Ш.Отгонбилэг
Хүдрийн массын
удирдлага
Москва, “Недра”
1996
Орчуулсан: С.Наранцэцэг, Монгол Улсын Зөвлөх инженер.
Оршил
Уулын үйлдвэрийн хувьд ашигт малтмалын нөөцийн хомсдол, тэдгээрт агуулагдах
ашигт элементүүдийн агуулгын бууралт нь уулын үйлдвэрийн эдийн засгийн үр ашгийн
огцом доройтлыг урьдчилан тодорхойлдог.
Эрдэнэт үйлдвэрийн, дэлхийн эдийн засгийн системд орж байгаа нь, ажлын
бүтээмж болон үйлдвэрлэн гаргаж буй бүтээгдэхүүний чанарыг тасралтгүй
нэмэгдүүлэхийг шаардах бөгөөд энэ нь түүний гадаад, дотоод зах зээл дээрх өрсөлдөх
чадварыг өндөр байлгах зорилготой. Ингэхдээ экскаваторын ажиллаж буй уулын
мөргөцгөөс эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн гарган авах хүртэлх хүдрийн түүхий эдийг
боловсруулах технологийн гинжин хэлхээний бүх процесст гол анхаарлаа хандуулах
хэрэгтэй. Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхэд хүдрийн түүхий эдийг уурхайгаас олборлох
ажлын зохион байгуулалт, техникийн болон технологийн цогц арга хэмжээ нь чухал ач
холбогдолтой юм.
Орчин үед энэхүү цогц арга хэмжээний боломжууд судлагдсан ч, уурхайн доторх
хүдэр бэлтгэлийн чанарыг дээшлүүлэх асуудал хангалттай биш байгаа бөгөөд цаашид
хөгжүүлэх шаардлагатай байна.
Олон элемент агуулсан хүдрийн чанарыг удирдах, шийдвэр гаргах ажлын төвөгтэй
байдал нь хүдрийн биетийн геологийн нөхцөл байдал, хүдэр дэх элементүүдийн тархалт,
хүдэр олборлох процессын хувирамтгай шинж чанараас шалтгаалж байна. Хүдрийн
чанарын хэлбэлзлийн түвшинг бууруулснаар “хаягдал” дахь зэс, молибдены алдагдлыг
бууруулж, баяжмалын гарцыг нэмэгдүүлэх бөгөөд хүдрийн чанарыг тогтворжуулах нь
металл авалтыг нэмэгдүүлдэг.
Ил уурхайн нөхцөлд зэс-порфирын хүдрийн чанарыг тогтворжуулах нь түүний
үүсэх процессод нөлөөлдөг олон хүчин зүйлээс хамаардаг бөгөөд ордын ашиглалтын уулгеологийн нөхцөл, сонгосон технологийн онцлог зэргээс хамааран энэхүү нөлөөллийг
урьдчилан таамаглах, шинжлэх нь бэрхшээлтэй байдаг.
Юуны өмнө энэ нь уурхайн ажлын сарын доторх интервалд (долоо хоног, өдөр
тутмын, ээлж) хамаарах ба учир нь эдгээр интервал дахь уул-геологийн нөхцөлийн
хувирамтгай байдлын нөлөө хамгийн их, хянаж удирдах боломж нь хязгаарлагдмал
байдаг.
Зэс-порфирын ордын онцлог шинж чанарууд бол, жишээ нь, “Эрдэнэтийн-Овоо”
(Монгол Улс) ордын, геологийн нарийн төвөгтэй тогтоцтой, ордын хэмжээнд болон бие
даасан блок дахь хүдрийн чанар нь мэдэгдэхүйц хэлбэлзэлтэй байдаг явдал юм. Янз
бүрийн төрлийн хүдэр болон хоосон чулуулгийн үелэл зарим тохиолдолд 3 м хүрч, хүдэр
дэх зэсийн агуулга 0.03-2.25%, молибдены агуулга 0.016-0.031% байна.
Шинжилгээнээс харахад баяжуулах үйлдвэрт нийлүүлж буй хүдрийн 20 орчим хувь
нь техникийн үзүүлэлтэд нийцэхгүй байна.
Баяжуулах процесс нь тодорхой металлын агуулга, чанарын найрлагатай хүдэр
хүлээж авахаар тохируулагдсан байдаг тул уурхайгаас өгөх анхдагч хүдэр нь уулын ажлын
ирээдүйн, одоогийн болон шуурхай төлөвлөлтийн интервалд шаардлагатай хүдрийн
чанарын шаардлагыг хангахаар бэлтгэгдсэн байх ёстой. Эхний болон хоёрдугаар түвшинд,
тогтоосон бодлогын төлөвлөгөөний дагуу олборлох блок дахь металлын балансыг хангах
асуудал шийдвэрлэгддэг. Шуурхай сарын доторх интервалд хүдрийн урсгалын үндсэн
1
үзүүлэлтүүдийн хэрэгжилт нь, ялангуяа өдөр тутмын болон ээлжийн төлөвлөлт,
удирдлагад хангагдана.
Ил уурхайн хүдрийн урсгалыг бүрдүүлэх практикт болон ихэнх онолын
бүтээлүүдэд хүдэр бэлтгэлийн гол арга нь хүдэр дэх агуулгыг дундажлах арга юм. Гэвч
хүдрийн урсгалын чанарын найрлагын тогтвортой байдлыг хангахдаа хүдрийн агуулгыг
дундажлахаас гадна, тэдгээрийн өөрчлөлтийг тогтвортой байлгах шаардлагатайг олон
судалгаа нотолж байна.
Өөрчлөлтийн хэмжүүр болгон тодорхой эзлэхүүн дэх: ээлж, өдөр бүр, долоо хоног
бүрийн аль нэг үзүүлэлтийн зөрүүг ашигладаг. Өөрчлөгдөх хувийн нэг хэсгийг уулын
ажилд ашиглаж буй техник, технологиор, нөгөө хэсгийг орд дахь хүдрийн байгалийн
хувьсах чанараар тодорхойлно. Үүний сөрөг нөлөөлөл, түүнийг арилгах аргуудыг
одоогоор эрчимтэй судалж байна. Эдгээр судалгаануудын нэг нь ордын үндсэн ашигт
малтмалын байгалийн хувьсах чанар уурхайн үйл ажиллагааны шуурхай интервалууд дахь
баяжуулах хүдэр бэлтгэлийн ажлын үр ашигт хэрхэн нөлөөлж байгааг тогтоох явдал юм.
Нэг төрлийн хүдрийн урсгалыг бүрдүүлэх арга болох хүдрийн агуулгыг дундажлах
арга нь ордыг олборлох, үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн. Гэвч
ажлын туршлага болон хүдрийн массын шинж чанарыг илүү гүнзгий судалснаар хүдрийн
дундажлалаар чанарыг тогтворжуулах арга зам нь хүдэр бэлтгэлийн процессын үр ашгийг
бүрэн хэмжээнд хангаж чадахгүй байна гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэсэн.
Хүдэр массын удирдлага нь ордыг хүдэр бэлтгэх, боловсруулах процесстой
харилцан уялдаатайгаар илүү нарийн судлахыг шаарддаг.
Дээр дурдсан зүйлс нь хүдрийн массын бүх хувирал, динамик байдалд удирдлагын
шинэ хандлагыг боловсруулах шаардлагатай байгааг харуулж байна.
Зураг 1В-д хүдрийн массын удирдлага нь ордын хайгуулаас эхлээд хүдрийн
урсгалын шуурхай удирдлага хүртэлх тасралтгүй динамик комплекс систем юм гэж үзэн
хүдрийн массыг удирдах санал болгож буй аргачлалыг танилцуулж байна. Уг аргачлал нь
хүдрийн төрөл, ангилал, тэдгээрийн орон зайн тархалтын хэв шинжийг тодорхойлох,
ордын геометржилтийн үндсэн дээр хүдэр боловсруулах технологийн нийцлийг хангах,
олборлох блокуудын оновчтой чиглэлийг тодорхойлох, хүдрийн урсгалыг бий болгох
процессыг загварчлах аргыг сонгох, удирдлагын шийдвэр гаргах оновчтой интервалыг
үндэслэх зэрэгт суурилсан болно.
Удирдлагын систем нь ордын хүдрийн технологийн үнэлгээ, уул-геологийн нарийн
төвөгтэй байдал, түүнчлэн боловсруулсан төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх шуурхай упирдлага
дээр үндэслэн боловсруулсан урт хугацааны, дунд хугацааны болон шуурхай
төлөвлөлтийг өөртөө агуулна.
Энэхүү номонд тусгагдсан ажлын үр дүнг хамтарсан Эрдэнэт үйлдвэр болон
Монгол улсын бусад үйлдвэрүүдэд туршиж, хэрэглэж байна.
Профессор В.М.Гудков, А.С.Давидкович, ажлын хамт олон, хамтран зүтгэсэн
аспирантуудад энэ ажлыг гүйцэтгэхэд болон үр дүнг нь хэрэгжүүлэхэд оролцон байнга
тусалж, зөвлөж байсанд нь чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэхийг зохиогч өөрийн үүрэг
гэж үзэж байна.
2
Зураг 1В. Хүдрийн массыг удирдах схем.
3
1. ХҮДРИЙН МАССЫН БҮТЭЦ-ЭРДСИЙН ҮНЭЛГЭЭ БА ОРДЫН
ГЕОМЕТР
1.1.
Эрдсийн бүтцийн найрлага ба хүдэржилтийн морфологи хүдрийн
баяжигдах чанарт нөлөөлөх байдлын дүн шинжилгээ
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын судалгааны тухай ерөнхий мэдээлэл. Эрт дээр үеийн
оюу болон цэвэр зэс олборлож байсан олон тооны олборлолтын ул мөрөөс үзэхэд ордыг
дээр үеэс мэддэг байсан нь тодорхой байна. Хүдрийн илрэл гэдгээр нь анх Ф.К.Шипулины
эрлийн ажлын тайланд (1941 он) болон В.А.Ботезат, Ю.Я.Петрович (1959 он) нарын
удирдлагаар хийгдсэн 1:1000000 масштабын геологийн зураглалд тэмдэглэгдсэн байдаг.
Чехословакийн геологчдийн зөвлөмжийн дагуу 1963 онд В.И.Ушаков, К.А.Агамалян
нарын гүйцэтгэсэн штокверк хэлбэрийн биет байна уу гэсэн хайгуулын хяналтын ажлын
үр дүнгээр анх ордын болон районы үнэлгээг хийсэн байдаг. 1964-1968 онд энд эрэл
хайгуулын ажил (З.Каминек, И.Попоушек, Г.Сандуйжав, Л.Мягмар, З.Ринчиндорж нар
болон бусад), 1968-1970 онд урьдчилсан хайгуул (Г.Сандуйжав, Л.Мягмар нар болон
бусад), 1971-1972 онд 1200 м-ийн түвшин хүртэлх нарийвчилсан хайгуулын ажил
(В.И.Калинин, В.В.Казаков, Л.И.Якимов нар болон бусад) хийгдсэн. 1981-1989 онд
урьдчилсан болон нарийвчилсан хайгуулын ажлыг +900 м хүртэлх гүний түвшингийн
ордын нөөцийн тооцоотой (В.В.Потапов, А.С.Порошин нар болон бусад) хийж
гүйцэтгэсэн.
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын геологийн болон минералогийн талаар сүүлийн 50 жилд
маш их материал хуримтлагдсан бөгөөд тэдгээрийг үнэлэх нь ордын хүдрийн баяжигдах
чанарын онцлогийг нээх чухал ач холбогдолтой юм.
Ордын геологийн болон бүтцийн онцлог. Орд нь рифей-эртний кембрийн
эвгеосинклиналь комплексоор үүсгэгдсэн тогтвортой өндөрлөгт эхний пермийн
төгсгөлийн үед бүрэлдсэн хожуу палеозой - эртний мезозойн Орхон-Сэлэнгийн галт
уулын дэлбэрэлтийн хайлмагийн чулуулгийн бүсэд харъяалагдана. Тус бүс болон орд дахь
баялаг найрлагатай галт уулын дэлбэрэлтийн нэгдмэл чулуулаг нь Хануйн сери /групп/ гэх
нэршлээр нэгтгэгдсэн галт уулын чулуулгаас тогтоно. Энэ Хануйн сери нь өнгө өнгийн
тунамал чулуулгаар тодорхойлогдох мезозойн галт уулын чулуулгаар давхарлагдан
дарагдсан байна.
Орд газрын талбай нь дээд талын гулзайлтын хэсэгтээ рифей-эртний кембрийн
гнейсын үлдэгдэл, амфиболит болон талстлаг занар агуулсан Сэлэнгийн болон
Эрдэнэтийн комплексын гранитоидуудаас бүрэлдэн тогтсон байна (зураг 1.1). Сэлэнгийн
интрузив комплекст магматизмын гурван үндсэн дэс дараалал бүхий фаз ялгардаг байна.
Эхний фазад тод илрэлтэй диорит болон кварцит диориттой ассоциаци үүсгэсэн үндсэн
фазын эвэр хуурмагт гранодиорит болон порфирлог биотитуудаар давамгайлсан ксенолит
хэлбэрээр хөгжсөн диоритууд, габбро-диоритууд ба монцонитууд хамаарна. Гурав дахь
фаз (судлын) нь лейкократ боржингууд, граниосиенитуудаар төлөөлөгдсөн байдаг бөгөөд
энд аплит ба легматит нь ховордуу байна. Эрдэнэтийн хүдэр агуулагч интрузив үүслүүд
нь (шток, дэл судлын чулуулгууд) дараах чулуулгийн сериүдээс тогтоно: микродиорит,
диорит-порфирит, гранодиорит, плагиогранит-порфир, дацит, плагиогранит ба
гранодиоритын болон плагиогранитын найрлага нилээд давамгайлсан лейкогранит.
Комплекст метасоматоз болон хүдэржилтийн үе шатаар зааглагдсан 5 үеийн (цаг
хугацааны үеийн) порфир ялгардаг.
4
Зураг 1.1. “Эрдэнэтийн-Овоо” ордын геологийн схем: 1 – гнейс, амфиболит ба талст занар;
2 ба 3 – дэл судлын чулуулгууд: тус тус андезитын, трахиандезитын порфирит ба сиенитдиорит; 4 – дэл судлын чулуулгийн биет; 5 ба 6 – хүдэр агуулагч (эрдэнэтийн) комплекс (5
– дацитын порфир, 6 – гранодиорит, плагиогранит-порфир, порфир хэлбэрийн
гранодиорит); 7-9 – сэлэнгийн комплекс (7 – гранит, 8 – гранодиорит, 9 - диорит); 10-13 –
гидротермаль өөрчлөлттэй чулуулгийн бүсүүд (10 – кварц-серицитэжсэн, 11 – эрчимтэй
кварцжсан, серицитэжсэн, каолинжсан – (хоёрдогч кварцын агуулга 30% хүртэл), 13 –
серицитэжсэн ба каолинжсан, кварцын судлуудтай хлоржсан); 14 – хүдрийн биетийн
контур; 15 – геологийн хил хязгаар; 16 – катаклазын ба эрчимтэй хагарлын бүсүүд; 17 –
брекчийн бүс.
5
Орд газрын бүтцийн зураглал нь хагарлын гурван үндсэн системийн хослолоор
тодорхойлогдоно: үндсэн баруун-хойд, уртрагийн дагуух ба өргөрөгийн дагуух. Эдгээрээс
ерөнхийдөө баруун-хойд систем зонхилох бөгөөд энэ нь хүдрийн зангилааны гол бүтцийн
элемент болох том бөгөөд урт настай Эрдэнэтийн хагарлын бүсийн салшгүй хэсэг юм. Энэ
систем нь шток болон дэл судлын чулуулаг хэлбэрийн порфирын биетүүдийн
нутагшуулалт, түүнчлэн ордын хүдэржилт-метасоматик үүсэлтэй холбогддог ан цавжилт
ихтэй нэвчилтийн бүсийн үүслийг тодорхойлсон.
Уртрагийн дагуух хагарлын систем нь Төвийн ба Баруун гэсэн хоёр том хагарлын
бүсээс тогтоно. Хамгийн эрчимтэй илэрдэг нь Төвийн хагарлын бүс бөгөөд энэ бүс нь
андезит порфиритын дэл судлын чулуулгаар үүсгэгдсэн ан цавжилт ихтэй том
давхаргуудын бүс юм. Энэ бүс нь хүдэр-метасоматик процессын зүүн зүгт тархахыг хаасан
бололтой. Төвийн хагарлын бүсийн хамгийн эрчимтэй шинэчлэлт нь түүний зүүн хэсэгт
ордын хил хязгаараас хол давсан уртрагийн дагуух том дэл судлын чулуулгийн бүсийн
системд ордог андезит порфиритийн олон тооны дэл судлын чулуулгууд үүссэн хожуу
триасын үед болсон. Төвийн хагарлын ихэнх давхаргад милонит ба шавар үрэлтийн
хөгжлөөр үүссэн хүдэржилтүүд тэмдэглэгдсэн байна.
Төвийнхтэй ижил бүтэцтэй, харин хойд хэсэгтээ тектоник процессын бага эрчимээр
ялгагддаг Баруун хагарлын бүс нь баруун-хойд хэсгүүдийн хагарлуудтай хамт хожуу
триасын үеийн фельзитийн неккагийн нутагшилтыг хянадаг. Палеоген ба неогений үе дэх
хагарлын Төвийн бүсэд ордын талбай нь өргөгдөж, энэ нь хоёрдогч сульфидийн
баяжуулалтын том бүсийг бий болгоход таатай нөлөөг үзүүлсэн.
Хүдрийн эрдсийн бүрэлдэхүүн. Ордын хүдэр нь 80 гаруй төрлийн эрдсийг агуулдаг.
Хүдрийн биетэд жигдээр хуваарилан авсан геологи-технологийн нэг удаагийн болон нийт
дээж дээр үндэслэн ашиглалтын түвшингүүдээр эрдсийн дундаж бүрэлдэхүүнийг
тогтоосон (хүснэгт 1.1).
Хүснэгт 1.1.
Хүдрийн биетийг бүсчлэн олборлох үеийн
хүдрийн эрдсийн дундаж бүрэлдэхүүн, %
Ашиглалтын түвшингүүд, м
Эрдсүүд
Халькозин
Ковеллин
Борнит
Халькопирит
Теннантит
Исэлдсэн зэс
Молибденит
Төмрийн исэл
Пирит
Сфалерит
Галенит
Хүдрийн бус
1580—
1385
0,5
0,4
0,02
0,4
0,03
0,07
0,03
0,3
5
0,009
0,008
93,23
1460—
1355
0,37
0,26
0,03
0,7
0,03
0,065
0,03
0,3
5
0,01
0,001
93,21
1430—
1310
0,24
0,18
0,04
0,8
0,03
0,05
0,03
0,3
4,7
0,01
0,001
93,62
1400—
1265
0,13
0,04
0,05
0,95
0,03
0,025
0,03
0,3
4,2
0,01
0,001
94,22
1370—
1180
0,08
0,02
0,07
1,01
0,01
0,02
0,03
0,3
3,7
0,01
0,001
94,75
1335—
1040
0,03
—
0,13
0,96
0,01
0,01
0,035
0,3
3,1
0,01
0,001
95,42
Хүдэр нь ихэвчлэн 10 хүдрийн (агуулга нь 5-7%), 93-95%-ийн агуулгатай 3-н хоосон
чулуулгийн эрдэс (кварц, хээрийн жонш, серицит) – ээс бүрдэнэ. Д.Даваасамбуугийн
тооцоолсноор сүүлийн жилүүдэд боловсруулсан хүдэр дэх гидротермаль өөрчлөлтийн
түвшинг онцолсон кварцын дундаж агуулга 40-42% байсан бол дараагийн 10 жилд агуулга
6
нь 34-35% хүртэл, дараа нь 25 - 30 % хүртэл буурна. 1300 м-ийн түвшнээс доор орших
хүдэрт ууссан гипс-ангидритийн эрдэсжилт ба эвсэл илэрнэ. Хүдрийн цементжилтийн
бүсэд гипс ба ангидритын агуулга 0.3% -аас хэтрэхгүй, ашиглалтын 1250м-ийн түвшингээс
+ 900 м-ийн хоорондох түвшингүүдэд (доороосоо дээшээ) 1-ээс 3.8-4% хүртэл нэмэгдэнэ.
Хүдэр дэх гипсжсэн эрдсийн агуулга 900 м-ийн түвшин хүртэл 1.5% хүртэл нэмэгддэг.
Хүдрийн үндсэн эрдсүүд нь пирит, халькозин, ковеллин, халькопирит бөгөөд борнит,
молибденит, теннантит нь захирагдан хөгжсөн, харин энаргит, сфалерит, галенит нь ховор
тохиолддог. Хүдрийн биетэд хэвтээ чиглэлд хажуу тийш төвөөс зах руугаа, ялангуяа босоо
(дээрээс доош) чиглэлд хоёрдогч зэсийн сульфидын дундаж агуулга аажмаар буурч байгаа
нь тодорхой харагдаж, пирит нь халькопирит руу бүрэн шилжинэ. Анхдагч болон хоёрдогч
сульфидын харьцааны өөрчлөлт нь уурхай гүнзгийрэх тусам хүдэр дэх зэсийн агуулгыг
дараах илэрхийллээр буулгаж байна:
αCu = 1.11 – 0.0073αCuFeS2
дэх зэсийн агуулга, % ; αCuFeS2 –
энд αCu – хүдэр
харьцуулсан халькопиритийн хувь хэмжээ, %.
(1.1)
сульфидын ерөнхий зэсийн агуулгад
Ерөнхийдөө хүдрийн биет нь хоёрдогч сульфидын бүсээс анхдагч сульфидын бүсэд
аажмаар шилжих шинж чанартай. 1981-1989 оны хайгуулын ажлаар анхдагч хүдэр гэж
хоёрдогч болон анхдагч зэсийн 50:50 – ын харьцаагаар (фазын шинжилгээний өгөгдлөөр)
илэрхийлэгдэх хүдрийг тооцжээ. Энэ үед хоёрдогч сульфид ба халькопиритийн харьцаа нь
68:32 байсан. Энэхүү хуваарилалт нь анхдагч зэсийн агуулга 50%-аас хэтрэхэд баяжуулах
технологийн үзүүлэлтүүдэд ихээхэн нөлөөлж байгаатай холбоотой.
Дээрх байдлаар заагласан хоёрдогч ба анхдагч сульфидын хүдрийн гадаргуу нь
дунджаар 1325-1310 м-ийн түвшинд байрладаг.
Цементжилтийн бүсийн хүдэр дэх халькозины агуулга 0.1-0.9% , ковеллины
агуулга 0.15-0.60% , халькопиритын агуулга 0.1-0.5% -д хэлбэлздэг. Пиритийн агуулга
цементжилтийн бүсэд 2-15% -ийн хооронд өөрчлөгддөг ба сул (2-4%), дунд (4-6%), өндөр
пиритжсэн (6% -аас их) хүдэртэй хэсгүүдийг ялгаж үздэг.
Анхдагч хүдрийн үндсэн эрдэс нь халькопирит бөгөөд борнит, теннантит, анхдагч
халькозинтой бага зэрэг холилдсон байдаг. Зарим хэсгүүдэд борнитын агуулга нь зэсийн
сульфидын нийт агуулгын 30-40 % хүртэл өсдөг, ө.х. халькопиритын хүдрийн талбайд
борнит-халькопиритын хэсгүүд ялгардаг.
Хүдэр дэх молибдены гол эх үүсвэр нь молибденит бөгөөд түүний агуулга нь
хүдрийн биетийн гүний дагуу маш өчүүхэн хэмжээгээр буурдаг.
Сульфидын хүдэрт исэлдсэн зэсийн эрдсүүдээс ихэвчлэн карбонатууд (малахит,
азурит) хөгжсөн байдаг бөгөөд исэлдэлтийн зэрэг нэмэгдэхийн хэрээр сульфатууд
(брошантит, антлерит ба халькантит), зэс силикатууд ба фосфатууд (хризиколла, оюу),
харин 8% -аас дээш исэлдсэн хүдэрт куприт, делафоссит, байгалийн цэвэр зэс, тенорит
гарч ирдэг. 30% -аас их исэлдсэн хүдэрт куприт ба делафоссит нь бүх исэлдүүлсэн зэсийн
эрдсийн 40%-ийг эзэлдэг. Молибдены гол исэлддэг эрдсүүд нь ферри-молибдит ба
повеллит юм.
Цеменжилтийн бүсийн дээд хэсэг дэх хүдэрт молибдены исэлдлийн зэрэг нь 1520% бөгөөд уурхай гүнзгийрэхийн хэрээр 4-5 % хүртэл буурна.
7
Сульфидын хүдрийн исэлдэлт нь эвдрэлийн бүсэд эрчимтэй явагддаг. Ялангуяа Төв
хагарлын бүсийн бутлалтын зузаан бүсэд (түүний өргөн нь ашиглалтын түвшингүүдэд
250-1400 м-ийн хооронд хэлбэлздэг) андезит, трахиандезит порфирит болон бусад дэл
судлын чулуулаг их хэмжээгээр байдаг. Дэл судлын чулуулгуудын зузаан нь хэдхэн
сантиметрээс 2-5 метр хүртэл хэлбэлздэг. Дэл судлын чулуулгийн эвслийн ийм зузаантай
үед тэднийг ялгаж олборлох боломжгүй бөгөөд сульфидын хүдэртэй хамт баяжуулах
үйлдвэрт ордог. Ийм байдлаар Төвийн хагарлын бүсийн дагуу дэл судлын чулуулаг
өргөнөөр хөгжсөн байгаа нь өндөр исэлдэлттэй куприт агуулсан холимог хүдрийн судалд
тод ялгарч харагддаг.
Хүдрийн эрдсийн бүрэлдэхүүн ба дагалдагч элементүүд. Үндсэн элементүүдийн
химийн бүрэлдэхүүний онцлогийг хүснэгт 1.2-т үзүүлэв.
Хүснэгт 1.2.
Хүдрийн эрдсүүдийн химийн бүрэлдэхүүн
Эрдсүүд
Сu
76,62
75,38
70,4
70,6
67,51
35,08
62,25
46,69
43,78
0,62
0,11
42,14
88,8
Халькозин
Пирит
Спионкопит
Ярроуит
Ковеллин
Халькопири
т
Борнит
Энаргит
Теннантит
Сфалерит
Пирит
Делафоссит
Куприт
Элементүүдийн агуулга, %
S
Аs
Zn
—
—
22
23,81
—
—
24,92
28,27
—
—
31,12
34,8
—
25,53
—
33,29
17,39
28,09
19,82
1,43
32,6
65,02
—
—
53,51
—
—
“
Fе
1,5
1,11
4,59
1,22
1,13
30,1
11,79
1,92
4,99
0,57
46,34
34,63
0,7
Sb
—
—
—
—
1,57
“
—
Cd
—
—
—
—
—
0,22
—
—
—
Үндсэн ба дагалдагч элементүүдийн корреляцийн хамаарлыг үндэслэн (хүснэгт 1.3)
эрдэс-геохимийн гурван ассоциацийг тэдний насны хөгжилтэй уялдуулж тогтоосон. Үүнд:
• молибденит - (халькозин, ковеллин) халькопиритийн, эсвэл рени, селен, мөнгө
бүхий молибден-зэсийн;
• сульфид (энаргит-теннантит-борнит - халькозин, ковеллин)-ын халькопиритпиритийн, эсвэл селен, алт, висмут, никель, кобальт бүхий хүхрийн;
• полисульфид (галена-сфалерит-теннантит-халькопирит-пирит)-ын, эсвэл мөнгө,
висмут, кобальт, никель бүхий полиметаллын.
Хүснэгт 1.3.
Хүдэр дэх химийн элементүүдийн корреляцийн хамаарал
Элементүүд ба
тэдгээрийн дугаар
1. Медь
2. Молибден
3. Хүхэр ерөнхий
4. Хүхэр пиритийн
5. Селен
6. Рени
7. Алт
8. Мөнгө
9. Хар тугалга
10. Цайр
11. Кобальт
12. Никель
13. Висмут
1
2
3
4
5
6
7
1
0,317
1
0,017
0,034
1
0,037
-0,076
0,8
1
0,374
0,347
0,329
0,232
1
0,351
0,621
-0,04
-0,01
0,333
1
0,097
-0,035
0,185
0,108
0,011
-0,046
1
8
0,322
0,277
0,011
0,037
0,372
0,356
0,021
1
9
10
0,011 -0,009
-0,004 0,005
-0,044 0,01
-0,067 0,028
0,091 0,041
0,134 0,073
-0,146 0,02
0,285 0,312
0,784
1
1
11
12
0,106
-0,006
-0,13
0,051
-0,027
0,147
-0,092
0,145
0,056
0,117
0,014
-0,136
0 026
0,051
-0,087
-0,04
0,057
0,203
-0,014
0,051
0,369
1
1
13
-0,11
0,041
0,111
0,108
0,174
-0,032
-0,072
0,338
0,337
0,528
-0,072
-0,026
1
8
Хүдрийн текстур-структурын онцлог. Хоёрдогч сульфидын баяжмалын бүсийн
хүдэр дэх зэсийн эрдсийн хэлбэр нь судлархаг-шигтгээлэг, хүдрийн биет гүнзгийрэхийн
хэрээр цөөхөн судлаар шигтгэгдсэн байдалд шилждэг. Молибдены эрдсийн хэлбэр нь
хүдрийн биетийн төвөөс зах руугаа чиглэлд жижиг шигтгээлэг хэлбэрээс судлархаг
шигтгээлэг хэлбэрт шилждэг.
Хүдэр дэх зэсийн сульфидийн далд-нарийн-шигтгээлэг хэлбэрээр тархсан шинж
чанараас шалтгаалан түүний баяжигдах чанар нь бүтцийн онцлогоор эрс тодорхойлогддог.
Хүдэр дэх 0.001-ээс 0.2-0.3 мм-ийн хэмжээтэй зэсийн сульфидын биеэ даасан ширхэнцэр
нь анхны хүдэрт 90-95 %-ийг эзэлдэг ба 5-10 % нь 0.1 - 10 мм-ийн хэмжээтэй ширхэнцэртэй
байдаг.
Сульфидын хүдэрт нийт зэсийн сульфидын 70–85% нь метал бус эрдэс бодистой,
15-30% нь пирит болон бусад хүдрийн эрдэстэй барьцалдан оршдог. Молибденит нь
ихэвчлэн кварцтай, хааяа зэсийн болон төмрийн сульфидтэй барьцалдсан байдаг.
Цементжилтийн бүсийн хүдэр дэх зэсийн сульфидын ихэнхдээ зөв биш хэлбэрээс
гадна тэдгээр нь пириттэй гогцоо, торон, үйрмэг, мөчөрхөг хэлбэрээр барьцалдсан байдаг,
харин хоосон чулуулгийн эрдсүүдтэй торон, араг ясан, утсан хэлбэрээр барьцалдсан
байдаг. Пиритийн ширхэнцэр нь ихэвчлэн 0.002-2.2 мм-ийн хэмжээтэй халькопирит ба
борнит агуулсан байдаг. Заримдаа, эсрэгээрээ, халькопирит нь өөрөө пиритийн орцыг
агуулдаг.
Судалгаагаар хүдрийн биетийн гүн рүү хүдэр дэх зэсийн агуулга буурахад
сульфидын ширхэнцэрийн хэмжээ багасаж, зэсийн хэмжээ нэмэгдэх нь том ширхэнцэр
гарч ирэхтэй холбоотой болохыг нотолжээ.
Хүдрийн бат бөх чанар нь эрдсийн ерөнхий найрлага, чулуулгийн тектоник
эвдрэлийн зэргээр тодорхойлогдоно. Төв хагарлын бүс дэх хүдэр нь шавар үрэлтийн
үүсэлтэй холбоотой маш хүчтэй бутлагдсан. Хүдрийн биетэд бүхэлд нь хэвтээ (төвөөс зах
хүртэл) ба босоо (дээрээс доош) чиглэлд зэсийн хэмжээ буурах ба чулуулаг дахь
метасоматик хувирлын түвшин нэмэгдэх тусам хүдрийн хатуулаг нэмэгдэж, хүдэр дэх
хоёрдогч зэсийн эзлэх хувь буурч байна (зураг 1.2).
Зураг 1.2. Ордын зэсийн агуулгын өөрчлөлт.
Дээр дурдсан хүдрийн геологи, минерологийн бүх шинж чанар нь ордын уул
уурхай, геологийн жигд биш байдлыг, улмаар хүдрийн баяжигдах чанар, хүдрийн массыг
хянах системийг тодорхойлдог.
9
Хүдэр-метасоматик бүсжилтийн хүдрийн баяжигдах чанарт үзүүлэх нөлөө.
Хүдэр-метасоматик бүсүүдийн статик тогтвортой ассоциацлагдсан эрдсүүд нь
физикийн (микрохатуулаг, уян хатан чанар, задрал, нягтрал гэх мэт), химийн (уусгалт,
исэлдэлт, сульфиджилт гэх мэт), гадаргуугийн шингээлтийн (шингээх чадвар, усаар
чийгшүүлэх чадвар, хөвөх чадвар гэх мэт) гэсэн үндсэн хууль ба генетикийн
шалтгаануудаас үүдэлтэй шинж чанаруудаараа хоорондоо ялгаатай байдаг. Иймээс
метасоматик эрдсийн статистик тогтвортой ассоциаци нь хүдрийн бутлагдах, нунтаграх,
шингээх чадвар (урвалжийн шингээлт), хүдрийн ба хүдрийн биш эрдсүүдийн илчлэгдэх
чадвар, хөвүүлэн баяжуулах явцад тэдгээрийн сайн салгагдах чадварыг тодорхойлдог.
Калийн хээрийн жоншны бүс нь ихэвчлэн ортоклаз (микроклин) ба кварцаас
бүрддэг бөгөөд бага хэмжээгээр биотит ба эвэр хуурмаг ордог. Калийн хээрийн жонш,
кварцын өндөр бичил хатуулгаас болж тэдгээртэй барьцалдан ургасан сульфидын нарийн
орцууд нь нунтаглах явцад бүрэн салдаггүй, барьцалдсан хэвээр үлддэг боловч харин
зөөлөн сульфидын илүү том ширхэнцэрүүд нь хэт нунтаглагддаг.
Филлизит, биотит бүсүүд нь хувьсах хольц бүхий серицит (мусковит) эсвэл биотит
бүхий кварцуудаас бүрдэнэ. Нэг талт даралт ба цохилтын нөлөөллөөр гялтгануурын
агуулга хүдэрт ихэссэн нь кварцын ба бусад хүдрийн бус, хүдрийн эрдсүүдийн
ширхэнцэрийг холбосон зөөлөн гялтгануур массын дагуу хагарахад хүргэдэг бөгөөд үүний
үр дүнд хүдрийн эрдсүүд амархан салдаг, энэ үед гажуудсан талст бүтэц бүхий хүдрийн
эрдсүүдийн маш их лаг үүсдэггүй.
Хүчтэй аргиллитажсан бүсийн хүдэр нь илүү хатуу сульфид бүхий зөөлөн
давхаргатай силикатын ассоциацуудын шинж чанартай. Нунтаглах явцад ийм эрдсийн
ассоциац нь гялтгануурын өндөржсөн агуулгатай филлизит ба биотитэжсэн
метасоматитын хүдэртэй адил байдаг. Сул аргиллитажсан бүсийн хүдэр нь нунтаглалтын
хувьд калийн хээрийн жонштой ойрхон байдаг.
Пропилитожсон бүс нь шинэ плагиоклаз (заримдаа сул аргиллитажсан), биотит
(хлорит ба карбонатаар солигдсон) болон эпидоттой байдаг. Энэ нь хатуулгаараа калийн
хээрийн жонштой ойрхон байдаг.
Хүдрийн метасоматик бүсийн шингээх чадвар нь силикат, цеолит ба гипсийн
давхаргуудын агуулгаар тодорхойлогддог. Хүдрийн шингээх чадвар нэмэгдэхээр
баяжигдах чанар мууддаг нь ихэвчлэн хүдрийн эрдсүүдийн цуглуулагчийн дутагдлаас
болдгийг мэддэг. Гэхдээ бодит байдал дээр, хэдийгээр хээрийн жонш ба кварц нь
тэдгээрээс сулрах ашигтай сульфидын онцлогоос хамааран сульфгидриль цуглуулагчийн
эсрэг идэвхгүй байдаг боловч калийн хээрийн жоншны бүсийн хүдэр нь баяжигдах
чанараараа филлизит болон аргиллитажсан бүсийн хүдрээс муу байдаг.
Зэс-порфирийн хүдрийг боловсруулдаг гадаадын томоохон үйлдвэрүүдэд
цуглуулагчийн нормт хэрэглээ 1 т хүдэрт 5-12 гр-ын хооронд хэлбэлздэг. Баяжуулах
үйлдвэрүүдийн ажилд хийсэн дүн шинжилгээгээр зэс-порфирийн хүдрийн баяжигдах
процессод магнийн биотитийн өндөр агуулга, коалинит ба гипсийн өндөрдүү агуулга
хүчтэй сөрөг нөлөө үзүүлдэг, харин хүдэр дэх тальк ба цеолитийн өчүүхэн хэмжээ
молибденитийн флотацийн баяжуулах процессыг алдагдуулдгийг олж илрүүлжээ.
Филлизитын бүсийн хүдэр дэх кварцын агуулга нэмэгдэхээр (монокварцын
чулуулаг болтол) цуглуулагчийн шингээх чадварыг багасгадаг ч, баяжигдах чадвар бага
зэрэг л сайжирна, яагаад гэвэл, энэ тохиолдолд энэ нь юуны түрүүн флотацийн тэжээл дэх
ашигтай сульфидын кварцтай барьцалдан ургасан + 0.2 мм-ийн ангийн агуулгаас
10
хамаарна. Ийм хамаарал нь калийн хээрийн жоншны хүдрийг баяжуулах явцад бас
тохиолддог.
Янз бүрийн баяжигдах чанартай хүдрийн бүсийн, эсвэл мозайкийн хөгжил нь
талбайн хэмжээгээр хүдрийн баяжигдах чанар өөрчлөгдөхөд хүргэдэг. Тийм учраас тусдаа
бүс ба талбайн хүдрийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь хүдрийн эрдсүүдийн төрөл тус бүрээр
баяжигдах чадварыг тооцоолон флотацийн баяжуулах процессын үндсэн параметрүүдийг
урьдчилан тодорхойлдог.
Хүдрийн баяжигдах чанар ба баяжуулалтын технологид нөлөөлөх хүдэржилтийн
морфологийн төрлийн нөлөөлөл. Хүдрийн структур, текстур нь түүний баяжигдах чанарыг
тодорхойлдог гол хүчин зүйл бөгөөд энэ тухай олон судлаачдын бүтээлд, ялангуяа
төмрийн кварцын болон полиметаллын колчеданы хүдрийн баяжигдах чанарыг судалсан
олон бүтээлд дурьдагдсан байдаг. Анх удаа Б.И.Пироговын судалгааны ажилд төмрийн
кварцын баяжигдах чанарт структурын болон текстурын нөлөө баяжуулалтын
технологийн бүх шат дамжлагад ямар байгааг тус тусад нь авч үзсэн байдаг. Жареймскийн
колчеданы хүдэрт 16 мкм-ээс бага хэмжээтэй сульфидын ширхэнцэрийн тоо хэмжээ
зэсийн буцалтгүй хаягдалд хүргэдгийг Д.И.Генкин үзүүлсэн байдаг.
Зэс-порфирын ордууд нь хүдрийн текстур, структураасаа хамааран, тэргүүлэх
баяжуулах үйлдвэрүүдийн технологийн схем болон үзүүлэлтүүдийг харьцуулсан дүн
шинжилгээнд үндэслэгдэн, флотацийн өмнөх нунтаглалтын зэрэглэл болон баяжуулалтын
технологийн нарийн схемээр ялгагдах технологийн 3 группэд хуваагддаг (зураг 1.3,
хүснэгт 1.4).
Хүдрийн структур нь багаас-дунд ширхэнцэртэйгээс нуугдмал-нарийн
ширхэнцэртэйд шилжих үед хүдрийн нунтаглалтын оновчтой зэрэг нь янз бүрийн баяжмал
гаргах үеийн үйлдвэрлэлийн нарийн тохируулгын үед бүтээгдэхүүнийг гүйцээн нунтаглах
үе шатыг нэмэгдүүлэхэд 40-өөс 72% хүртэл нэмэгдэж байна. Хүдрийн структурыг
нарийвчлан гаргаж нунтаглалтын ширхэнцэрийг илүү нарийн болгоход зэсийн хаягдал
нэмэгдэж байгаа нь хэцүү баяжигддаг, эсвэл баяжигддаггүй ургалууд 20 мкм-ээс жижиг
нарийн зэсийн сульфидуудтай барьцалдан ургаснаас агуулга өндөр гарсан, мөн
нунтагласан хүдэр дэх лагаас (10мкм-ээс бага) том шигтгээнүүд хэтэрхий их
нунтаглагдсанаас, түүнчлэн хэтэрхий том тоног төхөөрөмж хэрэглэснээс болж байна.
Зэс-порфирын хүдэр дэх парагенетик байдлаар хөгжсөн эрдсүүдийн үндсэн
морфологийн шинж чанараас хамаарсан хүдрийн баяжигдах чанарын дүн шинжилгээ,
тайлал нь тэдгээрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлох морфын төрлийн /типоморфные/
эрдсийн хүчин зүйлийг ялгах боломж олгосон:
• хүдэр агуулагч чулуулгийн метасоматик өөрчлөлтийн төрлүүд;
• хүдэрт хөгжсөн хүдэр үүсгэгч эрдсийн төрлүүд ба тэдгээрийн тоон харьцаа;
• хүдрийн текстур ба структур;
• эрдсийн найрлагаас шалтгаалсан хүдрийн физик-механик, физик-химийн
шинж чанарууд.
11
12
Зураг.1.3. Янз бүрийн текстур, структуртай хүдрийг баяжуулах технологийн схемүүд:
а — судлархаг-нарийн судлархаг дунд болон жижиг ширхэнцэртэй структуртай /бүтэцтэй/
хүдэр; б — маш нарийн-судлархаг, шигтгээлэг-судлархаг структуртай хүдэр, хааяа
судлархаг болон маш нарийн, жижиг ширхэнцэртэй структуртай; в — толбот-үүр болон
нарийн судлархаг-үүр бүхий маш нарийн-жижиг ширхэнцэртэй структуртай хүдэр; г —
нарийн судлархаг-жижиг маш нарийн шигтгээлэг ба маш нарийн-судлархаг жижиг- ба
маш нарийн ширхэнцэртэй структуртай /бүтэцтэй/ хүдэр; д — нарийн судлархаг-далд-маш
нарийн шигтгээлэг ба маш нарийн судлархаг хүдэр далд- ба маш нарийн шигтгээлэг
структуртай.
13
Хүснэгт 1.4.
Дэлхийн зэс-порфирын ордуудын эрдсийн морфологийн төрөл болон
баяжигдах чанарын ангилал
Хүдрийн дотоод /текстур/, гадаад /структур/ бүтэц
Үзүүлэлтүүд
Орд газрууд
Технологийн группүүд
Зэсийн сульфидын
ширхэнцэрийн
давамгайлах хэмжээсүүд,
мм
Нунтаглалтын оновчтой
зэрэглэл (0.074 мм-ийн
ангийн агуулга), %
Флотацийн хам
баяжмалын циклийн
схемийн онцлог
1.2.
Судас- судлархаг
хүдэр дунд- ба
жижиг ширхэгтэй
структуртай
Нарийн судлархаг,
Үүр хэлбэрийнНарийн судлархаг,
шигтгээлэгшигтгээлэг, толботсудлархагсудлархаг хүдэр,
судлархаг хүдэр
шигтгээлэг хүдэр
хааяа судсархаг
нарийн- ба жижиг нарийн- ба нарийн
нарийн- ба жижиг
ширхэгтэй струкширхэгтэй
ширхэгтэй
туртай
структуртай
структуртай
«Лорнако», «Физ«Аданак», «ЭндаЛеик», «Инжерко», «Гаспе»,
белл-коппер Маун«Фрейда», «Ристун» (Канад), «ЧуБланко» (Чили),
киктамата» (Чили),
«Бетлехем» (Канад),
«Куахоне», «Мичи«Муние ра»
килья» (Перу), «Ат(Австрали), «Чаука»
лас», «Маркоппер»
(Эквадор), «Мамут»
(Филиппин), «Бен(Малайзи),
кала» (СНГ)ь«Тун«Прохорово»
вань» (БНХАУ),
(Болгар), «Пороков»
«Ца гаан суврага»
(СНГ), «Пангу на»
(Монгол), «Янлера»
(Папуа — Шинэ
(Папуа — Шинэ
Гвиней)
Гвиней)
«Бингем», «ТвинБьюттс» (АНУ),
«Токепала» (Перу),
«Тегут», «Борпы»
(СНГ), «Илкван»
(Өмнөд Солонгос)
«Моренси-Меткаф»
(АНУ), «Гибралтар», «Хайгмонт»
(Канад), «Аа-Каридал» (Мексик),
« Серро-Коларадо»
(Панам), «Сайндак» (Пакистан),
«Балво-Морк» (Румын), «Мелет»
(Болгар), «Коунрад», «Песчанка»,
«Салватское», «Каджаранское» (СНГ),
«Речк» (Венгр),
«Ок-Тели» (Папуа—
Шинэ Гвиней)
Нарийн судлархаг,
судлархагшигтгээлэг хүдэр
далд- ба нарийн
ширхэгтэй
структуртай
«Лос-Пеламбресс»
(АНУ), «Эль-Сальвадор», «Эль-Тенкенте», «Сан-Мануэль» (Чили), «ЛаГранха» (Перу),
«Сар-Чежие»
(Иран), «Кальмакыр», «Агарак»
(СНГ), «Эрдэнэтийн-Овоо»
(Монгол)
Технологийн хувьд
энгийн ордууд
Технологийн хувьд дунд зэргийн хүндрэлтэй ордууд
Технологийн хувьд
хүндрэлтэй
ордууд
0,5 - 1
0,05 - 0,5
0,001 - 0,2
40 - 50
50 - 65
68 - 72
Үндсэн флотацийн хаягдал хяналтын флотациар дамждаг.
Нунтаглалт ба
флотацийн
шатчилсан схемийг
хэрэглэдэг.
Үндсэн флотацийн
хаягдал отвал руу
хаягддаг.
Хүдрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлдог мэдээллийн шинж чанаруудыг
гарган авах
Үйлдвэр ашиглалтад орохоос эхлэн хүдрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлох
технологийн зураглалыг олон тооны бага хэмжээтэй дээжүүдээр хийдэг. Зураглалыг 1355
м-ийн ашиглалтын түвшин хүртэл хийхдээ энэ түвшингийн бага хэсгийг хамруулсан.
1355-1300 м-ийн түвшний баяжигдах чанарыг судлаагүй бөгөөд цаашдын ашиглалтын
хайгуулын ажлаар тодорхойлогдоно.
Гүний түвшингүүдийн (- 1300, + 900 м) хүдрийн баяжигдах чанарыг 1981-1989 оны
нарийвчилсан хайгуулын ажлын явцад судалж байсан. Ингэхдээ олон тооны лабораторийн
болон хагас үйлдвэрлэлийн туршилт явуулсан (хүснэгт 1.5).
Геологи-технологийн зураглал хийх дээжүүдийн лабораторийн туршилт нь хам
14
баяжмал гарган авснаар хязгаарлагдаж байсан. Ирээдүйн хүдрийн шинж чанарыг
тодорхойлох лабораторийн туршилтаар янз бүрийн нэр төрлийн баяжмалуудыг (зэсийн,
молибдены, пиритийн) гарган авч, эдгээр баяжмал дахь үндсэн болон дагалдагч
элементүүдийг тодорхойлсон (хүснэгт 1.6).
15
Хүснэгт 1.5.
Үүнд
Хүдрийн Дээжийн дугаар /
төрөл
туршилтын жил
Дээж авсан газар
Дээжний жин,
кг
Ерөнхий
зэсийн
агуулга, %
Баяжмал дахь
зэсийн металл
авалт, %
Сиисэлд, %
СиII, %
СиI, %
үнэмлэхүй
харьцангуй
Хам
баяжмалын
Баяжмал дахь
зэсийн агуулга,
%
Хам
Зэсийн баяжмал Зэсийн
дахь
Лабораторийн туршилт
Хоёрдогч
Анхдагч
1/1970
Шурфууд 26 - 28,
гүн 18 - 20 м
200
1,35
Ы7
0,11
0,07
5,18
92,4
2/1970
Штольн № 2:
интервал 130 - 230 м
500
0,93
0,73
0,18
0,02
2,12
92,9
4/1970
336 - 393 м
1070
1,03
0,91
0,09
0,03
2,91
90,4
23
29
89,8
14,7
24,4
95,15
92,7
19,9
29,8
Цооногийн тоо
2/1972
31
2720
0,94
0,68
0,21
0,05
5,32
92,5
80
13
36
3/1972
29
2780
0,64
0,45
0,16
0,03
4,98
93,9
82,9
9.3
31,5
4/1972
31
1700
0,35
0,18
0,16
0,015
4,22
88,8
74,2
5,3
22
1+2/1989
8
24
0,41
—
—
0,028
7
84
—
7,52
—
3/1989
2
65
0,42
—
—
0,02
4,91
84,9
—
6,63
—
4/1989
4
41
0,43
—
—
0,01
2,5
87
—
7,13
—
5/1989
15
115
0,42
—
—
0,011
2.7
85,3
—
6.9
—
120/1986
37
606
0,49
0,117
0,36
0,017
3,5
86,3
122/1986
40
1021
0,46
0,097
0,35
0,013
2,8
86,6
81,6
7.4
20
124/1988
8
352
0,5
0,12
0,38
0,004
0,8
88,3
82,3
6,21
18,3
25/1989
4
315
0,4
0,12
0,28
0,003
0,5
87,9
82
7,28
18,9
—
—
7,35
16
Хүснэгт 1.5-ын үргэлжлэл.
Хагас үйлдвэрлэлийн туршилт
Хоёрдогч
1/1973
Штольны овоолго № 2
1141
0,87
0,65
0,09
1/1978
түвшин 1565—1550 м
Цооногийн тоо
45
1200
0,79
0,6
0.1
0,087
11,01
89
8400
0,47
0,034
0,35
0,013
2.7
—
Анхдагч
122/1989
0.12
13,8
86,6
84,2
14,1
36,4
83,4
13,5
36,9
—
23,57
80.5
17
Хүснэгт 1.6.
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын Баруун-Хойд хэсгийн хоёрдогч ба анхдагч хүдрийн баяжмал
дахь үндсэн ба дагалдагч элементүүдийн агуулга
Дээжийн дугаар/
туршилтын жил
2/1972
3/1972
4/1972
1/1973
Баяжмалууд
Си, % Мо, %
S, %
Sl, %
Аз, %
Р, %
Sn, %
Рb, %
Zn, %
Re, %
Se, %
Au,
г/т
Ag,
г/т
Зэсийн
36
0,19
-
2,7
0,15
0,02
0,01
0,09
1,28
—
—
0,06
23
Молибдены
0,8
47,8
-
6,33
0,03
0,02
0,01
0,3
0,35
0,02
-
-
-
Пиритийн
0,9
0,239
48,3
2,12
Ул мөр
-
0,01
0,05
0,1
-
-
Зэсийн
31,5
0.16
-
3,64
0,16
-
0,01
0,11
1,02
Байхгүй
-
0,08
30
Молибдены
1,2
47,1
-
6,42
0,04
0,02
0,01
0,5
0,36
0,02
-
~
-
Пиритийн
0,98
0,013
47,8
2,08
Ул мөр
-
0,01
0,04
Ул мөр
—
-
22
0,12
-
4,6
0,17
-
0,01
0,1
1,02
Байхгүй
-
0,5
0,3
0,02
-
Зэсийн
Молибдены
1,3
16,8
-
6,43
0,04
0,02
0,01
Пиритийн
0,83
0,009
49
2,13
Ул мөр
-
0,01
Ул мөр Байхгүй Ул мөр
-
Ул мөр Ул мөр
Ул мөр Ул мөр
0,05
Ул мөр Ул мөр
Зэсийн
35
0,09
-
3,2
0,16
Байхгүй
0,01
0,1
0,3
Байхгүй
-
0,04
Молибдены
0,9
47,63
-
6,3
0,04
0,02
0,01
0,4
0,1
0,0!
-
-
1,5
0.0115 47-48
Пиритийн
13
0,01
0,06
0
Байхгүй
-
—
—
23,03
0,093
-
-
0,19
-
-
Ул мөр
0,47
-
0,0079
0,13
65,8
Молибдены
0,7
46,2
-
4,76
0,01
0,098
0,04
-
-
0,26
0,022
Пиритийн
0,26
0,004
-
0,35
0,01
—
—
Ул мөр
0,01
—
0,058
122/1989
Зэсийн
Анхдагч
2,2
Ул мөр Байхгүй
24,8
9,37
0,06
3,5
Хүдрийн минерологи - технологийн шинж чанарыг тодорхойлдог мэдээллийн шинж
тэмдгүүд. Туршилтын үр дүнд цементжилтийн бүсийн хүдрийн баяжигдах чанарыг
тодорхойлдог дараах геологи-минералогийн хүчин зүйлүүдийг /факторуудыг/ тогтоосон:
хүдэр дэх хоёрдогч ба анхдагч зэсийн сульфидын тоон харьцаа; хүдэр дэх пиритийн
агуулга; эрдсийн үндсэн хоосон чулуулгуудын тоон харьцаа; хүдрийн текстур ба структур;
хүдрийн физик-механик шинж чанарууд.
Дээр дурдсан хүчин зүйлүүдийн орон зайн хэлбэлзлийг тодорхойлох маш хэцүү.
Тийм болохоор цаашдын судалгаанууд нь үндсэн болон амархан тогтоогдох мэдээллийн
шинжүүдийг гарган авахад чиглэгдсэн болно. Хүдрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлох
эрдсийн шинжүүдийн сонголтыг хийхдээ эрдэс-технологийн шинжүүдийн тоог үе
шаттайгаар багасгаж, тэдгээрээс хамгийн их мэдээлэлтэй, амархан тодорхойлогдохыг нь
гаргаж авах замаар тусгай статистик аргуудыг (корреляцийн дүн шинжилгээ ба үндсэн
элементүүдийн арга) ашиглан туршиж үзсэн. Цементжилтийн бүсийн дунд ба доод хэсгийн
хүдрийн минералоги-технологийн шинж чанарыг агуулсан хамгийн их мэдээлэлтэй
шинжүүд нь дараах шинжүүд байна:
• Ерөнхий зэсийн агуулга (Сиоб) – янз бүрийн хөвөх чадвартай анхдагч ба хоёрдогч
сульфидын харьцаа болон тэдгээрийн бүхэллэгийн хэмжээний харьцаа;
• Хоёрдогч зэсийн агуулга (СиII) - халькозины, ковеллины;
• Анхдагч зэсийн агуулга (СиI) - халькопиритийн;
18
•
•
•
Исэлдсэн зэсийн агуулга (Сиок) - исэлдсэн зэсийн эрдсүүдийн;
Төмрийн агуулга (Fе) - пиритийн;
Чөлөөт цахиурын ислийн агуулга (SiO2) - кварцын, сүүлийнх нь, хүдэр агуулагч
чулуулаг дахь гидротермаль (кварцжилт, серитжилт, хлоритжилт) өөрчлөлтийн
зэрэг, зэсийн эрдэсжилт, текстур ба структурын /дотоод ба гадаад бүтцийн/
онцлог, физик-механик шинжийг тодорхойлдог;
• Шаварлагийн агуулга (Аl203) - гидротермаль өөрчлөлтөөс гадна баяжигдаж буй
холимог хүдэрт байгаа дэл судлын чулуулаг дахь хээрийн жоншны хольцны
хэмжээгээр (шаварлаг андезит ба сиенит-диоритын порфиритуудын)
тодорхойлогдоно.
Тэдгээрт байгаа ерөнхий зэсийн ба исэлдсэн зэсийн агуулга нь зохиогчийн өмнөх
бүтээлүүдэд гол мэдээллийн шинжээр тодорхойлогдсон байдаг.
Ашиглалтын 1490 м-ээс 1355 м-ийн түвшингүүд дэх хүдрийн мэдээллийн
шинжүүдийн хос корреляцийн дүн шинжилгээний үр дүнг хүснэгт 1.7-д үзүүлэв. Хэдийгээр
металл авалт ба мэдээллийн шинжүүдийн хоорондын холбоо дунджаас доогуур байгаа ч
металл авалтын морфын төрлийн шинжүүдээс хамааруулсан олон тооны корреляцийн
коэффициент 0.82 байна.
Хүдэр дэх зэсийн ойролцоо агуулга ба түүний металл авалтын зэрэглэлээр нь
группүүдээр ангилсан (n = 200) өгөгдлүүдийн үндсэн дээр янз бүрийн нунтаглал дахь
зэсийн агуулга [томъёо (1.2) – (1.5)] ба янз бүрийн зэсийн агуулгатай хүдрийн нунтаглалтын
зэргээс [томъёо (1.6) – (1.10)] хамаарах хам баяжмал дахь зэсийн металл авалтын
функциональ хамаарлуудыг гаргаж авсан.
60-65 = 81.568+6.022 Cu ;
65-70 = 82.84+6.57 Cu ;
70-75 = 84.938+5.72 Cu ;
75-80 = 85.08+6.56 Cu ;
80-85 = 85.97+40887 Cu
;
Cu-0.6-0.7 = -43.7078+3.4616 -0.08 – 0.0225 2-0.08 ;
Cu-0.7-0.8 = -18.863+0.85 -0.08 – 0.01867 2-0.08 ;
Cu-0.8-0.9 = -11.3+2.667 -0.08 – 0.01747 2-0.08 ;
Cu-0.9-1.0 = -29.753+3.19 -0.08 – 0.02104 2-0.08 ;
Cu-1.0-1.2 = -21.196+3.0314 -0.08 – 0.0203 2-0.08 ;
(1.2)
(1.3)
(1.4)
(1.5)
(1.6)
(1.7)
(1.8)
(1.9)
(1.10)
(1.11)
19
Хүснэгт 1.7.
Ашиглалтын 1490 м ˗ 1355 м-ийн түвшингүүд дэх хүдрийн баяжигдах чанарыг
тодорхойлох мэдээллийн шинжүүдийн корреляцийн матриц
Мэдээллийн
шинжүүд
Математик
дундаж
Дисперс
Дундаж квадрат
хазайлт
Түүврийн
хэмжээ /тоо/
Зэсийн
металл авалт (I)
Молибдены
хеталл авалт (II)
Зэсийн
агуулга (III)
Си хоёрдогч
(IV)
Си исэлдсэн
(V)
Молибдены
агуулга (VI)
Кварцын
агуулга (VII)
Төмрийн
агуулга (VIII)
В + 0,2 мм (IX)
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
80,88
43,8
0,785
64,92
0,062
0,0186
35,5
2,84
3,67
114,97
9,62
176,09
13,18
0,16
0,39
311,9
17,62
0,01
0,095
3,001
0,015
58,6
7,62
0,88
0,93
4,32
2,37
2842
2840
2896
2525
2500
2895
2532
2626
2682
1
0.504 + 0.687 0.571 +0.249
0,55
+ 0.403
1
0.312 + 0.439
+ 0,35
1
0.687 + 0.068
-0,375
0.403 + 0.017
+ 0,118
0.7 + 0.201
+ 0,313
1
-0.74-0.3
0.07 + 0.177 0.65 + 0.268
-046
+ 0.144
+ 0,39
-0.61 -0.319
0.42 + 0.576 0.277 + 0.381
-0,19
+ 0.459
+ 0,308
-0.01 +0.45 0.248 + 0.362 0.15 + 0.418
+ 0,215
+ 0.31
+ 0.273
-0.485-0.092 0.115 + 0.038
0.34 + 00?
-0,36
+ 0,074
+ 0,15
1
-0,054 + 0,204 -0.57-0.193
+ 0,05
-0,286
1
0 107 + 0 29?
+ 0.166
1
-0.406-0.298 -0.034-0.111
-0.34
-0.05
-0.237-0.317
-0 03-0 141
-0,264
-0,073
-0.75-0.058
-0.087-0.153
-0,158
-0 1
-0.207-0.351 -0 009 + 0 088
-0,257
+ 0,045
0.394-0.065
-0,07-0.132
+ 0,215
-0,092
-0.29-0.02
-0,059-0.136
-0.135
-0,08
0,292 + 0,111 -0,054-0 206
+ 0.119
— 0.1
1
-0.013-0.179
-0,74
1
Тайлбар: 1. Ашиглалтын түвшин бүрт түүврийн хэмжээ – 300-350.
2. Хүртвэрт эхний тоо – 1490 м-ийн түвшин дэх мэдээллийн шинжүүдийн хоорондох корреляцийн коэффициент
хоёр дахь тоо – 1355 м-ийн түвшин дэх мэдээллийн шинжүүдийн хоорондох корреляцийн коэффициент
Хуваарьт – Ашиглалтын бүх түвшингүүд дэх түвшин дэх мэдээллийн шинжүүдийн хоорондох
корреляцийн жигнэсэн дундаж коэффициент
3.Металл авалт Cu, Мо баяжмал дахь Си = СuколК1 , Мо = МоколК2, энд - К1 коэффициент нь хам баяжмалын чанараас хамаарсан
селекцийн цикл дэх зэсийн металл авалтыг тооцдог коэффициент (хам баяжмал дахь зэсийн агуулга 8%-аас бага бол К1 = 0.95,
8-12% бол К1 =0.93, 12%-аас их бол К1 = 0.96); К2 = 0.75 .
Энэхүү корреляцийн холбоо болон гаргаж авсан хамаарлууд нь морфын төрлийн
шинжүүд хүдрийн баяжигдах чанарт нөлөөлөх генетик шалтгааныг тусган үзүүлж байна.
Зэсийн агуулга (αCu). Зэсийн эрдсүүдийн эрчимжилт нэмэгдсэнээс болон нунтаглах
үед хоосон чулуулагтай барьцалдсан холбоосоос хөнгөхөн суларсны үр дүнд хөвөх чадвар
нь сайжирсан хүдрийн эрдсүүдийн хэмжээ томорсноос орд дахь хүдэр агуулагч чулуулгийн
кварцжилтийн хэмжээ өсөж байна.
Хүдэр дэх зэсийн агуулгын бууралт нь ихэвчлэн халькопиритийн хувь хэмжээ
нэмэгдсэнээс болж байгаа бөгөөд халькопирит нь хоёрдогч сульфидуудыг бодвол хөвөх
чадвар муутай байдаг. Түүнээс гадна, цементжилтийн бүсийн хүдэр дэх халькопирит нь
пирит болон хоосон чулуулгийн эрдсүүдэд илүү нарийн шигтгээлэг бүтэцтэй байдаг, тэрээр
хоёрдогч сульфидуудыг бодвол баяжмалд муу авагддаг. Гэвч, ерөнхийдөө, зэсийн агуулгын
20
бууралт нь бүх зэсийн сульфидуудын хэмжээ багассанаас болдог.
(1.7) - (1.11) томъёонууд нь “Эрдэнэтийн-Овоо” ордын хүдрийн баяжигдах чанарт
0.08 мм-ийн ангийн нунтаглалтын хэмжээ 74-77 % байх нь хамгийн оновчтой болохыг
харуулж байна. Хүдэр дэх зэсийн агуулга нунтаглалтын - 0.08 мм-ийн бүхэллэгтэй анги нь
нийт нунтаглагдсан хүдэрт 68% байх үед 0.1%-аар буурахад зэсийн дундаж агуулгатай (0.6
- 0.8% Си) хүдрээс лабораторийн хам баяжмалд түүний металл авалт нь баян хүдрийнхээс
(0.54%) илүү хурдан (1%) буурч байна.
Анхны хүдэр дэх зэсийн сульфидын хэмжээ жигд биш байгаа нь бутлах, нунтаглах
явцад тэдгээр нь барьцалдалтаасаа багцаараа сулрахад хүргэдэг (хүснэгт 1.8).
В.И.Ревнивцевын ба бусад зохиогчдын үзэж байгаагаар хүдрийн эрдсүүдийг үе
шаттайгаар салгах /сулруулах/ нь заримдаа тэдгээрийн хэмжээ болон хөвөх чадварын
үүсэлтэй давхацдаг бөгөөд энэ нь цаашлаад шатчилсан флотацитай давхацдаг.
Ерөнхийдөө “Эрдэнэтийн-Овоо” ордын хүдэр дэх зэсийн агуулга нь хүдэр агуулагч
чулуулгийн гидротермаль өөрчлөлтийн түвшин, хүдэржилтийн түвшин, зэсийн
сульфидийн орон зайн тархалт, тэдгээрийн текстур, структурын /гадаад, дотоод бүтцийн/
онцлогийн тухай мэдээллийг хадгалдаг. Эдгээр шалтгааны улмаас зэсийн агуулга нь ордын
хүдрийн баяжигдах чадварыг тодорхойлдог мэдээллийн гол шинж чанар болдог.
Хүснэгт 1.8.
Анхны хүдэр ба бутлагдсан, нунтаглагдсан хүдэр дэх зэсийн сульфидын бүхэллэгийн
хэмжээгээр зэсийн тархсан байдал (дээж Т-125)
Зэсийн сульфидуудын хэмжээ
(-ээс -хүртэл),
мкм
1—20
22—44
44—80
80—200
200—400
<400
Анхны
Хүдэр
- 0.08 мм-ийн ангийн хүдэр гарах үе дэх бутлагдсан, нунтаглагдсан хүдэр, %
11,5
51,8
2
1
2
34,3
24,2 22,2
13,1
30,1
19,3 14,4
0,9
8,6
3
5,6
1,3
10,6
4,7
3,3
0,7
0,5
0,3
1
17
29,8
25,7
21,5
3,7
2,3
Зэсийн эрдсүүдийн сулрах
түвшин (по меди), %
16
51,5
65,4
1
2
33,7 20,1
22,3 10,3
6
2,9
4,5
0,2
. 66,5
78,8
1
2
41,5 15,4
24,8
6,2
8
1,4
2,6
-
89,3
1
2
47,5 11,7
26,8
4,4
7,6 0,7
1,3
-
92,1
1
2
49,7 11,1
26,9
3,2
7,7
0,3
1,1
-
76,5
83,2
85,4
Тайлбар. 1 – чөлөөт зэсийн эрдсүүдтэй зэс; 2 – хоосон чулуулагтай барьцалдан ургасан зэсийн эрдсүүдтэй зэс.
Исэлдсэн зэсийн агуулга (αCок). Сульфидын зэсээс исэлдсэн зэс рүү (хүснэгт 1.9)
шилжих үед исэлдсэн эрдсүүдийн хөвүүлэн баяжуулахад хэцүү төрлүүдийн агуулга
нэмэгддэг.
Түүнээс гадна, ихэнх тохиолдолд исэлдсэн зэсийн эрдсүүд нь андезитын ба сиенитдиорит порфиритийн хүчтэй өгөршсөн, шаварлаг дэл судлын чулуулагтай байдаг. Үүнээс
болж хүдрийн урсгал дахь зэсийн исэлдэлтийн хэмжээ нэмэгдэхийн хэрээр хүдрийн
баяжигдах чадварыг бууруулдаг шаваржсан хээрийн жонш бүхий дайкийн /дайки – дэл
судлын чулуулгууд/ хэмжээ нэмэгддэг байна.
21
Дээр дурдсан шалтгаанаар зэсийн металл авалт ба исэлдсэн зэсийн агуулгын хооронд
урвуу хамаарал байдаг (RCu, αCок = ˗ 0.46). Хүдрийн биет гүнзгийрэх тусам исэлдсэн
хүдрийн хэмжээ буурч, тэдгээрийн хоорондох корреляцийн холбооны хүч багасдаг
(хүснэгт 1.6).
Хүснэгт 1.9.
Исэлдсэн зэсийн эрдсүүдийн тархалт
Исэлдсэн зэсийн
эрдсүүд
Сульфидын
Хүдрийн төрөл
Холимог
Исэлдсэн
Куприт
Делафоссит
Үндсэн
Малахит
Малахит
Брошантит
Хоёрдогч
Азурит
Бирюза
Куприт
Делафоссит
Малахит
Брошантит
Хризоколла
Брошантит
Хризоколла
Халькантит
Хризоколла Цэвэр зэс
Бирюза Азурит
Тенорит
Бирюза
Цэвэр зэс Лазурит
ба бусад.
Дагалдагч /дэд/
Төмрийн агуулга (αFe). Пирит нь хүдэр дэх төмрийн гол тээвэрлэгч юм. Пирит нь
сульфидын хүдрийн нийт төмрийн 85-90 %-ийг, холимог хүдрийн 80-85 %-ийг эзэлдэг. Энэ
нь нийт болон пиритийн хүхрийн агуулгуудын хоорондох хүчтэй хамаарлын
коэффициентоор нотлогдож байна (RS = 0.8). Хүдэр дэх пиритийн агуулга 2-оос 15%
хооронд хэлбэлздэг бөгөөд эхний 10 жилд боловсруулсан хүдэр дэх дундаж агуулга 5%
байсан бол ирээдүйд 2-3% болж буурна. Зэсийн сульфидийн пириттэй барьцалдан ургасан
нарийн ургалт нь тэдгээрийг нарийн ширхэгтэй нунтаглахад ч салгахад хэцүү байдаг.
Хоёрдогч зэсийн сульфидтэй салаавчлан ургасан пиритийн ширхэгүүд нь салгах явцад
эвдрэлд орж, задгай хальсан ургалтай нарийн ширхэгүүдийг үүсгэдэг бөгөөд тэдгээр нь
идэвхтэй хөвөгч чадвартай байна.
Зэсийн металл авалт ба төмрийн агуулгын урвуу хамаарал (RCu, αFe = - 0.34, хүсн.1.6)
нь дараах байдлаар тайлбарлагдана:
• Пиритийн урвалжийг хүчтэй шингээх чадвар нь зэсийн металл авалтыг бууруулдаг;
• Хүдэр дэх пиритийн агуулгын өсөлт нь зэсийн эрдсүүдтэй ихээр барьцалдсанаас
болдог бөгөөд ингэснээрээ зэсийн хаягдлыг ургал хэлбэрээр нэмэгдүүлдэг;
• Пиритийн агуулгын нэмэгдэлт нь баяжмалын гарцыг нэмэгдүүлж, чанарыг
бууруулдаг.
Чөлөөт цахиурын исэл ба шаварлагийн агуулга. Хээрийн жонш ба анхдагч
чулуулгийн бараан өнгөтэй эрдсүүдийн гидротермаль өөрчлөлт нь хүдэр дэх кварц,
серицитийн агуулгыг нэмэгдүүлж, тэдний хатуулаг чанар ба сүвэрхэг байдлыг бууруулж,
зэсийн эрдэсжилтийн эрчмийг (RαSiO2 , αCu = 0.273) нэмэгдүүлж, баяжигдах чанарт (RCu ,
αSiO2 = 0.39) эерэгээр нөлөөлөх сульфидын ширхэнцэрийн хэмжээг томруулдаг. Гэхдээ
22
хүдрийн биет гүнзгийрснээр кварцжилт буурах нь хүдрийн хатуулгийг нэмэгдүүлж, зэсийн
сульфидын ширхэнцэрийн хэмжээг бууруулна. Энэ нь хүдрийн баяжигдах чанарыг
бууруулдаг.
Мэдээллийн шинж тэмдгээр тодорхойлсон хүдрийн технологийн шинж чанар.
1400м-ийн түвшингээс эхэлж хүдрийн биетэд хоёрдогч сульфидын хүдрүүдийн дунд
анхдагч хүдрийн блокууд гарч ирдэг бөгөөд эдгээрт хүдрийн бүх хэсэгт болон бутлах
бүсийн дагуу зэсийн исэлдэлтийн процесс хэсэгчлэн хөгждөг. Хүдэр дэх зэсийн
исэлдэлтийн зэргээр хоёрдогч ба анхдагч хүдрүүд нь сульфидын, холимог, исэлдсэн гэсэн
төрлүүдэд хуваагддаг. Энэ нь үндсэн элементүүдийн (хүснэгт 1.10) болон морфын төрлийн
шинж чанаруудын корреляцийн хамаарлын дүн шинжилгээгээр хийсэн автомат ангилалд
тодорхой тусгагдсан болно.
Хүснэгт 1.10.
Үндсэн элементүүд дэх ачаалал
Шинж
тэмдгүүд
Сиоб
Си1
Си11
Сиок
Ре
ЗЮ2
А1203
е
Си
Дисперс
Элементүүд*
I
0,530
0,236
0,479
-0,268
-0,222
0,249
0,004
0,499
II
-0,229
0,458
-0,413
-0,466
0,340
0,400
-0,238
0,126
34,3
19,3
III
-0,229
-0,122
-0,163
-0,148
— 0^321
0,400
0,787
0,026
12,9
IV
0,286
0,502
0,068
0,439
0,490
0,071
0,429
-0,191
V
0,018
0,344
-0,140
0,423
-0,605
0,374
-0,318
-0,273
11,7
9,2
VI
0,002
0,519
-0,202
-0,254
-0,352
-0,679
0,193
-0,010
8,1
VII
-0,200
0,023
-0,280
0,499
0,002
-0,097
0,005
0,788
VIII
-0,700
0,277
0,655
0,044
0,008
-0,008
-0,009
0,016
4,0
0,04
* Элементүүдийн тайлал: I – кварцжсан чулуулаг дахь хоёрдогч сульфидын хүдэр; II – хоёрдогч
сульфидын холимог хүдэр; III – сул кварцжсан чулуулаг дахь хоёрдогч сульфидын хүдэр; IV – анхдагч
сульфидын холимог хүдэр; V – сул кварцжсан чулуулаг дахь анхдагч сульфидын хүдэр; VI – кварцжсан
чулуулаг дахь анхдагч сульфидын хүдэр; VII – хоёрдогч сульфидын холимог хүдэр; VIII – хоёрдогч
сульфидын хүдэр.
Үндсэн элементүүдийг тайлбарлах явцад хүдрийн технологийн шинж чанарт
мэдээллийн шинж тэмдгийг ашиглах тодорхой дарааллыг тогтоосон: CuI(CuII), Cuок ,
SiO2(Al2O3) ба Fe (зураг 1.4).
Эхлээд хүдэр нь анхдагч ба хоёрдогч сульфидын тэнцүү хэмжээгээр (50:50) хоёр
группэд хуваагдсан – анхдагч ба хоёрдогч. Дараа нь, исэлдэлтийн харьцангуй хэмжээгээр
гурван төрөлд хуваагдсан: сульфидын (Cuок < 6%), холимог (Cuок = 6-20%), исэлдсэн (Cuок
> 20%). Сульфидын хүдэр нь кварцжилтын хэмжээгээр хоёр сортод хуваагдсан: кварцжсан
чулуулагтай (SiO2 > 30%), сул кварцжсан чулуулагтай (SiO2 < 30%). Энэ бүх төрөл ба
сортууд нь пиритийн ачаалал ихэссэнээр тодорхойлогдоно. Иймд тэдгээрийг пиритийн
жирийн агуулгатай (пиритийн агуулга 7% хүртэл, эсвэл төмрийн агуулга 3.5% хүртэл),
эсвэл пиритийн өндөр агуулгатай хүдэрт хувааж болно.
1991-1998 онд олборлох хүдрийн технологийн шинж чанарыг тодорхойлохын тулд
3173 дээжид мэдээллийн шинжүүдийн статистик шинж чанарыг тодорхойлсон (хүсн.1.11).
Флотацийн хам баяжмалын цикл дэх туршилтын өгөгдлөөр зэсийн баяжмал дахь
23
зэсийн металл авалтыг (хүсн.1.11) тооцоолсон:
Cu = Cu кол. К ,
энд, К – хам баяжмалын чанараас хамаарсан, селекцийн цикл дэх зэсийн металл авалтыг
тооцоолсон коэффициент (хам баяжмал дахь зэсийн агуулга:
8%-аас бага бол К = 0.93 , 8-12% бол К = 0.95 , 12%-аас их бол К = 0.96).
Хүдрийн ялгасан минералог-технологийн төрөл ба сортууд нь мэдээллийн
шинжүүдийн дундаж утга ба түхнологийн үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогдсон болно.
Зураг 1.4. “Эрдэнэтийн-Овоо” ордын хүдрийн минералоги-технологийн шинж чанарын
бүдүүвч схем.
K-I – K-II – элементүүд /компоненты – бүрэлдэхүүн хэсгүүд/ (хүсн.1.10).
24
Хүснэгт 1.11.
Сортууд
Хүдрийн Хүдрийн
групп
төрөл
Хоёрдогч
Анхдагч
SiO2
Мэдээллийн шинжүүдийн дундаж утга
FeS2
>40%
40—30%
Сульфи<30%
дын
>30%
<30%
<7%
>7%
<7%
>7%
Холимог
>40%
40—30%
Сульфи<30%
дын
>30%
<30%
Холимог
Исэлдсэн
Дундаж
<7%
>7%
<7%
>7%
Дундаж исэлдсэн хүдрийн түүврийг
хассан
1.3.
Дээжүүд
Сиоб
Сиок
SiO2
Fe
Cu
0,898
0,792
0,763
0,747
0,53
0,753
0,665
0,759
0,67
0,684
0,612
0,546
0,593
0,587
0,708
3,44
3,37
3,32
3,68
3,53
10,3
13,63
3,0
3,34
3,52
3,34
3 85
16,16
24,73
7,81
44,23
34,93
26,8
38,26
25,9
34,1
30,03
44,16
35,25
25,8
38,44
24,23
32,69
26,73
33,6
2,47
2,34
2,32
3,92
4,1
2,4
4,3
2,54
2,48
2,54
4,21
4,46
2 56
4,53
2,76
85,5
84,3
83,4
83,0
75,0
80,8
74,8
84,5
83,1
81,5
80,9
76,4
73,9
64,8
80,1
тоо
ширхэг
212
479
224
56
75
516
64
174
342
226
93
65
464
183
3173
0,715
6,52
34,0
2,66
81,0
2990
хувь
хэмжээ
6,7
15,1
7,0
1,8
2,4
16,3
2,0
5.5
10,8
7,1
2,9
2,0
14,6
5,8
100
100
Хүдэр боловсруулалтын технологийн үзүүлэлтийг таамаглах аргачлал
Стереологик дүн шинжилгээнд суурилсан хам баяжмал дахь зэсийн металл авалтыг
таамаглах аргачлал. Хүдэр бэлтгэх, хөвүүлэн баяжуулах явцад эрдсийн төрлүүдийн
энгийн хэсгүүдийн тогтвортой байдал нь энэхүү урьдчилсан таамаглалын аргыг
боловсруулахад үндэс болсон бөгөөд онолын үндэс нь дараах байдалтай байна.
Флотацийн хангалттай үргэлжлэх хугацаанд ердийн хэмжээтэй (20-300 мкм) чөлөөт
зэсийн сульфидыг гаргаж авах нь тодорхой процесс бөгөөд харин 20 мкм-ээс бага
хэмжээтэй, чөлөөт зэсийн сульфидын, эсвэл тодорхой хэмжээний сулралын зэрэг бүхий
(гидрофобик чанартай), массын хэмжээтэй ургал-хэсгүүдийн металл авалт нь процессын
магадлалын шинж чанаруудыг урьдчилан тодорхойлсон санамсаргүй байдлаар гарч ирнэ.
Ширхэнцэрийг гаргаж авах магадлал гэж зэсийн сульфидын баяжмалд хөвөн гарч
ирэх массыг (эсвэл тэдгээрийн нарийн хэмжээтэй хоосон чулуулгийн эрдсүүд бүхий задгай,
холимог ургалуудыг) тэжээлүүд дэх ижил төрлийн ширхэнцэрийн масстай харьцуулах
харьцааг ойлгодог.
𝑃𝑐𝑗𝑖 =
𝑁сфс𝑗𝑖
𝑁𝑐𝑗𝑖
;
𝑃𝑜𝑗𝑖𝑙 =
𝑁сф𝑜𝑗𝑖𝑙
𝑁𝑜𝑗𝑖𝑙
;
𝑃𝑐𝑗𝑖 =
𝑁сфсм𝑗𝑖𝑙
𝑁𝑐м𝑗𝑖𝑙
;
(1.12)
25
энд,
j – зэсийн эрдсүүдийн төрлүүд;
i – хэмжээний ангилал, эсвэл ширхэнцэрийн хэмжээ;
l – ургал бүрийн салах /сулрах/ зэрэг;
N – өгөгдсөн хүдрийн хам баяжмалын тодорхой хугацаанд (t=const) хөвөн гарч ирсэн
(сф) янз бүрийн хэмжээтэй (i) зэсийн сульфидын (j) чөлөөт (c) ширхэнцэрүүдийн тоо, эсвэл
янз бүрийн хэмжээтэй (i) ба сулралын ижил зэрэгтэй (l) задгай (o), холимог (см) сульфидын
ургалуудын (j) тоо; Ncji , Nojil , Nсмjil - флотацийн тэжээл дэх хэсгүүдийн харгалзах
төрлүүдийн тоо; Pjil , Pojil , Pсмjil - статистик тогтмол хэмжигдэхүүн – хэсгүүдийн харгалзах
төрлүүдийг гаргаж авах магадлал.
Флотацийн тэжээл дэх зэсийн тархалтын өгөгдлийг бүхэллэгийн ангиллаар болон
нарийн хэмжээтэй ангид олдох хэлбэрээр нь ашиглан хам баяжмал дахь зэсийн хувийн
болон нийт металл авалтыг таамаглаж болно.
аб
аб
от
об
𝜀𝐶𝑢𝑖
= 𝑖 ∙ 𝜀𝐶𝑢
/100 ; 𝜀𝐶𝑢
= ∑𝑛𝑖=1 𝜀𝐶𝑢𝑖
;
энд,
(1.13)
i – зэсийн тархалт, нунтаглагдсан хүдэр дэх бүхэллэгийн ангиллаар, % ;
абCu, отCu , обCu - бүхэллэгийн i ангиас авах зэсийн хувийн металл авалт, тус
тус абсолют хэмжээгээр, харьцангуй хэмжээгээр, бүхэллэгийн бүх ангийн нийт металл
авалт, % ;
i = 1, 2, ........, n - бүхэллэгийн ангиуд.
Хүснэгт 1.12-т дээрх аргачлалаар тодорхойлсон, бүхэллэгийн ангиудаас тус тусад нь
болон нийт хүдрээс авах зэсийн металл авалтын хүлээгдэж буй үзүүлэлтийг хүдэр
баяжуулалтын үйлдвэрлэлийн ба лабораторийн туршилтаар гаргаж авсан бодит
үзүүлэлттэй харьцуулан харуулав.
Хүдрийг нунтаглахын хэрээр бүхэллэгийн дээд (+ 0.2 мм) ба доод (- 0.044 мм) ангийн
зэсийн харьцангуй металл авалт буурч, дунд (- 0.1 .... + 0.044 мм ) ангийн металл авалт өсөж
байна. Энэ нь дараах байдлаар тайлбарлагдана (хүснэгт 1.12):
• Дээд ангийн хүдрийг нунтаглахын хэрээр зэсийн сульфидын өндөр агуулгатай
ургалууд суларч, доод ангиуд руу шилждэг, ингэснээр дээд ангид зэсийн сульфидын
нарийн жижиг орцтой хөвөх чадвар муутай ургалууд үлдэж, дээд ангийн металл
авалтыг бууруулж байна;
• Доод ангийн (- 0.044 мм) зэсийн металл авалтын бууралт нь хөвөх чадвар муутай
ширхэнцэрийн тоо нэмэгдсэнээс болж байна, ө.х. ширхэнцэрийн хэмжээ 20 мкм –ээс
бага ба ялангуяа 5 мкм-ээс бага;
• Дунд ангийн зэсийн металл авалт нэмэгдэж байгаа нь дунд ангид флотацийн
бүхэллэгийн хэмжээтэй чөлөөт зэсийн сульфидуудын агуулга өсөж байгаатай
холбоотой.
26
Хүснэгт 1.12.
Зэсийн металл авалтын таамаглалыг хүдрийн урсгалын бүхэллэгийн нарийн ангиас болон нунтагласан анхдагч хүдрээс авсан
бодит металл авалттай харьцаалсан харьцуулалт
Бүхэллэгийн ангиуд, мм
Үзүүлэлтүүд
+0.2
- 0.2
+ 0.16
- 0.16
+ 0.1
- 0.1
+ 0.08
- 0.08
+ 0.044
- 0.044
+ 0.02
Бүхэллэгийн нийт*
ангиудаас хүлээгдэж
буй металл авалт
(одоогийн хүдэр), %
42.8
1.72
47.5
0.95
66.06
2.91
80.1
2.08
92.39
13.4
97.55
29.46
БҮ дэх бодит металл
авалт, %
40.5
51
62.7
80.8
93
97.1
Бүхэллэгийн - 0.08ммийн ангийг агуулсан
бүхэллэгийн дараах
хэмжээтэй анги тус
бүрээс** хүлээгдэж
буй металл авалт , %:
51.8
42.28
5.2
43.6
3.65
71.8
10.12
72.1
4.18
81.55
7.42
91.96
46.25
̶
65.4
40.1
0.72
41.7
1.34
68.89
8.47
73.5
6.54
81.96
11.06
91.79
55.32
80.8
38.9
1.04
44.3
0.44
70.22
4.43
74.3
3.42
84.5
12.09
91.33
65.45
87.82
11.94
89.3
̶
40.27
0.52
71.26
2
75.7
2.34
92.2
̶
35.1
0.53
64.14
0.96
76.0
1.75
87.87
11.6
Лабораторийн
туршилтаар
гарсан бодит
металл авалт,
Cu , %
- 0.02
+ 0.01
- 0.01
94.85
10.5
86.2
26.8
87.9
̶
̶
87.8
88.1
̶
̶
̶
76.82
71
77
51.8
̶
̶
83.45
83.6
84.0
65.4
̶
̶
86.88
87.8
87.9
81.5
̶
̶
89.9
88.4
89.4
88.9
̶
̶
88.6
88.4
90.0
94.8
94
91.03
72.1
90.5
73.76
(1.16)
Нийт
томъёогоор
металл
тооцоолсон
авалт,
металл авалт,
%
%
* Хүртвэрт – металл авалт харьцангуй хэмжээгээр, хуваарьт – абсолют хэмжээгээр.
** Хүртвэрт – металл авалт хоёрдогч хүдрийн, хүртвэрт – анхдагч хүдрийн (дээж 125).
27
Дараах функциональ хамаарлыг олж тогтоосон:
СР𝐶𝑢 =
𝛽−0.08
0.683+0.0044𝛽−0.08
;
(1.14)
𝜀пр = 12.68 + 1.6947СР𝐶𝑢 − 0.00945СР2
𝐶𝑢
;
2
𝜀пр = 26.832 + 1.353𝛽−0.08 − 0.00743𝛽−0.08
(1.15)
;
(1.16)
энд, β-0.08 – нунтаглагдсан хүдэр дэх бүхэллэгийн бэлэн ангийн агуулга (- 0.08 мм), %;
СрCu – зэсийн сульфидын сулрах түвшин (зэсээр тооцоолсон), %;
пр – зэсийн металл авалтын таамаг үзүүлэлт, %.
Ургалуудын металл авалтын тогтоосон магадлалыг ашиглан хийсэн таамаглал нь
баяжуулах үйлдвэрийн хам баяжмалын 0.116%-ын дундаж агуулгатай хаягдлаас 16% -ийн
зэсийн нэмэлт металл авах боломжтойг харуулж байна. Энэ тохиолдолд хаягдал дахь
зэсийн агуулга 0.0978% болж буурч, баяжмал дахь зэсийн металл авалт 2% -аар нэмэгдэж
байна. Анхдагч хүдрийн хам баяжмалын хаягдлын лабораторийн туршилтын стереологик
шинжилгээний өгөгдлөөр хийсэн аналог тооцоо нь хаягдал дахь зэсийн агуулга 0.062-аас
0.052% хүртэл буурч, металл авалт 2.15% -аар нэмэгдэхийг нотолж байна.
Ийм тооцоо нь цементжилтийн бүсийн хүдрээс, хам флотацийн циклийн хаягдал
дээр элсний флотаци нэвтрүүлэх үед селекцийн алдагдлыг тооцон, зэсийн металл авалтыг
дор хаяж 1-1.2% -аар, анхдагч хүдрээс 0.7-0.8% -аар нэмэгдүүлэх далд нөөц байгааг илтгэж
байна.
Зэс-порфирын нарийн шигтгээлэг бүтэцтэй хүдрийн зэсийн металл авалтын
таамаглал нь энэхүү аргачлалаар дараах дарааллаар хийгдэнэ:
- Нунтаглагдсан хүдрийг бүхэллэгийн хэмжээгээр нь шигшиж ангилан, тэдгээрийн
зэсийн тархалтыг тогтооно;
- Ангилал бүрт стереологик шинжилгээгээр зэсийн эрдсүүдийн орших хэлбэрийг
металлад гарах агуулгатай нь тооцоолон тогтооно;
- Янз бүрийн бүхэллэгийн хэмжээтэй хэсгүүдийн металл авалтын магадлал ба
бүхэллэгийн нарийн ангиудын стереологик шинжилгээний үр дүнг ашиглан
зэсийн металл авалтын таамаг үзүүлэлтийг тооцоолно.
Энэ аргын мөн чанар нь хам баяжмалд орж буй хэсгийн тоог тэдгээрийн хэмжээ
(масс) ба гидрофобик байдлаас хамааран металл авалтын өөр өөр магадлалаар
тодорхойлох явдал юм. Тогтоосон тоон магадлал нь ерөнхийдөө хэвлэгдсэн
мэдээллүүдтэй нийцдэг, ө.х. ургалын хэсгүүдийн бүрэн флотацид A.С.Коневынхоор
хэсгүүдийн гадаргуугийн гидрофобик талбайн 5-12% нь, А.Годеныхоор 5%-аас их нь
шаардагдана.
28
Хүдэр ба баяжуулсан бүтээгдэхүүн дэх эрдсүүдийн агуулгын технологийн
үзүүлэлтүүдийг тооцох аргачлал. Технологийн үзүүлэлтүүдийн тооцоог хүдэр ба
баяжуулсан бүтээгдэхүүн дэх ашигт эрдсүүдийн агуулгаар болон баяжуулах явцад
гаргаж авсан бүтээгдэхүүний бодит жингээр тооцоолдог. Гэсэн хэдий ч хүдрээс баяжмал
руу ашигтай эрдсүүд ялгагддан шилждэг, ө.х. анхны хүдрээс баяжуулсан бүтээгдэхүүнд
(А) гарах эрдэс бүр нь (тодорхой жин ба гарцтай) тэдгээрээс авах металл авалт (B) юм.
Энд А дүгнэлт нь эрдсүүдийн найрлагын стехиометрийн бүрэлдэхүүний тогтмол
байдлаас шалтгаалан B дүгнэлттэй адил юм. Энэ тохиолдолд A B дүгнэлт нь
ерөнхийдөө найдвартай байх юм [ (A B) = Т]. Энэ аргачлал нь үүн дээр тулгуурладаг.
Харгалзах тэмдэглэгээнүүдийг хийж, тооцооны томъёог гарган авсан.
Тэмдэглэгээ:
Q, C, T – хүдэр, баяжмал, хаягдлын жин, т/цаг, эсвэл т/хон;
Oi, fi , ti – хүдэр, баяжмал, хаягдал дахь эрдсүүдийн жин, т/цаг, эсвэл т/хон;
αi , βi , vi – хүдэр, баяжмал, хаягдал дахь эрдэс тус бүрийн агуулга, %;
iк , iхв – баяжмал ба хаягдал дахь эрдсүүдийн гарц, % ;
, i – баяжуулсан бүтээгдэхүүн ба хүдрийн, эсвэл хүдрийн бус эрдсийн гарц, %;
i, мет – эрдэс тус бүрийн ба металлын металл авалт, %;
αмi , βмi , vмi – анхны хүдэр, баяжмал, хаягдал дахь моно эрдсүүдийн үндсэн ба
дагалдах элементүүдийн агуулга, % ба г/т;
α , β , v - анхны хүдэр, баяжмал, хаягдал дахь тодорхойлж буй элементийн агуулга,
% ба г/т;
i = 1, 2, … , n – ашигт эрдсүүд; i = n+1, … , m – бусад эрдсүүд.
Балансын Q = C + T томъёоноос:
ба
гэж гаргаж авч болно.
C/Q ба T/Q харьцаанаас хүдэр ба баяжуулсан бүтээгдэхүүний мэдэгдэж буй
агуулгаар харгалзах үзүүлэлтүүдийг тооцоолох томъёог олж болно (хүснэгт 1.13).
29
Хүснэгт 1.13.
Тооцооллын үндсэн томъёонууд
Үзүүлэлтүүд
Баяжмал
Хаягдал
Бүтээгдэхүүнүүдийн гарц
Ашигт эрдсүүд ба
элементүү-дийн
металл
авалтуудын
нийлбэр
Эрдсүүдийн гарц
Эрдсийн
авалт
металл
Гаргаж авсан харьцаанууд нь, ашигт металлуудыг баяжмалд гаргаж авах нь
тэдгээрийн хүдэр дэх нийт агуулгаар биш, харин энэхүү металлыг агуулсан эрдсүүдийн
металл авалтын түвшингээс хамаарч байгааг харуулж байна.
энд, iк – металл авалтын нийлбэр дэх эрдэс бүрийн металл авалтын хувь хэмжээ.
Эрдэс дэх металлын тоо хэмжээ нь анхны хүдэр, баяжмал, хаягдал дахь моно
эрдсүүдийн үндсэн болон дагалдах элементүүдийн бодит агуулгын тусламжтайгаар
тодорхойлогдоно:
30
Дээрх томъёонуудыг дурын ажиллаж буй баяжуулах үйлдвэрийн баяжуулалтын
процессын үнэлгээг хийхэд ашиглаж болно. Жишээ болгож, хүснэгт 1.14-т “Эрдэнэт” УБҮийн боловсруулсан хүдэр болон гаргаж авсан баяжмалын дундаж минералын бүрэлдэхүүн
дээр үндэслэн тооцоолсон хам баяжмал болон флотацийн зэсийн циклийн технологийн
үзүүлэлтүүдийг харуулав.
Энэхүү аргачлал нь баяжуулах процессын үйл явцууд дахь эрдсүүдийн тархалтыг
тодорхойлох, мөн эрдсүүдийн баланс /тэнцвэр/, үндсэн дагалдах элементүүдийг
тодорхойлох боломжийг олгодог.
Анхны хүдэр дэх зэсийн сульфидуудын гранулометрийн найрлагын судалгаа нь
зэсийн агуулга буурахад түүний нарийн ширхэнцэрүүдийн тоо өсөж байгааг харуулж
байсан. Энэ үед цементжилтийн бүсийн хүдэрт (Cu = 0.86%) 0.08 мм-ээс бага ширхэнцэртэй
зэсийн хэмжээ 55%, 0.016 мм-ээс бага - 4.8%, харин анхдагч хүдэрт (Cu = 0.4%) %) 0.08 ммээс бага ширхэнцэртэй зэсийн хэмжээ 72.5%, 0.016 мм-ээс бага - 10.4% байна.
Зэсийн эрдсүүдийн ширхэнцэрийн дундаж хэмжээ, мм, хүдэр дэх зэсийн агуулгаас
хамаарах хамаарал дараах тэгшитгэлээр илэрхийлэгдэнэ:
Dм = 0.033 + 0.096 αCu
Янз бүрийн зэсийн агуулгатай хүдрийн болон түүн дэх ижил биш хэмжээтэй шигтгээ
хэлбэрийн зэсийн эрдсийн нунтаглалтын зэрэг нь баяжуулалтын үзүүлэлтүүдэд хэрхэн
нөлөөлж байгааг дараах ерөнхий хэлбэрийн регрессийн тэгшитгэлээр тайлбарлана:
Cu = C0 + C1β-0.08 + C2β2-0.08
энд,
Cu - хам баяжмал дахь зэсийн металл авалт, %;
β-0.08 - флотацийн тэжээл дэх -0.08 мм-ийн бүхэллэгийн хэмжээтэй ангийн агуулга, %;
С0 , С1 , С2 – коэффициентүүд.
Судалгаа нь зэсийн эрдсүүдийг дутуу салгах нь ядуу агуулгатай хүдрээс авах металл
авалтыг баян агуулгатай хүдрээс авах металл авалтаас хамаагүй илүү бууруулж байгааг
харуулж байна. Хүдрийг илүү нарийн нунтаглаж, харьцангуй ядуу агуулгатай хүдрээс авах
металл авалтыг бүрэн дүүрэн байлгах боломжтой.
31
Хүснэгт 1.14.
Флотацийн хам баяжмалын ба зэсийн циклийн технологийн үзүүлэлтүүд ба баяжуулалтын бүтээгдэхүүнүүдийн эрдсүүдийн баланс
Эрдсүүдийн гарц,
(абсолют хэмжээгээр)
Эрдсийн бүрэлдэхүүн, %
Үзүүлэлтүүд
Хүдрээс авах эрдсүүдийн металл авалт,
(харьцангуй хэмжээгээр)
Нийт металл
авалт дахь
тодорхой
эрдсийн
металл
авалтын эзлэх
хувь хэмжээ, %
Анхдагч
хүдэр
Хам
баяжмал
Хам
хаягдал
Зэсийн
баяжмал
Молибдены
баяжмал
Хаягдал
Хам
баяжмал
Зэсийн
баяжмал
Хаягдал
Хам
баяжмал
Зэсийн
баяжмал
Молибдены
баяжмал
Хаягдал
Халькозин
0.5
7.45
0.056
20.74
0.6
0.065
0.447
0.436
0.064
89.4
87.15
0.02
12.8
31.48/30.69
Ковеллин
0.4
5.95
0.046
16.18
0.4
0.062
0.357
0.34
0.06
89.2
84.98
0.09
15.17
25.14/23.94
Борнит
0.02
0.293
0.003
0.8
-
0.003
0.018
0.017
0.005
88
84
-
16
1.24/1.18
Халькопирит
0.4
5.85
0.052
15.97
0.2
0.063
0.351
0.335
0.062
87.7
83.88
0.09
15.94
24.72/23.63
Теннантит
0.03
0.42
0.005
1.06
-
0.008
0.025
0.022
0.008
84
72.2
-
26
1.77/1.57
Исэлдсэн зэс
0.07
0.65
0.033
1.2
83
0.046
0.039
0.025
0.045
55.7
36
-
64
2.75/1.51
Молибденит
0.03
0.33
0.011
0.15
2.5
0.015
0.02
0.003
0.015
66
10.5
50
39.5
-
5
60
1.5
34
-
4.35
3.6
0.714
4.277
72
14.28
-
85.71
-
0.009
0.12
-
0.3
-
-
0.06
0.006
-
80
70
-
-
-
-
0.007
-
0.01
-
-
0.0004
0.0002
-
52.5
26.3
-
-
-
Төмрийн ислүүд
0.3
0.3
0.3
0.3
-
0.3
0.018
0.006
0.293
6
2.13
-
97.87
-
Кварц
44.1
6.8
46.5
2.3
44-45
0.41
0.048
43.36
0.92
0.11
-
99.88
-
Хээрийн жонш
22.6
5
23.7
3
23-24
0.3
0.063
23
1.33
0.28
-
99.71
-
Серицит
26.5
6.83
27.8
4.1
27-28
0.41
0.084
26.69
1.54
0.32
-
99.57
-
Пирит
Сфалерит
Галенит
15
Тайлбар: 1. Хүртвэрт – хам баяжмалд, хуваарьт – зэсийн баяжмалд. 2. Төмрийн ислүүд – лимонит, гематит, магнетит.
32
Гаргаж авсан хамаарлуудын үндсэн дээр үйлдвэрлэлийн нөхцөлд баяжуулалтын
технологийн үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийг нунтаглагдсан бүтээгдэхүүний бүхэллэгийн
хэмжээний тогтвортой биш байдлаас хамааруулан дараах байдлаар үнэлж болно:
энд, ∆Cu - нунтаглалтын процессын жигд биш байдлаас хамаарсан зэсийн металл авалтын
өөрчлөлт, %
Флотацийн тэжээл дэх -0.08 мм –ийн бүхэллэгийн хэмжээтэй ангийн ердийн
тархалттай үед:
энд, f (β-0.08) - нунтаглалтын процессын жигд биш байдлаас хамаарсан зэсийн металл
авалтын өөрчлөлт, % ; σ2-0.08 - дисперсийн өөрчлөлт.
σ2-0.08 = 2% байхад |∆Cu | = C2 σ2-0.08 байна.
Янз бүрийн зэсийн агуулгатай хүдэрт зэсийн металл авалтын хаягдал ямар байхыг
дор үзүүлэв.
Зэсийн агуулга, %
Зэсийн эрдсүүдийн
шигтгээний дундаж хэмжээ,
мм
Зэсийн металл авалтын
хаягдал, %
0.6-0.7
0.7-0.8
0.8-0.9
0.9-1.0
1.0-1.2
0.095
0.105
0.115
0.124
0.139
0.17
0.136
0.11
0.09
0.045
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын хүдрийг ажлын янз бүрийн цаг хугацаанд баяжуулсан
туршлагаас үзэхэд, зэсийн металл авалтын өсөлтөд флотацийн тэжээл дэх +0.2 мм-ийн хүнд
баяжигддаг ангийн агуулга нөлөөлж байна:
Зэсийн 0.86%-ийн агуулгатай байхад (1986 он)
Cu = 85.72 + 7.1 αCu – 0.3 βCu – 0.1 β+0.2
;
Зэсийн 0.76%-ийн агуулгатай байхад (1994 он)
33
Cu = 83.48 + 9.8 αCu – 0.24 βCu – 0.16 β+0.2
;
Энд, βCu - хам баяжмал дахь зэсийн агуулга, % ;
β+0.2 - +0.2 мм-ийн ангийн агуулга, %.
Энэ нь хүдэр дэх зэсийн агуулга буурах тусам флотацийн тэжээл дэх зэсийн
сульфидуудын нарийн ширхэнцэрүүдтэй ургалын тоо хэмжээ нэмэгдэж байгаатай
холбоотой.
Дээр дурдсанаас дараах дүгнэлтийг хийж болно:
- Харьцангуй ядуу агуулгатай хүдрийг баяжуулах үед түүнийг илүү нарийн
нунтагласнаар (баян хүдэртэй харьцуулахад) металл авалтыг бүрэн гүйцэд авах
боломжтой, энэ нь зэсийн эрдсийн тархалт буурсантай холбоотой;
- Ядуу агуулгатай хүдрийг баяжуулах үед гардаг нунтаглалтын процессын тогтворгүй
байдлаас болсон металл авалтын алдагдал нь баян хүдрийг баяжуулах үеийнхээс
хамаагүй илүү байдаг.
Тиймээс хүдэр дэх металлын агуулга буурах тусам нунтаглах циклийг
тогтворжуулах, хянах чанарын шаардлага нэмэгддэг.
Үйлдвэрлэн гаргах баяжмалын эрдэс-химийн бүрэлдэхүүн ба баяжуулалтын
технологийн үзүүлэлтүүдийг таамаглах минералоги-технологийн аргачлал. Боловсруулж
буй хүдрийн эрдсийн бүрэлдэхүүний өөрчлөлт нь үйлдвэрлэн гарган баяжмалын эрдсийн
бүрэлдэхүүн ба баяжуулалтын технологийн үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг үүсгэж, эцэстээ
үйлдвэрийн техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг төлөвлөхөд хүндрэл үүсгэдэг. Иймд
баяжуулах үйлдвэрийн үйл ажиллагааны дараагийн жилүүдийн технологийн үзүүлэлтүүд
болон үйлдвэрлэсэн баяжмалын металлургийн түүхий эд болох эрдэс-химийн найрлагыг
урьдчилан тооцоолох нь үйлдвэрлэлийн тулгамдсан асуудлын нэг юм.
Хүдэр бэлтгэх, хөвүүлэн баяжуулах харьцангуй тогтвортой горимын үед хүдрээс
баяжмал руу тодорхой эрдсийг гаргаж авах нь үндсэндээ статистикийн тогтмол үзүүлэлт
юм. Иймээс үйлдвэрийн үйл ажиллагааны янз бүрийн үе шатанд боловсруулсан хүдрийн
эрдсийн найрлага өөрчлөгдөх нөхцөлд эрдсүүдийн хэлбэр, баяжуулалтын бодит болон
хүлээгдэж буй түвшин, үндсэн болон дагалдах элементийн агуулгыг тооцон дараах томъёог
ашиглан үйлдвэрлэх баяжмал, технологийн үзүүлэлтүүдийг найдвартай, урьдчилан
тооцоолох боломжтой:
34
, эсвэл
Энд, αi – ирээдүйн боловсруулах хүдрийн нэг удаагийн болон нийт технологийн дээжийн
эрдсийн шинжилгээгээр тогтоосон хүдэр дэх эрдсүүдийн төрлүүдийн агуулга, %;
i – эрдсийн төрлийн бодит ба хүлээгдэж буй металл авалт, % (эрдсийн металл
авалтын бодит түвшинг хүдэр болон баяжигдсан бүтээгдэхүүн дэх эрдсийн агуулгаар
технологийн үзүүлэлтүүдийг тооцоолон гаргаж авдаг, эрдсийн металл авалтын хүлээгдэж
буй түвшинг хүдрийн биетийг бүсчлэн олборлох явцад гарах тэдгээрийн орон зайн
өөрчлөлтийн төлөв байдлыг харгалзан ирээдүйн боловсруулалтад орох хүдрийн дээжийн
технологи- минерологийн судалгаагаар тооцоолон гаргадаг);
i - баяжмал дахь эрдсийн гарц, %;
βi - баяжмал дахь эрдсийн агуулга, %;
φэi - моно эрдэс /мономинерал/ дэх үндсэн ба дагалдах элементүүдийн агуулга, г/т
эсвэл % (тодорхой орд газрын эрдсийн төрлүүдийн химийн бүрэлдэхүүн нь зөвхөн тэр
орддоо л байдаг, тийм учраас моно эрдсүүдийн фракц дахь химийн элементүүдийн бодит
дундаж агуулга тооцоонд шаардлагатай);
αэi ба βэi - хүдэр ба баяжмал дахь тодорхойлж буй элементийн агуулга, г/т эсвэл %;
эi - элементийн бодит ба хүлээгдэж буй металл авалт, %;
i = 1, … , n – тодорхой ашигтай металлын эрдсийн төрлүүд, %;
i = n + 1, …, m – бусад эрдсүүд, n < m.
Флотацийн хам баяжмал болон зэсийн циклийн технологийн үзүүлэлтүүд ба
үйлдвэрлэж буй баяжмалын эрдсийн бүрэлдэхүүний таамаглал. Флотацийн хам
баяжмалын болон зэсийн циклийн технологийн үзүүлэлтүүдийг (хүснэгт 1.15) баяжуулах
үйлдвэрийн ажлын янз бүрийн цаг хугацаанд боловсруулалтад орж буй сульфидын хүдрийн
эрдсийн бүрэлдэхүүний үндсэн дээр тооцооллоо.
Тооцоонд халькопиритийн ба хүдрийн бус эрдсийн металл авалтыг дараах
шалтгаанаар Эрдэнэтийн уурхайн гүнзгийрэлттэй уялдуулан анхны байдлаас өөрчилж
авсан. Үүнд:
1. Халькопирит нь ордын хүдрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлдог зэс агуулагч
тэргүүлэх эрдэс болдог. Геолог-технологийн дээжүүдийн лабораторийн туршилт дахь хам
баяжмалын хаягдал ба баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын минералоги-технологийн
судалгаагаар хүдэр дэх зэсийн агуулга 0.1 % буурахад түүн дэх зэсийн хаягдал 0.4-0.6%-аар
өсөж байгаа нь тогтоогдсон. Үүнтэй уялдан халькопиритийн металл авалт түүний анхны
түвшнээс буурч байна.
2. Хүдэр нунтаглалтын ижил түвшинд (-0.08 мм –ийн ангийн – 69.3%) баяжуулах
35
үйлдвэрийн хүдрийн урсгал дахь зэсийн сульфидуудын чөлөөлөгдөх түвшин (зэсээр
тооцоолоход) 81%, харин анхдагч хүдэрт – 70.2% байгаа нь баяжмал дахь зэсийн
сульфидуудтай барьцалдан ургасан хүдрийн бус эрдсүүдийн металл авалт нэмэгдэж байгааг
харуулж байна.
Хүснэгт 1.15
Хүдрийн биет гүнзгийрэх тусам хүдэр дэх эрдсийн бүрэлдэхүүний өөрчлөгдөх үеийн
сульфидын хүдрийн флотацийн хам баяжмалын хүлээгдэж буй технологийн үзүүлэлтүүд
ба баяжмалын эрдсийн бүрэлдэхүүн
Эрдсүүд
Халькозин
Ковеллин
Борнит
Халькопирит
Теннантит
Исэлдсэн зэс
Молибденит
Төмрийн ислүүд
Пирит
Сфалерит
Галенит
Хүдрийн бус
1984 он
1991 - 1994 он
1995 - 2000 он
αi
i
i
βi
αi
i
i
βi
αi
i
i
βi
0,5
0,4
0,02
0,4
0,03
0,07
0,03
0,3
5
0,009
0,001
93,23
89,4
89,2
88
87,7
84
55,7
66
6
72
80
52,5
1,2
0,447
0,357
0,018
0,351
0,025
0,039
0,02
0,018
3,6
0,007
0,001
1,119
7,46
5,95
0,29
5,85
0,42
0,65
0,33
0,3
60,07
0,12
0,007
18,63
0,37
0,26
0,03
0,7
0,03
0,065
0,03
0,3
5
0,01
0,001
93,21
89,4
89,2
88
87,3
84
55,7
66
6
72
80
52,5
1,39
0,331
0,232
0,026
0,611
0,025
0,036
0,02
0,018
3,6
0,008
0,001
1,296
5,33
3,74
0,43
9,85
0,41
0,58
0,32
0,29
58,03
0,129
0,008
20,88
0,21
0,17
0,04
0,75
0,03
0,045
0,03
0,3
4,7
0,01
0,001
93,62
89,4
89,2
88
86,85
84
55,7
66
6
72
80
52,5
1,58
0,877
0,516
0,352
0,514
0,025
0,025
0,02
0,018
0,384
0,008
0,001
1,479
3,15
2,54
0,58
10,93
0,42
0,42
0,33
0,3
56,77
0,13
0,008
24,82
Хүлээгдэж буй
технологийн
үзүүлэлтүүд
Эрдсүүд
αi
Халькозин
Ковеллин
Борнит
Халькопирит
Теннантит
Исэлдсэн зэс
Молибденит
Төмрийн ислүүд
Пирит
Сфалерит
Галенит
Хүдрийн бус
2011 - 2020 он
2001 - 2010 он
0,13
0,05
0,05
0,95
0,03
0,025
0,03
0,3
4,?
0,01
0,001
94,22
i
i
89,4 0,116
89,2 0,045
88
0,044
86,35 0,82
84
0,025
55,7 0,014
66 0,02
6
0,018
72
3,024
80
0,008
52,5 0,001
1,755 1,654
2021 - 2032 он
βi
αi
i
i
βi
αi
i
i
βi
2,01
0,77
0,76
14,17
0,44
0,24
0,35
0,31
52,24
0,14
0,009
28,57
0,08
0,02
0,07
1,01
0,01
0,02
0,03
0,3
3,7
0,01
0,001
94,75
89,4
89,2
88
85,8
84
55,7
66
6
72
80
52,5
1,98
0,072
0,018
0,067
0,867
0,008
0,011
0,02
0,018
2,664
0,008
0,001
1,791
1,29
0,32
1,11
15,65
0,15
0,2
0,36
0,33
48,1
0,15
0,009
32,33
0,03
0,13
0,96
0,01
0,01
0,035
0,3
3,1
0,01
0,001
95,42
89,4
88
85,2
84
55,7
66
6
72
80
52,5
2,045
0,027
0,114
0,818
0,008
0,006
0,023
0,018
2,232
0,008
0,001
1,951
0,51
—
2,2
15,71
0,16
0,11
0,44
0,35
42,87
0,15
0,01
37,4
Хүлээгдэж буй
технологийн
үзүүлэлтүүд
36
Тайлбар: αi – хүдэр дэх i дугаар эрдсийн агуулга, % ; i – хам баяжмал дахь i дугаар эрдсийн металл авалт, % ;
i – i дугаар эрдсийн гарц, % ; βi – хам баяжмал дахь i дугаар эрдсийн агуулга, % ; m – бүх эрдсүүд.
Хоосон чулуулгийн эрдсийн металл авалтыг 0.86 ба 0.416% -ийн зэсийн агуулгатай хүдрийг
баяжуулах явцад тогтоосон өгөгдөл дээр үндэслэн интерполяцийн аргаар тооцоолсон:
Энд, α , α0 , α1 ба , 0 , 1 - хоосон чулуулгийн агуулга ба металл авалт, %.
Энэ аргаар олж авсан технологийн урьдчилан тооцоолсон үзүүлэлтүүд нь одоогийн
технологийн болон урвалжийн горимуудад үндсэн эрс гараагүй тохиолдолд найдвартай
байх болно.
Үйлдвэрлэгдэх баяжмалын технологийн үзүүлэлт ба эрдсийн бүрэлдэхүүнийг
урьдчилан таамаглах нь хүдрийн болон баяжуулалтын бүтээгдэхүүний олон тооны дээжийн
нарийн төвөгтэй стереологийн шинжилгээ хийх шаардлагаас болоод хүндрэлтэй байна.
Иймээс “Эрдэнэтийн-Овоо” ордын хүдэр баяжуулах технологийн үзүүлэлтийн урьдчилсан
тооцоог хялбаршуулахын тулд таамагласан мэдээлэлд үндэслэн дараах функциональ
хамаарлыг олж тогтоов:
Энд,
αCu , βkCu , βCuCu - зэсийн агуулга хүдэрт, хам баяжмалд, зэсийн баяжмалд, % ;
kCu , CuCu – зэсийн металл авалт хам баяжмалд, зэсийн баяжмалд, % .
Олж авсан хамаарал нь зэсийн дурын агуулгатай сульфидын хүдэр боловсруулах
технологийн үзүүлэлтүүдийг урьдчилан таамаглах боломж олгодог (зураг 1.5).
37
Зураг 1.5. Хүдэр дэх зэсийн агуулгаас хамаарах зэсийн металл авалт ба
баяжмалын чанарын хамаарал.
Цементжилтийн бүсийн хүдрийг баяжуулах явцад болон анхан шатны хүдрийг
турших, түүнчлэн гүний түвшний хүдрийг баяжуулах лабораторийн болон хагас
үйлдвэрлэлийн туршилтаар тогтоосон технологийн бодит үзүүлэлтүүдийг таамаглан
тооцоолсон үзүүлэлтүүдтэй харьцуулж, тэдгээр нь баяжуулах үйлдвэрийн ердийн ажиллах
үед 0.5-0.9%-аар ялгаатай байгааг тогтоосон. Энэ нь, Эрдэнэтийн баяжуулах үйлдвэрт
сульфидын хүдэр боловсруулах технологийн үзүүлэлтүүдийг төлөвлөхөд дээрх
хамаарлуудыг ашиглах нь техник, технологи, эдийн засгийн үүднээс авч үзэхэд найдвартай
гэдгийг баталж байна.
1.4.
Хүдрийн геологи-технологийн ангилал ба ордын баяжигдах чанарын
загвар
Тектоник хөдөлгөөний давтамж, хүдэр-магматик процессын нөлөөлөлтэй холбоотой
ордын зэс-молибдены хүдэр үүсэх нөхцлийн олон талт шинж чанар нь тухайн ордын
геологи-минерологи-технологийн гетероген байдлын тодорхой хэв шинжийг бүхэлд нь
болон түүний бие даасан хэсгүүдэд тодорхойлсон. Хүдрийн геологи-технологийн
үнэлгээний практик үр дүн нь технологийн шинж чанарыг тодорхойлох явдал бөгөөд
улмаар баяжуулалтын үзүүлэлтүүдийг урьдчилан таамаглах боломжтой болно. Хүдрийн
геологи-технологийн судалгааны орчин үеийн шаардлага нь тэдгээрийн эрдсийн найрлага
дахь өөрчлөлтийг бие даасан хэсгүүдийн болон ордын технологийн шинж чанаруудтай
хэрхэн уялдан холбогдож байгааг нарийвчлан судлах хэрэгцээтэй холбоотой юм.
Хүдрийн иж бүрэн болон минерологи-технологийн олон талт судалгааг хослуулан
геологи хайгуул хийх нь ордын ашиглалттай холбоотой хүдрийн геологи-технологийн
төрөл ба сортуудын хэсэгчилсэн болон нийт олборлолт ба баяжуулалт, тэдгээрийн
шаардлагатай дундажлалт, балансын бус хүдрийн ашиглалт, ордыг ашиглах схем, уулын
ажлын фронтыг хангах, хүдрийн массыг удирдах зэрэг өргөн хүрээний асуудлыг оновчтой
шийдэх боломжийг хангах ёстой. Мэдээж, эдгээр асуудлууд нь хүдрийн эрдсийн
бүрэлдэхүүний нарийн, олон талт судалгаа, тэдгээрийн технологийн шинж чанар, ордын
хэмжээнд өөрчлөгдөх тэдний хувьсах шинжийг тогтоосны үндсэн дээр шийдвэрлэгдэнэ.
38
Үүнийг хүдрийн геологи-технологийн ангилал болон ордын уул-геометрийн загварыг
геологи-технологийн зураглалын тусламжтайгаар үүсгэснээр хангах боломжтой болно.
Ордын металл авалтын хувьсах чанар болон бусад чанарын үзүүлэлтүүд нь түүний
хөндлөн, дагуу, гүний чиглэлүүдэд жигд биш шинж чанартай байдаг. Ордын чанарын бүх
үзүүлэлтүүдийг олборлолтын ажлыг төлөвлөхөд зориулж геологи-технологийн зураглалыг
харгалзан геометржүүлсэн. Үүний үндсэн дээр хүдэр бэлтгэх (баяжуулах үйлдвэрт физик,
механик шинж чанар болон эрдсийн бүрэлдэхүүний параметраар дундчилсан хүдэр
нийлүүлэх) болон флотацийн /хөвүүлэн баяжуулах/ процессыг (үндсэн эрдсийг сонгох
түвшинг харгалзан урвалжийн оновчтой горимыг хангах) тогтворжуулах боломжтой.
Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн үйл ажиллагааны 15 жилийн хугацаанд
геологичид, маркшейдерүүд, уурхайчид, баяжуулагч нарын цуглуулсан ордын уул уурхайгеологи-технологийн үнэлгээний их хэмжээний бодит материал нь геологи-технологийн
зураглалын аргыг боловсруулахад өргөн хэрэглэгддэг.
Хүдрийн эрдсийн найрлага, текстур, структурын нарийн төвөгтэй байдал нь хүдэр
бэлтгэлийн болон зэс, молибден, пиритийн хам баяжмалыг ялгасан флотацийн схемийг
урьдчилан тогтоосон.
Ордын хүдрийн минерологийн болон генетикийн шинж чанарын дээрх судалгаанууд
нь хүдрийн геологи, минерологийн хүчин зүйлийг үнэлэх, геометржүүлэх аргыг ашиглан
ордын геологийн болон технологийн зураглалын нийтлэг асуудлыг ойлгоход чухал ач
холбогдолтой юм. Зураг 1.6 -д баяжуулалтын үндсэн хүчин зүйлсийн хамаарлын схемийг
харуулав: байгалийн (геологийн, минералогийн-петрографийн, физик-химийн) болон хүдэр
бэлтгэх, хөвүүлэн баяжуулах процесс дахь хүдрийн шинж чанарыг өөрчлөгдөхөд хүргэдэг
технологийн хүчин зүйлүүд. Хүдрийн геологи-технологийн үнэлгээ, тэдгээрийн зураглалыг
боловсруулахад технологийн горим дахь байгалийн шинж чанарын өөрчлөлтийн түвшинг
харгалзан үзэх нь маш чухал юм.
Зураг 1.6. Хүдрийн баяжигдах чанарын байгалийн болон технологийн
хүчин зүйлүүд.
39
Эцсийн эцэст, энэ нь баяжуулахад хэцүү хүдрийн сортуудын геометржүүлэлтэд
хүдэр бэлтгэлийн өнцгөөс ч харсан, баяжуулалтын үеийн флотацийн онцлогоос ч харсан,
тусгалаа олох ёстой. Байгалийн эрдсийн үүсэх үе шатууд нь ордын геологийн нарийн
төвөгтэй байдалтай хэрхэн уялдаатай болохыг мэдсэнээр, орон зайн аспектод хүдрийн
технологийн шинж чанар үүсэх хэв шинжийг ажиглах боломжтой. Энэ нь хүдрийн
баяжигдах чанарын байгалийн ба технологийн хүчин зүйлсийн хоорондын уялдаа холбоог
ойлгож, үнэлэхэд чухал ач холбогдолтой юм.
Геологийн ерөнхий хүчин зүйлүүд нь эцсийн дүнд ордыг геологи-структурын болон
минералоги-генетикийн шинж чанараар нь ялган бүсчлэх боломжтой болгодог. Үүнтэй
холбогдуулан зохиогчийн М.Эркинтэй хамтран хийсэн судалгаа нь ордыг геологийн нарийн
төвөгтэй байдлаар нь гурван хэсэгт ялгах боломж олгосон. Эдгээр хэсгүүдийн физикмеханик шинж чанаруудыг тодорхойлон, хүдрийн болон хүдрийн бус эрдсүүдийг ялгаж,
хүдэр бэлтгэх ба баяжуулах шинж чанарын өөрчлөлтийг тооцоолон хэцүү баяжигдах
хүдэртэй хэсгүүдийг нэлээд үндэслэлтэй ялгах шаардлагатай болж байна.
Хүдрийн эрдсийн бүрэлдэхүүний тоон харьцаа ба баяжуулалтын тодорхой
үзүүлэлтүүдийн хоорондын уялдаа холбооны тухай таамаглал нь минералогипетрографийн болон физик-химийн хүчин зүйлүүдийг өгдөг. Үүнтэй уялдан хүдрийн
үндсэн эрдсүүдийн төрөл ба сортуудаар баяжуулалтын үзүүлэлтүүдийг таамаглах
алгоритмууд тооцоологдоно.
Баяжуулах процесс дахь хүдрийн эрдсүүдийн ассоциац ба бүтцийн утгыг үнэлэхдээ
хүдрийн биет дэх минерологийн болон геохимийн бүсчлэлийн илрэлийн үр дүнгээр ордын
ашиглалтын янз бүрийн түвшингүүд дэх хүдрийн үндсэн эрдсүүдийн нэгдлийн шинж чанар,
бүрэлдэхүүний жигд биш байдлын өндөр зэргийг, түүнчлэн эрдсүүдийн шинж чанар,
байгалийн болон технологийн гранулометрийн өргөн хүрээг харгалзан үзэх шаардлагатай.
Зураг 1.7-д зэсийн эрдсүүдийн хамгийн онцлог шинж чанарыг харуулав. Янз бүрийн
эрдсүүдийн хоорондын ургалын нарийн төвөгтэй хэлбэрээр илэрдэг эрдсийн бие даасан
шигтгээнүүдэд агуулагдах хүдрийн фазын жигд биш байдлын өндөр түвшинг онцлон хэлэх
нь зүйтэй, үүнд: цементжилтийн бүрхүүл /пленки цементации/, орлуулалт, хатуу уусмалын
задралын янз бүрийн бүтэц (зур.1.7-ын 3, 12, 16, 18), араг яс-бүсийн /скелетно-зональные/
(зур.1.7-ын 4, 10, 11, 13, 19). Хүдрийн төрөл, сортыг ялгахдаа флотацийн процессод
эрдсүүдийг салгахад хэцүү биш байлгахын тулд тэдгээрийн нарийн нунтаглалтын хэмжээ
(микроны бутархай ба хэдэн арван микрон) болон нэг эрдсийн бусад эрдсүүдтэй барьцалдах
эмульсын хэт нарийн холбоог (3-5 мкм) тооцох шаардлагатай. Ширхэнцэрийн хэмжээн дэх
хүдрийн фазын найрлага хэдий их олон төрөл байна тэр хэмжээгээр технологийн процесс
дахь эрдсүүдийн өөрчлөлтийн түвшин өндөр байна. Д.Даваасамбуутай хамтран хийсэн
судалгаагаар, баяжуулах үйлдвэрт баяжигдаж байгаа янз бүрийн төрлийн хүдрийн
баяжуулалтын чанарын үзүүлэлтүүдийг гаргаж авахын тулд хүдрийн болон хүдрийн биш
эрдсүүдийн, тэдгээрийн барьцалдан ургасан төрлүүдийн утгыг тогтоосон. Тухайлбал,
хүдрийн биет гүнзгийрснээр хүдэр дэх зэсийн агуулга 0.86%-аас 0.40% болж буурахад
40
зэсийн хувь хэмжээ нарийн ширхэнцэрүүдэд өсөж байна (0.08 мм-ээс бага байхад 54.772.5% , харин 0.016 мм-ээс бага байхад 4.8-10.4%).
Технологийн хүчин зүйлд (зураг 1.6) хүдэр бэлтгэх процессын эрдсүүдийн (хүдрийн)
шинж чанарын өөрчлөлт; ашигт эрдсүүдийн хаягдал болон флотацийн үед эрдсүүдийн
шинж чанарын онцлогийг тодорхойлдог хүчин зүйлсүүдийг хамааруулах хэрэгтэй. Хүдэр
бэлтгэх явцад эрдсүүдийн (хүдрийн) шинж чанарын өөрчлөлт нь хүдэр болон хүдрийн бус
эрдсийн нунтаглалтын сонгомол байдлаар, морфологи, хүдрийн ширхэнцэрийн шинж
чанараар; эрдсийн (хүдэр) хэт их нунтаглалтаар, баяжмалын бохирдлоор, лаг байдлаар,
ширхэнцэрүүдийн хөвөх чадвараар тодорхойлогдоно.
Флотацид ордоггүй эрдсүүд гарч ирэх (тенорит, халькантит ба бусад); зэс ба
молибдены эрдсийн исэлдсэн хэлбэр огцом өсөх, мөн 10 микрон ба түүнээс бага хэмжээтэй
ширхэнцэр бүхий хүдрийн эрдсүүдийн ялгарах хэмжээ ихсэх зэрэг нь ашигтай эрдсүүдийн
хаягдлыг тодорхойлдог хүчин зүйлүүд болдог.
Флотацийн үед эрдсүүдийн шинж төрхийн онцлог чанаруудад тодорхой талстграфийн /кристаллографически/ болон гадаргуугийн шинж чанартай хэсгүүд /тоосонцор/
үүсэх, сонгон шалгаруулалтыг тодорхойлдог янз бүрийн гранулометрийн хэмжээтэй
эрдсүүдийг нээх, шаварлаг болон нарийн ширхэгтэй гялтганасан эрдсүүдийн, гипсийн,
ангидритын, зэсийн ба молибдены исэлдсэн эрдсүүдийн флотацийн үр дүнд сөрөг нөлөө
үзүүлэх зэрэг орно.
Хүдрийн эрдсийн нарийвчилсан судалгаа, ордын геологийн бүтцийн онцлог,
технологийн нарийн төвөгтэй схемийг практикт нэвтрүүлэх зэрэг нь баяжуулах үйлдвэрт
өгч буй түүхий эдийн чанарыг болон зэс, молибден, пиритийн баяжмалуудын технологийн
горимын тогтвортой байдлыг хангахын тулд хүдрийн геологи-технологийн зураглалыг
хийх шаардлагатай гэдгийг харуулж байна. Зураглалын эхний шат бол геологийн бүтэц ба
генетикийн үндсэн дээр ялгагддаг хүдрийн төрөл болон сортуудын геологи-минералогитехнологийн ангиллыг боловсруулах явдал юм. Ингэхдээ хүдрийн төрөл ба сорт нь
статистик өгөгдлийн үндсэн дээр биш, харин тодорхой эрдсүүдийн парагенетик холбоо,
тэдгээрийн дотоод, гадаад бүтцийн онцлог болон физик-механик шинж чанарын уялдааг
тооцон ангилах нь зүйтэй.
Хүдрийн геологи-технологийн нэг төрөлд мэдээллийн шинж тэмдгийн тодорхой
параметрүүдээр тодорхойлогдсон, ямар нэгэн аргаар (цогц аргуудаар) баяжуулах үед эдийн
засгийн үр ашигтай үзүүлэлтийг гарган авах боломжтой хүдрийн эрдсүүдийн байгалийн бүх
минералын төрлүүд нэгтгэгдэнэ. Хүдрийн геологи-технологийн төрөл нь орон зайд
геометржиж, түүнд хамрагдах бүх сортууд нь нэг схемээр баяжигдана.
Хүдрийн геологи-технологийн сорт нь баяжуулалтын тодорхой схемээр ойролцоо
үзүүлэлтүүд гаргах боломжтой ойролцоо параметрийн мэдээллийн шинжтэй нэг буюу хэд
хэдэн эрдсийн төрлүүдийг нэгтгэнэ. Сортууд нь орд дээр геомертжиж, баяжуулалтын янз
бүрийн үзүүлэлтүүдийн хослолоор /комбинациар/ ялгагдана. Хүдрийн дэд сортод тухайн
сорт дахь олон янзын шинж чанаруудаас хамгийн онцлог нэг шинжээр, жишээ нь, хортой
хольцын агуулгаар (As, Pb) г.м. ялгадаг.
41
Зураг 1.7. Зэсийн эрдсүүдийн түгээмэл тохиолддог холбоосууд:
Хп – халькопирит, Хл – халькозин, Кв – ковеллин, П – пирит, Д – дигенит, Бн – борнит,
Бл.р – ядуу хүдэр, Сф – сфалерит, Ку – куприт, Cuc – байгалийн цэвэр зэс, Му – мусковит,
Дф – делафоссит.
Ерөнхийдөө хүдрийн геологи-технологийн мэдээллийн олон үзүүлэлтүүд нь
хангалттай зөв статистик үнэлгээнд хамрагдсан бөгөөд үүнийг ордын хүдрийн геологитехнологийн зураглалын явцад зайлшгүй харгалзан үзэх нь зүйтэй. Үүний зэрэгцээ, зэсийн
эрдсийн хэлбэрүүдээр болон эрдсүүдийн нэгдлийн бодит төрөлжсөн хэрбэрүүдээр ялгасан
хүдрийн төрөл, сортын түгээмэл шинж чанаруудын уялдаа холбоог, ялангуяа тэдгээрийн
тодорхой нэг геологийн бүтцийн уялдааг илүү нарийвчлан тодорхойлох шаардлагатай. Энэ
нь ордын геологи-технологийн зураглалын үндэс суурь болох хүдрийн төрөл, сортыг ялгах
шалгуурыг тодорхойлох геологи-технологийн ангилалд чухал ач холбогдолтой юм.
Зураг 1.8-д зохиогчийн Б.И.Пироговтой хамтран зэсийн үндсэн эрдсүүдийн
хэлбэрээр хүдрийн геологи-технологийн төрөл, сортыг ялгасан гурвалжин геометр загварыг
42
үзүүллээ. Энэхүү загварын үзүүлэлтүүдийг ашиглан геологи-технологийн зураглалд
хүдрийн төрөл, сорт, дэд сортуудыг хүрээлэн зурж, ордын хүдрийн геологи-технологийн
ангиллын үндсэн параметрүүдийг тодорхойлно (хүснэгт 1.16).
Зураг 1.8. Хүдрийн төрөл, сортын үндсэн эрдсийн нэгдлүүд дэх зэсийн эрдсийн
хэлбэрүүдийн харьцаа.
43
Хүснэгт 1.16.
Ордын хүдрийн геологи-технологийн ангилал
Үзүүлэлтүүд
I - анхдагч хүдэр
Эрдсийн
бүтцийг CuII < 30% ;
тооцон
ялгасан Cuок = 0 ÷ 8% ;
мэдээллийн
CuI > 70%
параметрүүд
(зэсийн
хэлбэрүүдийн)
Тэргүүлэх зэсийн
эрдсийн нэгдлээр ба
зэсийн эрдсийн
хэлбэрээр дахин
тархааж ангилсан
хүдрийн сортууд
Теннантит-энаргитхалькопирит-1
(өгөгдлүүд
хангалтгүй байгаа
тул одоохондоо
сортууд
ялгагдахгүй)
Зэсийн эрдсүүдээр ангилсан хүдрийн төрөл
III – холимог хүдэр
(хэсэгчилсэн
II – хоёрдогч хүдэр
IV – исэлдсэн хүдэр
исэлдэлттэй I ба II
төрлүүд )
II
Cu > 30%
Cuок = 8 ÷ 20% ;
Cuок = 20 ÷ 50% ;
I
II
(100% хүртэл);
Cu ба Cu
CuII > 35% ;
Cuок = 0 ÷ 8% ;
үндсэндээ
CuII – үндсэндээ
CuI < 70%
хэлбэлздэг (хүдэр
хэлбэлздэг
нь I ба II төрлөөр
хөгжсөн)
II-1 – үндсэндээ
халькозины
ассоциац;
CuII > 70% ;
CuI < 30% ;
Cuок = 0 ÷ 8% ;
II-2 – халькопирит,
теннантит,
халькозин,
борнитын
ассоциаци;
CuII = 30 ÷ 70% ;
Cuок = 0 ÷ 8% ;
CuI = 70 ÷ 30%
Халькопирит-1 ба
халькопирит-2 нь
Cu+2 Fe+2 –
холилдсон;
пирит – спионкопит
ба бусад, ковеллин
1 ба 2, куприт;
физик-механик
шинж чанараар нь
3-н сортод хувааж,
нэмэлт өгөгдөл авах
боломжтой:
III-1, III-2, III-3
(III+1)
Cu – байгалийн
цэвэр, куприт,
ковеллин-2,
дигенит-пирит,
делафоссит ба
бусад эрдсийн
сортууд шаварлаг,
гипслэг, физикмеханик шинж
чанарын
өгөгдлүүдийг
харгалзан үзэж
ялгарч чадна.
V – маш их
исэлдсэн, өгөршсөн
хүдэр
Cuок > 50% ;
CuI ба CuII
үндсэндээ
хэлбэлздэг
Cu – байгалийн
цэвэр, тенорит,
куприт, ковеллин-2,
делафоссит, Cu-ийн
хэлбэрүүд:
силикатууд,
карбонатууд,
сульфатууд.
44
Хүдрийн ялгаж гаргасан бүх төрөл сортуудыг ашиглалтын түвшин тус бүрээр болон
ордын хэмжээнд бүхэлд нь хүдрийн анхан шатны үзүүлэлтүүд, түүнчлэн баяжуулалтын
үзүүлэлтүүдийн таван жилийн хугацааны статистик мэдээллээр нэмж баяжуулах
шаардлагатай.
Ордын геологи-технологийн зураглал, геометрчлэлийн туршлагаас харахад хүдрийн
боловсруулалтын онцлог шинж чанарыг тодорхойлдог эрдэс-технологийн шинж чанарууд
нь орд дээр тогтмол байдаггүй, илрэлийн тоо хэмжээгээр харилцан адилгүй байдаг. Тэднийг
зөв тооцоолох, онцлог тус бүрийн хамгийн тод илрэлтэй хэсгүүдийг /талбайнуудыг/ тогтоох
нь маш их практик ач холбогдолтой бөгөөд энэ нь хүдрийн баяжуулалтыг урьдчилан
таамаглах геологи-технологийн зургийг гаргах шаардлагатай материалыг бүрдүүлж өгдөг.
Үүнээс гадна генетикийн төрөл бүрийн ордуудын хамгийн түгээмэл зүй тогтол бол
минералогийн бүсчлэл бөгөөд үүнд хамгийн түрүүнд хүдрийн технологийн шинж чанар
өөрчлөгдөх зүй тогтолтой холбоотой байдаг.
Ерөнхийдөө ордын геологи, бүтцийн байрлал, хагарлын үндсэн гурван чиглэлийг
зураг 1.1-д үзүүлэв. Үүнийг геологи-технологийн зураглалд төрөл, зэрэглэлийг тогтоох,
эрдсийн бүтцийн найрлага, хүдрийн технологийн онцлог шинж чанаруудын хувьсал
өөрчлөлттэй холбогдуулан харгалзан үзсэн.
Зураг 1.9 дээр 1400 м-ийн ашиглалтын түвшний геометрийн загварын жишээг
геологи-технологийн зураглал хэлбэрээр үзүүлэв.
Энэ загварыг үүсгэхэд хаялбарын аргыг ашигласан. Ялгасан талбайн сонголт,
тэгшлэлтийн аргачлалыг зохиогч нь “Эрдэнэтийн-Овоо” орд дээр урьд нь боловсруулсан
болно. Хүдрийн төрөл ба агуулгын контур нь хангалттай өндөр өөрчлөлтийн зэрэгтэй
байдаг бөгөөд энэ нь санамсаргүй биш, нэг талаас хүдрийн генетик шинж чанарын олон
шатлалт шинж болох - гидротермаль-метасоматик хувирлын шинж чанар, өгөршлийн,
исэлдлийн, сульфидын хоёрдогч баяжуулалтын бүсүүд дэх эрдсийн хувирал, нөгөө талаас
тектоникийн эвдрэлийн нарийн төвөгтэй байдлыг харуулна.
Зэсийн эрдсийн хэлбэрийн хил хязгаарыг сонгох нь парагенетик холбоонд
агуулагдах зэсийн үндсэн эрдсүүдийн тодорхой харьцаатай холбоотой бөгөөд Аs-ийн
агуулгын хувьд энаргит, теннантит, тетраэдрит зэрэг бүдэг хүдрийн агуулга нэмэгдсэнтэй
холбоотой юм. Геологи-технологийн ангиллын дагуу сонгосон хүдрийн төрөл, сортуудын
хил хязгаар нь орд дахь хүдрийн бүтцийн үндсэн шинж чанаруудын тархалт, эрдсийн
гранулометр, тэдгээрийн ургалтын хэлбэр, физик-механик шинж чанар, технологийн
үзүүлэлтүүдийг хамгийн зөв тодорхойлдог.
ОХУ, Украин, Казахстаны олон УБҮ болон хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэрийн
туршлагаас харахад ордууд дахь хүдэр олборлолт гүнзгийрч, түүхий эдийн бааз багасахын
хэрээр олборлолтын уул-техникийн нөхцөл мэдэгдэхүйц доройтож, олборлосон хүдрийн
чанар буурч, тэдгээрийн хэцүү баяжигдах төрлүүдийн тоо нэмэгдэж байна. Энэ нь хүдэр
бэлтгэх бүхэл бүтэн систем болон технологийн схемийг цаашид улам боловсронгуй болгох
зорилтыг дэвшүүлж байна. Эдгээр нөхцөлд геологи-технологийн зураглалын арга нь
эрдсийн түүхий эдийг байгаль орчны хамгаалалтыг харгалзан хамгийн оновчтой, цогц
45
Зураг 1.9. Ашиглалтын 1400 м-ийн түвшингийн геолого-технологийн зураглал:
1 – Ашиглалтын 1400 м-ийн түвшин дэх хүдрийн биетийн контур; 2 – төрөл I ; 3 – төрөл
II, сорт II-1 ; 4 – төрөл II, сорт II-2 ; 5 – төрөл III, сорт III-1 ; 6 – төрөл III, сорт III-2 ; 7 –
төрөл IV ; 8 – төрөл V ; 9 – CuI-ийн изо-шугам ; 10 – геологийн зүсэлт.
46
байдлаар баяжуулах боломжийг бүрдүүлэх нь дамжиггүй. Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьд энэ
нь маш чухал, учир нь үйлдвэрийн эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн үр ашгийг
дээшлүүлэхийн тулд хүдрийг бүхэлд нь бүрэн дүүрэн ашиглах, уурхай гүнзгийрэхийн
хэрээр түүхий эдийн жишиг үзүүлэлтүүд өөрчлөгдөх, овоолгон уусгах аргыг, ялангуяа
SX/EW-г ашиглах асуудлууд гарч ирэх юм.
2. ХҮДРИЙН МАССЫН УУЛ-ГЕОЛОГИЙН ЖИГД БУС БАЙДЛЫН
ҮНЭЛГЭЭ
2.1.
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын уул-геологийн шинж чанар
“Эрдэнэтийн-Овоо” орд нь зэс-молибдены штокверк хэлбэрийн том орд бөгөөд
гуравдугаар фазын гранодиорит-порфир, заримдаа тэдгээртэй холилдсон гранодиорит ба
хожуу перм-сэлэнгийн бүрдлийн эртний фазын кварцын диоритоос тогтсон орд юм. Орд нь
өөрийн онцлогоороо зэс-порфирын төрөлд хамаарагдана. Дэвсгэр зурагт штокверк нь
гранодиоритын хольц дахь олон тооны апофизуудтай нарийн төвөгтэй хэлбэртэй байдаг.
Зүүн талаараа төвийн хагарлаар тасардаг бөгөөд энэ хагаралд 150-300 м-ийн урттай, 70 м
хүртэл өргөнтэй андезит, трахиандезит, дацит, сиенит-диоритын порфирийн дэл судлын
чулуу их хэмжээгээр хуримтлагдсан байдаг. Хүдэр доторх порфирийн нарийн төвөгтэй
хэлбэр байдал нь хэдэн үеийн дэл судлын чулуулгийн нэгдлийн үр дүнд үүссэн. Дэл судлын
чулуулгийн зузаан нь ихэнхдээ метрийн хувь хэмжээнээс 16 м хүртэлх хэлбэлзэлд 2-3 м
байдаг.
Хүдрийн доторх дэл судлын чулуулгийн нарийн төвөгтэй байдал нь эцсийн эцэст
метал авалтад нөлөөлдөг.
Ордын бүтэц нь хагарлын бүсийн гурван үндсэн чиглэлийн (баруун-хойд, уртрагийн
ба өргөргийн) орон зайн чиг баримжаагаар тодорхойлогдоно.
Суб-уртрагийн чиглэлийн хагарлын төв бүс нь андезитийн порфиритийн биетүүдээр
дүүргэгдсэн олон тооны том судлууд ба ан цавын бүсүүдээр илэрхийлэгддэг.
Хойд хагарал гэж нэрлэгддэг бүс нь чулуулгийн бутлалт, миолитжилт зэрэгцсэн
паралель бүсүүдийн цуврал юм. Зүүн-хойд, баруун-хойд ба уртрагийн чиглэлийн хүчтэй
эрчмүүд илэрдэг газруудад гидротермаль кварц-серицит ба кварцын брекчи үүсдэг бөгөөд
энэ нь ордын онцлог шинж юм. Эдгээр хэсгүүдтэй хамгийн баян зэсийн хүдэржилт
давхацдаг.
Ордын бүтцийг бүхэлд нь их бага хэмжээгээр хаалттай систем гэж үзэж болох бөгөөд
энэхүү систем дотор нэг блокын хэмжээнд тектоникийн эрчмүүдийн өвөрмөц хослолын
улмаас зөрчил нь хамгийн өндөр түвшинд хүрсэн (гэхдээ тус тусдаа блокуудын
мэдэгдэхүйц хөдөлгөөнгүйгээр) байх ба энэ нь чулуулгийн өндөр нэвчилт болон ордын
үүслийг урьдчилан тодорхойлсон болно.
Дэвсгэр зураг дээр хүдрийн хүрээ баруун хойд зүгт сунасан, зүсэлтэн дээр линз
хэлбэртэй байна. Хүдрийн штокверк биетийн урт нь 3 км, өргөн нь 1 - 2 км.
47
Ордын хүдрийн биет нь 0.4% -ийн захын агуулгаар ялгагдсан. Эрдэсжилтийн тархалт
жигд бус боловч тасралтгүй явагддаг. Эрдэсжилтийн эрч хүч нь төвөөс зах уруу, мөн гүн
уруу сулардаг.
Гол ашигтай эрдэс нь зэс бөгөөд дагалдах элементүүд нь молибден, мөнгө, рений,
хүхэр юм.
Ордын хэмжээнд босоо бүсчлэлийн ул мөр ажиглагддаг: исэлдэлт ба өгөршлийн бүс,
хоёрдогч сульфидын баяжуулалтын бүс ба анхдагч сульфидын хүдрийн бүс.
Исэлдэлт ба өгөршлийн бүс нь одоогийн байдлаар олборлогдсон. Хоёрдогч
сульфидын баяжуулалтын бүс нь ордын хэмжээнд бараг бүхэлд нь хөгжсөн. Энэ бүс нь
тодорхой доод хил хязгаартай бөгөөд аажмаар анхдагч сульфидын баяжуулалтын бүсэд
шилждэг, олон төрлийн хүдрүүдийн нөхцөлт гадаргуун нарийн морфологитой. Энэ бүсийн
зузаан нь хэдэн арван метрээс төв хэсэгтээ 300 м хүртэл байдаг бөгөөд дунджаар 130-150 м
байна. Тесктур нь судлархаг-шигтгээлэг.
Хүдрийн исэлдэлтийн зэрэг нь зэсээрээ 80%-аас бага. Зэсийн металл авалт 81%.
Ордын төв хэсэгт анхдагч хүдрийн тодорхойлогдсон хамгийн их гүн нь
гадаргуугаасаа 1000 м байсан. Хүдэр нь судлархаг-шигтгээлэг. Анхдагч хүдэр нь бүтцийн
хувьд хоёрдогч сульфидын хүдэртэй ижилхэн боловч сульфидын хэмжээ нь багассан
байдаг. Энэ нөхцөл байдал нь тэгш бус тархалтын үр нөлөөг нэмэгдүүлж, үүр хэлбэрийн,
зузаан, брекчийн бүтэц гарч ирдэг.
Орд нь гадаргуу дээрээ канав /суваг/ болон шурф /нүх/-ээр, гүн рүүгээ 1000 м хүртэл
босоо цооногуудаар хайгуулагдсан.
Хайгуулын торлол нь С1 зэргээр 250х125 м, төв хэсэгтээ торлол нь 125х125 м хүртэл
нягтарсан (В зэрэг).
Ашиглалтын хайгуулын босоо цооногууд нь төв хэсэгтээ 60х30 м, зах хэсэгтээ 30х30
м-ийн торлолтой. Өрөмдлөгийн ажлыг ЗИФ-650 маркийн өрмийн машинаар 60-100 м
өрөмдөхдөө 5 м-ийн интервалтай дээжлэлт хийсэн.
Химийн болон рентген-спектралийн шинжилгээгээр ерөнхий зэс, сульфидын зэс,
исэлдсэн зэс, молибден, цахиурын исэл, пирит, бусад дагалдах элементүүдийн агуулга, мөн
хүдрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлдог.
“Эрдэнэтийн-Овоо” орд нь ил аргаар олборлогддог. Олборлолтын систем нь
автотээврийн систем бөгөөд хөрс буюу хоосон чулуулгийг гадаад овоолгод гаргадаг.
Ажлын талбайн хамгийн бага өргөн нь 50 м. Нэг экскаваторын ажиллах фронтын урт
нь 100 м.
Уурхайд орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай тоног төхөөрөмж ажилладаг: ЭКГ-8И,
ЭКГ-10И маркийн экскаваторууд, СБШ-250МН маркийн өрмийн машинууд, ДЭТ-250 ба
САТ-8V маркийн бульдозерууд, 40, 110, 120 тн-ын даацтай өөрөө буулгагч
автосамосвалууд.
Тэсэлгээний цооногуудыг 8х8 м-ийн торлолтой өрөмддөг. Доголын өндөр – 15 м.
48
2.2.
Хүдрийн массын уул-геологийн жигд бус байдлыг тодорхойлох хүчин
зүйлүүдийн сонголт
Уул-геологийн жигд бус байдлыг тодорхойлох мэдээллийн эх үүсвэрийг үнэлэхдээ
шинжээчийн үнэлгээний аргыг ашигласан. Аргын мөн чанар нь шинжээч
мэргэжилтнүүдийн бүлэгт олон асуулт тавьж, тэдгээрийн хариултаас хамааран нөлөөлөх
гол хүчин зүйлүүдийг тодорхойлох явдал юм.
Уул-геологийн хүчин зүйлийг үнэлэхэд хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэрийн геологимаркшейдерийн албаны 28 мэргэжилтэн, технологийн 34 (уурхайн болон баяжуулалтын)
мэргэжилтэн оролцсон.
Нийт 62 мэргэжилтэн экспертийн үнэлгээг хийхэд оролцсон. Тэдэнд нөлөөлөх хүчин
зүйлүүдийн анкетыг өгч, мэргэжилтнүүд өөрсдийн үзэмжээр хүчин зүйлүүдийн нөлөөлөх
байдалд 0-10 хүртэл оноо өгсөн.
Уул-геологийн хүчин зүйлүүдийн нөлөөлөх байдлыг үнэлсэн анкетуудын үр дүнгээр
нэгдсэн тодорхойлох хүснэгт хийж, бүх хүчин зүйлүүдийг эрэмбэлэгдсэн дарааллаар
байрлуулсан, ө.х. шинжээчдийн өгсөн оноонуудын нийлбэр дүнгээр хамгийн их оноо авсан
хүчин зүйлээс эхлээд байрлуулсан (хүснэгт 2.1).
Хүчин зүйлсийн харьцангуй хувь хэмжээг харгалзах эрэмбэлэгдсэн дарааллын хүчин
зүйлийн эзлэх байр суурийг тодорхойлсны үр дүнд тогтоосон бөгөөд хүчин зүйлийн онооны
нийлбэрийг бүх хүчин зүйлийн нийт онооны нийлбэрт хувааж тодорхойлно.
Хүчин зүйлийн дундаж хувь хэмжээ нь дараах илэрхийллээр тодорхойлогдоно.
энд, b – шинжээчийн хүчин зүйлд тавьсан оноо;
k – хүчин зүйлүүдийн тоо; n – шинжээчдийн тоо.
Хүчин зүйлсийн харьцааг тодорхойлох ерөнхий харьцангуй алдаа:
энд, - нэг хүчин зүйлийн харьцангуй алдаа.
Геологийн хүчин зүйлийн мэдээлэл өгөх чадвар Ii - ыг дараах томъёогоор
тодорхойлно.
49
энд, k - анги хоорондын завсрын тоо; Pi утгуудын i-р интервалын магадлал; M - i-р хүчин
зүйлийн утгын нийт тоо; (k - 1)/M - геологийн хүчин зүйлийн нийт энтропийн хэвийх утгыг
засах нэмэлт өөрчлөлт.
Шинжээчдийн санал таарсан байдлын үнэлгээний үр дүнг хүснэгт 2.2-т үзүүлэв.
Шинжээчдийн санал нэг байгаа байдал нь 25.6 - 84.5 %-ийн хооронд хэлбэлзэж байна.
Нийт хүчин зүйлүүдийн тогтвортой байдлын эвристик үзүүлэлтийг тодорхойлохын
тулд тэгээс бусад эерэг утгын талбар дээр байрласан зохицлын коэффициентийг (= 0.159)
олсон бөгөөд шинжээчдийн дүгнэлтэд тогтвортой байдал байгааг нотолж байна.
Хүчин зүйлсийн харьцааг тодорхойлох нийт алдаанаас (e = 0.375, зураг 2.1) хамгийн
чухал нь тогтоогдоно.
Геологи-технологийн жигд биш байдлын загварт чухал хүчин зүйлүүдийг оруулах
талаарх эцсийн дүгнэлтийг тэдгээрийн харилцан нөлөөлөл, нийт оролцоог харгалзан гаргах
хэрэгтэй.
Геологи-технологийн өөрчлөгдөх байдлыг үнэлэх нь олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй
хүдрийн ордын талбайн хайгуулын зэрэг, улмаар ашиглалтын хайгуулын торлолын
параметрүүдээс хамаарна.
Хүснэгт 2.1.
Нэгдсэн тодорхойлох хүснэгт
д/д
Хүчин зүйл
Индекс i,
Онооны
нийлбэр
Хүчин
Хүчин зүйлийн Хүчин зүйлийн
зүйлүүдийн
дундаж хувь
мэдээллийн
харьцангуй хувь
чадвар, Ii
хэмжээ,
хэмжээ,
I. Ашиглалтын хайгуулын торлолын параметрийг сонгох хүчин зүйлүүдийн үнэлгээ
1.
Ерөнхий зэсийн
агуулга
1
230
0,233
1,64
3,41
2.
Хүдэржилтийн
коэффициент
2
216
0,224
1,54
3,23
3.
Тектоник эвдрэлийн
эрчим
3
185
0,192
1,32
3,11
4.
Хүдрийн технологийн
төрлүүдийн харьцаа
4
170
0,176
1,21
2,81
5.
Хүдрийн биетийн
контактын өөрчлөлт
5
165
0,17
1,17
2,56
50
II. Хүдрийн уул-геологийн шинж чанарыг тодорхойлох хүчин зүйлүүдийн үнэлгээ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Ерөнхий зэсийн
агуулга
Тектоник эвдрэлийн
эрчим
Исэлдсэн зэсийн
агуулга
Чөлөөт цахиурын
ислийн агуулга
Сульфидын молибдены
агуулга
Хүдрийн гранулометрийн бүтцийн өөрчлөлт
Анхдагч ба хоёрдогч
хүдрийн харьцаа
Ерөнхий молибдены
агуулга
9. Пиритийн агуулга
10.
Сульфидын хүхрийн
агуулга
1
440
0,195
0,84
3,41
2
430
0,156
0,8
3,11
5
248
0,09
0,46
2,38
3
405
0,145
0,74
2,89
4
368
0,133
0,53
2,69
6
224
0,088
0,43
1,95
7
186
0,068
0,34
2,01
8
170
0,062
0,13
1,88
9
144
0,053
0,12
1,75
10
128
0,046
0,1
1,68
Хүснэгт 2.2.
Шинжээчдийн санал таарсан байдлын үнэлгээний үр дүн
Шинжээчдийн санал таарсан
Хүчин зүйлийн дугаар
байдлын статистик
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
үзүүлэлтүүд
2
0,036 0,052 0,055 0,122 0,118 0,116 0,052 0,052 0,04 0,039
Дисперс
0,194 0,233 0,236 0,351 0,345 0,342 0,227 0,182 0,203 0,201
Дундаж стандарт хазайлт
Вариацийн коэффициент V
25,6
28,9
31,3
52,1
74,9
76,4
66,9
58,3
77,9
84,5
Рангуудын нийлбэр S
128
157,4 136,3 118,4 112,3 108,5 101,3
73,3
84,1
73,9
Арифметик дундажийн
хазайлт 1
20,5
47,3
26,9
8,9
3,4
-0,5
-9,6
-35
-25
-37
Холбоотой рангуудын
/зэрэглэл/ үзүүлэлт
1449
1251
1059
429
516
569
603
689
583
2240
51
Зураг 2.1. Эрэмбэлэгдсэн дарааллын хүчин зүйлийн өөрчлөлтийн график: муруй 1 ба 2 –
хүчин зүйлүүдийн бодит ба онолын дундаж хувь хэмжээ.
Ашиглалтын хайгуулын цооногийн торлол (АХЦТ)-ын параметрт нөлөөлөх хүчин
зүйлийн дүн шинжилгээ. Хүснэгт 2.1-ээс харахад, хамгийн нөлөөтэй хүчин зүйл нь ерөнхий
зэсийн агуулгын өөрчлөлтөд нөлөөлдөг хүчин зүйл байна. Энэ нь аргагүй юм, яагаад гэвэл
зэсийн захын агуулгаар хүдрийн балансын нөөцийг тогтоох геологийн хүрээг гаргадаг.
Зэсийн агуулгын бууралт нь хүдрийн штокверк биетийн төвөөс зах руугаа явагддаг.
Хайгуулын болон ашиглалтын өгөгдлийн харьцуулсан дүн шинжилгээ нь ерөнхий
зэсийн агуулгын хэлбэлзлийн алдаа нь маш өргөн хүрээг (0-450% ба дээш) хамардаг,
ялангуяа шилжилтийн бүсэд. Тийм учраас энэ үзүүлэлт нь АХЦТ-ыг зөв тогтооход гол
үндэслэл болдог нь шинжээчдийн дүн шинжилгээгээр батлагдсан.
Ач холбогдлоороо хоёрдугаарт орж буй нөлөөлөх хүчин зүйл нь хүдэржилтийн
коэффициент юм, яагаад гэвэл хүдрийн нөөцийн тооцоог хийхдээ энэ коэффициентийг
хэрэглэдэг бөгөөд жишиг үзүүлэлтүүдээр түүний хязгаарын утгыг тогтоодог. Хүдрийн
штокверк биетийн нарийн нийлмэл морфологийн бүтэц, хүдэр агуулагч чулуулгийн
хувирамтгай чанар, балансын хүдрийн геометржилтийг гаргах зайлшгүй шаардлага зэрэг
нь түүнийг нөөцийн тооцоонд хэрэглэх нь үр ашигтай гэсэн үндэслэл болж байна.
Ашиглалтын хайгуулын ажлын үр дүн нь олборлолтын явцад ашиглалтын доголын
хүдрийн болон хүдрийн бус талбайг ялгах, сонгож олборлох боломж олгож байна.
Ийнхүү нөөцийн тооцоонд хүдэржилтийн коэффициентийг ашиглах нь хүдрийн
балансын нийт хэсгийн тоо болон чанарын хэмжээг тодорхойлох боломж олгож байна.
Тектоникийн эвдрэлийн эрчим нь ордын дотоод бүтцийн нарийн төвөгтэй байдлыг
тодорхойлдог тул чухал хүчин зүйл болдог.
Хүдрийн технологийн төрлүүдийн харьцааны үзүүлэлтийг тодорхойлохдоо зэсийн
исэлдлийн зэрэг, ерөнхий зэсийн агуулга, хоёрдогч сульфидын зэсийн харьцангуй агуулга,
52
мөн ордын байрлал, төлөв байдлаас хамаардаг хүдрийн тектоник эвдрэлийн зэргийг
үндэслэн тодорхойлно.
Хүдрийн биетийн контактын өөрчлөлтийн үзүүлэлт нь контурын бүсийн онцлог,
морфологийг харгалзан үздэг. Хүдэр агуулагч чулуулгийн бүрэлдэхүүний эрс өөрчлөлт, дэл
судлын чулуулгуудын хувь хэмжээ, тектоник эвдрэл болон ордын блокчилсон загвар
зэргээс шалтгаалсан үйлдвэрлэлийн эрдэсжилт нь ордын зах хэсгүүдэд хурдтай буурч
байгаа нь тогтоогдсон. Олж тогтоосон хүдрийн эрдэсжилтийн тархалтын тогтмол байдал нь
эдгээр геологийн бүтцийн элементүүдийг ашиглан хүрээлэх боломжийг олгодог.
Хайгуулын болон ашиглалтын өгөгдлийг харьцуулсан дүн шинжилгээ нь энэхүү
тархалтын тогтмол байдлаас хамаарахгүйгээр нөөц тодорхойлсон алдаа нь шилжилтийн
бүсүүдэд 150-200%, заримдаа түүнээс ч илүү байдгийг тогтоожээ. Энэ нь шилжилтийн
бүсүүдийн бүтцийн нарийн нийлмэл байдлыг батлан харуулж байгаа бөгөөд ер нь
ашиглалтын хайгуулын үзүүлэлтүүдийг сонгоход нөлөөлдөг хүчин зүйлүүдийг бүгдийг нь
цогцоор нь тооцоолох боломжгүй юм.
Ордын талбайн уул-геологийн жигд бус байдлыг тодорхойлдог хүчин зүйлсийн
шинжилгээ. Хүснэгт 2.1-д хүчин зүйлсийн ач холбогдлыг нөлөөллийн түвшингээр нь
эрэмбэлсэн дарааллыг харуулав. Геологи-технологийн шинж чанарын онцлог, баяжигдах
чанарыг тодруулахын тулд хүдрийг олборлох, баяжуулах процесст нөлөөлөх түүний
бүрэлдэхүүн, чанар, эрдсийн найрлагыг судлах шаардлагатай.
Олборлох, боловсруулах явцад хүдрийн массын чанарын үзүүлэлтүүд өөрчлөгддөг.
Үүнтэй холбоотойгоор тархалтын шинж чанар, статистик үзүүлэлтүүд өөрчлөгдөнө. Хүчин
зүйл, тархалтын функц, тэдгээрийн параметрүүдийг судлах зэргийг өөртөө багтаасан
статистик шинжилгээ нь газрын хэвлийгээс эхлээд баяжуулах процесс хүртэлх хүдрийн
чанарын формацийн бүх үе шатанд хийгдсэн. Статистик шинжилгээний өгөгдөл нь хүдрийн
чанарын үзүүлэлтүүдийн жигд бус байдлын талаар дүгнэлт хийх боломжийг олгодог.
Анхдагч өгөгдлөөр лабораторийн туршилтын болон үйлдвэрлэлийн геологитехнологийн судалгааны үр дүн, ашиглалтын хайгуулын цооногуудын ба олборлолтын
өгөгдлөөр боловсруулсан ашиглалтын түвшингүүдийн хайгуулын болон технологийн план
зураг, тэсэлгээний цооногийн дээжлэлтийн план зураг, баяжуулах үйлдвэрийн технологийн
өгөгдлүүдийг ашигласан.
Хүчин зүйлүүдийг тусад нь авч үзье.
Ерөнхий зэсийн агуулга. Баяжмал дахь металл авалт нь ерөнхий зэсийн агуулгаас
хамаарах, мөн түүний орд дахь тархалтыг судалж үзсэн. Анхдагч өгөгдөл орд газрыг бараг
бүхэлд нь хамарсан.
Математикийн хүлээлт, стандарт хазайлт, дисперс ба вариацийн коэффициентийг
үнэлсэн. Үр дүн нь гүн рүүгээ зэсийн агуулга буурч байгааг харуулсан. 1520-1460 м-ийн
давхарт зэсийн агуулгын математик хүлээлт нь 0.625% , харин 980-920 м-т – 0.271% байна.
Гэхдээ үүнтэй хамт тархалтын жигд бус байдлын үзүүлэлтүүд буух хандлага гарч ирсэн:
стандарт хазайлт ба вариацийн коэффициент. Стандарт хазайлт нь 0.562-0.136 ; вариацийн
коэффифиент нь 89.9-50.3%. Энэ нь гүн рүүгээ анхдагч хүдрийн агуулга буурах ч түүний
53
тархалтын жигд байдал нь өсөж байгааг харуулж байна.
Хайгуулын шугамууд дахь зэсийн статистик шинж чанарын өөрчлөлт нь илүү
нарийн төвөгтэй төлөв байдалтай байна. Гэсэн хэдий ч зэсийн агуулга нь орд газрын
жигүүрүүдээс төв хэсэг рүүгээ нэмэгдэж байгаа (0.305-0.366-аас 0.405-0.451% хүртэл),
түүний тархалтын жигд бус байдал бага зэрэг өсөж байгаа зэрэг нь тодорхой харагдаж
байна.
Ерөнхий зэсийн агуулгын үзүүлэлтийг авч үзэхдээ хүдрийг технологийн төрөл,
сортод хуваасан байдал нь тэдгээрийн дараах гол шинж чанарт үндэслэснийг дурьдах нь
зүйтэй: зэсийн исэлдлийн зэрэг, ерөнхий зэсийн агуулга, хоёрдогч сульфидын зэсийн
харьцангуй агуулга, тектоник эвдрэлийн зэрэг. Хамгийн чухал шинж чанар нь зэсийн
исэлдлийн зэрэг, ерөнхий зэсийн агуулга юм.
Исэлдсэн зэсийн агуулга. ШТЛ-т хийсэн тусгай туршилтаар баяжуулах процессын
янз бүрийн үе шатанд исэлдсэн зэсийн агуулгаас зэсийн металл авалт хэрхэн хамаарахыг
тодорхойлсон (зураг 2.2).
Зураг 2.2. Исэлдсэн зэсийн агуулга Cuок ба зэсийн металл авалт Cu -ын хамаарал: муруй 1
ба 2 – хам баяжмал болон зэсийн баяжмал дахь хамаарал.
Ерөнхий зэсийн тархалтын шинж чанар нь ерөнхий зэсийн агуулгын өсөлтөөр
металл авалт нь зөвхөн тодорхой хязгаар хүртэл өсөж байгааг харуулж байна. Ерөнхий
зэсийн агуулга 0.8%-аар (0.5-аас 1.3% хүртэл) өсөхөд металл авалт 6-8% өсөж байна.
Цаашид хугарлын цэгийн дараа металлын алдагдал хүлээгдэж байна.
Орд газрын зэсийн эрдэсжилтийн исэлдсэн хэлбэр нь геологийн хувьд тааламжтай
бүсүүдэд тархсан байна: дэл судлын чулуулгийн контактын дагуу, ихэвчлэн ан цавтай,
бутлагдсан, нунтгарсан чулуулагт. Хоёрдогч зэсийн эрдсүүдийн хамгийн их концентраци
энд тохиолддог бөгөөд энэ нь хүдрийн исэлдэлттэй холбоотой юм. Исэлдсэн хүдэр нь муу
баяжигддаг хүдэрт тооцогддог бөгөөд тийм ч учраас түүнийг баяжуулахад тодорхой
хүндрэлүүд үүсдэг. Гэвч исэлдсэн хүдэр нь бага талбай (8% хүртэл) эзэлдэг бөгөөд, гүн
54
рүүгээ алга болдог. Олон жилийн судалгаа ба ашиглалтын туршлага нь зэсийн исэлдэлтийн
зэрэг 10%-аар (11-13 -аас 1-3% хүртэл) багасахад зэсийн металл авалт 11-12% - аар
нэмэгдэж байгааг харуулж байна (хүснэгт 2.3).
Хүснэгт 2.3.
Хүдэр дэх исэлдсэн зэсийн агуулгаар хийсэн зураглалын
өгөгдлийн ангиллын үр дүн
Хүдэр дэх
Сиок, %
Си, %
Дээжийн
тоо
3.7
6.2
10.4
27
Хүдэр дэх
Баяжмал дахь
1.54
1.12
0.84
0.84
13.7
12
9.4
9.3
47
76
27
19
Металл авалт, %
91
90.6
85.3
75.9
Геологи-технологийн зураглал, лабораторийн судалгааны үр дүн нь хүдрийг
исэлдэлтийн зэргээр төрөл, зэрэглэлд хуваахыг зохицуулдаг стандартын үндэслэл болдог.
Орд дээр технологийн хоёр төрөлд нэгтгэгдсэн хүдрийн дөрвөн сортыг ялгасан
(хүснэгт 2.4).
Хүснэгт 2.4.
Хүдрийн технологийн төрөл, сорт
Хүдрийн төрөл
Холимог
Сульфидын
Хүдрийн шинж чанар
Хүдрийн сортууд
Бутлагдсан
бүсийн гадна
Зэсийн исэлдлийн зэрэг, %
Хоёрдогч сульфидын
зэсийн агуулга, %
Тектоник эвдрэл
(бутлагдсан байдал)
Ерөнхий зэсийн агуулга, %
6 - 20
Бутлагдсан
бүсэд
Хоёрдогч
6 хүртэл
6 - 50
-
-
Дунд зэрэг
Анхдагч
50-аас их
Хүчтэй
Дунд зэрэг
ойролцоо 1 %
0.8 - 0.9
0.4 – 0.5
Хүснэгт 2.5.
Үйлдвэрлэлийн туршилтад орсон зэсийн хүдрийн шинж чанар
Ашиглалтын
түвшин, м
Хүдрийн хэмжээний
харьцаа, %
Агуулга, %
1475
1460
1445
1430
17.7
1,2
12.2
68.9
0.86
0,6
0.9
1.29
Металл авалт, %
79
84
23
73
55
Тектоник эвдрэл. Уурхайн үйл ажиллагааг төлөвлөхөд тектоникийн эвдрэлд өртсөн
хүдэр онцгой бэрхшээлийг бий болгодог. Төрөл бүрийн тектоник бүсийн хүдрийн
олборлолт, технологийн шинж чанарыг тодруулахын тулд лабораторийн болон
үйлдвэрлэлийн туршилтыг явуулсан. Баяжуулахад хэцүү хүдрийн ерөнхий шинж чанарыг
хүснэгт 2.5-д үзүүлэв.
Тектоникийн хагарал нь ихэвчлэн зэсийн исэлдсэн эрдсийн цуглуулагч болон
үйлчилдэг андезит, трахиандезит порфиритийн дайкуудаар дүүрсэн байдаг. Дайкийн бүтэц
нь маш нарийн шигтгээлэг, түүнээс гадна энэ бүс нь идэвхгүй материалаар дүүргэгдсэн
байдаг тул баяжуулах явцад хүдрийн массын лагийг нэмэгдүүлдэг. Хүдрийн исэлдэлт ба
лаг нь металл авалтын үзүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлдөг.
Ерөнхийдөө ордын ашиглалтын нарийн төвөгтэй байдал нь шууд ба шууд бус
хэлбэрээр тектоникийн эвдрэлээс хамаардаг тул генетикийн асуудлаас эхлээд илүү
нарийвчилсан судалгаа хийхэд хүргэсэн.
Орд дахь тектоникийн эвдрэлийн насны шинж чанар нь тектоникийн эвдрэлийн
нарийн төвөгтэй байдлын дагуу таван үе шатыг ялгах боломжийг олгодог.
Тектоникийн эвдрэлийн эхний үе шат нь бүс нутгийн шинж чанартай бөгөөд
ерөнхийдөө ордын хүдрийн тархалтын чанарт нөлөөлөхгүй.
Тектоникийн эвдрэлийн тав дахь үе шат нь зэсийн метасоматитын судлуудаар
дүүрсэн хүдрийн доторх жижиг ан цавуудад хамаарна. Энэ үе шат нь ордын хэмжээнд жигд
тархсан тул ямар нэгэн хамаарлыг тодорхойлох боломжгүй. Тиймээс тектоникийн
эвдрэлийн хоёр, гурав, дөрөв дэх үе шатыг хамарсан судалгааг үргэлжлүүлэн хийсэн.
Тектоникийн эвдрэлийн статистик хамаарлыг тодорхойлохын тулд тектоник
эвдрэлийн төлөв байдлын үндсэн үзүүлэлтүүдийг боловсруулж системчилсэн, тухайлбал:
унал ба суналын азимут, шилжилтийн далайц, бутлалтын бүсийн өргөн, хагарлуудын
хоорондох зай, тектоник эвдрэлийн үргэлжлэх урт.
Эвдрэлийн насны үе шатны системийн суналын гол азимутыг дараах томьёогоор
тодорхойлно:
(2.1)
Энд, I1 –тогтмол i – тай эвдрэлийн урт; i – эвдрэлийн дирекцийн өнцөг.
Томьёо (2.1)-ээр үе шат бүрт тектоник эвдрэлийн системийн дундаж азимутыг
тооцоолно. Суналын үндсэн чиглэлд перпендикуляраар профайл татаж, түүний дагуу
эвдрэлүүдийн зайг хэмждэг. Профайлуудын хоорондох зайг нарийвчилсан хайгуулын
шугамуудын хоорондох зайтай адилаар тодорхойлж, 100 м-ээр авсан.
Тархалтын бүсийн статистик шинж чанарыг тооцоолох тектоникийн эвдрэлийн үе
шат бүрийн тооцоо ЭТБМ – электрон тооцоолон бодох машин дээрх стандарт программаар
56
хийгдсэн.
Судалгааны үр дүн нь тектоник эвдрэлийн үе шат болгонд жигд нэгэн төрлийн
чанартай хэсгүүдийг ялгах боломж олгосон.
Тектоник эвдрэлийн үе шат бүр дэх болон хэсгүүд дэх эвдрэлийн тоо ба металл
авалтын үзүүлэлтүүдийн хоорондох статистик хамаарлуудыг тогтоохын тулд ашиглалтын
хайгуулын цооногуудын технологийн дээжлэлтийн материалыг цуглуулж боловсруулсан
(хүснэгт 2.6). Тектоник эвдрэлүүдийн үе шат болон хэсгүүд дэх зэсийн металл авалтын
үзүүлэлтүүдийн хоорондох хамаарлыг зураг 2.3-т үзүүлэв.
Зураг 2.3. Зэсийн металл авалт Cu тектоник эвдрэлийн тооноос n хамаарах хамаарал.
Регрессийн үндсэн тэгшитгэл дараах хэлбэртэй байна.
Энд, n – тухайн хэсэг дэх тектоникийн эвдрэлийн тоо.
Тектоник эвдрэлийг ялгах зорилгоор хийсэн статистик шинжилгээ нь орд газрыг
хүдрийн баяжигдах чанарын геологи-технологийн шинж чанараар нь бүсчлэн хувааж,
ордыг геометржүүлэн олборлох боломжийг олгоно.
Хүснэгт 2.6.
Зэсийн металл авалтын үзүүлэлтийн үндсэн статистик шинж чанар
Үе шат
Хэсэг
Дундаж утга,
Дээжийн тоо
Дундаж квадрат
хазайлт,
Вариацийн
коэффициент,
II
I
II
III
78.59
82.1
76.9
149
56
124
14.4
95.6
14.4
18.34
116.4
18.7
III
I
II
III
73.7
80.1
84.6
171
66
77
15.17
7.38
4.59
20.6
9.2
5.4
IV
I
II
III
76.6
85
84.3
25
36
33
8.6
3.2
3.8
11.2
3.8
3.3
57
Сульфидын молибдены агуулга. Сульфидын молибден нь орд газарт өргөн тархсан
байдаг. Ганц баян эрдэс нь молибденит юм. Судалгааны дүнгээс харахад сульфидын
молибдены агуулга нь нийт хэмжээний 87%, исэлдсэн молибденых - 7 орчим хувь, царцсан
хэлбэрээр - 6 орчим хувь байна. Молибдены хэт өндөр агуулга нь голчлон Төв хагарлын
дагуу тархдаг бөгөөд энэ нь тектоникийн хувьд нарийн төвөгтэй, бутлагдсан чулуулагтай
хэсэг бөгөөд зэсийн хам баяжмалын процесст тодорхой бэрхшээлийг үүсгэдэг. Хүдрийн
ерөнхий зэс, молибдены агуулга нийлээд баяжмалын чанарыг зэсийн агуулгаар нь
тодорхойлох хүчин зүйл болдог. Энэ нь молибдены өндөр агуулгатай үед стандарт бус
чанартай зэсийн баяжмал гардагтай холбоотой.
Зэсийн хам баяжмал дахь молибдены 0.028% хүртэлх агуулга нь таатай байдаг ба
түүнээс өндөр молибдены агуулга нь зэсийн баяжмал руу ордог. Тиймээс сульфидын
молибдены агуулга нь зэсийн баяжмалын металл авалтад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг (зураг
2.4) байна.
Зураг 2.4. Баяжмал дахь молибдены металл авалт
агуулгаас СМо хамаарах хамаарал.
Мо
сульфидын молибдены
Чөлөөт цахиурын ислийн агуулга. Орд газарт чөлөөт цахиурын исэл нь жигд бус
байдлаар тархсан ба штокверкийн төвд өндөр агуулга нь байдаг. Захын хэсгүүдэд, ялангуяа
олон тооны дайкууд огтлолцсон Төв хагарлын дагуу чөлөөт цахиурын агуулга мэдэгдэхүйц
буурдаг.
Судалгааны явцад чөлөөт цахиурын давхар ислийн өндөр агуулгатай дээжээс металл
авалт нэмэгдэж, зэсийн исэлдэлтийн зэрэг эрс буурсан нь тогтоогджээ. Тиймээс хүдрийн
дээжийн зураглалын өгөгдлийг чөлөөт цахиурын янз бүрийн агуулга ба зэсийн исэлдэлтийн
зэргээр нь бүлгүүдэд ангилсан (хүснэгт 2.7).
Хүснэгт 2.7-оос харахад, хүдэр дэх чөлөөт цахиурын давхар ислийн агуулга өсөхийн
хэрээр зэс, молибдены баяжмалын металл авалт нэмэгдэх бөгөөд энэ нь хүдэр дэх ерөнхий
зэсийн агуулгыг нэмэгдүүлж, исэлдэлтийг бууруулж байна.
58
Хүснэгт 2.7.
Хүдэр дэх чөлөөт цахиурын ислийн агуулгаар зураглал дахь өгөгдлийг ангилсан үр дүн
Хүдэр дэх
SiO2 - ийн
агуулга, %
27,4
40,1
50,7
Дээжийн
тоо
30
68
74
Агуулга, %
Сиоб
0,93
1,04
1,33
Сиок
17,3
7,4.
5,6
Металл авалт, %
Мооб
0,016
0,018
0,027
Си
Мо
79,1
89
90,4
56,6
74,5
77,7
Зэсийн агуулга нь чөлөөт цахиурын агуулгаар тодорхойлогддог чулуулгийн
метасоматик өөрчлөлтийн эрчмээс хамаарна. Чөлөөт цахиурын ислийн агуулга их байх
тусам кварц-серицитийн метасоматоз эрчимтэй илэрч, ерөнхий зэсийн агуулга өндөр болж,
улмаар технологийн үзүүлэлтүүд сайжирна.
Зураг 2.5. Хам баяжмал дахь зэсийн металл авалт
Cu
нь -0.08 мм-ийн ангийн
агуулгаас хамаарах хамаарал.
Хүдрийн гранулометрийн бүтэц. Хүдрийн баяжигдах чанарын геологийн шинж чанарын
онцлогийг тодорхойлохын тулд тэдгээрийн гранулометрийн бүтцэд нэмэлт судалгаа хийх
шаардлагатай. Тектоникийн эвдрэлтэй ашиглалтын түвшингүүдээс баяжуулах үйлдвэрт
нийлүүлсэн, андезит-порфирын дайкуудаар төлөөлүүлсэн хүдэр нь илүү нунтаг (-0.08 ммээс бага) ангид хурдан шилжиж, амархан лаг болдог. Андезит- порфиритууд ба дацитуудын
текстур нь - нарийн шигтгээлэг учир баяжуулах явцад гарнулометрийн бүтцээрээ бага анги
(- 0.08 мм)-ийн фракцид хурдан шилждэг.
Зэсийн металл авалт нь бүхэллэгийн -0.08 мм-ийн ангийн агуулгаас хэрхэн хамаарч
байгааг харуулсан график дээр (зураг 2.5) хугарлын цэг нь 70% байна.
Зэсийн металл авалт бүхэллэгийн ангиас хамаарах функц дараах хэлбэртэй байна:
Аналитик аргаар баяжмал дахь зэсийн металл авалт хамгийн их утга авах
59
бүхэллэгийн - 0.08 мм -ийн ангийн лагийн агуулгын оновчтой утгыг тодорхойлсон.
Анхдагч ба хоёрдогч хүдрүүдийн харьцаа. Анхдагч ба хоёрдогч сульфидын хүдэр нь
хоорондоо байгалийн хил хязгааргүй байдаг. Хүдрийг хоёрдогч сульфидын хүдэр гэж
ангилах шалгуур бол хоёрдогч сульфидын зэсийн агуулгыг ерөнхий зэстэй харьцуулбал
50% -аас дээш байх явдал юм. Энэ утга нь хоёрдогч сульфидын үйлдвэрлэлийн технологийн
боловсруулалтын туршлага болон ашиглалтын доод түвшингүүд дэх анхдагч хүдрийн
дээжийн лабораторийн туршилтын үр дүн дээр үндэслэгдсэн. Эдгээр өгөгдөл дээр үндэслэн
зэсийн хоёрдогч сульфидын ба анхдагч сульфидын хүдрүүд, тэдгээрийн баяжмал дахь
агуулгын тодорхой хамаарал тогтоно (зураг 2.6).
Зураг 2.6. Баяжмал дахь зэсийн агуулга СCu хүдрүүдийн харьцаанаас хамаарах хамаарал:
I, II, III - анхдагч, шилжилтийн бүсийн, хоёрдогч хүдрийн мужууд.
Эдгээр болон бусад хүдрүүдийн ойролцоо байдал нь хоёрдогч хүдрийн шинжийг
агуулдаг хоёрдогч сульфидын зэс нь их хэмжээгээр (дунджаар 20%) анхдагч хүдрийн
зэсийн сульфидын найрлагад агуулагддаг бөгөөд хоёрдогч сульфидын зэсийн харьцангуй
агуулга нь, 30 орчим хувь нь, анхдагч хүдрийн хувьд “хэвийн” гэж тооцогдох ёстой гэсэн
байдалд үндэслэгдэнэ. Хоёрдогч ба анхдагч сульфидын хүдэр нь технологийн хувьд ижил
төстэй байдаг. Тэдгээрийн хоорондын технологийн ялгаа нь найрлага ба бусад шинж
чанараас илүү ерөнхий зэсийн агуулгаар тодорхойлогддог бөгөөд хоёрдогч хүдрийн хувьд
33-35%-ийн агуулгатай зэсийн баяжмал гаргах, анхдагч хүдрийн хувьд 24 хүртэлх хувийн
агуулгатай зэсийн баяжмал гаргах процессын эцсийн шатанд илэрдэг. Энэ тохиолдолд
60
газрын хэвлий дэх нэг төрлийн хүдэр нөгөө төрлийн хүдэрт аажмаар шилждэгийн яг адил
шилжилтийн бүсийн хүдрийн баяжмал дахь зэсийн агуулга аажмаар өөрчлөгдөнө.
Тиймээс хоёрдогч ба анхдагч хүдрийн харьцааны үзүүлэлт нь зэсийн эрдсийн
ерөнхий ба исэлдсэн хэлбэрийн үзүүлэлтийн адил өөрчлөгдөж болно.
Пиритийн агуулга. Ордын хүдэр нь пиритийн 0.1-ээс 11% хүртэлх хэлбэлзэлтэй
өргөн цар хүрээг үл харгалзан түүний бага агуулгаар (ихэвчлэн 2-4%) тодорхойлогддог.
Пиритийн (4% -аас дээш) ихэнх хэсэг нь олборлогдсон дээд түвшингүүдэд байсан. Гүн уруу
пиритийн агуулга 1% -аас бага болтол буурах хандлага ажиглагдаж байна. Зэсийн баян
хүдэрт пиритийн өндөр агуулгатай бүсүүд элбэг байна.
Хүдэр дэх ерөнхий зэс ба пиритийн агуулга нь хамтдаа хам баяжмал дахь зэсийн
агуулгыг тодорхойлдог хүчин зүйл юм. Энэхүү тогтоосон хамаарал нь хам баяжмал дахь
зэсийн агуулгын өсөлт нь пиритийн агуулга буурах үед, ерөнхий зэсийн агуулга нэмэгдсэн
үед болж байгааг харуулж байна (зураг 2.7).
Зураг 2.7. Хам баяжмал дахь зэсийн агуулгын өөрчлөлтийн график.
Энэ нь дээд түвшингүүд дэх хүдрээс гаргаж авсан баяжмалын чанарыг бага зэрэг
бууруулахад хүргэсэн. Хүдрийг нунтаглах явцад, ялангуяа кварц-серицит метасоматитийг
хэт нунтаглах явцад үүссэн эрдсийн шлам /лаг/ болон хүдэр дэх пиритийн өндөр агуулга нь
технологийн үзүүлэлтүүдийг улам дордуулдаг.
Зэсийн баяжмал дахь металл авалт болон үндсэн чухал хүчин зүйлүүдийн хоорондох
олон тооны уялдаа холбоог тогтоох. Баяжуулах үйлдвэрт хүдэр боловсруулах практик, урт
хугацааны судалгааны үр дүнгээс харахад баяжмал дахь металл авалт нь дараах хүчин
зүйлээс хамаардаг: ерөнхий зэсийн агуулга, исэлдсэн зэсийн агуулга, тектоник эвдрэлийн
эрчим, чөлөөт цахиурын ислийн агуулга, зэсийн эрдсийн шигтгээний хэмжээ, түүнчлэн
хийгдсэн шинжээчийн ба мэдээллийн шинжилгээнүүд баталж байна. Бусад хүчин зүйлсийн
нөлөө бага ач холбогдолтой юм.
Баяжмал дахь зэсийн металл авалтын үзүүлэлт ба өмнө дурдсан хүчин зүйлүүдийн
хоорондын хамаарлыг тогтоохын тулд урт хугацаанд томоохон статистик материалыг
цуглуулж, үр дүнд нь дараах регрессийн тэгшитгэлийг олж авсан.
61
Олон тооны корреляцийн коэффициент (K = 0.82) -ийн хангалттай өндөр утга нь
хүдрийн баяжуулалтын урьдчилсан үнэлгээг хийх боломжтой гэдгийг харуулж байна
(хүснэгт 2.8).
Өгөгдсөн өгөгдлүүд нь олон тоонны холбооноос гадна тус тусдаа холбоо байгааг
харуулж байна.
Хүснэгт 2.8.
Олон тооны корреляцийн матриц
Хүчин зүйл
д/д
1. Чөлөөт цахиурын ислийн SiO2 агуулга
2. Ерөнхий зэсийн агуулга Сиерөн
3. Исэлдсэн зэсийн агуулга Сиисэлд
4. Тектоникийн эвдрэлийн эрч хүч Iт.н
5. Зэсийн металл авалт, Cu
SiO
1
Сиоб
Cu
Сиок
Iт.н
0,252
-0,574
-0,297
1
-0,275
1
0,211
0,655
0,523
0,389
-0,741
1
-0,511
1
Зэсийн баяжмалын металл авалт нь түүний исэлдэлтийн хэмжээ (r = 0.74), цахиурын
агуулга (r = 0.65), ерөнхий зэсийн агуулга (r = 0.52) ба тектоникийн эвдрэлийн эрчмээс (r =
0.51) ихээхэн хамаарна.
Хүдэр дэх цахиурын исэл ба ерөнхий зэсийн агуулгын өсөлт нь металл авалтыг
нэмэгдүүлж, харин исэлдсэн зэс болон тектоникийн эвдрэлийн эрчим нь эсрэгээрээ бууруулдаг.
Хүчин зүйлүүдийн хоорондын сул хосолсон холбоо нь тэдний санамсаргүй шинж
чанарыг илтгэнэ. Үлдсэн бага мэдээлэлтэй хүчин зүйлүүд нь шууд бус байдлаар ач
холбогдолтой хүчин зүйлд ямар нэг байдлаар орсон байдаг.
Гүйцэтгэсэн судалгаа нь дараах дүгнэлтийг гаргах боломжийг олгож байна.
1. “Эрдэнэтийн-Овоо” орд дээрх уул-геологийн хүчин зүйлүүдийн шинжээчийн
үнэлгээ нь тэдгээрийн жигд бус байдлыг баяжуулалтын үзүүлэлтүүдэд нөлөөлөх
нөлөөллийн зэргээр эрэмбэлэх боломжийг олгосон.
Хүдрийн массын геологи-технологийн өөрчлөлтийг найдвартай үнэлэхийн тулд
хийсэн шинжилгээнд үндэслэн дараах хүчин зүйлийг авч үзэх хэрэгтэй: ерөнхий зэсийн
агуулга, тектоник эвдрэлийн эрчим, исэлдсэн зэсийн агуулга, чөлөөт цахиурын агуулга,
зэсийн эрдсийн тархалт.
2. Орд газар дээрх тектоникийн хагарлын насны шинж чанарыг таван үе шаттайгаар
үзүүллээ. Тектоник эвдрэлийн нарийн төвөгтэй байдлыг тодорхойлох үндсэн гурван үе шат
нь баяжмал дахь металл авалтын зэрэгт нөлөөлдөг хүчин зүйлүүдийг агуулсан гурван жигд
төрлийн багц болон хуваагддаг (тектоник эвдрэлийн эрчмээс хамаарч).
62
3. Баяжмал дахь зэсийн металл авалт ба гол хүчин зүйлүүдийн хооронд олон тооны
уялдаа холбоо байгааг тогтоосон. Энэ нь хүдрийн баяжуулалтыг урьдчилан үнэлэх
боломжийг олгодог.
2.3. Ордын хэсгүүдийн жигд бус байдлыг үнэлэх уул-геологийн нарийн
төвөгтэй байдлын загвар
Уул-геологи ба технологийн үндсэн хүчин зүйлсийн нэгдэл нь ордыг янз бүрийн
нарийн төвөгтэй хэсгүүдэд хуваах боломжийг урьдчилан тодорхойлдог. Ордыг бүсчлэхэд
нарийн төвөгтэй нэг үзүүлэлтийг ашиглах нь зүйтэй бөгөөд энэ нь тодорхой төвөгтэй
байдал бүхий бүх хүчин зүйлийн нөлөөг тодорхойлно. Ийм үзүүлэлтээр ордын хэсгийн уулгеологийн нарийн төвөгтэй байдлын үзүүлэлтийг ашиглаж болно.
Уул-геологийн нарийн төвөгтэй байдал (УГНТБ) гэж уул уурхай ба геологийн хүчин
зүйлсийн хувьсах түвшингээр тодорхойлогддог, газрын хэвлийгээс ашигт малтмалыг
оновчтой олборлоход нөлөөлдөг тоон хэмжээгээр ордыг (хэсгүүдийг) үнэлдэг интеграль
үзүүлэлтийг буюу уулын үйлдвэрийн техник-эдийн засгийн үзүүлэлтийг ойлгоно.
Энэхүү тодорхойлолттой холбогдуулан УГНТБ-ын үзүүлэлтэд дараах шаардлагыг
тавьдаг: хэмжээсгүй байдал, өөрөөр хэлбэл, өөр өөр үзүүлэлтийг биет утгыг нь
алдахгүйгээр хэмжээсгүй утга болгон хувиргах ёстой; өөр өөр ордуудыг (хэсгүүдийг)
харьцуулах боломжийг олгодог тоон илэрхийлэлтэй байх; орон зайн уялдаатай байх, өөрөөр
хэлбэл, өгөгдлийн хувьсах шинж чанарыг илэрхийлэх; геологийн хүчин зүйлийн
тасралтгүй, салангид шинж чанарыг харгалзан үзэх; чанарын болон тодорхойлогч хүчин
зүйлийг албан ёсны болгох боломжийг харгалзан үзэх; олон талт байдал, уян хатан байдал,
найдвартай, баталгаатай байдал.
Зураг 2.8. Загварын бүтэц ба ордын (хэсгүүдийн) УГНТБ-ыг байгуулах үе шатууд.
Дээр дурдсан шаардлагыг уул-геометрийн онцлог шинж чанарууд дээр үндэслэсэн
үзүүлэлтээр хангаж болно, өөрөөр хэлбэл, энэ нь топогийн функц хэлбэрээр илэрхийлэгдэх
63
ёстой бөгөөд хязгаарлалт, өвөрмөц байдал, тасралтгүй байдал, гөлгөр байдлын нөхцлийг
хангасан байх ёстой.
УГНТБ-ын загварыг зураг 2.8-д үзүүлэв.
Зураг 2.8 дээрээс харахад, тодорхой асуудлыг шийдвэрлэхэд үзүүлэх нөлөөллийг
харгалзан УГНТБ-ыг тодорхойлдог чухал хүчин зүйлийг сонгох, үндэслэх ажлыг эхлээд
хийдэг байна.
Хайгуулын зүсэлтүүдээр хязгаарлагдсан геологийн хайгуулын Vj үүрийн (хэсгийн)
уул-геологийн нарийн төвөгтэй байдлыг i-р геологийн хүчин зүйл дээрх энэ хэсгийн нарийн
төвөгтэй байдлын нийлбэрээр тодорхойлно.
Хүчин зүйл бүр геометржилтэд ордог бөгөөд үүний үр дүнд орон зайн тархалтын зүй
тогтлыг тогтоодог:
Энд, fi – i-р хүчин зүйлийн орон зайн х, у, z координатын функц.
Энэхүү топофункц нь скаляр хэлбэртэй тул түүнийг дифференцачлах ба функц нь
хүчин зүйл бүрээр вектор-байр зүйн гадаргуу болгон шилжүүлдэг.
Вектор-топографийн гадаргуунуудыг хооронд нь нэмж оруулсны үр дүнд:
энд gij - геологи хайгуулын j-р үүрийн (талбайн) i-р хүчин зүйлийн вектор топографийн
гадаргуу юм.
Дээрх арга нь хүчин зүйлсийн физик хэмжигдэхүүнээс ангижрах боломжийг
олгодог. Гурван хэмжээст орон зайн дурын вектор g нь гурван шугаман хамааралгүй
векторуудад задарч болно – g1, g2, g3, ө.х. тэдгээрийн шугаман хослол хэлбэрээр харуулав:
энд 1 , 2 , 3 - суурь векторт хамаарах g векторын координатууд; g1, g2, g3 - суурь
векторууд.
Тиймээс хэрэв физик хэмжигдэхүүн нь вектор юм бол түүний физик хэмжээсийг
векторын координат дээр хамааруулах ёстой, харин суурь векторуудад биш. Энэ
тохиолдолд сүүлийнхийг нь хэмжээсгүй хэмжигдэхүүн гэж үздэг бөгөөд ижил биш физик
64
хэмжигдэхүүнтэй (жишээлбэл: хурд, талбай, хүч, ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгийн агуулга
г.м.) янз бүрийн ангиллын векторуудын нийтлэг суурь систем болгон ашиглаж болно.
Изо-төвөгтэй V топо функцийг үүссэн вектор топографийн гадаргууг нэгтгэх замаар
олж авна:
энд х1 , х2 - функцийг нэгтгэх /интегралчлах/ мужийн хил хязгаар юм.
Үүний үр дүнд УГНТБ-ын загвар нь скаляр хэлбэрээр илэрхийлэгддэг бөгөөд топофункцээр илэрхийлэгддэг чухал хүчин зүйлүүдийн хувьд график-аналитик загвар юм.
Энд, f – x, y, z орон зайн координатуудын изо-төвөгтэй байдлын функц.
УГНТБ-ын энэхүү загвар нь изо-төвөгтэй байдлын эрчмийг харуулсан тоон
үнэлгээтэй бөгөөд орон зайн тархалтын шинж чанар нь энэ үзүүлэлтэд өмнө нь мэдэгдсэн
шаардлагыг хангаж, ордын хэсгүүдийг уул уурхай, геологийн нарийн төвөгтэй байдлын
хувьд харьцуулах, ялгах, янз бүрийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжийг олгодог.
УГНТБ-ын үнэлгээний онол, туршилтын судалгааны үр дүнг “Эрдэнэтийн-Овоо”
ордод ашиглав.
Тусдаа үзүүлэлтүүдийг байрлуулах орон зайн талбайн загвар нь дараах хэлбэртэй
байна:
Энэ загварыг анх П.К.Соболевский ордын хэмжээнд үзүүлэлтүүдийг байршуулахын
тулд санал болгосон бөгөөд уг загвар нь геохимийн талбай гэдэг нэр авчээ. Энэ функц нь
хязгаарлалт, хоёрдмол утгагүй, гөлгөр, үргэлжлэх нөхцлийг хангах ёстой. Хэрэв энэ нь
эдгээр нөхцлийг хангаж байгаа бол хүчний талбайн ерөнхий онолын дагуу тодорхойлсон
талбай нь давхарласан судалтай бүтэцтэй байх ёстой. Геохимийн талбайн аливаа хөндлөн
огтлол нь ордын топографийн гадаргууг илэрхийлэх ижил шинж чанар бүхий огтлолцолгүй
хаялбаруудын системд хүргэдэг.
Эдгээр онолын үзэл баримтлалын үндсэн дээр загвар бүтээх график аргуудыг
боловсруулж, топографийн дарааллын гадаргуутай математик үйлдлүүдийг санал болгож,
ордын янз бүрийн үзүүлэлтийг геометржүүлэх аргыг боловсруулсан болно.
Орчин үед үзүүлэлтүүдийг байршуулах топофункцийн 3 төрлийг ялгадаг:
• бодит гадаргууг илэрхийлэх функцууд;
• бодитоос үүссэн уламжлалыг илэрхийлэх функцууд;
• бодит биш гадаргууг илэрхийлэх функцууд.
65
1 ба 2-р төрлийн топофункцуудыг тухайн ордын цэгүүдэд хэмжсэн үзүүлэлтийн
утгын дагуу байгуулна. 3-р төрлийн топофункцийг үзүүлэлтүүдийн дундаж утгын дагуу
тодорхой хэмжээгээр тогтоодог.
УГНТБ-ын загвар болгон толилуулсан V = f (x, y, z) хэлбэрийн функц нь орон зайнфакторын хамаарлыг тусгасан бөгөөд янз бүрийн төрлийн функцуудыг багтааж болно.
Ерөнхийдөө энэ загвар (зураг 2.8) нь гадаргуугийн янз бүрийн нарийн төвөгтэй
байдлаараа, эсвэл үзүүлэлтүүдийн янз бүрийн түвшингүүдээрээ харилцан адилгүй байдаг.
Гэсэн хэдий ч тухайн тусгаарлагдсан систем нь зөвхөн нэг үзүүлэлтийн байршлын
гадаргууг дүрслэх нь ихээхэн сул тал юм. Энэхүү сул талыг математик үйлдлээр топо
гадаргуунуудыг ашиглан сайн мэддэг арга барилын дагуу арилгадаг.
Энэ тохиолдолд хаялбаруудын шинж чанар, эрчим нь үзүүлэлтүүдийн хоорондох
жинхэнэ генетикийн хамаарлын төрлийг тусгасан байдаг бөгөөд математик хувиргалтаар
тэдгээрийн утгыг дээжлэлтийн цэгээс тусгаарладаггүй.
Тиймээс УГНТБ-ын загвар нь геохимийн талбайн янз бүрийн шалтгааныг
тодорхойлдог орон зайн хүчин зүйлсийн хамаарлыг илэрхийлдэг.
Төлөөлөх газруудад УГНТБ-ын орон зайн хүчин зүйлсийн загварыг боловсруулахын
тулд чухал хүчин зүйлийн контур төлөвлөгөөг мэдээллийн дагуу хүлээн зөвшөөрөгдсөн
ажлын хэмжээнд, харин оновчтой хэсэг (OХ) дээр ашиглалтын хайгуулын мэдээллийн
дагуу төлөөөлөх газруудын таамагласан утгыг харгалзан байгуулна.
Судалгаанд хамрагдсан бүх хүчин зүйлүүд нь В.А.Букринскийн ангиллаар 3-р
төрлийн топофункцийн шинжийг агуулсан үзүүлэлтэд хамаарна. Тиймээс анхны өгөгдлийг
мөлгөр болгох /сглаживание/ явдал нь бага биш ач холбогдолтой асуудал юм.
Энэ ажилд ашиглалтын геометрийн шинэ арга зүйн хөгжилд зориулсан даалгавар
тавиагүй болно. Зохиогчийн хийсэн судалгаанууд нь судалж буй хүчин зүйлсийн уулгеометрийн графикийг бүтээх үндэс суурь болжээ.
В.М.Гудков [8]-ын үзэж байгаагаар, нэг талдаа өгөгдлийг мөлгөр болгох нь
санамсаргүй өөрчлөгдөх байдлаас үүдэлтэй дундаж утгаар хэлбэлзлийг арилгаж, талбай
томрох тусам дундаж утгууд нь судлагдаж байгаа гадаргуутай ойртоно, харин нөгөө талдаа
өгөгдлийг мөлгөр болгох нь байгалийн хувьсах шинжтэй холбоотой алдааг нэмэгдүүлэхэд
хүргэнэ. Тиймээс мөлгөр болгосон төлөвлөгөө хамгийн их төлөөлөх чадвартай байх
нөхцлийг туршихдаа үзүүлэлтүүдийн бүх төрлийн өөрчлөгдөх байдлыг харгалзан үзэх
шаардлагатай. Эдгээрийг үндэслэн үзүүлэлтүүдийн өөрчлөгдөх байдлын шинж чанарыг
харгалзан талбайг мөлгөр болгох алдаа хамгийн бага байх нөхцлөөр “мөлгөр болгох
талбай”-г сонгов.
Попов В.Н., Боровский Д.И. Ордуудын ашиглалтын геометржүүлэлтийн үндсэн дээр газрын
хэвлийгээс ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааг оновчтой болгох // Эмхэтгэл: Хатуу ашигт малтмалын
ордуудыг бүрэн олборлох. - М .: Недра, 1991 он.
1
Талбайг мөлгөр болгон төлөвжүүлэх алдааг тодорхойлох томъёо нь:
66
энд SI2 нь санамсаргүй хэлбэлзэл,
SI2(унал) ба SI2(сунал) - тус тус хүдрийн биетийн унал ба суналын дагуух санамсаргүй
хэлбэлзэл;
SII2 - байгалийн хэлбэлзэл,
SII2(унал) ба SII2(сунал) - тус тус хүдрийн биетийн унал ба суналын дагуух байгалийн
хэлбэлзэл;
L(унал) , L(сунал) - долгионы урт; L0 - цооногуудын хоорондох зай; n - “мөлгөр болгох
талбай” дахь цооногийн тоо; k - n2 (n - 1) – интервалын тэгш тоон дээр; k = (n - 1/ n)2 (n - 1)
- интервалын сондгой тоон дээр.
“Мөлгөр болгон төлөвжүүлэх талбай”-г сонгох тооцоог чухал хүчин зүйл тус бүрээр
гүйцэтгэдэг. Жишээ болгон тооцоо (хүснэгт 2.9) ба график дүрслэл (зураг 2.9) өгөгдсөн
бөгөөд эдгээр нь зэсийн ерөнхий агуулгын изо-шугамуудаар геометр загварыг байгуулахад
мөлгөр болгон төлөвжүүлэх талбайн хамгийн бага алдаа n = 4 байх үед боломжтой болохыг
харуулж байна.
Хүснэгт 2.9.
Мөлгөр болгон төлөвжүүлэх талбайн алдааг тооцсон тооцооны үр дүн
67
Зураг. 2.9. “Мөлгөр болгон төлөвжүүлэх талбай” дахь цооногийн тооноос хамаарах
тэгшлэлтийн алдаа - Мсгл -ны хамаарал.
Ийм байдлаар “төлөвжүүлэх талбай”-н хэмжээсийг олж авсан бөгөөд энэ талбай нь
60x60 м-ийн хэмжээгээр “төлөвжүүлсэн талбай”-н тектоник эвдрэлийн эрчмийн
үзүүлэлтээс бусад үзүүлэлтүүдээр 30х30 м-ийн хэмжээтэй байна (өөрөөр хэлбэл,
ашиглалтын хайгуулын цооногуудын торлолын хэмжээ).
Мөн төлөвлөгөө боловсруулах контурыг зөв сонгох, К хаялбарын огтлолын өндрийг
үндэслэх нь багагүй ач холбогдолтой асуудал юм.
Топографик гадаргууг байгуулах үндсэн зарчмууд:
- Параметрүүдийг байрлуулахдаа зөвхөн детерминчлэгдсэн бүрэлдэхүүн хэсэгтэй үед
л хаялбаруудыг байгуулж болно;
- Огтлолын өндрийг сонгохдоо энэ бүрэлдэхүүн хэсгийг өгөгдсөн магадлалтайгаар
илрүүлэх боломжтой байдлаар сонгоно;
- Хаялбарын энэ систем нь параметрийг байрлуулах явцад тодорхой төвөгтэй байдлын
түвшинг харуулна;
- Хаялбаруудын огтлолын өндрийг тухайн үеийн тодорхойгүй байдлын хувь
хэмжээгээр хэмжих шаардлагатай.
Эдгээр зарчим дээр үндэслэн бүтцийн ба чанарын төлөвлөгөөний хэвтээ огтлолын
утгыг сонгохдоо үзүүлэлтийн өөрчлөгдөх байдал ба судлагдсан байдал, түүний дүрслэлийн
нарийвчлалыг харгалзан үзэх ёстой.
Ийм байдлаар, хаялбарын огтлолын өндөр нь хайгуулын энэ үе шатанд ихэвчлэн
байдаг санамсаргүй байдлаар хэмжигдэж, дараах шаардлагыг хангах ёстой.
Энд, сл - параметр-
дахь санамсаргүй хэлбэлзлийн стандарт.
68
Авч үзэж байгаа гадаргууг төлөвжүүлэх аргын дагуу тэнцэтгэл биш нь дараах
хэлбэрээр бичигдэнэ:
Энд, n – “мөлгөр болгон төлөвжүүлэх талбай” дахь цооногийн дундаж тоо.
Энэ аргын дагуу гаргаж авсан огтлолын өндрийн утга нь зөвхөн оновчлогдож байгаа
хэсгийн үнэлгээ болж чадах юм.
Төлөөлөх талбайн олборлолтын параметрүүдийн хооронд үзүүлэлтийг орон зайд
байрлуулах үндсэн зүй тогтлыг гаргасан болно, ө.х., түүний байршилд тодорхой хувьсах
чанар давамгайлдаг. Ажиглагдсан санамсаргүй хувьсах чанар нь тухайн үзүүлэлтийг
тодорхойлоход зөвшөөрөгдөх хамгийн их алдаанаас хамаагүй бага байна. Энэ харьцааг
зэргэлдээ цэгүүдийн үзүүлэлтийн утгуудын хоорондох автокорреляцийн коэффициентийн
хэмжээгээр үнэлж болох бөгөөд энэ нь 1-д ойролцоо байна. Энэ тохиолдолд огтлолын
өндрийг план зураг дээрх масштабыг үндэслэн Г.И.Вилесовийн томъёоны дагуу
шаардлагатай нарийвчлалаар сонгоно:
Энд, - хаялбаруудын хоорондох хамгийн бага зай, мм; N – план зургийн тоон масштабын
хуваарь; - ордын уналын өнцөг, градус.
Өмнөх судалгаануудын дүн шинжилгээнээс харахад геометржсэн чухал хүчин
зүйлүүд нь маш их хувьсах чадвартай, тогтвортой бус байдаг тул - г 5 мм гэж тооцдог,
харин штокверкийн уналын өнцгийг тооцох ёсгүй, учир нь ашиглалтын түвшингүүдийн
план зураг нь 15 м-ийн доголын өндөртэй, N = 2000 үед зурагдсан байна.
Хаялбарын огтлолын өндрийг дараах томъёогоор тодорхойлно:
Ордын (хэсгүүдийн) уул - геологийн нарийн төвөгтэй байдлын загвар нь орон зайн
хүчин зүйлийн салшгүй загвар болох нь тогтоогдсон. Тиймээс түүнд багтсан бүх хүчин
зүйлийг ижил масштабаар харуулсан байх ёстой бөгөөд тэдгээр нь математикийн
үйлдлүүдийг зөв гүйцэтгэх боломжийг олгодог хаялбаруудын огтлолын өндөрт тохирсон
байх ёстой.
Хаялбаруудын огтлолын өндрийн хуваарийг дараах дарааллаар сонгоно.
1. Хүчин зүйлсийн хамгийн бага ба хамгийн их утгыг тохируулна.
2. Тэдний дундаж утгыг тодорхойлно.
3. Хаялбаруудын огтлолын өндрийн дундаж утгыг тооцоолно.
4. Масштабыг тодорхойлно.
5. Хүчин зүйл тус бүрийн хаялбаруудын хөндлөн огтлолын өндрийг тооцоолно.
69
Хүснэгт 2.10.
Хүчин зүйлүүдийн хаялбаруудын хөндлөн огтлолын өндрийн тооцооны үр дүн
Хязгаар
Хүчин зүйл
Ерөнхий
зэсийн агуулга,
%
Исэлдсэн
зэсийн агуулга,
%
Чөлөөт
цахиурын
ислийн
агуулга, %
Тектоникийн
эвдрэлийн
эрчим
Хүдэржилтийн
коэффициент
УГНТБ-ын
үзүүлэлт
min max
Абсолют
хязгаар
R
Коэффициент
Kм
Дундаж
утга ћ
Хаялбарын
огтлолын
өндөр hi
0,4
4,5
41
1,41
0,3
0,5
1
65
64
2,2
3
5
52
85
33
1,14
3
4
1
19
18
0,62
3
2
0,1
1
10
0,34
0,3
0,1
0,1
7,7
7
0,24
3
0,5
Тооцооллын өгөгдлийг хүснэгт 2.10-т нэгтгэн харуулав. Ийм байдлаар ордыг
төлөөлөх чадвартай, оновчтой хэсгүүдийн чухал хүчин зүйлсийн хаялбарын планыг
байгуулахад шаардлагатай бүх өгөгдлийг гаргаж авсан болно.
Дээрх зүйлийг дараах байдлаар нэгтгэв:
Нарийн төвөгтэй байдлын топо гадаргуу нь уул-геологийн хүчин зүйлсийн орон зайн
хувирч өөрчлөгдөх байдлын эрчим, шинж чанарыг тодорхой хэмжээгээр илэрхийлж,
топофункцын хязгаарлагдмал, тасралтгүй, баттай, аажим хувьсах байдлын нөхцлийг
хангасан байна;
Газрын хэвлийн геометрийн хүрээнд геометржсэн үзүүлэлт тус бүр нь өөрийн
хэмжих нэгж ба хэмжилтийн масштабаар тодорхойлогддог; уул уурхай-геометрийн
байдлаас авч үзвэл уул-геологийн бүх хүчин зүйлийг харьцуулах хэмжигдэхүүнийг нэг
нэгж – түвшинд налах өнцгийн тангенс- ээр илэрхийлсэн болно;
Уул-геологийн хүчин зүйлсийн хаялбаруудын геометрийн загварыг байгуулахдаа
“төлөвжүүлэх талбай”-г сонгох үндэслэл болох аргачлалаар хандахыг санал болгож байгаа
бөгөөд энэ нь тухайн талбай дээр төлөвжүүлэх алдаа хамгийн бага байх ёстой гэсэн үг юм;
уул-геологийн бүх хүчин зүйлсийн хувьд “төлөвжүүлэх талбай” нь тектоник эрчимтэй
эвдрэлийн үед 60x60 м-ийн хэмжээтэй, бусад үед 30х30 м-ийн хэмжээтэй байна;
Бүтцийн ба чанарын планд түвшингүүдийн огтлолын хэмжээг сонгох үндэслэл нь
тухайн үзүүлэлтийн хувьсах чанар, судалгаатай нийцэх шаардлага, түүний дүрслэлийн
70
нарийвчлалд суурилдаг; огтлолын өндрийн дагуух уул-геологийн хүчин зүйлийн
масштабын сонголтыг дээр дурдсан нөхцлүүдийг харгалзан хийсэн болно.
2.4. Уул уурхай, геологийн жигд бус байдлын үнэлгээ ордын хайгуулын
түвшингээс хамаарах нь
Олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй хүдрийн ордын талбайн хайгуулын түвшин нь
ашиглалтын хайгуулын торлол-(АХТ)-ын параметрүүдээр тодорхойлогддог бөгөөд
хүдрийн нөөцийг тооцоолох алдаа, хүдрийн хаягдлын хэмжээ, уулын ажлын удирдлагын
үндэслэл, эцэст нь баяжуулах процессын үр ашигт нөлөөлдөг.
Үүнтэй холбогдуулан хайгуулын ажлын өртөг ба ордыг дутуу хайгуулдсан байдлаас
гарах хүлээгдэж буй хохирлын харьцуулалт дээр үндэслэн АХТ-ын параметрүүдийг
оновчтой болгох нь зүйтэй юм.
Эхний шатанд УБҮ-ийн геологи, маркшейдерийн албаны оролцоотой хийсэн
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын ашиглалтын үр дүн ба хайгуулын өгөгдлийн харьцуулалтыг
үндэслэн алдааны шинжилгээ хийв. Дүн шинжилгээнээс харахад он жилүүдээр болон
түвшингүүдээр ерөнхийдөө ашиглалтын хайгуулын өгөгдөл батлагдаж байна. Хүдрийн
нөөц, зэс, молибдены агуулгын зөрүү тус тус 1.2; 1.2 ба 4.6% байна. Ашиглалтын хайгуулын
өгөгдлөөр нарийвчилсан хайгуулыг тодотгоход хүдрийн нөөц, зэс, молибдены агуулгын
зөрүү тус тус 7.6; 0.6 ба 22.6% байна.
Олсон үр дүн нь том цар хүрээний үе дэх том тооны хуулийн үйлчлэлийг харуулж
байна. Тиймээс нэмэлтээр гүнзгийрүүлсэн судалгаа хийж, орон зайн хувьд - 14 түвшинд,
цаг хугацааны хувьд - 10-аас дээш жилийн хугацаанд алдааны шинжилгээг хийлээ.
Хүдрийн нөөц mQ ба зэсийн агуулгын mc харьцангуй алдааны график зураг нь
тэдгээрийн тархалтыг харуулсан болно (зураг 2.10, 2.11). Эдгээр зургаас харахад, хүдрийн
нөөц ба зэсийн агуулгын харьцангуй алдааны тархалт нь түвшин тус бүрээр болон жил
жилээр ижил өөрчлөгдөх шинж чанартай бөгөөд тус тус mQ нь 1-17%, mc нь 2-13% байна.
10 жилийн хугацаан дахь хүдрийн нөөц ба зэсийн агуулгын алдааны тархалт мөн
адил шинж чанартай боловч тэдгээрийн өөрчлөлтийн хязгаар нь эрс ялгаатай бөгөөд mQ нь
5-аас 105%, mc нь 2-18% байна.
Алдааны тархалтын тогтсон шинж чанар, тэдгээрийн өөрчлөлтийн шинжилгээ нь
дараах дүгнэлтийг гаргах боломж олгож байна: 1505 м хүртэлх штокверкийн дээд хэсгийн
алдааны үр дүн нь санамсаргүй шинжтэй байна; судалгаанд авч үзсэн дунд хэсгийн
түвшингүүдийн алдааны тархалт нь жигд байдалтай, ордын жигүүрүүдэд - огцом
өөрчлөгдөж, гүн уруу мөн тийм зүй тогтолтой байна.
Харьцуулсан шинжилгээний үр дүн нь геологи-технологийн жигд бус байдлыг
үүсгэдэг хүчин зүйлс, түүнчлэн АХТ-ын параметрүүдийн техник эдийн засгийн
үндэслэлийг харгалзан АХТ-ыг төлөвлөх практик үйл ажиллагааг үндэслэлтэй нотлох,
өөрчлөх шаардлагатай байгааг харуулж байна.
71
Зураг 2.10. 1475 м-ийн түвшин дэх хүдрийн нөөц mQ ба зэсийн агуулгын mc алдааны
өөрчлөлт.
Зураг. 2.11. Хүдрийн нөөц mQ (үргэлжилсэн зураас) ба зэсийн агуулгын алдааны
өөрчлөлт тс (тасархай зураас), ашиглалтын түвшингүүдээр (10 жилийн хугацаанд).
АХТ-ын зохистой нягтралыг тогтоохын тулд янз бүрийн торлол бүхий хайгуулын
явцад үүсэх хүдрийн хаягдал ба чанарын түвшинг тодорхойлох судалгааг хийсэн.
АХТ-ын янз бүрийн хувилбаруудын алдааны түвшинг тогтоох, түүнтэй холбоотой
зорилтот шинж чанарыг тогтоох зорилгоор сонгож авсан хэсэг (САХ)-т торлолыг
зохиомлоор сийрэгжүүлэх аргыг ашиглан явуулсан.
САХ-ээр шилжилтийн тодорхойгүй бүс (ШТБ)-д орших 18 хэсэг (нарийвчилсан
хайгуулын торлолын үүрүүд) бүхий бүрэн олборлогдсон 1445 м-ийн түвшинг сонгов.
Энэхүү сонголт нь хүдрийн ордын нөхцөл байдал, шинж чанарын янз бүрийн нарийн
төвөгтэй байдлаас үүдэлтэй юм. Оновчтой болгох хэсгээр доод түвшингүүдийн ижил
үүрүүдийг сонгов (зураг 2.12).
САХ-ийн олборлолтын мэдээлэлд үндэслэн хүдрийн нөөцийг тогтоож, түүнийг
туршилтын өгөгдлийг харьцуулах эталон /жишиг/ болгон авсан.
72
Зураг. 2.12. САХ-үүд болох 1445 м-ийн туршилтын хэсгүүдийн байрлалын схем:
1 – нарийвчилсан хайгуулын цооногууд; 2 – ашиглалтын хайгуулын цооногууд; 3 —
хүдрийн бодит контур; 4 — нарийвчилсан хайгуулын өгөгдлөөр тогтоосон хүдрийн контур;
I — I ,
X — X — геологийн зүсэлтүүд; 1.77; 1.88 — УГНТБ-ын утгууд.
73
Хүснэгт 2.11.
Нарийвчилсан
хайгуулын
торлолын үүрийн
дугаар
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
АХТ-ын параметрийн загварчлал
Хүдрийн контурын дундаж талбай, м2
Нарийвчилсан
АХТ-ын хувилбарууд
Бодит
хайгуулын
өгөгдлөөр
өгөгдлөөр
30 х 10 м 30 х 20 м
30 х 30 м
21500
18269
+ 18853
+19749
+ 21886
10085
7350
+ 7550
+ 7750
-5500
12436
10109
+ 11025
+ 11025
-6487
7598
14726
+ 15204
+ 15562
+18228
12742
19781
-13100
-10989
-5652
18227
15880
+16039
-15602
-11763
8297
6750
+ 7550
+ 7750
+ 9450
19590
3950
-3900
-3780
-3050
7359
8000
-7504
-7160
-5640
24019
16999
-14926
-15243
- 10547
11550
10189
+ 10786
+ 11064
-6806
12060
8756
+ 8796
-8637
-6846
11925
10467
-9996
+ 11741
+13450
9437
7721
-7681
-7562
-6563
3100
5378
-4890
-4598
-3432
29675
18507
-17034
+ 21283
+ 24781
17444
10348
+ 11025
+ 11741
+12776
19351
19502
-18268
-17631
-15699
Хүснэгт 2.11-д үзүүлсэн туршилтын өгөгдөл ба зураг 2.13 дээр үзүүлсэн тархалтын
функцууд нь дараах зүйлийг харуулж байна.
1. Алдааны хазайлтын тархалт нь зүүн асимметри бүхий логнормаль хуульд
захирагддаг бөгөөд энэ нь янз бүрийн шинж тэмдэг бүхий хазайлтын тэгш бус байдлыг
илэрхийлдэг. Тиймээс ордыг дутуу судалсны улмаас хүдрийн нөөц багасах магадлал нь
тэдний өсөлтөөс өндөр байна.
2. АХТ-ын 30х30 м-ийн хэмжээтэй хайгуулын торлол нь штокверкийн бодит контур
болон тархалтаар тогтоосон контурын хооронд орон нутгийн хазайлт илрүүлэхгүй байна.
Алдааны тархалтын муруй нь штокверкийн морфологийн өөрчлөлтийн статистик
зүй тогтлыг тодорхойлдог боловч хүдрийн чанарыг тодорхойлоход гардаг алдааны талаар
юу ч илэрхийлдэггүй байна.
74
Зураг 2.13. АХТ-ын янз бүрийн хувилбаруудын алдааны тархалтын муруй:
муруй 1, 2, 3 - тус тус 30х10 м, 30х20 м, 30х30 м-ийн хэмжээтэй торлолын үед.
Харьцуулсан шинжилгээний өгөгдлөөс энэхүү хамаарлыг тогтоохын тулд
ашиглалтын есөн түвшний хүдрийн нөөцийн mQ ба ерөнхий зэсийн агуулгын тс дундаж
алдааны үзүүлэлтүүдийн төлөөлөх түүврийг хийсэн болно. Гаргаж авсан корреляцийн
тэгшитгэл нь шулуун шугамын хамаарал хэлбэртэй байна (зураг 2.14).
Тогтоосон хамаарал нь хүдрийн чанарын алдагдлыг үнэлэх боломжийг олгодог
бөгөөд АХТ-ын ТЭЗҮ-ийн зорилтот шинж чанарт ордог (зураг 2.15).
Шинжилгээгээс харахад АХТ-ын янз бүрийн параметрүүдээр тооцоолсон тусдаа
хэсгүүдийн УГНТБ-ын тооцооллын утга давхцахгүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор
ашиглалтын хайгуулын янз бүрийн торлолын үе дэх нарийн төвөгтэй байдлын тоон шинж
чанарыг үнэлэхэд асуудал гардаг.
Зураг 2.14. mQ ба тс алдаануудын харилцан хамаарал.
75
АХТ-ын хувилбарууд.
Зураг 2.15. АХТ-ын хувилбаруудаас хамаарах хүдрийн тоон ба чанарын алдааны
хамаарал.
Зураг 2.16. АХТ-ын янз бүрийн параметрүүдтэй байх үед УГНТБ-ын үзүүлэлтийн
таамаг утгын нэгдсэн график.
Энэ зорилгоор нарийн төвөгтэй байдлын үнэлгээнүүдийн хоорондох корреляцийн
шинж чанар, хэлбэрүүдийг АХТ-ын янз бүрийн хувилбаруудаар, ашиглалтын зүсэлт тус
бүрээр, штокверкийн гүн уруу ашиглалтын түвшин бүрээр, ө.х. 15; 15 м-ээр тооцоолж
судалсан.
Ийм байдлаар, УГНТБ-ын таамаг утгыг үнэлэх АХТ-ын хувилбаруудыг
загварчлахад янз бүрийн тооны туршилтын хэсгүүдтэй таван түвшин оролцсон:
ашиглалтын 1445 м-ийн түвшинд – 18 хэсэг, 1430 м-ийн түвшинд – 15 хэсэг, 1415 м-ийн
76
түвшинд – 12 хэсэг, 1400 м-ийн түвшинд – 8 хэсэг. Туршилтын эдгээр хэсгүүд нь
олборлогдсон учраас тэдгээрийн мэдээлэл нь баталгаатай мэдээлэл юм.
Их хэмжээний статистик материалыг боловсруулсны үр дүнд АХТ-ын янз бүрийн
хувилбаруудад УГНТБ-ын үзүүлэлт нь 1-3.6 % хүртэл өөрчлөгдөж байгааг харуулсан
ерөнхий график гаргалаа (зураг 2.16).
Уялдаа холбооны шинж чанар ба нягт /ойр/ байдлын судалгааг ЭТБМ-ны стандарт
программ дээр хийсэн болно.
АХТ-ын 30x30 м ба 30x25 м-ийн хэмжээтэй хувилбарууд нь корреляцийн
коэффициенттэй шугаман хамааралтай бөгөөд тус тус 0.65 ба 0.72 байна. 30x20 м-ийн
хэмжээтэй торлолын хувилбараас эхлэн шугаман хамаарал нь тогтоогдож, муруй нь
тэгширч ирдэг. Энэ нь мэдээллийн хангалттай байдлыг илэрхийлж, торлолыг улам
нягтруулах нь хүдрийн биетийн контурыг, эсвэл зэсийн агуулгыг тодорхой болгохгүй юм.
Эдгээр хамаарлуудын корреляцийн харьцаа нь тус тус 0.81; 0.86; 0.97 байна.
Статистикийн шалгуур үзүүлэлтийн тусламжтайгаар гаргаж авсан хамаарлын ач
холбогдлыг шалгахад хамаарлын холбоо нь 95%-ийн магадлалтай гарав.
Регрессийн хамаарлын шинжилгээ нь регрессийн шугамаас хазайх зарим цэгүүдийн
хазайлт нь хүдэржилтийн коэффициент ба ерөнхий зэсийн агуулгын утгын орон зайн
өөрчлөлтийн төлөв байдал өөрчлөгдсөний үр дүнд үүсдэгийг харуулж байна. Эхний
үзүүлэлт ШТБ-ийн шугамын төвөөс хоёр тал уруу жигд өөрчлөгдөж, хоёр дахь нь хүдрийн
биетийн гадна тал уруу жигд буурдаг. Үүний зэрэгцээ, тэдгээрийн аль нь нарийн төвөгтэй
шинж чанаруудын хазайлтад хамгийн их нөлөө үзүүлдгийг тогтоох боломжгүй юм. Тэд
хоёулаа ШТБ-ийн УГНТБ-ыг ижил хэмжээгээр тодорхойлдог.
Хүснэгт 2.11 дэх өгөгдөл ба зураг 2.13-2.15-ыг (АХТ-ын загварчлалын үр дүн)
ашиглан өмнөх судалгаатай адилаар хэсгүүдийн УГНТБ-ын хүдрийн тоон ба чанарын
алдагдлын үзүүлэлтийн тооцоог хийдэг.
Хөрс хуулалтын хэмжээ нь, доор харуулснаар, АХТ-ын параметрүүдийг эдийн
засгийн үндэслэлтэй болгоход шаардлагатай.
Тооцооллын үр дүнг хүснэгт 2.12-д үзүүлэв.
АХТ-ын параметрүүдийн оновчлол нь эдийн засгийн шалгуурын дагуу хийгддэг:
Энд, Зэ.р – ашиглалтын хайгуулын өрөмдлөгийн зардал, мян.төгрөг; Rr - ордын хайгуулыг
дутуу хийсний улмаас уулын үйлдвэрт гарах хүлээгдэж буй хохирол, мян.төгрөг.
Ордын хэсгүүдийн хайгуулын ажлын Зэ.р зардлыг дараах томъёогоор тодорхойлно:
Энд, n - ашиглалтын хайгуулын цооногийн тоо; L - цооногийн дундаж урт, м; Сэ.р – 1м
цооног өрөмдөх өөрийн өртөг, төгрөг.
77
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын дутуу судлагдсан хэсгүүдээс учрах хохирлын хүлээгдэж
буй үзүүлэлт Rr
Энд, Эп - хүдрийн алдагдлын эдийн засгийн үр дагавар, мянган төгрөг.
Энд, mQi - i-р хувилбар дахь хүдрийн нөөцийг тодорхойлоход гарсан алдаа, %; Qб - тухайн
талбай дахь хүдрийн балансын нөөц, мянган тонн; Кн - газрын хэвлийгээс олборлох
коэффициент, нэгжийн хувь хэмжээ; Сд - 1 тонн хүдэр олборлох өөрийн өртөг, төг.
Хүдрийн чанарын алдагдлаас гарах эдийн засгийн үр дагавар:
Энд, mCi - i-р хувилбар дахь зэсийн агуулгын тодорхойлолтын алдаа, %; Кк – баяжмал
дахь зэсийн металл авалт, нэгжийн хувь хэмжээ; Цк - 1 тонн баяжмалын бөөний үнэ, мян.төг.
Хөрс хуулалтын ажлыг төлөвлөгөөнөөс хэтрүүлсний эдийн засгийн үр дагавар,
мянган төгрөг:
Энд, Vn - хөрс хуулалтын хэмжээ, м3; Св - 1м3 хөрс хуулах өөрийн өртөг, төгрөг.
Алдагдсан ашигт малтмалын бүрэн өртөгөөс авсан нөхөн төлбөр, мянган төгрөг,
Энд, mQ ба mQi - торлолын сонгосон хувилбар болон загвар дахь хүдрийн нөөцийг
тодорхойлоход гарсан алдаа , %.
78
Хүснэгт 2.12.
Хүдрийн жингийн алдагдлын (Пр), чанарын алдагдлын (Пк) утга, хөрс хуулалтын хэмжээ (В) ба УГНТБ (V)
Ашиглалтын
хэсгийн
№
30 х 10 м
V
30 х 15 м
Пр ,
мян.т
Пк ,
т
В , м3
30 х 20 м
30 х 25 м
30 х 30 м
Пр ,
мян.т
Пк ,
т
В , м3
Пр ,
мян.т
Пк ,
т
В , м3
Пр ,
мян.т
Пк ,
т
В , м3
Пр ,
мян.т
Пк ,
т
В , м3
1
1,77
23,9
14,3
9,5
23
16,8
11,2
34,6
20,8
13,3
50
30
20
80
49,6
32
2
1,86
24
14,4
9,6
28,4
17
11,4
38,2
22,9
15.3
51,7
31
20,7
83,7
51,9
33,5
3
2,83
39,2
23,5
15,7
58,1
34,9
23,2
81,4
48 8
32,6
93,5
56
37,4
160
99,3
64
4
2,24
32,4
19,4
13
35,7
21,4
14,3
48
28,8
19,2
61,2
36,7
24,5
93
57,9
37
5
2,73
385
23,1
15,4
56,5
33,9
22,6
80,3
48,2
32,1
90,3
54
36
150
93,2
60
6
1,52
22
13,2
8,8
24,3
14,6
9,7
29
17,4
11,6
44,2
26 5
16,9
70
44,2
28
7
3,03
44
28
17,6
66,1
42,0
26,4
88,7
57
35,5
11
71
44
176
114
70
8
1,64
23,5
14,1
9,4
26,8
16,1
10,7
31,3
18,8
12,5
48 9
31,3
19 6
79
50
31,7
9
2,28
33
19,8
13,2
38
22,8
15,2
53,2
31,9
21,3
67,4
41
27
100,1
10
2,28
40
24
16
60,3
36,2
24,1
83,5
50,1
33,4
100,7
64
40
11
2,34
35,9
21,5
14,4
45,1
27,1
18
65,3
39,2
26,1
75,1
48
12
1,55
22,1
13,3
8,8
25,2
15,1
10,1
29,5
17,7
11,8
45,2
13
2,15
24,3
14,6
9,7
31,3
18,8
12,5
42,7
25,6
17,1
14
1,6
23
13,8
9,2
26
15,6
10,4
30,8
18,5
15
2,55
37,4
22,4
15
53,2
31,9
21,3
76,5
16
2,45
36,8
22,1
14,7
50
30,0
20
17
2,31
35,8
21,5
14,3
42,3
25,4
18
2,08
24,1
14,5
9,6
30,5
18,3
63,4
40
168
105,8
67
30
128
80,6
5,2
28
18
73
47,5
29
57,5
35
23
90
57
36
12,3
47
28,7
18,8
77
48,8
31
45,9
30,6
87,4
54
35
140,7
90
56
70,2
42,1
28,1
80
49
32
135
86,4
54
10,9
60,5
36,3
24,2
70
43
28
110
70,7
44,2
12,2
40,1
24,1
26
53
34,3
21,4
85,6
55,6
34,2
79
Өгөгдсөн томъёог ашигласан тооцооллын үндсэн дээр байгуулсан номограммуудыг
зураг 2.17-д үзүүлэв.
Зураг 2.17. “Эрдэнэтийн-Овоо” ордын АХТ-ын үзүүлэлтүүдийн оновчлолын
номограммууд.
Зураг 2.18. Ордыг УГНТБ-аар нь бүсчилсэн схемийн план зураг:
1 — 1-р хэсэг (V= 1÷7); 2 — 2-р хэсэг (V= 0.8÷2);
3 — 3-р хэсэг (V= 0.1÷1.5) .
80
Ийнхүү АХТ-ын параметрүүдийн оновчлол нь ордын хайгуулын хангалтгүй
байдлаас үүдэн гарсан үр дагаврын техник, эдийн засгийн үнэлгээнд суурилдаг. Геологитехнологийн жигд бус байдлыг харгалзан ордын хайгуулын ажлын өртөг ба хэсгүүдийг
дутуу хайгуулдсанаас учирч болзошгүй хохирлыг багасгах замаар АХТ-ын оновчтой
параметрүүдийг тодорхойлно.
Уул-геологийн жигд бус байдлын үнэлгээ ба боловсруулсан арга зүйн хандлага нь
олборлолтын үйл ажиллагааг төлөвлөх зорилгоор ордыг бүсчлэх боломжийг олгодог.
Ашиглалтын түвшингүүдийн нэгдсэн план зураг дээрх ордын уул-геологийн
зураглалыг зураг 2.18-д үзүүлэв.
3. ХҮДРИЙН МАССЫН ЧАНАРЫН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН ХЭЛБЭЛЗЛИЙН
ҮНЭЛГЭЭ
3.1. Ашиглалтын блокууд дахь чанарын үзүүлэлтүүдийн орон зайн
хэлбэлзлийн шинжилгээ
Хүдрийн урсгалын чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг ашиглалтын блок дахь
орон зайн хувьсах чанараар голчлон тодорхойлдог.
Ордын хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн тархалтын онцлог шинж чанаруудын
шинжилгээ нь тэдгээрийн орон зайн тархалтын хувьсах төлөю байдлыг харуулж байна.
Сорьцын шинжилгээгээр олж авсан хайгуулын мэдээлэл нь, чанарын үзүүлэлтүүд нь
хүдрийн төрлүүдтэй уялдаа холбоогүй болохыг харуулж байна. Эдгээр үзүүлэлтүүдийн
мөн чанар, тэдгээрийн геологийн нэг төрлийн хүдэр дэх мэдэгдэхүйц өөрчлөлт нь орд
болон түүний хэсгүүдийн хувьд тэдгээрийн хувьсах чанарыг бүхэлд нь тоон байдлаар
үнэлэх хэрэгцээг урьдчилан тодорхойлдог.
Өнөө үед ихэнх тохиолдолд нарийвчлалын үнэлгээ нь вариацийн статистик дээр
үндэслэн хийгддэг. Гэсэн хэдий ч түүний хэрэглээ нь судалж буй параметрүүдийн орон
зайн хамаарлыг тооцдоггүй учраас үнэлж буй үзүүлэлтүүдийн дисперсийг хэт хөөрөгдсөн
үр дүнг өгдөг. Орон зайн өөрчлөлтийг үнэлэхэд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг арга бол
автокорреляци ба бүтцийн функцын аргууд юм. Тэдгээрийн тусламжтайгаар чанарын
үзүүлэлтүүдийг байрлуулах орон зайн зүй тогтлыг тодорхойлж, ашигт малтмалын шинж
чанарын өөрчлөлтийн тоон үнэлгээг хийх боломжтой юм.
Бүтцийн функцийг ашиглан орон зайн тухайн хэсэгт хүдрийн чанарын
үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийн түвшинг үнэлэх нь илүү үр ашигтай юм [8].
(3.1)
Энд, n - хэмжилтийн тоо; xi - ажиглалтын цэгүүдийн утга, i = 1,2, ..., n; m - шилжилт 1, 2,
3, ….., (n-1) муж дахь дараалсан утгуудыг авна.
Бүтцийн функцийг бий болгох анхдагч өгөгдлөөр нарийвчилсан болон ашиглалтын
хайгуулын цооногуудын дээжлэлтийн үр дүн, түүнчлэн ордын тоон загвар (ОТЗ) –т
81
хадгалагдаж байгаа тэсэлгээний цооногийн дээжлэлтийн үр дүнг ашигласан болно. Энэхүү
хадгалах аргын тусламжтайгаар компьютер ашиглан их хэмжээний өгөгдлийг автоматаар
боловсруулах боломжтой юм.
Ордын тоон загвар нь мэдээллийн бааз бөгөөд ордын хүдрийн чанарын болон орон
зайн шинж чанарыг агуулсан хайгуулын болон тэсэлгээний цооногуудын маркшейдерийн
хэмжилт, геологийн дээжлэлтийн үндсэн мэдээллийг ЭТБМ-ны санах ойд агуулдаг.
ОТЗ-т дараах зүйлс орно: нарийвчилсан ба ашиглалтын хайгуулын цооногийн
дээжлэлтийн өгөгдөл (ерөнхий, исэлдсэн, сульфидын металлын агуулга, баяжуулалтын
үзүүлэлт, хортой хольц, геологийн үзүүлэлтүүд); хүдрийн биетийн контур, хүдрийн бие
доторх хоосон чулуулгийн контур; тэсэлгээний цооногийн дээжлэлтийн үр дүн.
Хадгалагдсан анхан шатны мэдээллийг боловсруулах арга хэлбэр нь хэрэглэгчийн
даалгаврын шаардлагаас хамаарна. Үүнээс гадна, уулын ажлын төлөвлөлтийн геологимаркшейдерийн хангалтын функциональ цогц программ хангамжууд байдаг.
Судалгааг хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийг үнэлэх зорилгоор ордын
хэмжээнд бүхэлд нь болон өөр өөр түвшингүүдийн блокуудын хэмжээнд хийсэн болно.
Ийм аргаар ордын нийт шинж чанар, түүний хэсэг тус бүрийн шинж чанарыг хоёуланг нь
гарган авч, харьцуулах боломжтой болсон.
Хүдрийн массын чанарын үндсэн үзүүлэлтүүд болох ерөнхий зэсийн агуулга (Сиоб),
исэлдсэн (Сиок), молибден (Мо)-ы өгөгдлөөр судалгаа хийсэн. Эдгээр хүдрийн чанарын
үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийн бүтцийн функцуудын тооцоог ОТЗ ашиглан тусгайлан
боловсруулсан программ хангамж дээр хийсэн болно. Ингэхдээ, ил уурхайн хэмжээнд
бүхэлд нь олборлолтыг дараах чиглэлээр явуулсан: хүдрийн биетийн суналын дагуу,
суналд хөндлөн чиглэлээр, ордын гүн уруу хүртэл. Түвшин тус бүрээр олборлолтыг
экскаваторын оролтын дагуу блок тус бүрээр гүйцэтгэсэн.
Тооцооллын үр дүнд үндэслэн ашиглалтын хайгуулын цооногийн өгөгдлөөр Сиоб,
Сиок, Мо-ы өөрчлөлтийг хүдрийн биетийн суналын дагуу, суналд хөндлөнгөөр, мөн гүн
уруу ямар байгааг харуулсан бүтцийн графикуудыг байгуулсан. Судалж буй
үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийн үнэлгээг бүтцийн график ашиглан хийсэн (зураг 3.1).
Тэдгээрийг ашигласнаар Сиоб, Сиок, Мо-ы нийт өөрчлөлтийн бүтцийн бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийг, ө.х. санамсаргүй ба байгалийн өөрчлөлтийн утга, мөн байгалийн хэлбэлзлийн
параметрүүд - далайц ба хагас долгионы уртыг тодорхойлсон болно (хүснэгт 3.1).
Гаргаж авсан өгөгдөл нь дараах дүгнэлтийг гаргах боломжийг олгож байна.
Нэгдүгээрт, ордын хэмжээнд бүхэлдээ чанарын бүх үзүүлэлтүүдэд хэлбэлзлийн
санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсэг нь байгалийнхаас давамгайлдаг. Энэ нь, ордын хэмжээнд
чанарын үзүүлэлтүүд нь мэдэгдэхүйц хэлбэлзэлтэй бөгөөд ил уурхайгаас олборлох
хүдрийн чанарыг дундажлах, тогтвортой байлгахад ордын зураглал нь зайлшгүй
шаардлагатай болно гэсэн үг юм.
Хоёрдугаарт, байгалийн бүрэлдэхүүн хэсгийн хэлбэлзэл байгаа нь энэхүү
ажиглалтын сүлжээнд ерөнхий зэсийн агуулгын өөрчлөлтийн долгионыг барьж чадаж
байгааг харуулж байна. Өөрчлөлтийн долгионы урт нь 36-аас 240 м хүртэл хэлбэлздэг,
хэлбэлзлийн далайц нь 0.5-аас 1.1%.
Ийм байдлаар санамсаргүй хэлбэлзлээс үүдэлтэй ерөнхий зэсийн агуулгын
үзүүлэлтийн өөрчлөлтийн долгионы шинж чанарыг тогтоосон.
82
Зураг 3.1.
1400 м-ийн түвшин дэх ерөнхий (а) ба исэлдсэн (б) зэсийн агуулгын өөрчлөлтийн
бүтцийн график
1 - хүдрийн биетийн суналын дагуу; 2 - хүдрийн биетийн суналд хөндлөнгөөр.
Хүснэгт 3.1.
Ашиглалтын хайгуулын болон тэсэлгээний цооногийн өгөгдлийн хүдрийн чанарын
үзүүлэлтүүдийн хувьсах шинж чанарын төлөв байдал ба бүтцийн элементүүд
Үзүүлэлтүүд
Санамсаргүй
хэлбэлзэл, %
Байгалийн
хэлбэлзэл, %
Мо
·10-4
Мо
·10-4
Cuоб
Cuок
·10-4
0,072
29
18
0.0196 7,9
4,9 240
420
суналд хөндлөнгөөр 0 068
27
17
0,0138 5,5
3,4 180
0,53
21
13
00121 4,8
Ашиглалтын
түвшин дэх
тэсэлгээний блокын
хязгаарт
0,057
экскаваторын оролт,
м:
1385
22
14 0,0143 5,7
Хайгуулын чиглэл:
хүдрийн биетийн
суналын дагуу
ордын гүн уруу
Cuоб
Cuок
·10-4
Долгионы урт, м
0,032 12,8
Cuоб Cuок
Mo
Амплитуд, %
Cuоб
Cuок
Mo
600
0,61 0,035
0,021
360
480
0,44 0,028
0,017
3
240
270
360
0,37 0,025
0,014
3,6
36
38
62
0,63
0,031
0,019
8
25
48
59
0,6
0,027
0,017
1400
0,01
4
12
1415
0,086
34
21 0,0291 11,6
7,2
48
80
60
0,67
0,034
0,02
1430
0,041
16
11 0,0205 8.2
5,1
42
80
60
0,7
0,035
0,021
83
Блокууд дахь хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн түвшний үнэлгээг
одоогийн олборлолт явуулж буй 1430, 1415, 1400, 1385 м-ийн ашиглалтын түвшингүүдэд
сарын ашиглалтын блокуудын хүрээнд хийсэн болно. Өгөгдлийн боловсруулалтыг ЭТБМ
ашиглан дээрх аргаар гүйцэтгэсэн. Судалгааны үр дүнг хүснэгт 3.1-д үзүүлэв.
Гаргаж авсан өгөгдөл нь ордын хэмжээнд чанарын үзүүлэлтүүдийн янз бүрийн
түвшний хэлбэлзэлтэй хэсгүүд байгааг харуулж байна.
Хүдрийн чанарын хяналт хийгдэж буй үзүүлэлтүүдийн санамсаргүй ба байгалийн
хэлбэлзлийг судлах нь чанарын үзүүлэлтийг тогтворжуулах горим дахь уулын ажлын
шуурхай төлөвлөлт болон олборлолтын ажлын удирдлагын үндсэн нөхцөл юм. Гэсэн
хэдий ч одоогоор үйлдвэрлэлийн нөхцөлд блок дахь хүдрийн чанарын хэлбэлзлийг үнэлэх
хангалттай энгийн бөгөөд шуурхай арга байхгүй байна. Үүнтэй холбогдуулан зэспорфирийн ордод ашиглахад илүү үр дүнтэй байх арга болон онолын үндэслэлийг
боловсруулсан болно.
Боловсруулсан арга нь автокорреляцийн функцийг ашиглан тодорхой чиглэлд эсвэл
тухайн хэсэгт хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг үнэлэхэд суурилдаг.
Автокорреляцийн функцийг дараах тэгшитгэлээр тооцно:
(3.2)
n = 1,2,...,M ; M << N үед;
Энд, nΔI = 0, ΔI, 2 ΔI, ..., NΔI - дээжлэлтийн интервалууд;
x0, x1, ..., xN, - эдгээр интервалуудын утга;
N - ажиглалтын тоо.
Rx (nΔI) функцын утга нь nΔI зайгаар тусгаарлагдсан санамсаргүй функцуудын
хөндлөн огтлолын хоорондох харилцан хамаарлын коэффициентууд юм. Хөдөлгөөнгүй
санамсаргүй процессын корреляцийн функц нь nΔI -ийг корреляцийн хязгаар гэж нэрлэдэг
хязгаар хүртэл ихсэх тусам аажмаар буурдаг ба аргументийн том утгын хувьд тэгтэй
тэнцүү байна. Корреляцийн хязгаараас бага зайд судлагдаж буй шинж чанаруудын
утгуудын корреляцийн хамаарал хадгалагдаж байна. Тиймээс корреляцийн интервал
доторх туршилтын өгөгдлүүдийн интерполяци шаардлага хангана. Корреляцийн
хязгаарын гадна байгаа утгуудыг санамсаргүй, бие даасан утгуудын цуглуулга гэж үзэж
болно.
Тиймээс корреляцийн интервал нь тухайн чиглэл дэх зайны утгыг тодорхойлдог
бөгөөд түүний хязгаарт судалж буй үзүүлэлтийн өөрчлөлт нь байгалийн шинж чанартай,
түүний гадна талд нь санамсаргүй байдалтай байдаг. Энэ шинж чанарыг санал болгож буй
экспресс аргад ашигладаг.
Автокорреляцийн функцууд нь тодорхой блокод, эсвэл өөр хэсэгт өөр өөр чиглэлд
байгуулагдсан байдаг. Корреляцийн олон чиглэлтэй чухал радиусуудын багц нь судалж
буй чанарын үзүүлэлтийн хэлбэлзлийн индикатриц юм. Энэ нь судалж буй индикатрицын
хамгийн их ба хамгийн бага хэлбэлзлийн чиглэлийг үнэлэх боломжийг олгоно.
Индикатрицын хамгийн том диагоналийн чиглэлд үзүүлэлтийн хамгийн бага хэлбэлзэл
ажиглагдаж, хамгийн бага диагоналийн чиглэлд хэлбэлзэл хамгийн их байна.
84
Индикатрицын өгөгдлийг ашиглан хамгийн бага хувьсах чиглэлийн дагуу олборлох
блокууд ба хэсгүүдийн чиглэлийг сонгох боломжтой бөгөөд ингэснээр хяналтад байгаа
чанарын үзүүлэлтүүдийн блок доторх хэлбэлзлийн хамгийн бага утгыг хангаж өгнө.
Индикатрицын хувьсах чанарын шуурхай байгуулалтыг ЭТБМ дээр тусгайлан
боловсруулсан программыг ашиглан автоматжуулсан горимоор гүйцэтгэдэг. Ингэхдээ
геологийн дээжлэлтийн үр дүнг ОТЗ-аас авна. Өөр өөр чиглэлийг тэгшитгэл ашиглан
автоматаар тохируулдаг.
(3.3)
Энд, - хувьсах чанарыг судлах сонгосон чиглэлийн азимутыг илэрхийлсэн өнцөг,
радиан; х0, уо ба х1 у1 – тус тус чиглэлийн векторын эхлэл ба төгсгөлийн цэгийн
координат.
Чиглэл бүрийн хүрээнд секторыг ялгадаг бөгөөд үүнд ОТЗ-аас геологийн
дээжлэлтийн өгөгдлийг сонгож, автокорреляцийн функцыг байгуулдаг. Секторын өнцгийн
утгыг чанарын үзүүлэлтийн нэр шиг программд хүн оруулдаг. “Эрдэнийн-Овоо” ордын
нөхцөлд дээрх өнцгийн утгыг туршилтаар тогтоосон (π/6 радиан). Зураг 3.2 дээр 1415 мийн түвшний ерөнхий зэсийн агуулгын хэлбэлзлийн индикатрицыг харуулав.
Зураг 3.2. 1415 м-ийн түвшний ерөнхий зэсийн агуулгын хэлбэлзлийн индикатриц.
Санал болгож буй экспресс аргыг шалгахын тулд энэ хэсэгт ерөнхий зэсийн
агуулгын хэлбэлзэлд спектрийн шинжилгээ хийсэн болно. Янз бүрийн чиглэлд олж авсан
спектрийн нягтын шинжилгээний үр дүнгээс үзэхэд индикатрицын хамгийн том
85
диагоналийн чиглэлд зэсийн чанарын хэлбэлзэл хамгийн урт долгионы шинж чанартай,
харьцангуй бага далайцтай байгааг тогтоов.
Жишээлбэл, индикатрицын урт диагоналийн дагуу:
индикатрицын богино диагоналийн дагуу:
Энд, I - давтамж; Ti - хүдэр дэх ерөнхий зэсийн агуулгын өөрчлөлтийн үе; i = 1, 2, 3 –
өөрчлөлтийн үеийн тоо.
Олж авсан өгөгдөл нь блокуудын хамгийн бага хэлбэлзлийн чиглэлийг үнэлэхэд
индикатрицыг ашиглах нь зөв болохыг баталж байна.
Хүдрийн чанарын үзүүлэлтийн мэдэгдэхүйц хэлбэлзлээс болж сарын ажлын
мөчлөгт олборлолтын боломжит бүх чиглэлд тэдгээрийн хэлбэлзлийн шинж чанарыг
урьдчилан мэдэх шаардлагатай байна. Байгалийн хэлбэлзэл болон хүдрийн чанарын
үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзэл хамгийн бага байх блокуудыг олборлох үед баяжуулах
үйлдвэрийн шаардлагыг хангах боломжтой байж болох юм. Энэ нь компьютер дээрх
харилцан ярианы горимд төлөвлөсөн хугацааны тодорхой нөхцлүүдийн хувьд хамгийн
оновчтой хувилбарыг сонгох боломжийг олгодог.
3.2. Хүдэр бэлтгэх технологийн гинжин хэлхээн дэх хүдрийн урсгалын
чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн судалгаа
Хүдрийн чанарыг хянах, тогтвортой байдлыг хангахын тулд уурхайн
мөргөцгүүдээс олборлож буй янз бүрийн чанарын үзүүлэлттэй хүдрүүд холилдсон
хүдрийн урсгалын чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзэл хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг мэдэх
хэрэгтэй. Үйлдвэрлэлийн нөхцөлд технологийн гинжин хэлхээн дэх холбоос бүрт тогтмол
дээжлэлт хийх шаардлагатай болдог тул энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд хэцүү байдаг:
мөргөцөг дээр, тээвэрлэлт ба бутлалтын явцад, хуримтлуулах ба дундажлах савуудад.
Тиймээс, хүдрийн урсгалын чанарын үзүүлэлтүүдийн бүрдэлтэд дуураймал загварчлалын
аргыг ашиглах нь илүү үр дүнтэй болно.
Одоогоор дуураймал загварчлалын арга нь хангалттай судлагдсан, олон талаасаа
боловсруулагдсан тул уулын үйлдвэрлэлтэй холбоотой бодлогуудад хэрэглэхэд
тохиромжтой юм. Загварчлах аргын сонголт нь хүдрийн урсгал дахь чанарын бүрдэлд дүн
шинжилгээ хийх ажлын шаардлагуудаар тодорхойлогдоно.
Эдгээр шаардлагууд нь дараах байдалтай байна:
• загвар нь мөргөцөг дэх хүдрийн чанарын үзүүлэлтийн тархалтын статистик шинж
чанарыг болон тэдгээрийн цаг хугацааны өөрчлөлтийг харуулах ёстой;
• загварчлалын алгоритм нь уулын үйлдвэрийн технологийн үйл ажиллагааны бодит
дараалал, тэдгээрийн детерминик хамаарлыг авч үздэг шигээ тоног төхөөрөмжийн
86
санамсаргүй гэмтэл, түүний гүйцэтгэлийн хэлбэлзлийг харгалзан үзэх шаардлагатай;
ингэхдээ эвдрэлийн шалтгааныг харгалзан эвдрэлийн статистик шинж чанар, тоног
төхөөрөмжийн нөхөн сэргээгдэж, эргэж ажиллах хугацааг харгалзан үзэх ёстой - энэ нь
загварчлалын хангалттай байдалд шаардлагатай;
• загвар нь бүтцийн өөрчлөлт хийх боломжийг хангах ёстой, ө.х. технологийн
гинжин хэлхээний холбоос ба түүний бүрэлдэхүүн дэх өөрчлөлт - хүдрийн чанарын
хэлбэлзлийг тодорхойлдог хүчин зүйлүүдэд дүн шинжилгээ хийхэд;
• технологийн анхан шатны үйл ажиллагааны шинж чанарыг анхдагч мэдээлэл
болгон оруулах ёстой; технологийн гинжин хэлхээ ба түүний хэсгүүдийн ажиллагааны
эцсийн шинж чанарыг загварчлалын үр дүнд олж авах ёстой;
• дуураймал загварчлалын үйл ажиллагаа нь технологийн гинжин хэлхээний янз
бүрийн хэсгүүдийн хүдрийн чанарын удирдлагыг тусгасан байх ёстой;
• загвар нь замын хөдөлгөөний дүрэм, тэргүүлэх чиглэл, экскаваторт самосвал
хуваарилах, ээлжийн дотор тээврийн хяналтыг харгалзан тээврийн сүлжээний дагуу
автосамосвалын хөдөлгөөнийг дуурайн загварчлах ёстой (экскаваторын эвдрэлээс болж
чанарыг зохицуулах шаардлага гарсан тул).
Дээрх шаардлагыг харгалзан үзсэн нь AСИМИРA гэдэг сонгомол дууриамал
цогцолборыг судалгааны хэрэгсэл болгон сонгоход хүргэсэн.
Хүдрийн урсгалыг дуурайх сонгомол системийг бий болгох зарчим нь технологийн
гинжин хэлхээний нэгдсэн элементүүдийг сонгоход үндэслэсэн бөгөөд тэдгээрийн
загварчлалын ерөнхий алгоритмыг томъёолж болно. Энэ зорилгоор хүдэр ачих, тээвэрлэх
технологийн схемийг янз бүрийн механизмаар зөөвөрлөж буй хүдрийн урсгалын цогц
систем гэж үздэг. Хүдрийн урсгал нь хүдрийг түр зуур хуримтлуулах зориулалттай
завсрын агуулах, дамжуулах цэгүүдээр дамжин өнгөрч болно. Энэ тохиолдолд хүдрийн
урсгалыг санамсаргүй үед тасалдуулж болох бөгөөд энэ нь технологийн схемийн
элементүүдийн гэмтэлтэй холбоотой юм. Нэгдсэн элементүүдийг ялгахын тулд хүдэр
олборлох технологийн гинжин хэлхээний үйл ажиллагааны явцад гүйцэтгэсэн ажлын мөн
чанарын хийсвэрлэлийн тодорхой түвшин дэх нэгэн хэвийн жигд байдлыг ашигладаг.
Зураг 3.3. Хүдрийн урсгалын технологийн схем ба түүний загварчлалын жишээ.
Хүдрийн урсгалын шугаман технологийн схемийн хялбаршуулсан жишээг авч үзье
(зураг 3.3). Үүнд 2 ба 5-р экскаваторууд нь догол ба дамжуулах цэгээс хүдрийн урсгалын
эх үүсвэр болдог. Мөргөцөг 1 дээрээс тэсэлсэн хүдрийн масс ба 4 дамжуулах цэгт байрлах
87
хүдэр нь жин, чанараараа тодорхойлогддог. Автосамосвал 3, төмөр замын галт тэрэг 6-г
хөдөлгөөнт танк гэж төсөөлж болох бөгөөд үүнийг уламжлалт байдлаар "дугуйтай танк"
гэж нэрлэж болно.
Хүдрийн урсгалын технологийн гинжин хэлхээний элементүүдийн хийсвэр дүрслэл
дээр үндэслэн хоёр төрлийн нэгдмэл элементүүдийг ялгаж болно: тээврийн элемент (Т
хэлбэрийн элемент), энэ нь тодорхой эрчимтэй хүдрийн урсгалын хэсгүүдийг үүсгэж
чадах, эсвэл хүдрийн урсгалыг идэвхгүй байдлаар дамжуулж чаддаг ба хуримтлагдах
багтаамжтай элемент (Е хэлбэрийн элемент), энэ нь багтаамжийн хэмжээгээр
хязгаарлагдсан түвшинд хүдрийг хуримтлуулж чадна.
Эдгээр элементүүд нь I түвшний элементүүд бөгөөд тэдгээрийг янз бүрийн бүтцэд
нэгтгэж болно. Хүдрийн урсгалын систем дэх элементүүдийн харилцан үйлчлэлийн
загварчлалын зохих түвшин нь технологийн процессын нарийвчлалын янз бүрийн
түвшнээр хангагдаж, шийдэж буй асуудлын нөхцлөөр тодорхойлогдоно.
Технологийн гинжин хэлхээний үйл ажиллагааг дуурайхад элементүүдийн зарим
комплексууд нэгэн цогц байдлаар ажиллах ёстой. Ийм цогцууд нь орон зайд нэгэн зэрэг
хөдөлгөөн хийх, бүх элементүүдийн нэгэн зэрэг ажиллагаанаас гарах, эсвэл ажилд орох
зэргээр тодорхойлогддог. Хүдрийн урсгалын системд цогцуудыг сонгож ялгах нь зүйтэй
бөгөөд тэдгээр нь хоёр төрөл байж болно: хөдөлгөөнт цогц (ХЦ-бүтэц) ба суурин цогц
(СЦ-бүтэц).
Ерөнхийдөө хөдөлгөөнт цогц нь цуваа байдлаар холбогдсон гурван элементээс
бүрддэг боловч зарим тохиолдолд зарим элемент байхгүй байж болно. Хөдөлгөөнт цогцын
жишээ бол автосамосвал машин юм. Хөдөлгөөнт цогцын элементүүд нь орон зайн
байршлын ерөнхий шинж чанарууд болон гэмтэлтэй холбоотой байдаг. Тиймээс,
хөдөлгөөнт цогц нь орон зайд бүхэлдээ нэгэн цогц байдлаар хөдөлдөг.
Суурин цогцууд бол зөвхөн ажиллах хэсэг нь орон зайд хөдөлдөг технологийн
гинжин хэлхээний элементүүдийг загварчилдаг. СЦ-бүтэц нь цуврал байдлаар холбогдсон
E ба Т төрлийн хоёр элементээс бүрдэх бөгөөд загварчлахад ашиглаж болно, жишээлбэл,
конвейерын систем, эсвэл өргөгч механизм. Хүдрийн урсгалын системийн ийм
элементүүдийн үйл ажиллагаа нь хүдрийн мөчлөгт хөдөлгөөнөөр, эсвэл тодорхой
хэмжээний хүдрийн тээврийн хоцрогдолтой тасралтгүй хөдөлгөөнөөр тодорхойлогддог.
Жишээлбэл, цуваа холбосон конвейерын системд хоцрогдол нь тэдгээрийн нийт урт ба
туузны хөдөлгөөний хурдаар тодорхойлогдоно. Хөдөлгөөнгүй цогцолборуудыг
загварчлахад тоног төхөөрөмжийн цаг хугацааны хоцрогдол, эсвэл мөчлөгийн ажиллагааг,
Т элемент нь зөвхөн Е элементийн багтаамжийг дүүргэсний дараа ажиллана гэж
дуурайлган хийнэ.
Ийнхүү, хүдрийн урсгалын цогц системийн загварыг мөчлөгийн, тасралтгүй эсвэл
мөчлөгт урсгалт технологиор загварчлах боломжийг олгодог нэгдсэн элементүүд ба
цогцоор дуурайлган байгуулдаг.
Өмнө үзүүлсэнчлэн нэгдмэл элементүүдийг тодорхойлох зарчмуудын нэг бол
тэдгээрийн загварчлалын нэг алгоритмыг байгуулах боломж юм. Чухамдаа үүнд
дуураймал системийн олон талт байдал үндэслэгддэг бөгөөд энэ нь хүдрийн урсгалын янз
бүрийн системийг загварчлах боломжийг олгодог.
Хүдрийг олборлох явцад технологийн гинжин хэлхээний нарийн төвөгтэй систем
болох үйл ажиллагааны онцлог шинж чанар нь хүдрийн бүхэл бүтэн урсгал, түүний
элементүүдийг динамик магадлалын систем гэж дүрслэх ёстойг харуулж байна. Агрегатын
88
албан ёсны тодорхойлолтыг хүдрийн урсгалын системийн үйл ажиллагааны онцлогийг
харгалзан нэгдсэн элементүүдийг дүрслэх ерөнхий математик загвар болгон ашигласан.
Агрегат системийн онол нь хүдрийн урсгалыг дуурайх нэгдсэн системийг бий болгох
асуудлыг үр дүнтэй шийдвэрлэх боломжийг олгодог. Төрөл бүрийн агрегатын дүн
шинжилгээ нь стохастик динамик системийн онцгой тохиолдол болох хэсэгчилсэн
шугаман агрегат (ХШA) ашиглан хүдрийн урсгалын систем үүсэх динамик процессыг
албан ёсны болгоход ашиглах нь зүйтэй болохыг харуулсан.
Хэсэгчилсэн шугаман агрегатуудын онол нь дарааллын систем, төрөл бүрийн
автоматжуулалт, мөн заасан системд хамааралгүй объектыг модуль хэлбэрээр төлөөлөх
боломжийг олгодог. ХША-ын тусламжтайгаар хүдрийн урсгалын систем ба цогцолборын
нэгдсэн элементүүдийг модуль гэж тодорхойлж болно. Энэ нь хүдэр олборлох
технологийн гинжин хэлхээний элементүүдийн харилцан хамаарлын динамикийг дүрслэн
харуулахын тулд зарим үйл явдлын хоорондох цаг хугацааны интервалыг үргэлж онцлох
боломжтой байдагтай холбоотой бөгөөд энэ үед элементүүдийн үйл ажиллагааны
үзүүлэлтүүд шугаман хуулийн дагуу өөрчлөгддөг.
Тиймээс хүдрийн урсгалын бүхэл бүтэн технологийн гинжийг элементүүдийн
параметрүүд ба тэдгээрийн харилцан үйлчлэлээс хамаарах шинж чанар бүхий хэсэгчилсэн
шугаман систем хэлбэрээр төлөөлүүлж болно. Энэ нь дуураймал программыг загварчлах
журмаар бүтээх боломжийг олгодог бөгөөд загвар дээр туршилтын үр дүнг боловсруулж,
дүн шинжилгээ хийхэд тохиромжтой байдаг.
Хүдрийн урсгалын системийн элементүүдийг дүрслэх ХША-ын үйл ажиллагааны
алгоритмыг дараах байдлаар толилуулж болно. Технологийн гинжин хэлхээний элемент
бүр нь ажиллах ба ажиллахгүй байх хоёр төлөвийн аль нэгэнд байж болно. Тэдгээрийг
агрегатын үндсэн төлөв гэж нэрлэдэг бөгөөд энэ нь түүний чанарыг тодорхойлдог шинж
чанарууд юм. Нэг төлөвөөс нөгөө төлөв рүү шилжих үйл явц нь элемент шинэ төлөвт
шилжихээс өмнө үлдсэн нөөцийг агуулсан тоон үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогдоно, үүнд
зарим үйл явдал болохоос өмнөх үлдсэн хугацаа орно. Жишээлбэл: элемент санамсаргүй
эвдрэхээсээ өмнө дамжуулан өнгөрүүлж болох хүдрийн масс; элементийг сэргээх хүртэлх
үлдсэн хугацаа гэх мэт. Эдгээр тоон шинж чанаруудыг агрегатын нэмэлт координатууд
гэж нэрлэдэг.
Координатын утга нь, түүнд хүрсний дараа төлөвт өөрчлөлт орсныг харуулах
санамсаргүй хэмжигдэхүүн бөгөөд магадлалын шинж чанараар тодорхойлогдоно.
Боломжит төлөвүүдийн хаалттай олон хэмжээст мужийг төлөвийн орон зай гэж нэрлэнэ.
89
Зураг 3.4. ХША шиг технологийн схемийн элементүүдийн ажлын
алгоритмын блок-схем.
Дотоод хуулиудын нөлөөн дор агрегат нь боломжит төлөвүүдийн мужийн дотор
шилжин хөдөлдөг. Тухайн мужийн тодорхой координатын хил хязгаарт хүрнэ гэдэг нь өөр
төлөв рүү шилжих, жишээлбэл, ажлын төлөвөөс ажлын бус төлөв уруу шилжихийг хэлнэ.
Үүний зэрэгцээ шинэ муж уруу үсрэлт хийгддэг. Тиймээс агрегатын хөдөлгөөн нь
шилжилт, үсрэлтийг агуулдаг. Шинэ муж уруу үсрэлт хийсний дараа координатын
өөрчлөлтийн хурдыг тодорхойлж, уурхайн технологийн схемийн холбогдох элементүүдэд
харгалзах гаралтын дохиог өгнө. Оролтын дохионы үр нөлөөгөөр харгалзах агрегатын
хөдөлгөөн зогсож, төлөвүүдийн шинэ муж уруу үсрэх болно (зураг 3.4).
Ийнхүү, хүдрийн урсгалын системийн загварыг харилцан үйлчлэлцэх элементийн
хэлбэрээр илэрхийлж байна Ai {A}. i элемент тус бүр доорх шинж чанаруудаар бүрэн
тодорхойлогддог.
ХША шиг хүдрийг олборлох технологийн гинжин хэлхээний элементүүдийн
үзүүлэлтүүд
Pki параметрүүд:
Р1i - хүдрийн урсгалын систем дэх нэр, байршил;
P2i - техникийн шинж чанар;
Р3i - үр дүнгийн үзүүлэлтийн төрлүүд;
Р4i - статистик шинж чанар;
Р5i - загварын танилцуулах төрөл;
Р6i, - загварын бүтэц дэх байршил.
Координатууд;
үндсэн (төлөв) Cni:
C1i - элементийн ажлын төлөв;
C2i - өөрийн эвдрэлийн улмаас ажиллахгүй байгаа төлөв;
C3i - бусад элементүүдийн эвдрэлийн улмаас ажиллахгүй байгаа төлөв;
Hэмэлт Smi):
90
S1i - төлөвийн орон зайд;
S2i - загварчлалын үр дүн.
Vji координатын өөрчлөлтийн хурд:
V1i - үндсэн;
V2i - нэмэлт.
Үүний үр дүнд тодорхой хугацааны туршид хүдрийн урсгалын системийн нэгдмэл
элементийг (ХША шиг) параметрийн ба Z { Pki , Cni , Smi , Vji } координатын вектор гэж
өгнө.
ХША-аар төлөөлүүлсэн хүдрийн урсгалын системийн элементийн төлөвүүдийн
орон зай нь нарийн төвөгтэй байдаг. Энэ нь үндсэн координатын төрлүүдэд Cn харгалзах
гурван хэмжээст эвклидийн дэд орон зайгаас бүрдэнэ. Дэд орон зай тус бүрийг нэг талаас
координатын тэнхлэгүүдээр хязгаарладаг. Дэд орон зай тус бүрт элементийн байрлалыг Sm
нэмэлт координатаар тодорхойлно; элементийн дэд орон зайн хил рүү шилжих
хөдөлгөөнийг Vj координатын өөрчлөлтийн хурдаар тодорхойлно. Хил хязгаарт хүрэх
мөчид Ut үйл явдал тохиолдоно, үүний үр дүнд нэмэлт координатын аль нэгний утга нь
тэгтэй тэнцүү болж элемент өөр дэд орон зайд Cn орно. Энэ тохиолдолд шинэ дэд орон
зайд байгаа нэг нэмэлт координатын утга, мөн нэмэлт координатын өөрчлөлтийн хурдны
утгууд огцом өөрчлөгдөнө. Үсрэлтийг Pk элементийн параметрээр тодорхойлно.
Бүх нэмэлт координатуудыг дараах бүлгүүдэд хувааж болно:
технологийн процесс явуулах төлөвлөгөөний координатууд;
үндсэн төлөв өөрчлөгдөхөөс өмнө үлдсэн нөөцийн координатууд;
тодорхой хугацаан дахь технологийн процессын явцын интеграль үнэлгээний
координатууд.
Төлөвийн орон зай дахь хүдрийн урсгалын системийн элементийн хөдөлгөөнийг
дараах тэгшитгэлээр тодорхойлно:
Энд, Vj - координатын өөрчлөлтийн хурдны вектор.
Төлөвийн орон зайд элементийн хөдөлгөөнийг авч үзье. tи T хугацааны эхний
мөчид динамик систем (ХША) нь зарим дэд орон зайд Cn анхны төлөвт Zи Z байг, түүний
доторх хөдөлгөөнийг нэмэлт координатын утга ба тэдгээрийн өөрчлөлтийн хурдаар Z {Smi
, Vji } тодорхойлно.
Орон зайн Z хил хязгаарт хүрэх гаралтын үеийн t* T координатыг тэмдэглэе.
Төлөвийн хил хязгаараас гарах үед интегралиас бусад координатын аль нэгийг тэглэж,
ХША-ыг загварчлахад тохиромжтой. Тиймээс, хэрэв
бол, Z = 0 үед:
болно.
Сүүлийн илэрхийллээр хүдрийн урсгалын системийн бүх элементүүдийн
координат тус бүрээр хил хязгаарт хүрэх хугацааг тодорхойлдог.
91
Агшин t* бол ХША нь нэг дэд орон зайгаас нөгөө дэд орон зайд үсрэхтэй тохирч
байдаг тул цаг хугацааны хувьд “онцгой” мөчүүд юм. Систем дэх хамгийн ойрын үйл
явдлыг тодорхойлохын тулд t* -ийн утгыг бүх элементийн бүх нэмэлт координатаар ялгаж,
хамгийн бага t*min -ийг олно. Хүдрийн урсгалын элементүүдийн шинж чанарыг цаг
хугацааны хувьд “онцгой” мөчид мэдсэнээр дараагийн “онцгой” мөч хүртэлх системийн
хөдөлгөөний траекторийн хэсгүүдийг тодорхойлох боломжтой. Харьцангуйгаар
элементүүдийн бүх координатын утгыг t*min цаг хугацааны интервалд Δt = t*min - t*i-1min
дахин тооцоолно. Дараа нь дараагийн утга t*i+1min -ыг тодорхойлж, системийн төлөвийг
дахин тооцоолно г.м.-ээр үргэлжлүүлнэ.
Хил рүү гарах “онцгой” мөчид хүдрийн урсгалын системийн загварын элемент нь
Y{f, Rf } дохио өгдөг.
Энд f - дохионы төрөл; Rf - дохионы агуулгын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн вектор.
Загварын харилцан холбоотой элементүүдийн схемийн дагуу дохиолол нь
зэргэлдээх элементүүдэд өгөгдөж, элементүүдийн хөдөлгөөнийг өөрчилдөг. Тэдний хувьд
зарим онцлог шинж чанарууд (параметрүүд ба координатууд) огцом өөрчлөгдөж, дохио
илгээсэн элементүүдтэй зэрэгцэн өмнө нь тэгтэй тэнцүү байсан координатуудын шинэ t*
утгууд гарч ирдэг. Системийн элементүүдийн бусад бүх координатын хувьд t* утга нь Δt
-аар багасдаг.
Ерөнхийдөө системийн загвар дахь элементүүдийн харилцан үйлчлэл нь дохио
солилцох тогтоосон механизмын хүрээнд хийгддэг. Дохионы солилцооны схемийн
жишээг зураг 3.5-д харуулав. Мэдээллийн дохионы дөрвөн төрлийг ялгав: элементийн
хүчин чадлын өөрчлөлт (1); харилцан холбоотой элементүүдийн группийн үндсэн төлвийн
өөрчлөлт (2); хөдөлгөөнт цогцын хүрэх газар (3); харилцан холбоотой хөдөлгөөнт ба
суурин цогцод өгөх дохио (4).
Зураг 3.5. Хүдрийн урсгалын дуураймал систем дэх дохиоллын солилцооны схем.
1 – 4 - дохионы төрлүүд.
92
Хүдрийн урсгалыг дуурайлгах системийн элементүүдийн харилцан үйлчлэлийн
алгоритмыг үүсгэх зарчим нь дараах байдалтай байна.
Төлөвийн орон зайд байгаа бүх координатыг Smi координатын өөрчлөлтөд
элементүүдийн өгөх хариу урвалын ижил шинж чанараар нь бүлэглэнэ:
бүлэг 1 – эвдрэлийн хугацаа S1i ;
бүлэг 2 - нөхөн сэргээх хугацаа S2i ;
бүлэг 3 - Е төрлийн элементийн төлвийн өөрчлөлт S3i ;
бүлэг 4 - T төрлийн элементийн бүтээмжийн өөрчлөлт S4i ;
бүлэг 5 - хөдөлгөөнт цогцын орон зай дахь байршил S5i.
Элемент бүр нь бүтээмжийн өөрчлөлтийн талаарх дохиог технологийн гинжин
хэлхээн дэх өөрийнхөө дараагийн элементэд өгдөг. Зарим элементийн үндсэн төлөв
өөрчлөгдөхөд түүний бүлгийн харилцан хамааралтай бүх элементүүдийн төлөв байдал
шууд өөрчлөгдөнө.
Харилцан хамааралтай элементүүдийн бүлэг (ХХЭБ)-ийн тухай ойлголт нь
дуурайлгах систем дэх боловсруулсан дохио солилцооны механизмын үндсэн
ойлголтуудын нэг юм. Ийм бүлгийн бүтэц нь багтаамжийн элементээр эхэлж, дуусдаг.
ХХЭБ дотор E төрлийн элементүүд байдаггүй тул энэ нь ажилд ерөнхий бэлэн байдал,
ашиглалтад нэгэн зэрэг шилжих, элементүүдийн аль нэг нь бүтэлгүйтвэл нэгэн зэрэг
дуусгавар болох зэргээр тодорхойлогддог. Технологийн гинжин хэлхээний бүтцийн
шинжилгээнээс харахад танкууд нь хүдрийн урсгалын систем дэх салангид технологийн
процессуудыг тусгаарладаг. Тиймээс ХХЭБ-ийн физик аналог нь ачих-хүргэх, бутлахбункердэх гэх мэт хэсгүүд байж болно. ХХЭБ-ийн элемент болох танкууд нь хүдрийн
урсгалын дагуу цуваа байрласан харилцан уялдаатай хоёр бүлэгт нэгэн зэрэг орно.
Дүгнэж хэлэхэд, загварууд дахь дохио солилцох явцад харилцан хамааралтай
элементүүдийн бүлгүүд нь заасан шинж чанаруудын дагуу автоматаар ялгагдаж байгааг
тэмдэглэх нь зүйтэй. ХХЭБ-ийн үндсэн төлөв өөрчлөгдсөнтэй зэрэгцэн анхны элементэд
бүтээмжийн өөрчлөлтийн тухай, жишээлбэл, хүдрийн нийлүүлэлтийг зогсоох эсвэл дахин
эхлүүлэх тухай дохио өгдөг. Үүнээс гадна, ХХЭБ нь хамааралтай бүлэгт төлөв өөрчлөгдөх
тухай дохио өгдөг. Жишээлбэл, конвейерийн системд конвейерийн аль нэг нь
ажиллагаагүй болсон бол хүдрийг гацаахаас сэргийлж өмнөхийг нь унтраадаг.
Хөдөлгөөнт цогцыг ачсаны дараа (савыг дүүргэх) төлөв өөрчлөгдсөн (хүдэр ачих
ажиллагааг зогсоох) тухай өөрийн ХХЭБ-т дохио өгдөг. Дараа нь, хөдөлгөөнт цогц нь ачих
цэгээс салж, очих газрыг зааж өгсөн дохионы дагуу хөдөлж эхэлдэг. Төлөв өөрчлөгдсөн
тухай дохиог хөдөлгөөнт цогцын ачих цэг дээр очих, эсвэл тэндээс хөдлөх үед ХХЭБ
хүлээн авдаг. Үүнээс гадна, хөдөлгөөнт цогц нь хөдлөхдөө дараагийн холбосон
хөдөлгөөнт цогц уруу дохио дамжуулдаг, жишээлбэл хөдөлгөөний хурд өөрчлөгдөх,
замын хамрын салаа руу шилжих, эцсийн цэг дээр ирэх, эсвэл тэндээс хөдлөх тухай.
Дээр дурдсаныг нэгтгэн дүгнэж үзэхэд хүдрийн урсгалын системийн загварын
элементүүдийн харилцан үйлчлэлийг тэдгээрийн хамтарсан үйл ажиллагааны горим гэж
үздэг бөгөөд үүнд элемент бүрийн үйл ажиллагааны параметрүүд нь бусад элементүүдийн
төлөв байдал, параметрүүдээс хамаардаг ба харилцан үйлчлэлийн үр дүнд бүхэл
системийн тодорхой ерөнхий шинж чанарыг олж авдаг.
93
Зураг 3.6. «Мөргөцөг - экскаватор - самосвал» загварын хувьсагчдын динамик.
Хүдрийн урсгалын системийн элементүүдийн бие даасан үйл явдлууд ба эдгээр үйл
явдлуудыг хооронд нь холбосон элементүүдийн харилцан үйлчлэл нь түүний ажлын
динамикийг тодорхойлдог. Хүдрийн урсгалын системийг загварчлах нь тухайн загвар дахь
үйл явдлууд нь бодит нөхцөлд тохиолддог анхан шатны үзэгдлүүдтэй тохирч байхаар
явагддаг. Энэхүү заалт, түүнчлэн элементүүдийн ажлын статистик шинж чанарыг ашиглах
нь хүдрийн урсгалын системийн загварыг хангалттай бодит болгох боломжийг олгодог.
94
Зураг 3.7. «Мөргөцөг - экскаватор - самосвал» загварын хувьсагчдын фазын орон
зайн өөрчлөлтийн жишээ.
Загварын ажиллагааг харуулахын тулд технологийн схемийн хэсгийг загварчлах
жишээг авч үзье. Зураг 3.6-д загварын хувьсах хэмжигдэхүүний өөрчлөлтийг, зураг 3.7-д
экскаваторын мөргөцөг ба автосамосвал машины харилцан үйлчлэлийг тодорхойлсон
загварын хувьсагчдын фазын орон зайн өөрчлөлтийг үзүүлэв.
Дараах таних тэмдгүүдийг ашиглав.
Экскаваторын хувьд: Qэ - экскаваторын ачсан хүдрийн хэмжээ; ΔQэ - экскаваторын
эвдрэлийн (нөөц) хугацаа; Δtвэ - экскаваторыг засаж сэргээх хугацаа; Таэ - экскаваторын
бүтээмжтэй ажиллах хугацаа; Тсзэ - экскаваторын сул зогсолт, өөрийн шалтгаанаар; Тсзгэ экскаваторын сул зогсолт, гадны шалтгаанаар.
Самосвалын хувьд: Qa – самосвалын зөөсөн хүдрийн хэмжээ (буулгасан); K1a ачаанд агуулагдах хүдрийн хэмжээ; K2a - ачааг дүүргэхээс өмнөх хүдрийн хэмжээ; Lэа самосвалаас экскаватор хүртэлх зай; Lдца - автосамосвалаас дамжуулах цэг хүртэлх зай;
ΔLа - автосамосвалын явсан зам дахь эвдрэлийн хугацаа; Δtca – автосамосвалыг засаж
сэргээх хугацаа; Тха - автосамосвалын явах хугацаа; Тача - автосамосвалын ачих хугацаа;
Тба - автосамосвалын буулгах хугацаа; Тсза - автосамосвалын сул зогсолт, өөрийн
шалтгаанаар; Тсзга - автосамосвалын сул зогсолт, гадны шалтгаанаар.
Энэ үйл явц нь экскаватор автосамосвалыг ачаалж эхлэх мөчөөс эхэлдэг.
Автосамосвалыг ачаалаад хүдэр ачих нөөцийн тоо хэмжээ дууссан тул экскаватор зогсоно
(t = t1). Экскаваторын засвар (сэргээх) нь t = t7 үед дуусна. Энэ мөчөөс эхлэн экскаватор
дахин нөөцийн шинэ утгатай болно. Автосамосвал ачилт дууссаны дараа шууд дамжуулах
цэг уруу явдаг. Энэ жишээнд автосамосвалын зам дээр эвдрэх тохиолдлыг авч үзэв (t2 дахь
95
мөч). t = t3 хүртэл үргэлжилдэг засварын ажил эхэлнэ. t3 дахь цаг мөчөөс эхлэн
автосамосвал дамжуулах цэг рүү хөдөлж эхэлнэ. Энэ хөдөлгөөний явцад Lдца -ийн утга
буурч байгаа нь автосамосвалаас дамжуулах цэг хүртэлх зай бөгөөд координатуудын нэг
болно. t4 цагт энэ координат нь тэг болж, t = t5 хүртэл үргэлжлэх автосамосвалын буулгах
процесс эхэлнэ. t = t5 цагт координат Lдца -г сольж, автосамосвалаас экскаватор хүртэлх
зайг илэрхийлсэн координат Lэа нь автосамосвал хөдөлж эхлэхэд буурч эхэлнэ. t6 цагт
автосамосвал экскаватор руу явж, ачиж эхлэхийг хүлээнэ – t7 цагт, экскаватор ажилд орж
эхлэх үед. Одоо автосамосвалд ачих ажил эхэлнэ. Автосамосвалд хүдэр ачиж дүүргэх
хүртэл координат нь тэг уруу буурч эхэлдэг. Энэ координат нь тэгтэй тэнцүү болоход (t =
t8, ачих процесс дуусч, автосамосвал дамжуулах цэг рүү явна. Энэ үед дамжуулах цэг
хүртэлх зайны координат буурна.
Хүдрийн урсгалын технологийн схемийг дууриах түгээмэл системийн үйл
ажиллагааны зарчмыг ерөнхийд нь авч үзье. Цаг хугацааны эхний мөчид системийн бүх
элементүүд өгөгдсөн төлөвт байг.
Зураг 3.8. Хүдрийн урсгалын технологийн схемийг дуурайх түгээмэл АСИМИР
системийн блок-схем.
Дараа нь элемент бүрийн хувьд төлөв өөрчлөгдөх үйл явцын үед ойрхон тохиолдох
үйл явдлын эхлэх цаг хугацааг тодорхойлно. Зохицуулагч гэж нэрлэгддэг загварын
хяналтын блок нь координат нь боломжит төлөвүүдийн хил хязгаар уруу хамгийн түрүүнд
шилжих элементийг сонгоно. Цаг хугацааны яг энэ үед дуураймал системийн бүх
координатын утга дахин тооцоологдож, энэ элементийн төлөвийн үсрэлт гарч, гаралтын
дохио өгнө. Хүлээн авсан дохионд хариу үйлдэл хийсний дараа зохицуулагч үйл явдлын
96
дарааллын дагуу загварчлах дараагийн элементийг хайх, дараагийн үсрэлт хийх гэх мэтээр
үргэлжилнэ. Үүний үр дүнд дуураймал системийн янз бүрийн элементүүдийн төлөв дэх
шилжилт, санамсаргүй үсрэлтүүдийн “харилцан шүтэлцээ” нь ил уурхайн үйл
ажиллагааны бодит явцыг бараг бүх үүсч буй үйлдвэрлэлийн нөхцөл байдал, үйл
ажиллагааны горимд тусган харуулдаг.
Уурхайн үйл ажиллагааны үзүүлэлтүүд ба удирдлагын шийдвэрийн үр дүнгийн
таамаглал нь дараах үндсэн функциональ блокуудыг багтаасан хүдрийн урсгалыг дуурайх
АСИМИР системийн (зураг 3.8) ашиглалт дээр үндэслэсэн:
• хүдрийн урсгалын загварыг үүсгэх, дуураймал туршилтын анхны нөхцлийг
бүрдүүлэх блок - хүдрийн урсгалын бүтэц, параметрийн анхны өгөгдлийг хөрвүүлэх,
холболтын матрицыг байгуулах;
• уурхайн стохастик шинж чанарыг харгалзан уурхайн технологийн схемийн нэгдсэн
элементүүдийн ажлыг дуурайх блок;
• уурхайн ашиглалтын дуураймал хяналтын хэсэг - хүдрийн урсгалын систем дэх үйл
явдал эхлэх мөчийг тодорхойлох, хамгийн ойрын үйл явдлыг тодруулах, элементүүдийн
харилцан үйлчлэлийг дуурайх;
• шуурхай диспетчерийн хяналтыг загварчлах блок - уурхайн удирдлагын шийдлийг
боловсруулах;
• дуураймал туршилтыг зохион байгуулах блок - хүлээн зөвшөөрөгдсөн
төлөвлөлтийн туршилтын дагуу технологийн схемийн элементүүдийн параметрүүдийг
өөрчлөх;
• уурхайн ажлын загварчлалын үр дүнг боловсруулах блок - хүдрийн урсгалын
системийн зохион байгуулалтын таамаг үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох;
• харилцан ярианы горимыг зохион байгуулах блок.
Технологийн схемийн бүтэц, тэдгээрийн параметрийн боломжит хэлбэлзлийн
хязгаарыг туршилт хийх анхны өгөгдөл болгон тохируулна. Дараа нь туршилт хийх
төлөвлөгөө гаргадаг. Энэхүү загвар нь туршилтыг идэвхтэй төлөвлөх боломжийг олгодог
бөгөөд үүнд зарим шалгуурын дагуу оновчтой байдлыг олохын тулд, жишээлбэл, хамгийн
их бүтээмж, тоног төхөөрөмжийн төрөл, хэмжээг өөрчилж, янз бүрийн хяналтын аргуудыг
шинжлэх боломжтой.
Туршилт нь өөрөө удахгүй болох үйл явдлын дарааллын дагуу элементүүдийг
загварчлах замаар хэлхээний сонголтуудын ажиллагааг дуурайхаас бүрдэх бөгөөд энэ
тохиолдолд программ хангамжийн модулийг өгөгдлийн сангаас харгалзах параметрүүдийг
оруулан шаардлагатай элементэд “тааруулна”. Үүний үр дүнд олборлолтын ээлжийн хувьд
ил уурхайн үйл ажиллагааны санамсаргүй хэрэгжилтийг олж авдаг. Хангалттай тооны
хэрэгжүүлэлтээс дунджаар авч үзсэн уурхайн ээлжийн ажлын дундаж үзүүлэлтүүд ба үр
дүнгийн найдвартай байдлын статистик үнэлгээ нь зохион байгуулалт, техникийн
шийдлийн үр ашгийн талаар үндэслэлтэй дүгнэлт гаргах боломжийг олгодог.
Загварчлах шаардлагатай шинж чанараас гадна технологийн гинжин хэлхээний
элементүүдийн алдааны найдвартай статистик үзүүлэлтээр загварчлалын зохистой
байдлыг хангах ёстой. Энэхүү статистикийг сонголтын бүрэн ба хангалттай байдлын
статистикийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалзсан үйлдвэрлэлийн ажиглалтын үр дүнд
шууд олж авсан ба түүнчлэн Смирновын t- шалгуур үзүүлэлтийг харгалзан үзсэн, энэ нь
өндөр магадлалтайгаар алдаатай гэж хүлээн зөвшөөрөх боломжтой ажиглалтаас
97
статистикийн сонголтыг цэвэршүүлэх боломжийг олгодог. Үүнээс гадна, загварчлалын үр
дүнг үндэслэн загваруудын хангалттай байдлыг шалгасан болно. Ажлын үр дүн нь
тодорхой байсан ээлжийн ажлын нөхцлийг дуурайж хийсэн, ө.х. экскаваторын мөргөцөг
дээрх бодит ажиллагааг загварчилж, тэнд ажилласан автосамосвалуудын ажиллагааг
харуулсан бөгөөд тэдгээр нь бодит байдалтай ижил горимд ажилласан.
Дуураймал загварчлал нь статистик шинжтэй тул бодит 30 ээлжийн ажлыг
дуурайлгаж хийсэн бөгөөд үр дүнг дунджаар тооцсон болно (үр дүнгийн статистик бат бөх
байдалд хүрэхийн тулд 30 ээлжийг загварчлах шаардлагатай). Технологийн гинжин
хэлхээний бодит ба дуураймал үр дүнг Фишер, Студент, Вилсон нарын статистик шалгуур
үзүүлэлтийг ашиглан харьцуулсан болно. Загварын зохистой байдлыг статистикийн
шалгуураар нотолсны дараа үндсэн загварчлалын туршилтуудыг хийсэн бөгөөд
туршилтын анхдагч өгөгдлийг дор өгөв.
Экскаваторуудын ажлын үзүүлэлтүүд
Бүтээмж, т/ээлж:
Техникийн................. ................... 1000
Мөргөцөг дэх дундаж .................. 830 ( =110)
Дундаж хугацаа, ц:
Ажлын............................................................... 6,57 (=1,05)
сул зогсолтын (төлөвлөгөөт засварын)............7,14 ( = 2,12)
сул зогсолтын (нүүлгэх, тэсэлгээ хийх)...........2,72 ( = 0,78)
Экскаваторын өөрийн эвдрэл гэмтэл
Сул зогсолт, ц:
Төлөвлөгөөт бус.................................... 2,17 ( = 0,82)
Цахилгаан эрчим хүч тасарснаас ........ 1,81 (=1,71)
Механик шалтгаанаар.............................2,67 ( = 0,75)
Ажиллаагүй хугацаа, ц:
Цахилгаан эрчим хүчнээс................... 25,63 ( = 3,82)
Механик шалтгаанаар .. ...................... 20,74 (= 2,33)
Авто тээврийн ажлын үзүүлэлтүүд
БелАЗ-ын төрөл ..................................... 548 7514
Бүтээмж, т/ээлж ..................................... 36,8
98
Хурд, км/ц............................................... 19,8
23
Тоо ширхэг ............................................. 27
3,5
Тээвэрлэлтийн зай, км ........................... - 2,8/3,2
Төлөвлөгөөт сул зогсолт, ц ................... 0,9
Тайлбар: хүртвэрт – ТБК хүртэл, хуваарьт – ӨНК хүртэл.
Автосамосвалын эвдрэл гэмтлийн шинж тэмдэг
(эрчимтэй эвдрэлийн үзүүлэлт — 3,53-10-3 км)
Үзүүлэлтүүд: Эвдрэл
Амархан засагдах
Хэцүү засагдах
Эвдрэх хүртэл явсан зам, км
283
439
Зассан хугацаа, ц
2,14 ( = 0,76)
9,38 ( = 2,33)
98
Зөвхөн экскаваторын эвдрэлээс үүссэн сул зогсолтыг анхдагч өгөгдөл болгон
тооцсон болохыг тэмдэглэх нь зүйтэй. Тээврийн хэрэгслийг хүлээснээс болсон сул
зогсолтоос үүдэлтэй бүтээмжийн алдагдлыг загварчлалын үр дүн байдлаар олж авсан.
Автосамосвалын эвдрэлийг мөн ийм байдлаар тооцсон. Энэхүү хандлага нь янз бүрийн
мөргөцгөөс хийсэн олборлолтын хэлбэлзлийг хангалттай харуулах боломжийг олгодог тул
хүдрийн чанарын хэлбэлзэл, технологийн гинжин хэлхээний элементүүдийн сул
зогсолтын хугацааг загварчлах үр дүнгийн зохистой байдалд дүн шинжилгээ хийхдээ
тэдгээрийг шалгах нэмэлт хэрэгсэл болгон ашигладаг. Загварчлалын үр дүнд олж авсан
сул зогсолт нь бодит байдалтай давхцаж байгаа нь загварын хангалттай тохирч байгааг
харуулж байна.
Эвдрэл гэмтлийн статистикийг боловсруулахдаа тархалтын төрлийг Пирсоны
шалгуураар тодорхойлов. Экскаваторын эвдрэлүүд нь хэвийн тархалттай, тээврийн
хэрэгслийн эвдрэлийн үргэлжлэх хугацаа нь
төрлийн экспоненциаль тархалттай гэж гарсан болно.
энд, I - эвдрэлийн эрчимжилтийн параметр, А - тогтмол тоо.
Зураг 3.9. Ашиглалтын 1430 м-ийн түвшин, 189-р блок дахь ерөнхий зэсийн
агуулгын тархалт. ( = 0.18 Cuоб = 0.63% ).
99
Зураг 3.10. Хүдэр олборлон тээвэрлэх технологийн гинжин хэлхээний загварчилсан
схем.
Мөргөцөг дэх хүдрийн чанарын хэлбэлзлийг хэд хэдэн мөргөцгийн дундаж
өгөгдлөөр гарган авсан зэсийн агуулгаар анхдагч өгөгдөл болгон тархалтын хууль
хэлбэрээр оруулсан. Зураг 3.9-д чанарын тархалтын жишээг харуулав.
Хүдэр олборлох технологийн гинжин хэлхээний бүтцийн өгөгдлийг дуураймал
загварчлалд кодчилон оруулсан (зураг 3.10). Үүний тулд элемент тус бүрийн дугаарлалтад
хоёр дугаар ашигласан. Нэг дугаар нь элементийн төрөл ба түүний технологийн
үзүүлэлтүүдийг заана, нөгөө дугаар нь (тойрог доторх) схем дэх элементийн байрлалыг
заана. Загварын бүтцийн хүснэгтэд элемент бүрийн хувьд тэр нь ямар элементтэй
хосолсон, хаанаас хүдэр авч, хаашаа дамжуулдгийг заасан. Багтаамжтай сав хэлбэрийн
100
элементүүдийг схемд гурвалжингаар, тээвэрлэлтийн элементүүдийг – дөрвөлжингөөр
харуулав. Автосаамосвалууд нь хөдөлгөөнт цогцоор загварчлагдсан (хослол T - E - T). Энэ
нь маневр хийх хугацааг оруулан тооцсон ачиж буулгах ажиллагааны үргэлжлэх хугацааг
болон автосамосвалуудын хөдөлгөөнийг харуулан тооцоолох боломжийг олгодог. Урт
конвейep нь суурин цогцоор загварчлагдсан (E - Т), энэ нь тээврийн саатал, хоцрогдлыг
харгалзан үзэх боломжийг олгодог.
Хүснэгт 3.2.
Загварчлалын нөхцлүүд
Экскаваторын
дугаар
Мөргөцөг дэх
зэсийн дундаж
агуулга, %
5
8
10
11
0,12
0,9
0,7
0,5
8
10
11
0,9
0,7
0,5
5
8
11
10
0,7
0,9
0,5
0,7
Тоо
I нөхцөл
3
5
5
5
II нөхцөл
5
7
6
III нөхцөл
5
5
5
3
Автосамосвалууд (БелАЗ)
Даац, Тээвэрлэлтийн зай, Буулгах
т
км
цэг
100
40
40
40
3,6
2
3
2,8
ӨНК
ТБК
ТБК
ТБК
40
40
40
2
3
2,8
ТБК
ТБК
ТБК
40
40
40
110
3
2
2,8
3,8
ТБК
ТБК
ТБК
ӨНК
Технологийн гинжин хэлхээний бүтцийн хамт загварт тээврийн маршрутын
схемийн талаарх мэдээллийг оруулсан (замын хэсгүүдийн урт ба харьцангуй байрлал,
ачиж буулгасны дараах тээвэрлэх боломжтой маршрут).
Дуураймал загварчлал нь статистик шинж чанартай тул нөхцөл байдал бүрийг
(өөрөөр хэлбэл, экскаваторуудыг мөргөцөг бүрт, автосамосвалуудыг экскаватор бүрт
хуваарилах, тэдгээрт буулгах цэгийг хуваарилах) дуурайлган хийх шаардлагатай байв
(статистикийн тогтвортой байдалд хүрэхийн тулд). Үр дүнг бодитой болгохын тулд бодит
ажил дээр хамгийн их тохиолддог нөхцөл байдлын багцыг сонгох, хамгийн түгээмэл
тархалтын хувилбаруудыг тусгах шаардлагатай байв. Загварчлалд эдгээр нөхцөл байдал
нь экскаватор болон автосамосвалын эвдрэлээс болж өөрчлөгдөж болно. Загварчлалын
дуураймал нөхцөлүүдийг хүснэгт 3.2-т үзүүлэв. Нөхцөл бүр нь шаардагдах бүтээмж болон
хүдрийн дундаж чанарыг хангах ёстой.
Загварчлалын үр дүнд технологийн гинжин хэлхээний элемент бүрийн бүтээмж,
түүний хэлбэлзэл, түүнчлэн ажилласан хугацаа, өөрийн болон гадны шалтгаанаар эвдэрч
гэмтсэний давтамж, үргэлжилсэн хугацаа, автосамосвалын ачиж-буулгах үеийн сул
зогсолт зэрэг мэдээллийг авдаг.
101
Хүснэгт 3.3.
Технологийн схем дэх элементүүдийн ээлжийн дундаж бүтээмж
Элементүүд
Экскаватор
5
8
11
10
ТБК дахь
бутлалтын
үе шат:
I
II
III
ӨНК дахь
бутлалтын
I үе шат
Бүтээмж, т
Дундаж
квадрат
хазайлт, т
3837
4755
4345
3860
12983
15834
12232
3820
Бүтээмж, т
Хамгийн их
Хамгийн бага
1701
1256
1507
1250
5482
6437
6015
4932
3247
3140
2727
2532
4690
6574
6358
1583
16927
18324
17230
4920
6391
7257
8243
2628
Түүнчлэн загвар нь технологийн гинжин хэлхээний бүх элементүүдийн чанарын
хэлбэлзлийн талаарх мэдээллийг өгдөг. Загварчлалын нэг дуураймал туршилтын үр дүнг
хүснэгт 3.3-3.5-д үзүүлэв.
Тэдний шинжилгээ нь экскаваторын ээлжийн дундаж гүйцэтгэлд мэдэгдэхүйц
хэлбэлзэл байгааг харуулж байна. Ийм хэлбэлзлийн шалтгаан нь тээврийн хэрэгслийг
хүлээснээс болж 2 цаг/ээлж-нд хүрдэг сул зогсолт болдог. Зэсийн янз бүрийн агуулгатай
хүдрийг олборлох ээлжийн тогтоосон хэмжээг барьж чадахгүй байгаа тул бүтээмжийн
хэлбэлзлээс шалтгаалан хүдрийн чанарт томоохон хэлбэлзэл үүсдэг. Бутлах технологийн
гинжин хэлхээний хүдрийн урсгалд хүдрийн дундажлал агуулахууд дээр хийгддэг,
бутлалтын үе шат бүрт чанарын хэлбэлзэл ойролцоогоор хоёр дахин буурдаг.
Хүдэр олборлох, тээвэрлэх, бутлах, хадгалах технологийн гинжин хэлхээний
холболтод элемент бүрт чанарын хэлбэлзэлд нөлөөлж буй янз бүрийн хүчин зүйлсийн
нөлөөг тодорхойлохын тулд дуураймал туршилтууд хийж, үр дүнг зураг 3.11-т үзүүлэв.
Зураг 3.11 дээр хүдрийн урсгалын хэлбэлзэлд тулгарч буй чанарын хэлбэлзлийн
нөлөөллийн хамаарлыг үргэлжилсэн шугамаар харуулав. Эдгээр хамаарлыг судлах утга
учир нь дараах байдалтай байна. Мэдээжийн хэрэг, массивын хэлбэлзэлд нөлөөлөх
боломжгүй, гэхдээ массив нь өөртөө ердийн ба санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг
багтаасан болно. Чанарын өөрчлөлтийн чиг хандлага буюу чулуулгийн массын байгалийн
хэлбэлзлийг мэдэхийн тулд ашиглалтын төлөвлөлт хийх явцад олборлолтын дарааллыг
оновчтой сонгох замаар олборлосон хүдэр болон улмаар хүдрийн бүх урсгалын чанарын
хэлбэлзлийг бууруулах боломжтой юм. Зураг 3.11-т харуулсан хамаарал дээр тасархай
шугамууд нь экскаваторын ээлжийн гүйцэтгэлийн хэлбэлзэл (экскаваторын эвдрэлийн
давтамж, үргэлжлэх хугацааг өөрчлөх замаар харилцан адилгүй байдаг) нь хүдрийн
урсгалын чанарын хэлбэлзэлд маш хүчтэй нөлөөлдөг болохыг харуулж байна.
Автосамосвалын тооноос хамаарсан чанарын хэлбэлзлийн хамаарал (зураг 3.11, тасархай
шугамыг үзнэ үү) нь экскаваторын автосамосвал хүлээх сул зогсолтод нөлөөлж байгааг
харуулж байна. Өөрсдийн эвдрэл, албадан зогсолт хоёулаа экскаваторын ажлын хэмнэлийг
102
бууруулж, төлөвлөсөн хэмжээнээс бодит хэмжээ нь хазайж, чанарын хэлбэлзлийг
нэмэгдүүлж байна.
Хүснэгт 3.4.
Элементүүдийн янз бүрийн нөхцөлд байх хугацааг харуулсан үзүүлэлтүүд (мин/ээлж)
Элементүүд
Ажлын үргэлжлэх
Өөрийн
хугацаа
шалтгаанаар эвдрэх
Экскаватор:
5
8
11
10
Автосамосвал
(дунджаар)
ТБК-ын
бутлалтын үе шат:
I
II
III
ӨНК-ын
бутлалтын
I үе шат
* Хүртвэрт
Бусад холбоо
элементүүдийн
буруугаас болсон сул
зогсолт
287
340
312
293
263
49
38
43
44
33
128
87
110
128
12/117*
416
383
378
28
44
37
36
53
65
310
56
114
- ачаа буулгахад,
хуваарьт
-
ачихад
Хүснэгт 3.5.
Ээлжийн хүдрийн чанарын дундаж үзүүлэлтүүд
Элементүүд
Экскаваторын мөргөцөг:
5
8
11
10
ТБК-ын хүлээж авах бункер
Агуулах:
ТБХ
ЖБХ
ТБХ (ӨНК)
Дундаж
чанар
Хамгийн бага
чанар
Хамгийн их
чанар
0,51
0,87
0,92
0,72
0,79
0,14
0,21
0,11
0,14
0,14
0,4
0,7
0,84
0,63
0,7
0,59
1,04
0,98
0,78
0,95
0,78
0,78
0,54
0,64
0,39
0,94
0,69
0,69
0,51
0,8
0,8
0,61
103
Зураг 3.11. Хүдрийн урсгал дахь чанарын хэлбэлзэлд нөлөөлөх янз бүрийн хүчин
зүйлүүдийн нөлөө:
1 – ТБК-ын хүлээн авах бункерт; 2 – ТБХ-ийн агуулахад; 3 – ЖБХ-ийн агуулахад.
Энэхүү судалгаа нь, бодит нөхцөлд хянах боломжгүй хүдрийн урсгалын бүх хэсэг
дэх чанарын хэлбэлзлийн тухай мэдээллийг гарган авахад нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийг
тодорхойлох, хүдрийн чанарын үр дүнтэй удирдлагыг дуураймал туршилтын
тусламжтайгаар хийх боломжтойг батлан харуулж байна.
“Эрдэнэт” УБҮ-ийн олборлох, тээвэрлэх, бутлах технологийн схемийн нөхцлийн
туршилтын үр дүнгээс харахад технологийн гинжин хэлхээний дагуу мөргөцгөөс жижиг
буталсан хүдрийн агуулах хүртэлх чанарын хэлбэлзэл ойролцоогоор дөрөв дахин буурсан
байна.
Автосамосвалын тооны нөлөөлөлд дүн шинжилгээ хийхэд, чанарын хэлбэлзэлд
нөлөөлж буй энэ хүчин зүйлийн нөлөөг арилгахын тулд 10-15 хувийн нөөцийг
нэвтрүүлэхэд хангалттай болох нь тогтоогдож байна.
Хүдрийн чанарын хэлбэлзэлд хамгийн их нөлөөлж буй хүчин зүйл бол мөргөцгийн
төлөвлөсөн ээлжийн бүтээмжээс гарсан хазайлт бөгөөд бүтээмжийн төлөвлөгөөнөөс 20%
-аар хэтрэхэд чанарын хэлбэлзэл нь квадрат харьцаагаар нэмэгдэхэд хүргэдэг байна.
3.3. Баяжуулалтад орж ирж буй хүдрийн урсгал дахь чанарын үзүүлэлтүүдийн
хэлбэлзлийн судалгаа
Өмнөх хэсгүүдэд газрын хэвлий ба ил уурхайн хүдрийн урсгал дахь хүдрийн
чанарын хэлбэлзлийн шинж чанар, тоон үнэлгээг хийсэн болно.
Өмнөх судалгааны үр дүнгүүд нь хүдрийн чанарын параметрүүдийн хамгийн бага
хэлбэлзэлтэй шугамын дагуу олборлолтын блокуудын чиглэлийг сонгох боломжийг
олгодог. Тиймээс, газрын хэвлий дэх хүдрийн хувьсах чанарыг бага зэрэг өөрчлөх замаар
хүдрийн урсгалын чанарын тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Түүнчлэн,
ил уурхай дахь ажлын зохион байгуулалт, уул уурхайн тээврийн тоног төхөөрөмжийн
104
ажиллагаатай холбоотой олон санамсаргүй хүчин зүйлүүд нь хүдрийн чанарын
хэлбэлзлийн асуудлыг шийдвэрлэхэд чухал хувь нэмэр оруулдаг. Хэрэв байгалийн болон
зохион байгуулалтын хүчин зүйлийг хэмжих, ямар нэг хэмжээгээр харгалзан үзэх
боломжтой бол санамсаргүй хүчин зүйл нь хүдрийн урсгалын чанарыг бүрдүүлэх,
тогтворжуулахад үргэлж сөрөг нөлөө үзүүлдэг.
Зураг 3.12. Ангилагчийн гарц дээрх чанарын ээлжийн дундаж үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзэл.
Эцсийн асуудал бол баяжуулалтад нийлүүлсэн хүдрийн чанарын хэлбэлзлийг
судлах явдал бөгөөд үүнд газрын хэвлий дэх хүдрийн жигд бус тархалт гол нөлөөг үзүүлж,
ил уурхай дахь олборлолтын үйл ажиллагааны стохастик шинж чанар, хүдрийг бутлах,
нунтаглах ажлын үр дүн нөлөөлж байна. Асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд боловсруулах
үйлдвэрийн анхдагч хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хугацааны цувралын спектрийн
шинжилгээний аргыг ашигласан болно.
Шинжилгээний анхдагч өгөгдлөөр 1993 оны 6-8 сар буюу гурван сарын турш
ангилагчийн булингад дээжлэлтийг цаг тутам хийж, ерөнхий зэс, молибдены агуулгын
дундаж утгыг ашигласан болно. Жишээлбэл, зургадугаар сарын үр дүнг хугацааны
цувралаар зураг 3.12-т харуулав.
Зураг 3.12 дээр, а-д ерөнхий зэсийн сарын дундаж агуулгын хэлбэлзлийг харуулсан.
Сарын дундаж агуулга 0.82%, стандарт хазайлт 0.12 байна. Агуулгын утгын хамгийн их
тархалт нь 0.61-1.07% -ийн хооронд байна. Зөвшөөрөгдсөн хазайлт нь ± 10% бөгөөд 0.740.90% -ийн хооронд байна. Сарын 90 ээлжийн 34-т нь Сиоб-ийн агуулга зөвшөөрөгдөх
105
хэмжээнээс хэтэрсэн нь ажиглагдаж, 22 ээлжинд агуулга буурч, үйлдвэр шууд алдагдалд
орсон байна.
Зураг 3.12 дээр, б-д сарын хугацаанд хүдэр дэх молибдены агуулгын өөрчлөлтийн
талаарх мэдээллийг харуулав. Молибдены дундаж агуулга 0.024%, стандарт хазайлт 0.12%
байна. Зөвшөөрөгдсөн хазайлт нь 0.022-0.026% байна. Агуулга зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс
хэтэрсэн нийт ээлжийн тоо 42 байсан ба үүнээс 25-д нь буурсан байна.
85 ээлжийн зэсийн металл авалтын хэлбэлзлийг зураг 3.12-ын в-д үзүүлэв. Хамгийн
их тархалт нь 79-84% байна. Дундажаас хазайсан харьцангуй хазайлт нь 50% -аас буурсан
бөгөөд огцом хэлбэлзэлтэй байна.
Хүдрийн чанарыг тогтворжуулах ажил нь маш нарийн төвөгтэй бөгөөд олон талтай
байдаг. Энэ нь нэг талаас ордын геологийн нарийн бүтэцтэй холбоотой, нөгөө талаас ил
уурхайгаас гарах хүдрийн урсгалын чанар нь дүн шинжилгээ хийхэд хэцүү олон хүчин
зүйлийн нөлөөллөөс хамаарна. Ерөнхийдөө ил уурхайгаас гарах хүдрийн урсгалын
чанарыг бүрдүүлэх процесс нь уурхайн олон талт үйл ажиллагаатай холбоотой.
Тодруулбал, ил уурхайд үйлдвэрлэлийн хүчин чадал дутмаг байгаа нь хүдрийн чанарыг
тогтворжуулах шаардлагын дагуу олборлолтын мөргөцөг дэх ачааллыг дахин
хуваарилахад саад болдог.
Ачааллыг дахин хуваарилах нь мөргөцөг бүрийн ачааллыг нэмэгдүүлж,
төлөвлөгөөгөө биелүүлэхгүй байхад хүргэж болзошгүй юм. Хүдрийн урсгалын янз бүрийн
үе шатанд түүний шинж чанарыг тодорхойлдог үзүүлэлтүүдийн сонголт маш чухал.
Хүдрийн чанарыг тогтворжуулах боломжийг үнэлэхийн тулд хүдрийн чанарын
хэлбэлзлийн арилгаж болдог, арилгаж болдоггүй бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг ялгах хэрэгтэй.
Өөрчлөлтийн чиг хандлага, янз бүрийн ээлжийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хоорондын
хамаарлыг олохын тулд автокорреляцийн ба бүтцийн функцийг ашигласан.
Ийм шинжилгээ нь хэлбэлзэл дэх детерминик шинжтэй хэсгүүдийг тодорхойлж,
түүний түвшинг цэвэр санамсаргүй хэлбэлзэлтэй (цагаан дуу чимээ) харьцуулж тооцдог.
Детерминик хэлбэлзэл нь тогтвортой харьцаагаар тодорхойлогддог тул түүнийг урьдчилан
таамаглах боломжтой. Урьдчилан таамаглах нь хяналтын үр дүнгийн чухал нөхцөл юм.
Үүнээс гадна, хяналтын явцад ийм урьдчилсан таамаглал нь хэлбэлзлийн шинж чанарыг
тохируулах ёстой. Эндээс харахад, хүдрийг олборлох, тээвэрлэх нөөц хүчин чадал байгаа
бол шуурхай төлөвлөлт ба хяналтын явцад детерминик хэлбэлзлийг арилгаж болох юм.
Хүдэр боловсруулах технологийн схемийн параметрүүдийг сонгохдоо хэлбэлзлийн
санамсаргүй хэсгийг харгалзан үзэх шаардлагатай.
Автокорреляцийн ба бүтцийн функцийг (3.1) ба (3.2) илэрхийлэл ашиглан
тооцоолсон бөгөөд баяжуулахаас өмнөх үеийн ээлжийн зэс, молибдены дундаж агуулгыг
хянах өгөгдөл болгон авсан.
Практик дээр ихэвчлэн дараах илэрхийллээр тооцогддог, -1-ээс +1 хооронд
нормчлогдсон автокорреляцийн функцийг ашигладаг:
(3.4)
энд, - үнэлэгдэж буй үзүүлэлтийн дисперс.
2
Хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүд ба ээлжийн дундаж боловсруулах хэмжээгээр
тооцсон, - 1-ээс +1 хооронд нормчлогдсон автокорреляцийн функцийн графикуудыг зураг
106
3.13-т үзүүлэв. Эдгээр функцууд нь квазипериодик бөгөөд дараах илэрхийллээр ойролцоо
илэрхийлэгдэнэ:
(3.5)
Энд, а - автокорреляцийн функцийн параметр; 0 - дундаж давтамж.
Хэлбэлзлийн үечилсэн бүрэлдэхүүн хэсэг байгаа эсэхийг автокорреляцийн
функцээс тодорхойлж болно. Тэдний тоон шинж чанарыг тодорхойлохын тулд спектрийн
шинжилгээг ашигласан. Арилгаж болох ба арилгаж болохгүй хэлбэлзлийн түвшний
харьцааг дараах илэрхийллээр тодорхойлов:
(3.6)
Энд, сл - чанарын хэлбэлзлийн арилшгүй санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгийн дундаж
квадрат хазайлт; - ил уурхайн хүдрийн урсгалын чанарын дундаж квадрат хазайлт; p (t)
– нормчлогдсон /хэвийн/ автокорреляцийн функц.
Зураг 3.13. Хүдэр дэх зэс (1), молибдены (2) ээлжийн дундаж агуулгын автокорреляцийн
функц.
Дараах илэрхийллийг тооцоолон,
(3.7)
мөн (3.6) илэрхийллийг ашиглан хэлбэлзлийн арилгаж болох бүрэлдэхүүн хэсгийг
тооцоолох томъёог олж авна:
(3.8)
Энд, дет - чанарын хэлбэлзлийн арилгаж болох бүрэлдэхүүн хэсгийн дундаж квадрат
хазайлт.
Зураг 3.13 дээр үзүүлсэн автокорреляцийн функцийг ашиглаж, зэс, молибдены
ээлжийн дундаж агуулгын хэлбэлзэлд санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгийн эзлэх хувийг 1ээс 7 ээлж хүртэлх хугацааны интервалын 2-ийн нийт дисперсэд тодорхойлъё (хүснэгт
3.6).
107
Хүснэгт дэх өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийж, дараах дүгнэлтийг гаргаж болно. Нэг
ээлжийн хувьд хүдэр дэх зэсийн агуулгын хэлбэлзлийн 58 орчим хувь нь тогтмол
өөрчлөгдөж байгаа бол энэ тохиолдолд чанарыг хянахдаа түүний үр нөлөөг засах нь маш
чухал байх болно. Гэсэн хэдий ч долоон ээлжээр солигдоход ердийн бүрэлдэхүүн хэсгийн
хувь хэмжээ бараг байхгүй болно.
Хүснэгт 3.6.
Баяжуулалтын үеийн ээлжийн дундаж хүдрийн жин (V), зэс (Сиоб), молибдены (Мооб)
агуулгын хэлбэлзлийн санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгийн ерөнхий дисперс дэх
хувь хэмжээ
Ээлжийн дугаар
Үзүүлэлтүүд
1
2
3
4
5
6
7
V
0,22
0,97
Сиоб
0,42
0,71
0,84
0,92
0,96
0,97
0,99
Мооб
0,64
0,85
0,87
0,93
0,99
Энэ нь долоон ээлжийн интервалаар хянах үед баяжуулах үйлдвэрт өгөх хүдрийн
зэсийн агуулгын хэлбэлзлийн байгалийн бүрэлдэхүүн хэсгийг арилгах боломжтой
болохыг харуулж байна.
Молибдены агуулгын талаар ижил төстэй дүгнэлт хийж болно.
Хэлбэлзлийн мөн чанарыг үнэлэхийн тулд хэлбэлзлийн тогтвортой байдлын
үзүүлэлтийг оруулая.
(3.9)
Энд,
- дундаж далайц, %;
i - i-р ээлжийн хүдрийн чанарын үзүүлэлт;
N - ээлжийн тоо; m - санамсаргүй 1 хэмжигдэхүүний математик хүлээлт, %.
Туршилтын өгөгдлөөр зэс, молибдены агуулгын утгыг гаргаж авсан:
Эдгээр үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлт нь хэлбэлзлийн шинж чанарыг үнэлэх боломжийг
олгодог. <1 утга нь тайван тогтвортой хэлбэлзэлтэй тохирч байгаа тул олж авсан утгууд
ω = 0.476 ба = 0.26 нь дундаж үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн яг энэ шинж чанарын талаар
өгүүлдэг.
Чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн спектрийн найрлагыг судлахын тулд
илэрхийллийн дагуу дундаж үзүүлэлтүүдийн динамик цувралыг байгуулсан:
(3.10)
108
энд, М(t) - полигармоник санамсаргүй функцийн математик хүлээлт, өөрөөр хэлбэл
дараах илэрхийлэл шиг
(3.11)
Энд, t - ээлжийн дугаар; A0 – тогтмол тоо; A1 - гармоник далайц; 1 - гармоник давтамж;
- үе шат /фаза/; m - гармоникийн тоо; I – гармоникийн дугаар; R(t) - үзүүлэлтийн
санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгийн математик хүлээлт.
Шинжлэх ухаан, технологийн олон салбарт судлаач нарт хугацааны төгсгөлийн
интервалаар (тасралтгүй эсвэл салангид хэлбэрээр) авсан өгөгдөл дээр үндэслэн
санамсаргүй хөндлөнгийн нөлөөллийн хэлбэлзлийг илрүүлэх асуудал тулгардаг.
Өнөөдрийг хүртэл цуврал дахь үечилсэн бүрэлдэхүүн хэсгийн ач холбогдлыг нэмэгдүүлэх
боломжийг олгодог анхны цуврал ажиглалтын янз бүрийн хэлбэрийг ашиглан далд
үечлэлийг илрүүлэх олон тооны аргыг боловсруулсан. Тэдгээрийн хамгийн боломжтой
арга бол корреляцийн Kx (t) функцын Фурье цувралын задралын үр дүнд олж авсан Sx ()
спектрийн нягтын үнэлгээн дээр суурилсан арга юм:
(3.12)
Ажиглалтын салангид дээжийн өгөгдөлд үндэслэн хүдрийн урсгалын чанарын
хэлбэлзлийг судлахдаа спектрийн нягтыг периодограммаар /үечлэлийн/ орлуулдаг.
Периодограммын оргил утга нь хэмжигдэхүүний нийт хэлбэлзэл гармоник хэсгүүдэд
хэрхэн хуваарилагдаж байгааг харуулдаг. (3.11) хэлбэрийн санамсаргүй полигармоник
дарааллын энергийн спектр нь хязгаарлагдмал тооны ажиглалтаас тооцоологдсон бөгөөд
энэ нь санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгээс (зураг 3.14) үүдэлтэй бусад бүх давтамжуудын
харьцангуй тогтмол dk утгатай тогтмол гармоник хэлбэлзэлтэй тохирох давтамж дахь
огцом оргил утгуудын нэгдэл юм. Оргилуудын тоо нь гармоникийн тоо m-тэй тохирч
байгаа бөгөөд тэдгээрийн өндөр нь өгөгдсөн давтамжийн гармоник далайцын квадратын
тэн хагастай тэнцүү байна.
(3.13)
109
Зураг 3.14. Хүдэр дэх зэсийн агуулгын ээлжийн дунджаар үүсгэсэн периодограмм.
di далайц бүрийн утга нь хэлбэлзлийн санамсаргүй ба тогтмол бүрэлдэхүүн
хэсгүүдээс шалтгаална. Хэлбэлзлийн санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсэгт харгалзах утга нь
дараах математикийн хүлээлттэй Фишерийн -тархалтын дагуу тархана.
ба
дисперстэй.
Энд, N - салангид утгуудын нийт тоо.
“Цагаан шуугиан”- ы түвшин баталгаатай магадлалын P = 0.95% байх үед дараах
байдалтай байна:
“Цагаан шуугиан”- ы түвшингээс давсан dk давтамж дахь спектрийн утгыг хэвийн
бус гэж үзэх хэрэгтэй.
2-оос 4 хоногийн хугацаатай хэлбэлзэл нь баяжуулах процесст орох хүдрийн урсгал
дахь Сиоб -ийн дисперсэд хамгийн их нөлөө үзүүлдэг болохыг периодограммаас харж
болно. Молибдены агуулгын хувьд үеийн /периодын/ үргэлжлэх хугацаа нь 5 хоног байна.
Ил уурхайгаас гарах хүдрийн урсгалын спектрийн давтамжийн бүтцэд дүн
шинжилгээ хийснээр хяналтын зохих интервалыг сонгох боломжтой бөгөөд энэ интервал
нь чанарын хэлбэлзлийн ердийн үеэс богино байх ёстой.
Тогтворжуулалтын төлөөлөх хэмжээ - тогтоосон хязгаарт чанарын жигд байдлыг
хангах тодорхой хугацаанд олборлосон хүдрийн хэмжээ. Хяналтын интервалын чанарын
өөрчлөлт нь 2-4 хоногийн хугацаатай хэлбэлзэлд олон дахин нөлөөлөх боломжтой байдаг
тул илүү тогтвортой байдлыг хангаж өгдөг. Хяналтын интервалын чанарын өөрчлөлтийн
сонголтод дээр дурдсанчлан автокорреляцийн функцын шинжилгээ хүргэнэ. Цаг
хугацааны интервал нэмэгдэхийн хэрээр ил уурхайн хүдрийн урсгал дахь чанарын
хэлбэлзлийн засаж болдоггүй бүрэлдэхүүн хэсгийн эзлэх хувь хэмжээ нэмэгдэнэ. Зураг
3.13 дээр автокорреляцийн функц t = 7 ээлжээр тэг болж байна. Энэ нь 7 ээлжээс илүү
хүдрийн хэмжээний чанарын хэлбэлзэл нь цэвэр санамсаргүй шинжтэй байдаг гэсэн үг юм.
110
Ийнхүү хийсэн судалгааны үр дүнд ил уурхайгаас баяжуулах процесст ирж буй
хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн спектр шинж чанарыг тодорхойлов.
Тэдгээрийн үндсэн дээр Эрдэнэт үйлдвэрийн нөхцөлд хүдрийн чанарын хэлбэлзлийн
санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсгийг арилгах үр дүнтэй үе, хяналтын интервалыг тогтоосон.
Тэд нь 2-оос 4 хоногийн хооронд байдаг байна. Гаргаж авсан өгөгдөл нь уулын ажлын
шуурхай төлөвлөлтийн системийг боловсруулахад зориулагдсан болно.
3.4. Баяжуулалтын үзүүлэлтэд хүдрийн урсгалын чанарын хэлбэлзлийн
үзүүлэх нөлөө
Баяжуулах үйлдвэрт боловсруулах анхдагч хүдрийн чанарын хэлбэлзлийн шалгуур
үзүүлэлтийг тогтоосны дараа тэдгээрээс баяжуулалтын үр дүн хэрхэн хамаарч байгааг
судална. Гаргаж авсан хамаарлууд нь хүдрийн чанарыг тогтворжуулах арга хэмжээний үр
ашгийг үнэлэх боломжийг олгодог.
Баяжуулалтын үзүүлэлтүүдэд чанарын хэлбэлзэл хэрхэн нөлөөлж байгааг судлах
зорилгоор туршилтын судалгаа хийсэн. Үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэрт идэвхтэй
туршилт хийх нь ихээхэн бэрхшээлтэй байдаг. Тиймээс идэвхгүй гэж нэрлэгддэг
туршилтыг гурван сарын турш явуулсан бөгөөд ингэхдээ гаралтын урсгалын шинж
чанаруудыг тодорхойлох баяжмал болон хаягдлыг 30 минутын зайтайгаар бүртгэсэн.
Баяжуулах процессын орц, гарц дахь хүдрийн урсгалын шинж чанарын бичлэгийг
рентген спектрийн анализ ашиглан хийсэн болно.
Олж авсан өгөгдлүүдийг ээлжийн дунджаар тооцож, гурван сарын өгөгдлийн
түүврийг бий болгосон. Цуглуулсан статистикийг ашиглан хүдрийн ерөнхий зэс,
молибдены агуулга зэрэг хүдрийн чанарын анхны үзүүлэлтүүдийн регрессийн хамаарлын
параметрүүдийг тогтоосон.
Зураг 3.15. Зэсийн исэлдлийн янз бүрийн түвшинд зэсийн металл авалт Cu хүдэр
дэх зэсийн агуулгаас хамаарсан хамаарал:
1
0-6%;
2
6-20%;
3
Cuок > 20%
Судалгааг зэсийн исэлдлийн янз бүрийн түвшинд хийсэн. Энд x1 параметр нь
чанарын үзүүлэлтийн санамсаргүй утгын математик хүлээлтийг илэрхийлнэ, x2 нь түүний
стандарт хазайлт юм. Баяжмал дахь зэс, молибдены металл авалт, хаягдал дахь зэс,
111
молибдены агуулга гэсэн гаралтын үзүүлэлтүүдийн хамаарлын параметрийг тогтоосон.
Анхны хүдрээс баяжмал руу гарах зэс, молибдены хэмжээ болон хаягдал дахь алдагдлыг
тооцож болох боломжтой тул эдгээр параметрүүдийг сонгосон болно.
Ажиллаж буй үйлдвэрт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй техникийн нөхцөл байдал,
баяжуулах фабрикийн ээлжийн өгөгдөлд хийсэн дүн шинжилгээний үр дүнгээс үзэхэд
зэсийн 0.7-0.82% дундаж агуулгатай, хамгийн их зэсийн агуулгын хэлбэлзэл багатай,
исэлдлийн зэрэг нь 2-8% байх хүдрийг боловсруулахад баяжуулалтын хамгийн сайн
үзүүлэлтийг гаргаж авч байна. Энэ нь зэсийн ерөнхий агуулга ба исэлдэлтийн зэргээр
хүдрийн чанарыг тогтворжуулах нөхцлийг илэрхийлж байна. Энд, молибдены
олборлолтын хэмжээ харьцангуй бага тул молибдены үзүүлэлтүүд хоёрдогч үүрэг
гүйцэтгэж байна.
Үйлдвэрийн Шинжилгээний төв лабораторит (ШТЛ) хийсэн дээжийн
шинжилгээний үр дүнгээр исэлдэлтийн янз бүрийн зэрэгтэй хүдэр дэх зэсийн ерөнхий
агуулга Cuоб ба зэсийн металл авалт Cu -ын хооронд дараах хамаарлыг тогтоосон (зураг
3.15).
Исэлдлийн зэрэг 0 – 6% байхад:
(3.14)
корреляцийн коэффициент 0.93, дээжийн тоо 256;
Исэлдлийн зэрэг 6 – 20% байхад:
(3.15)
корреляцийн коэффициент 0.92, дээжийн тоо 159;
Исэлдлийн зэрэг 20 – 50% байхад:
(3.16)
корреляцийн коэффициент 0.79, дээжийн тоо 288.
Хүснэгт 3.7.
Сих и Мох загвараар гаргаж авсан параметрүүд
Бие даасан
хувьсагчууд
Сих -ийн тогтмол
тоонууд
Стандарт
Коэффициентууд
алдаа
t-утга
0,0125
0,024776
0,251
0,108
0,023064
4,5585
0,143
0,067932
2,1051
Мох -ийн тогтмол
0,0019
0,0077
2,51
тоонууд
0,332
0,0031
10,67
0,235
0,0056
4,06
Тайлбар: Дээжийн тоо 270. Сих -ийн хувьд R_SQ = 0.34 , Мох -ийн хувьд R_SQ = 0.08 ,
R_SQ – детерминацийн хувийн коэффициент.
Хаягдал дахь зэс, молибдены агуулгын хувьд дараах хамаарлыг олж авсан:
112
(3.17)
Энд, Сuх – хаягдал дахь зэсийн агуулга,%; Мох – хаягдал дахь молибдены агуулга,%; Сиоб
– хүдэр дэх зэсийн агуулга,%; Мооб – хүдэр дэх молибдены агуулга,%; Cu ба Mo – тус тус
ээлжийн хүдрийн хэмжээн дэх ерөнхий зэс ба молибдены агуулгын дундаж стандарт
хазайлт.
Илэрхийлэл (3.17)-аас харахад хүдэр дэх зэсийн агуулгын хэлбэлзэл ихсэх нь
хаягдал дахь зэсийн алдагдалд хамгийн ихээр нөлөөлдөг, молибдены агуулгын хэлбэлзэл
нь бага нөлөөтэй байна (хүснэгт 3.7).
Регрессийн шинжилгээний онолоос, детерминацийн хувийн коэффициент нь үр
дүнгийн хувьсагчийн өөрчлөлтөд нөлөөлөх регрессийн тэгшитгэлд орох хувьсагчдын
нөлөөллийн хувь хэмжээг харуулдаг болохыг мэддэг. Тиймээс Cu ба Сиоб үзүүлэлтүүдийн
хаягдал дахь зэсийн агуулгын өөрчлөлтөд үзүүлэх нөлөө (Сuх) – 34%, Mo ба Мооб – 8%
байна.
Иймээс, хамаарлын дүн шинжилгээ нь баяжуулах үйлдвэрийн үр ашгийг
дээшлүүлэхэд шаардлагатай нөхцлүүдийн нэг бол баяжуулалтад өгөх хүдрийн урсгалын
чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг бууруулах явдал гэдгийг харуулж байна.
4. ХҮДРИЙН МАССЫН УДИРДЛАГЫН СИСТЕМ
4.1. Хүдрийн массын удирдлагын үндсэн зарчим ба
уулын ажлын төлөвлөлт
Өмнөх бүлгүүдэд тодорхойлогдсон ордын судалгаа ба геометржилт нь хүдрийн
массыг удирдах системийг бий болгох үндсийг тавьсан.
Системийг хөгжүүлэх удирдлагын үр ашигтай байдлыг хангахын тулд хамгийн
чухал хоёр нөхцөл байдлыг харгалзан үзэх шаардлагатай: олборлох, баяжуулах
үйлдвэрийн нэг хэсэг болох уурхайн ажлыг, ингэснээр баяжуулах үйлдвэрийн шаардлагыг
хангах; хүдрийн массын технологийн шинж чанарын өндөр хэлбэлзэл, хүдрийн массын
жигд бус байдал нэмэгдэж, чанарын үзүүлэлтүүд буурах.
Үүнтэй холбогдуулан боловсруулсан хүдрийн массын удирдлагын тогтолцооны
онцлог шинж чанар нь урт хугацааны түвшингээс үйл ажиллагааны шуурхай удирдлага
хүртэлх хяналтын шийдвэрийн тууштай үр нөлөөг хангах үүднээс ордыг геометржүүлэх
ажлыг үе шаттайгаар нарийвчлан тодорхойлох явдал юм.
Ордыг ашиглах чухал зорилтуудын нэг нь ашиглаж буй олборлолт,
боловсруулалтын технологийн дагуу эдийн засгийн хувьд үр ашигтай боловсруулж болох
хүдрийг ангилах жишиг үзүүлэлтийг буюу стандартыг үндэслэх явдал юм. Энэ арга
барилаар хайгуул хийсэн нөөцийн нэг хэсгийг стандартын шаардлага хангахгүй, балансын
бус гэж ялгах шаардлагатай болно. Үүний зэрэгцээ эдгээр хүдрүүдийн гол хэсгийг
стандартчилагдсан хүдэр болгон хувиргаж болох бөгөөд ингэхдээ хүдрийн массын
113
чанарыг зүгээр хянах бус, харин ядуу агуулгатай болон исэлдсэн хүдрийг химийн ба
металлургийн аргаар баяжуулах, баяжуулалтын хаягдлыг дахин боловсруулах замаар
удирдаж болно. Бараг бүрэн цогц ашиглалтыг хангаж буй хүдрийн массыг удирдах энэхүү
аргыг Эрдэнэтийн УБҮ-т нэвтрүүлсэн болно. Энэ тохиолдолд жишиг үзүүлэлтийн тухай
ойлголт нь хөвөгч болж, өөрийнхөө анхны утгыг өөрчилдөг, яагаад гэвэл, хүдрийн массын
үндсэн хэсгийг флотацийн аргаар баяжуулсны дараа түүний өөр нэг хэсэг буюу
стандартын шаардлага хангаагүй хүдэр болон балансын бус хүдрийг өөр аргаар
боловсруулдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүдрийн массын удирдлагад чиглэсэн арга барилаар ашигт
малтмал олборлох, баяжуулах үйлдвэрлэлийн бүх боломжит хуваарилалтыг металл
авалтын нэг технологиор нэгтгэх боломжтойг харуулж байна.
Хүдрийн массыг удирдах салангид үйл ажиллагаа, аргачлалыг мэддэг, практикт
ашигладаг байсан боловч тэдгээрийг онолын нэг үндэс дээр систем болгон нэгтгэх нь
хүдрийн массыг удирдах асуудлыг шийдвэрлэх шинэ чиглэл гэж үзэж болно. Нарийн
төвөгтэй байдал, системчилсэн хандлага нь үндсэндээ хүдрийн массын чанарын үзэл
баримтлалд багтсан үзүүлэлтүүдийн үнэлгээнд хандах хандлага, мөн удирдлагын
тогтолцоог бүрдүүлэх харилцан уялдаатай дараалсан үе шатуудаар ялгагдана. Ийм систем
нь ашигт малтмалын түүхий эдийн чанарыг удирдах, хайгуул хийхээс эхлээд хүдрийн
урсгалын шуурхай удирдлага хүртэлх бүх холбоосуудын уялдаа холбоотой ажлыг хангаж,
баяжуулах технологийн шаардлагыг хангасан хүдрийн хангамжийг баталгаажуулдаг.
Санал болгож буй хандлага нь баяжуулалтад нийлүүлэх хүдрийн шаардлагатай
төрөл ба сортыг хангаж, ордын стандартын шаардлага хангаагүй хүдэр болон балансын
бус хүдрийн нэлээд хэсгийг олборлож, ингэснээр баяжмал дахь металлын хэмжээг
хадгалан баяжуулалтад өгөх хүдрийн хэмжээг багасгах боломжийг олгодог.
Ерөнхийдөө хүдрийн массын удирдлагын систем нь ашигт малтмалын түүхий
эдийг олборлох, боловсруулах үр ашигтай нөөцийг хэмнэх технологийг бий болгох
боломжийг бүрдүүлдэг бөгөөд энэ нь ордын бүрэн цогц ашиглалтыг хангаж өгдөг тул уул
уурхайн салбарыг сайжруулах хамгийн чухал чиглэл юм.
Энэхүү боловсруулсан хандлага нь уул уурхайд батлагдсан нэр томъёоны мөн
чанарыг зарим талаар өөрчилж байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй. Хоосон чулуулгийн давхарга
бүхий хүдрийн биетүүдийн нийлбэр, түүнчлэн газрын хэвлийгээс гаргаж авах ёстой
хүдэржилтгүй биетүүдийг уулын цул гэж нэрлэдэг. Хүдрийн масс ба түүхий хүдрийн
тухай ойлголтууд ижил байсан бөгөөд энэ нь хоосон чулуулгийн давхаргуудтай хамт
олборлосон хүдрийн тогтоцуудын багцыг хэлнэ. Энэхүү тодорхойлолтыг зөвхөн цааш
боловсруулахаар нийлүүлсэн түүхий хүдэртэй холбож болно гэж үзэж байна. Хүдрийн
масс гэж байгалийн тогтоцыг хэлэх ёстой бөгөөд үүнд ашигт эрдсүүд нь өөрийн бүх
төрлөөр болон хувирсан байдлаар агуулагддаг: ордод, тэсэрсэн чулуулагт, багтаамжтай
савнуудад, баяжуулалтын хаягдалд болон бусад байдалд.
Хүдрийн масс нь технологийн шинж чанар, жигд бус байдлыг тодорхойлдог
чанарын үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогддог.
Хүдрийн массын удирдлагын системийн тасралтгүй байдал нь үе шаттайгаар
хангагдана:
а). Хүдрийн геологи-технологийн ангилал ба баяжуулалтын үзүүлэлтээр гаргасан
ордын зураглалаар; зураглал нь уулын ажлын урт хугацааны (жилийн ба түүнээс дээш)
төлөвлөлтийн үндэс суурь болно; үүний зэрэгцээ, янз бүрийн технологийн схем
ашиглахыг шаарддаг технологийн төрлүүдээр боловсруулах хүдэр нийлүүлэлт хангагддаг,
114
түүнчлэн ерөнхий баяжуулалтын схемтэй боловч тусдаа технологийн үйл ажиллагааны
янз бүрийн горим шаарддаг сортуудаар хангагдсан байдаг;
б). Ордын талбайн жигд бус байдлын үнэлгээгээр ба ордын бүсчлэлээр – уул
геологийн нарийн төвөгтэй байдлын дагуу хэсгүүдэд ялгах; үүгээр удирдлагын дараагийн
үе шатны хэрэгжилтийг хангаж өгдөг – уулын ажлын одоогийн /дунд хугацааны/
төлөвлөлтөд нэг төрлийн хэсгүүдийг сонгох;
в). Баяжуулалтад өгч байгаа хүдрийн массын чанарын цаашдын тогтворжуулалтаар,
ашиглалтын блокуудын орон зайн хэлбэлзлийн үнэлгээгээр болон уулын ажлын шуурхай
төлөвлөгөөг боловсруулах үндэслэл болох оновчтой чиглэлийг сонгох замаар;
г). Уурхайн ажлын үзүүлэлтүүдийн таамаглал болон удирдлагын шийдвэрийн
хэрэгжилт, нөлөөлөх хүчин зүйлсийн шинжилгээн дээр үндэслэн хүдрийн урсгалын
шуурхай төлөвлөлтөөр.
Ийм байдлаар, хүдрийн массын удирдлагын систем нь боловсруулсан
төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг хангаж, технологийн хувьд болон урт хугацааны, дунд
хугацааны, шуурхай төлөвлөлтийн гэсэн цаг хугацааны интервалуудтай, боловсруулсан
төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг хангадаг, үүссэн нөхцөл байдлаас хамааран уулын ажлыг
явуулах тооцоо, шинжилгээ, төлөвлөгөөний өөрчлөлтийг хийж болох удирдлагын эсрэг
холбоог хангадаг шуурхай удирдлагын харилцан уялдаатай дараалсан шийдлүүдийн цогц
юм.
Юуны өмнө уулын ажлын урт хугацааны болон одоогийн төлөвлөлтийн
загваруудыг авч үзье.
Уулын ажлын урт хугацааны төлөвлөлт. Төлөвлөлтийн зорилго нь хүдрийн
олборлолт, боловсруулалтыг хамгийн их үр ашигтай байлгах, баяжмал дахь металлын
агуулгын утгыг үйлдвэрийн тогтоосон утгад барих боломжтой байх уурхайн олборлолтын
төлөвлөлт, уулын ажлын хөгжлийг сонгох явдал юм. Шаардлагатай даалгаврыг янз бүрийн
хэмжээтэй уулын цулын тээвэрлэлтийн зай болон хөрс хуулалтаар хангах боломжтой
боловч нийт зардал нь бас өөр байх болно.
Уурхайн ашиглалтын урт хугацааны төлөвлөгөөг оновчтой болгох зорилт нь ил
уурхайн янз бүрийн хэсгүүдэд уулын ажлын технологийн даалгавар, шаардлагыг хамгийн
бага зардлаар хангах хүдэр олборлох, хөрс хуулах ажлын хэмжээг тодорхойлох асуудал
тул оновчтой байдлын шалгуураар уурхай дахь уулын ажлын хөгжлөөс хамаарах хүдэр
олборлох, боловсруулахад гарах хамгийн бага зардлыг авсан.
Санал болгож буй хандлагын шинэлэг зүйл нь геометрийн загварчлалд зориулж
ордын зураглалыг ашиглах, хүдрийн төрөл, агуулгын хэлбэлзлийг харгалзан үзэх, ажлын
фронтын урд хэсэг урагшлахад олборлох блокуудыг статистикийн хувьд ижил төстэй
хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүд бүхий олборлолтын контур болгон хуваахад оршино. Хүдэр
олборлох үйлдвэрийн шаардлагатай үзүүлэлтүүдийн дагуу төлөвлөсөн хугацаанд уурхайн
ашиглалтын түвшингүүдэд хүдэр олборлох үйл ажиллагааны контурыг тооцдог.
Блокыг уулын ажлын төлөвлөлтийн нэгж болгон авдаг бөгөөд түүнийг мөргөцөгт
олборлолт хийх талбай гэж ойлгодог. Төлөвлөсөн хугацаанд блокыг олборлох нь зэргэлдээ
хэсгүүдээс хамаарахгүй. Блокуудыг ялгахын тулд ил уурхайн ажлын ханыг ордын уул
геометрийн загварыг харгалзан босоо хавтгайгаар ажлын фронтын бие даасан хөгжлийн
шинжээр нь боломжит чиглэлд хуваана.
115
Хүдрийн төрөл, сорт, чанарын үзүүлэлтүүдийн маш их хэлбэлзэлтэй байдлыг
харгалзан боловсруулсан урт хугацааны төлөвлөлтийн асуудлыг хоёр үе шаттайгаар
шийдвэрлэнэ.
Эхний үе шатанд хүдрийн төрөл, сорт, ордын зураглал зэргийг харгалзан уулын
ажил явуулах боломжтой блокуудыг тогтооно. Блокуудыг контурт хувааж, олборлолтын
контур бүрт ОТЗ-ыг үндэслэн уулын цулын хэмжээ, хүдрийн нөөц, чанарын жигнэсэн
дундаж үзүүлэлтийг тооцдог.
Асуудлын эхний үе шатыг шийдвэрлэхийн тулд бүхэл тоон шугаман
программчлалыг ашигладаг бөгөөд олборлолтын аль контурыг ашиглах шаардлагатайг
тодорхойлдог. Уулын ажлын урт хугацааны төлөвлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэх эхний үе
шатны зорилтот функцийг дараах илэрхийллээр тодорхойлно:
Энд, j – блок байрласан түвшний дугаар; I – блок байрласан бүсийн дугаар; g – тухайн
блок дахь олборлох контурын дугаар; u, s, r – тус тус блок дахь олборлох контурын тоо,
түвшин дээрх бүсийн тоо, уурхай дахь ажлын доголын тоо; Sjig – олборлолтын контураас
хүдэр олборлох, боловсруулах жилийн зардал; Xjig – логик хувьсагч.
Асуудлыг шийдвэрлэх эхний үе шатны эдийн засаг-математикийн загварын
хязгаарлалтууд:
балансын хязгаарлалт – баяжмал дахь металлын жилийн хэмжээ; хүдэр олборлох,
баяжуулах жилийн хэмжээ; хөрс хуулалтын ажлын хэмжээ; уул – тээврийн тоног
төхөөрөмжийн ашиглалт; металл авалтын үзүүлэлтүүд;
технологийн хязгаарлалт – уурхайн мөргөцөг дээрх ажлын талбайн өргөнийг
хадгалах; зэргэлдээх түвшингүүд дээрх ажлын фронтын ахицыг тохируулах; ажлын
фронтын уян хатан байдлыг хадгалах.
Асуудлын эхний үе шатыг шийдвэрлэсний үр дүнд олборлолтын оновчтой контур,
хүдрийн нөөц, эдгээр контур дахь уулын цулын хэмжээ, хүдрийн чанарын дундаж
үзүүлэлтүүдийг тодорхойлно.
Асуудлыг шийдвэрлэх хоёрдахь үе шатанд ил уурхайн Gji блок олборлох уулын
цулын хэмжээг өмнө нь тодорхойлсон оновчтой контурын хүрээнд хянах хувьсагч болгон
авсан.
Зорилтот функцийг дараах илэрхийллээр тодорхойлно:
Балансын хязгаарлалт ба загварын технологийн шаардлага нь асуудлыг шийдвэрлэх
хоёр үе шатыг холбодог.
Асуудлыг шийдсэний үр дүнд олборлох уулын цул, хүдэр, хоосон чулуулгуудын
хэмжээг блок, ашиглалтын түвшин, уурхайн хэмжээнд бүхэлд нь тодорхойлдог; хүдэр ба
хоосон чулуулгийн тээвэрлэлтийн дундаж зай; ил уурхайн ачаа эргэлт; хүдэр дэх ашигтай
бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн агуулга, металл авалт ба тоо хэмжээ – блок, түвшин, уурхайн
хэмжээнд бүхэлд нь; төлөвлөлтийн хугацааны эцэс дэх уурхайн мөргөцөг дээрх уулын
ажлын фронтуудын оновчтой байршлын координатууд.
116
Уулын ажлын дунд хугацааны төлөвлөлт. Дунд хугацааны төлөвлөлтийн үед
уурхайн хүдэр олборлолт ба хөрс хуулалтын хэмжээг цаг хугацаанд нь, түвшин бүрт нь
хуваарилах шаардлагатай байдаг. Дунд хугацааны төлөвлөлтийн үндэс нь хэсгүүдийг жигд
байдлаар нь ялгасан ордын бүсчлэлийн уул-геометрийн загварчлал юм. Дунд хугацааны
төлөвлөлтийн тусламжтайгаар олборлож буй хүдрийн чанарын хамгийн бага
хэлбэлзэлтэйгээр эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөт үзүүлэлтүүдийг
хангадаг.
Дунд хугацааны төлөвлөлтийн ажлыг уул уурхайн үйл ажиллагааны урт хугацааны
төлөвлөлтийн ажилтай адил хоёр үе шаттайгаар шийдвэрлэнэ. Ингэхдээ, эхний үе шатанд
төлөвлөлтийн хугацаанд аль контурыг хөгжүүлэх нь үр дүнтэй вэ гэдгийг тодорхойлно,
хоёрдугаар үе шатанд ил уурхайн блок тус бүрээс олборлох уулын цулын хэмжээг
тодорхойлно.
Дунд хугацааны төлөвлөлтөөр ил уурхайгаас олборлох хүдрийн чанарын
үзүүлэлтүүдийн D хэлбэлзэл /дисперс/ буурч байгаа бөгөөд энэ хэлбэлзэл нь блокууд дахь
чанарын үзүүлэлтүүдийн дундаж хэлбэлзэл Dсб ба блок хоорондын хэлбэлзлийн Dмб
нийлбэр болно:
Төлөвлөсөн хэмжээн дэх металлын агуулгын хэлбэлзлийн хамгийн бага утгын
шалгуурыг дараах илэрхийллээр тодорхойлно:
энд C, Cjig ба Djig - тус тус хамгийн бага хэмжээн дэх ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгийн
агуулга, олборлосон контур дахь ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгийн дундаж агуулга ба
хэлбэлзэл; Зjig – хүдэр олборлох, боловсруулах нэгжийн өртөг /удельные затраты/.
Дунд хугацааны төлөвлөлтийн эдийн засаг-математикийн загварын хязгаарлалт нь
урт хугацааны төлөвлөлтийн асуудлын хязгаарлалттай адилхан байна.
Уулын ажлын сарын төлөвлөлт. Энэ интервалд уурхайн олборлолтын хэмжээг
мөргөцөг болон экскаватороор цаг хугацааны хувьд хуваарилдаг. Уулын ажлын сарын
төлөвлөлтийн даалгаврыг дунд хугацааны төлөвлөлтийн бүх хугацаанд нэг үе шаттайгаар
дараалан шийдвэрлэнэ.
Дунд хугацааны төлөвлөлттэй адил оновчтой байдлын шалгуураар ил уурхай дахь
олборлох хүдрийн сарын хэмжээн дэх ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн агуулгын
хэлбэлзлийг тооцдог. Хяналтын хувьсагч нь экскаватор тус бүрээр олборлох уулын цулын
хэмжээ Cjil юм:
117
Энд, p – блок дээр ажиллаж буй экскаваторын тоо; Dji – блок дахь зэсийн агуулгын
хэлбэлзэл.
Асуудлыг шийдсэний үр дүнд уулын ажлын сар бүрийн хэмжээг ашиглалтын
түвшингээр болон ил уурхайн хэмжээнд бүхэлд нь тодорхойлж, олборлох хүдрийн
чанарын технологийн үзүүлэлтүүд, төлөвлөсөн сарын эцэст байх уурхайн мөргөцөг дээрх
уулын ажлын фронтуудын оновчтой байрлалын координатыг тодорхойлдог.
Хүдрийн төрөл, сортуудыг болон эдгээр төрлүүдийн дотор нэгэн төрлийн
хэсгүүдийг ялгасны үндсэн дээр уулын ажлын урт болон дунд хугацааны төлөвлөлтийг
ашиглан хүдрийн массын удирдлагын системийг боловсруулах тоймлосон зарчмууд нь
уулын ажлын оновчтой шуурхай төлөвлөлт ба удирдлагын тусламжтайгаар баяжуулах
үйлдвэрт нийлүүлэх хүдрийн массын чанарыг цаашид тогтворжуулах үндсийг бий болгож
байна.
4.2. Уулын ажлын шуурхай төлөвлөлт ба удирдлага
Газрын хэвлий дэх ашигт малтмалын жигд бус тархалт, тэдгээрийн шинж чанар,
түүнчлэн хүдэр олборлох, тээвэрлэх технологийн процессын урсгал нь баяжуулах
үйлдвэрт нийлүүлж буй хүдрийн чанарын хэлбэлзлийн гол шалтгаан болж байна.
Хүдрийн чанарыг ил уурхайн дотор тогтворжуулах нь зохион байгуулалттехникийн цогц арга хэмжээг шаарддаг. Энэхүү ажлын зорилго нь хүдрийн урсгалын
чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг бууруулах зохион байгуулалтын хүчин зүйлийг
ашиглахад оршино. Өмнө дурдсанчлан, энэхүү сонголт нь нэгдүгээрт, техникийн
тогтворжуулах системийг зохион бүтээх онол, аргачлал нь орчин үед хангалттай өндөр
түвшинд боловсруулдсан, хоёрдугаарт, энэ нь ямар ч тохиолдолд зохион байгуулалтын
арга хэмжээнүүдийн ач холбогдлыг бууруулдаггүй, яагаад гэвэл дундажлах овоолго,
шилжүүлэн ачих агуулах, бункерийг бүрдүүлэх нь шаардагдах шинж чанарыг олж авахын
тулд ихээхэн хэмжээний зардал, тэдгээрийн дүүргэлтийг шаарддаг. Уулын ажлын
шуурхай төлөвлөгөө нь уурхай доторх хүдрийг тогтворжуулах зохион байгуулалтын арга
хэмжээний үндэс болно.
Хүдрийн чанарын хэлбэлзлийн олж авсан шинж чанар дээр үндэслэн шуурхай
төлөвлөлтийн системийн бүтэц, түүний параметрүүдийг сонгох, баяжуулах үйлдвэрт
нийлүүлэх хүдрийн үзүүлэлтийн зөвшөөрөгдөх түвшинг хангах төлөвлөгөөний
тохируулгын түвшин, гүнийг тогтоох шаардлагатай.
Уулын ажлын шуурхай төлөвлөлтийн явцад хүдрийн чанарын үзүүлэлтийг
тогтворжуулах математикийн загварыг боловсруулж, хяналттай үзүүлэлтүүдийн
хэлбэлзлийг харгалзан үзэх нь олборлох хүдрийн чанарын бүрдэлт, удирдлагын
судалгааны цогц ажил юм. Үүний шийдэл нь доголын олборлолтод хандах оновчтой
хандлагыг харуулж байна.
Уул уурхайн онцлог нь хоорондоо уялдаа холбоотой үйлдвэрлэлийн процессууд,
жишээлбэл, уурхай – баяжуулах үйлдвэр, уурхай – технологийн тээвэр. Үүнээс гадна,
технологийн гинжин хэлхээний холбоос тус бүрийн үр ашиг нь уулын ажлыг (хүдрийн
хэмжээ, чанарын шаардлагад нийцсэн олборлолт) явуулахаас хамаарна.
118
Энэ нь уулын ажлын төлөвлөлтийн үр ашигтай байдлын үнэлгээг үйлдвэрийн бүх
нэгжийн үйл ажиллагааны өнцгөөс үнэлэх хандлагыг үндэслэдэг. Уулын ажлын сарын
төлөвлөлтийн түвшинд уурхайн олборлолтын тоног төхөөрөмжтэй холбоотой тодорхой
асуудлууд шийдэгддэг (уулын цулын хэмжээг экскаваторуудаар хуваарилах, догол дахь
тэдгээрийн ажлын график, нүүлгэн шилжүүлэлт). Мөн уулын цулыг олборлоход бэлтгэх
асуудал (өрөмдлөг, тэсэлгээний журам) шийдэгдэнэ.
Уулын ажлын шуурхай төлөвлөлтийн сарын доторх интервалуудад авч үзэх
асуудлын хүрээ өргөжиж байна. Тээврийн тодорхой нэгжийн боломж чадавх, туслах
процессын явц, уурхай дахь тодорхой нөхцөл байдлыг харгалзан үздэг. Шуурхай
төлөвлөлт, удирдлагын түвшинд хүдрийн ерөнхий урсгалд багтсан хүдрийн нэгж
хэмжээний чанар, шинж чанарын асуудлыг шийддэг.
Цаг тухайд нь оновчтой шуурхай шийдвэр гаргах нь үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөг
хэрэгжүүлэх нөхцлийг бүрдүүлээд зогсохгүй үйлдвэрлэлийн дотоодын томоохон нөөцийг
бий болгоход тусалдаг.
Шуурхай төлөвлөлтийн байдал хангалтгүй байгаа тохиолдолд урт хугацааны
төлөвлөгөөнд тусгагдсан бүх эерэг шийдвэрүүдийг хүчингүй болгож болно.
Тиймээс уулын ажлын урт хугацааны төлөвлөгөөг оновчтой байлгах нэг нөхцөл бол
төлөвлөлтийн доод түвшний ажлыг сайн зохион байгуулах явдал юм. Энэ зорилгод хүрэх
хамгийн чухал арга замууд нь:
таамаглалын сайжруулсан аргыг ашиглах – төлөвлөгөөний найдвартай байдлыг
нэмэгдүүлэх;
шаардлагатай хүдрийн нөөцийг уурхайд олборлолт явуулахад бэлтгэгдсэн байдлын
зэргээр удирдаж, улмаар ил уурхайн технологийн цогцуудын ашиглалтын таатай нөхцлийг
бүрдүүлэх – уул-хөрс хуулалтын, олборлолтын, тээвэрлэлтийн, өрөмдлөг, тэсэлгээний
ажлын;
хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг бууруулах зорилгоор олборлолтын
догол бүрт олборлолтын оновчтой чиглэлийг тодорхойлох.
Уурхайн ажлын талбайг бүрдүүлэхэд эдгээр асуудлуудыг харгалзан үзэх хэрэгтэй.
Янз бүрийн цаг үед боловсруулсан уурхайн төлөвлөлтийн математик загваруудын дүн
шинжилгээнээс харахад хамгийн өргөн цар хүрээтэй, олон талтай шалгуур нь эдийн
засгийн шалгуур байна. Гэсэн хэдий ч тэдгээрийг уурхайн ашиглалтын шуурхай
төлөвлөгөөг үнэлэхэд ашиглах боломжгүй юм.
Тиймээс эдийн засгийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг дор хаяж жилийн хугацааны
төлөвлөлтийн түвшинд ашиглах нь зүйтэй юм. Жилийн доторх түвшинд боловсруулж буй
төлөвлөгөөний хувьд өөр хоорондоо уялдаатай нэг буюу хэд хэдэн параметрийг үнэлэх
технологийн шалгуур нь оновчтой байдаг. Энэхүү ажилд уул уурхайн үйл ажиллагааг
төлөвлөх зорилго, нөхцлийг захирах тогтолцоог санал болгосон. Энэ нь төлөвлөлтийн янз
бүрийн түвшний дараалалтайгаар тогтмол хэрэгжүүлж буй зорилтуудын багц дээр
суурилдаг: урт хугацааны төлөвлөлт (технологийн хувьд оновчтой төлөвлөгөөний
хувилбаруудын аль нэгний оновчтой байдлыг эдийн засгийн хувьд үндэслэдэг);
уулын ажлын төлөвлөлтийн улирал, сарын түвшин (цаг хугацааны энэ интервалд
хүдрийн олборлолт, боловсруулалтын хэмжээ, хүдрийн нөөцийн хөдөлгөөний
төлөвлөгөөний үндсэн үзүүлэлтүүдийн жигд бөгөөд оновчтой хуваарилалт хангагддаг);
119
шуурхай төлөвлөлтийн түвшин (олборлох хүдрийн чанарын үзүүлэлтийг
тогтворжуулдаг, экскаваторын ачааллыг тэгшитгэдэг, сарын үзүүлэлтүүдийн тогтоосон
хэмжээг хангахад нөлөөлсөн зөрчлийг арилгаж, нөхөн төлүүлдэг).
Динамик шинж чанартай ажлуудыг шийдвэрлэх хамгийн үр дүнтэй хэрэгсэл бол
тасралтгүй төлөвлөлтийн схемийг ашиглах явдал юм. Энэ нь төлөвлөлтийн шийдвэрийн
үр нөлөөг харгалзан үзэх боломжийг олгодог. Тасралтгүй төлөвлөлтийн схемийн дагуу авч
үзэж буй хугацаа төлөвлөсөн хугацаанаас арай урт байна.
Жишээлбэл, сарын төлөвлөлтөд долоо хоногийн интервалыг тооцдог. Энэ
хувилбарт үүнээс үүсэх дараагийн долоо хоногийн боломжийг харгалзан үздэг.
Төлөвлөсөн сарын эхний долоо хоногт олборлохоор төлөвлөсөн үйлдвэрлэлийн хэмжээг
ээлжүүдэд хуваарилдаг.
Ашиглалтын блокууд нь төлөвлөлтийн түвшингээр интервалын хэмжээнүүдэд
дунджаас эрс ялгаатай чанарын үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогддог. Энд чанар нь
хэмжээгээр хянагдахгүй функц юм. Үүнээс гадна, уурхай бол тодорхой, урьдчилан
тогтоосон хугацааны төлөв байдал нь тодорхойгүй байдаг, үйлдвэрлэлийн нөхцөл байдал
байнга өөрчлөгдөж байдаг магадлалын систем юм. Шуурхай төлөвлөлтийн үе шатанд
гаргасан удирдлагын шийдвэрүүд харьцангуй богино хугацаанд хэрэгждэг. Ийм нөхцөлд
төлөвлөгөөний бүртгэл, дүн шинжилгээ хийх, тохируулах ажлыг зохион байгуулах нь маш
чухал ач холбогдолтой юм. Энэ нь хүдрийн олборлолтын шуурхай төлөвлөлтийн багц
ажлуудыг сонгоход чухал нөлөө үзүүлдэг.
Техникийн хэрэгслийн хөгжлийн өнөөгийн түвшин нь уул уурхайн тээврийн
хэрэгслийн ашиглалтын ээлжээр хянах явцад хүдэр олборлох бүртгэлийг автоматжуулах
боломжийг бүрдүүлж байна. Үйлдвэрлэлийн процессын хяналтын автоматжуулсан
системд (KAРAT, ГЕРМЕС гэх мэт) олборлолтын бодит хэмжээг тодорхой экскаватораас
түүхий хүдэр тээвэрлэхээр ачсан тээврийн хэрэгслийг жигнэх замаар тодорхойлж,
ээлжийн төгсгөлд холбогдох баримт бичигт тэмдэглэнэ. Төлөвлөсөн ажлуудыг дутуу
биелүүлсэн буюу хэтрүүлсэн тохиолдолд уулын ажлын дараагийн интервалд төлөвлөгөөг
тохируулах шаардлагатай болно. Энэ тохиолдолд асуудлын нөхцөл байдлын шинжилгээг
туслах даалгавраар гүйцэтгэж болох бөгөөд энэ нь “зөрчил” -ийн хэмжээнээс хамааран
тохируулах түвшин, эсвэл төлөвлөлтийн түвшинг тодорхойлдог.
Ажилд [1] гурван үе шаттай тасралтгүй шуурхай төлөвлөлтийн ажлуудын бүтэц,
харилцан хамаарлыг санал болгож байна. Энэхүү систем нь сар бүрийн төлөвлөлтийг
үйлдвэрлэлийн процессын бүртгэл, дүн шинжилгээний мэдээллийг урвуу холбоотойгоор
ашиглан хяналтын олон үйлдлээр бүрэн дүүрэн хамрах боломжийг олгодог. Ийнхүү,
тэрээр шуурхай төлөвлөлтийн ажлуудын шатлалын хамгийн боломжит түвшинг
харуулдаг.
Олборлолтын нарийн төвөгтэй, маш хүнд нөхцөлд хүдрийн чанар мэдэгдэхүйц
өөрчлөгдөж, шуурхай төлөвлөгөөнд тогтмол тохируулга хийх шаардлагатай бол энэ бүтэц
нь цорын ганц боломжтой бүтэц юм. Гэсэн хэдий ч энэ нь бүтцийг бүрэн хэмжээгээр
хэрэгжүүлэх нь утгагүй нөхцөл байдал байж болох юм, учир нь энэ нь зардалтай холбоотой
байдаг (дээжүүдэд нэмэлт дүн шинжилгээ хийх, үйлдвэрлэлийн олон янзын ашиг
сонирхолтой хүмүүсийн харилцан үйлчлэл гэх мэт). Тиймээс, одоо байгаа бүтэц нь
тодорхой нөхцлөөр түүний бүрэлдэхүүн, захирагдах байдлыг сонгох тоон арга, үнэлгээтэй
байдаггүй, зөвхөн чанарын хувьд л байдаг.
120
Дээр дурдсаны үндсэн дээр газрын хэвлий дэх хүдрийн чанарын хэлбэлзлийг
тодорхойлдог уурхай доторх хүдрийн урсгалын спектр ба автокорреляцийн шинж чанарыг
харгалзан уулын ажлын шуурхай төлөвлөлтийн даалгаврын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг анх
удаа үндэслэлтэй гаргахыг санал болгов. Санал болгож буй аргачлалын мөн чанар нь
дараах байдалтай байна.
Хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн спектр ба автокорреляцийн шинж
чанаруудын дагуу хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хамгийн их хэлбэлзэлтэй тохирох
үеийн үргэлжлэх хугацаа, түүнчлэн түүний хязгаар дахь ганц нэг үзүүлэлтийн утгуудын
хоорондох харилцан хамаарал ажиглагдсан үеийн үргэлжлэх хугацааг тогтоодог.
Жишээлбэл, Эрдэнэт үйлдвэрийн нөхцлийн хувьд зураг 3.13 дээр үзүүлсэн графикийн
дагуу хэлбэлзлийн бүх чухал түвшин 2-4 хоногийн хугацаатай тохирч байгаа бөгөөд
үзүүлэлтүүдийн хоорондох харилцан хамаарлын хамгийн их хугацаа нь долоо хоног
байна.
Шуурхай төлөвлөлтийн даалгаврын бүтцийг авч үзье. Үүний тулд бид олж авсан
тоон шинж чанарыг ашиглах болно. 2-4 хоногийн хугацаатай хүдрийн чанарын
хэлбэлзлийн тархалт (= 63%) нь долоо хоногийн явц, эргэх холбоог харгалзсан өдөр
тутмын ээлжийн төлөвлөлтийг шаарддаг. 7 хүртэлх хоногийн хугацаатай хэлбэлзлийн бага
утга (= 17%) нь бүртгэл, тохируулга хийх долоо хоног, өдөр тутмын төлөвлөлтийн нарийн
төвөгтэй зохион байгуулалт шаарддаггүй. Тиймээс, шуурхай төлөвлөлтийг зөвхөн
хүдрийн газрын хэвлийд байрлах жигд бус байдлыг харгалзан, чанарыг аль болох
тогтвортой байлгах боломжтой, хүдрийн чанарын параметрүүдийн хамгийн бага
хэлбэлзлийн шугамын дагуу олборлох блокуудын чиглэлийг тодорхойлох үүднээс хийх
боломжтой юм.
Тиймээс долоо хоногийн төлөвлөлтийн ажлыг хамгийн бага хэлбэлзлийн дагуу
сарын блокын чиглэлийг сонгох хүртэл багасгаж болно. Тэгсэн тохиолдолд долоо хоног,
долоо хоног – хоног тутмын төлөвлөлтийн түвшинд газрын хэвлий дэх хүдрийн чанарын
жигд бус хуваарилалтын бүртгэл болон боломжит бүх төлөвлөгөөт-урьдчилан сэргийлэх
зогсолт хамрагдах болно.
Үүнээс гадна, долоо хоног тутмын төлөвлөгөө нь уулын ажлын хяналтын
процессын мөчлөгт байдлыг тэсвэрлэх боломжийг олгоно. Шуурхай төлөвлөлтийн
интервалд олборлох хүдрийн хэмжээ ба чанарын төлөвлөгөөт үзүүлэлтийг ханган
биелүүлэх нь төлөвлөлтийн илүү өндөр түвшинд төлөвлөгөөний биелэлтийг хангаж өгөх
болно.
15 м-ийн өндөртэй мөргөцгөөр, 24 м-ийн экскаваторын нэвтрэх өргөнтэй үед
чанарын өөрчлөлтийн хагас долгионы уртаар хязгаарлагдах хэмжээ нь нэг экскаваторын
өдөр тутмын ажлын дундаж хэмжээ 1.7-тэй тохирч байна. Тиймээс, экскаваторын өдөр
тутмын хөдөлгөөний хурд нь үзүүлэлтийн шугаман ойролцооллын хязгаараас хэтрэхгүй
байна. Үүнээс гадна, хүдэр нь том бутлуурт орсны дараах хүдрийн чанарын мэдээллийг
10-16 цагийн дараа л авах боломжтой, ө.х., буталсан хүдрийн агуулахын 1-1.5 хоногийн
хүчин чадал, бүтцийн дизайны /конструктивная особенность/ онцлог нь хүдрийн чанарыг
хоногийн хугацаанд тогтворжуулах боломжийг олгодог.
Тиймээс, эдгээр нөхцөлд тогтворжуулах горимд байгаа олборлолтын ажлын
удирдлагын шуурхай төлөвлөлтийн хамгийн тохиромжтой үе нь нэг өдрийн хугацаа юм.
Ашиглалтын блокуудыг долоо хоногт нэг удаа тэсэлгээгээр бэлтгэдэг тул өдөр тутмын үйл
121
ажиллагааны төлөвлөгөөг үзүүлэлтүүдийг тохируулах боломжтойгоор долоо хоногоор нь
хийдэг.
Дээр дурдсаныг харгалзан, шуурхай төлөвлөлтийн бүтцийн схемийг зураг 4.1-т
үзүүлэв. Энэхүү схемийн дагуу уулын ажлын шуурхай төлөвлөлтийн дараах системийг
зохиож байна.
Сарын төлөвлөгөөг баталсны дараа долоо хоногийн төлөвлөлтийг хийж,
экскаваторын блок тус бүрийн олборлолтын чиглэлийг долоо хоног – хоног тутмын
төлөвлөлтөөр (тухайн долоо хоногийн хэмжээгээр) тодорхойлно. Цаашид, уламжлалт
системийн нэгэн адил уулын ажлын өдөр тутмын – ээлжийн графикийг боловсруулах,
өнгөрсөн өдрүүдийн өгөгдлийн хуримтлал, сарын төлөвлөгөөний явцын дүн шинжилгээ,
шаардлагатай бол хоногийн дотор тохируулах, эсвэл 2-4 хоногийн шуурхай интервалд
долоо хоногийн үлдсэн өдрүүдийн төлөвлөлтийг тохируулах ажил хийгдэнэ.
Зураг 4.1. “Эрдэнэт” УБҮ-ийн нөхцөл дэх олборлолтын ажлын шуурхай
төлөвлөлтийн схем.
Шуурхай төлөвлөлтийн бүтцийг үндэслэх энэхүү хандлага нь түүнийг үйлдвэрт
хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хүдрийн чанарыг тогтворжуулах шаардлага ба чанарын
үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн шинж чанарт нийцүүлэн барих боломжийг олгодгоороо
мэдэгдэж байгаа аргачлалуудаас ялгаатай байна.
122
Төлөвлөлтийн хугацааг шуурхай төлөвлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэх бүтэцтэй
хамт үндэслэх нь уурхайн хяналтыг сар бүрийн интервалтайгаар сайжруулж, хүдрийн
урсгалын чанарын тогтвортой байдлыг харгалзан оновчлолын шалгуур үзүүлэлт, шуурхай
төлөвлөлтийн загварыг сонгох зорилготой юм.
Шинжилгээнээс харахад, шуурхай төлөвлөлт болон уулын ажлын удирдлагын
хувилбаруудын оновчтой байдлын нийтлэг шалгуур үзүүлэлт одоогоор байхгүй байна.
Ил уурхайгаас олборлож буй хүдрийн жигд байдал нэмэгдэх нь хүдрийн массын
боловсруулалтын үзүүлэлтүүдэд сайнаар нөлөөлдөг.
Боловсруулахаар нийлүүлсэн хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг
бууруулах гол чиглэл нь уулын ажлын процессыг төлөвлөх, хянахдаа тэдгээрийг бүртгэх
явдал юм.
Шугаман системд оролтын хэлбэлзэл буурахад гаралтын хэлбэлзэл бас буурдаг.
(4.1)
Энд, Dy(t) – гаралтын (y2) утгын хэлбэлзэл; Sx (t) – оролтын утгын спектрийн нягтрал;
Ф(i) – объектын давтамжийн шинж чанар; Sy() – гаралтын утгын спектрийн нягтрал.
Тиймээс, боловсруулахаар нийлүүлсэн буталсан хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн
хэлбэлзэл буурах нь баяжуулалтын техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдэд таатай нөлөө
үзүүлдэг. Ашиглаж байгаа мөчлөгт-урсгалт технологийн нөхцөлд олборлосон хүдрийн
чанарыг тогтворжуулах арга хэмжээний системийн эхний үе шат болох төлөвлөлтийн ач
холбогдол нэмэгддэг. Хүдрийн дундажлалын сайжруулалт болон уурхайд олборлох
хүдрийн чанарын төлөвлөлтөд ихээхэн анхаарал хандуулсан нь санамсаргүй хэрэг биш
юм. Гэвч хүдрийн чанарыг тогтворжуулах шуурхай төлөвлөлтийн боломжтой байдалд урт
хугацааны төлөвлөлтийн шийдвэрийн нөлөөллийн асуудлыг хамгийн ерөнхий хэлбэрээр
авч үзэв.
Шуурхай төлөвлөлтийн үр ашигтай байдлыг үнэлэхийн тулд олборлох хүдрийн
чанарын үзүүлэлтийн орон зайн болон цаг хугацааны хэлбэлзлийг тодорхойлдог шалгуур
үзүүлэлтүүдийг санал болгож байна. Олборлох хүдрийн жигд байдлыг сайжруулах ийм
шалгуур үзүүлэлтийг урт хугацааны туршид ашигласнаар шуурхай төлөвлөлтийн
интервалуудад хүдрийн чанарыг тогтворжуулах таатай нөхцлийг бүрдүүлж өгөх болно.
Уулын ажлыг төлөвлөхөд олборлох хүдрийн чанарын хэлбэлзлийг хянах асуудлыг
динамикаар томъёолох явдал хурцаар тавигддаг. N блокоос Т хугацаануудад олборлох
хүдрийн жинг чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзэл I , үеүдийн t хугацаа бүрт хамгийн
бага байхаар хуваарилах шаардлагатай:
(4.2)
123
Энд, Т – тооцооны хугацааг хуваасан t үеүдийн тоо; n ба Nb – тус тус уурхай дахь блокын
индекс ба блокын тоо; Рnt - t – р үеийн n – р блокын хүдэр олборлолтын хэмжээ, мян.т.;
n – n-р блокын (доголын) хүдэр дэх чанарын үзүүлэлтийн агуулга, %; t - блокын
чанарын үзүүлэлтийн t -р үеийн дундаж агуулга, %.
Тодорхойлсон арга барилын гол сул тал бол төлөвлөлтийн интервал бүрт блок дахь
хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн тогтмол утгыг ашиглах явдал юм.
Гэхдээ бодит нөхцөлд блок дахь хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн [49]
хэлбэлзлийг тоомсорлохгүй байж болохгүй (зураг 4.2, а), учир нь зөвхөн n -ийн утга
төдийгүй t -ийн утга ч харгалзах блокуудын олборлолтын хэмжээнээс хамаарна.
(4.3)
энд, nt - чанарын үзүүлэлт бөгөөд түүний утга нь t -р үеийн хугацаанд n – р блокоос
олборлосон Рnt -тэй тэнцүү байна (зураг 4.2, а); Рt - t-р үеийн хугацаанд олборлосон
хүдрийн нийт хэмжээ, мян.т.; Nt - t-р үеийн хугацаанд олборлосон блокуудын тоо.
Зураг 4.2. Олборлох хүдрийн чанарын найрлагыг бүрдүүлэх схем:
а ба б – тус тус блокуудад, уурхайд.
Уурхайн геологийн албаны өгөгдлөөр блокуудын чанарын найрлагын жигд бус
байдлын талаарх анхдагч мэдээллийг олж авдаг. nt -ийн утга бүр нь Рnt – ийн харгалзах
жинд багтсан нөхцөлт-тогтмол чанарын анхан шатны жингүүдийн багцаар
тодорхойлогдоно.
Рnt төлөвлөгөөт хугацааны турш олборлосон блокуудын нийт жин нь Рt үеийн
хүдэр олборлолтын жин /хэмжээ/ юм.
Төлөвлөсөн хугацаанд олборлох хүдрийн хэмжээнүүдийн нийлбэр нь тооцооллын
үеийн нийт олборлолтын хэмжээ юм:
124
Рt жин дэх үзүүлэлтүүдийн утгын цэгүүдийн багцыг ерөнхий популяци гэж, Рnt
блокуудын контур дахь t -ийн утгуудын багцыг Рt хугацааны олборлолтын нийт жинг
шинж чанарын бүлэг болгон авч үзэхэд математикийн статистикийн онолоор ерөнхий
популяцийн нийт хэлбэлзэл нь тогтмол бөгөөд өөрийнхөө хуваагдах бүлгүүдийн жин,
тооноос хамаардаггүй утга болох нь батлагдаж байна.
Тиймээс, t-р үе бүрийн хүдрийн чанарын найрлага дахь хэлбэлзлийг Рt жинг
бүрдүүлдэг нөхцөлт-тогтмол анхан шатны жингийн утгын багцаар тодорхойлно. Нэршил
[6] ба шалгуур үзүүлэлтүүдийг [4.2] ашиглан, бүлгүүдийн доторх дисперсийн шинж
тэмдгийн хэлбэлзэл үүсэх нөлөөллийг бүхлээр нь үл харгалзан зөвхөн бүлэг хоорондын
дисперсийн утгыг харгалзан үздэг. Сүүлийнх нь бүлгүүдийн (блокуудын) жингийн
хэлбэлзлийг тодорхойлох үед зөвхөн үзүүлэлтийн нийт хэлбэлзлээр бүрэн дүүрэн
тодорхойлогддог.
Чанарын үзүүлэлтийн ерөнхий дисперсийг тооцоолох аргуудыг тодорхойлъё.
Төлөвлөлт хийх үе бүрт олборлох хүдрийн хэмжээ нь хязгаарлагдмал тооны олборлолтын
блокуудын хүдрийн жингээс бүрдэнэ. Блок бүрийн хүдрийн чанар нь чанарын
үзүүлэлтийн цэгийн утгын багцаар өгөгдөнө. Цэгийн утга тус бүр нь тэсэлгээний
цооногийн дээжлэлтийн үр дүнгээр тодорхойлогдох бөгөөд тухайн цооногт хамгийн ойр
талбайн жингийн хэмжээгээр авагдана. Орон зай дахь нөхцөлт-тогтмол чанарын хамгийн
бага хэмжээ нь призм бөгөөд уулын ажлын төлөвлөгөөний план зурагт түүний хэвтээ
огтлогдсон проекц нь олон өнцөгт хэлбэртэй байна (зураг 4.2, б).
Блок дахь хүдрийн чанарын үзүүлэлтийн дундаж утга,%
(4.4)
үүнд,
нь мянган тонн байна.
Энд, I – нөхцөлт-тогтмол чанарын I-р хамгийн бага жин дэх чанарын үзүүлэлт, %; u –
блокыг бүрдүүлдэг тогтмол чанарын жингийн тоо; РI – тогтмол чанартай хүдрийн хэмжээ,
мян.т.; Рn – n-р блокын хүдрийн нөөц, мян.т.
Блок дахь хүдрийн чанарын үзүүлэлтийн дисперси /хэлбэлзэл/:
(4.5)
Блок дахь үзүүлэлтийн утгын багцыг бүлэг болгон авч үзвэл харгалзах дисперсийн
төрлийг бүлэг доторх ба бүлэг хоорондын аналоги байдлаар 2вб блок ба 2мб блок гэж
нэрлэе.
125
Авч үзэж байгаа бүх блокуудын нийт хэлбэлзлийг дараах томъёогоор тооцно:
(4.6)
(4.7)
Энд, N - бүх блокуудын чанарын үзүүлэлтүүдийн дундаж агуулга.
Төлөвлөгөөт хугацаан дахь чанарын үзүүлэлтүүдийн нийт хэлбэлзэл:
(4.8)
Тодорхой хугацааны интервалд оноосон тохиолдолд (4.8) илэрхийлэл нь
тооцооллын хугацааны үзүүлэлтийн хэлбэлзэлтэй тохирч байна, ө.х. 2t = 2 байна.
Блокуудын олборлох хүдрийн хэмжээг төлөвлөгөөт үеүүдэд хуваавал үе бүрийн
үзүүлэлтийн хэлбэлзэл дараах байдалтай байна:
Энд, Nt - t-р хугацаанд олборлосон блокуудын тоо;
блокын хэлбэлзэл.
2
nt
(4.9)
- Рnt жингийн доторх үзүүлэлтийн
2t -ийн утга нь тухайн олборлолтын блокуудын хувьд тогтмол байдаг ба
тэдгээрийн олборлолтын дарааллаас хамаардаггүй. Тиймээс, бүх блокуудын чанарын
үзүүлэлтүүдийн ерөнхий хэлбэлзэл нь Т төлөвлөлтийн хугацааны туршид дараах байдлаар
тодорхойлогддог.
(4.10)
Dt утгыг (төлөвлөлтийн t-р интервал дахь чанарын үзүүлэлтийн хэлбэлзэл) уурхайн
олборлолтыг хөгжүүлэх хувилбаруудын оновчтой байдлын шалгуур үзүүлэлт болгон авна.
126
Шалгуур болгон ашиглах зорилтот функц нь дараах хэлбэртэй байна:
(4.11)
Энэхүү зорилтот функц нь чанарын үзүүлэлтүүдийн t-р хугацааны хэлбэлзлийг
багасгах, тэгшитгэх эрмэлзлийг илэрхийлдэг.
Рnt ажлын хэмжээн дэх 2nt -үзүүлэлтийн блокын хэлбэлзлийг дараах томъёог
ашиглан санамсаргүй ба тогтмол бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд хувааж болно:
(4.12)
Энд, 2дет nt нь 2nt үзүүлэлтийн детерминик бүрэлдэхүүн хэсэг; 2случ nt нь 2nt
үзүүлэлтийн санамсаргүй бүрэлдэхүүн хэсэг; 2xI нь блокын хилийн цэгүүдийн хоорондох
r зайны хэвийн автокорреляцийн функцийн утга.
Эргээд, 2xI нь блокыг олборлож болох x чиглэлээс авсан функцуудын багц юм.
Тиймээс, индикатриц ашиглан олборлолтын оновчтой чиглэлийг сонгохдоо блокын
хэлбэлзлийн тогтмол бүрэлдэхүүн хэсгийг багасгах боломжтой.
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын нөхцөлд долоо хоногт олборлож буй блокуудын
ерөнхий зэсийн агуулгын байгалийн хэлбэлзлийг судалж үзэхэд түүний хэлбэлзлийн 60
орчим хувь нь детерминик өөрчлөлттэй холбоотой байна. Тиймээс шуурхай төлөвлөлтийн
явцад экскаваторын блокыг олборлох оновчтой чиглэлийг сонгох нь хүдрийн чанарыг
тогтворжуулахад чухал хувь нэмэр оруулна.
Шуурхай төлөвлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэх тогтсон бүтэц, шалгуур үзүүлэлтийн
боловсруулалт, төлөвлөлтийн хугацааны үе, төлөвлөлтийн интервалуудын үндэслэл нь
уулын ажлын шуурхай төлөвлөлтийн даалгаврын ерөнхий томъёоллыг боловсруулах
боломжийг олгодог.
Өөрчлөлтийн эцсийн хэлбэрт илэрхийлэл (4.11) нь дараах байдалтай байна:
(4.5) – (4.12) томъёонуудыг харгалзан
үед:
(4.13)
болно.
Энэ нь уулын ажлын шуурхай төлөвлөлтийн загваруудын үр ашгийн шалгуур
үзүүлэлт гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн болно.
Шуурхай төлөвлөлтийн бүх мэдэгдэж буй загваруудад экскаватор дээрх ачааллыг
хянах хувьсагч болгон авдаг, ө.х. тодорхой хугацааны интервалд тухайн экскаваторт
төлөвлөгдсөн хүдэр олборлох, хөрс хуулах ажлын хэмжээ. Хөрс хуулалтын ажлын
127
хэмжээг зөвхөн ганц үзүүлэлтээр – төлөвлөгөөт хэмжээгээр тодорхойлдог тул энд
төлөвлөлтийн интервалаар хуваарилах олон хувилбар байдаггүй. Энэхүү ажил нь хүдрийн
олборлолтын төлөвлөлтийг оновчтой болгоход чиглэгддэг бөгөөд олборлолтод
ашиглагдаагүй экскаваторын бүтээмж нь хөрс хуулалтын ажилд зориулагддаг.
Тэгвэл гол хяналтын хувьсагч нь олборлох хүдрийн хэмжээ бөгөөд хөрс хуулалтын
хэмжээ нь үүнээс үүдэн гарсан болно.
Загварын хязгаарлалтын систем болгон дараах шаардлагуудыг сонгосон бөгөөд
тэдгээр нь тогтоосон хязгаарт биелэгдэх ёстой.
1. Хүдэр олборлох төлөвлөгөөний биелэлт:
2. Төлөвлөгөөт хугацаан дахь хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн төлөвлөгөөний
биелэлт:
3. Экскаваторын хамгийн дээд хүчин чадлын хязгаарлалт:
4. Экскаваторт шаардагдах хамгийн бага ачааллын хязгаарлалт:
энд, I, j, k – тухайн үеийн дугаар, экскаватор ба хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн индекс;
Рij – хянах хувьсагч – хүдэр олборлох хэмжээ, мян.т.; Rij – экскаваторын дундаж бүтээмж,
мян.т.; Aijk – хүдэр дэх чанарын шинж чанарын утга, %; PPL, APL – хүдрийн сарын
төлөвлөгөө ба чанарын төлөвлөсөн үзүүлэлтүүд; Pдоп, АРk доп – төлөвлөсөн үзүүлэлтээс
зөвшөөрөгдөх хазайлт, %; 2ijk - Pij ажлын хэмжээний үзүүлэлтийн хэлбэлзэл; Pijmax ба
Pijmin – экскаваторын дээд ба доод чадвар, мян.т.
Дээрх загваруудыг симплекс аргыг ашиглан хэрэгжүүлсэн. Шугаман болгох
асуудалтай зэрэгцэн уул-геометрийн тооцоог хэрэгжүүлэх асуудал багагүй чухал юм.
Шугаман программчлалын аргаар шуурхай төлөвлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд
хянах хувьсагчууд нь төлөвлөсөн хугацааны интервалд экскаватор бүрийн олборлох
хүдрийн хэмжээ болно. Гэхдээ энэ үзүүлэлт нь тодорхой геометрийн (уурхай дахь
байршил, өндөр, план зураг дахь контурын хэлбэр) ба геологийн (хүдрийн хэмжээ, хоосон
чулуулгийн хэмжээ, хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүд) шинж чанартай байдаг.
Хүдрийн хэмжээ, түүний чанарын үзүүлэлтүүдийн тоон утгыг өгөх, эдгээр шинж
чанар бүхий контурыг уулын ажлын технологийг нэмж тооцон уурхай дотор олох нь
хамгийн байгалийн бөгөөд логик байх болно. Гэсэн хэдий ч одоо болтол шууд сонголтын
энэ асуудал хараахан шийдэгдээгүй байна. Үүний оронд практик дээр урвуу асуудлыг
шийддэг – эхлээд технологи, бусад хүчин зүйлийг харгалзан уулын ажлын тодорхой
128
контурыг, жишээлбэл, экскаваторын оролтыг, дараа нь хүдрийн хэмжээ ба чанарын шинж
чанарыг тодорхойлдог. Хүдрийг блокоор байрлуулах нь жигд бус шинжтэй тул
олборлолтын оновчтой контур дахь геологийн нөөцийг тодруулах шинэ ажил гарч ирнэ.
Тогтмол өргөнтэй “таслах” байдлаар боловсронгуй болгох аргууд нь хамгийн
оновчтой контурын нэг талын хилийг шулуун шугамаар сольдог учраас блокын геологийн
бүтцийг орон зайд тусгахгүй. Энэ нь геологийн талбайг зохих ёсоор харуулах боломжийг
олгодоггүй. Блокын талбайд хүдрийн биетийн тархалтыг тооцохын тулд урвуу зайн
хамаарлын аргын нарийн хувилбар болох торны аргыг ашиглахыг санал болгож байна.
Олборлолтын контурыг зөв тогтмол торлолоор хучдаг. Олборлолтынн контурын дотор
талд байрлах торлолын зангилаа тус бүрд ойролцоох цооногуудын дээжлэлтийн
өгөгдлүүдээр интерполяцийн утгыг тодорхойлно. Контурыг олох нарийвчлалыг торны
хэмжээ ба интерполяцийн аргаар тодорхойлно. Торлолын хэмжээг багасгахад
тодорхойлох нарийвчлал нэмэгдэх боловч мэдээллийн хэмжээ нэмэгддэг.
Торлолын зангилаанууд дахь интерполяцийг хамгийн бага квадрат, энгийн
дундажлах, жигнэсэн дундажлах, тэгш өнцөгт интерполяци, статистикийн хувьд оновчтой
интерполяцийн аргуудаар хийж болно. Зангилаан дээрх үзүүлэлтийг дундаж утгын аргаар
интерполяцлахдаа жигнэсэн дундажлах аргаар тодорхойлно.
(4.14)
Энд, CA – А зангилаан дээрх үзүүлэлтийн интерполяцийн утга; di- хамгийн ойрын цэгүүд
ба интерполяцын зангилааны хоорондох зай; Сi – интерполяцийн А зангилаанд ойрхон
орших цэг дээрх үзүүлэлтийн утга; b – зэргийн үзүүлэлт.
Тооцоонд b = 2 гэж авна.Үүнтэй холбогдуулан торлолын зангилаан дахь утгыг
урвуу квадрат зайны аргаар тооцно. Олборлолтын контурыг энгийн блокуудын багц
хэлбэрээр төлөөлж болно. Анхан шатны блок тус бүрт торлолын зангилаан дахь урвуу
квадрат зайн аргаар тооцоолсон чанарын утгыг өгдөг. Олборлолтын хэмжээ нь анхан
шатны блокуудын хэмжээнээс бүрдэнэ. Тиймээс, оновчтой контурын олборлолтын
шаардлагатай хэмжээ, контурын хэлбэрийг “урвуу цуглуулсан” алгоритм ашиглан
нарийвчилна. Энэ нь, уулын ажлын фронтын шугамын дагуу энгийн блокуудын хэмжээг
зурвасууд болгон компьютер ашиглан автоматаар цуглуулснаар өгөгдсөн контурт
шаардагдах ажлын хэмжээ ба металлын хэмжээг бүрдүүлэх боломжтой юм. Сүүлийн
зурвасын мөр нь энэ контурын нарийвчилсан хязгаар болно. Зураг 4.3-ын а дээр урвуу
квадрат зайн аргыг ашиглан энгийн блок дахь чанарын утгыг тодорхойлсныг харуулсан.
Зураг 4.3-ын б – д AB – олборлолтын контурт хамаарах уулын ажлын фронтын эхний
байрлалын хэсэг; CD – математик загварыг ашигласан тооцооны үр дүнд тогтоогдсон
олборлолтын контурын эцсийн байрлал; KMNL - урвуу тооцооны үр дүнд олж авсан
олборлолтын нарийвчилсан контурын заасан эцсийн байрлалыг харуулав.
129
Зураг 4.3. Шуурхай төлөвлөлтийн үед олборлолтын оновчтой контурыг
нарийвчилсан схем:
a – урвуу зайны аргыг ашигласан А цэг дээрх чанарын үзүүлэлтийн утгын
интерполяци;
б – торлолын аргыг ашигласан нөөцийг тодруулах схем;
1 ба 2 – тус тус торны хүдэртэй ба хүдэргүй цэгүүд.
Хүдрийн урсгалын чанарын үзүүлэлтүүдийг тогтворжуулах гол ажлуудын нэг бол
экскаваторын блокуудын олборлолтын оновчтой чиглэлийг сонгох явдал юм. Энэ ажил нь
долоо хоног бүрийн контурыг тодорхойлсны дараа шийдвэрлэгддэг.
Орон зайн хэлбэлзлийг үнэлэхэд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг арга бол
автокорреляцийн бүтцийн функцын аргууд юм. Гэсэн хэдий ч бодит практик дээр
тэдгээрийн хэрэглээ нь функц ба индикатрицын графикийг тооцоолох, төлөвлөхөд ихээхэн
хэмжээний хөдөлмөр, цаг хугацаа шаарддаг. Үүнтэй холбогдуулан олборлолтын долоо
хоногийн контурын чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн тооцоог автоматжуулах
шаардлагатай болсон. Энэхүү даалгавар нь орон зайн хэв шинжийг тодорхойлох, контур
дахь хүдрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн шинж чанарын хэлбэлзлийг үнэлэх зорилгоор
индикатрицыг тооцоолох, графикийг байгуулахад зориулагдсан болно. Үүний хэрэглээ нь
ил уурхайгаас гарах хүдрийн урсгалын чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийг бууруулдаг
экскаваторын блокуудын олборлолтын оновчтой чиглэлийг сонгох боломжийг олгодог.
Индикатрицын графикийг байгуулах аргачлал нь дараах байдалтай байна:
а). Профилийн шугамын эргэн тойронд тэгш өнцөгт контур бүхий өгөгдлийн сангаас
тэсэлгээний цооногуудыг сонгох, урвуу зайны аргыг ашиглан чанарын үзүүлэлтийн
хэлбэлзлийг өөрчлөх ирээдүйн тооцоонд ашиглах тоонуудыг тодорхойлох; профилийн
шугамын цэг дээрх ерөнхий зэс, исэлдсэн зэс, молибдены дундаж агуулгыг дараах
томъёогоор тодорхойлно, % :
(4.15)
130
Зураг 4.4. Интерполяцийн цэг дээрх үзүүлэлтийн тооцооллын схем.
Энд, ri - цэгээс хамгийн ойр байрлах цооног хүртэлх зай; N – хамгийн ойр байрлах
цооногийн тоо; m – зэргийн үзүүлэлт (“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын хувьд m = 2 гэж
тогтоосон, зураг 4.4);
б). Профилын дагуу автокорреляцийн функц байгуулах;
в). Индикатриц байгуулах ба экскаваторын блокын олборлолтын оновчтой чиглэлийг
тодорхойлох.
Индикатрицыг дараах байдлаар байгуулав. Өгөгдсөн цэг дээр төвлөрсөн тойргийг
найман секторт хуваана. Сектор бүрт таван градусын хэмжээтэй профилийн шугамыг
байгуулж, түүний дагуу автокорреляцийн функцын график ашиглан хувьсах чадварын
хугарлын радиусыг тодорхойлно. Дараа нь хугарлын радиусыг сектор бүрт дунджаар
тооцоолж, секторын тооцоолсон дундаж радиустай хэсгийг сонгоно.
131
Зураг 4.5. Экскаваторын блокуудын олборлох чиглэлийг сонгох алгоритм.
Индикатриц байгуулах асуудлын томъёоллыг боловсруулсан
хэрэгжүүлдэг бөгөөд түүний блок-схемийг зураг 4.5-д үзүүлэв.
алгоритмаар
Алгоритм нь дараах байдлаар ажиллана:
Блок 1. Анхдагч өгөгдлийг оруулах (экскаваторын дугаар, xц°, yц° - экскаваторын
байршлын координат, r – экскаваторын блокын радиус).
Блок 2. Диагоналийн цэгүүд нь {(x0-2r, y0-2r); (x0 + 2r, y0 + 2r)} координатад орших
контурт тэсэлгээний цооногуудыг татаж авахаар ОТЗ-т хандах.
Блок 3. Сонгосон цооногуудыг дэлгэцийн экран дээр харуулах.
Блок 4. Экскаваторын анхны байрлалын координатыг тогтоох (x0, y0).
Блок 5. (x0, у0) цэгийг тойруулан индикатриц байгуулах.
Блок 6. Индикатрицыг үзэж шалгасны дараа шаардлагатай бол экскаваторын анхны
байрлалыг өөрчлөөд 3-р блок руу шилжих, эсрэг тохиолдолд 7-р блок руу шилжих.
132
Блок 7. Хэрэв шинэ экскаваторын блок үзэх шаардлагатай бол 1-р блок руу, эсрэг
тохиолдолд 8-р блок руу шилжих.
Блок 8. Бодлогын шийдлийн үр дүнг хэвлэх.
Жагсаалтад орсон ажлуудыг компьютер дээр шийдвэрлэх явцад технологчид
шуурхай төлөвлөгөөний хамгийн үр дүнтэй хувилбар ба төлөвлөсөн хугацааны тодорхой
нөхцөлд экскаваторын блок олборлолтын оновчтой чиглэлийг харилцан ярианы цонхноос
сонгох боломжтой байдаг. Графикийн эцсийн хувилбарыг “Эрдэнэт” үйлдвэрт тогтоосон
бүрэн баримт бичиг хэлбэрээр хэвлэгч дээр хэвлэнэ.
4.3. Ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглахад чиглэсэн нэгдсэн
хандлагын зорилтууд
Дэлхийн хамгийн баян, хамгийн хүртээмжтэй ашигт малтмалын ордууд шавхагдаж
дууссан буюу шавхагдахад ойрхон байна. Байгалийн баялгийг олборлох хөдөлмөрийн
зардал байнга нэмэгдэж байдаг. Түүхий эд олборлох зардлын өсөлт нь түүний, ялангуяа
янз бүрийн аргаар (цогц, боломжтой металлыг хаягдалгүй гаргаж авах) металл авалтын
коэффициентийг өсөхөд илэрхийлэгддэг, хэмнэлттэй хэрэглээнд, газрын хэвлийгээс
олборлох ажлыг эрчимжүүлэх нэмэлт зардлаас хамаагүй илүү ашигтай болж хувирдаг.
Үүний үр дүнд маш олон янзын бүх шинэ төрлийн техногенийн түүхий эдийн төрлүүд
эдийн засгийн сонирхлын хүрээнд татагдаж байна.
Байгалийн баялгийн хомсдолын асуудал бүх хүн төрөлхтөнд хамаатай тул
шийдлийг эрэлхийлэхэд бүх орны судлаачид оролцож байгаа нь гайхах зүйл биш юм.
Эрдэмтдийн хүчин чармайлтын ачаар бага хаягдалтай буюу хог хаягдалгүйгээр нөөцийг
хэмнэх технологиуд, ялангуяа түүхий эдэд агуулагдах агуулга бага байх үед ашигтай
бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг гүйцэд гаргаж авах битүү цикл бүхий процессуудыг аль хэдийн
олж авсан.
“Эрдэнэт” УБҮ-т хүдрийн массыг удирдах системийг бий болгосны ачаар ашигтай
бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг цогцоор нь, хог хаягдалгүй гаргаж авах асуудлууд хэсэгчлэн
шийдэгдэж байна. Тиймээс өнөө үед исэлдсэн, балансын бус хүдэр, зэсийн флотацийн
хаягдлыг түүхий эд болгох техноген бүтээгдэхүүнүүд уруу хамааруулж болно.
“Эрдэнэтийн-Овоо” орд нь дэлхийн хамгийн том зэс-порфирын хүдрийн ордуудын
нэг бөгөөд жилд 120 сая тонн зэс үйлдвэрлэх хүчин чадалтайгаар 60 гаруй жил
олборлогдох юм. Судалгааны үр дүнд ордыг ашиглах тусам ашигтай бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийн агуулга буурч, тэдгээрийн хүдрийн биет дэх хувьсах чанар нэмэгдэж, хүдрийн
төрөл, агуулгын нийлмэл байдал улам төвөгтэй болдог болохыг тогтоожээ. Энэ нь ашигт
малтмалын нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглахын тулд хүдрийн массыг удирдах системийг
боловсруулах зайлшгүй шаардлагатай байгааг онцолж байна. Ордын хүдрийн масс нь
баяжуулах технологийн дагуу зэс-молибдены хүдэр ба дагалдах элементүүдийн нөөцийн
параметрүүдийг тодорхойлоход үндэслэн металл авалтын үр дүнтэй олборлолтын тооцоог
хийсэн болно.
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордод сонгодог флотацийн аргаар баяжмалд зэсийн 82% -ийг
гаргаж авдаг.
Ордын ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглах асуудлыг судалсны
үндсэн дээр балансын бус болон исэлдсэн хүдрийн овоолго, зэсийн флотацийн хаягдал
133
зэргээс металл гаргаж авах хамгийн сүүлийн үеийн аргыг нэвтрүүлэх замаар металлын
алдагдлыг бууруулах цогц арга хэмжээг санал болгов (зураг 4.6).
Зураг 4.6. Зэс, үнэт металлыг гаргаж авах схем.
Эдгээрээс хамгийн гол зүйлүүдийг товчхон авч үзье.
Дэлхийн туршлагаас харахад сүүлийн арван жилийн хугацаанд уул уурхай,
боловсруулалтын салбарын эрдэмтэд хог хаягдалгүй технологи, ашигт малтмалын түүхий
эдийг цогцоор нь боловсруулах асуудлаар шаргуу ажиллаж ирсэн.
Одоогийн байдлаар дэлхийн хэмжээнд зэс-молибдены хорь гаруй уурхай
нуруулдан уусгах аргыг амжилттай ашиглаж байна (АНУ - 14, Канад - 1, Чили - 4,
Австрали - 4 гэх мэт).
Алт, мөнгө болон бусад дагалдах элементүүдүүдийг гаргаж авах зэсийн флотацийн
хаягдлыг уусган баяжуулах аргачлалыг АНУ-ын 3, Австрали, Чилийн 2 уурхайд
ашигладаг.
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордод геотехнологийн аргыг нэвтрүүлэх ажил сүүлийн хоёр
жилд эрчимтэй явагдаж байна. Ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалтын
геотехнологийн аргыг уламжлалт технологиудтай өрсөлдөх байдлаар бус харин тэдгээрт
нэмэлт байдлаар авч үзэх хэрэгтэй. Эдгээр аргуудын ирээдүй маш их байгааг тэмдэглэх нь
зүйтэй.
“Эрдэнэт” үйлдвэр дээр SX-EW аргаар нуруулдан овоолж уусгах, салгах,
электролиз хийх зэрэг геотехнологийн аргуудыг балансын бус болон исэлдсэн хүдрийн
овоолго, зэсийн флотацийн хаягдлыг боловсруулахад ашигладаг, учир нь овоолгууд дахь
хүдэр гадаргуу уруу аль хэдийн зөөгдсөн, бутлагдсан, зэсийн флотацийн хаягдал нь
уусгалтын хувьд хангалттай нээгдсэн, хөдөлмөрийн нөөцтэй, дэд бүтэц бүрдсэн.
Геотехнологийн аргын давуу талууд:
• хүдэр тээвэрлэх шаардлага байхгүй болно; хаягдлын сан дахь хаягдлыг олборлох
болно; процессыг бүрэн автоматжуулах боломжтой болно;
134
• хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлдэг; агаар мандал дахь тоос, хий
ялгаруулалтыг бууруулдаг; их барилга байгууламжийг ашиглалтад оруулах хугацаа,
зардал буурдаг;
• нэвтрүүлэхэд өндөр ашигтай, хөрөнгө оруулалтаа хурдан нөхдөг.
Одоогийн байдлаар овоолгуудад зэсийн 0.34% -ийн дундаж агуулгатай, 170 гаруй
сая тонн хүдэр агуулагдаж байгаа бөгөөд ирээдүйд балансын бус болон исэлдсэн хүдрийн
хэмжээ байнга нэмэгдэх болно.
Овоолгын суурь урьдчилж бэлтгэхгүйгээр, газрын байгалийн гадаргуу дээр
овоолгыг байрлуулсан. Гэсэн хэдий ч чулуулгийн ан цавт агуулагдах кальцийн карбонат
H2S04 (хүхрийн хүчил) нь чулуулагтай барьцалдан гипсжиж, уусмал хөрсөнд нэвтрэх
боломжийг хаадаг. Уусмалыг цуглуулах суваг, усан сан нь зөөлөвч хальсан доторлогоотой
байна.
Уусгалт, хандлалт, электролиз нь хаалттай мөчлөгт явагдана. Хагас үйлдвэрлэлийн
урьдчилсан судалгаагаар зэсийн эрдсүүдийн уусах чадвар нь цаг хугацаанаас хамаарч 90%
хүрдэг болохыг тогтоожээ (зураг 4.7).
Овоолгыг жилийн турш хүхрийн хүчилд дэвтээхэд, гарч буй уусмал дахь зэсийн
концентраци 1-3 г/л хүрдэг.
Уусмал нь хандлалтын процессод орж, дараа нь зэсийн 30 г/л-ээс дээш
концентрацитай баян уусмалыг электролиз руу илгээж, 99.99% -ийн найрлагатай катодын
зэс гаргаж авдаг.
Үүнээс гадна, зохиогчийн удирдлаган дор зэсийн флотацийн хаягдлыг
боловсруулж, зэс, үнэт металл гаргаж авах шинжлэх ухаан-судалгааны ажил хийгдсэн.
Өнөөдөр дэлхий дээр хаягдлыг боловсруулах чиглэлээр “Нчанга Тайленкс”
(Замби), “Ескондидо” (Чили), “Сан Мануэль” (Америк), “Олимпик дамп” (Австрали)
үйлдвэрүүд амжилттай ажиллаж байна. SX-EW аргын дагуу боловсруулахаар нийлүүлсэн
хаягдал нь өөр өөрийн геологи-технологийн онцлог шинжтэй, тиймээс ч орд тус бүрт
зэсийн эрдсүүдийн уусах чадвар ижил биш байна.
Зураг 4.7. Овоолгууд болон флотацийн хаягдал дахь зэсийн эрдсүүдийн уусах
чадварын график:
а - исэлдсэн болон балансын бус хүдрийн овоолгоос; б – зэсийн флотацийн
хаягдлаас; муруй 1 ба 2 - тус тус балансын бус ба исэлдсэн хүдэр.
“Эрдэнэт” үйлдвэрийн зэсийн флотацийн хаягдлын эрдэс судлалын найрлага нь
өргөн хүрээнд хэлбэлздэг (хүснэгт 4.1). Зэсийн флотацийн -0.07 мм хүртэл бутлагдсан
135
хаягдал нь хүхрийн хүчлээр уусгахад амархан уусдаг. 24-48 цагийн дотор зэсийн эрдсийн
уусах чадвар 30-90% -ийн хооронд хэлбэлздэг. Зэсийн эрдсүүдээс халькантит, азурит,
хризоколла, ковеллит, халькоцит нь ялангуяа хурдан уусдаг. Халкопирит илүү удаан
уусдаг.
Флотацийн дараа хүхрийн хүчил нэмсэн хаягдлыг уусгах зорилгоор өтгөрүүлэгч
уруу өгөхөд, тэндээс 2-3 г/л зэсийн концентрацитай уусмал гарч ирдэг. Уусмалыг
хандлалт, электролизид өгч, катодын зэс гарган авдаг. 1996 онд исэлдсэн, балансын бус
хүдрийн овоолго, зэсийн флотацийн хаягдлыг нэгэн зэрэг уусган, хандлах, электролиз
хийх үйлдвэрийн барилгын ажил дууссан.
Уусгалтын дараа нийт овоолгыг боловсруулж, үнэт металл гаргаж авдаг.
Өтгөрүүлэгчээс гарахын өмнө уусгалтын хаягдал нь хиймэл таталцлын хурдатгал бүхий
алтны нарийн ширхэгтэй тоосонцорыг барьж авах зориулалттай “Хай-Джи 38” (Канад)
концентратораар дамждаг. Энэ концентратор дээр -0.035 мм-ээс бага хэмжээтэй алтны
ширхэглэлийг хиймэл хурдасгуураар тусад нь баяжуулдаг.
Металл авалтын эзлэх хувь тус тус (зураг 4.8): флотаци - 82%, зэсийн флотацийн
хаягдлын SX-EW - 8%, исэлдсэн болон балансын бус хүдрийн овоолгын SX-EW - 7%,
үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн нийт алдагдал - 3%.
Хүснэгт 4.1.
Зэсийн флотацийн хаягдал дахь хүдрийн ба хүдрийн бус эрдсүүд
д/д
Эрдсүүд
Нягт
Химийн томъёо
1
Пирит
5,0
FeS2
2
Халькопирит
4,2
CuFeS2
3
Халькозин
5,5
Cu2S
4
Ковеллин
4,7
CuS
5
Борнит
5,0
Cu5Fe3S4
6
Байгалийн цэвэр зэс
8,5
Cu
7
Бүдэг хүдэр
4,5
Cu3(Sb,As)S3
8
Малахит
4,0
Cu2(ОН)2(СО)3
9
Молибденит
5,0
МоS2
10
Куприт
6,0
Cu2O
11
Сфалерит
4,0
ZnS
12
Магнетит
5,0
Fe3O4
13
Ильменит
5,0
FeTiO3
14
Гётит
4,4
Fe2O3Н2O
Рутил, сфен,
15
3,8
TiO2, СаО TiO2FеО
лейкоксин
16
Кварц
2,7
SiO2
Серицитэжсэн
Na2O К2O
17
2,7
хайлуур жонш
Al2O36SiO2
KзAl2(ОН,F)2
18
Серицит - мусковит
3,0
[AlSi3О10]
СаСо3; СаО
19
Карбонат
3,0
MgO(С02)2
Al2O32,22SiO2 •
0,01Fe2O3
20
Гидрослюда
2,6
0,02MgO 0,1K2O •
0,03 CaO
0,11 Na2O1,41 H2O
136
Металлын алдагдал нь эдийн засгийн хувьд хөрсний хэвлийд технологийн хувьд
тооцох боломжгүй үнэт ба дагалдах элементүүдийг гаргаж авах замаар нөхөгддөг.
Зураг 4.8. Эрдсүүдийн нөөцийг ашиглах схем:
1 – флотацийн технологийг ашиглан гаргаж авах;
2 – уусгалтын аргаар (SX-EW) зэсийн флотацийн хаягдлаас гаргаж авах;
3 – исэлдсэн болон балансын бус хүдрийн овоолгоос уусгалтын аргаар (SX-EW)
гарган авах;
4 – ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн гаргаж авч чадаагүй хэсэг.
Түүхий эд материалын нэгдсэн хэрэглээний эдийн засгийн үр ашгийн үзүүлэлт нь
нэг удаагийн зардлын нийт үр ашгаар тодорхойлогддог. Энэ тохиолдолд хүдрийн массын
цогц ашиглалтын эдийн засгийн тооцоог дараах томъёогоор илэрхийлнэ:
Энд, Qфф - зэс-молибдены хүдрийн баяжуулалтын ба металл авалтын үзүүлэлтүүд; Qхх
– уусгалтын SX-EW аргын дагуу зэсийн флотацийн хаягдлыг боловсруулах, уусгах
үзүүлэлтүүд; Qовтотв – исэлдсэн болон балансын бус хүдрүүдийн овоолгыг
боловсруулах, уусгах үзүүлэлтүүд; Qблаг.метблаг.мет - үнэт ба дагалдах элементүүдийн
боловсруулалт, металл авалтын үзүүлэлтүүд.
Томъёоноос харахад боловсруулалт ба металл авалтын хэмжээг хамгийн их байлгах
хэрэгтэй байна.
Түүхий эдийг бүрэн дүүрэн ашиглах оновчтой хувилбарыг бий болгохын тулд
үйлдвэрлэл нь үр ашигтай байх бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг гаргаж авах асуудлыг урьдчилж
харах ёстой. Гэхдээ ирээдүйд шинэ дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлсний ачаар одоогоор
гаргаж авах боломжгүй байгаа ашигтай бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг үр дүнтэй гаргаж авах
боломжтой гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй.
137
Тиймээс, түүхий эдийг бүрэн дүүрэн ашиглах хэрэглээний үр ашгийн оновчтой
үзүүлэлтийг тодорхойлохын тулд дараах томъёог ашиглан, ашигтай бүрэлдэхүүн хэсэг
бүрийн эдийн засгийн үнэмлэхүй үр ашгийг тооцоолох шаардлагатай:
Энд, ЭEi - ашигтай i-р бүрэлдэхүүн хэсгийг олборлоход шаардагдах хөрөнгө оруулалтын
үнэмлэхүй үр ашгийн коэффициент; Ai - жингийн нэгж дэх i-р бүтээгдэхүүний жилийн
үйлдвэрлэлийн хэмжээ; Цi - i-р бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэ; Рэi - жилд i-р
бүтээгдэхүүнийг гаргаж авах ашиглалтын зардал; Ki - i-р элементийг гаргаж авахад
шаардагдах хөрөнгө оруулалт.
Металлын алдагдлыг хамгийн бага хэмжээнд хүртэл багасгах хэрэгтэй бөгөөд
үүний тулд технологийн янз бүрийн аргаар бүх металлыг гаргаж авахад үндэслэсэн
металлын алдагдлыг багасгах томъёо дараах байдалтай байна:
Энд, Пмет - металлын алдагдал, ф , х , отв , благ.мет - тус тус зэс болон үнэт металлыг
гаргаж авах технологийн янз бүрийн аргууд дахь металл авалт.
Ашигт малтмалын түүхий эдийн үйлдвэрлэлийн үнэ цэнэ нь өнөөгийн бөөний үнэ
ба таваарын бүтээгдэхүүний тоо хэмжээний үржвэр юм, ө.х. таваарын бүтээгдэхүүний
нэгжийн үйлдвэрлэлийн үнэ цэнэ нь бөөний үнэтэй тэнцүү бөгөөд дараах томъёогоор
илэрхийлэгдэнэ:
Энд, Эцi - i-р эрдэс түүхий эдийн үйлдвэрлэлийн үнэ цэнэ; Цi - i-р эрдэс түүхий эдийн
нэгжийн үнэ; i - жингийн нэгж дэх i-р эрдэс түүхий эдийн тоо хэмжээ.
Ийнхүү, эрдэс түүхий эдийн нийт үнэ цэнийг дараах илэрхийллээр тодорхойлно:
Энд, Эц - эрдэс түүхий эдийг цогцоор нь ашиглах эдийн засгийн үр ашгийн нийлбэр;
ЦCu Cu , ЦMo Mo , Цблаг.мед благ.мед - гаргах металлуудын үнэ цэнэ (зэс, молибден, үнэт
металлууд).
Эрдэс түүхий эдийн үнэ цэнийн томъёог ашиглан эдийн засгийн үр ашгийг
урьдчилан таамаглах боломжтой:
Энд, m – эрдэс түүхий эдийг цогцоор нь ашиглах эдийн засгийн таамаг үр ашиг;
138
- эрдэс түүхий эдийг цогцоор нь ашиглах зардлын нийлбэр.
Санал болгож буй тооцооллын арга нь эрдэс түүхий эдийг цогцоор нь ашиглах
эдийн засгийн үр ашгийн талаар бодитой үнэлэлт өгөх, түүнийг боловсруулах оновчтой
схемийг сонгох боломжийг олгодог.
Эрдсийн нөөцийг цогцоор нь ашиглах асуудалд байгаль орчны асуудлыг
шийдвэрлэх явдал чухал холбоос болно.
“Эрдэнэт” УБҮ-ийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг байгаль орчинд нөлөөлөх эх
үүсвэрээс хамаарч ил уурхай, баяжуулах үйлдвэр, туслах нэгжүүд (дулааны станц, засвар
механикийн завод, авто тээврийн цех гэх мэт) гэсэн үндсэн гурван хэсэгт хуваадаг.
Үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай холбоотой дагалдах дэд бүтэц, хүн амын асуудлыг
Эрдэнэт хотын хэмжээнд авч үздэг.
Үйлдвэрийг байгуулах цогц төслийг боловсруулахдаа үйлдвэрлэлийн хүрээлэн буй
орчинд үзүүлэх нөлөөллийг үнэлэх системгүй боловсруулсан тул төслийн байгаль орчинд
нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийгдээгүй болно. Түүнчлэн дараагийн нэмэлт төслүүдэд энэ
асуудал одоогийн олон улсын стандартын шаардлагын дагуу зохих тусгалаа олоогүй
болно.
“Эрдэнэт” УБҮ-ийн үйл ажиллагааны хүрээлэн буй орчны төлөв байдалд үзүүлэх
нөлөөллийн талаарх байгаль орчны үнэлгээ одоо болтол хийгдээгүй тул экологийн
тэнцвэрт байдлыг хадгалах үндсэн чиглэл боловсруулагдаагүй болно.
Дээр дурдсан зүйлс дээр үндэслэн ажлын гурван үндсэн чиглэлийг ялгах хэрэгтэй:
• Байгаль орчныг хамгаалах асуудлыг харгалзсан үйлдвэрлэлийн процессын нэгдсэн
арга зүйн удирдлагыг зохион байгуулах;
• Шинжлэх ухаан-практикт суурилсан шинэ техник, технологийг эзэмших замаар хог
хаягдалгүй үйлдвэрлэлд хүрэхийн тулд үйлдвэрлэлийн процессын тогтвортой байдлыг
хангах, сайжруулах;
• “Эрдэнэт” УБҮ-ийн үйл ажиллагааны бүсэд ус, агаарын сав газрыг хамгаалах цогц
хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх.
Сүүлийн жилүүдэд “Эрдэнэт” УБҮ нь байгаль орчны асуудалд зохих ёсоор анхаарч
байна. 1995 онд гадаадын тэргүүлэгч компаниудын дунд «“Эрдэнэт” УБҮ-ийн хүрээлэн
буй орчныг хамгаалах» сэдэвт тендер зарлаж, Их Британийн мэргэжлийн фирмтэй хамтран
ажиллах гэрээ байгуулж, Дэлхийн банкаар дамжуулан хөрөнгө босгосон.
1995 оны 6 дугаар сарын 15-аас эхлэн Аюулгүй ажиллагааны хэлтэст экологи,
байгаль орчныг хамгаалах асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтний орон тоог нэвтрүүлж,
“Эрдэнэт” үйлдвэрийг 2004 он хүртэл хөгжүүлэх концепцийн нэг хэсэг болох байгаль
орчныг хамгаалах арга хэмжээний үндсэн чиглэлийг боловсруулсан. “Эрдэнэт” УБҮ дээр
экологийн төлөв байдлын үнэлгээ ба хяналт шинжилгээний хөтөлбөрүүдийг Монгол
Улсын Байгаль хамгаалах тухай хууль (2 дугаар бүлэг, 7 дугаар зүйл) болон Монгол Улсын
Засгийн газраас баталсан байгаль орчны үнэлгээ хийх журмын дагуу боловсруулж байна.
Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэх үүднээс “Эрдэнэт” УБҮ дээр тоос шороо, хийнээс
хамгаалах журмыг сайжруулах, усны сав газрыг хамгаалахад чиглэсэн хэд хэдэн багц
төслийг хэрэгжүүлж байна:
139
• Шүүн хатаах процесст керамик шүүлтүүр ашиглах; ротоклонуудын шинэ төрлийг
эзэмших;
• Хүдрийг хагас өөрөө нунтаглах зарчмаар ажиллах тээрэм ашиглан боловсруулах;
• Технологийн зориулалттай, элэгдэлд өртөх гадаргууг бүрэх тусгай эмульсийн
уусмалыг ашиглах.
Хаягдлын аж ахуй, усан хангамжийн системийн гидро-техникийн
байгууламжуудын тогтвортой байдлыг ажиглах, хянах шинжлэх ухааны ажил өгөгдлийг
автоматаар цуглуулах, тэдгээрийн боловсруулалтыг математик загварчлал ашиглан хийх
системийг бий болгох замаар хийгдэж байна.
Төсөл тус бүрт байгаль орчныг хамгаалах болон газрын нөхөн сэргээлтийн
асуудлыг авч үздэг. 1996 оноос хойш 48 мян.м3 газар шорооны ажлын хэмжээтэй,
хаягдлын далангийн нөхөн сэргээлт, зүлэгжүүлэх ажлыг эхлүүлэхээр төлөвлөж байна.
Усны нөөцийг хамгаалах арга хэмжээний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд
үйлдвэр нь:
• Гадаргуугийн, газрын доорх, гүний болон шүүрэлтийн усны системийг багтаасан
усны нийт балансыг бүрдүүлэх аргачлал;
• Нуруулдан уусгах процессод ил уурхайгаас гарч байгаа газрын доорх усыг ашиглах
төсөл (дундаж урсац 80 м3/цаг, рН = 3.5); энэ тохиолдолд уусмалын талбайн далангийн
ёроолоос ус зайлуулах худгийн системийг байгуулахдаа уусмалыг талбай уруу буцааж
автоматаар шахах;
• Юуны өмнө пьезометрийн сүлжээг өргөтгөх замаар хаягдлын сангийн далангийн
их биеэр дамжин өнгөрч буй усыг шүүх, хянах, ажиглах системийг бий болгох ажлыг
зохион байгуулах төлөвлөгөө;
• Хаягдлын сангийн далангийн ёроолоос доорх шүүлтүүрийн усыг зайлуулахдаа
усыг буцааж эргэлтийн усан хангамжийн системд шахах төсөл зэргийг боловсруулж
байна.
Агаарын орон зайн хамгаалалт нь агаар мандалд хаягдлын тоос үүсэх, тархах
асуудлыг шийдвэрлэх боломжийг олгодог.
Олон улсын загварын дагуу урьдчилсан дүн шинжилгээний үр дүнгээс харахад:
• Салхины хурд 5-8 м/с байх үед үйлдвэрийн орчны уур амьсгал тогтворгүй,
хаягдлын агаар дахь хамгийн бага тархалттай бодисууд нь 1000 нэгж/м3 байна, олон улсын
тогтоосон стандартаар 150 нэгж/м3 байдаг;
• Хүчтэй салхины хурдтай (15 м/с) үед хаягдлын тоос маш өндөрт өргөгдөж, салхины
чиглэлийн дагуу 30 км-т тархан унадаг;
• Хөнгөн салхитай үед агаар мандлын таатай нөхцөлд хаягдлын тоосонцор 700 м-ээс
10-20 км-ийн зайд тархдаг;
• Зэсийн тоосны унах хэмжээ өдөрт 1 г/м2 байгаа нь олон улсын стандартаас давсан
байна.
Хаягдлын байгууламжаас тархаж буй тоосжилтын асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд
Өмнөд Африк, Польш, ОХУ-ын үйлдвэрүүдийн тоос дарах туршлагыг судлав. Польшийн
төвийн бүсэд байрладаг “Железный мост” гэдэг үйлдвэрийн туршлага хамгийн их
сонирхол татаж байна. Үйлдвэр нь хүрээлэн буй орчныг хамгаалах бүхий л стандартыг
мөрдөн, тулгарсан асуудлыг шинжлэх ухааны үндэстэй шийдвэрлэн, үйл ажиллагаагаа
140
явуулж байна. Үүнээс гадна, “Апатит” ПО (ОХУ) дахь хаягдлын сангийн хуурай газрыг
бэхлэхэд латекс ашигласан туршлага сонирхолтой юм.
Хамгийн амжилттай аргаар нисдэг тэрэг ашиглан хамгаалалтын уусмалыг шүрших
аргыг хүлээн зөвшөөрч байсныг тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй. Энэ аргыг 1991 оноос хойш
“Железный Мост” үйлдвэрт ашиглаж ирсэн. Энэ аргын 1 тонн хүдэрт хэрэглэгдэх өртөг нь
0.033 орчим ам.доллар байдаг.
Урт хугацааны туршид тогтвортой үйл ажиллагааг хангах нөхцлийг бүрдүүлэх
зорилгоор “Эрдэнэт” УБҮ-ийг хөгжүүлэх хөгжлийн Концепцийг зохих эдийн засгийн үр
ашигтай боловсруулсан бөгөөд үүнд үйл ажиллагааны өнөөгийн байдлыг үнэлэх, бүтэц
болон техник, тоног төхөөрөмжийг шинэчлэх хөтөлбөрийн үндсэн параметрүүдийг
тодорхойлох, хөгжлийн технологийг сонгох, мөн 2004 он хүртэлх хугацааны хөрөнгө
оруулалтын бодлогыг зохицуулах асуудлуудыг багтаасан болно.
Зохиогчийн боловсруулсан гол санаа нь ордыг хайгуулдахаас эхлээд эцсийн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүртэлх бүх шатанд хүдрийн массыг удирдах технологийг
сайжруулах үүднээс Хөгжлийн үндсэн чиглэлийг хэрэгжүүлэх ажилд тусгалаа олсон.
Боловсруулсан зөвлөмжүүдийг нэвтрүүлснээр Монгол Улсын уул уурхайн
үйлдвэрүүдэд үзүүлэх эдийн засгийн үр өгөөж нь 10 гаруй сая ам.доллар, Монголын уул
уурхайн салбарыг 2004 он хүртэл хөгжүүлэх хугацаанд 150 орчим сая ам.доллар болно.
141
АШИГЛАСАН НОМЫН ЖАГСААЛТ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Арсеньев С.Я., Пруаовский А.А. Внутрикарьерное усреднение железных руд. — М: Недра,
1980.
Бастан П.П., Азбель Е.И., Ключкин Е.И. Теория и практика усреднения руд. — М.: Недра,
1979.
Боровский Д.И., Отгонбилэг Ш. Геолого-маркшейдерские основы оптимизации извлечения
полезных ископаемых из недр // Сб.: Проблемы горнопромышленной геологии. — М.: МГИ,
1990.
Боровский Д.И., Отгонбилэг Ш. Критерий оптимизации при моделировании плана горных
работ // Сб.: Комплексное освоение месторождений полезных ископаемых. — М.: Недра, 1992,
вып. 2, с. 120—125.
Букринский В.А. Геометрия недр. — М.: Недра, 1985.
Бызов Б.Ф. Усреднительные системы на горно-обогатительных предприятиях. — М.: Недра,
1988.
Грачев Ф.Г. Управление качеством сырья на горнорудных предприятиях. — М.: Недра, 1977.
Гудков В.М., Васильев Л.А., Николаев К.П. Прогноз и планирование качества полезного
ископаемого. — М.: Недра, 1976.
Ершов В.В. Геолого-маркшейдерское обеспечение управления качеством руд. — М.: Недра,
1986.
Ершов В.В. Основы горнопромышленной геологии. — М.: Недра, 1988.
Каплунов Д.Р., Манилов И.А. Стабилизация качества руды при подземной добыче. — М.:
Недра, 1983.
Ломоносов Г.Г. Формирование качества руды при открытой добыче. — М.: Недра, 1975.
Маракушев А.А., Безмен Н.И. Минералого-петрологические критерии рудоносности
изверженных пород. — М.: Недра, 1992.
Мельников Н.В. Минерально-сырьевые ресур'сы и комплексное их освоение. Избранные
труды. — М.: Недра, 1987.
Моделирование и управление горнорудными предприятиями / С.Л. Каграманян, А.С.
Давидкович, В.А. Малышев, Ш. Отгонбилэг. — М.: Недра, 1989.
Пащенков В.З. Математические основы разведки недр. — М.: Высшая школа, 1995.
Пирогов Б.И., Тарасенко В.Н., Холошин И.В. Принципы и методы геолого-технологического
картирования месторождений полезных ископаемых. — Киев: УНК ВО, 1989.
Планирование геологоразведочных и добычных работ на основе горно-геологической
сложности рудных месторождений // Сб.: Комплексное освоение месторождений твердых
полезных ископаемых / В.Н. Попов, Д.И. Боровский, Ш. Отгонбилэг и др. — М.: МГГУ, 1995,
вып. 3, с. 128—157.
Подготовка минерального сырья к обогащению и переработке / В.И. Ревнивцев, Е.И. Азбель,
Е.Г. Баранов и др. / Под ред. В.И. Ревнивце- ва. — М.: Недра, 1987.
Прогнозирование изменчивости качественных показателей руды в массиве для управления
горными работами // Сб.: Разработка рудных месторождении / А.С. Давидкович, Ш.
Отгонбилэг, А.С. Зеленский и др. — Кривой Рог: 1994, вып. 56, с. 12—19.
Borovsky D.L., Otgonbileg Sh. Technique of determination of average parameters of estimation of
mineral reserves. XXIV. APCOM. – Montreal, Quebec, Canada, October 31, 1993. P. 112-117.
King R.P., Scheider C.L. Mineral liberation in Continu-ons Milling Cirenits: XVIII IMP Congress. –
V. 1. – 1993. P. 203-212.
Lynch F.J. Mineral processing Beyond 2000 Edurasion for vew technology: XVIII IMPC. – V. 1. –
1993. – P. 21-26.
142
АГУУЛГА
Оршил ......................................................................................................................................
1
Хүдрийн массын бүтэц-эрдсийн үнэлгээ ба ордын геометр .................................
4
Эрдсийн бүтцийн найрлага ба хүдэржилтийн морфологи хүдрийн
баяжигдах чанарт нөлөөлөх байдлын дүн шинжилгээ ....................................
Хүдрийн баяжигдах чанарыг тодорхойлдог мэдээллийн шинж чанарыг
гарган авах ..........................................................................................................
Хүдэр боловсруулалтын технологийн үзүүлэлтийг таамаглах аргачлал ......
Хүдрийн геологи-технологийн ангилал ба ордын баяжигдах чанарын
загвар ...................................................................................................................
4
1.
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
2.
38
Хүдрийн массын уул-геологийн жигд бус байдлын үнэлгээ ................................
47
“Эрдэнэтийн-Овоо” ордын уул-геологийн шинж чанар .................................
Хүдрийн массын уул-геологийн жигд бус байдлыг тодорхойлох хүчин
зүйлүүдийн сонголт ...........................................................................................
Ордын хэсгүүдийн жигд бус байдлыг үнэлэх уул-геологийн нарийн
төвөгтөй байдлын загвар ...................................................................................
Уул уурхай, геологийн жигд бус байдлын үнэлгээ ордын хайгуулын
түвшингээс хамаарах нь ....................................................................................
47
Хүдрийн массын чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн үнэлгээ ......................
81
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
3.
14
25
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
Ашиглалтын блокууд дахь чанарын үзүүлэлтүүдийн орон зайн
хэлбэлзлийн шинжилгээ ....................................................................................
Хүдэр бэлтгэх технологийн гинжин хэлхээн дэх хүдрийн урсгалын
чанарын үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзлийн судалгаа .............................................
Баяжуулалтад орж ирж буй хүдрийн урсгал дахь чанарын үзүүлэлтүүдийн
хэлбэлзлийн судалгаа ........................................................................................
Баяжуулалтын үзүүлэлтэд хүдрийн урсгалын чанарын хэлбэлзлийн
үзүүлэх нөлөө .....................................................................................................
49
63
71
81
86
104
111
Хүдрийн массын удирдлагын систем ......................................................................
113
Хүдрийн массын удирдлагын үндсэн зарчим ба уулын ажлын төлөвлөлт...
Уулын ажлын шуурхай төлөвлөлт ба удирдлага .............................................
Ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглахад чиглэсэн нэгдсэн
хандлагын зорилтууд .........................................................................................
113
118
Ашигласан номын жагсаалт ...................................................................................................
142
4.
4.1.
4.2.
4.3.
133
143
Отгонбилэг Ш.
Ο 80 Хүдрийн массын удирдлага. - М.: Недра, 1996. - 173 х.: ил.
ISBN 5-247-03690-5
Ордуудын геометржилтэд суурилсан хүдрийн массыг хянах аргачлалыг тусгасан
болно. Уул-геологийн нарийн төвөгтэй байдлын хувьд ордын загваруудыг гүйцэтгэх тухай
тайлбарласан. Ашиглалтын блок дахь хүдрийн массын параметрүүдийн хэлбэлзлийн
шинжилгээ, хүдэр боловсруулах хүдэр бэлтгэлийн технологийн гинжин хэлхээг
танилцуулсан. Хүдрийн массыг хянах автоматжуулсан системийг санал болгож байна.
Ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглахад чиглэсэн нэгдсэн хандлагын асуудал,
түүнийг шийдвэрлэх арга замыг авч үзсэн болно.
Уул уурхайн салбарын инженер техникийн ажилтнуудад зориулав.
Ο 2502010000 - 071
043 (01) - 96
Зар сурталчилгаа байхгүй.
ББK 33.1
144
ҮЙЛДВЭРЛЭЛ - ПРАКТИК ХЭВЛЭЛ
Отгонбилэгийн Шагдарын
ХҮДРИЙН МАССЫН УДИРДЛАГА
Ерөнхий редактор
Хэвлэлийн редактор
Хавтасны зураг, зураач
Уран сайхны редактор
Техникийн редактор
Хэвлэлийн ажилтан
Оператор
Е.Г.Вороновская
М.М.Титова
А.М.Павлова
Ю.Ю.Иванов
М.Л.Новикова
Э.М.Федорова,
Л.Н. Пантелеева
Т.Ю. Романенко
ИБ № 9960
1992 оны 12-р сарын 24-ний өдрийн ЛР лицензи № 010145. 96.10.10-нд эх-макетаас хуулбарлан
хэвлэхээр гарын үсэг зурав. Формат 60x90 1/16. Шрифт Балтика. Офсет хэвлэл. Хэв.х. 11,0.
Боловс.хэв.газ. х. 11,73. Хэв.хувь 500 шир. Захиалгын № 1580. / 4527-1. Эхийг компьютерийн
техник дээр хийсэн болно.
НХК “Недра” хэвлэлийн газар
125047 Москва, Тверскийн Застав – 3
АООТ “Политех-4” дээр хэвлэв
129110 Москва, Б.Переяславскийн гудамж, 46
145
МЭРГЭЖИЛТНҮҮДИЙН АНХААРАЛД!
Москвагийн шинжлэх ухаан, техникийн уран зохиолын хамгийн эртний хэвлэлийн
газруудын нэг - Недра нь газрын тосны ажилчид, хийн ажилчид, геологчид, уурхайчдад
зориулсан ном хэвлүүлдэг сонирхогч бүх хүмүүсийг хамтын ажиллахыг урьж байна.
ХЭВЛЭГДСЭН ЗОХИОЛЫН СЭДВҮҮД
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Хатуу ашигт малтмалын ордыг ашиглах технологи
Уул уурхайн үйл ажиллагааг механикжуулах, автоматжуулах
Уул уурхайн үйлдвэр барих
Ашигт малтмалын баяжуулалт
Уулын үйлдвэрүүдийн эдийн засаг
Хэрэглээний геологи, хатуу ашигт малтмалын эрэл, хайгуул
Шингэн ба хийн ашигт малтмалын геофизик, эрэл, хайгуул
Инженерийн геологи, гидрогеологи, цооногийн өрөмдлөг
Газрын тос, байгалийн хийн үйлдвэр барих, газрын тос, хий олборлох,
тээвэрлэх, хадгалах
УРАН ЗОХИОЛЫН ТӨРӨЛ
• Их дээд сургууль, техникум, мэргэжлийн сургуулийн сурах бичиг
• Лавлах, гарын авлага
• Шинжлэх ухааны, шинжлэх ухааны алдартай, үйлдвэрлэлийн болон
техникийн уран зохиол
Бид боломжийн үнэ, чанарын баталгааг өгдөг.
Хаяг: 125047 Москва, Тверскийн Застав – 3
(“Белорусская” метроны буудлын хажууд)
Утас: (095) 250-52-11, 251-29-61, 250-37-77
146