O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI AJINIYAZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI Fizika-matematika fakultiteti Informatika o’qitish metodikasi bakalavr ta’lim yo’nalishi 4-b gurux talabasi Toliyeva Xosiyatning “Informatika o’qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Bulutli texnologiyalar va ularni o’quv jarayonida qo’llash Bajardi: X.Toliyeva Ilmiy raxbar: Z.Ilyasova 1 MUNDARIJA KIRISH..................................................................................................................... 3 1-§ Bulutli texnologiyalar tushunchasi va vujudga kelish jarayoni ................... 5 2-§ Bulutli texnologiyalar rivojlanishining asosiy yo’nalishlari ...................... 12 3-§ Bulutli texnologiyaning avzalliklari va kamchiliklari ................................. 15 4-§ Bulutli texnologiyalar va undan ta’lim jarayonida foydalanish ................ 19 XULOSA ................................................................................................................ 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 25 2 KIRISH Hozirgi kunda ta’lim sohasida Prezidentimiz tashabbusi bilan davlatimizda olib borilayotgan barcha islohotlarning maqsadi Vatanimizning kelajagi bo‘lgan barkamol avlodga ta’lim-tarbiya berish jarayonini zamonaviy talablar darajasiga olib chiqish, ularning mustaqil fikrlashga, bilm olishga, ajdodlarimizning boy ma’naviy-ma’rifiy merosini qadrlashga o‘rgatish hamda ta’mning ilmiy, uzliksizligini ta’minlashdan iboratdir . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlab o‘tganidek “Bizni yana bir o‘ylantirib keladigan yana bir masala – bu yoshlarimizning odobaxloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks – sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan”, deya ta’kidladi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’lim-tarbiya sohasida ulkan odimlarni boshlab berdi. Bu esa har bir pedagog zimmasiga quyidagi asosiy talablarni – ta’lim berish, tarbiyalay olish va ta’lim oluvchining bilimlarini xolisona baholay olish, qolaversa nazorat qilish mahoratini rivojlantirish vazifasini yuklaydi. Ta’lim tizimida zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanish, farzandlarimizning mustaqil fikrlash, bilim olish ko‘nikmalarini shakillantirish va rivojlantirish va ta’lim sohasi vakillarining oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. 2008-yildan boshlab (Cloud technology) Bulutli texnologiyar so’zi dunyo miqiyosida keng tarqaldi. Birinchi qarashda “Bulutli texnologiyalar” tushunarsiz ko’rinsada: bu model o’zida biror bir tizmdagi (serverlar, ilovalar, saqlash tizmlari va xizmatlar) dan tez, qulay, samarali foydalanish imkonini beradi. Ortiqcha urinishlarsiz, tez va aniq taqdim etiladi faqatgina provayder orqali tarmoqqa ulanganda. 3 Bulutli texnologiyalardan foydalanishdagi afzalliklar. Bulut ichida saqlanayotgan ma’lumotlardan har kim foydalanish mumkin bunga faqatgina, kompyuter, planshet, mobil telefon internet tarmog’iga ulangan bo’lishi kerak. Ushbu kurs ishim orqali bulutli texnologiyalar va ularni o’quv jarayonida qo’llashga to’xtalib o’tamiz. Kurs ishim 4 ta mavzudan iborat. Birinchi mavzu quyidagilarni o’z ichiga oladi: Bulut haqida umumiy tushuncha: bulutli texnologiyalar, bulutli hisoblash, virtualizatsiya, servis va taqdimlash modellari,bulutli texnologiyalar yaratilish jarayoni. Ikkinchi mavzu: Bulut texnologiyasining rivojlanishi, yo’nalishlarini o’z ichiga oladi. Uchinchi mavzu : Bulutli texnologiyalardan foydalanishda afzalliklari va kamchiliklari, bulutli texnologiyalarda texnologiyada tarmoqlarning ma’lumot o‘zaro himoyasini integratsiyalari ta’minlashda asosiy jarayoni,bulutli metodlar va foydalanishda axborot himoyasi, bulutli texnologiyalarda apparat va dasturiy vositalarning qo‘llash imkoniyatlari. To’rtinchi mavzu. Bulutli texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash. Ta’lim sohasida bulut texnologiyalari va ularning ta’limda tutgan o’rni haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. 4 1-§ Bulutli texnologiyalar tushunchasi va vujudga kelish jarayoni Bulutli texnologiyalar - bu model iste’molchiga ATni servis sifatida internet orqali namoyon qiladi. Bulutli hisoblashlarning yuzaga kelishida “virtualizatsiya” texnologiyalarining ahamiyati juda katta hisoblanadi. Birinchi bo’lib 1960-yilda virtualizatsiya texnologiyalari IBM taklif qilingan ammo qimmat meynfreym kompyuter texnologiyalarini arzon x86 protsesorli kompyuter serverlariga o’tgandan so’ng virtualizatsiya termini ancha vaqtgacha esdan chiqarildi. 2000yildan boshlanib holat o’zgara boshladi, shu yillarga qadar WMware x86 razryadli virtualizatsiyada monopoliyani qo’lga kiritdi. 2005-yilda WMware kompaniyasi virtual mashinalarni DTdan foydalangan xolda bepul tadbiq qildi. 2006-yilda Microsoft kompaniyasi “Microsoft virtual PC” Windows versiyasini ishga tushirildi. 2006-yilda Amazon kompaniyasi o’z qurilmalarida virtual serverlarni kengaytirish orqali “Amazon Elastic Compute Cloud” yuzaga keldi buning yana asosiy sabablaridan biri virtual serverlarni boshqa qurilmalarga (iste’molchilarga) ijaraga berish orqali bulutli texnologiyalarni kelib chiqishiga turtki bo’ldi. Bulut - AT- infratuzilma tashkilotlarining innavatsion modeli (konsepsiya) xisoblanib, u alohida ajratilgan va taqsimlangan konfiguratsiyalangan apparat va tarmoq resurslaridan, dasturiy ta’minotdan tashkil topgan va ular masofadagi provayderlarni ma’lumotlar markazida yotadi. 5 Bulutli texnologiyalar - bu Internet-foydalanuvchiga Internet-xizmat sifatida kompyuter resurslari taqdim etiladigan ma'lumotlarni qayta ishlash texnologiyalari. "Bulut" so'zi bu erda barcha texnik tafsilotlarni yashiradigan murakkab infratuzilmani ifodalovchi metafora sifatida mavjud.Bulutli hisoblash (bulutli hisoblash), shuningdek, "bulutli hisoblash" atamasi ham qo'llaniladi) ma'lumotlarni qayta ishlash texnologiyasidir, unda foydalanuvchiga Internet xizmati sifatida kompyuter resurslari va imkoniyatlari taqdim etiladi. Foydalanuvchi o'z ma'lumotlariga kirish huquqiga ega, ammo uni boshqarolmaydi va infratuzilma, operatsion tizim va o'zi ishlayotgan dasturiy ta'minot haqida qayg'urmasligi kerak. "Bulut" atamasi kompyuter tarmog'i diagrammasidagi Internet tasviriga asoslangan metafora sifatida yoki barcha texnik tafsilotlar yashiringan murakkab infratuzilma tasviri sifatida ishlatiladi. 2008 yilda nashr qilingan IEEE hujjatiga ko'ra, "Bulutli hisoblash bu paradigma bo'lib, unda ma'lumot Internet serverlarida doimiy ravishda saqlanadi va mijoz tomonidan vaqtincha saqlanadi, masalan, shaxsiy kompyuterlarda, o'yin pristavkalari, noutbuklar, smartfonlarda va hokazo. Bulutli ma'lumotlarni kontseptsiya sifatida qayta ishlash quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1) xizmat sifatida infratuzilma 2) xizmat sifatida platforma 3) dastur sifatida xizmat sifatida 4) ma'lumotlar xizmat sifatida 5) xizmat sifatida ish joyi Internetning foydalanuvchilarga ma'lumotlarni qayta ishlashga bo'lgan ehtiyojlarini qondira olishiga umumiy ishonch mavjud bo'lgan boshqa texnologik tendentsiyalar. Bulutli foydalanuvchilarning texnologiyalar Internet-manbalarini uchun notekis eng talab muhim xususiyat qilishidir. Ushbu notekislikni bartaraf etish uchun yana bir oraliq qatlam qo'llaniladi - serverni Virtualizatsiya qilish - shunday qilib, yuk virtual serverlar va kompyuterlar o'rtasida taqsimlanadi. Bulutli texnologiyalar - Bu xizmatlarni taqdim etuvchi turli xil tushunchalarni o'z ichiga olgan bitta katta tushunchadir. Masalan, dasturiy 6 ta'minot, infratuzilma, platforma, ma'lumotlar, ish joyi va boshqalar. Bularning barchasi nima uchun kerak? Bulutli hisoblash deb nimaga aytilmaydi? Birinchisi mahalliy kompyuterda oflayn hisoblash. Ikkinchidan, xizmatga ayniqsa murakkab hisob-kitoblarni bajarish yoki ma'lumotlar qatorini saqlash buyurilganida, "kommunal hisoblash" (kommunal hisoblash). Uchinchidan, bu kollektiv (tarqatilgan) hisoblash (gridcomputing). Amalda, ushbu barcha turdagi hisobkitoblar orasidagi chegaralar etarlicha loyqa. Biroq, bulutli hisoblashning kelajagi yordamchi va tarqatilgan tizimlarga qaraganda ancha katta. Bulutli ma'lumotlarni saqlash - Onlayn saqlash modeli, unda ma'lumotlar tarmoqda tarqatilgan ko'plab serverlarda saqlanadi va mijozlar, asosan uchinchi tomon tomonidan foydalanish uchun taqdim etiladi. O'zining maxsus serverlarida ma'lumotlarni saqlash uchun ushbu maqsadlar uchun maxsus sotib olingan yoki ijaraga olingan modeldan farqli o'laroq, serverlar soni yoki har qanday ichki tuzilishi umuman mijozga ko'rinmaydi. Ma'lumotlar mijoz nuqtai nazaridan bitta yirik virtual serverni ifoda etadigan bulut deb nomlangan holda saqlanadi va qayta ishlanadi. Jismoniy jihatdan, bunday serverlar bir-biridan uzoqroq, turli qit'alar joylashgan joyga qadar joylashgan bo'lishi mumkin. Bulutli hisoblash (hisoblash) - tarqatilgan ma'lumotlarni qayta ishlash texnologiyasi, unda foydalanuvchiga Internet xizmati sifatida kompyuter resurslari va imkoniyatlari taqdim etiladi. 7 Bulutli texnologiyalarning asosiy turlari quyidagilardan iborat: "Infratuzilmaqandayxizmat" ("Xizmat sifatida infratuzilma" yoki "IaaS"); "Platformaqandayxizmat" ("Platforma xizmat sifatida", " PaaS"); "Dastur xizmat sifatida" ("Dastur xizmat sifatida" yoki "SaaS"); Ushbu texnologiyalarning har birini batafsil ko'rib chiqing. Xizmat sifatida infratuzilma (IaaS) IaaS - bulutli hisoblash tushunchasiga asoslangan xizmat sifatida kompyuter infratuzilmasini taqdim etish. IaaS uchta asosiy tarkibiy qismdan iborat: Uskuna (serverlar, saqlash tizimlari, mijoz tizimlari, tarmoq uskunalari) Operatsion tizimlar va tizim dasturlari (virtualizatsiya, avtomatlashtirish, asosiy resurslarni boshqarish vositalari) O'rta dastur (masalan, tizimlarni boshqarish uchun) IaaS virtualizatsiya texnologiyasiga asoslangan bo'lib, uskunadan foydalanuvchiga uni biznesning hozirgi ehtiyojlariga javob beradigan qismlarga ajratish va shu bilan mavjud hisoblash quvvatidan foydalanish samaradorligini oshirishga imkon beradi. Foydalanuvchi (kompaniya yoki dasturiy ta'minot ishlab chiqaruvchisi) faqat server vaqti, disk maydoni, tarmoqning o'tkazish qobiliyati va ishlashi uchun zarur bo'lgan boshqa manbalar uchun haq to'lashi kerak. Bundan tashqari, IaaS mijozga bitta integratsiyalashgan platformada boshqarish funktsiyalarini to'liq taqdim etadi. IaaS kapital va operatsion xarajatlarni kamaytirgan holda, murakkab ma'lumotlar markazi, mijozlar va tarmoq infratuzilmalarini qo'llab-quvvatlash zaruriyatini yo'q qiladi. Bundan tashqari, siz umumiy infratuzilma doirasida xizmat ko'rsatishda qo'shimcha tejashga erishishingiz mumkin. Xizmat sifatida platforma (PaaS) PaaS - bu veb-ilovalarni xizmat sifatida ishlab chiqish, sinovdan o'tkazish, joylashtirish va qo'llab-quvvatlash uchun o'rnatilgan platformani taqdim etish. Veb-ilovalarni o'rnatish uchun ishlab chiqaruvchidan apparat va dasturiy ta'minot sotib olishning hojati yo'q, ularni qo'llab-quvvatlashni tashkil qilishning hojati yo'q. Mijoz uchun kirish ijara asosida tashkil qilinishi mumkin. 8 Ushbu yondashuv quyidagi afzalliklarga ega: kengayish qobiliyati; xatolarga bardoshlilik; virtualizatsiya; xavfsizlik; Masshtabliligi PaaS ilova tomonidan xizmat ko'rsatiladigan foydalanuvchilar soniga qarab, zarur resurslarni avtomatik ravishda taqsimlashni va ozod qilishni o'z ichiga oladi. PaaS Veb-ilovalarni ishlab chiqish, sinovdan o'tkazish, joylashtirish va qo'llab-quvvatlash uchun o'rnatilgan platforma sifatida veb-ilovalarni ishlab chiqish, sinovdan o'tkazish va joylashtirish bo'yicha operatsiyalarning butun ro'yxati bitta integratsiyalashgan muhitda bajarilishi mumkin va shu bilan individual bosqichlarni qo'llab-quvvatlash xarajatlarini yo'q qiladi. Dastlabki kodni yaratish va uni ishlab chiquvchilar jamoasi ichida baham ko'rish qobiliyati unga asoslangan dasturlarni yaratish samaradorligini sezilarli darajada yaxshilaydi PaaS. Dastur xizmat sifatida (SaaS). Saas - dasturni oxirgi foydalanuvchilarga talab bo'yicha xizmat sifatida taqdim etishni o'z ichiga oladigan dasturni tarqatish modeli. Bunday dasturga kirish tarmoq orqali va ko'pincha Internet-brauzer orqali amalga oshiriladi. Bunday holda, SaaS modelining mijoz uchun asosiy afzalligi - o'rnatish va yangilash va unga ishlaydigan dasturiy ta'minotni o'rnatish, yangilash va xizmat ko'rsatish bilan bog'liq xarajatlarning etishmasligi. Maqsadli auditoriya - oxirgi foydalanuvchilar. SaaS modelida: ilova masofadan foydalanish uchun moslangan; bir nechta mijoz bitta dasturdan foydalanishi mumkin; xizmat uchun to'lov har oylik obuna sifatida yoki tranzaktsiyalarning umumiy miqdoridan kelib chiqib olinadi; dasturni qo'llab-quvvatlash allaqachon to'lovga kiritilgan; dastur xodimlarga mijozlarga muammosiz va oshkora yangilanishi mumkin. 9 Dasturiy ta'minotni ishlab chiquvchilar nuqtai nazaridan, SaaS modeli mijozga dasturiy ta'minotni saqlash, nusxalash va o'rnatish imkoniyatiga ega emasligi sababli dasturiy ta'minotdan litsenziyasiz foydalanish bilan samarali kurashishga imkon beradi. Aslida, SaaS dasturiy ta'minoti ichki axborot tizimlariga yanada qulay va tejamkor alternativa sifatida qaralishi mumkin. SaaSmantig'ini rivojlantirish - bu tushuncha Vaas (Ish joyi xizmat sifatida xizmat sifatida ish joyi). Ya'ni, mijoz o'z ixtiyorida barcha kerakli dasturiy ta'minot bilan to'liq jihozlangan virtual ish stantsiyasini oladi. Ma'lumotni saqlash va zaxiralash Bulut xizmatlarining har uch turi bir-biri bilan bog'langan va birlashtirilgan tuzilmani anglatadi. Xizmatlarni taqdim etishning turli usullariga qo'shimcha ravishda, bulutli tizimlarni joylashtirishning bir nechta variantlari mavjud: Xususiy bulut - Mijoz va xizmat ko'rsatuvchi provayder bo'lgan bitta kompaniya ichida xizmatlarni ko'rsatish uchun foydalaniladi. Bu kompaniya tashkilot ichida o'zi uchun yaratganda "bulutli kontseptsiya" ni amalga oshirish uchun imkoniyat. Birinchi amalga oshirish xususiy bulut mijozlar ushbu kontseptsiya bilan tanishishda duch keladigan muhim masalalardan birini - axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan ma'lumotlarni himoya qilishni bekor qiladi. Bulut kompaniyaning o'zi tomonidan cheklanganligi sababli, bu muammo standart mavjud usullar bilan hal qilinadi. Uchun xususiy bulut Ishlamayotgan yoki samarasiz ishlatilgan resurslardan foydalanish sababli asbob-uskunalar narxining pasayishi xarakterlidir. Shuningdek, logistika vositalarini qisqartirish orqali uskuna sotib olish narxini pasaytirish (qaysi serverlarni, qanday konfiguratsiyada, qanday ishlab chiqarish hajmini, har safar qancha joy ajratish kerakligini va hokazolarni o'ylamaymiz). Aslida, kuch har bir paydo bo'layotgan vazifaga emas, balki, o'rtacha aytganda, ortib borayotgan yuk bilan mutanosib ravishda ortib bormoqda. Va 10 rejalashtirish, sotib olish va amalga oshirish - ishlab chiqarishda yangi vazifalarni boshlash osonlashadi. Umumiy bulut - Tashqi mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun bulutli provayderlar tomonidan ishlatiladi. Aralash (gibrid) bulut - yuqoridagi ikkita joylashtirish modelidan birgalikda foydalaniladi. Internet odamlar hayotining ajralmas qismiga aylandi va muntazam ravishda turli xil vazifalarni bajarishga yordam beradigan yangi imkoniyatlar paydo bo'ldi. Yangilik - bu turli sohalarda qo'llanilishi mumkin bo'lgan bulutli texnologiyalar: ta'lim, tibbiyot, logistika va boshqalar. 11 2-§ Bulutli texnologiyalar rivojlanishining asosiy yo’nalishlari Bulutli hisoblash tizimini rivojlantirishning to'rtta asosiy yo'nalishlari: Ba'zi mahsulotlar foydalanuvchilarga to'g'ridan-to'g'ri saqlash tizimlari, o'rta dasturlar, hamkorlikni qo'llab-quvvatlash va ma'lumotlar bazalari kabi Internet xizmatlarini taqdim etadi. Xizmat sifatida infratuzilma ( IaasInglizchaInfrastructure-as-a-service) qayta ishlash, saqlash, tarmoq va boshqa fundamental hisoblash resurslarini o'zini boshqarish uchun bulutli infratuzilmadan foydalanish imkoniyati sifatida taqdim etiladi, masalan, iste'molchi operatsion tizimlar, platformalar va boshqalarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan o'zboshimchalik bilan dasturiy ta'minotni o'rnatishi va boshqarishi mumkin. dasturiy ta'minot. Iste'molchi operatsion tizimlarni, virtual saqlash tizimlarini va o'rnatilgan ilovalarni boshqarishi, shuningdek, mavjud tarmoq xizmatlari (masalan, xavfsizlik devori, DNS) ustidan cheklangan boshqaruvga ega bo'lishi mumkin. Bulutli provayder tomonidan bulutning jismoniy va virtual infratuzilmasi, jumladan tarmoq, serverlar, ishlatiladigan operatsion tizimlar va saqlash tizimlarining monitoringi va boshqaruvi ta'minlanadi. Foydalanuvchilarga misollar (tizimni ishlab chiquvchilar, ma'murlar, IT-menejerlar). Xizmat sifatida platforma ( PaaSInglizchaPlatform-as-a-Service) - iste'molchiga bulutli infratuzilmadan yangi yoki mavjud ilovalarni (xususiy, buyurtma asosida ishlab chiqilgan yoki sotib olingan takrorlanadigan ilovalarni) keyinchalik joylashtirish uchun asosiy dasturiy ta'minotni joylashtirish uchun foydalanish imkoniyati berilgan model. Ushbu platformalar bulut provayderi tomonidan taqdim etiladigan amaliy dasturiy ta'minot - ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, o'rta dasturlar va dasturlash tillarining ish vaqti vaqtlarini o'z ichiga oladi. Bulutning asosiy jismoniy va virtual infratuzilmasi, shu jumladan tarmoq, serverlar, operatsion tizimlar, saqlashni, monitoring va boshqarish bulut ta'minotchisi tomonidan, ishlab chiqilgan yoki o'rnatilgan ilovalar, shuningdek, iloji bo'lsa, atrof-muhit (platforma) konfiguratsion parametrlari bundan mustasno, 12 amalga oshiriladi. Foydalanuvchi misollari (dastur ishlab chiqaruvchilari, sinovchilar, ma'murlar) Dastur xizmat sifatida ( SaasInglizchaSoftware-as-a-service) - iste'molchiga bulutli infratuzilmada ishlaydigan va turli xil mijoz qurilmalarida yoki ingichka mijoz orqali, masalan brauzer orqali (masalan, veb-pochta orqali) yoki internet orqali ishlaydigan provayderning amaliy dasturidan foydalanish imkoniyati taqdim etiladigan model. dastur interfeysi. Bulut provayderi tomonidan bulutning asosiy jismoniy va virtual infratuzilmasi, shu jumladan tarmoq, serverlar, operatsion tizimlar, saqlash yoki hatto alohida amaliy xususiyatlar (foydalanuvchi ilovalari konfiguratsionsozlamalarining cheklangan to'plami bundan mustasno) monitoringi va boshqarilishi amalga oshiriladi. Foydalanuvchi misollari (biznes foydalanuvchilari, dastur ma'murlari). Boshqalar * aaS: masalan: DaaS (Desktop-as-a-Service) har bir foydalanuvchiga boshqa dasturlarni sozlash va o'rnatish qobiliyatiga ega bo'lgan standartlashtirilgan virtual ish stantsiyasini taqdim etadi. Kirish oddiy mijoz orqali tarmoq orqali amalga oshiriladi, bu odatiy kompyuterdan smartfongacha (GoogleChrome OS) har qanday narsa bo'lishi mumkin. CaaS (Communications-as-a-Service) - uchinchi tomon echimlari yordamida bitta korxona ishchilari o'rtasida barcha turdagi aloqalarni (ovoz, pochta) tashkil qilish uchun dasturiy va apparat vositalarining birikmasi. SaaS-ga alternativa S + S (Software + Services) deb nomlangan Microsoft tomonidan targ'ib qilinadi va odatiySaaS va doimiy arzon dasturning kuchli tomonlarini birlashtiradi. Bu keng tarqalgan dastur, ammo masofaviy xizmatlarga e'tibor qaratish kerak. Bulutli hisoblash jiddiy texnologik tendentsiyaga aylanmoqda - ko'pgina mutaxassislarning fikriga ko'ra, keyingi besh yil ichida bulutli hisoblash nafaqat IT jarayonlarini, balki axborot texnologiyalari bozorini ham o'zgartiradi. Ushbu texnologiya tufayli har xil turdagi qurilmalar, shu jumladan kompyuterlar, noutbuklar, smartfonlar va PDA-lar foydalanuvchilari bulutli kompyuterlar provayderlari tomonidan taqdim etiladigan xizmatlar orqali dasturlarga, saqlash tizimlariga va hatto Internet dasturlarini ishlab chiqish 13 platformalariga kirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. provayderlar serverlarida joylashtirilgan holat. Yuqorida aytilganlarning barchasidan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, bulutli hisob-kitoblardan foydalanganda, axborot texnologiyalari iste'molchilari kapital xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin ma'lumotlar uzatish markazlarini qurish, server va tarmoq uskunalarini sotib olish, uzluksizlik va mavjudlikni ta'minlash uchun dasturiy ta'minot echimlari - bu xarajatlar o'zlashtirilmaydi. bulutli xizmat ko'rsatuvchi provayder. Bundan tashqari, axborot texnologiyalari infratuzilmasining yirik ob'ektlarininguzoq vaqt qurilishi va foydalanishga topshirilishi va ularning boshlang'ich narxining yuqoriligi iste'molchilarning bozor talablariga moslashuvchan javob berish qobiliyatini cheklaydi, bulutli texnologiyalar esa hisoblash quvvatiga bo'lgan talabga deyarli darhol javob berish imkoniyatini beradi. Bulutli hisob-kitoblardan foydalanganda, iste'mol xarajatlari operatsion xarajatlarga yo'naltiriladi - shu bilan bulutli provayderlarning xizmatlari uchun to'lash xarajatlari tasniflanadi. 14 3-§ Bulutli texnologiyaning avzalliklari va kamchiliklari Afzalliklari: -Iste’molchilar kompuyuterlardan ishlash kuchi harakteristikalariga qaramaydi. Kompyuterlar yuqori kuchda ishlashi uchun, katta xotira va ko’p xajimli disklarga ega bo’lgan bo’lishlari shart emas. Chunki barcha ma’lumotlar va hamma dasturlar bulut serverlarida saqlanadi. Katta hajmga ega bo’lgan shaxsiy statsionar kompyuterlar, noutbuklar, netbuklar, orqali iste’molchilar bulutga kirishlari mumkin; -Iste’molchilar uchun kompuyuterlarni ishlash sifati oshdi. Iste’molchilar kompyuter dasturlar, fayllarni masofadan turib ishga tushirishda kam yukli qilishlari uchun kam ilovalardan foydalanishlari kerak. Misol uchun, Panda Cloud Antivirus - antivirus dasturi, vebservis sifatida foydalana olish mumkin. Panda Cloud Antivirus kuchli server ma’lumotlaridagi viruslarni masofadan turib skanerlash imkoni beradi. Bu dasturni is’temolchi kompyuterida ishga tushirish ishlash yoki ikki barobar; -IT infratuzilmadan foydalanish samaraforligi oshadi va chiqimlar soni kamayadi. Agar kompaniya uchun server o’rtacha yuklanish boholashini oladigan bo’lsak u 13% ni tashkil etadi. Ba’zi hollarda kompaniya o’zining qo’shimcha resurslari kuchini ishlatishga to’g’ri keladi, lekin ba’zi hollarda hisoblash resurslari bo’sh turadi va ishlatilinmaydi. Bunda esa albatta pulning sarifi bekor bo’ladi. Agar kompaniya hisoblash resurslaridan masofadigi bulut serverlaridan foydalansa, bu xolda kompaniya sarflari soni ikki marta kamayadi. Bundan kelib chiqqan xolda nobarqaror iqtisodiy ishlab chiqarish moslashuvchanligi oshib boradi. O’zining ma’lumotlari bosha bir tashkilotlarda saqlashiga ishonchlilik qobilyati yo’qolganda kompaniyaning o’zi shaxsiy bulut yaratib, virtualizatsiya infratuzilmalarini barcha imkoniyatlaridan to’la qonchiligicha foydalansa bo’ladi; -Xizmat ko’rsatishdagi va DT ni sotib olishdagi harajatlarni kamaytirish. Bulut hisoblash texnlogiyalarini shaxsiy serverlarda qo’llanilishi kompaniya ko’lamida kichik xisoblanib, shuning uchun ularga xizmat ko’rsatish onson 15 bo’ladi. Katta sonli fizik serverlardan voz kechish orqali DT ni sotib olishdagi muomolar kamayadi. Servis va ilovalar bulut ichida bo’lganligi uchun iste’molchilar DT sotib olishlari shart bo’lmaydi; -Hisoblash kuchi o’sishi. Shaxsiy kompyuterlar bilan bulutli hisoblash resurslarini solishtirganda, bulutli hisoblash resurslari katta imkoniyatlarga ega. Bulutli hisoblash kechi uning serverlari soni bilan o’lchanadi. Is’temolchiga superkompyuterdan masofadan turib foydalanish imkoniyatini yaratib beradi, bu albatta oddiy shaxsiy kompyuterda masalalarni yechish imkoniyati bo’lmaganda; -Ma’lumotlar saqlashdagi cheklanilmagan xajimlar. Ma’lumotlarni saqlash xajmiga qarab bulutli texnologiyalar qulay va avtomatik tarizda (is’temolchi hohish istagiga qarab) joylashtiradi. Oddiy shaxsiy kompyuter is’temolchisi ma’lumotlarini saqlashga joy yetmaganda, bunday xolat bulutli hisoblash istemochilarida yuzaga kelib chiqmaydi; -Operatsion tizim bilan mos kelishi. Bulutli texnologiyalar Iste’molchilarda qanday operatsion tizim turganligiga qaramaydi. Microsoft Windows operatsion tizimidan foydalnilayotgan mijoz, Unix mijozlari bilan muammosiz ma’lumotlarni almashishi mumkin. Servislardan foydalanishda esa har bir operatsion tizim brauzerga qarab standartlashtiradi; -Hujjat formatlari bilan mos kelishi. Shaxsiy kompyuterdagi fayl Microsoft Word 2007 dasturi asosida bajarilgan bo’lsa, eski versiyalarida yani Microsoft Word 2003 da ochish imkoniyati mavjud emas. Bulutli hisoblashlarda esa to’gri kelmagan hujjatlarni ochish muomosi kelib chiqmaydi; -Iste’molchilarning bir guruh bo’lib ishlashidagi qulayliklari. Bulutli hisoblash tizimlarida bir vaqtning o’zida bir necha iste’molchilar ish olib borishlari mumkin. Hujjatlarni bir kompyuterdan boshqasiga ko’chirib o’tkazish kerak bo’lmaydi. Hujjatlarni tahrirlash tez aks etadi, bundan tashqari iste’molchilar hujjatning yangilash imkoniyati mavjud; -Bulutli hisoblashlarda fayllardan erkin foydalanish imkoniyati mavjudligi. Agar ma’lumotlar bulutda saqlanilayotgan bo’lsa, bu ma’lumotlardan istalgan vaqtda iste’molchilar foydalanishlari mumkin faqatgina internet tarmog’i mavjud 16 bo’lgandagina. Iste’molchilar uchun keng qamrovdagi qurulmalardan internetga kirish orqali foydalanishlari mumkin. Bulut mijozi shaxsiy kompyuter, planshet, netbook, smartfon, notebooklardan foydalanishlari mumkin; -Tabiiy resurslardan foydalanishni kamaytirish. Bulutli hisoblash texnologiyalarida hisoblash kuchlarini tejash nafaqat elektroenergiya bo’yicha balki fizik maydon va tabiy resurslarni kamaytirish imkoniyati mavjud. Ma’lumotlarga ishlov berish markazi (U,O) ma’lum bo’lgan salqin hududlarda ham saqlash imkoniyati bor. Ma’lumotlardan foydalana oladigan qurilmalar xozirda juda ixcham xisoblanib, ishlab chiqarishda kamroq materiallar ketadi; -Ma’lumotlarni yoqolishiga bardoshligi. Bulutda saqlanilayotgan ma’lumotlar, o’zlarining nusxalarini bir necha serverlarga joylashtiradi. Shuning uchun bulutda saqlanilayotgan ma’lumotlarni yoqolishi ehtimoli juda ham kam albatta buni is’temolchining shaxsiy kompyuteri bilan solishtirganda. Kamchiliklari: -Doimiy internet tarmog’i bilan aloqada bo’lishi lozim. Bulutli hisoblash texnologiyalaridan foydalanishda har vaqt tarmoq internetga ulangan bo’lishi lozim. Bundan tashqari bir necha ilovalar mavjud bo’lib, ular kompyuterlarga yuklanadi va ulardan uzoq muddatgacha ishlash imkoniyati bo’ladi. Boshqa holatlarda esa har doimgidek oddiy xisoblanib, ulanish bo’lmasa ish ham bo’lmaydi. Ko’pchilikning fikricha bu bulutli hisoblashlarning eng katta kamchiligi deb yurutishadi. Axborot texnologiyalari rivojlanishini xisobga olgan xolda shuni aytishimiz mumkunki internet tarmog’i xozirgi kunda har bir joyda mavjud. Shuning uchun bu muomoli qarashlar tez vaqatlar ichida umuman e’tiborda chiqadi; -Ishlash tezligi sekinligi. Ko’pgina bulutli servislar to’la qonligicha ishlashlari uchun normal internet - ulanishni talab qiladi. Bu muammoni kelib chiqishini oldini olishda choralar ko’rilyapti va bu muammo tez kunlarda judlik bilan to’g’irlanishiga ishonch yuqori darajada; 17 -Dasturlarni sekin ishlashi va to’liq funksional imkoniyatlarga ega bo’lmagan xolda. Bir necha dasturlar bulutli tizimlarda sekin ishlashlari mumkin lokal kompyuter tizimiga qaraganda. Bu uzoq masofadagi serverlarni yuklash qiyinchiliklari tufayli yuzaga kelishi mumkin; -Ma’lumotlar xavfsizligiga xavf borligi. Iste’molchilar tomonidan bulut texnologiyalariga qo’yilgan har bir ma’lumot xavfsizligi xavf ostida bo’lishi mumkin. Lekin bunda birinchi masala provayderga is’temolchining ishonish muxim o’rinda turadi. Agar bulutli texnologiyalar provayderi ma’lumotlar almashishini ishonchli shifrlasa, zahira nusxalasa va bulutli texnologiyalar soxasi bozorida o’ziga yarasha tajribaga ega bo’lsa bu holda xavfsizlik borasida muomolar tug’ilmaydi. Fakt sifatida shuni aytish mumkinki bulutda yo’qolgan ma’lumotlarni qaytarish mumkin emas. 18 4-§ Bulutli texnologiyalar va undan ta’lim jarayonida foydalanish Bulutli ta'lim Kompyuterlar va Internet ta'lim tizimiga bir qator vazifalarni bajarish jarayonini takomillashtirish va osonlashtirish uchun kirishdi. O'quv jarayonidagi bulutli texnologiyalardan quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkin: 1. Xodimlarning muhim hujjatlar bo'yicha hamkorligini tashkil etish, masalan, yillik reja yoki dastur. Ularning har biri hujjatning qismi uchun javobgardir va agar kerak bo'lsa, barcha foydalanuvchilar sharhlar qoldirishlari va ma'lumotlarni to'ldirishlari mumkin. 2. Umumiy loyihaviy ish, shuning uchun o'qituvchi topshiriqlarni talabalarga topshirishi, majburiyatlarni baham ko'rishi va hisobotlarni tekshirishi, sharh berishi mumkin. 3. Bulutli texnologiyalar elektron kundalikni yaratish va har qanday yozma topshiriqlarni uzatish uchun ishlatilishi mumkin. Bu uy maktabiga boradigan yoki biron bir sababga ko'ra darslarni o'tkazib yuboradigan bolalar uchun juda yaxshi tanlovdir. Logistikada bulutli texnologiyalar Bulut transport va ombor logistika sohasida juda yaxshi imkoniyatlarga ega. Bulutli texnologiyalar yordamida zanjirning barcha ishtirokchilari, ya'ni jo'natuvchi, operatorlar, transport kompaniyasi va qabul qiluvchining to'liq o'zaro ta'sirini ta'minlash mumkin. Ularning barchasi qayerda bo'lishidan qat'i nazar, real 19 vaqt rejimida muloqot qilishlari mumkin. Bulutli texnologiyalardan foydalanish quyidagi afzalliklarni taklif etadi: pudratchilar uchun ochiq tenderlar o'tkazish; eng muvaffaqiyatli yo'nalishlarni aniqlash; etkazib berishni boshqarish; barcha transport ma'lumotlarini qayta ishlash va saqlash; buyurtmalarni bajarish sifatini yaxshilash. Bulut texnologiyasi xozirgi kunda yangi tushuncha xisoblanadi va bu tushuncha turli xil soxalarga endilikda kirib kela boshladi. Bulut texnologiyasi yordamida ta'lim beruvchi dars faoliyati davomida an’anaviy va noan'anaviy ta'limni tashkil qilish imkoniga ega bunda ta'lim beruvchi ta’limni tashkil qilishi uchun aloxida xaq evaziga serverni ijaraga olishi yoki hosting xizmatidan foydalanish talab etilmaydi. Bunday vazifalarni bulut provayderi o'z zimmasiga oladi. Ta'lim oluvchilar uchun ham bulut texnologiyasi yordamida tashkil qilingan ta'lim turida bir qancha imkoniyatlar mavjud, bunday imkoniyatlar sirasiga ta'limga tegishli barcha fayllar bir joyda saqlanadi, bunda ta'lim oluvchi masalan: kerakli adabiyotlarni internetdan qidirishiga hojat ham qolmaydi. Bulutli texnologiyalar (ingliz tilida cloud services, cloud technologies) – hozirgi kunda keng qamrovli atama boʻlib, uning asosiy mazmuni – biror bir dastur yoki dasturlar majmuasini foydalanuvchi qurilmasida, emas balki internet tarmogi orqali xizmat ko’rsatuvchi qurilmasida ishlatilgan holatda ma'lum turdagi dasturiy xizmatlarni taqdim etish. masalan: fayllarni saqlash, fayllarga ishlov berish, ma'lumotlarni taxrir qilish va hokozo. Bulutli servislarning eng keng tarqalgani bu Dropbox – fayllarni saqlash xizmat, GoogleDocs – ofis qo‘shimchalari, SalesForce – CRM va ERP tizimlardir. Bulutli servislardan foydalanish uchun ko'p holatda foydalanuvchida internet tarmog'i va brauzer bo'lsa bas, ba'zida esa foydalanuvchi qurilmasiga servisni ishlatishdan qulay bo’lishi uchun dastur ilovalari o'rnatiladi. 20 Masalan: Word, Excel dasturida qilinadigan ishlarni GoogleDocsi orqali bemalol bajarishingiz mumkin, buning uchun kompyuteringizda ofis ilovalari bo’lishi shart emas. Bulut texnologiyasini ta'lim jarayonida va ta’lim muassasalarida qanday qo’llash mumkin? Hujjatlar ustida hodimlarning hamkorlikda ishlashiyoki yillik rejani misol qilishi mumkin. Bulut texnologiyalari bir hujjat ustida hamkorlikda ishlash uchun kerakli hujjat yaratish yoki uni bulutli omborga joylashtirish kerak va bu hujjatdan foydalanish huquqini, bu hujjatga havolaga ega bo’lgan shaxsga yoki elektron xat manzillari orqali ruxsat berish mumkin O'quv jarayonida kerak bo'ladigan ma'lumotlar va hujjatlar almashinuvini ta'lim oluvchilar o’rtasida xamda ta'lim oluvchi va beruvchi o’rtasida yo’lga qo’yish: referat va loyihalar bo’yicha ma'lumot almashish; Ta'lim oluvchilar loyixa mavzularini oladilar va guruhlarga bo'linadilar. Guruhda vazifalar taqsimlanadi. Keyin esa guruh raxbar hujjat yaratadi va barcha ishtirokchilarga hujjatdan foydalanish huquqini beradi. (xavola yoki elektron xat manzillari yordamida). Ta'lim oluvchilar loyiha ustida, hujjatlarni ma’lumotlar bilan to'ldirilgan holda ta'lim muassasalarida yoki uyda ishlaydi. Loyiha usida ishlar yakunlangach, ta'lim beruvchiga kirish huquqi beriladi. Ta'lim oluvchilar loyiha ximoyasiga qadar xatolarni tuzatish uchun ta'lim beruvchi tamonidan hujjatning ma'lum bir qismiga sharh qoldirilishi mumkin bo’ladi. Loyihani yaratishda qatnashganlikni baholash uchun ta’lim beruvchi loyihadagi o'zgaruvchilar xronologiyasini kuzatib borishi lozim hisoblanadi. Bu xronologiya yordamida qaysidir darajadagi guruhning har bir ta'lim oluvchisi loyihaga qanday hissa qushganini aniqlash mumkin. Ta'lim jarayoni foydalanuvchilardan tarmoq orqali turli xildagi ma'lumotlarni to'plashni tashkil qilish. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga berilgan vazifani qaysi darajasida amalga oshirilayotganini ko'rib turish imkoniga ega bo'ladi. Modellashtirish, jadvallarida sonli ma'lumotlarni qayta ishlash, diagrammalar 21 tuzish kabi o'quv fanlari bo'limlari bo’yicha ham individual hamkorlikdagi amaliy ishlarni olib borish mumkin; Boshlang'ich, jo'riy va yakuniy nazorat, undan tashqari o'zini o'zi nazorat qilish ishlarini o’tkazish mumkin. Ta'lim beruvchida xujjatlarda maxsus shakllarni qo’llagan xolda turli savol o'z ichiga olgan testlarni, savol-javob o'yinlarini tashkil etilishi, ta'lim oluvchilarni va ularning ota onalari uchun so'rovnomalar tashkil etilishi mumkin; Muvofiq xizmatlar yordamida ta'lim jarayonini rejalashtirish nazariy va amaliy mashg’ulotlarini yaratishga, referatlarni toptirish muddatini belgilash, ta'lim oluvchilarga uy vazifasini eslatib qo'yish, mashg’ulotlarni boshqa vaqtga ko'chirilganligini haqida ogohlantirish mumkin bo’ladi. Masofviy ta'lim. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga elektron kundalik vazifa beradi. Bu istalgan yozma vazifa bo’lishi mumkin. Ta'lim oluvchi yangi hujjat yaratishi kerak yoki ta'lim beruvchi tamonidan yaratilgan hujjat ustida ishlashi kerak (savollarga javoblar berish, vazifalarni echish, jadvallarni to'ldirish). Ta'lim beruvchi o'zgargan hujjatni ko'rishi mumkin, chunki unda hujjatga kirish huquqi mavjud bo’ladi. Bulut xizmati bilan ishlash uchun birinchi navbatda internet tarmog'iga ulagan kompyuter kerak bo’ladi, bundan tashqari smartfon yoki planshet kabi mobil qurilmadan ham foydalanish mumkin. Mobil qurilmalarda hujjatlarni yaratish unchalik ham qulay emas, ammo hujjatlarga o'zgartishlar kiritish oson hisoblanadi. Ikkinchi navbatda esa mavjud elektron xat manzili kerak. U bulut xizmatidan ro’yxatdan o’tish jarayonida yakunlash uchun zarur bo'ladi, chunki elektron xat manziliga havolaga ega xat kelib tushadi. Bu ilovadan o'tish orqali foydalanuvchi ro’yxatdan o'tishini tasdiqlaydi. Ro'yxatdan o'tish yakunlangach, xizmatdan foydalanishni boshlash mumkin. Ta’lim jarayonida bulut hizmatlaridan foydalanish avzalliklari quyidagilardan iborat: 22 Dasturiy taminotga sarflangan mablag’larni tejash masalan: Offise Web Apps texnologiyasini ishlatgan holda hujjatlar prezintatsiyalar electron jadvallar vahokozo hujjatlar bilan ishlovchi offise texnologiyalarini sotib olmasak ham bo’ladi. Ko’p turdagi o’quv ishlarini online tarzda amalga oshirish mumkin. Shu qatorda ta’lim beruvchilar tamonidan online tarzda nazorat qilishini va baxolanishi mumkin. Xavfsizlik. Antivirus, Antixakker xavsizlik xizmatlari bulut xizmati xodimlari tamonidan ta’minlanadi. Serverdagi joyining tejalishi malumotlarni saqlash bulut xizmati tamonidan amalga oshiriladi. Imkoniyati cheklangan insonlarning ta’limdan foydalanish imkoniyati. Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqiladigan bulut texnologiyalarini o’qitish jarayonida tadbiq qilish ta’lim tizimidagi istiqbolli innovatsiyalardan biri hisoblanishi xulosa qilish mumkin. 23 XULOSA Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi zamonaviy bulutli texnologiyalar axborot tarmoqlarini tashkil etish va boshqarish, xususan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun ko’plab imkoniyatlar yaratadi. Masalan, ularning negizida yaratilayotgan gibrid tizimlar foydalanish nuqtalariga ish jarayonidan uzilmagan holda, bir paytning o‘zida bir necha rejimda ishlash imkonini beradi. Shu bilan birga, yangi texnik ishlanmalar tarmoq ma’murlari oldida turgan tarmoqlarni boshqarish va ulardan foydalanish bilan bog’liq ko’plab muammolarni ham hal etish. Bulut hisoblash kuchini foydalanib, kompyuter tizimi resurslari himoya ta'sir kamaytirish “jamoa aql” innovatsion texnologiyalar asoslangan. Antivirus serverlari dunyodagi millionlab foydalanuvchilarning Panda antivirus mahsulotlaridan olingan ma’lumotlardan har kuni paydo bo'lgan zararli dasturlarning yangi turlarini avtomatik ravishda aniqlash va tasniflash uchun foydalanadilar. Afzalliklari: -iste’molchilar kompuyuterlardan ishlash kuchi harakteristikalariga qaramaydi. Kompyuterlar yuqori kuchda ishlashi uchun, katta xotira va ko’p xajimli disklarga ega bo’lgan bo’lishlari shart emas. Chunki barcha ma’lumotlar va hamma dasturlar bulut serverlarida saqlanadi. Katta hajmga ega bo’lgan shaxsiy statsionar kompyuterlar, noutbuklar, netbuklar, orqali iste’molchilar bulutga kirishlari mumkin; -iste’molchilar uchun kompuyuterlarni ishlash sifati oshdi. Iste’molchilar kompyuter dasturlar, fayllarni masofadan turib ishga tushirishda kam yukli qilishlari uchun kam ilovalardan foydalanishlari kerak. Misol uchun, Panda Cloud Antivirus -antivirus dasturi, vebservis sifatida foydalana olish mumkin. Panda Cloud Antivirus kuchli server ma’lumotlaridagi viruslarni masofadan turib skanerlash imkoni beradi. 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.: 2017yil. 2. Mirziyoyev Sh. “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g’risida”gi Qarori. T.: 2017-yil 3. Поздеева Г.П. Cloud Computing in education // Молодой ученый2015-№11-С. 1450-1452 4. Axmadov A, Toylaqov N, “Informatika” Toshkent 2001yil Internet saytlari: 1. www.ziyonet.uz- O’zbekiston yagona axborot ta’lim tarmog’i 2. www.search.re.uz- O’zbekistonning axborotlarni izlab toppish haqida ma’lumotlar 3. https://moluch.ru/archive/62/9448/технологий в образовании. 4. www.arxiv.uz- 25 Применение облачных