. – №4. – Б.3-5 42. Ҳайитов Ш.А. Аҳмад Наим ким эди?// Бухоро мавжлари, 2006. – № 3. – Б. 17-19 43. Ҳайитов Ш.А. Очарчилик ва унинг даврий матбуотдаги талқини//Жамият ва бошқарув; -2004.-№4. –Б.29-30 44. «Озод Бухоро»; 3-сон, 1923 йил 21 октябр 45. Абдураҳмонов М. Профессор Пўлат Солиевга мактуб// Фан ва турмуш; 2000. -№ 6. – Б. 14-15; 2001. –№4- 18,19 46. Афғонистондаги туркманлар ҳақида //Озод Бухоро, 68 сон, 1924 йил 29 март 47. Афғонистон ҳукуматининг эълони// Бухоро ахбори, 95 сон, 1922 йил 12 август Болтабоев Х. Талабни қондирмаган инқилоб//Шарқ юлдузи. -1991. №1. – Б. 131-138 129 48. Болтабоев X. Абдурауф Фитрат//Мулоқот; 1996 №4. Б 51-52 49. Болтабоев Ҳ. Талабни қондирмаган инқилоб// Шарқ юлдузи, 1991. -№1. – Б.131-138; VI. Ҳорижий адабиётлар 1. Абдуллоҳ Ражаб Бойсун. Туркистон миллий ҳаракатлари. Истанбул. 1943. – Б. 40-41 (араб имлосида) 2. Абдуллаев К.Н. От Синцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции XX века.-Душанбе: Ирфон, 2009.– С. 485, 487 3. Агабеков Г.С. Секретный террор: Записки разведчика. – М:ТЕРРАКнижный клуб, 1998. 4. Али Бодомчи. 1917-1934 йиллар Туркистон миллий ҳаракати ва Анвар пошо. Қўрбошилар. Биринчи жилд. Истанбул, 1975. 5. Боймирза Ҳайит. «Basmachılar» . Türkıstan Mıllı mucadale tarıhı (19171934). Ankara, 1997. – 519 s 6. Гафаров Н. Культурно-просветительская деятельность джадидов в Бухарском эмирате (начало XX века) Авт. дисс... на соиск. степ. канд. ист. наук. – Душанбе. – 1999. – С.16 7. Энвер Алтайлы. «Туркиядаги ўзбеклар». Истанбул.: Бедир, 2008. –Б. 112113. (турк тилида) 8. Энвер Алтайлы. Трудный путь к свабоде: Рузи Назар: от Красный Армии до ЦРУ (перевод из английского языка Виталий Крюков). Киев. 2017. 334 с 9. Эргашов Ф. Янги Туркиянинг отаси//Жаҳон адабиёти.1998. №8. – Б.111115 10. Жозеф Кастанье. «Бухарская Республика// «Позиция».1993.№1. – С.16-19 11. Чокай Мария. Я пишу вам из Ножана. Воспоминания, письма, документы. Алмата.: Кайнар., 2001. – С.180,185 12. Иброҳим Ёрқин. Хотиралар// Жаҳон адабиёти. 1993. №7. – Б. 134-144 13. Исхаков С.М. Из истории Российкой миграции: Письма А.З.Валидов и М.Чукаева (1924-1932). Москва.: А.Н.1999. – С. 248, 255 130 14. Муҳаммадчони Шакурий Бухоройи.Фитнаи инқилоб дар Бухоро(Аббос Алиев). –Душанбе,Шучонён.2010. – С.49, 15. Петросян Ю.А. Младотурецкая революция. М.; 1971. – С.7,12,19,69,78 16. Рожи Чақируз. «Юрагимга яқин гўшалар». Турк субайининг Туркистон хотиралари (1914-1923 йиллар).// Жаҳон адабиёти. 1997. № 5. 204 б 17. Саидов С. Рохе аз Бухоро то Кобул// Садои Мардум, 21 август, 2000 18. Саидов С. Ҳошим Шоик аз Бухоро рафт буд// Овози тожик, 16 январи 1992 19. Ҳотамов Н. Таърихи халқи тожик(Аз солҳои 60 – уми асри ХIХ то соли 1924). – Душанбе , 2007. 20. Abdullah Rejeb Baysun. Turkistan Milliy Haraketleri, Istanbul, 1943-yil.s.107. 21. Abdullah Recep Baysun. Turkıstan Mıllı Haraketlerı. Istanbul.1943. 22. Ahat Andican. Cedıdızm’den Bağımsızlıga Harıçte Türkıstan mücadelesı. Istanbul, Birinci Baski, 2003. 942 S. 23. Alı Bademcı. Turkıstanda Enver Paşanın Umum Muhaberesı Muoluu Molba Nasıfnı Hatıraları, Sarıllı Basmacı. Istambul 2010. – 140 s 24. A.Naım Öktem. Osman Koca oglu// Türk kültürı. Sayı 71 (Eylıl: 1968) S. 53 25. A.Naim Öktem. Usmon xoja oglı //Hür Türkıston uchun.1976. - № 39 (газета) 26. A.Naim Öktem. (Öktem A.Naim) Osman Koca oglu //Türk Dünyası,sayı 10 (Temmuz.Avgustus,Eylı 1968). 27. A.Naim Öktem. ‘‘Osman Koca oglu’’nun Ardından.// Türk kültürü. Sayı 71 (eylul ; 1958). S.52-55 28. Azam Hashimi. Semerkent ve Buharada Kanli gunler (1917 bolshevik devrimizdan sonra). Istanbul. Kalender yayinivi (48): 2017. 175 s 29. Baymirza Hayit. Turkistan devletlerin milli mucadeleleri tarihi. Ankara. Turk tarix kurumi. 1995. 30. Cagatay Kochar. Atayurtan anyurdaTurkistanlilar.Ankara; - 2009. 31. Conversation with Ahmad Naim Nusratillohbek F.Young Buhara jadedunder the amirate Edward New York. Turkistanda Yenilik Hareketleri ve Ihtilaler: 1900131 1924. Osman Hoca Anisina Incelemeler (Hozirlayan Timur Kosаоglu). SOTA Harlen. 2001. – 495 S. 32. Enver Atayli. «A Dark Path to Freedom.Ruzi Nazar, from the Red Army to the CLA» Company. London, 2017 (Transleted by Davad Bare) 33. Enver Altayli: Ruzi Nazar: CLAnın Türk casusı. Dogan kıtab, 2013. 34. Ergashov F.Yangi Turkiyaning otasi//Jahon adabiyoti,1998. -№8. 35. Ferıdun Kandemur. ‘‘Osman Kocaoğlu ve bazı Hakıketler’’. Tarıh Konuşyor,Aralık,1968. 36. Ibrahım Yarkın‘‘Koca oglu Osman’’ // Türk kültürü. Sayı 7 (Avgustus; 1968). - S.122-124 37. Istanbuldaki Turkestan tekkelari (Ata yurt ile ana yurt arasinaki manevi kopruler). Istanbul. 2017. – 294 s 38. Mehmet Saray. Milli Mucadele Yillarinda Buhara Cumhuriyetinin Turkiyeye Yardimi ve cumhyrbaskan Osman Kosaoglu :S. 339-346 39. Mehmet Saray. Ataturkin Sovet Politikasi. Istanbul. 1990 S.64-78 40. Murat Yavan. Türkıstanlı aydın ve sıyaset adamı Osman Kocaoğlının hayatı ve faalıyatlırı (1878-1968)Yuksek lısantezı, Istanbul,2019. 100 s 41. Mustakıl Tcikistan Şüralar cuhuriyatinin iç yuzi...sayi 27 (Şubat 1930), S 1-6 42. Nuralızade Ğıyosıddın Hüsnü. // ‘‘Buharada Inkılab ve mektep’’ Sırotı – Mustakım.VI.117 (18 Tesrın-ı, Sahı,1326).- S.209-210 43. Nuralızade Ğıyosıddın Hüsnü. «Buhara-Mektep Kaygüsı» – Sırdı-ı Müstakım, V//22 (23 Kahün evvelı,1326) – S297-298 44. Nuralızade Ğıyosıddın Hüsnü. «Buharadan Mektup», - Sırd-ı Müstakım 111/69. (17 Ranün erreı;1325),S 266 45. Osman Kocaoglu. Bolshevizm. «Yeni Turkiston» (1927-1931) sayı 2-3 (Temmuz. Agustos, 1927) S. 13-17 46. Osman Kocaoglu. Aldamçı Moskva. «Yaş Türkıstan», sayı 20 (temmuz 1931); S. 12-14 47. Osman Koçaoglu. Rus yardaminin iç yuzü. «Yakın tarihimiz». 1/10 (1962). S.292-293 132 48. Osman Koçaoglu.Sovetler-Avrupa-Amerıka ihtilaflarin hakiki sebepleri ve harp tehlikesi. «Yeni Turkıstan» (1927-1931), sayı 34 (Nısan, 1931); S.1-3 49. Osman Kocaoğlu. Buhara Cumhurıyeti. «Yeni Türkıstan» (1927-1931), sayı 39 (Eylul 1931); 50. Osman Hoca.Turkisten ve Buhara. Yakın tarihimiz (Hatıralar, besikalar, resimlerle). Cjılt:2, sayı:14,31 maris,1962. S 103-104 51. Osman Kocaoğlu.Afganistanga terakki ve ingliz ve rus rekabati.Yeni Turkistan. (1927-1931); sayi 22 (haziran 1929). 52. Osman Kocaoğlu. Turkistan. Turkistan Türk gençler birliginde verilen konferenslar, Türkistan türk gençler biligi yayini, Osmanbey matbaasi, Istanbul. 1936. 32 s 53. Osman Kocaoglu. ‘’Bolşevık saflarında Mıllı Temaıllar’’ Yenı Turkıstan (1927-1931) sayı 30 (Kanun-ı evvel (Avalık 1990) –S.1-2 54. Osman Hoça, Enver Paşa Buxarada kalsa ıdı…(Ilk ve son Buxara Çumhurbaşkanı Osman Hoça, Enver Paşa ıle ılgılı hatıralerını anglatıyor )// Yakın tarıxımız(hatıraler,vesıkeler, resımlerle). 1962, 1-mart,Sayı 1. –s.76 55. Osman Hoça .‘’Turkıstan’da Mesleki Ahlak Ne Merkezdedır?’’ Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 9 (Nısan 1928), s.14-15. 56. Osman Kocaoglu. ‘’Türkıstan’da Turk Edebıyatının Mefkurevi Tahavvüllerıne Umümi Bır Nazar’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 1 (Hazıran 1927), s.26-29 57. Osman Kocaoğlu. Troçkı, Troçkızm ve Bızım Nokta-ı Nazarımız//Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 20. (Nısan 1929), s.1-6. 58. Osman Hoça. Közgolın Sı Vatan Üğlonları. «Yakın tarihimiz». 1963. – S 403. 59. Osman Hoça. Sovet merkasinde değışmeler...sayi 31(kanun-i sani [ocak] 1931), S 1-2 60. Osman Kocaoglu.‘’Beynelmılel Demokrası Ağır Bır Imtıhan Devresı Geçırmektedır’’, Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 37-38 (Temmuz-Ağustos 1931), s. 1-4 61. Osman Kocaoglu.‘’Türkıstan Turk Gençlerı Bırlığını Üçüncü Sene-i Devrıyesı’’, Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 29 (Teşrınısanı 1930), s. 20-22. 133 62. Osman Kocaoglu. ‘’28 Eylul Münasebetıyle Osman Bey Tarafından İrad Edılen Nutuk’’, Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 14-15 (Eylul 1928), s.9-12 63. Osman Kocaoglu .‘’Yaş Turkıstan’’, Yenı Turkıstan (1927-1931), sayı 27, (Şuhbat 1930),s.32 64. Osman Hoça.Bolsheviklarin Turkıstan külturosına karşı olan ımhalar sıyasetlerı akamde ugramak arafesındedır... sayı 28 (Teşrin- i Evvel [Ekım 1930), S1,2. 65. Osman Hoça. Bolshevikler ve Rençberlar... sayi 26 (Kanün-i sani 1930). S.1-6; 66. Osman Kocaoglu. ‘’Mıllyet ve Bolşevızm’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 2-3 (Temmuz-Ağustos 1937), s. 13-17. 67. Osman Kocaoglu. ‘’Türkıstan Gençlerı Bırlığının Yıldönümü Bayramı’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 23 (Bırınçıteşrın 1929), s.11-14. 68. Osman Kocaoglu. ‘’Afganistan ve Türkestan’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayi 23 (Birinci Teşrin [Ekim] 1929), s 1-3. 69. Osman Kocaoglu. ‘’Bolşevıkler ve Rençberler’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayi 26 (Kanün-ı Sani [Ocak] 1930), s 1-6. 70. Osman Kocaoglu. ‘’Müstakıl Tacıkıstan Şuralar Cumhurıyetının İç Yüzü’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayi 27 (Şuhbat 1930), s. 1-6. 71. Osman Kocaoglu. ‘’Sovyet Merkezınde Değışmeler’’, Yenı Türkıstan (19271931), sayi 31(Kanun-ı sanı [Ocak] 1931), s.1. 72. Osman Kocaoglu. ‘’Azımzade’’ , ‘’Ötken Künlerımız’’, Yaş Türkıstan, II/18 (Mayıs 1931), s. 21-28. 73. Osman Kocaoglu. ‘’Moskova Türkıstan Rençeplerini İğfal Edıyor’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayi 36 (Hazıran 1931), s. 1-2. 74. Osman Kocaoglu. ‘’Buhara cumhuriyatining teşekhulü’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 39 (Eylul 1931), s.3-11. 75. Osman Kocaoglu. ‘’Bolşevıklerın Türkıstan Kültürasına Karşı Olan İmhakar Siyasetleri Akamete Uğramak Arefesındedır’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayi 28 (Teşirın-i Evvel [Ekım] 1930), s.1-2. 134 76. Osman Kocaoglu. ‘’Nasıyonalızm Önünde Bolşevızm İnhilah Arefesınde’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayi 24-25 (Teşrın-i Sanı [Kasım]-Kanun-ı Evvel [Aralık] 1929), s.1-5. 77. Osman Kocaoglu.‘’Ey Tanrı [Şırı]’’, Yenı Türkıstan (1927-1931), sayı 1 (Hazıran 1927),s. 8-9. 78. Racı Çakıröz. Carlık ve Bolşevık Rusyade loyıl.Belge Yayımları. Istanbul; 1990. – 145 s 79. Sabir Seyhan. Arman (Ykde) Istanbul. 2017. 143 s. 80. Tımur Kocaoglu. Türkıstonda cedıd okulları. Hur Türkıstan Ucın. Sayı 15 (Mayıs,1976), - S 8-10 81. Turkistanda Yenilik Hareketleri ve Ihtilaler: 1900-1924. Osman Hoca Anisina Incelemeler (Hozirlayan Timur Kosаоglu). SOTA Harlen. 2001. – 495 S. 82. Yeni Kavkasya dergisende Idil-Ural, Turkistan turk-rus munesebetkeri. (19231927): (incele-metin) Hozirleyin Merve Uzbakur, Istanbul. 2017. 83. Zakriyo Kitabchi. Turklar ve Islamiyet. Istanbul. 1984. – S. 145 84. Zekı Velıdı Togan. Bugınkı Türkılı Türkıstan ve Yakın tarıhı. Istanbul.1984. 406s VII. Шахсий мулоқот материаллари 1. Собир Сайҳонли – 1931 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул, нафақада. 2. Темур Хўжа Усмон Хўжа ўғли – Туркия Республикаси фуқароси, 1947йилда туғилган, Истанбул. 3. Аҳад Андижон – 1951 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, профессор, Истанбул. 4. Абдулваҳоб Кара – 1960 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, профессор, Истанбул. 5. Акбар Ясса – 1947 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбулдаги туркистонлик (ўзбек)лар жамияти раиси; Тижоратчи. 6. Чиғатой Кўчар – 1949 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, жоурналист, Адана. 135 7. Турон Ясса – 1942 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, тижоратчи, Истанбул. 8. Инжа хоним Аҳмад Найим қизи – 1946 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул. 9. Саодат Пинар Йилдирим – 1959 йилда туғилган, «Турк дуняси вақфия» бош мудири, Истанбул, олима. 10. Ҳамид Гўктурк (уйғур) – 1950 йил туғилган. Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул. 11. Зойир Хўжа Абдурашид Хўжа ўгли – 1951 йлда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул, тадбиркор. 12. Юсуф Муҳаммад Зафарий – 1951 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул, тижоратчи. 13. Абдураҳмон Темур Лутфулла ўғли – 1950 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул, тижоратчи, тадбиркор. 14. Собир Коргар – 1940 йилда туғилган (туркиялик ўзбек санъаткори ва қўшиқчиси) , Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул, нафақада. 15. Абдулла Қуёш – 1938 йилда туғилган, Туркиянинг Адана шаҳридаги «Ўзбек жамияти» раиси, Адана. 16. Жамол Али ўғли – 1950 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Истанбул, тижоратчи ва тадбиркор (нафақада). 17. Исмоил Чингиз – 1969 йилда туғилган, Туркия Республикаси фуқароси, Туркия турк дунёси дернеклери (маъмуриятлари) Авроосиё турк дарнаклари федератсияси раиси (15 та жамиятни бирлаштирган), Истанбул. 18. Неъматуллоҳ Исматуллоҳ – 1947 йилда туғилган, АҚШ лик ўзбек. НюЖерси, тадбиркор. 19. Устоз Соли Оқсузоқ – 1950 йилда туғилган, Туркия Евроосиё дернеклери (уюшмалари) раиси, нафақада. 20.Иноятов Сулаймон – 1938 йилда туғилган, Ўзбекистон фуқароси, профессор, Бухоро давлат университети ўқитувчиси. 136 137