OʻZBEKISTON XALQARO ISLOM AKADEMIYASI MUMTOZ SHARQ FILOLOGIYASI FAKULTETI DIN PSIXOLOGIYASI VA PEDAGOGIKA KAFEDRASI DIN SOTSIOPSIXOLOGIYASI BAKALAVR YO‘NALISHI “RIVOJLANISH PSIXOLOGIYASI VA DIFFERENSIAL PSIXOLOGIYA” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: “O‘smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari”. Bajardi: Psixologiya (din sotsiopsixologiyasi) yo’nalishi 2-kurs talabasi Yunusova Xadicha Ilmiy rahbar: Din psixologiyasi va pedagogika kafedrasi katta o‘qituvchisi N.T. Rasulova TOSHKENT - 2022 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………..…3 I.BOB O‘SMIRLIK DAVRI PSIXIK RIVOJLANISH HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT………………………………………………………..5 1.1 O‘smirlik davri va ushbu davrdagi psixik o‘zgarishlar tahlili………….5 1.2 O‘smirlik davrining boshqa yosh davrlaridan tubdan farq qilishi ………9 II.BOB O‘SMIRLIK DAVRIDAGI QIYINCHILIKLAR VA O‘SMIRLIK DAVRI INQIROZI…………………………………………….14 2.1 O‘smirlik davridagi inqirozning kelib chiqish omillari………………14 2.2 O‘smirlik davridagi inqirozdan samarali chiqish uchun bir qator psixologik tavsiyalar…………………………………………………………….17 XULOSA……………………………………………………………………20 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI……………………22 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Hozirgi zamon psixologiyasi milliy istiqlol g'oyalaridan kelib chiqib milliy, etnik va xalq psixologiyasiga oid ajdodlarimizning psixologik qarashlarini, ular tomonidan bayon etilib o'z aksini topgan tarixiy, ma'naviy, madaniy, ma'rifiy manbalarni hozirgi kun talablari nuqtayi–nazaridan talqin etib barkamol shaxsni har tomonlama rivojlanishini ta'minlashda uning o'ziga xos shakllarini, yo'l va usullarini ishlab chiqishdan iboratdir. Shaxsning kamol topishi murakkab jarayon ekanligini unda yosh o‘sishi bilan bog‘liq xolda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar va yangilanishlarning xilma-xilligi hamda o‘ziga xosligida ko‘rish mumkin. Ma’lumki O‘smir o‘sishi bilan bola faqat miqdor jihatdar emas, balki sifat jihatdan ham o‘sib boradi. Demak bolaning biologik jihatdan o‘sishi uning psixikasida ham o‘sish va o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ammo biologik o‘sish bilan psixik o‘zgarishlar har doim ham mutanosiblikka ega bo‘lavermaydi. Chunki psixik o‘sish bir tomondan individuallik xarakteriga ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan u ma’lum ijtimoiy va psixik shart-sharoitlarga ham bog‘liq bo‘ladi. Juda k o‘plab psixologik manbalar bo’lishiga qarmasdan bugungi kunda hayot yo'lining ushbu bosqichida inson psixikasini rivojlantirishga doir juda kam ma’lumotlar bor. O'smirlik davridagi o’smirning qanday o'tayotgan hayoti o’smir odamning o'ziga va umuman dunyoga bo'lgan munosabatiga bog'liqdir. O'smirlik davriva ushbu davrda sodir bo‘ladigan inqiroz zamonaviy dunyodagi eng dolzarb muammolaridan biridir. Buning sababi, ularga ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yuzaga kelganda ularga zamonaviy yangi talablarning paydo bo'lishi hisoblanadi. So'nggi o’ttiz yilda davlatimizda amalga oshirilayotgan jarayonlar ijtimoiyiqtisodiy sohada va sog'liqni saqlash sohasidagi sog'liqni saqlash aholi salomatligi holatida, ayniqsa bolalar salomatligining holatiga ham ko’p e’tibor qarati;ayotgani ushbu mavzuning nechog’li dolzarb ekanligidan darak bermoqda. Kurs ishi mavzusining ishlanganlik darajasi. Turli yosh bilan bog‘liq inqirozlar va aqliy qobiliyatning yoshga bog‘liq xolda rivojlanishi masalasi qator 3 psixologlar tomonidan qaydetilgan. O‘smirlik davri va boshqa yosh davrlari inqiroz va aqliy qobiliyatlarning yoshga bog‘liq jihatlarini tadqiq etish bo‘yicha psixologiya juda boy tajribaga ega. Chet el psixologlaridan J.Piaje, Dj.Kelli, A.Vallon, Rus psixologlaridan L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, L.I.Bojovich, V.A.Muxina, E.A.Golubeva, N.S.Leytes, o‘zbek psixologlaridan M.G.Davletshin E.G‘.G‘oziev, B.R.Qodirov, Z.T.Nishanova va boshqalar tafakkur va aqliy qobiliyatning yoshga bog‘liqligini turli yo‘nalishlarda o‘rganganlar. Jumladan taniqli o‘zbek psixologi E.G‘.G‘ozievning «Tafakkur psixologiyasi» nomli asarida bu boradagi tadqiqotlar keng yoritilgan. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishi mavzusining maqsad hamda vazifasi o’smirlik davri psixik rivojlanish xususiyatlari, o'smir inqirozning mohiyatini ochish, inqirozning namoyon bo'lishining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Kurs ishining predmeti. O‘smirlik davri va uning psixologik xususiyatlari o‘smirlik inqirozlarni o‘rganishdan iboratdir. Kurs ishining vazifalari: O‘smirlikning asosiy xususiyatlarini ko'rib chiqish; O‘smirlik inqirozdan chiqish usullarini tavsiflab berish; Ushbu masala bo'yicha adabiyotlarni o'rganish; Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2ta bob 4ta bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat. 4 I.BOB O‘SMIRLIK DAVRI PSIXIK RIVOJLANISH HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT 1.1 O‘smirlik davri va ushbu davrdagi psixik o‘zgarishlar tahlili. O‘smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo‘lgan davrni tashkil etadi. Hozirgi o‘smirlar o‘tmishdoshlariga nisbatan jismoniy aqliy va siyosiy jihatdan bir muncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy etilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o‘sish oldinroq namoyon bo‘lmoqda. Aksariyat o‘quvchilarda o‘smirlik yoshiga o‘tish, asosan, 5-sinflardan boshlanadi. «Endi o‘smir bola emas, biroq katta ham emas» — ayni shu ta’rif o‘smirlik davrining muhim xarakterini bildiradi. O‘smirlik – bolalikdan kattalikka o‘tish davri bo‘lib, fiziologik va psixologik jihatdan o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, yangilikka intilish ortadi, xarakteri shakllanadi, ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. O‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga ta`luqli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan ham xarakterlanadi Bu yoshda o‘smir rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o‘zgarishlar fiziologik hamda psixologik o‘zgarishlardir. O‘smirlar o‘zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar. Ular o‘zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada o‘rtoqlari va o‘qituvchilariga ko‘rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy kuzatish yo‘li bilan ham osongina ko‘rish mumkin. Shu sababli o‘smirlik davri «o‘tish davri», »krizis davr», «qiyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik ko‘rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki, bu yoshdagi o‘smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sharoitlarda o‘z o‘rnini topa olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O‘z davrida L.S. Vigotskiy bunday holatni “psixik rivojlanishdagi krizis» deb nomlagan. Kichik maktab davridan so‘ng bola alohida olingan shaxs sifatida o‘zo‘ziga munosabatini shakllantirish jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan kechiradi. Bu bosqichlar o‘smirlik yoshini ikki xil davrga — kichik o‘smirlik davri va katta o‘smirlik davrlariga to‘g‘ri keladi. Birinchi bosqichda o‘smir o‘zini 5 ”bola”lardan ajratib, endi o‘zini kattalar olamiga mansubligini ta’kidlamoqchidek bo‘ladi. Kattalar hayotiga kirishga qiziqish o‘smirlarning asosiy xarakteristikalari hisoblanadi. Bu davr uchun kattalarning xatti-harakatlariga taqlid qilish va o‘zining mana shu yarashmagan qiliqlariga tanqidiy baho bera olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yaqin bo‘lishi, yordam berayotgan bir guruh tengdoshlari bilan ortiq darajada bog‘liq bo‘lib qolishi va shu singari holatlar xarakterlidir. Ikkinchi bosqichda o‘smir endi o‘zining yosh bola emasligiga shubha qilmaydi va o‘zligini aniq anglay boshlaydi, o‘z shaxsini ulug‘lab, o‘ziga xos harakatlar qila boshlaydi. O‘smirlarni o‘z shaxslari haqidagi fikrlar ko‘prok qiziqtiradi. O‘smir o‘zining juda ko‘p istaklari, «xohlayman»larini amalga oshirishga intiladi: katta yoshli odamlar ega bo‘lgan hamma narsalardan foydalanishga, erkin, mustaqil va ozod bo‘lishga intiladi. Tevarak-atrofdagi odamlarga o‘zining ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish uchun u kuchli, ko‘rqmas va epchil bo‘lishga intiladi. Ana shunday «xohlayman» va «kerak» o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ba’zan oilada, maktabda, keskin ziddiyatli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. O‘smirning yangi huquqlarga da’vosi, avvalo, kattalar bilan o‘zaro munosabatlarning butun muhitiga oid bo‘ladi. O‘smirlik davriga kimningdir xattiharakatini imitatsiya — qilish xosdir. Ko‘pincha ular o‘zlariga tanish va yoqadigan kattalarning xatti-harakatlariga imitatsiya, taqlid qiladilar. O‘smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziqib qolishlari ham mumkin.Psixik rivoji jihatidan bolalarga yaqin, lekin ehtiyojlari jihatidan kattalarga yaqin bo‘lgan o‘smirda juda ko‘p noqulay va tashvishga tushuvchi holatlar bo‘ladi va ular o‘smirda krizisni yuzaga keltirib chiqaradi. Bu krizis o‘smirning ma’naviy o‘sishi, shuningdek psixikasidagi o‘zgarishlar bilan ham bog‘liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o‘zgaradi, o‘zining yaqinlari, do‘stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o‘zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko‘pgina o‘smirlarda o‘zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. 6 O‘smirlar haddan tashqari g‘ayratli va besaramjon bo‘ladilar, ular uchun bekorchilik juda og‘irdir, bir xil tarzdagi ishlardan tezda toliqadilar, bir xildagi ish bilan qiziqmay qo‘yadilar, bu esa ularning ta’lim jarayonlari muvaffaqiyatiga kuchli ta’sir qiladi. Xulq-atvordagi og’ish muammosi markaziy psixologik va pedagogik muammolardan biridir. Axir, agar yosh avlodni tarbiyalashda hech qanday qiyinchiliklar bo‘lmaganida, jamiyatning rivojlanish va ta’lim psixologiyasiga, pedagogikaga va xususiy metodlarga bo‘lgan ehtiyoj shunchaki yo‘q bo‘lib ketar edi. Oʻsmirlar psixologiyasi va unga turdosh boʻlgan xulq-atvor shakllari zamonaviy psixologiya fanida ustuvor tadqiqot mavzularidan biri boʻlib kelmoqda. Xorij psixologiyasida bolalar va oʻsmirlardagi xulq-atvorning kelib chiqishi, rivojlanishi, paydo boʻlish omillari va sabablarini oʻrganish borasida juda koʻp tadqiqot ishlari olib borilgan va olib borilmoqda: jumladan, o‘smirlarning kognitiv jarayonlari va agressiv deviant xulq-atvorning oʻzaro aloqasi A. Bandura vaP.Uolters, ota-ona tarbiyasining bolalardagi shaxlararo munosabatlarning paydo boʻlishiga taʼsiri O.Barnett, shuningdek oʻsmirlardagi agressiv xulq-atvorning C.L.Miller-Perrin, jamiyatda oʻz oʻrnini anglashdagi oʻrni A.Bass, ongni manipulyatsiya qilib, agressiv xulq-atvorga undashda ommaviy axborot vositalarining taʼsiri B. Kreyxi kabi olimlar tadqiqotlarida oʻz aksini topgan. Shuningdek, tadqiqot predmeti sifatida agressiya hodisasi mohiyatini K.Lorens, A.Bandura, jinoyatchi oʻsmirlarning oʻziga xos psixologik xususiyatlarini oʻrganish D.I.Feldshteyn, oʻsmirlarda agressiya va agressiv xulq-atvor shakllanishining sabablarini R. Beron, D. Richardson, Bandura A, Uolters R. Agressiya profilaktikasi va korreksiyasi masalalarini L.M. Semenyuk, G.E. Breslav tadqiq etganlar. Rus psixologlari soʻnggi davrda bolalar va oʻsmir psixologyasini oʻrganishda quyidagi muammolarga diqqat qaratayaptilar: Ye.A.Cheprakova agressiv xulq-atvor shakllanishiga oila va oilaviy munosabatlarning taʼsirini, Yu.B.Mojginskiy, A.A. Rean, L.M.Semenyuk hissiy buzilishlar, xulqi ogʻishganlik, agressiv xulq-atvorning korreksiyasi imkoniyatlarini, guruhda turli yosh va jinsdagi shaxslar agressiv xulqining oʻziga 7 xosligini, T.P. Smirnova bolalar va oʻsmirlardagi agressiv xulq-atvorning rivojlanishiga OAVning taʼsiri, A.A.Shavыrina maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar agressiv xulqining oʻziga xosligini oʻrganganlar. Oʻzbekistonlik psixologlardan E.Gʻ.Gʻoziyev, N.Gʻ.Kamilova, G.Q.Toʻlaganova, B.M.Umarov kabi olimlarning izlanishlarida bolalik va oʻsmirlik davridagi psixik xususiyatlarni oʻrganishga qaratilgantadqiqotlar oʻtkazilgan boʻlib, ularda asosiy eʼtibor deviant xulq-atvor, xarakter aksentuatsiyasi, bolalar va oʻsmirlar suitsidi, oʻz-oʻziga baho berishva nazorat qilish muammolariga qaratiladi. Kuni kecha beozorgina, yuvoshgina bo`lib yurgan, qalb kechinmalari bilan o`rtoqlashgan bolaning birzumda tutoqib, asabiylashib ketishi, gapga quloq solmasligi, qo`pollik bilan javob berishining sababi nimada deb o`ylanib qoladi, gohida ota-onalar. To`g`ri, o`smirlar ba`zida muammo tug`dirishi mumkin, ammo mazkur davrdagi o`zgarishlar sizni xayratga solmasin. Axir farzandingiz, ba`zilar uchun unchalik oson bo`lmagan o`smirlik davrini boshdan kechiryapti. Bunday paytda gormonal o`zgarishlar sodir bo`lib, bolaning xatti-harakatlarida aks etadi. U o`ta ta`sirchan, asabiy bo`lib, ba`zan halovati yo`qdek ko`rinadi. O`smirlar ko`pincha javobsiz muhabbat, ota-ona yoki tengqurlari bilan kelishmovchiliklar, kelajak oldida qo`rquv hamda yolg`izlikdan aziyat chekishadi. To`g`ri, o`smirlik davrida hamma bolalarda ham bu kabi muammolar kuzatilmaydi, biroq organizmdagi o`zgarishlar vaqti-vaqti bilan o`zini namoyon etadi. Bizning vazifamiz bunday muhim damda, o`smir bolalar bilan til topishish uchun sabr-toqat kilishimizga to`g`ri keladi. Avvalambor, do`stona munosabatlarni o`rnatib, ko`proq muloqotda bo`lish nihoyatda muhim. . Shuning uchun o`z bolajoningiz uchun vaqt ajratib, ko`proq oilaviy yig`ilishlar uyushtiring. Ertalab maktabga kuzatayotganda, birgalikda nonushta qila turib, uning hayotiga qiziqishingizni bildirishingiz mumkin. Uning mashg`ulotlari, qiziqishlari, tanish-bilishlari, nizolari haqida so`rab-surishtirishingiz ayni muddaodir. Siz doimo hammasidan xabardor bo`lib turishingiz kerak. 8 Farzand o`stirayotgan har bir ota-ona bolaning o`smirlik davri haqida ko`plab ma`lumotlarni eshitgan bo`lsa ajab emas. Ehtimol, quloqqa chalingan har qanday voqea-hodisalar sizni xavotirga solgandir, ammo ana shu davr borasidagi aniq ma`lumotlarga ega bo`lsangiz, xavotirga aslo o`rin yo`q. 1.2 O‘smirlik davrining boshqa yosh davrlaridan tubdan farq qilishi. Har bir yosh aqliy rivojlanishning sifat jihatidan alohida bosqichi bo'lib, uning rivojlanishining ushbu bosqichida shaxsning tuzilishining umumiyligini tashkil etuvchi ko'plab o'zgarishlar bilan tavsiflanadi. Yosh xususiyatlarini ko'plab shartlar bilan aniqlash mumkin: inson hayotining ushbu bosqichida unga qo'yiladigan talablar tizimi; boshqalar bilan munosabatlar; u ega bo'lgan bilim va ko'nikmalar; pasport yoshi (pasport bo'yicha yosh). Biroq, ko'pincha pasport yoshi insonning psixologik va fiziologik yoshiga to'g'ri kelmasligi mumkin, bu uni ma'lum bir yosh guruhiga tayinlashda darhol tuzatishni talab qiladi. Bundan tashqari, tez-tez uchraydigan jiddiy kasallik ham fiziologik, ham psixologik jihatdan odamni qaritadi (ba'zan 2-3 oy ichida), so'ngra odam o'z yoshi va imkoniyatlarini hayotning ushbu sifat jihatidan yangi bosqichida amalga oshirishga psixologik tayyor emas. paydo bo'lgan cheklovlar (masalan, jismoniy faoliyat, ilgari osonlikcha toqat qilingan, ammo hozir haddan tashqari ko'payib ketgan va hokazo). “Yosh xususiyatlarini belgilovchi tashqi sharoitlar bevosita insonga ta’sir qiladi. Tashqi muhitning bir xil ta'sirlari turli yo'llar bilan ta'sir qiladi, ular ilgari rivojlangan psixologik xususiyatlardan o'tishiga (sinishiga) qarab. Ushbu tashqi va ichki sharoitlarning umumiyligi yoshning o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi va ular o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishi keyingi yosh bosqichlariga o'tish zarurati va xususiyatlarini belgilaydi. Shunday qilib, yosh xususiyatlarini belgilovchi shart-sharoitlarni uch guruhga bo'lish mumkin: fiziologik sharoitlar, ijtimoiy, psixologik. Bir yosh bosqichidan ikkinchisiga o'tish yoshning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydigan 9 shartlar o'zgarganda sodir bo'ladi. Aqliy rivojlanish faoliyatda rivojlanishning ma'lum bir bosqichida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklarni hal qilish orqali sodir bo'ladi. Aqliy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi shaxsning faoliyatidir. Turli geografik va etnik omillarga qarab, yosh rivojlanishining quyidagi davrlari shartli ravishda ajratiladi: - prenatal (intrauterin davr); - yangi tug'ilgan chaqaloq (tug'ilgandan 1 oygacha); - go'daklik (hayotning 1 oyligidan 1 yilgacha); - erta bolalik (1-3 yosh); - kichik va o'rta maktabgacha yoshdagi (3-6 yosh); - katta maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh); - kichik maktab yoshi (7-10 yosh); - katta maktab yoshiga to'g'ri keladigan o'smirlik (10-11 yoshdan 13-15 yoshgacha); - erta o'smirlik (15-16 yosh); - o'smirlik (16-18 yosh); - yetuklik: - erta (18-25), - o'rtacha (25-40), - kech (40-55); - keksalar (55 yoshdan 75 yoshgacha); - qarilik (75 yoshdan keyin); - keksalar (80 yoshdan keyin); - uzoq umr ko'rish. Biologik inqirozlar organizm rivojlanishining ichki qonuniyatlaridan kelib chiqadi.Biologik inqirozlar insonning ijtimoiy-psixologik holatining o'zgarishi bilan bog'liq holda yuzaga keladi.1 1 Dragunova T.V. "Inqiroz" turli yo'llar bilan tushuntirildi // Rivojlanish psixologiyasi bo'yicha o'quvchi / Ed. DI. Feldshteyn. Moskva: Amaliy psixologiya instituti, 1996 yil. 10 Biologik inqiroz davrida ruhiy kasalliklar tez-tez uchraydi, bu vaqtda rivojlangan kasalliklar yanada og'irroq. Bolalikda, biologik inqiroz davrida, eng intensiv rivojlanish bosqichida bo'lgan psixofiziologik funktsiyalar ko'proq zarar ko'radi. Inson psixikasi doimo rivojlanishda. Bola insoniyat tarixi davomida jamg‘argan tajribalarni o‘zlashtirishi jarayonida rivojlanadi. Bu jarayon kattalar tomonidan doimiy nazorat, ya’ni ta’lim sharoitida amalga oshadi. Ta’lim bolaning psixik rivojlanishi jarayonida belgilovchi rol’ o‘ynaydi. Ta’lim tabiiy iste’dod, ijtimoiy muhit va u yoki bu yosh uchun samarali, tushunarli ta’lim usullariga asoslanadi. Shunday qilib, shu narsani ko‘rish mumkinki, go‘daklikda ko‘rgazmaliharakatli fikrlash, keyin esa ko‘rgazmali-obrazli, og‘zaki-mantiqiy, mavhum, umumiy nazariy fikrlash turlari paydo bo‘ladi. Rivojlanish jarayonida faqat bilim va harakat usullarining o‘zgarishi, murakablashishi sodir bo‘lmaydi. Bolaning psixik rivojlanishi uning butun shaxsidagi o‘zgarishlar, ya’ni shaxsning umumiy xususiyatlari rivojlanishini o‘z ichiga oladi. Rivojlanish dinamikasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1)bola shaxsini yo‘naltirishdagi umumiy xususiyatlar (o‘qish, anglash, atrofdagilar bilan munosabat), 2) faoliyatining psixologik tuzilishi xususiyatlari (motiv, maqsad, obyekt) va 3) anglash mexanizimining rivojlanish darajasi. Shunday qilib, bolaning butun rivojlanish jarayonini uch qismga bo‘lish mumkin: 1) ta’lim jarayonida bilim va faoliyat usullarining rivojlanishi, 2) egallangan usullarni tatbiq etish mexanizmlarining psixologik rivojlanishi, 3) shaxs umumiy xususiyatlarining rivojlanishi (yo‘naltirilganlik, faoliyatning psixologik tuzilishi, anglash va fikrlash). Ko‘rsatilgan rivojlanish yo‘llarining har biri o‘ziga xos. Bu yo‘llarning barchasi o‘zaro bog‘liqlik va faqat birgalikdagina psixik rivojlanish deb ataluvchi shaxsdagi o‘zgarishlar jarayonini tashkil etadi.2 2 Kulagina I.Yu. Rivojlanish psixologiyasi (tug'ilgandan 17 yoshgacha bo'lgan bolaning rivojlanishi). M .: URAO nashriyoti, 2007. 11 Shaxsiy inqirozning paydo bo'lishining kelib chiqishi va uning yosh dinamikasini tushunish muammosi ko'plab mualliflar tomonidan o'rganilgan. Erik Erikson, shaxsning ego nazariyasini yaratuvchisi, psixosotsiyal shaxs rivojlanishining 8 bosqichini aniqladi. U ularning har biri bo'lishiga ishondi " Inqiroz - bu bosqichda shaxsning psixologik etukligi va ijtimoiy talablarining ma'lum darajasiga erishish natijasida yuzaga keladigan shaxs hayotidagi burilish nuqtasi.". Har qanday psixologik inqiroz ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib keladi. Agar konflikt hal qilinsa, u holda shaxs yangi, ijobiy fazilatlar bilan boyib boradi, agar hal etilmasa, ruhiy va xatti-harakatlarning buzilishini rivojlanishiga olib keladigan alomatlar va muammolar paydo bo'ladi (E.N. Erikson, 1968).3 Psixoijtimoiy rivojlanish bosqichlari (Erikson bo'yicha) Psixosotsiyal rivojlanishning birinchi bosqichida(tug'ilish - 1 yil) birinchi muhim psixologik inqiroz, onaning parvarishi yetarli emasligi va bolaning rad etilishi tufayli allaqachon mumkin. "Bazal ishonchsizlik" asosida onaning mahrumligi yotadi, bu esa qo'rquv, shubha va affektiv buzilishlarning rivojlanishini yanada kuchaytiradi. Psixosotsiyal rivojlanishning ikkinchi bosqichida(1-3 yosh) psixologik inqiroz uyat va shubha hissi paydo bo'lishi bilan birga keladi, bu o'z-o'zidan shubhalanish, tashvishli shubha, qo'rquv, obsesif-kompulsiv simptomlar kompleksining shakllanishini yanada kuchaytiradi. Psixosotsiyal rivojlanishning uchinchi bosqichida(3-6 yosh) psixologik inqiroz aybdorlik, o'z-o'zidan voz kechish va befoydalik tuyg'ularining shakllanishi bilan birga keladi, bu keyinchalik giyohvandlik, iqtidorsizlik yoki frigidlik, shaxsiyatning buzilishiga olib kelishi mumkin. Maktab yoshidagi bolalar yoki E.Erikson bo'yicha 4 bosqich(6-12 yosh) maktabda shaxslararo muloqot bo'yicha bilim va ko'nikmalarga ega bo'lib, ularning shaxsiy ahamiyati va qadr-qimmatini belgilaydi. Ushbu yoshdagi inqiroz ko'pincha 3 Shkurenko D.A. Umumiy va tibbiy psixologiya: darslik. - Rostov n/a: "Feniks", 2007 yil. 12 bolaning akademik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan kamchilik yoki qobiliyatsizlik tuyg'ularining paydo bo'lishi bilan birga keladi. Kelajakda bu bolalar o'ziga bo'lgan ishonchni, samarali ishlash va insoniy aloqalarni saqlab qolish qobiliyatini yo'qotishi mumkin. O'smirlik yillari(12-18 yosh) yoki Psixologik rivojlanishning beshinchi bosqichi, an'anaviy ravishda stressli vaziyatlar va inqirozli vaziyatlarning paydo bo'lishi uchun eng zaif deb hisoblanadi. E.Erikson bu yosh davrini psixo-ijtimoiy rivojlanishda juda muhim deb hisoblaydi va uning uchun uchta asosiy xulq-atvor sohasida namoyon bo'ladigan o'ziga xoslik inqirozi yoki rol almashinuvining rivojlanishini patognomonik deb hisoblaydi: O‘smirlar o‘yin hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda ko‘proq jiddiy ishlar bilan shug‘ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Maktab ta’limi o‘smir bilish jarayonlarini rivojlanish yo‘nalishini sifat jihatidan o‘zgarishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘qish o‘smirlar hayotida katta o‘rinni egallaydi. Ular uchun mashg‘ulotlarning mustaqil shakllari yoqadi.Boshqa davr bolalariga nisbatan o‘smirlarning fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, o‘qituvchining o‘quv materialini tushuntira olish mahoratiga bog‘liq. O‘qish faoliyati asosida o‘smirning o‘z-o‘zini anglash darajasi kengayadi, boshqa odamlar, atrof olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Bilim o‘rganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan o‘quv fanlariga nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o‘qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar o‘smirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bog‘liq bo‘lgan holda bilish jarayonlari rivojlanish xarakteriga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Aynan o‘smirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bo‘ladi. Bilim o‘smirlarga alohida bir quvonch bag‘ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. 13 II.BOB O‘SMIRLIK DAVRIDAGI QIYINCHILIKLAR VA O‘SMIRLIK DAVRI INQIROZI. 2.1 O‘smirlik davridagi inqirozning kelib chiqish omillari. O'simlik davrining inqirozi zamonaviy dunyo bolalarining eng dolzarb muammolaridan biridir. Buning sababi, ularga ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yuzaga kelganda ularga zamonaviy yangi talablarning paydo bo'lishi. So'nggi yigirma yillarda davlatimizda amalga oshirilayotgan jarayonlar ijtimoiy-iqtisodiy sohada va sog'liqni saqlash sohasidagi sog'liqni saqlash aholi salomatligi holatida, ayniqsa bolalar salomatligining holatiga ham, ham miqdoriy o'zgarishlarga olib keldi. Inqiroz - bu uzoq muddatli odamning o'zi va tashqi dunyo bilan bo'lgan munosabati tufayli yuzaga kelgan ruhiy kasallikning buzilishidir. Bu inqiroz - bu eng asosiy, o'ta muhim qadriyatlar va inson ehtiyojlariga ta'sir qiladi, odamning ichki ichki hayotiga aylanadi va kuchli hissiy tajriba bilan birga keladi. Odatdagi hayot tarzini buzadigan, ajratib turadigan yoki hatto uni imkonsiz ravishda buzadigan inqiroz odamni o'z hayotiy maqsadlarida, atrofdagi maqsadlar, atrofdagi, turmush tarzi va hokazolar bilan munosabatlarni amalga oshirishni talab qiladi. Inqiroz inson uchun hayotiy vazifa va uning ruxsatining natijasi ko'pincha hayotning ba'zi yangi fazilatlarining paydo bo'lishiga aylanadi. O'smirlik inqirozi barcha yoshdagi inqirozlarga nisbatan eng uzundir. O'smirlik yoshi balog'at va psixologik o'sib borayotgan bolani qiyin davr. O'zo'zini anglashda muhim o'zgarishlar ro'y berdi: balog'at ballug'i, kattalar odamining hissi paydo bo'ladi. Agar bo'lmasangiz, ishtiyoqli istak bor, lekin hech bo'lmaganda kattalar deb hisoblanayotganday tuyuladi. Ularning yangi huquqlarini himoya qilib, o'smir umrining ko'plab sohalarini ota-ona nazoratidan himoya qiladi va ko'pincha ular bilan mojarolarga boradi. Shuningdek, o'spirin tengdoshlar bilan muomala qilishga ulug'dir. Ushbu davrda ushbu davrda etakchi faoliyat 14 yaqinlashadi - shaxsiy aloqa. Norasmiy guruhlarda o'smir do'stlik va ittifoq paydo bo'ldi. Yorqin, lekin odatda bir-biringizni sevimli mashg'ulotlarini almashtirish. O'smirning asosiy faoliyati - bu bola nafaqat bilim olish uchun ko'nikma va texnikani usta va texnikalar usta ustalar, balki ijtimoiy munosabatlar ko'nikmalarini o'zlashtirish, shuningdek, ijtimoiy munosabatlar ko'nikmalarini o'zlashtirish.4 Maktab ontogenez quyidagi yosh davrlarini qamrab oladi: o'rta maktab yoshi - 7-10 yil; Yosh o'smirlar - 11-13 yoshda; Katta o'spirin - 14-15 yil; Yoshlar yoshi - 16-18 yosh. Rivojlanish davrlarining har biri o'ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.5 Maktab ontogenezning eng qiyin davrlaridan biri bu o'spirin davri bo'lib, ular o'tish deb ataladigan o'smir davri bo'lib, u bolaligidan etuklikka etuklikka o'tishi bilan ajralib turadi. O'smirlik davri - bu tananing jadal balandligi yuzaga kelganida, tanani tez va notekis o'sishi va rivojlanishi davri yaxshilanmoqda, mushaklar apparati yaxshilanmoqda, skelet jarayoni daromad. Nomuvofiqlik, yurak va qon tomirlarining rivojlanishi, shuningdek ichki sekretik bezlarning rivojlanishi, ko'pincha qon bosimining pasayishi, qon bosimining o'sishi, qon bosimining kuchayishi, o'smirlardagi yurak bosimining kuchayishi, o'smirlardagi yurak bosimi kuchayadi, Jurriylik, tez charchoq, bosh aylanishi, bosh aylanishi va yurak urishi mumkin bo'lgan hayajonlanishni kuchaytirish. O'smirning asab tizimi har doim ham kuchli yoki uzoq muddatli o'tkir stimulyatsiyani bartaraf etolmaydi va ularning ta'siri ostida ko'pincha tormoz yoki kuchli hayajonga kiradi. O'smirlik davrida jismoniy rivojlanishning markaziy omili - bu ishlarga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan balog'at ichki organlar. Jinsiy jozibalar mavjud (ko'pincha ongsiz) va yangi tajribalar, diqqatga sazovor joylar va fikrlar. 4 Kulagina I.Yu. Rivojlanish psixologiyasi (tug'ilgandan 17 yoshgacha bo'lgan bolaning rivojlanishi). M .: URAO nashriyoti, 2007. 5 Fromm E. Xarakter va ijtimoiy taraqqiyot. Shaxs psixologiyasi: matnlar. - M .: 1982 yil. 15 O'smirlikdagi jismoniy rivojlanish xususiyatlari, ayniqsa, rejim, dam olish, uyqu va ovqatlanish, jismoniy tarbiya va sport turlari muhim rolini aniqlaydi. Aqliy rivojlanishning o'ziga xos xususiyati shundaki, bu ilg'or va shu bilan birga maktab davomida eng zo'rlik bilan ziddiyatli xususiyatga ega. Bu vaqtda psixofiziologik funktsional rivojlanish ruhiy evolyutsiyaning asosiy yo'nalishlaridan biridir. O'smirlar ilmiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirmoqdalar, chunki ular o'tmish, hozirgi va kelajak haqidagi farazlar, taxminlar, taxminlar haqida bahslashishadi. Yigitlar umumiy nazariyalar, formulalar va hokazolarda paydo bo'ladi. Tizimga nisbatan sezilarli xususiyatga, yoshga bog'liq xususiyatga aylanadi. Siyosat, falsafa, baxt va sevgi formulasi nazariyalari yaratilgan. Rasmiy operatsion tafakkur bilan bog'liq yosh ruhiy ruhiyatning o'ziga xos xususiyati - bu fursat va haqiqat toifalari o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishi. O'rganish mantiqiy fikrlash Intellektual tajriba, formulalar va boshqalarga nisbatan intellektual tajribaga, shuning uchun butun dunyoni umumbashariy egochi ifoda qiladi: butun dunyoni universal nazariyalarga, ya'ni piagetga ko'ra, o'zini tutadi Dunyo haqiqat tizimiga emas, balki tizimlarga bo'ysunishi kerak edi. O'smirning inqirozi rivojlanayotgan neoplazmalar bilan bog'liq, ular orasida markaziy joy "balog'at tuyg'usi" va o'z-o'zini anglashning yangi darajasining paydo bo'lishi. 10-15 yoshli bolaning o'ziga xos xususiyati o'z huquqlari va imkoniyatlarini kattalar tan olishiga erishish uchun jamiyatda o'zini tasdiqlash istagida namoyon bo'ladi. Bolalar uchun birinchi bosqichda etukligini tan olish istagi. Bundan tashqari, yosh o'spirinlarning bir qismi, ular kattalar kabi bo'lish huquqini ma'qullash uchun (masalan, iloji boricha kiyinishim mumkin). Boshqa bolalarda, balog'atga etmaganlar uchun turli xil ishlarda turli xil ishlarda qatnashish istagi bilan yangi imkoniyatlarini tan olish uchun kuchli imkoniyatlar paydo bo'ldi. Ularning oshgan imkoniyatlarini qayta baholash o'smirlar istiqboli va mustaqillik va mustaqillikka, og'riqli mag'rur va sintlarga nisbatan aniqlanadi. Kattalar bilan bog'liq bo'lgan tanqidiylik, o'z qadr-qimmatini atrofdagi urinishlarga 16 bo'lgan urinishlarga o'tkir munosabat, ularning huquqiy imkoniyatlari o'smirlik davrida tez-tez ziddiyatlarning sababidir. Tengdoshlar bilan muloqot qilish uchun ko'pincha ular tomonidan rad etilganidan qo'rqishadi. O'smirning hissiy farovonligi tobora ko'proq va ko'proq jamoadagi ish joyiga bog'liq emas, asosan, o'rtoqlarning munosabati va baholari bilan aniqlanadi. Guruhlar mavjud bo'lib, ular guruhlarni, "birodarlik", etakchiga nisbatan mazali ergashishga tayyorligini keltirib chiqaradi. O'lchovlar, g'oyalar, ishonchlar, o'spirinlar o'zlarining xatti-harakatlarida boshqarilishini boshlaydigan printsiplar juda shakllantiriladi. Ko'pincha ular kattalar talablariga mos kelmaydigan o'zlarining talablari va me'yorlari tizimiga ega. Bittasi eng muhim fikrlar O'smirning shaxsiyatini shakllantirishda o'zini o'zi anglash, o'z-o'zini hurmat qilish (CO) rivojidir; O'smirlar o'z shaxsiyatining fazilatlariga, o'zlarini boshqalar bilan taqqoslash, his-tuyg'ulari va tajribalari bilan kurashish, o'z his-tuyg'ulari va tajribalari bilan taqqoslash zarurligini o'zlariga qiziqish bilan qarashadi. O'z-o'zini baholash boshqa odamlarning hisob-kitoblari ta'siri ostida shakllanadi, ularni boshqalar bilan taqqoslash, uning shakllanishida eng muhim rol o'ynaydi. O'tmish tanqidiy davri "o'z taqdirini o'zi belgilash" atamasi tomonidan belgilanishi mumkin bo'lgan maxsus shaxsiy ta'limning paydo bo'lishi bilan yakunlanadi, bu o'zini jamiyat a'zosi sifatida xabardorligi va hayotda tayinlanishi bilan ajralib turadi. 2.2 O‘smirlik davridagi inqirozdan samarali chiqish uchun bir qator psixologik tavsiyalar. Inqiroz holatidan chiqish usullari. Yuqorida aytib o'tilganlar tufayli o'smirlar tushuniladi va qabul qilinadigan ma'lum bir guruhga tegishli bo'lishi kerak. Ehtimol, bu hovlida o'z-o'zidan, musiqa maktabida, musiqa maktabida, musiqa maktabida, shuningdek, jamiyatdan himoya qilish uchun o'z-o'zini anglash va himoya qilish uchun, shuningdek, o'smirlar 17 subkulturaning ma'lum bir birligidan iborat bo'lgan ma'lumot guruhi bo'lishi mumkin. Ba'zi holatlarda o'spirinning o'zi amalga oshira olmaydigan hollarda, u o'z joniga qasd qilishga olib keladigan depressiya holatida sug'oriladi. O'smir inqirozi bu asrda boshqalari bilan o'spirinlar o'rtasidagi munosabatlar o'zgarayotgani bilan ajralib turadi. Ular o'zlariga va kattalar uchun tijorat talablarini kuchaytirishni boshlaydilar va ular kichik sifatida ular bilan bog'lanishdan norozilik bildirmoqdalar. Ushbu bosqichda bolalarning xatti-harakati tubdan o'zgarib bormoqda: Ularning ko'plari qo'pol, nazoratchan bo'lib qoladilar, ularga quloq solmaydi, sharhlarni (o'smirlar negizimizmini) ig'vo qiladi yoki aksincha o'zlarini to'sib qo'yishi mumkin. Agar taniqli kattalar bolaning ehtiyojlariga mansub bo'lsa va birinchi salbiy namoyandalar bolalari bilan munosabatlarini tiklasa, o'tish davri ikkala tomon uchun ham shafqatsiz va og'riqli emas. Aks holda, o'smir inqiroz juda qattiq davom etadi. Unda tashqi va ichki omillar ta'sir qiladi. Osmirga‘ tashqi omillar bu kattalar, qaramlik va parvarish qilish, o'spirin odamlar haddan tashqari ko'payib ketganligi sababli davom etishni davom ettirish mumkin. U o'zlarini ozod qilishga intila va mustaqil qaror qabul qilish va zarur deb hisoblaganidek harakat qilish uchun o'zlarini etarlicha harakat qilish uchun etarlicha etarli. O'smir juda qiyin vaziyatda: bir tomondan, u haqiqatan ham katta yoshga to'ldi, ammo boshqa tomondan, bolalarning xususiyatlari uning psixologiya va xatti-harakatlarida saqlanib qolmaydi, bu uning vazifalariga jiddiy munosabatda bo'lmaydi mas'uliyatli va mustaqil ravishda harakat qiling. Bularning barchasi kattalar buni o'zlariga tenglashtira olmaydilar. Biroq, kattalarni o'smirlikka o'zgartirish kerak, aks holda u katta yoshdagi kattalar va o'spirin va shaxsiy rivojlanishni kechiktirishga olib keladi. O'smirning keraksizligi, beparvolik, begonalashuv hissi bo'lishi mumkin, chunki kattalar buni tushuna olmaydi va yordam bera olmaydi. Natijada, o'spirin chinakam yordamga muhtoj bo'lsa va oqsoqollarning yordami, uning kattalardagi hissiy rad etilishi 18 bo'ladi, ikkinchisi bolaga ta'sir qilish va unga yordam berish imkoniyatini yo'qotadi. Shunga o'xshash muammolardan qochish uchun biz bir do'stona, hurmat, hurmatga asoslangan o'spirin bilan munosabatlarni rivojlantirishimiz kerak. Bunday munosabatlarni yaratish o'smirni har qanday jiddiy ishlarga jalb qilishga yordam beradi. Ichki omillar o'spirinning shaxsiy rivojlanishini aks ettiradi. Xarajatning odatlari va xususiyatlari, uni homilador bo'lishiga to'sqinlik qiladi: ichki taqiqlar, odatlar va boshqalarga odat bo'lib qoladi. O'z-o'zini yaxshilash istagi paydo bo'ladi, bu o'z-o'zini anglashni rivojlantirish (refleksiya) , o'z-o'zini konfiguratsiya, o'zini tasdiqlash. O'smirning tanqidiy jihatlari jismoniy, ham shaxsiy xususiyatlarga ega (belgi xususiyatlari), bu uning do'stona munosabatlari va odamlar bilan aloqa o'rnatishda oldini olish uchun uning xarakteriga xalaqit beradigan belgilar tufayli yuzaga keladi. Uning manzilidagi salbiy bayonotlar ta'sirli tarqalish va nizolarga olib kelishi mumkin. Bu yoshda tananing ko'payishi va hissiyotlarning o'sishi davom etmoqda: o'spirin asabiylasha boshlaydi: o'zini to'lovga qodir emas, bu unga dosh berish qiyin bo'lgan ichki kuchlanishga olib keladi, bu unga bardosh berishi qiyin bo'lgan ichki kuchlanishga olib keladi, bu unga bardosh berishi qiyin bo'lgan ichki kuchlanishga olib keladi, bu unga bardosh berishi qiyin bo'lgan ichki kuchlanishga olib keladi, bu unga dosh berish qiyin. . Xulq-atvor o'zgarishlariular «hamma narsani boshdan kechirishni istash istagida namoyon bo'ladilar, xavf ostida bo'lish moyilligi. O'smir taqiqlangandan oldin hamma narsani o'ziga tortadi. Ko'pgina "qiziquvchanlik" alkogol, giyohvand moddalar chekishni boshlaydilar. Agar bu qiziquvchanlikdan emas, lekin Curazada bo'lganligi sababli, giyohvand moddalar uchun psixologik qaramlik bo'lishi mumkin, ammo ba'zida qiziquvchanlikka olib keladi. Bu yoshda ma'naviy o'sish ro'y beradi va aqliy holat o'zgarishlari. Dunyo uchun tegishli bo'lgan akad, o'zlari bilan shaxsiy g'oyalar uchun shaxsiy g'oyalar 19 bilan nomuvofiqlik bilan bog'liq. Ushbu qarama-qarshiliklar obsesif holatlarga olib kelishi mumkin: shubhalar, o'zlari haqidagi fikrlardan qo'rqish. Nayotivizmning namoyon bo'lishi ba'zi o'spirinlarda bir oz o'spirinlarda boshqa tomondan qarama-qarshi qarama-qarshilikda ifodalash mumkin, boshqarilmagan qarama-qarshiliklar (ko'pincha kattalar) va boshqa norozilik reaktsiyalari. Kattalar (o'qituvchilar, ota-onalar, yaqin) o'spirin bilan munosabatlarni tiklashga, uning muammolarini tushunishga va o'tish davrini kamroq og'riqli qilishiga harakat qiling. 20 XULOSA. Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, inqiroz qiyin, ammo yengib o'tish mumkin bo'lgan, katta mas'uliyat talab qiladigan va muvaffaqiyatli o'tib ketgan taqdirda shaxsiy rivojlanishni ta'minlaydigan vaziyat sifatida qabul qilish muhimdir. Bundan tashqari, shaxsiy inqirozning rivojlanishi madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy, diniy omillar bilan belgilanadi, shuningdek, shaxsning jinsi, uning oilaviy an'analari va shaxsiy tajribasi bilan bog'liq. Yosh davr inqirozi muqarrardir. 1) Ushbu kurs ishida adabiyotlarni o'rgangandan so'ng, o’smirlik inson hayotining eng qiyin davrlaridan biri hamda intensiv o'sish va tanani o'zgartirish o'smirning ruhiyatiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda degan xulosaga keldik. 2) O'smirliklarning inqirozning asosiy xususiyatlarini hisobga olgan holda, o’smirning o'zgarishi, balog'atga yetmaganlik va mustaqillikka intilish istagi, yosh va tashqi shaxslararo to'qnashuvlardagi massaga chiqadi 3) Inqirozning holatini tavsiflovchi biz o'spirinlik ruhidagi konstruktiv hodisalarni engish uchun, yaqinlarga tegishli bo'lganlar (do'stlar bilan tanishish, unga taklif qilish uchun, Do'stlar ota-onalari bilan sport, musiqa, o'spirinning konstruktiv manfaatlarini qo'llab-quvvatlash va bola uchun boshqa bir vaqt bo'lishiga qaramay, qizg'in davrlarga rioya qiling. Shunday qilib, biz bir bor o’ylab ko’rib, ushbu muammoni tubdan o'rganishni davom ettirish uchun zarur deb hisoblaymiz hamda bu bilimlarning o’smirlarning o'zlariga bo'lgan munosabati haqidagi muhimligini ta'kidlaymiz. 21 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI. 1. Abdurahmonov R.A. Umumiy psixologiya va psixoterapiyaga kirish. - M .: MPSI; Voronej: NPO MODEK nashriyoti, 2008 yil. 2. Bosart A.B. Yosh yoki tarbiya paradokslari. M .: Ta'lim, 1991 yil. 3. Dobrovich A.B. Muloqot psixologiyasi va psixogigienasi haqida o'qituvchi. M .: "Ta'lim", 1987 yil. 4. Dragunova T.V. "Inqiroz" turli yo'llar bilan tushuntirildi // Rivojlanish psixologiyasi bo'yicha o'quvchi / Ed. DI. Feldshteyn. Moskva: Amaliy psixologiya instituti, 1996 yil. 5. Jbanov E. "Biz" va "Ular" // Oila va maktab, 1990 yil, 9-son, P.4-6, 10-son. 6. Kulagina I.Yu. Rivojlanish psixologiyasi (tug'ilgandan 17 yoshgacha bo'lgan bolaning rivojlanishi). M .: URAO nashriyoti, 2007. 7. Levy V. Nostandart bola. M .: Bilim, 1989 yil. 8. Tibbiy psixologiya: darslik. Ed. F.M.Gayduk. - Minsk: O'rta maktab, 2006 yil. 9. Umumiy psixologiya: ma'ruzalar kursi. tomonidan tuzilgan E.I.Rogov. - M .: Vlados, 1998 yil. 10.O.I.Polyantseva Psixologiya. - Rostov n/a: "Feniks", 2008 yil. 11.Tvorogova N.D. Psixologiya (tibbiyot talabalari uchun ma'ruzalar). - M .: GOU VUNMTs MZ RF, 2009 yil. 12.Fromm E. Xarakter va ijtimoiy taraqqiyot. Shaxs psixologiyasi: matnlar. - M .: 1982 yil. 13.Shkurenko D.A. Umumiy va tibbiy psixologiya: darslik. - Rostov n/a: "Feniks", 2007 yil. INTERNET SAYTLARI. 14.www.reformed.org. 15.www.psyworld.ru/students 22 23