O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “I N F O R M A T I K A VA A X B O R O T T E X N O L O G I Y A L A R I” fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari Toshkent – 2015 Tuzuvchilar: Kenjabayev A.T., Ikromov M.M., Atadjanova N.S. “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari. TMI., 2015 y. 122 b. Ushbu laboratoriya ishida matn tahrirlagichi, jadval prosessori, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi, taqdimot va WEB sahifalar yaratishni avtomatlashtirish vositalari haqida nazariy va amaliy ma’lumotlar keltirilgan. Undan oliy ta’limning bakalavriyat va magistratura yo‘nalishida ta’lim oluvchi talabalar, ilmiy xodimlar hamda professor-o‘qituvchilar foydalanishlari mumkin. Laboratoriya mashg‘ulotlari TMI O‘quv-uslubiy kengashida muhokama etilib, nashrga tavsiya qilingan (26.01.2015 yil, №3/9) Taqrizchilar: S.Gaibnazarov – Toshkent Axborot texnologiyalari universiteti “Ta’limda axborot texnologiyalari” kafedrasi dotsenti, t.f.n. A.Ro‘ziyev – Toshkent Moliya instituti “Informatsionkommunikatsion texnologiyalar” kafedrasi dotsenti, i.f.n. 2 KIRISH Ta'lim jarayonida yangi axborot texnologiyalarining joriy qilinishi yosh avlodning intellektual rivojlanishi hamda jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy modernizasiya qilishning asosiy omili va muhim sharti hisoblanadi. Respublikamizda ta'lim tizimiga axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirishda ulkan natijalarga erishilmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan mamlakatimizni jahon axborot makoni bilan integratsiyasiga yo‘naltirilgan axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati aniq belgilab qo‘yilgan. 2013 yil 13 martda "Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tizimiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirish Konsepsiyasi” qabul qilindi va bu ta’lim jarayonida AKTni qo‘llashni yangi kuch bilan rivojlanishiga zamin bo‘ldi. Axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirishda, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalariga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini (AKT), kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etishda, fuqarolarning axborotlarga ortib borayotgan talablarini to‘la qondirishda, jahon axborot hamjamiyatiga kirishda va axborot resurslaridan bahramand bo‘lishni kengaytirishda «Informatika va axborot texnologiyalari» fanini o‘qitish katta ahamiyatga egadir. O‘zbekistonda ta’lim tizimidagi islohotlarning asosini shakllantiruvchi qator me’yoriy hujjatlar qabul qilingan va amalga oshirilib kelinmoqda. Bular orasida “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” alohida o‘rin tutadi. Bulardan kelib chiqadigan vazifa, ta’lim dasturlari mazmunining yuqori sifatiga erishish va yangi pedagogik texnologiyalarni joriy qilishdir. Ushbu uslubiy qo‘llanma “Informatika va axborot texnologiyalari” fanining o‘quv dasturi va mavzular rejasiga asosan yozilib, oliy o‘quv yurtlarining barcha moliya-iqtisod mutaxassisliklari yo‘nalishlari bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo‘ljallangan. “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini o‘qitishdan asosiy maqsad-talabalarni zamonaviy texnik vositalar, hisoblash jarayonlarini avtomatlashtirish tamoyil va uslublari bilan chuqur hamda har tomonlama tanishtirishdan iboratdir. Uslubiy qo‘llanmada keltirilgan laboratoriya ishlarining har biri o‘quv mashg‘ulotini o‘tkazish shartlari to‘g‘risidagi axborot materiallarini qamrab olgan. Uslubiy qo‘llanma tarkibi kirish, mavzu bo‘yicha nazariy qism, ish tartibi, topshiriq va variantlarlarni o‘z ichiga oladi. Mavzular yetarli darajada umumlashtirilgan va tartibga solingan. Ularni o‘zlashtirish va yodda saqlab qolishni osonlashtirish uchun jadval va chizmalardan foydalanilgan. 3 LABORATORIYA ISHINING NAMUNAVIY TUZILISHI Hisobot o‘z ichiga quyidagilarni olishi shart: • titul varag‘i (2.1-rasm); • mundarija; • kirish; • ish haqida nazariy ma’lumot; • variantning boshlang‘ich ma’lumotlari; • masala yechimining natijalari; • adabiyotlar ro‘yxati • ilova (masala yechimining natijalari PrtScr qilinadi) TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI KREDIT-IQTISOD FAKULTETI “INFORMATSION-KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR” KAFEDRASI №1 LABORATORIYA ISHI BO’YICHA HISOBOT «KOMPYUTER VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING TEXNIK TA’MINOTI VA MULTIMEDIA VOSITALARI» Bajardi: F.I.Sh Tekshirdi: F.I.Sh Toshkent -2015 1.1-rasm. Laboratoriya ishi bo‘yicha hisobot titul varag‘ini rasmiylashtirish 4 Kirish Kirish qismida zamonaviy informatsion texnologiyalarni xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llanilishi, uning rivojlanish istiqbollari, ahamiyati, shuningdek, fan, texnika va ta’lim tizimlarida tutgan o‘rni xususida ma’lumotlar yoritilishi kerak. Kirish qismida laboratoriya ishining qolgan qismlarining mazmuni qisqacha asoslanadi. Ish haqida nazariy ma’lumot Nazariy ma’lumotni to‘la yoritish uchun talaba ilmiy-ommabop jurnallardan, qolaversa, Internetning axborot manbalaridan foydalanganligini va uni chuqur o‘rganganligini namoyon qilishi kerak. Variantning boshlang‘ich ma’lumotlari Bu qismda talabalarga tartib raqamiga mos variantlar bo‘yicha aloxida masalalar beriladi. Masala yechimining natijalari Talaba dastlabki berilganlardan foydalanib, EHM dasturni bajarishga kirishadi. Bu bosqichda asosan, hisoblash ishlari amalga oshiriladi va kerakli natija olinadi. Adabiyotlar ro‘yxati 1. Kenjaboyev A.T., Ayupov R.X., Raximov N.R., Ikromov M.M. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – T.: TMI, 2012.-344b. 2. M.Aripov, V.Begalov va boshq. “Axborot texnologiyalari”. O‘quv qo‘llanma. –Toshkent. “Noshir”. 2009 y. Internet resurslari 1. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 2. http://www.bilimdon.uz - O‘zbekistonning fani va ta’limi. Bilimlarning virtual supermarketi. Laboratoriya ishini yozish tartibi Shrift Times New Roman va o‘lchamini 14 pt deb tanlanadi. Chapdan 30 mm, o‘ng tomondan 15 mm, yuqori va quyidan 20 mm dan ochiq joy qoldiriladi. Abzats uchun chap tomon chegaradan 15 mm joy tashlanadi. Interval 1pt qilib tanlanadi. 5 Laboratoriya ishini bajarish qoidasi Talaba laboratoriya ishini bajarishi uchun dasturda ishlash bo‘yicha nazariy ma’lumotlarni o‘rganishi va kompyuterda berilgan ma’lumotlar bilan ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lishi kerak. Talaba kompyuterda ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lgandan so‘ng ishni bajarishga kirishadi. Talaba o‘qituvchi tomonidan berilgan har bir savolga to‘g‘ri javob bersa, laboratoriya ishini himoya qilgan hisoblanadi. Himoya reyting balli bilan baholanadi. 6 1-LABORATORIYA ISHI WINDOWS tizimi muhitida matnli axborotlarni yaratish va tahrirlash. Ms Word dasturi. Ishdan maqsad Windows tizimi muhitida matnli axborotlarni yaratish va tahrirlash ko‘nikmalarini hosil qilish. Ish haqida nazariy ma’lumot 1.Microsoft Word dasturida jadvallar bilan ishlash Hujjatga jadval qo‘yish uchun gorizontal menyuning Вставка bandidan Таблица bo‘limini tanlaymiz. 1) Таблица bo‘limi yordamida jadvalni quyidagicha hosil qilish mumkin: Rasmda sichqoncha yordamida 7 ta ustun va 8 ta satrli jadval qo‘shish usuli ko‘rsatilgan. 2) Таблица bo‘limining Вставить таблицу buyrug‘i tanlansa, yaratilayotgan jadvalning ustun va satrlar sonini kiritish uchun quyidagi muloqot oyna ochiladi: Ustun va satrlar soni kiritilgach, matnning kursor turgan joyida jadval paydo bo‘ladi. Menyular qatorida Работа с таблицами bo‘limi ochilib, Конструктор va Макет menyulari faollashadi. 7 3) Foydalanuvchi xohishiga qarab jadvalning Вставка menyusini Таблица bo‘limining Нарисовать таблицу buyrug‘i yordamida sichqoncha orqali chizish mumkin. Chizilayotgan chiziqlar punktir chiziq bilan belgilanadi: Yaratilgan jadvalni kerakli malumotlar bilan to‘ldirish mumkin. Kataklarni birlashtirish lozim bo‘lganda tugmasidan foydalanishning o‘zi yetarli. Ishni bajarish tartibi Topshiriq №1 1.MS Word dasturida quyidagi jadvalni hosil qiling: 2.Jadvalni quyidagi ko‘rinishga keltiring 8 Topshiriq № 2. Quyidagi jadvalni kiriting. 1 1540 2 1100 3 930 4 760 Jami 1 0.8 0.5 0.3 Natura holatda ishlab chiqarilgan mahsulot Reja Miq- Uludori shi 48000 6500 2000 1500 Haqiqat Miq- Uludori shi Rejaning bajarilishi I-navga aylanish koeffitsiyenti Mahsulotning narxi Navlar Mahsulot sifatini tahlil qilish. Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati (m.s) I-navga hisoblangan mahsulot 4200 2500 800 67000 Topshiriq №3. “Aksent 1” uslubini tanlab, quyidagi jadvalni hosil qiling. № Ismi-sharifi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Azizov Odiljon Azizova Azizaxon Ismatullayeva Dildora Majitova Robiya Murodova Zarina Murodova Munisa Sobirov Orif Sobirov Shobahrom Tadjiyeva Roziya Sharipov Mirshod Tug‘ilgan yili 1992 1999 1982 1924 1983 2004 1991 1990 1992 1991 Tug‘ilgan joyi Toshkent Buxoro Toshkent Samarqand Jizzax Toshkent Andijon Toshkent Toshkent Toshkent Topshiriq №4. Quyidagi jadvalning Ismi-sharifi ustunini kamayish bo‘yicha saralang. 9 № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Ismi-sharif Tug‘ilgan yili 1992 1990 1991 1991 1983 2004 1924 1982 Tadjiyeva Roziya Sobirov Shobahrom Sobirov Orif Sharipov Mirshod Murodova Zarina Murodova Munisa Majitova Robiya Ismatullayeva Dildora Azizova Azizaxon Azizov Odiljon 1999 1992 Tug‘ilgan joyi Toshkent Toshkent Andijon Toshkent Jizzax Toshkent Samarqand Toshkent Buxoro Toshkent Topshiriq № 5. Murakkablashgan jadvalli matnlarni kiritish 2012 yildan yil(chorak)lik hisobot uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1997 yil 15 yanvardagi 5-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan. Утвержден приказом Министерство финансов РУз от 15 января 1997 г. №5 для годовой (кварталной) отчетности с ______ г. Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot (Отчет о денежных потоках) 200…..yil uchun на 200….год Kodlar Koды Korxona, tashkilot Предприятие, организация 0710004 Tarmoq (faoliyat turi) Отрасль (вид деятельности) Davlat mulkini boshqarish organi__________________ Орган управления государственным имуществом O‘lchov birligi,ming so‘m_Единица измерения, тыс.сум Manzilgoh _Адрес____________________ Ko‘rsatkichlarning nomi _ № Chiqim Kirim Наименование показателей str Расход Приход Xo‘jalik faoliyatida pul mablag‘larining harakati Денежние потоки от хозяйственной деятельности Xaridorlardan kelib tushgan pul mablag‘lari 010 Деньги, полученные от покупателей Mol yetkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘lari 011 Деньги, выплаченные поставщикам Xodimlarga va xodimlar nomidan to‘langan pul mablag‘lari Деньги, выплаченные служащим и от имени служащих 012 Boshqa pulli to‘lovlar va tushumlar 013 Другие денежние выплаты и поступления 10 Jami. Xo‘jalik faoliyatidan pul mablag‘larining sof kirimi/chiqimi (010+011+012+013) Investisiya foydasi va moliyaviy xizmat ko‘rsatish Прибыль на инвестиции и финансовое обслуживании Olingan foizlar Проценты полученные To‘langan foizlar Проценты выплаченные Olingan dividendlar Дивиденды полученные To‘langan dividendlar Дивиденды выплаченные Jami: investisiya foydasi va moliyaviy xizmat ko‘rsatishdan sof kirim /chiqim (020+021+022+023) Итого: чистый денежный приток/отток от прибыли на инвестиции и обслуживание финансов 014 020 021 022 023 024 2.Matnga turli obyekt va rasmlar qo‘yish Gorizontal menyuning Вставка bo‘limining Иллюстрации bandi yordamida Рисунок, Клип, Фигуры kabi buyruqlarni tanlashimiz mumkin. Рисунок buyrug‘i bajarilgach, ochilgan muloqot oynasida kerakli rasm fayli tanlanadi. Rasmni joylashish holatini tahrirlash uchun rasmni tanlagan holda sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, ochilgan kontekst menyusidan Обтекание текстом bandi tanlanib, kerakli holat tanlanadi. 3.Formulalarni tahrirlash MS Word dasturiga formulalar kiritish uchun Вставка menyusining Формула tugmasini bosish lozim. Hosil bo‘lgan panel orqali formulalarni kiritish mumkin. 11 52 3 6 1 1 0 5 x x formulasini kiritish uchun quyidagi amallarni bajarish zarur: 1. tugmasini bosing; 2. Kasrlar tugmasini bosing va amalini tanlang; tugmasini bosib, 3. Kiritish maydonida 5 sonini kiriting va kerakli ko‘rinishdagi darajani tanlang va 2 ni kiriting, so‘ng kursor yoki yo‘nalish ko‘rsatkichidan pastni bosing va ildizni tanlab formulani kiritishni davom ettiring; 4. Qolgan amallarni ham shu yo‘sinda bajaring; 5. Formula kiritib bo‘lingandan so‘ng, sichqoncha bilan istalgan bo‘sh joyda bir marta bosing; 6. Formulani tahrirlash uchun formulada sichqonchani ikki marta bosing. Ish bajarish tartibi Ushbu ma’lumotlarga quyidagi ko‘rinishdagi topshiriqlarni bajarishda murojaat qilinadi. Topshiriq №6 Sahifa o‘lchami uchun A4 formatni tanlang, chap tomondan 3 sm, o‘ng tomondan 1,5 sm, yuqoridan 2,5 sm, pastdan 2,5 sm maydon qoldiring. Yangi hujjat ochib, “Matnli axborotlar bilan ishlash” mavzusida bir sahifa matn kiriting. Matnni Timez New Roman, 14pt o‘lchamida kiriting. Satrlar orasidagi masofa 1,5 interval bo‘lsin. Abzatslar orasidagi masofa - 6pt. Enter tugmasini faqat yangi abzas boshlash uchun bosing. Hujjatni lab2.doc nomi bilan xotirada saqlang. Разметка страницы menyusining Фон страницы bandi Границы страниц – Граница - Горизонтальная линия buyrug‘ini yordamida bezakli chiziq bilan bezang. O‘zgarishlarni xotirada saqlab, hujjatni yoping. 12 Topshiriq №7 Yangi hujjat tashkil qiling va maruza.doc nomi bilan xotirada saqlang. Hujjatga ma’ruza matnini kiriting. Kursorni kerakli joyga olib kelib, rasm joylashtiring. Rasmning o‘rnini va o‘lchamini o‘zgartirib ko‘ring. Разметка страницы menyusining Фон страницы bandining Границы страниц – Граница - Горизонтальная линия buyrug‘i yordamida bezakli chiziq bilan bezang. O‘zgarishlarni xotirada saqlab, hujjatni yoping. Topshiriq №8 Yangi hujjat tashkil qiling va «MS Word» nomi bilan xotirada saqlang. Hujjatga “Windows tizimi muhitida matnli axborotlarni yaratish va tahrirlash” mavzusida matn kiriting. «Вставка» menyusining «Колонтитулы» bandining buyruqlari orqali matnga kolontitul o‘rnating (fakultet, guruh, F.I.SH, sana). “Ссылки” menyusidan foydalanib, matnga сноска (fakultet, kafedra, fan) o‘rnating. Разметка страницы menyusi Фон страницы bandining Границы страниц – Граница - Горизонтальная линия buyrug‘i yordamida bezakli chiziq bilan bezang. O‘zgarishlarni xotirada saqlab, hujjatni yoping. Topshiriq №9 Yangi hujjat tashkil qiling va «Rasm» deb nom bering. So‘ngra «WordArt» buyrug‘i orqali «Kompyuterda ishlash yaxshi» so‘zini keltirilgan namunalarda tasvirlang. Разметка страницы menyusining Фон страницы bandining Границы страниц – Граница Горизонтальная линия buyrug‘i yordamida bezakli chiziq bilan bezang. Вставка menyusining Иллюстрации bandida joylashgan buyruqlar haqida matn kiriting. Вставка menyusining Тekst bandida joylashgan Буквица buyrugìdan foydalanib, birinchi abzasga Буквица qo‘ying. Рисунок, Клип, Фигуры, Диаграммы, SmartArt buyruqlarining (PrtScr tugmasi yordamida) skrinshotini oling. Varaq chegarasini gorizontal menyuning 13 Разметка страницы menyusining Фон страницы bandining Границы страниц buyrug‘i yordamida ramka bilan bezang. Topshiriq № 10 «Вставка» menyusining imkoniyatlaridan foydalangan holda jadvalning diagrammasini hosil qiling (gistogramma, grafik, aylana, chiziqli, nuqtali, birjali, halqali, bargli). 2015 yilda ishlab chiqarilishi mo‘ljallanayotgan avtomobillar miqdori (ta) № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Avtomobil markasi Damas Kobalt Lasetti Malibu Matiz Neksiya Spark Tiko Miqdori, ta 15400 6500 2500 7800 18600 5000 11000 1330 Ushbu jadvaldagi ma’lumotlardan foydalanib, diagrammalar yarating. 14 600 500 Neksiya 400 Tiko 300 Matis 200 Dam as 100 0 Miqdori, ta MS Office MS Word MS Publisher MS Excel MS Publish er MS Word MS Office MS Outlook MS Power Point MS Outloo k MS Access MS Excel MS Acces s Topshiriq № 11. Referat titul varag‘ini yarating. 15 MS Power Point “ Topshiriq № 12. Quyidagi formulalarni Вставка menyusining Символы bandidagi ” elementlaridan foydalangan holda hosil qiling: 1–variant 8–variant 2 x 3 3 ln 5 x , аг ар x 0 z 2 x 5 sin 2 x , аг ар x 0 arc sin x 2 , аг ар x 0 e x 0,6 | x 5 | , аг ар x 5 1 y n 2 (1 ) , аг ар 0 x 5 x , аг ар x 0 c t g x tgx 2–variant 9–variant ct g 2 x 3 x 1 , аг ар x 0 , аг ар х 0 y | x3 e c t g x| l n x 0,5 , аг ар x 0 E= mv 2 2 ; 1 i j i j 1. i 1 10–variant a 2 x 1 a r c c o s x , аг ар x 1 y s i n n ( x 2 1) , аг ар x 1 4 , аг ар x 1 | x 5| бу ерда а 5. 3–variant x e x 5 ctg 3x , аг ар x 0,6 z 4,14 ctg 2 x 3 , аг ар x 0,6 x 1 , аг ар x 0,6 | x | 11–variant бу ерда 5. 2 x 5,46 e s i n x , аг ар x 1 y n s i n ( x 3 1) , аг ар x 1 e x t | x t | , аг ар x 1 бу ерда t 0,5. 4–variant 2,6 n x si n x , y a 2 x b a rccosx cos 2 x | x a b | бу ерда а 5 ; 5–variant аг ар x 0,8 , аг ар x 0,8 , аг ар x 0,8 12–variant b 4. s i n 2 x | x 1 | 2 x s , агар x 1,5 y 3a 2bx x 2 , агар x 1,5 e ar ct g x , агар x 1,5 бу ерда а 10; b 1,5. 13-variant x7 2 0,5 ln ( x 1) , аг ар x 1 y ea r ct g x 5x 2 , аг ар х 1 x5 tg | x 3 | , аг ар x 1 2 6–variant si n(n | x |) 3 x 5 , аг ар x 1 y 0,6 c o s 2 x 4,8 a , аг ар х 1 a 2 e x | x | n 2 x , аг ар x 1 a 5,6. 2 4,3 ctg x e 5 x , аг ар x 1 y 3 x2 5 , аг ар x 1 2 x a r ctgx 2 , аг ар x 0 7–variant бу ерда 16 3x tgx , аг ар x 2,5 ct g 5 e y n 2 x3 x 1 , аг ар x 2,5 | x3 c t g x | , аг ар х 2,5 14–variant a r c t g x 2 e t g x , агар x 0 z s i n x n | x 5 | , агар x 0 c o s ( x 4,5a) , агар х 0 бу ерда a 0,5. Topshiriq №13. «Вставка» menyusi imkoniyatlaridan foydalangan holda geometrik shakllar va matn qo‘ying. «Средство рисования»-«Формат» panelining «Упорядочить» bo‘limidan “Группировать” buyrug‘ini tanlab, geometrik shakllarni guruhlang. Xalq banki Sanoatqurilish banki Uy-joyjamg’arma banki Tashqi iqtisodiy faoliyat banki Tadbirkorbank Savdogarbank G’allabank Mevasabzavotbank Boshqalar Markaz Passiv Obunachi Aktiv Paxtabank MB Bosh axborotlashtirish Markazining elektron pochtasi Paxtabank Markaz Passiv MB hududiy axborotlashtirish markazlarining elektron pochtasi Obunachi Aktiv MB departamentlari va boshqarmalari MB hududiy boshqarmasi 17 Xalq banki Sanoatqurilish banki Uy-joyjamg’arma banki Tashqi iqtisodiy faoliyat banki Tadbirkorbank Savdogarbank G’allabank Mevasabzavot bank Boshqalar Topshiriq №14. Murakkab geometrik shakllar qurish. Tijorat bitimlari modeli TIJORAT BITIMLARI MODELI AGENT Bozorni tadqiqot qilish MIJOZ Tijoratda hamkor izlash Korxonani boshqarish tizimi Korxonani boshqarish tizimi Bitimlarni yuridik kuzatib borish Bitimlar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishi Majburiyatlar bajarilishini nazorat qilish Agengt banki Yetkazib berish tizimi: ekspeditor; yuk tashuvchi; bojxona. Mijoz banki To‘lov tizimi Risklarni sug’urtalash tizimi Qonunni qo‘llash tizimi Tijoratni tartibga solish tizimi Tijoratni tartibga solish tizimi 18 Qonunni qo‘llash tizimi Variantlar Variant №1,5,6 Topshiriq № 2,5, 6, 7,8,15 Topshiriq №13 Variant № 1,2,3 Variant №2,7,8 Variant №3,9,10 Variant №4,11,12 Topshiriq Topshiriq Topshiriq №2, 5, 6 ,9,10,11 № 2,3, 5, 6, 8,12 № 2,4, 5, 6, 9,14 Topshiriq№13 Topshiriq №13 Topshiriq №13 Variant № 4,5,6 Variant №7,8,9 Variant №10,11,12 4. Word dasturida gipermurojaat yaratish orqali fan bo‘yicha elektron ma’ruza, mundarijalarni tayyorlash Elektron hujjat yaratishimizdan oldin gipermurojaat, gipermatn, zakladka nima ekanligini aniqlab olaylik. WWW (Web) tizimida ma’lumotlar gipermatnli hujjatlar shaklida olinadi. Gipermatn - bu boshqa hujjatlarga yo‘l ko‘rsatuvchi matndir. Bu esa boshqa fayllarga tezda o‘tish imkonini beradi (bu matnlar qaysi mamlakatning serverida turishidan qat’iy nazar). Bu o‘rinda aytib o‘tish joizdirki, matnlar o‘rnida rangli harakatdagi tasvirlar, turli videokliplar, grafik, audiolarga ham murojaat tashkil qilsa bo‘lardi. Matndan tashqari boshqa shakldagi ma’lumotlarni ham beruvchi hujjatlar gipermedia hujjatlari deyiladi. Matnlarda kalit so‘zlar deb ataluvchi so‘zlar orqali dunyoning ixtiyoriy burchagida INTERNET doirasida joylashgan ma’lumotlarga yoki kompyuterdagi mavjud fayllarga yoki fayl ichidagi o‘zaro murojaat qilish va u orqali ma’lumotlarni topish gipermurojaat deb ataladi. Demak, gipermurojaatlarni asosiy vazifasi sizga kerakli bo‘lgan axborotlarni tez topishdir. Закладка (“taxlash”, “joylashtirish” ma’nosini anglatadi) – matnning, jadvalning biron bir qismiga nomlangan ko‘rsatkich joylashtirishdir. Kerakli matn bo‘lagiga tez o‘tish Закладка dialog oynasi orqali amalga oshiriladi. Microsoft Word matn muharririda gipermurojaat Вставка menyusining Гиперссылка buyrug‘i yordamida amalga oshiriladi. Bu oyna orqali 4 xil gipermurojaat bog‘lanishni amalga oshirish mumkin. 1. Fayl,veb-sahifa bilan bog‘lash; 2. Hujjatning qismi bilan bog‘lash; 3. Yangi hujjat bilan bog‘lash; 4. Elektron pochta bilan bog‘lash. 19 Ish bajarish tartibi Hujjatga Закладка qo‘yish. Hujjat matnning gipermurojaat yordamida o‘tilishi kerak bo‘lgan qismiga Закладка qo‘yish uchun Вставка bandidan Гиперссылка buyrug‘i tanlanadi. Закладка qo‘yish uchun matnning kerakli mavzusi ajratib olinadi va Закладка buyrug‘i tanlanadi. Ochilgan oynaga Имя закладки joyiga harf va raqamlardan iborat bo‘lgan nom kiritiladi va Добавить tugmasi bosiladi. Заголовок qo‘yish uchun gorizontal menyuning Главная bandida joylashgan Стили bo‘limidan kerakli Заголовок tanlanadi: 20 Natijada ajratilgan matn yoki kursor turgan abzas tanlangan shakldagi sarlavhaga aylanadi. Hujjatning rejasiga gipermurojaatlar yaratish. Tuzilgan rejaga gipermurojaatlar yaratish uchun rejaning kerakli bandi tanlanib, gorizontal menyuning Вставка bandidagi Гиперссылка buyrug‘i tanlanadi. Oynaning Место в документе buyrug‘ini tanlab, kerakli ma’ruza tanlanadi: Ushbu buyruqni shu oynaning Закладка buyrug‘i orqali ham bajarsa bo‘ladi. Agarda ajratilgan matnni biror boshqa fayl bilan bog‘lamoqchi bo‘lsak, buyruq oynasining файлом, веб-страницей bandidan foydalanamiz: Bu muloqot oynaning Выбор рамки buyrug‘i agarda joriy hujjatni gorizontal menyuning Вставка bandidagi Рамки buyrug‘i yordamida bo‘laklarga bo‘lingan bo‘lsa, ochilayotgan fayl yoki matnning bo‘lagi tanlangan Рамка (bo‘lak)da ochiladi. 21 Ma’ruza matniga mundarija tayyorlash. Ma’ruza matniga mundarija tayyorlash uchun Ссылки menyusi Оглавление bandining Оглавление buyrug‘idan foydalanilsa, bitta buyruq bajarilishi natijasida matnda hosil qilingan Заголовокlar asosida mundarija sahifalari avtomatik tarzda qo‘yilgan holda matnga qo‘yiladi. Tayyor ma’ruza matnini Web sahifa ko‘rinishida xotiraga olish bosiladi va Сохранить как bo‘limi tanlanadi va quyidagi uchun oynada ko‘rsatilgan fayl turini belgilab, Сохранить tugmasi bosiladi. : Natijada elektron ma’ruza matni yaratiladi. Hujjat qismiga gipermurojaat qo‘yish. Yangi hujjat yarating va uni Word matn muharriri nomi bilan saqlab qo‘ying. Agarda hali saqlanmagan hujjatga gipermurojaat qo‘ymoqchi bo‘lsangiz, ekranga hujjatning saqlanishi kerakligi haqida ma’lumot chiqadi. Hujjatga kerakli matn kiriting. So‘ngra hujjatning pastki qismiga “sarlavha“ matnini kiriting va matnni belgilang. Вставка – Гиперссылка buyrug‘ini tanlang. Bunda quyidagi muloqot oynasi paydo bo‘ladi: 22 OK tugmachasini turting. Bu amallar natijasida hujjatni tegishli joyida sarlavha matni paydo bo‘ladi. Ctrl tugmachasini bosib turgan holda sichqoncha ko‘rsatkichini gipermurojaatga keltiring. Bunda sichqoncha strelkasi ko‘rsatkich barmoqli qo‘l shaklini oladi. Bunda kursor Microsoft Word matn muharriri nomli sarlavha oldida paydo bo‘ladi. Fayl bilan bog‘lash. Yangi qatordan quyidagi matnni kiriting: “Wordda jadvallar bilan ishlash“, so‘ngra ENTER tugmachasini turting. Kiritilgan so‘zni belgilang. Вставка – Гиперссылка buyrug‘ini tanlang. Ochilgan muloqot oynasidan kerakli faylni tanlang va OK tugmachasini turting. Endi Ctrl tugmachasini bosib turgan holda sichqoncha ko‘rsatkichini oxirgi hosil qilingan gipermurojaatga keltiring. Ushbu gipermurojaatda bir marta turtsangiz, Word yuqorida tanlagan faylingizni ochib beradi. O‘zgarishlarni saqlab, fayllarni berkiting. Topshiriq № 15 “Wordda jadval yaratish turlari” mavzusida matn kiriting va hujjatga закладка qo‘ying. Topshiriq №16 “Word dasturida hujjatga diagrammalar qo‘yish” mavzusida matn kiriting va hujjatga Заголовокlar asosida mundarija tayyorlang. Topshiriq №17 “MS Word dasturida formulalar bilan ishlash” mavzusida matn kiriting va hujjatning rejasiga gipermurojaatlar yarating. Topshiriq №18 “Matnga turli obyekt va rasmlar qo‘yish” mavzusida matn kiriting va hujjatning qismiga gipermurojaat qo‘ying. 23 Topshiriq №19 Fakultet talabalari haqida ma’lumot kiriting: guruhi, F.I.SH, pasport ma’lumotlari, tug‘ilgan yili, yashash joyi. F.I.SH matnini elektron manzil bilan bog‘lang. Variantlar Variant Topshiriq №1,5,6 №1,5 №2,7,8 №2,5 №3,9,10 №3,5 №4,11,12 №4,5 5.Word dasturida stil va ro‘yxatlar bilan ishlash Ro‘yxatlarning ijobiy tomoni shundaki, bir necha daqiqada ro‘yxatlar formatiga o‘zgartirishlar kiritish mumkin, bu o‘z navbatida butun hujjatda aks ettiriladi. Ro‘yxatga yangi punktlar kiritilsa yoki olib tashlansa, butun ro‘yxat tarkibining yaxlitligi buzilmaydi. Ro‘yxatlarni “qo‘lda” ham yaratish mumkin. Ya’ni, o‘zingiz kerakli markerlarni matnning kerakli joylariga qo‘yib chiqishingiz mumkin. Hujjatni bunday usulda tayyorlash murakkab va noqulay. Ko‘plab foydalanuvchilar formatlashning aynan shunday usulini tanlashadi. Chunki foydalanuvchilar matn muharririning ro‘yxatlarni formatlash vositalaridan foydalanishni bilmaydi. Bu ko‘pincha bir-birining ichiga joylashgan bir nechta ro‘yxatdan tashkil topgan hujjatlarda kuzatiladi. Misol tariqasida namunaviy yo‘riqnomani olamiz. Formatlanmagan holda hujjat quyidagi ko‘rinishga ega: 24 Ctrl tugmasini bosib turgan holda birinchi darajadagi sarlavhalarni belgilab chiqamiz va "Стили" panelidan "Заголовок 1" stilini tanlaymiz. So‘ng, belgilashni olib tashlamagan holda, mos raqamlangan ro‘yxatni tanlaymiz. “Hisobot”dagi ro‘yxatni belgilaymiz va uni ko‘p darajali nomerlangan ro‘yxat shaklida formatlaymiz. 25 So‘ng "Изменит уровень списка" opsiyasi yordamida darajani “2”ga o‘zgartiramiz. Xuddi shunday amallarni “Adabiyotlar ro‘yxati” abzaslari ustida ham bajaramiz. So‘ng "Определить новый многоуровневый список.." opsiyasi yordamida "Формат номера" maydonida "1.1." ni "2.1." ga almashtiramiz. 26 Hujjatning pastki qismida markerli ro‘yxat shaklida formatlanishi lozim bo‘lgan matn qismini belgilab olamiz. Natijada hujjatimiz oxirgi ko‘rinishni oladi. Bir necha daqiqada ko‘rimsiz matn chiroyli ko‘rinish olganini ko‘rish mumkin. Agar hujjat davomida keyingi punkt asosiy sarlavhaning to‘rtinchi punkti bo‘lsa, yozuv quyidagicha davom ettiriladi. ro‘yxatni tozalab olish uchun Enter tugmasini ikki marta bosamiz; sarlavha nomini kiritamiz; kursorni mavjud uchta abzasdan birining istalgan joyiga qo‘yamiz; “Формат по абзацу” tugmasini bosamiz (“Almashuv buferi” paneli); 27 Kursorni yangi yaratilgan to‘rtinchi sarlavhasiga olib borib, sichqoncha tugmasini bosamiz. Ro‘yxat va stillar bilan ishlash vaqtni tejashga imkon yaratadi. 6.Hujjatda ko‘p darajali mundarija yaratish Ko‘p darajali mundarija yaratish uchun avval matn bo‘yicha sarlavhalar darajasini belgilab olish lozim. Buni bir necha usul bilan amalga oshirish mumkin. 1. Главная ilovasida Стили guruhidan sarlavha stilini tanlab oling. 2. Hujjat oynasining pastki o‘ng burchagidagi mini panel yordamida hujjatning Struktura rejimiga o‘ting Yoki Vid ilovasidan Rejim prosmotra dokumenta guruhi orqali Bu yerda hujjat tarkibini ko‘rishingiz va har bir elementga o‘z darajasini berishingiz mumkin. Bunda ushbu elementlarning formatini o‘zgartirmaysiz. 28 Hujjat tarkiblashtirib olingandan so‘ng, kursorni mundarija bo‘lishi lozim bo‘lgan joyga olib boring va Ссылки menyusi Оглавления guruhida Оглавление tugmasiini bosing. Istalgan avtomatik tarzda yig‘iladigan mundarijani (Автособираемое оглавление) tanlang. Dastur avtomatik tarzda hujjatdagi mundarija tarkibini berilgan darajalar bo‘yicha aniqlab beradi. 29 Bunday usul bilan matn Stillar yordamida formatlangan bo‘lsagina mundarija yaratish mumkin (yuqoridagi 1-punktga qarang). Agar matn darajalari Word ning standart stillarini qo‘llamasdan, berilgan bo‘lsa, yuqoridagi 1-punktga qarang), unda Ссилки menyusidagi Оглавления guruhidagi Оглавление tugmasi bosiladi va ro‘yxatdan Оглавление punkti tanlanadi. Paydo bo‘lgan suhbat oynasidan Параметры... tugmasi bosiladi. Mundarijaning Параметры oynasida stil punktidagi belgini oling va tarkib darajasi punkti ro‘parasiga qo‘ying. OK tunmasini bosing. Mundarija hujjat tarkibi bo‘yicha shakllantiriladi. Sarlavhani formatlashda o‘z stilini yaratish Agar mavjud Экспресс-стилlar qoniqtirmasa, o‘zingizning stillariningizni qo‘shishingiz mumkin. Buning uchun zarur formatlashga ega bo‘lgan matn bo‘lagini belgilab olib, Применить стили masalalar sohasini ochish uchun CTRL+SHIFT+S klavishalari bosiladi. Agar mavjud ekspress-stillardan biridan foydalanayotgan bo‘lsangiz Имя стиля maydonida uning nomini ko‘rishingiz mumkin. Agar bunday stil mavjud bo‘lmasa, uning nomi lotin harflari bilan yoziladi va uni Ekspress-stillarga qo‘shish uchun Изменить tugmasi bosiladi. Hosil bo‘lgan Изменение стиля oynasida uning barcha xarakteristikalarini ko‘rishingiz mumkin. Bu yerda uning nomi va boshqa ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish imkoniyati mavjud. Pastki qismida Ekspress-stillar ro‘yxatiga qo‘shish opsiyasi mavjud, shuningdek, mazkur stilga faqat shu hujjatda murojaat qilish yoki uni boshqa hujjatlarda shablon sifatida qo‘llash imkoniyati mavjud. Topshiriq №20 1-laboratoriya ishi bo‘yicha hisobot tayyorlashda mundarijani ko‘p darajali raqamlangan ro‘yxat shaklida formatlang. Topshiriq №21 • Laboratoriya ishi bo‘yicha hisobot tayyorlashda adabiyotlar ro‘yxatini markerlar bilan formatlang. Topshiriq №22 Hisobot tayyorlashda quyida keltirilgan birinchi darajadagi sarlavhalar uchun Zagolovok 1 stilini qo‘llagan holda formatlang. mundarija; 30 kirish; ish haqida nazariy ma’lumot; variantning boshlang‘ich ma’lumotlari; masala yechimining natijalari; adabiyotlar ro‘yxati ilova. Variantlar Variant Topshiriq №1,5,6,12 №1,2 №2,7,8,11 №2,3 №3,4,9,10 №1,3 2-LABORATORIYA ISHI WINDOWS TIZIMI MUHITIDA JADVAL HISOBLAGICHLARI VA ULARNING IMKONIYATLARI. WINDOWS EXCEL DASTURI Ishdan maqsad Microsoft Excel dasturida ishchi kitobning varaqlarida turli hisobkitoblarni bajarishda funksiyalar ustasidan foydalanish bo‘yicha ko‘nikmalarni hosil qilish. Ish haqida nazariy ma’lumot 1.MS Excel dasturida jadvalli ma’lumotlarni yaratish va tahrirlash Exceldan foydalanuvchilar ishchi kitobidan tashkil topgan .xls kengaytmali fayllar va .xlt kengaytmali shablonlar bilan ish yuritadilar. Ishchi kitobi ishchi, diagramma va modullar sahifalaridan tashkil topishi mumkin bo‘lib, ular Excel dasturini xotiraga yuklashdan so‘nggina hosil qilinadi. Excelda funksiya bu - ma’lum bir masalani yechishda bir qancha hisoblash amallarining jamidir. Funktsiyalarni qo‘yishda Формулы menyusining Вставить функцию 31 tugmasidan foydalanganimizda, ekranda quyidagi funksiyalar bilan ishlash oynasi paydo bo‘ladi. Funksiyalar bilan ishlash oynasi. Ishni bajarish tartibi Excel dasturi ishga tushiriladi. Jadvalga boshlangìch ma’lumotlar kiritiladi. Excel funksiyalari yordamida talab qilingan hisoblashlar bajariladi. Jadvaldagi ma’lumot diskda saqlanadi. Excel dasturi bilan ish yakunlanadi. 1. Tashkilot xodimlarining 2011-2014 yillarda sarf qilingan xizmat safari xarajatlarini hisoblash jadvali tuzilsin. Excel dasturi ishga tushiriladi va ekranda paydo bo‘lgan jadvalga ma’lumotlar kiritiladi. Dastlab jadval mavzusi kiritiladi. Bizning misolimizda jadval mavzusi «Tashkilot xodimlarining 2011-2014 yillarda sarf qilingan xizmat safari xarajatlari» dan iborat. 32 So‘ngra, zaruriy hisoblashlar bajariladi. Misolimizda tashkilotning barcha bo‘limlari bir yilda va har bir bo‘limning 2011-2014 yillarda o‘rtacha qancha xarajat qilganligini hisoblash kerak bo‘ladi. C8:F8 yacheykalarga barcha bo‘limlarning har yilgi xarajatlari yig‘indisini hisoblash uchun Главная menyusidagi pictogrammasini bosib, “Сумма” buyrug‘ini tanlaymiz, G4:G7 yacheykalarga esa, har bo‘limning 2011-2014 yillarda o‘rtacha xarajatini hisoblash uchun Главная menyusining Редактирование bandidan piktogrammasini bosib, “Среднее” buyrug‘ini tanlaymiz. Yacheykaga formula kiritilgandan keyin [Enter] tugmachasi bosiladi va hisoblashlar bajariladi. Natijada ekranda quyidagi yakuniy jadval hosil bo‘ladi. 33 2. Jadvaldagi ma’lumotlarni saralash va filtrlash Excel dasturining yana bir imkoniyati shundan iboratki, katta hajmdagi jadvallar bilan ishlayotganda jadvaldagi hamma ma’lumotlarni ekranga chiqarmasdan, balki ma’lum bir qismini ham chiqarish, ya’ni filtrlash mumkin. Masalan, Toshkent shahrida joylashgan biror firmaning boshqa shaharlarda mavjud bo‘lgan filiallarida yarim yillik (yanvar-iyun) rejasining bajarilishi haqidagi jadval berilgan bo‘lsin. Bu jadvaldan faqat Toshkent shahridagi filiallar to‘g‘risidagi ma’lumotni olish uchun quyidagi buyruqlardan foydalaniladi: buning uchun kursor jadvalning yuqoridan birinchi yacheykasida turishi kerak. So‘ngra menyuning Данные menyusining Сортировка и фильтр bandi va undan Фильтр buyrug‘i tanlanadi. 34 Ekranda hosil bo‘lgan muloqat oynasidan Toshkent so‘zida sichqoncha tugmachasi bosiladi va natijada ekranda faqat Toshkent shahridagi filiallar to‘g‘risidagi ma’lumot paydo bo‘ladi. Jadvaldagi ma’lumotlarni o‘sib yoki kamayib borish (yoki alvafit bo‘yicha) tartibida saralash quyidagicha bajariladi: Данные menyusining Сортировка и фильтр bandi va undan Сортировка bandi tanlanadi. Ekrandagi muloqat oynasiga ustun nomi kiritiladi hamda o‘sib yoki kamayib borish tartibi tanlanadi. va OK tugmachasi bosiladi. Natijada ekranda shaharlar nomlari alvafit bo‘yicha saralangan jadval paydo bo‘ladi. 35 Topshiriq №1 1.Asosiy materiallar xarajati. № Ko‘rsatkich nomi 1. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi Bitta talab qilingan mahsulot uchun material soni Jami talab qilingan material Davr oxiridagi material zaxirasi Umumiy talab qilingan material Davr boshidagi material zaxirasi Soliq olinishi lozim bo‘lgan material 1 kg xom ashyo bahosi Soliq olinishi lozim bo‘lgan material qiymati Yil boshi kredit schyoti Material uchun to‘lov 1-chorak Material uchun to‘lov 2-chorak Material uchun to‘lov 3-chorak Material uchun to‘lov 4-chorak Jami to‘lovlar 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 1 chorak 14000 2 chorak 32000 3 chorak 36000 4 chorak 19000 yillik 5 5 5 5 5 16000 18000 9600 7500 7500 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6 25800 25800 3-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichga 2-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi . 5-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichga 4-ko‘rsatkich qo‘shiladi. 6-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichning 10%i olinadi. 7- ko‘rsatkichni topish uchun 5-ko‘rsatkichdan 6-ko‘rsatkich ayriladi. 9-ko‘rsatkichni topish uchun 7-ko‘rsatkichga 8-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi . 11chi, 12chi, 13chi va 14 chi ko‘rsatkichlarni topish uchun 9ko‘rsatkichning 50% joriy yilga va qolgan 50% keyingi yilga yoziladi. 36 15-ko‘rsatkichni topish uchun 10 – ko‘rsatkichdan 14-ko‘rsatkichgacha qo‘shiladi. 2. Tashkilot bo‘limlarining 2014 yil yanvar-iyun oylarida sarf qilingan xizmat safari xarajatlarini hisoblang. Bo‘limlar bo‘yicha 6 oy davomida o‘rtacha hamda tashkilot bo‘yicha har oyda sarf qilingan pul miqdorini aniqlang. Pul miqdorlarini ixtiyoriy birlikda oling. Bo‘limlar sifatida shartli ravishda «Marketing» «Hisobxona», «Reja-moliya» va «Kadrlar» nomlari olinsin. Topshiriq №2. Mehnat xarajati rejasi № Ko‘rsatkich nomi 1 2 3 4 yillik chorak chorak chorak chorak 1. Mahsulot ishlab 14000 32000 36000 19000 chiqarish hajmi 2. Xodimlar mehnat 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8 xarajati 3. Jami mehnat xarajati 4. Bir soat ish haqining 7.5 7.5 7.5 7.5 7.5 bahosi 5. Mehnatga haq to‘lov 3-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichga 2-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi. 5-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichga 4-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi. 2 3 2. y x ( x 1) funksiyaning qiymatini [-5; 5] oraliqda h=0,5 qadam bilan hisoblash jadvalini tuzing. Tuzilgan jadval asosida funksiyaning eng katta qiymatini toping. Topshiriq №3. Ustama xarajatlarning byudjeti № Ko‘rsatkich nomi 1. 2. Mehnat xarajatlari O‘zgaruvchan ustama xarajatlar O‘zgaruvchan ustama xarajatlar rejasi Doimiy xarajatlar 3. 4. 1 chorak 11200 2 2 chorak 25600 2 3 4 chorak chorak 28800 15200 2 2 60600 60600 60600 37 60600 yillik 2 5. 6. 7. Jami ustama xarajatlar Amortizatsiya Ustama xarajatlarning to`lanishi 15000 15000 15000 15000 3-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichga 2-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi. 5-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichga 4-ko‘rsatkich qo‘shiladi. 7-ko‘rsatkichni topish uchun 5-ko‘rsatkichdan 6-ko‘rsatkich ayiriladi. 2. Vaqt va tezlikning har bir qiymati uchun bosib o‘tilgan yo‘lni hisoblang. Tuzilgan jadval asosida butun yo‘lning uzunligini, o‘rtacha tezlik qiymatini toping. Vaqt(t), soat Tezlik(v), km/soat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 40 45 50 55 65 80 90 110 125 140 Topshiriq №4 Mahsulot zaxirasining byudjeti № 1. 2. 3. 4. 5. 6. Ko‘rsatkich nomi Mahsulot birligining asosiy material hajmi Mahsulot birligining mehnat xarajati Mahsulot birligining ustama xarajati Mahsulot birligining jami xarajati Tayyor mahsulot zaxirasi Yil oxiridagi mahsulot zaxirasi Miqdor 5 Xarajat birligi 0.6 Jami xarajat 3 0.8 7.5 6 0.8 5 4 26000 3000 4-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichdan 3-ko‘rsatkichgacha qo‘shiladi. 6-ko‘rsatkich jami xarajatini topish uchun 4-ko‘rsatkichni jami xarajatini 6-ko‘rsatkichdagi yil oxirgi mahsulot zaxirasini miqdoriga ko‘paytiramiz. 2. Tashkilot bo‘limlarining 2013 yil iyul-dekabr oylarida sarf qilingan xizmat safari xarajatlarini hisoblang. Bo‘limlar bo‘yicha 6 oy davomida hamda tashkilot bo‘yicha har oyda sarf qilingan pul miqdorini 38 aniqlang. Pul miqdorlarini ixtiyoriy birlikda oling. Bo‘limlar sifatida shartli ravishda «Xodimlar» «Hisobxona», «Texnik xodimlar» va «1bo‘lim» olinsin. Topshiriq №5. Mahsulot realizatsiyasi va boshqarish xarajatlari № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Ko‘rsatkich nomi Kutilgan mahsulot zaxirasi Mahsulot birligining o`zgaruvchan xarajati O‘zgaruvchan xarajat Doimiy xarajat Boshqaruv apparati ish haqi Sug‘urta Ko‘chmas mulk solig‘i Doimiy xarajat rejasi Umumiy xarajat rejasi Jami xarajat rejasi 1 chorak 14000 2 chorak 32000 3 chorak 36000 4 chorak 19000 yillik 5 5 5 5 5 16000 36000 18000 178000 9600 7500 189500 102500 7500 7000 79000 0.6 18000 162000 0.6 18000 171500 0.6 7000 96000 93000 0.6 0.6 3-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichga 2-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi. 9-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichdan 7-ko‘rsatkichgacha qo‘shiladi. 10-ko‘rsatkichni topish uchun 7-ko‘rsatkichga 8-ko‘rsatkich ko‘paytiriladi . 2. y 3 x3 ( x 5) funksiyaning qiymatini [-4; 4] oraliqda h=0,5 qadam bilan hisoblash jadvalini tuzing. Tuzilgan jadval asosida funksiyaning barcha nuqtalardagi qiymatlari yig‘indisini toping. Topshiriq №6. Pul vositalarining byudjeti № 1. 2. 3. 4. Ko‘rsatkich nomi Yil boshidagi pul vositalari Pul vositalari tushumi Jami pul vositalari Asosiy material xarajati 1 chorak 42500 2 chorak -74165 3 chorak -128330 4 chorak -14495 230000 480000 740000 52000 49500 72300 100050 79350 39 yillik 42000 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Ish haqi masalalari Ishlab chiqarish ustama xarajati Boshqa xarajatlar Daromad solig‘i Qurilmalar xarid qilish Dividendlar Jami xarajat Tafovut 84000 68000 192000 96800 216000 103200 114000 76000 93000 12165 30000 10000 130900 12165 20000 10000 184750 12165 129150 12165 10000 10000 3-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichga 2-ko‘rsatkich qo‘shiladi. 11-ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichdan 3-ko‘rsatkichgacha qo‘shiladi. 12-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichdan 11-ko‘rsatkich ayriladi. 2. Tashkilot 20011 yilda 28 ta, 2012 yilda 45 ta, 2013 yilda 64 ta, 2014 yilda 68 ta kompyuter sotib olgan. Bitta kompyuter narxi 2011 yilda 750000 so‘m bo‘lgan. Keyingi har bir yilda uning narxi 8% ga arzonlashgan. Tashkilotdagi mavjud kompyuterlar to‘g‘risida ma’lumot saqlovchi jadval tuzilsin. Unda har bir yilda bitta kompyuter narxi, har bir yilda sotib olingan kompyuterlar summasi hamda tashkilotdagi barcha kompyuterlar soni va umumiy summasi hisoblansin. Topshiriq №7. Foyda haqida hisobot № Ko‘rsatkichlar 1. Sotuvdan tushgan 2. Realizatsiya qilingan mahsulot tannarxi 3. Yalpi daromad 4. Boshqaruv xarajatlari 5. Soliq to`langandan so`nggi daromad 6. Daromad soliG‘i 7. Sof daromad Qiymatlar 2000000 1300000 527800 48660 3- ko‘rsatkichni topish uchun 1-ko‘rsatkichdan 2-ko‘rsatkich ayriladi. 5-ko‘rsatkichni topish uchun 3-ko‘rsatkichdan 4-ko‘rsatkich ayriladi. 7- ko‘rsatkichni topish uchun 5-ko‘rsatkichga 6-ko‘rsatkich qo‘shiladi. 2. Tashkilot xodimlari to‘g‘risida jadvalli ma’lumot tayyorlang. Jadvalda xodimning familiyasi, ismi, lavozimi, tug‘ilgan sanasi, yashash joyi, uy telefonlari va oylik maoshi to‘g‘risidagi ma’lumot aks etishi lozim. 40 Topshiriq №8 1. Yanvar oyida korxona 2500000 so‘mlik tovar sotgan. Keyingi har bir oyda sotish hajmi 10% ga oshib borgan. Har oyda tashkilot foydadan 28% soliq to‘lagan. B ustunga yil davomida oyma-oy sotish hajmini, C ustunga esa har oyda soliq qaytarib tashlangan foydani hisoblang. C16 yacheykaga yil bo‘yicha umumiy foydani toping. 1 2 3 4 5 15 16 A B Oylik sotish hajmining o‘sishi Soliq ставкаsi Oylar Sotish hajmi Yanvar 2 500 000 va hokazo Dekabr Yil bo‘yicha umumiy foyda: C 10 % 28 % Foyda 2. Guruhingiz to‘g‘risidagi jadvalli ma’lumotni tayyorlang. Jadvalda talabaning familiyasi, ismi, tug‘ilgan sanasi, tug‘ilgan joyi, hozirgi yashash joyi, uy telefonlari to‘g‘risidagi ma’lumot aks etishi lozim. Topshiriq №9 1. Jadvalni trigonometrik funksiyalar qiymatlari bilan to‘ldiring. Jadval asosida sinx va cosx funksiyalarning minimum qiymatini, tgx va ctgx funksiyalarning maksimum qiymatlarini toping. Funksiya Funksiyaning qiymatlari 00 300 450 600 900 1800 2700 3600 sinx cosx tgx ctgx 2. Jadvalda idorada ish yuritish uchun xarid qilingan tovarlar nomi, soni va har bir tovar narxi keltirilgan. Mart va aprel oylarida sotib 41 olingan har bir tovarlarning umumiy summasini hisoblang. Aprel oyida tovarlarning narxi 5% ga oshgan deb hisoblansin. Tovar bahosining aprel oyida mart oyiga nisbatan 5% o‘sishi Tovar nomi Soni Narxi(so‘m) Суммаsi(so‘m) Суммаsi(so‘m) (mart (mart oyida) (aprel oyida) oyida) Qog‘oz(pachka) 15 5000 Jurnal 30 1500 Konvert 150 100 Ruchka 20 150 Kley 12 450 Topshiriq №10 1. Jadvalda tashkilot xodimlarining oylik maoshi keltirilgan. Jadvaldagi berilganlar asosida har bir xodimning avansini(umumiy oylik maoshining 40%), qancha ushlab qolinganligi va qo‘lga oladigan hamda barcha xodimlarning maoshi umumiy summasini hisoblang. Xodimlar sonini 8 ta deb oling. № 1. 2. Xodimlarning ismi, familiyasi Qodirov A. va hokazo Jami: Oylik maoshi 67900 Avans Ushlanma Qo‘lga olingani 2. Chet mamlakatlarga yo‘llanma berish jadvali keltirilgan. Unda chet davlatlarga aprel-sentyabr oylarida sotilgan yo‘llanmalar soni keltirilgan. Har bir mamlakatga 6 oy davomida o‘rtacha berilgan yo‘llanmalar sonini, har oydagi yo‘llanmalarning umumiy sonini va yoz oylarida Malayziyaga qancha summaga yo‘llanma sotilganligini (agar har bir yo‘llanma narxi 1500 $ bo‘lsa) hisoblang. Mamlakatlar soni 7-8 ta deb oling. 42 Mamlakatlar Malayziya va hokazo Sotilgan yo‘llanmalar soni aprel may iyun iyul avgust sentyabr 45 56 125 130 154 85 Topshiriq №11 1. Jadvalda firmalarning 2010-2014 yillar davomida ishchilarga to‘langan ish haqi summasi keltirilgan. Jadvalni xuddi shu tartibda 5-6 ta satrgacha to‘ldiring. Jadval asosida har bir firma bo‘yicha 5 yilda to‘langan ish haqi summasi, har yilda firmalar bo‘yicha o‘rtacha to‘langan ish haqi summasi va 2003 yilda to‘langan ish haqi 5 yilga nisbatan necha foizni tashkil etishini hisoblang. Firma nomi Intervest va hokazo Ish haqi umumiy summasi(million so‘m hisobida) 2010 45 2011 56 2012 78 2013 109 2014 136 2. Jadvalda uy-joylar uchun to‘lov shartlari keltirilgan. A2 katakchada 1 kv.m uchun issiqlik manbaiga, B2 yacheykada 1 kishi uchun sovuq suvdan foydalanish to‘lovi berilgan. A va B ustunlarda uy-joyning umumiy maydoni va yashovchilar soni keltirilgan. C ustunga isitish uchun, D ustunga sovuq suv uchun, E ustunga uy-joy uchun umumiy to‘lovlar yig‘indisini hisoblang. 1 A Isitish manbai (so‘m/kv.m) 2 3,45 3 4 Uy-joyning umumiy maydoni, kv.m 5 125 va hokazo B Sovuq suv (odam jon boshiga so‘m hisobida 12,46 C D E Yashovchilar soni Isitish uchun to‘lov (so‘m) Sovuq suv uchun to‘lov (so‘m) Umumiy summasi (so‘m) 8 43 Topshiriq №12 1.Jadvalda Samarqand shahrini boshqa shaharlar bilan bog‘laydigan aviareyslar to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Jadvalni xuddi shu tartibda 5-6 ta satrgacha to‘ldiring. Jadval asosida yarim yilda har bir shaharga qatnagan reyslar sonini, har oyda tashilgan yo‘lovchilar sonini va har bir oyda tashilgan yo‘lovchilardan Toshkent shahriga to‘g‘ri kelgan yo‘lovchilar sonini foizlarda aniqlang. Shaharlar Toshkent Moskva Va h.k. Reyslar soni Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun 124 112 124 120 155 180 20 19 21 25 34 45 2.Yanvar oyida telefon xizmati uchun abonentlik to‘loviga 900 so‘m, shaharlararo qo‘ng‘iroqlar uchun 2500 so‘m to‘langan. Yil davomida telefon xizmati uchun to‘lovlar yig‘indisi hisoblansin. Bunda, abonentlik to‘lovi yil davomida o‘zgarmagan, shaharlararo qo‘ng‘iroqlar uchun esa har oyda 1,5% oshib borgan deb hisoblansin. 1 2 3 4 5 6 A Abonentlik to‘lovi(so‘m) 900 Oylar B Shaharlararo qo‘ng‘iroqlar uchun(so‘m) 2500 C Shaharlararo qo‘ng‘iroqlar to‘lov narxining o‘sishi(% hisobida) Shaharlararo qo‘ng‘iroqlar uchun(so‘m) Telefon uchun umumiy to‘lov(so‘m) 1,5 Yanvar va hokazo Yil bo‘yicha jami: Variantlar Variant Topshiriq №1,5,6,12 №1,5,6,12 №2,7,8,11 №2,7,8,11 44 №3,4,9,10 №3,4,9,10 3. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash uchun funksiyalar Amortizatsiya ajratmalari mulkning yemirilishini qoplash uchun ajratilgan chegirmalardir. Har qanday mulk amortizatsiya davri boshida ma’lum baho (qiymat)ga ega. Bular amortizatsiya chegirmalarini hisoblash funksiyalarining argumenti Стоимость (Cost) da ko‘rsatilishi kerak bo‘lga boshlang‘ich va sotib olish baholarini ifodalaydi. Sotib olingan mulk ma’lum davr mobaynida аmortizatsiyalanadi. Bu davr amortizatsiya muddati deb atalib, dasturda Время_эксплуатации, Жизнь, Время_амортизации (Life) argumentlari orqali ifodalanadi. Amortizatsiya muddati oxiridagi qoldiq qiymat esa Ликвидная _стоимость, Остаточная_стоимость, Ост_стоимость (Salvage) argumentlarida ifodalanadi. Amortizatsiya chegirmalari ma’lum bir davr uchun hisoblanadi va bu Davr Период (Per) argumentida ko‘rsatiladi. Ba’zi bir funksiyalarda yana boshqa argumentlar ham ishtirok etadi. Ular bilan bevosita shu funksiyalarni ta’riflaganda tanishamiz. АМГД (стоимость; остаточная_стоимость; время_эксплуатации; период) Ko‘rsatilgan davr uchun mulk amortizatsiyasining yillik qiymati (amortizatsiyani hisoblashning arifmetik-degressiv usuli). Argumentlar Стоимость Mulkning boshlang‘ich bahosi Остаточная_стоимость Mulkning аmortizatsiya muddati oxiridagi qiymati Время_эксплуатации Mulk аmortizatsiyalanadigan davrlar soni Период Amortizatsiya aniqlanishini talab qilinayotgan davr (аmortizatsiya muddati bo‘lgan vaqt oralig‘ini o‘lchash birligi, odatda, yil) АМОРУВ (стоимость; дата_приобретения; первый_период; остаточная_стоимость; период; ставка; базис) Har bir davr uchun аmortizatsiya qiymati. Bu funksiya buxgalteriya hisobi yuritishning fransuzcha tizimiga mo‘ljallangan. Argumentlar Стоимость Дата_ приобретения Mulkning boshlang‘ich bahosi Mulk sotib olingan sanasi 45 Первый_период Birinchi davrning tugash sanasi Остаточная_стоимость Mulkning аmortizatsiya muddati oxiridagi qiymati Период Amortizatsiya aniqlanishini talab qilinayotgan davr Ставка Amortizatsiya foiz ставкаsi (normasi) Базис Bir yildagi kunlar sonini hisoblash usuli Базис Kunlar sonini hisoblash usuli 0 360 kun (NASD usuli ) 1 Joriy 3 365 kun 4 360 kun (Yevropa usuli) АМОРУМ (стоимость; дата_приобретения; первый_период; остаточная_стоимость; период; ставка; базис) Har bir davr uchun аmortizatsiya qiymati. Bu funksiya buxgalteriya hisobi yuritishning fransuzcha tizimiga mo‘ljallangan. U АМОРУВ funksiyasiga o‘xshash bo‘lib, farqi, аmortizatsiya koeffisiyentini hisoblash ekspluatatsiya muddatiga bog‘liq ravishda aniqlanadi. Argumentlar АМОРУВ funksiyasiga qarang. АПЛ (стоимость; остаток; время_эксплуатации ). Bir davr uchun mulkning bevosita аmortizatsiya qiymati. Argumentlar: Стоимость Mulkning boshlang‘ich bahosi Остаток Amortizatsiya muddati oxiridagi qiymat Время_эксплуатации Mulk аmortizatsiyalanadigan davrlar soni Остаточная_стоимость Mulkning аmortizatsiya muddati oxiridagi qiymati ДДОБ (нач_стоимость; ост_стоимость; время_эксплуатации; период; коэффициент). Amortizatsiyani ikki karra hisobga olish yoki boshqa ko‘rsatilgan aniq usul yordamida keltirilgan davr uchun mulk аmortizatsiya qiymati (balans qiymatining kamayishi normasi коэффициент argumentida beriladi). Bu funksiya hisobni geometrik-degressiv usulda olib borishga yordam beradi. 46 Argumentlar Нач_стоимость Ост_стоимость Время_эксплуатации Период Коэффициент Mulkning boshlang‘ich bahosi Mulkning qoldiq qiymati Mulk аmortizatsiyalanadigan davrlar soni Amortizatsiya hisoblanilishi talab qilinayotgan (Период va Время_эксплуатации) kattaliklari bir xil o‘lchamda keltirilishi kerak Balans qiymatini kamaytirish (аmortizatsiya) normasi (agar koeffisiyent keltirilmagan bo‘lsa, u 2 ga teng, ya’ni аmortizatsiyaning ikki karrali hisobi deb qabul qilinadi). ФУО (нач_ стоимость; ост_стоимость; время_эксплуатации; период; месяц) Amortizatsiya hisobining geometrik-degressiv usulini qo‘llagan holda keltirilgan davr uchun mulk аmortizatsiyasi. Argumentlar Нач_ стоимость Ост_стоимость Время_эксплуатации Период Месяц Mulkning boshlang‘ich bahosi Mulkning qoldiq qiymati Mulk аmortizatsiyalanadigan davrlar soni Amortizatsiya hisoblanilishi talab qilinayotgan (Период va Время_эксплуатации kattaliklari bir xil o‘lchamda keltirilishi kerak Birinchi yildagi oylar soni (agar месяц argumenti tushirib qoldirilgan bo‘lsa, uning qiymati 12 deb qabul qilinadi). ПДОБ (стоимость; ост_стоимость; время_эксплуатации; нач_период; кон_период; коэфф; без переключения). Amortizatsiya hisobga olishning geometrik-degressiv yoki boshqa aniq ko‘rsatilgan usul yordamida keltirilgan davr uchun mulk аmortizatsiyasi qiymati (balans qiymatining kamayish normasi коэффициент argumentida beriladi). 47 Argumentlar Стоимость Ост_стоимость Mulkning boshlang‘ich bahosi Amortizatsiya davri oxiridagi mulkning qoldiq qiymati Время_эксплуатации Mulk аmortizatsiyalanadigan davrlar soni Нач_период; Amortizatsiya hisoblanilayotgan boshlang‘ich davr (Нач_период va Время_эксплуатации kattaliklari bir xil o‘lchamda keltirilishi kerak) Кон_период; Amortizatsiya hisoblanilayotgan oxirgi davr (Кон_период va Время_эксплуатации kattaliklari bir xil o‘lchamda keltirilishi kerak) Коэфф Balans qiymati (аmortizatsiya)ning kamayish normasi Без_переключения Mantiqiy qiymat Ishni bajarish tartibi Korxona 120000 so‘mga uskunalar sotib oldi. Uskunaning аmortizatsiya muddati 15 yil bo‘lib, muddat tugagach uning likvidlik qiymati 1000 so‘mni tashkil qilsin. Amortizatsiyani hisoblashda chiziqli hisobdan chiqarish va geometrik-degressiv usullarni qo‘llagan holda аmortizatsiya rejasini tuzishni ko‘rib chiqamiz. Buning uchun Excelda yangi fayl hosil qilib, uning birinchi sahifasini ma’lumot deb nomlab, quyidagi amallarni bajaramiz: 1. Kursorni A1 katagiga qo‘ying. 2. Amortizatsiya qiymati deb tering va Enter ni bosing. 3. Kursorni A3 katagiga qo‘ying. 4. Boshlang‘ich qiymat deb tering va Enter ni bosing. 5. Amortizatsiya qiymati deb tering va Enter ni bosing. 6. Hisobdan chiqarishning maksimal normasi deb tering va Enter ni bosing. 7. Qoldiq qiymat deb tering va Enter ni bosing. 8. Kursorni V6 katagiga qo‘ying. 9. =$D$4 deb tering. 10. Kursorni S6 katagiga qo‘ying. 11. Yil deb tering. 48 12. Kursorni D3 katagiga qo‘ying. 13. Формат→ячейки→число→денежный amallarini bajaring. 14. Денежная единица bo‘limiga belgi qo‘ying. 15. OK tugmasini bosing. 16. 13-15 bandlarini D6 katagi uchun bajaring. 17. D4 katagi uchun Формат→ячейки→число→процентный amallarini bajaring. 18. D3-D6 kataklariga mos ravishda 120000, 15, 20, 1000 sonlarini kiriting. Amortizatsiya chegirmalarini hisoblashga kirishamiz. Buning uchun ikkinchi ishchi sahifaga o‘tib, bu sahifani Hisob deb nomlaymiz. 1. Kursorni B5 katagiga qo‘ying. 2. Yil deb tering va Enter ni bosing. 3. B6 va B7 katagiga mos ravishda 1 va 2 deb tering. 4. B6 va B7 kataklarini belgilang. 5. Kursorni to‘ldirish markeriga qo‘ying va B20 katakkacha avtomatik to‘ldirishni bajaring. 6. D5, F5, H5, J5 kataklariga mos ravishda – Balans qiymat, Chiziqli hisobdan chiqarish, Degressiv usul va Eskirish deb tering. 7. E, G, I ustunlarining kengligini formulalar qatorining chap tomonidagi bo‘lim (Nomlar bo‘limi) da 1 hosil bo‘lgunicha kamaytiring. 8. D6 katagi uskunalarning boshlang‘ich qiymatiga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun bu katakka =Ma’lumot!$D$3 formulasini kiriting. 9. Kursorni F6 katagiga qo‘ying. 10. Формула menyusidan→Вставить функцию tugmasini bosing. 11. Kategoriya bo‘limida Финансовые, Функция bo‘limidan АПЛ ni tanlang. 49 12. Далее tugmasini bosing. 13. АПЛ funksiyasi uchun ikkinchi dialog oyna paydo bo‘ladi. Uning uchta argumenti uchun mos ravishda kiriting: - D6 - ma’lumot!$D$6 - ma’lumot!$D$4-B6+1 Natijada formulalar qatorida quyidagi formula hosil bo‘ladi. =АПЛ(D6;malumot!D6;malumot!$D$4-B6+1) 14. OK tugmasini bosing. Amortizatsiyani geometrik-degressiv usulda hisoblash uchun K6 katagiga formula kiritiladi. Buning uchun aniqlangan qiymat Balans qiymatining 20 % dan oshib ketmayotganligini ham aniqlash kerak bo‘ladi. 15. Kursorni K6 katagiga qo‘ying. 16. Функция ustasini chaqiring. 17. Мастер funksiyning kategoriya bo‘limidan Финансовые, funksiya bo‘limidan ФУОni tanlang. 18. Argumentlar uchun ajratilgan bo‘limlarga quyidagilarni kiriting (Месяц bo‘limi shart emas. Biz uni ochiq qoldiramiz ): - D6 - malumot!$D$6; - malumot!$D$4-B6+1;1 - 1 50 19. OK tugmasini bosing. 20. Birinchi argument uchun ФУО(D6;malumot!$D$6;malumot! $D$4-B6+1;1) ifoda hosil bo‘ladi. Kursorni shu ifoda oxiriga keltirib qo‘ying va tering /D6<malumot!$D$5; Natijada K6 katagida ЛОЖЬ qiymati hosil bo‘ladi. ФУО funksiyasining natijasi balans qiymatning 20% dan oshadimiyo‘qmi tekshirishni funksiyalarni ichma-ich joylashtirish orqali amalga oshirish mumkin. 21. Kursorni H6 katagiga qo‘yib, Мастер funksiyning kategoriya bo‘limidan Логические, funksiya bo‘limidan ЕСЛИni tanlang. 22. Birinchi argument uchun ФУО(D6;malumot!$D$6;malumot! $D$4-B6+1;1)/D6<malumot!$D$5 kiriting. 23. Ikkinchi argument uchun ФУО(D6;malumot!$D$6;malumot! $D$4-B6+1;1) kiriting. 24. Uchinchi argument uchun D6*malumot!$D$5 deb tering. 51 25. OK tugmasini bosing. J6 katagida Eskirish kattaligi uchun qiymatni aniqlaymiz. 26. Kursorni J6 katagiga qo‘ying . 27. 21-bandni bajaring. 28. Argumentlar uchun uchta bo‘limga mos ravishda quyidagilarni kiriting: - F6>H6 - F6 - H6 29. OK tugmasini bosing. 30. Kursorni D7 katagiga qo‘ying . 31. =D6-J6 formulani kiriting. Shunday qilib, hisoblashlarni bajarish uchun kerak bo‘lgan formulalar kiritib bo‘lindi. Endi kataklarni avtomatik to‘ldirish amalidan foydalangan holda keyingi yillar uchun shu formulalardan nusxa olib, 52 jadvalni to‘ldiring. D21 katagida uskunalarning qoldiq qiymatini keltiramiz: =malumot!$D$6. J21 katagida tekshirish uchun Eskirish qo‘shilgan qiymatni aniqlash mumkin. D, F, H, J ustunlarini pul birligi bo‘yicha formatlashni bajargandan so‘ng jadvalning parametrlari ustida ramka, ranglar, shriftlar bo‘yicha formatlash ishlarini bajarish mumkin bo‘ladi. Topshiriq №13 Korxona 200000 so‘mga jihozlar sotib oldi. Jihozlarning аmortizatsiya muddati 10 yil bo‘lib, muddat tugagach, uning likvidlik qiymati 500 so‘mni tashkil qilsin. Amortizatsiyani hisoblashda chiziqli hisobdan chiqarish va geometrik-degressiv usullarni qo‘llagan holda аmortizatsiya rejasini tuzing. Topshiriq №14 Tashkilot 4000000 so‘mga jihozlar sotib oldi. Jihozlarning аmortizatsiya muddati 20 yil bo‘lib, muddat tugagach, uning likvidlik qiymati 500 so‘mni tashkil qilsin. Amortizatsiyani hisoblashda chiziqli hisobdan chiqarish va geometrik-degressiv usullarni qo‘llagan holda аmortizatsiya rejasini tuzing. Topshiriq №15 Korxona 800000 so‘mga uskuna sotib oldi. Uskunaning аmortizatsiya muddati 10 yil bo‘lib, muddat tugagach, uning likvidlik qiymati 600 so‘mni tashkil qilsin. Amortizatsiyani hisoblashda chiziqli hisobdan chiqarish va geometrik-degressiv usullarni qo‘llagan holda аmortizatsiya rejasini tuzing. 53 Variantlar № Topshiriq № Variantlar 1,2,3,4 5,6,7,8 13 14 9,10,11,12 15 Diagramma turlari va uni tanlash usullari Jadvalli ma’lumotlarni ba’zan grafik va diagramma ko‘rinishida tasvirlashga to‘g‘ri keladi. Excel dasturi turli ko‘rinishdagi diagrammalar tuzish va uni jadval bilan birgalikda yoki alohida varaqda joylashtirish imkonini beradi. Diagramma tuzish uchun dastlab jadvaldagi ma’lumotlar belgilanadi. So‘ngra menyuning Вставка Диаграммы buyrug‘i orqali bajariladi. Ekranda diagramma turlari va ko‘rinishini ko‘rsatuvchi oyna paydo bo‘ladi. Tuzilgan diagrammani formula sifatida ham qarash mumkin. Agar jadvaldagi ma’lumotlarga o‘zgartirishlar kiritilsa, u holda uning asosida tuzilgan diagramma ham avtomatik ravishda o‘zgaradi. Foydalanuvchi diagramma tuzishdan oldin jadvaldagi ma’lumotlarni qanday diagrammada tasvirlashini bilishi lozim. Ish tartibi 1. Excel dasturini ishga tushirish. 2. Variant topshirig‘idagi ma’lumotni jadvalga kiritish. 3. Diagramma turini aniqlash. 4. Diagramma tuzish. 5. Diagrammani diskda saqlash. 6. Excel dasturi bilan ishni yakunlash. 54 Talaba laboratoriya ishini bajarishi uchun Excel dasturida ishlash bo‘yicha nazariy ma’lumotlarni o‘rganishi va kompyuterda jadvalli ma’lumotlar bilan ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lishi kerak. Kompyuterda ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lgandan so‘ng ishni bajarishga kirishadi. Buning uchun talaba o‘zining variant topshirig‘ini oladi. Variant topshirig‘i talabaning jurnaldagi raqamiga to‘g‘ri kelishi kerak. Talaba o‘qituvchi tomonidan berilgan har bir savolga to‘g‘ri javob bersa, laboratoriya ishini himoya qilgan hisoblanadi. Himoya reyting balli bilan baholanadi. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblab olganimizdan so‘ng, eskirishni hisobga olish jarayonini grafik ko‘rinishda tasvirlashga harakat qilib ko‘ramiz. 1. B5-B20, F5-F20, H5-H20, J5-J20 kataklarini belgilang. 2. Вставка menyusining Диаграммы bo‘limidan График turini tanlang. 3. Diagrammani alohida ishchi varaqqa joylashtiring. Buning uchun diagrammani tanlab, Работа с диаграммами – Конструктор menyusining Расположение bo‘limidan Переместить диаграмму buyrug‘i tanlanadi. 55 4. На отдельном листе bandiga AMORTIZATSIYA deb tering. 5. Работа с диаграммами – Макет menyusidan Подписи bo‘limining Названия диаграммы buyrug‘ini tanlaymiz. 6. 7. Работа с диаграммами – Макет menyusidan Подписи bo‘limining Названия осей buyrug‘ini tanlaymiz. 8. Grafik AMORTIZATSIYA nomli yangi sahifada hosil bo‘ladi. 56 Topshiriq №16 1. Institutda chop qilingan darslik va o‘quv qo‘llanmalar soni aks ettirilgan ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Yillar Darslik soni (dona) O‘quv qo‘llanmalar 2002 2003 2004 2005 2006 18 26 34 31 54 67 2.Talabalarning fanlar bo‘yicha o‘zlashtirishi aks ettirilgan ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Fanlar Informatika O‘zlashtirish 81% (% hisobida) Oliy matematika Fizika Nazariy mexanika 72% 89% 95% Topshiriq №17 1.Guruhingiz talabalarining semestr davomida darsga qatnashishi aks ettirilgan ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Oylar sentyabr oktyabr noyabr dekabr yanvar Qoldirilgan darslar soni (soat hisobida) 2. Respublikamizning ba’zi viloyatlari maydoni to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Viloyatlar Maydoni (ming kv.km) Andijon Samarqand Buxoro Navoiy Qashqadaryo 4,2 16,8 111 40,3 28,6 Topshiriq №18 1.Institutda mavjud kompyuterlar to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. 57 Kompyuterlar Pentium Pentium Pentium Pentium IV turi I II III Soni(dona) 15 32 54 87 2.O‘zbekiston Respublikasi aholisining ko‘payishi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang(million kishi hisobida). Yillar 1970 1975 1980 1986 1990 1995 2000 2005 Soni 11,8 13,8 15,8 18,4 20,3 22,7 24,4 26,0 Topshiriq №19 1.Tashkilotda 20043-2006 yillarda sarf qilingan xizmat xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Yillar 2003 2004 2005 6 300 Summasi 2 500 000 5 000 000 000 2006 8 200 000 2.Respublikamiz ba’zi viloyatlari maydoni to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Viloyatlar Jizzax Namangan Sirdaryo Xo- Qoraqalpog‘iston razm Respublikasi Maydoni (ming kv.km) 21,2 7,4 4,3 6,1 166,6 Topshiriq №20 1.Respublikamizda mehnatda band aholining iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Tarmoqlar bo‘yicha aholining bandligi quyidagicha: sanoatda 12,7%, qishloq xo‘jaligida 33,5%, qurilishda 7,7%, transport va aloqada 4,3%, fan, ta’lim, madaniyat va san’atda 12,8%, savdo, umumiy ovqatlanishda 8,5%, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta’minotda 6,6%, boshqa sohalarda 13,9% ni tashkil qiladi. 2.Tashkilot bo‘limlarining 2004 yilning yanvar-may oylarida sarf qilingan xizmat xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. 58 Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May 57000 70900 66500 76000 8000 № Bo‘limlar 1. Kadrlar bo‘limi 2. 3. 4. Hisobxona 78000 Rejalashtirish bo‘limi 54800 Marketing bo‘limi 67000 54000 65400 54600 4800 65000 45800 76000 50000 76500 80000 87000 3300 Topshiriq №21 1.2010-2014 yillarda institutga qabul qilingan talabalar soni to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Yillar 2003 2004 2005 2006 Talabalar soni 525 558 624 730 2. Dunyo qit’alarining maydoni to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Qit’alar Yevropa Osiyo Afrika Maydoni (% 11 hisobida) 30 19 Avst- Ame Antrakraliya -rika tida 10 25 5 Topshiriq №22 1.Avtokorxonada pul tushumi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Oylar Pul tushumi (million so‘m hisobida) sentyabr 250 oktyabr 265 noyabr dekabr yanvar 234 278 310 2.Aholisi 100 mingdan ortiq shaharlar to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Shaharlar Toshkent Namangan Samarqand Andijon Buxoro Aholi soni 2149 397 363 343 240 (ming kishi hisobida) 59 Topshiriq №23 1. Shahar okruglarida muzqaymoq sotish tushumi(million so‘m hisobida) to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. № Okruglar 1. Markaziy Oylar Iyun Iyul 57 70 2. 3. 4. G‘arbiy Shimoliy Janubiy 78 54 67 54 65 76 Avgust 66 65,4 45,6 80 2. O‘zbekiston Respublikasida yashayotgan aholining 2005 yilga nisbatan milliy tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Millatlar O‘zbek Soni (foiz hisobida) 80,0 Qoraqalpoq 2,2 Tojik 5,0 Rus Qozoq Boshqa millat vakillari 3,8 3,6 5,4 Topshiriq №24 1. O‘zbekiston Respublikasida 2004 yilga nisbatan asosiy turdagi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Mahsulot turlari Neft (ming tonna) Hajmi 4387,0 Gaz(mil. Ko‘mir Paxta kub.m) (ming tolasi tonna) (ming tonna) 59900,0 2710 946,0 Trak- Mineral torlar o‘g‘itlar (dona) (ming tonna) 2900 817,2 2. Qoraqalpog‘iston Respublikasida yashayotgan aholining 2005 yilga nisbatan milliy tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. 60 O‘zbek 35,8 Millatlar Soni(% hisobi-da) Qora- Turkqalpoq man 33,8 4,9 Rus 0,8 Qo- Boshqa millat zoq vakillari 22, 1,8 9 Topshiriq №25 1. O‘rta Osiyoning eng yirik ko‘llari to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Nomi Maydoni (ming kv.km) Orol Bal- Issiqxash ko‘l 30 18, 6,23 3 AySon Chatir- Qorako‘l darko‘l ko‘l ko‘l 26,0 0,2 0,16 0,39 7 2. O‘zbekiston Respublikasida qishloq va shahar aholisining o‘zgarishi(foiz hisobida) to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘ri-nishida tasvirlang. Yillar Aholi soni (% hisobida) 1979 yil qishloq shahar 59 41 1989 yil qishloq shahar 60 40 2005 yil qishloq shahar 64 36 Topshiriq №26 1. O‘zbekiston Respublikasida yoqilg‘i sarfi dinamikasi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Yillar 1980 yil Ko‘- gaz neft Yoqil- mir g‘i turlari Hajmi 7,7 79,6 8,6 (% hisobida) Boshqa yoqilg‘ilar 4,1 2005 yil Ko‘mir gaz 4,8 61 neft Boshqa yoqilg‘ilar 87,2 4,3 3,7 2.Ba’zi bir chet mamlakatlarga chet el sarmoyasining kiritilishi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Davlatlar Bolgariya Polsha Chexiya Ruminiya Vengriya Chet el sarmoya- 739 5108 1941 6757 961 larining kiritilishi (mill. dollar hisobida) Topshiriq №27 1. Samarqand shahrini boshqa shaharlar bilan bog‘laydigan aviareyslar to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Shaharlar Toshkent Moskva Kiyev Andijon Baku Reyslar soni 340 60 54 128 34 2.Qishloq xo‘jaligi ekin maydonlari tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotni diagramma ko‘rinishida tasvirlang. Yillar Donli ekinlar 1940 48,4 1970 32,4 2003 47,3 Ekin maydonlari tarkibi(% hisobida) Texnik Em-xashak Sabzavot-poliz ekinlar ekinlari ekinlari 33,8 14,9 2,9 51,1 13,2 3,3 38,1 8,3 6,3 Variantlar Variant №1, 5, 6 Topshiriq № 16, 20,24 Variant №2, 7, 8 Topshiriq №17,21,25 Variant №3, 9, 10 Topshiriq № 18,22,26 62 Variant №4,11,12 Topshiriq № 19,23,27 3-LABORATORIYA ISHI WINDOWS TIZIMI MUHITIDA TAQDIMOTLAR YARATISH AMALIY DASTURLARI. POWER POINT DASTURI Ishdan maqsad Power Point dasturida turli xil ko‘rinishdagi slaydlardan tashkil topgan ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlash ko‘nikmasini hosil qilish. Ish haqida nazariy ma’lumot 1.Power Point dasturida turli xil slaydlardan tashkil topgan ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlash Microsoft PowerPoint dasturi - universal, imkoniyatlari keng bo‘lgan, ko‘rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar, animatsiya effektlari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish imkonini beradi. Slayd (slayd) ma'lum bir o‘lchamga ega bo‘lgan muloqot varaqlari hisoblanadi. Unda biror maqsad bilan yaratilayotgan namoyish elementlari joylanadi. Slaydlar ketma-ketligidan iborat tayyor ko‘rgazmani kompyuter ekranida, videomonitorda, katta ekranda namoyish qilish mumkin. Ko‘rgazmani tashkil qilish slaydlar ketma-ketligini loyihalash va jihozlash demakdir. Ish tartibi 1. POWER POINT dasturini ishga tushirish. 2. Yangi slayd tashkil qilish buyrug‘ini ishga tushirish. 3. Slaydning titul varag‘ini tashkil qilish. 4. Главная menyusining Слайды bo‘limining Создать слайд buyrug‘i orqali slaydlar ketma-ketligini tashkil qilish. 5. Slaydga rasm, jadvalli ma’lumot, diagramma va hokazolarni joylashtirish. 6. Tayyorlangan slaydlarga animatsiya o‘rnatish. 7. Показ слайдовНачать показ слайдов bo‘limining buyruqlari orqali tashkil qilingan slaydni ekranda namoyish qilish. 8. POWER POINT dasturi bilan ishni yakunlash. 63 “Windows tizimi muhitida matnli axborotlarni yaratish va tahrirlash. Word dasturi” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot tayyorlash jarayonini ko‘rib chiqamiz. 1. Slaydning titul varag‘ini tashkil qilamiz. 1. Buning uchun Заголовок слайда oynasiga «Windows tizimi muhitida matnli axborotlarni yaratish va tahrirlash.Word dasturi» jumlasini kiritamiz. Sarlavha uchun shrift o‘lchamini 40, uning rangini esa qizil rang deb belgilaymiz. Средство рисования – Формат menyusining Стили WordArt bo‘limidan Анимация buyrug‘ini tanlab, kerakli Отражения o‘rnatamiz. 2. Подзагаловок слайда oynasiga «TAQDIMOT» jumlasini kiritamiz. Qism (подзаголовок) sarlavha uchun shrift o‘lchamini 44, uning rangini esa yashil rang deb belgilaymiz. Kichiq sarlavha uchun osmon soyasini o‘rnatamiz. 64 1. Дизайн menyusining Темы bo‘limidan “Эркер”ni tanlaymiz. 5. Slayd effektini o‘rnatamiz: - sarlavha uchun matn harflarining o‘ng tomondan paydo bo‘lishi; - kichiq sarlavha uchun matn harflarining pastki tomondan paydo bo‘lishi. Foydalanuvchi slaydga o‘zi xohlagan shrift o‘lchamini, fonini berishi va ixtiyoriy animatsiya o‘rnatishi mumkin. 2. «Microsoft Word dasturi ishchi oynasi» nomli slayd tashkil qilamiz. 1. Заголовок слайда oynasiga «Microsoft Word dasturi ishchi oynasi» matnini kiritamiz. Shrift o‘lchamini 44, uning rangini osmon rangi, soyasini qora rangda o‘rnatamiz. 65 2. Текст слайда oynasiga Microsoft Word dasturi ishchi oynasi rasmini kiritamiz. 3. «MS Word dasturining Главная menyusi va uni sozlash» nomli slayd tashkil qilamiz. 1. Слайд заголовок oynasiga «MS Word dasturining Главная menyusi va uni sozlash» matnini kiritamiz. Shrift o‘lchami 44, rangini osmon rangi qilib tanlaymiz. 2. Текст слайда oynasiga «MS Word» dasturining Главная menyusi va uni sozlash» rasmini kiritamiz. 4. «MS Word dasturining Вставка menyusi va uni sozlash» nomli slayd tashkil qilamiz. 1. Слайд заголовок oynasiga « MS Word dasturining Вставка menyusi va uni sozlash » matnini kiritamiz. Shrift o‘lchamini 44, rangini osmon rangi qilib tanlaymiz. 2. MS Word dasturining Вставка menyusi rasmini kiritamiz. 66 5. «Microsoft Word dasturida jadvallar bilan ishlash» nomli slayd tashkil qilamiz. 1. Слайд заголовок oynasiga «Microsoft Word dasturida jadvallar bilan ishlash»matnini kiritamiz. Shrift o‘lchamini 44 deb olamiz. 2. Текст слайда oynasiga Таблица muloqot oynasi rasmini kiritamiz. 6. “Microsoft Word matn prosessorida rasm va sxemalar chizish”. nomli slayd tashkil qilamiz. 1. Слайд заголовок oynasiga «Microsoft Word matn prosessorida rasm va sxemalar chizish» matnini kiritamiz. Shrift o‘lchamini 44 deb olamiz. 2. Microsoft Word da rasm va sxemalar chizish uchun Вставка menyusidan Teкст, Иллюстрации bo‘limlaridan foyidalaniladi. Ил67 люстрации bo‘limining Фигуры tugmasi yordamida turli ko‘rinishdagi chiziqlar, strelkalar, blok – sxemalar chizish uchun esa kerakli figuralarni hosil qilish mumkin. «Фигуры» buyrug‘ining rasmi kiritiladi. 2. Ko‘rgazmali taqdimot materiallariga maxsus animatsion effektlar berish PowerPoint taqdimotlar dasturi o‘zida matnlar, rasmlar, sxemalar, grafiklar, animatsiya effektlari, tovush, videokliplardan iborat bo‘lgan slaydlar hosil qilish imkonini beradi. Slaydlar ketma-ketligidan hosil bo‘lgan taqdimotlarni kompyuter ekranida, videomonitorlar va katta ekranlarda namoyish qilish mumkin. Taqdimot tuzish bu - qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib, slaydlar ketma-ketligini yaratish va bezagini berishdir. Анимация bu - matn yoki obyektga qo‘yiladigan maxsus vizual yoki tovushli effektlardir. Animatsion effektlarni qo‘llash uchun Анимация menyusidan foydalaniladi. Animatsion effekt qo‘llanilishi kerak bo‘lgan obyekt belgilanadi va kerakli animatsion effekt tanlanadi. Ko‘rgazmali taqdimotga maxsus animatsion effektlar berib, bo‘lganimizdan so‘ng Показ слайдов menyusidan foydalangan holda taqdimotni namoyishga tayyorlanadi. 68 Ish tartibi 1. “Men hozir o‘rganadigan fanlar haqida” mavzusida taqdimot tuzing. 2. Taqdimot slaydlari amalda o‘rganayotgan fanlaringizdan iborat bo‘lsin. Slayd sarlavhalariga fanlarning nomi keltiriladi 3.Slaydlar matnlari siz o‘rganayotgan fanlarning predmeti, maqsadi o‘rganish sohasi kabi ma’lumotlardan iborat bo‘lsin. Namuna keltiramiz, masalan, 1) 1-slayd sarlavhasi: Men hozir o‘rganadigan fanlar haqida Muallif: Abdullayeva Zulfiya 2) 2- slayd sarlavhasi: Informatika fani Slayd matni: Informatika fanining maqsadi - fan, texnika va ishlab chiqarishda, ya’ni inson faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikastiyalar yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bog‘liq bo‘lgan nazariy va amaliy masalalarini o‘rganishdan iborat. Informatikaning asosiy vazifasi - axborotni qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish hamda ularni amalyotga qo‘llashdan iborat. 3) 3- slayd sarlavhasi: Axborot texnologiyalari fani Slayd matni: Axborot texnologiyalari - axborotlarni jamlash, saqlash, uzatish va shu jarayonlarni amalga oshiruvchi barcha texnik vositalarni ishlatishni o‘rganuvchivchi fan hisoblanadi. Axborot texnologiyalari fanni o‘rganishning maqsadi va vazifalari: axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot texnologi-yalarini qo‘llashni nazariy hamda amaliy asoslarini o‘rganishdan iborat. 4) 4,…, 10-slayd sarlavhasi: … 4.Taqdimot tuzish usullarini o‘zingiz tanlang. 5.Tuzilgan taqdimot slaydlarga Дизайн, Анимация menyularining buyruqlari yordamida tegishli parametrlarni o‘rnating. Slaydlarni tuzishda Вставка menyusini Рисунок, Клип, Фильм, Звук, Объект buyruqlaridan foydalaning. 69 6.Tuzilgan taqdimot nomini o‘z ism-familiyangiz bilan Мои документы papkasida fayl ko‘rinishida rasmiylashtiring. 7. Bajarilgan jarayonlarni keltiring. TOPSHIRIQLAR Variant topshiriqlarida talabalarga qulaylik tug‘dirish maqsadida mavzular bo‘yicha tayanch iboralar keltirilgan. Topshiriq №1 “Kompyuterlarning asosiy qurilmalari” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Tizimli blok va uning tarkibiga kiruvchi qurulmalar (mikroprosessor, operativ xotira, kesh xotira, qattiq disk), monitor, klaviatura va sichqoncha. Topshiriq №2 “Word dasturida faylni chop qilish” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Matnni sahifalarga bo‘lish. Faylni printerga chop qilish. Topshiriq №3 Operatsion tizimlar mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Operstion tizim tushunchasi, operatsion tizimlar turlari. Windows operatsion tizimi. Windows imkoniyatlari. Topshiriq №4 “Excel dasturining asosiy tushunchalari” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Asosiy menyusi. Uskunalar majmuasi. Formulalar qatori. Kontekstli menyusi. Menyu va uskunalar majmuasini sozlash (Настройка). Topshiriq №5 “Excel dasturida ma’lumotlarni kiritish va formatlash” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Ma’lumotlar turi. Son. Matn. Sana. Vaqt. Yacheykani formatlash. Yacheyka nomi. Yacheykalar diapazoni. 70 Topshiriq №6 “Excel dasturida formulalar bilan ishlash” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Formulani kiritish. Formulani nusxalash. Topshiriq №7 “Excel dasturida matematik funksiyalari bilan ishlash” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Matematik funksiyalar. Topshiriq №8 Excelda diagramma va grafiklar tuzish mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Мастер диаграмм yordamida diagramma tuzish. Diagramma tiplari. Diagramma elementlari. Funksiyaning grafigini chizish. Topshiriq №9 “Excelning statistik va matnli funksiyalari bilan ishlash” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Matnli funksiyalardan foydalanish. Statistik funksiyalar. Topshiriq №10 “Wordda jadval va formulalar bilan ishlash” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Jadval tuzish. Jadvalga ustun va satrlar qo‘shish va olib tashlash. Jadvalga ma’lumotlarni kiritish va tahrirlash. Formulalar yozish. Formulani tahrirlash. Topshiriq №11 “Wordda matnli ma’lumotlar bilan ishlash” mavzusida ko‘rgazmali taqdimot materiallarini tayyorlang. Wordni ishga tushirish va undan chiqish. Word menyusi. Uskunalar majmuasi elementlari bilan ishlash. Matnlarni kiritish. Matnlarni tahrirlash. Matn qismlari bilan ishlash (belgilash, nusxalash, o‘chirish va hokazo). Topshiriq №12 Word dasturida Главная menyusi bilan ishlash. 71 Variant №1,5,6 Topshiriq № 1,4,6 Variantlar Variant Variant №2,7,8 №3,9,10 Topshiriq Topshiriq №5,2,7 № 3,10,12 Variant №4,11,12 Topshiriq № 8,9,11 4-LABORATORIYA ISHI WINDOWS TIZIMI MUHITIDA MA’LUMOTLAR BAZASINI TASHKIL QILISH VA BOSHQARISH. MS ACCESS DASTURI Ishdan maqsad MS Access dasturida ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va boshqarish ko‘nikmasini hosil qilish. MS Access dasturida ma’lumotlar bazasida forma, so‘rov va hisobotlar tashkil qilish va boshqarish ko‘nikmasini hosil qilish. Ish haqida nazariy ma’lumot Jadval asosida ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va boshqarish MS Access dasturida ma’lumotlar baza (MB)sini tashkil qilishning bir qancha usullari bor: 1. Shablon yordamida MB ni yaratish; 2. MBni yaratish; 3. Microsoft Access jadvaliga boshqa manbadan ma’lumotlar qo‘yish; 4. Boshqa manbadan ma’lumotlarni import qilish; 5. Mavjud MBni ochish. Office Access ishga tushganida Начало работы с Microsoft Office Access oynasi hosil bo‘ladi. 72 1.Shablon yordamida MB ni yaratish Microsoft Accessda MB yaratishni tezlatish maqsadida shablonlardan foydalaniladi. Shablon – bu muayyan vazifani bajarish uchun barcha, jadvallar, so‘rovlar, formalar va hisobotlarga ega tayyor MBsidir. Shablon yordamida MB ni yaratish uchun Accessni ishga tushiring. Начало работы с Microsoft Office Access oynasining chap tomonidagi Категории шаблонов sohasida bir necha shablonlar tasvirlangan. 1. Kerakli shablonni tanlang. 2. Microsoft Access oynasining o‘ng sohasida Имя файла maydonida MBning birlamchi nomi paydo bo‘ladi. Faylning nomini o‘zgartirish yoki uni boshqa papkaga joylashtirish mumkin. 3. Создать tugmasini bosing. Access avval MBni yaratadi, so‘ngra uni ochadi. Ekranda ma’lumotlarni kiritish uchun forma hosil bo‘ladi. Microsoft Office Online veb-tugunidan shablonni yuklash. Agar Начало работы с Microsoft Office Access oynasidan mos shablon topilmasa, u holda Microsoft Office Onlinedan kerakli shablon topish mumkin. Accessni ishga tushiring. Agar MB ochilgan bo‘lsa, u holda Microsoft Office tugmasini bosing, so‘ngra Закрыть базу данных bandini tanlang. Начало работы с Microsoft Office Access oynasining pastki qismida joylashgan Также на веб-узле Office Online sohasidan Шаблоны punktini tanlang. Operaning yangi oynasida Microsoft Office Online ochiladi. Microsoft Office Online veb tugunidan kerakli shablonni qidiring va yuklang. 73 2.Shablon yuklanganidan so‘ng yangi MB quyidagi papkalardan biriga saqlanadi: Microsoft Windows Vista c:\Users\Имя пользователя \Документы; Microsoft Windows Server 2003; c:\Documents and Settings\Имя пользователя \Мои документы; Microsoft Windows XP c:\Documents and Settings\ Имя пользователя \Мои документы. 2.Shaxsiy MB sini yaratish. Agar shablonlar talablaringizga javob bermasa yoki boshqa dasturda kerakli ma’lumotlar bo‘lib, ularni Microsoft Access ga import qilish zaruriyati tug‘ilsa, u holda shaxsiy MBsini yaratish mumkin. Buning uchun quyidagilarni bajarish kerak (yoki ulardan birini): 1. Yangi jadval yaratib, bu jadvallarga ma’lumotlarni kiritish, qo‘yish yoki import qilish orqali; 2. Boshqa manbalardan ma’lumotlarni import qilish orqali yangi shaxsiy MBsini yaratish mumkin. 3. Bo‘sh MB yaratish. Microsoft Accessni ishga tushiring. Начало работы с Microsoft Office Access oynasida Новая база данных tugmasini bosing. Новая база данных sohasida Имя файла maydoniga fayl nomini kiriting. Создать tugmasini bosing. Microsoft Access MB yaratib, «Таблица1» nomli bo‘sh jadval ochadi. Access kursorni Добавить поле ustunidagi birinchi bo‘sh katakka joylashtiradi. Jadval qo‘yish Создание menyusi Таблицы bo‘limi buyruqlari yordamida mavjud MBga yangi jadval qo‘yish mumkin. 74 Jadval rejimida bo‘sh jadval yaratish uchun Таблицаni tanlang. Bunda jadval yoki konstruktor rejimini tanlash mumkin. Jadval rejimida jadval qo‘yish. Jadval rejimida ma’lumotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritishni boshlash mumkin. Maydon nomlari «Поле1», «Поле2» kabi beriladi, maydonning ma’lumot turi esa kiritilayotgan ma’lumotlar asosida aniqlanadi. Создание menyusining Таблицы bo‘limidan Таблица buyrug‘ini tanlang. Access kursorni Добавить поле ustunidagi birinchi bo‘sh katakka joylashtiradi. Таблица – Поля и столбцы – Новое поле ni tanlang. Access o‘ng tomonda Шаблоны полей oynasini ochadi. Bu yerda ko‘p ishlatiladigan maydon turlari saqlanadi. Kerakli ma’lumot turini sichqoncha bilan jadvalning biror maydoniga tortib keltiring. Access jadvalga xuddi shu nom va xossaga ega bo‘lgan maydon qo‘shadi. Конструктор rejimida jadval qo‘yish. Конструктор rejimida jadval tarkibini yaratib, so‘ngra ma’lumotlar kiritish uchun jadval rejimiga o‘tish kerak. 75 Jadvalning har bir maydoni uchun Имя поля ustuniga nom bering, so‘ngra Тип данных ro‘yxatidan mos ma’lumot turini tanlang. Xohishingizga ko‘ra, Описание ustuniga har bir maydon uchun tavsif berishingiz mumkin. Barcha maydonlar kiritilgandan so‘ng jadvalni saqlang. 3.Microsoft Access jadvaliga boshqa manbadan ma’lumotlar qo‘yish. Agar kerakli ma’lumotlar boshqa dasturda saqlangan bo‘lsa, masalan, Office Excel, ulardan nusxa olish va Access jadvaliga qo‘yish mumkin. Ma’lumotlarni bo‘sh jadvalga qo‘yilganda, Access kiritilayotgan ma’lumotlarni ko‘rinishiga qarab maydon turini o‘rnatadi. Faraz qilaylik, kerakli ma’lumotlar boshqa dasturlarda to‘plangan bo‘lib, ularni import qilish zaruriyati tug‘ildi. U holda quyidagilarni bajarish zarur: Внешние данные– Импорт bo‘limida ma’lumotlari import qilinayotgan fayl turiga mos buyruqni tanlang. Agar kerakli dastur turi mavjud bo‘lmasa, u holda Дополнительно tugmasini bosing. 76 Внешние данные dialog oynasidan Обзор tugmasini bosing va ma’lumotlar manbasi faylini tanlang. Quyidagi guruhdan kerakli parametrni tanlang: import qilingan ma’lumotlar asosida yangi jadval yaratish; mavjud jadvalga qo‘shish; bog‘langan jadval yaratish. Укажите, когда и где сохранять данные в текущем базе данных, ya’ni, import qilingan ma’lumotlar asosida yangi jadval yaratishni tanlang. OK tugmasini bosing. Bunda Microsoft Accessda import ustasi ishga tushadi. Импорт ustasining barcha ko‘rsatmalarini bajaring. Ma’lumotlar Microsoft Accessning yangi jadvaliga import qilinadi. Ish tartibi 1. Ma’lumotlar bazasini hosil qilish. 2. Yangi ma’lumot bazasini hosil qiling; 3. Ma’lumot bazasi jadvalini hosil qiling; 4. Quyidagi jadvaldan foydalangan holda ma’lumotlar bazasi jadvalining maydonlarini hosil qiling; 5. Hosil qilingan jadvalni saqlang. 77 “O‘qituvchilar” nomli ma’lumotlar jadvali: Maydon nomi Ma’lumotlar turi Maydon yoki turi O‘qituvchi kodi Счетчик Familiyasi Matnli 15 Ismi Matnli 15 Otasining ismi Matnli 15 Tug‘ilgan sanasi Sana/vaqt Qisqacha Tug‘ilgan joyi Matnli 15 Yashash joyi Matnli 15 Mansabi Matnli 9 O‘qitadigan fani Matnli 3 Telefoni Matnli 9 Maoshi Pul birligi Rasmi OLE obyekti Ilmiy ishlari Гиперссылка kattaligi - Access ni ishga tushiring va yangi MB yaratib, baza nomini O‘qituvchilar, faylning turini esa o‘zicha qoldiring, chunki maxsus nomdagi fayllar hozircha kerak emas. Bu ishlarni qilib bo‘lgandan so‘ng, Создать tugmachasini bosing. Ekranda quyidagi oyna paydo bo‘ladi: - Конструктор rejimini tanlang va yuqorida ko‘rsatilgan jadvaldan foydalangan holda uning barcha maydonlarini ma’lumotlar bazasiga kiriting. - Jadvalni saqlang. 78 Ma’lumotlar bazasini to‘ldirishni amalga oshirish tartibi Kodi 1. Mansabi deb nomlangan maydon ma’lumotlariga chegaralanishlar o‘rnating, ya’ni, unga faqat Professor, Dotsent va Assistent degan nomlargina kiritila olinsin. 2. Mansabi deb nomlangan maydonga noto‘gri ma’lumotlar kiritilgan taqdirda ekranda xatolik yuz bergani to‘g‘risidagi ma’lumot chiqishini ta’minlang. 3. Mansabi deb nomlangan maydon uchun o‘z-o‘zidan avtomatik ravishda Dotsent nomi kiritilishini amalga oshiring. 4. O‘qituvchi kodi maydoniga kiritiladigan kattaliklar uchun chegaralanish kiriting – bu kattaliklar (sonlar) qaytarilmasligini ta’minlang. 5. Jadvalni quyidagi ma’lumotlar bilan to‘ldiring va bunda Mansabi deb nomlangan maydonga noto‘gri ma’lumotlar kiritilgan taqdirda ekranda xatolik yuz bergani to‘g‘risidagi ma’lumot chiqishini tekshiring: 1 2 3 4 5 Famili- Ismi Otasining Tug‘il- Tug‘il- Ya- Man- O‘qitadigan Telefon Maoshi, yasi ismi gan gan shash sabi fani raqami so‘m sanasi joyi joyi Shukurov Abdullayev Asrayev Rustam Shukur Soli Saido -vich Raxmonovich Rustamovich Abdul- Bolta Inomolayev vich Jamo- Dil- Sobirovlova noza na Tosh- Profeskent sor Tosh- Dotkent sent Tosh- Profeskent sor Tosh- Dotkent sent Tosh- Dotkent sent IMU 2201464 800000 IAT 2161426 600000 IMU 2344125 750000 IAT 2353428 550000 IMU 2121498 530000 Man- Azizov- 20.11.72 Tosh- Tosh- Assiszura na kent kent tent IAT 2540856 350000 IKT 2445672 400000 6 Malikova 7 Mirza- Lobar yeva Murodovna 10.11.52 Toshkent 02.04.54 Samarqand 05.05.51 Buxoro 06.07.74 Buxoro 01.02.67 Toshkent 12.08.70 Jizzax Tosh- Assiskent tent 6. Jadvalning har bir maydoni kengligini kiritilgan ma’lumotlar kattaligiga mos ravishda o‘zgartiring. 79 7. Jadvaldan Abdullayev familiyali o‘qituvchini qidirishni amalga oshiring. 8. Ma’lumotlarni almashtirishni amalga oshiring: Assistent Malikovaning maoshini 350000 sumdan 370000 sumga o‘zgartiring. 9. Tug‘ilgan sanasi maydoni bo‘yicha kamayish tartibida tartiblashtirishni amalga oshiring (Tug‘ilgan so‘zi kiritilayotganda belgisini kiritmaslikka e’tibor bering. Ma’lumotlar bazasi maydon nomlari uchun . , ; ` ” belgilarini kiritilishini taqiqlab qo‘ygan). 10. Mansabi va O‘qitadigan fani maydonlari bo‘yicha ma’lumotlar filtratsiyasini amalga oshiring. 11. Hosil qilingan jadvalni chop qiling va uning qog‘ozda qanday ko‘rinishini bilib oling. Topshiriqni bajarish tartibi 1. Jadvalga kiritilayotgan turli xil ma’lumotlarga chegaralanishlar qo‘yish uchun: - agarda ma’lumotlar bazasining jadval rejimida turgan bo‘lsangiz, hosil qilinayotgan jadval uchun Конструктор rejimiga kiring.; - darchaning yuqori qismidagi Mansab maydonida sichqoncha bilan turting; - darchaning pastki qismidagi ro‘yxatdan Условие по значению (Shartli qiymat) qatorida sichqoncha ko‘rsatkichi bilan turting; - unda hosil bo‘lgan tegishli tugmachani bosib, Mansab maydoni qabul qilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni aniqlash shartlarini tanlashga imkon beradigan oynani oching; - hosil bo‘lgan oynada Professor so‘zini yozing va undan so‘ng OR (mantiqiy “yoki” (“ili”) buyrug‘i tugmachasini bosing. Keyin Dotsent so‘zini yozib, yana o‘sha tugmachani bosing va undan so‘ng Assistent so‘zini yozing va OK tugmachasini bosing. Shunday qilib, biz Mansab maydoniga faqat yuqorida ko‘rsatilgan so‘zlar kiritilishi mumkin bo‘lgan shartlarni kiritib bo‘ldik. 2. Сообщение об ошибке (Xatolar haqida ma’lumot) qatoriga quyidagi so‘zni kiriting: “Ma’lumotlarni tog‘ri kiriting, chunki o‘qituvchilar uchun bunday mansab yoq”; 3. Значение по умолчанию (Avtomatik ravishda dastur tomonidan kiritiladigan kattalik) nomli qatorda Dotsent so‘zini kiriting; 80 4. Kod (O‘qituvchi kodi) maydoniga kiritiladigan ma’lumotlarga chegaralanish o‘rnatish uchun ularning qaytarilmasligini va keyinchalik ularni o‘zgartirish mumkin bo‘lishiga ahamiyat berish kerak. Shuning uchun ham ushbu maydon uchun ma’lumotlarning Счетчик turini qo‘llab bo‘lmaydi, chunki bunda ma’lumotlar hech qachon qaytarilmaydi. Ikkinchi shartni bajarish uchun, ya’ni, o‘qituvchilar kodlarini o‘zgartirishga imkon yaratish uchun Koд maydonida ma’lumotlarning Числовой turi tanlanishi kerak bo‘ladi. Ularning qaytarilmasligini ta’minlash uchun esa quyidagi ishlarni bajarish zarur: Индексированное поле (Индексlashtirilgan maydon) ko‘rsatkichi qatorida sichqoncha ko‘rsatkichini o‘rnatib, uni turting. Индекс – Access ning jadvaldagi ma’lumotlarni qidirish va saralash uchun ishlatiladigan bir muxim vositasidir. Jadvalning kalit maydoni (boshlang‘ich maydon kaliti) avtomatik ravishda indekslashtiriladi. MEMO, OLE obyektlari maydonlari va Giperilova turidagi maydonlarda indekslar hosil qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Индексlashtirilgan maydon xususiyati bir maydon uchun hosil qilingan indeksni aniqlaydi. Индексlashtirilgan maydon unikal (qaytarilmaydigan) yoki qaytariladigan kattaliklarni o‘z ichiga olishi mumkin. Istalgan miqdordagi indekslarni hosil qilishga imkon beriladi; hosil bo‘lgan ro‘yxatdan Да deb, nomlangan punktni (imkoniyatni) tanlab oling. Bu ishni bajarish “Mos kelishlarga yo‘l qo‘yilmaydi” (Cовпадения не допускаются) ma’nosini anglatadi va shu ishning dastur tomonidan amalga oshirilishiga olib keladi; tegishli tugmachani bosish orqali Таблица (Jadval) rejimiga o‘ting. Bunda “Hosil bo‘lgan jadval saqlansinmi?” degan savolga javoban Да (Ha) tugmachasini bosing; 5. Yuqorida keltirilgan jadvaldan foydalangan holda barcha ma’lumotlarni kiriting. So‘ngra Mansab maydoniga Laborant so‘zini kiritib ko‘ring. Ekranda “Ma’lumotlarni to‘g‘ri kiriting, chunki o‘qituvchilar uchun bunday mansab yoq” degan ma’lumot hosil bo‘ladi. Endi to‘g‘ri so‘zni kiritishingiz mumkin; 6. Jadvalning har bir maydoni kengligini kiritilgan ma’lumotlar kattaligiga mos ravishda o‘zgartirish uchun quyidagi ishlarni bajaring: kod maydonining istalgan qatorida sichqoncha ko‘rsatkichi bilan turting; sichqonchani o‘ng tugmasini bosib, Ширина столбца (Ustun kengligi) buyrug‘ini tanlang; 81 hosil bo‘lgan oynada По ширине данных (Ma’lumotlar kengligi bo‘yicha) tugmachasini bosing va natijada maydon kengligi o‘zgarilishi amalga oshadi; boshqa maydonlar bilan ham ushbu amallarni bajarib chiqing. 7. Jadvaldan Abdullayev familiyali o‘qituvchini qidirishni amalga oshirish uchun quyidagi amallarni bajarish zarur bo‘ladi: kursorni Фамилия maydonining birinchi qatoriga olib keling; Главная menyusidan Найти (Topilsin) buyrug‘ini tanlang; Hosil bo‘lgan muloqot oynasidagi Образец (Namuna) deb nomlangan qatorda Abdullayev familiyasini kiriting; Просмотр (Ko‘rib chiqish) nomli qatorda ВСЕ (Hammasi) degan so‘z bo‘lishi kerak. Buning ma’nosi jadvaldagi “Barcha yozuvlar bo‘yicha qidirilsin” degani bo‘ladi; Совпадение (Mos kelishlik) qatoridagi ro‘yxatdan “С любой частью поля” (Maydonning istalgan qismi bilan) imkoniyatini tanlang; Только в текущем поле (Faqat joriy maydonda) deb nomlangan qatorda belgi o‘rnating (unda “galochka” belgisi turishi kerak); Найти (Topilsin) tugmachasini turting. Bu amal natijasida kursor ikkinchi yozuvga kelib, Abdullayev familiyasini ajratib ko‘rsatadi; Найти далее (Yana topilsin) tugmachasi turtilsa, kursor to‘rtinchi yozuvga o‘tadi va yana Abdullayev familiyasini ajratib ko‘rsatadi; Qidiruv rejimidan chiqish uchun Закрыть (Yopilsin) tugmachasini turtiladi. 8. Assistent Malikova ning maoshini 350000 so‘mdan 370000 so‘mga o‘zgartirish uchun quyidagi ishlar amalga oshiriladi: kursorni Maosh maydonining birinchi qatoriga olib keling; Главная menyusining Заменить (Almashtirilsin) buyrug‘ini tanlang; hosil bo‘lgan muloqot oynasining Образец (Namuna) qatorida 350000s ni kiriting; Заменить на (. . . ga almashtirilsin) qatoriga 380000s ni kiriting. Boshqa imkoniyatlarga ham e’tibor bering, chunki Siz qidiruvni ushbu maydonning barcha yozuvlari bo‘yicha amalga oshirishingiz kerak bo‘ladi; Найти далее (Yana topilsin) tugmachasini bossangiz, kursor uchinchi yozuvga kelib to‘xtaydi. Lekin bu yozuvda professor qayd 82 qilingan, Sizga esa assistent kerak. Shuning uchun qidiruvni davom ettirishingiz kerak bo‘ladi. Shuning uchun yana: Найти далее (Yana topilsin) tugmachasini bosasiz. Endi kursor oltinchi yozuvga kelib to‘xtaydi. Bu esa Siz uchun kerak bo‘lgan yozuvning o‘zi; endi Заменить (Almashtirilsin) tugmachasini bosishingiz kerak bo‘ladi. Buning natijasida ma’lumotlar o‘zgaradi, ya’ni Assistent Malikova ning maoshi 30000 so‘mdan 32000 so‘mga o‘zgaradi. Agarda barcha ma’lumotlarni o‘zgartirish zarur bo‘lsa, Заменить все (Hammasi almashtirilsin) tugmachasidan foydalanish kerak bo‘ladi; Закрыть (Yopilsin) tugmachasini turting. 9. Tug‘ilgan sanasi maydoni bo‘yicha kamayish tartibida tartiblashtirishni amalga oshirish uchun: Tug‘ilgan sanasi maydonining istalgan yozuviga sichqoncha ko‘rsatkichini keltirib, uni bir marta turting; Uskunalar panelidagi A-Ya harflari orqali belgilangan tugmachani bosing yoki Записи, Сортировка, Сортировка по убыванию buyruqlarini ketma-ket bajaring. Bu amallar natijasida Tug‘ilgan sanasi maydoni bo‘yicha kamayish tartibida tartiblashtirish amalga oshiriladi. 10. Mansabi va O‘qitadigan fani maydonlari bo‘yicha ma’lumotlar filtratsiyasini amalga oshirish uchun quyidagi amallarni bajaring: Mansab maydonidagi Dotsent yozuvini belgilang; Uskunalar panelidagi filtratsiya tugmachasini bosing yoki Записи, Фильтр, Фильтр по выделенному buyruqlarini ketma-ket tartibda bajaring. Bu ishlar natijasida jadvalda faqat dotsentlar haqidagi ma’lumotlargina qoladi; endi O‘qitadigan fani maydonida IAT yozuvini turting; uskunalar panelidagi filtratsiya tugmachasini bosing yoki Записи, Фильтр, Фильтр по выделенному buyruqlarini ketma-ket tartibda bajaring. Bu ishlar natijasida jadvalda faqat informatika kafedrasining dotsentlari haqidagi ma’lumotlargina qoladi; Фильтрaцияni man qilish uchun yana filtratsiya tugmachasini bosing yoki Записи, Удалить фильтр buyruqlarini ketma-ket tartibda bajaring; natijada jadvalda barcha boshlang‘ich ma’lumotlar paydo bo‘ladi. 11. Hosil qilingan jadvalni ko‘rib chiqish uchun quyidagi ishlarni bajarish kerak bo‘ladi: 83 Предварительный просмотр (oldindan ko‘rib chiqish) tugmachasini bosing. Bu ish natijasida jadval ekranda namoyon bo‘ladi; ko‘rish oynasini yoping; Agar maydonlarni yoki jadvalning qog‘ozdagi joylashuvini o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, Разметка страницы menyusidagi Параметры страницы imkoniyatini tanlashingiz kerak. Bunda hosil bo‘lgan muloqot oynasidan foydalangan holda kerakli ko‘rsatkichlarni o‘zgartirishingiz mumkin bo‘ladi; Topshiriqlar Topshiriq №1 Oliy o‘quv yurtining kafedralari to‘g‘risidagi MBni yarating. (kafedralar, o‘tiladigan fanlar soni; o‘qituvchilar soni) MBda 10 ta fakultet, 5 kafedra, 10 ta fan haqidagi ma’lumotlarni saqlash zarur. Topshiriq №2 Kafedra o‘qituvchilari haqida MBni yarating (familiyasi, ismi, tug‘ilgan sanasi, mansabi, o‘qitadigan fani, ilmiy ishlari) MBda 15 ta o‘qituvchi, 5 fan haqidagi ma’lumotlarni saqlashi zarur. Topshiriq №3 Oliy o‘quv yurtining fakultetlari to‘g‘risidagi MBni yarating. (fakultet, kafedra, oqituvchilar, fanlar) MBda 10 ta fakultet, 5 kafedra, 10 ta fan haqidagi ma’lumotlarni saqlash zarur. Topshiriq №4 Talabalar haqida MBsini yarating. (familiyasi, ismi, qiziqadigan fanlari, telefon raqamii, manzili, indeks, foto, elektron pochta) MBda 30 ta talaba, 5 ta qiziqadigan fanlari haqidagi ma’lumotlarni saqlash zarur. Topshiriq №5 1. «Savdo amallari» MBsi quyidagi ma’lumotlarni saqlashi lozim: 2. Mijoz-firmani nomi; 3. Rahbarning familiyasi, ismi, sharifi; 4. Mijoz-firmaning yuridik adresi; 84 5. Telefon raqami; 6. Sotilgan tovar nomi; 7. Sotilgan tovarning o‘lchov birligi; 8. Sotilgan tovar miqdori; 9. Sotuv sanasi; 10. Tovar bahosi. MBda 10 ta mijoz, 5 yo‘nalish haqidagi ma’lumotlarni saqlashi zarur. 5 mijoz har xil yo‘nalishlar bo‘yicha 2 ta yo‘llanmaga buyurtma berishi ko‘zda tutilsin. Topshiriq №6 “Telefonda so‘zlashuvlar” MBsi quyidagi ma’lumotlarni saqlashi lozim: 1. Abonentning familiyasi, ismi, sharifi; 2. Abonentning telefon raqami; 3. Abonent telefon qo‘ng‘iroq qilgan shaharning nomi va kodi; 4. Gaplashish sanasi; 5. Gaplashish davomiyligi; 6. Ko‘rsatilgan shahar bilan gaplashishning 1 daqiqasi tarifi; 7. Abonentning uy manzili. MBda 10 ta abonent, 5 ta shahar haqida ma’lumotlar bo‘lishi shart. Mbda 5 ta abonentlarni har xil shaharlar bilan telafonda so‘zlashuvlari soni 2 tadan kam bo‘lmasligi e`tiborga olinsin. Topshiriq №7 “Xo‘jalik shartnomalari“MBsi quyidagi ma’lumotlarni saqlashi lozim: 1. Xodimning familiyasi, ismi, sharifi; 2. Xodimning lavozimi; 3. Xodimning uy manzili; 4. Xodimning tavsifnomasi; 5. Xodim ishtirok etayotgan loyiha nomi; 6. Loyihani boshlash/tugallash sanasi; 7. Loyihada xodimni ishlagan kunlari soni. 8. Mansab maoshi. 9. Loyiha tavsifi. 85 MBda 10 ta xodim, 4 ta mansab, 2 ta loyiha haqida ma’lumotlar bo‘lishi shart. 2 ta loyihada bir vaqtda xodimlar soni 5 tadan kam bo‘lmasligi e`tiborga olinsin. Variantlar Variantlar Variant 1,5 Topshiriq №1 Topshiriq №10 Variant 2,7,8 №2 №91 Variant 3,9,10 №3 №80 Variant 4,11, №4 №7 Variant 6, 12 №5 №6 2.MS Access dasturida ma’lumotlar bazasida forma, so‘rov va hisobotlar tashkil qilish va boshqarish So‘rov - MB dagi ma’lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma’lumotni qidirib topish kabi vazifalarni bajaradi. Forma – MBga yangi ma’lumotlar kiritadi yoki joriy MBdagi ma’lumotlar ustida foydalanuvchi uchun qulay bo‘lgan turli-tuman shakldagi formalar yaratadi. Demak, forma – ekran obyekti bo‘lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda ma’lumotlar kiritiladigan maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar joylashtiriladi va jadval shu tariqa hosil qilinadi. Hisobot - MB tarkibidagi ma’lumotlardan kerakligini printerga chiqaruvchi qog‘ozdagi asosiy hujjat. 86 Ishni bajarish tartibi 1.Ma’lumotlarni formalar yordamida kiritish va ularni ko‘rib chiqish. 1. Forma Мастери (Мастерa форм) yordamida O‘qituvchilar tarkibi nomli forma hosil qiling, formaning turi bir ustunli bo‘lsin (forma v odin stolbest); 2. Forma rejimida turgan holatda dotsent Abdullayev haqidagi ma’lumotni toping; 3. Assistent Malikovaning maoshini 350000 so‘mdan 370000 so‘mga o‘zgartiring; 4. Tug‘ilgan sanasi maydonidagi ma’lumotlarni kamayish tartibida saralang; 5. Mansab maydonidagi ma’lumotlarni filtrlang; 6. O‘qitadigan fani maydoni nomini Fanlar degan nomga o‘zgartiring; 7. Formani qog‘oz varag‘ida qanday ko‘rinishda bo‘lishini o‘rganib chiqing. Topshiriqni bajarish tartibi: 1. O‘qituvchilar tarkibi nomli forma hosil qilish uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim: - Мастерa форм (Formalar masteri) punktini tanlang; - hosil bo‘lgan ro‘yxatdan O‘qituvchilar jadvalini tanlang; - bu ishlar natijasida hosil bo‘ladigan muloqot oynasidan formada bo‘lishi kerak bo‘lgan barcha maydonlarni tanlang. Ushbu misolda barcha maydonlar bo‘lishi kerakligi uchun ularning hammasini tanlash kerak bo‘ladi; - Далее (keyingi) tugmachasini turting; 87 - hosil bo‘lgan muloqot oynasida Форма в один столбец (Bir ustunli forma) tanlangan, shuning uchun yana Далее (keyingi) tugmachasini bosasiz; - hosil bo‘lgan yangi oynadan formaning stilini tanlab olamiz. Buning uchun bir qancha stillardan birini sichqoncha yoki klaviatura yordamida tanlab olamiz va undan so‘ng yana Далее (keyingi) tugmachasini bosamiz; - navbatdagi oynada formaning O‘qituvchilar tarkibi degan nomini klaviatura orqali teramiz. Darchadagi boshqa ko‘rsatkichlarni o‘zgarishsiz qoldiramiz; - endi Готово (Tayyor) tugmachasini turtamiz. Bunda bir ustundan iborat forma hosil bo‘ladi. Chapdagi ustun maydonlar nomi va ungdagi ustun birinchi yozuvga tegishli ma’lumotlar bo‘ladi. Darchaning pastki qismida joylashgan strelkachali tugmachalar orqali yozuvlar bo‘ylab bemalol harakatlanish mumkin (bitta yozuv yuqoriga yoki pastga, yozuvlar boshiga yoki oxiriga). 2. Dotsent Abdullayev haqidagi ma’lumotni topish uchun quyidagi ishlar ketma-ketligini bajaring: - kursorni Familiya maydonining birinchi qatoriga olib keling; - Правка (Tuzatish) menyusidagi Найти (Topilsin) buyrug‘ini bajaring; - hosil bo‘lgan muloqot oynasidan foydalangan holda Образец (Namuna) qatorida Abdullayev familiyasini kiriting; - Просмотр (Ko‘rib chiqish) ko‘rsatkichi qatorida ВСЕ degan so‘z bo‘lishi kerak (ya’ni, barcha yozuvlar ko‘rib chiqilsin degan ma’noda); 88 - Совпадение (Mos tushish) ko‘rsatkichi qatoridagi ro‘yxatdan С любой частью поля (Maydonning har qanday qismi bilan) degan ko‘rsatkichni tanlab olish kerak bo‘ladi; - Только в текущем поле (Faqatgina joriy maydonda) nomli ko‘rsatkich maydonida belgi qo‘ying (“galochka” belgisi qo‘yiladi); - Найти (Topilsin) tugmachasini bosing. Natijada kursor ikkinchi yozuvga o‘tadi va Abdullayev so‘zini ajratib ko‘rsatadi; - endi Найти далее tugmachasini bossak, kursor ettinchi yozuvga o‘tadi va yana Abdullayev so‘zini ajratib ko‘rsatadi; - Закрыть (Yopilsin) tugmachasini bosib, qidiruv rejimidan chiqishni amalga oshiramiz. 3. Assistent Malikovaning maoshini 350000 so‘mdan 370000 so‘mga o‘zgartirish uchun quyidagi ishlarni bajarishimiz kerak bo‘ladi: - kursorni Maosh maydonining birinchi qatoriga keltiring; - Главная menyusidan Заменить (Almashtirilsin) buyrug‘ini tanlang; - Hosil bo‘lgan muloqot oynasidagi Образец (Namuna) qatorida 350000 so‘mni kiriting; - Заменить на (. . . ga almashtirish) qatorida 370000 so‘mni kiriting.; - Найти далее tugmachasini bosing. Bunda kursor oltinchi yozuvga keladi; - Заменить (Almashtirilsin) tugmachasini bossak, ma’lumotlar o‘zgartirilishi amalga oshadi; - Ishni tugallash uchun Закрыть (Yopilsin) tugmachasini bosamiz. 4. Tug‘ilgan sanasi maydonidagi ma’lumotlarni kamayish tartibida saralash uchun quyida keltirilgan ishlarni bajarish kerak bo‘ladi: - Tug‘ilgan sanasi maydonidagi istalgan yozuvni turting; - Uskunalar panelidagi A-Ya rasmli tugmachani turting yoki Записи, Сортировка, Сортировка по убыванию buyruqlarini ketmaket tartibda bajaring. Natijada jadvaldagi barcha yozuvlar Tug‘ilgan sanasi maydonidagi kattaliklar asosida kamayish tartibida joylashtirilib chiqiladi; 5. Mansab maydonidagi ma’lumotlarni filtrlash uchun: – Mansab maydonidagi Dotsent yozuvini tanlab uni turting; – Uskunalar panelidagi filtrlash tugmachasini turting. Natijada formada faqat dotsentlar haqidagi ma’lumotlargina qoladi; – O‘qitadigan fani maydonidagi IAT yozuvini tanlab, uni turting: 89 – Uskunalar panelidagi filtrlash tugmachasini turting yoki ketma-ket ravishda Записи, Фильтр, Фильтр по выделенному buyruqlarini bajaring. Natijada formada informatika kafedrasi dotsentlari haqidagi ma’lumotlargina qoladi, xolos: – Filtrni man qilish uchun uskunalar panelidagi tegishli tugmachani bosing yoki Записи, Удалить фильтр buyruqlarini bajaring. Bu amal natijasida jadvalda barcha ma’lumotlar yana paydo bo‘ladi. 6. O‘qitadigan fani maydoni nomini Fanlar degan nomga o‘zgartirish uchun quyidagi ishlar ketma-ketligini bajarish talab qilinadi: - Конструктор rejimiga o‘ting ; - O‘qitadigan fani maydonida sichqonchaning o‘ng tugmachasini bosing (u maydon nomining chap tomonida joylashgan). Hosil bo‘lgan menyudan Свойства (Xususiyatlar) punktini tanlab olamiz. Ekranda O‘qitadigan fani maydonining xususiyatlarini aks ettirgan oyna hosil bo‘ladi; - Подпись deb nomlangan qatorni turtamiz (u yerda, O‘qitadigan fani degan so‘z turibdi); - O‘qitadigan fani degan so‘zni o‘chirib, Fanlar so‘zini kiriting; - Natijani ko‘rib chiqish uchun Режим формы buyrug‘idan foydalangan holda forma rejimiga kiring. 7. Formani ko‘rib chiqish uchun quyidagilarni bajarasiz: - Uskunalar panelidagi tegishli tugmachadan foydalaning yoki Forma, Предварительный просмотр buyruqlarini bajaring. Bunda formani xuddi qog‘oz varag‘ida ko‘rgandek ko‘rishingiz mumkin; - Ko‘rish oynasini yoping. Bir varaqda formaning bir qancha varaqlari joylashadi. Formalar chop qilinmaydi, chunki uning asosiy maqsadi ma’lumotlarni bosmaga chiqarish emas, balki ushbu jadvalli ma’lumotlarni qulay ravishda kiritish va ko‘rib chiqishdir. 2. Ma’lumotlar bazasidan so‘rovlar hosil qilish 1. O‘qituvchilar jadvali asosida tanlov uchun oddiy so‘rov hosil qiling. Unda o‘qituvchilarning familiyalari, ismlari, otalarining ismlari va mansablari aks ettirilsin. 2. So‘rov natijalarini mansablar bo‘yicha tartiblashtiring. 3. So‘rovni saqlang. 4. O‘qituvchilarning familiyalari, ismlari, otalarining ismlari va ular dars beradigan fanlarni o‘zida aks ettiradigan ko‘rsatkichli so‘rov hosil 90 qiling. Ko‘rsatkich sifatida o‘qituvchining familiyasini ishlating va ushbu so‘rovni Malikova familiyali o‘qituvchi uchun amalga osiring. Topshiriqni bajarish tartibi Oddiy so‘rov hosil qilish uchun quyidagi amallarni bajaring: Создание - Другие -Мастер запросов. Новый запрос dialog oynasida Создание простых запросов tanlang va OK bosing. navbatdagi hosil bo‘lgan oynadagi Таблицы / Запросы qatoridan O‘qituvchilar jadvalini tanlang; Доступные поля oynasida Familiya ko‘rsatkichini ajrating; > tasvirli tugmachani bossangiz, Familiya so‘zi Выбранные поля oynasiga o‘tadi; xuddi shunday tartibda ismi, otasining ismi va mansabi maydonlarini Выбранные поля oynasiga o‘tkazing; Endi Далее tugmachasini bosing; Задайте имя запроса (So‘rov nomini kiriting) deb nomlangan ko‘rsatkich qatorida “O‘qituvchilarning mansablari” degan yangi nom kiriting: Готово (Tayyor) tugmachasini bosing. Ushbu amallar natijasida ekranda so‘rov natijalari aks etgan jadval hosil bo‘ladi. 1. Ma’lumotlarni tartiblashtirish uchun quyidagi ishlarni bajarishimiz lozim bo‘ladi: mansab maydonining istalgan qatoriga sichqoncha ko‘rsatkichini keltirib, uni bir marta turting; ma’lumotlarni kamayish tartibida saralash uchun A-Я tasvirli tugmachani bosing yoki ketma-ket tartibda Записи, Сортировка, Сортировка по убыванию buyruqlarini bajaring. 2. So‘rovni saqlash uchun quyidagilarni bajaring: Сохранить tugmachasini bosing: So‘rov oynasini yoping. 3. Ko‘rsatkichli so‘rov hosil qilish uchun quyidagi amallarni bajaring: O‘qituvchilar jadvalining Familiyasi, Ismi, Otasining ismi, O‘qitadigan fani maydonlari uchun tanlov so‘rovini hosil qiling. Bu ishni 91 ushbu topshiriqning birinchi punktida bajarilgan tartibda bajarishingiz kerak bo‘ladi; so‘rovga O‘qitiladigan fanlar degan nom bering; Endi Готово (Tayyor) tugmachasi bosilsa, ekranda so‘rov natijalarini o‘z ichiga olgan jadval hosil bo‘ladi; Конструктор rejimiga o‘ting; Условия отбора (Tanlov shartlari) qatorida Familiya maydonini qavslar orasiga olgan holda quyidagi gapni kiriting: [O‘qituvchining familiyasini kiriting (Введите фамилию преподавателя)]; Выполнить tugmasini bosing va so‘rovni bajaring; Hosil bo‘lgan oynada Malikova familiyasini kiriting va OK tugmachasini bosing. Ekranda Malikova ismli o‘qituvchining ma’lumotlarini, ya’ni uning ismi-familiyasi va oqitadigan fanini o‘z ichiga olgan jadval hosil bo‘ladi; so‘rovni saqlang; so‘rov oynasini yoping. 3.O‘qituvchilar jadvali asosida mansablar bo‘yicha guruhlantirilgan hisobot tuzish. Topshiriqni bajarish tartibi Hisobot hosil qilish uchun quyidagi ishlar ketma-ketligini bajarish talab qilinadi: Мастер отчетов (Hisobotlar ustasi) punktini tanlang; bu oynaning pastki qismidagi strelkali belgichani turtib, ro‘yxatni oching; hosil bo‘lgan ro‘yxatdan O‘qituvchilar jadvalini tanlang va OK tugmachasini bosing; hosil bo‘lgan oynadan formada ko‘rinishi kerak bo‘lgan maydonlarni tanlang va har bir tanlovdan so‘ng > tugmachasini bosing. Ushbu hisobotda jadvalning barcha maydonlari bo‘lishi kerakligi uchun >> tasvirli tugmachani va so‘ngra Далее tugmachasini bosing; ekranda paydo bo‘lgan oynada maydonlar ro‘yxatini ko‘rasiz. Mansab maydonini ajratib qo‘ying ; endi > tasvirli tugmachani bosing. Ushbu amal oqibatida mansab bo‘yicha guruhlashtirish kerakligini ko‘rsatdingiz; keyin Далее tugmachasini turting; 92 hosil bo‘lgan oynaning ko‘rsatkichlarini o‘zgartirishsiz qoldiramiz va so‘ngra Далее tugmachasini bosamiz; hosil bo‘lgan navbatdagi oynadan hisobotning stilini tanlab olamiz va so‘ng Далее tugmachasini bosamiz; ushbu yangi oynada hisobot nomini O‘qituvchilar deb kiritamiz; endi Готово (Tayyor) nomli tugmachani turtamiz. Bunda ekranda tayyor hisobot namoyon bo‘ladi; hisobotni ko‘rib chiqqandan so‘ng, yopib qo‘ying . Topshiriq №8 1-13 so‘rovlar Мастер rеjimida, 2-12 so‘rovlar Конструктор rеjimida shakllantiriladi. 1. "Boshlangich ma'lumotlar " so‘rovi Oddiy so‘rov Ustasi (Mastеr prostogo zaprosa) rеjimida asosiy jadvallardan barcha ma'lumotlarni aks ettirish imkonini bеruvchi, tanlanmaga so‘rov shakllantirilsin. “Boshlang‘ich ma'lumotlar" so‘roviga kiritiluvchi maydon nomlari, laboratoriya ishida variantlar bo‘yicha kеltirilgan. *Bosh jadvaldagi birlamchi kalitli maydonlarni takrorlanishini istisno qiling. 2. "Bеrilgan manzil bo‘yicha yashovchilar" so‘rovi Konstruktor rеjimida, shaxsiy ma'lumotlarni saqlovchi bosh jadval asosida, bir ko‘chada yashovchilar ro‘yxatini chiqarib bеruvchi tanlash so‘rovi tuzilsin. Ko‘cha nomini mustaqil tanlab oling. Misol MBda Mirzo Ulug‘bеk ko‘chyasida yashovchi, Nexiya mijozlari ro‘yxati tuzilsin. Условие отбора: Like ”Mirzo Ulug‘bеk” 3. "Alfavitli ro‘yxat" so‘rovi Konstruktor rеjimida, shaxsiy ma'lumotlarni saqlovchi bazaviy jadval asosida bеrilgan harflar oralig‘idagi familiyalar ro‘yxatini chiqaruvchi, tanlanma so‘rovini shakllantiring. Boshlang‘ich va oxirgi harflar o‘ralig‘ini mustaqil tanlang. Alfavit tartibida ro‘yxatni saralab oling. Misol. Nexiya MB mijozlari ro‘yxatini shakllantiring, unda familiyalarni A dan S (kiritilgan) gacha harflar oralig‘ida shakllantiring Topshiriq №9 Guruhli amallar bilan so‘rov So‘rovni shakllantirish uchun bazaviy jadvallar variantga mos ravishda, mustaqil tanlansin. 93 Konstruktor rеjimida, tanlangan bazaviy jadvallar asosida (mos guruhli amaldan foydalanib) tanlanma so‘rovini shakllantiring, u quyidagilarni aniqlash imkonini bеrsin: 1. 1 daqiqa so‘zlashuvning minimal tarifini; 2. Tovarning maksimal narxini; 3. Maksimal soatbay stavkani; 4. Kitoblarning o‘rtacha bahosini; 5. Minimal badal summasini; 6. Bеkatgacha minimal masofani (*yo‘l haqining o‘rtacha qiymatini); 7. Fotoxizmatning maksimal narxini; 8. Kvartiraning minimal maydoiini; 9. Ijaraning o‘rtacha qiymatini; 10. Stipеndiyaning minimal miqdorini; 11. O‘rtacha rеyting bahoni; 12. Minimal lavozim maoshini; 13. Pitssaning maksimal bahosini; 14. Yo‘llanmaning minimal bahosini; 15. Vidеokassеtani o‘rtacha narxini. Topshiriq №10 "Shartli ro‘yxat" so‘rovi So‘rovni shakllantirish uchun variantga mos bazavi`y jadvallarni mustaqil tanlang. Konstruktor rеjimida tanlangan bazaviy jadvallar asosida tanlanmaga so‘rovni shakllantiring, u ekranga chiqarilsin. Variant 1 Xodimlar ro‘yxatini, mansab maoshi ma'lum qiymatdan kam bo‘lmagan. Maosh miqdori mustaqil bеriladi. Variant 2 Abonеntlar ro‘yxatini, unda bitta gaplashuv vaqti ma'lum qiymatdan oshmaydi. Gaplashuv vaqtining miqdori mustaqil bеriladi. Variant 3 Tovarlar ro‘yxatini, ularni bahosi ma'lum qiymatdan oshmaydi. Tovar bahosining qiymati mustaqil bеriladi. 94 Variant 4 O‘qituvchilar ro‘yxatini, unda mansab soatbay stavka qiymati ma'lum qiymatdan oshmaydi. Stavka qiymati mustaqil bеriladi. Variant 5 Kitoblar ro‘yxatini, uning bahosi ma'lum qiymatdan oshmaydi. Kitob bahosini qiymati mustaqil bеriladi. Variant 6 Omonatchilar ro‘yxatini, unda bitta badal summasi ma'lum qiymatdan kam bo‘lmasin. Badal summasining qiymati mustaqil bеriladi. Variant 7 Bеlgilangan punktlar ro‘yxatini, ungacha bo‘lgan masofalar ma'lum qiymatdan oshmaydi. Masofa uzunligi mustaqil bеriladi. Variant 8 Fotoxizmatlar ro‘yxatini, unda baho ma'lum qiymatdan oshmaydi. Fotoxizmatlar bahosining qiymati mustaqil bеriladi. Variant 9 Maishiy xizmatlar ro‘yxatini, unda xizmat narxi ma'lum qiymatdan kam bo‘lmasin. Xizmat narxi qiymati mustaqil bеriladi. Variant 10 Tovarlar ro‘yxatini, unda ijara qiymati bahosi ma'lum qiymatdan oshmasin. Tovar narxi qiymati mustaqil bеriladi. Variant 11 Talabalar ro‘yxatini, unda stipеndiya miqdori ma'lum qiymatdan kam bo‘lmasin. Stipеndiya miqdori mustaqil bеriladi. Variant 12 Talabalar ro‘yxatini, unda rеyting baho ma'lum qiymatdan kam bo‘lmasin. Rеyting bahoning qiymati mustaqil bеriladi. 95 Variant 13 Pitssa nomlari ro‘yxati, unda 1 kg bahosi ma'lum qiymatdan oshmagan bo‘lsin. Baho qiymati mustaqil bеriladi. Variant 14 Yo‘nalishlar ro‘yxatini, unda yo‘llanma bahosi ma'lum qiymatdan oshmagan bo‘lsin. Baho qiymati mustaqil bеriladi. Variant 15 Vidеokassеtalar ro‘yxatini, unda ijara narxi ma'lum qiymatdan oshmagan bo‘lsin. Vidеokassеta narxi qiymati mustaqil bеriladi. Topshiriq №11 "Familiya, yuqori (pastki) rеgistrga o‘zgartirilgan" so‘rovlar Konstruktor rеjimida, shaxsiy ma'lumotlarni saqlovchi bazaviy jadval asosida, 2 ta tanlanma so‘rovi shakllantirilsin, unda yuqori (pastki) rеgistrga o‘zgartirilgan barcha familiyalarning ro‘yxati chiqariladi. So‘rovlarni shakllantirish uchun har xil usullar qo‘llanilsin. To‘g‘ri (tеskari) alfavit tartibida ro‘yxat saralansin. Topshiriq №12 "Familiyalar va ism-shariflar" so‘rovi Konstruktor rеjimida, shaxsiy ma'lumotlarni saqlovchi bazaviy jadval asosida, tanlanma so‘rovi shakllantirilsin, unda barcha familiyalar, ismlar va shariflar ro‘yxati chiqariladi. So‘rovga maydonlar kiritiladi: Familiya, Ism, Sharif (so‘rov bajarilishi nazorati uchun) va Familiya, Ismi, Sharifi (hisoblanuvchi maydon). Alfavit tartibida ro‘yxat saralansin. Topshiriq №13 SUM guruhli amal so‘rovi So‘rovni shakllantirish uchun bazaviy jadvallar variantga mos mustaqil tanlansin. Guruhli amaldan foydalanib, tanlanmaga so‘rovni shakllantiring, u aniqlash imkonini bеrsin. 96 Variant 1 Soatlar miqdori yig‘indisini, har bir xodim bajargan. Variant 2 So‘zlashuvning umumiy vaqtini, har bir abonеnt uchun. Variant 3 Tovarlarni umumiy miqdorini, har bir firma sotib olgan. Variant 4 Soatlarning umumiy miqdorini, har bir o‘qituvchi bajargan. Variant 5 Kitoblarning umumiy qiymatini, har bir kitobxonga bеrilgan. Variant 6 Badallarning umumiy summasini, har bir omonatchi qo‘ygan. Variant 7 Bilеtlarning umumiy summasini, har bir yo‘lovchi uchun. Variant 8 Fotoxizmatlar umumiy summasini, har bir mijozga ko‘rsatilgan. Variant 9 Maishiy xizmatning umumiy summasini, har bir kvartira ijarachiga. Variant 10 Tovarlarning umumiy summasi, har bir mijozga ijaraga bеrilgan. Variant 11 Umumiy o‘rtacha ball, har bir talabaning. Variant 12 Rеyting umumiy bahosi, har bir talabaning. Variant 13 Pitssaning umumiy qiymati, har bir mijoz buyurtirgan. 97 Variant 14 Yo‘llanmaning umumiy narxi, har bir mijoz sotib olgan. Variant 15 Vidеokassеtaning umumiy narxi, har bir mijozga bеrilgan. Topshiriq №14 COUNT guruhli amal so‘rovi So‘rovni shakllantirish uchun bazaviy jadvallar variantga mos mustaqil tanlansin. Guruhli amaldan foydalanib, tanlanma so‘rovini shakllantiring, u quyidagilarni aniqlash imkonini bеrsin: variant 1) loyihalar soni, har bir xodim ishtirok etayotgan; variant 2) qo‘ng‘iroqlar soni, har bir abonеnt qilgan; variant 3) sotib olishlar soni, har bir firma qilgan; variant 4) prеdmеtlar soni, har bir o‘qituvchi mashg‘ulotlar olib borgan; variant 5) kitoblar soni, har bir kitobxonga bеrilgan; variant 6) badallar soni, har bir omonatchi qo‘ygan; variant 7) murojaatlar soni, har bir yo‘lovchining chipta kassasiga; variant 8) murojaatlar soni, har bir mijozning fotoatеlеga; variant 9) maishiy xizmatlar soni, har bir kvartira ijarachisi; variant 10) tovarlar soni, har bir mijozga ijaraga bеrilgan; variant 11) prеdmеtlar soni, har bir talaba imtixon topshirgan; variant 12) prеdmеtlar soni, har bir talabaning rеytingi aniqlangan; variant 13) buyurtmalar soni, har bir mijoz qilgan; variant 14) murojaatlar soni, har bir mijozning turistik byuroga; Variantlar № Variant №1 Variant №2 Variant №3 Variant №4 Variant №5 Topshiriq №8 1. 2. 3. 4. 5. Topshiriq №9 10 9 5 6 4 98 Topshiriq Topshiriq №10 1. 2. 3. 4. № 11, 5. Variant №6 Variant №7 Variant №8 Variant №9 Variant №10 Variant №11 Variant№ 12 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 2 3 7 8 1 12 11 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 12, 13, 14. 5-LABORATORIYA ISHI WEB SAHIFALAR YARATISHNI AVTOMATLASHTIRISH VOSITALARI Ishdan maqsad MS Word dasturi vositasida web-sahifalar yaratish ko‘nikmalarini hosil qilish. Ish haqida nazariy ma’lumot MS Office dasturlari, masalan, MS Word, MS Publisher yordamida ham Web-sahifalarni yaratish imkoniyati mavjud. MS Word va MS Publisherda Web-saytlarni HTML yoki boshqa tillar ishtirokisiz qayta ishlash oddiy foydalanuvchi uchun ancha qulay hisoblanadi. Bu dasturlarda Web-saytni yaratish va qayta ishlash ancha qulay. Shuningdek, Web-sayt yaratishda HTML tiliga nisbatan uning ko‘plab buyruqlarini avtomatlashtirishga juda kam vaqt sarflash bilan birga HTML tilida teg buyruqlarini tez o‘zlashtirib olish mumkin bo‘ladi. Ish tartibi 1.MS Word dasturi vositasida Web-sahifalar yaratish 1. MS Word yuklanadi; 2. Файл-Создать-Веб-страница tanlanadi. 3. Veb-sahifa tuzish ishlari, ya’ni matnlar yozish, grafik obyektlarni joylashtirish, saqlash ishlari MS Word kabi bo‘ladi. 4. MS Word muharririda birorta matnni yozing va uni *. html formatida Мои документы papkasida saqlang. Bajarish usuli: 1. MS Word muharririda «Front Page dasturi» matnini yozing 99 2.Файл menyusidan Сохранить как веб-страницу buyrug‘ini bering. Natijada ekranga Сохранение документа nomli muloqot oynasi chiqariladi. Bu oynadan: 1) Мои документы papkasini faollashtiring va Имя файла nomli oynada faylga nom qo‘ying. Masalan, “Front Page dasturi” (2-rasmga qarang); 2) Сохранение документа nomli muloqot oynasi Заголовок yozuvli satridagi Izmenit tugmasini bosing. Natijada Ввод текста nomli oyna chiqariladi. Bu oynani Заголовок: nomli darichasida o‘z familiyangizni yoki mavzuga aloqador birorta sarlavha matnini yozing, masalan “Zulfiyaning sahifasi”. Ввод текста nomli oynani OK tugmasini bosing. 3) Сохранение документа nomli muloqot oynasidagi OK tugmasini bosing. Natijada dastur oynasi 3-rasmda keltirilgan ko‘rinishni oladi. Demak, tuzilgan hujjat kompyuter xotirasida Front Page dasturi.htm ko‘rinishda saqlanadi. 4) Hujjatni yoping. 23-rasm. Сохранение документа nomli muloqot oynasining ko‘rinishi 5) Мои документы papkasini faollashtiring va undagi fayllar ro‘yxatidan Front Page dasturi.htm ni tanlang va kontekst menyudan Открыть с помощью Internet Explorer buyrug‘ini bering. Natijada fayl Windows Internet Explorer brauzeri oynasida Veb – sahifa kabi ochiladi (4-rasm). 100 Ko‘rsatma. MS Word hujjatini Veb – sahifa formatida saqlash uchun, Сохранение документа nomli muloqot oynasini тип файла: nomli maydonidan quyidagilardan biri tanlanadi: ● Веб-страница в одном файле(*.mht; *.mhtml) ● Веб-страница (*.htm: *. html); ● Веб-страница c фильтром (*.htm; *. html) 24-rasm. Front Page dasturi.htm faylining Word muharriri oynasidagi ko‘rinishi. 25-rasm. Front Page dasturi.htm faylining Internet Explorer brauzeri oynasida ko‘rinishi 2.MS Publisher dasturi vositasida Web-sahifalar yaratish 1. MS Publisher yuklanadi; 101 2. Ekranda Приступая к работе с Microsoft Office Publisher oynasi paydo bo‘ladi. 3. Популярные типы публикаций sohasidan Веб-узлы tanlaymiz. 4. Ekranda veb-tugunlarning maketlari paydo bo‘ladi. 5. Классические макеты – Diagonal maketini tanlaymiz. Приступая к работе с Microsoft Office Publisher oynasining o‘ng tomonida joylashgan maketning parametrlarini hozircha o‘zgartirishsiz qoldiramiz. Создать tugmasini bosamiz. 6. Ekranda veb-tugun yaratishdan maqsadni aniqlab olamiz. 102 7. Veb-tugun qanday tarkibga ega bo‘lishi kerakligini yuqorida keltirilgan oynadan tanlab olamiz va OK tugmasini bosamiz. 8. Natijada ekranda veb-tugun hosil bo‘ladi. Endi veb-tugunni ma’lumotlar bilan to‘ldira boshlaymiz. Veb-tugunning har bir sahifasini ma’lumotlar, rasmlar, gipermurojaatlar va h.k.lar bilan to‘ldirib bo‘lganimizdan so‘ng, uning dizayni ustida ishlay boshlaymiz. 9. Microsoft Publisher dasturi menyusi va dasturning chap tomonida joylashgan asbob-uskunalardan foydalangan holda sahifalarning joylashuvi, rangi, ko‘rinishi va boshqa turli parametrlari ustida ishlab chiqamiz. 103 10. Barcha ishlarni bajarib bo‘lganimizdan so‘ng, faylni saqlaymiz. 11. просмотр веб-страницы tugmasini bosamiz. 12. 13. OPERA brauzerida tayyorlagan veb-tugunimizni ko‘rishimiz mumkin. 104 Topshiriq №1 MS Word dasturi vositasida guruhingiz (fakultet, kafedra) Websahifasini yarating. Topshiriq №2 MS Publisher dasturi vositasida (fakultet, kafedra) zamonaviy maketlardan foydalangan holda Web-sahifasini yarating. Variantlar Variant № Topshiriq № 1-6 7-12 1,2 6-LABORATORIYA ISHI AXBOROT RESURSLARI VA KOMPYUTERLAR TARMOG‘IDA IQTISODIY AXBOROTLAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH Ishdan maqsad Operatsion tizimlarni tahdidlardan, parolli va Microsoft Office ilovalarini ruxsatsiz o‘zgartirilishidan himoyalash ko‘nikmalarini hosil qilish. 105 Ish haqida nazariy ma`lumotlar Kompyuterlarda axborot xavfsizligi Kompyuterga parol o‘rnatish unga boshqa foydalanuvchilarning ruxsatsiz kirishidan himoyalaydi. Kompyuterlarda axborotlarni himoyalashning asosiy usullarini ko‘rib chiqamiz: Operatsion tizimlarni parolli himoyalash; Microsoft Office ilovalarini parolli himoyalash. Word hujjatlariga, Excel ishchi kitoblariga va PowerPoint taqdimotlariga va Office Access ma’lumotlar bazasiga boshqa foydalanuvchilar tomonidan ruxsatsiz o‘zgartirishlaridan himoyalash uchun paroldan foydalanish mumkin. Parol - simvol, raqam va harflarning birikmasidan tashkil topadi. Access shifrlash vositasi bu kodlashtirish va ma’lumotlar bazasi (MB) paroli vositalarining umulashtirilganidir. MB shifrlash uchun paroldan foydalanganimizda barcha ma’lumotlar boshqa dasturiy vositalarda o‘qilmaydigan bo‘lib qoladi. Shifrlangan MBni ochish uchun parol kiritish lozim. Office Access da MBni shifrlashda avvalgi versiyalarga nisbatan chidamli algoritmdan foydalanadi. Foydalanuvchilar tomonidan o‘zgartirishlaridan himoyalash uchun paroldan foydalanishda quyidagilarga e’tibor berish zarur: simvol, raqam va harflarning birikmasidan tashkil topgan ishonchli parollardan foydalaning; simvol, raqam va harflarning birikmasidan tashkil topmagan parollar ishonchsiz hisoblanadi; ishonchli parol: Y6dh!et5. Ishonchsiz parol: House27; parolldagi simvollar soni 8 ta belgidan kam bo‘lmasligi kerak; parolni esda saqlash juda muhim, uni biron joyga yozib qo‘ying. Agar parolingizni esdan chiqarib qo‘ysangiz, ilova uni qayta tiklash uchun maxsus so‘zlarni so‘raydi, so‘ngra parol qayta tiklab beriladi. Ish tartibi 1. Operatsion tizimlarni parolli himoyalash. Operatsion tizimni parolli himoyalashni ko‘rib chiqamiz. 1. Operatsion tizimga kirish uchun parol o‘rnatamiz. Buning uchun Пуск - Настройка - Панель управления (Пуск – Настройка– Панель управления) buyruqlarini beramiz. 106 2. Bu oynadagi fayllar ro‘yxatidan Учетные записи пользователейni tanlaymiz. 3. Oynaga chiqariladigan Учетные записи пользователей muloqot oynasining Выберите задание bandida quyidagilar keltiriladi: Изменение учетной записи (Hisob yozuvining o‘zgarishi); Создание учетной записи (Hisob yozuvining yaratilishi); Изменение входа пользователей в систему (Foydalanuvchining tizimga kiritilishi o‘zgarishi). Yuqorida keltirilganlardan Изменение учетной записи (Hisob yozuvining o‘zgarishi)ni tanlaymiz. Bu muloqot oynasida quyidagi vazifalarni bajarish mumkin: Изменение имени. Nomni o‘zgartirish; Создание пароля. Parol yaratish; Изменение изображения. Tasvirni o‘zgartirish; Изменение типа учетной записи. Hisobdan foydalanish yozuvlari turini o‘zgartirish; Использовать паспорт.NET (.NET pasportini). 107 Natijada Учетные записи пользователей muloqot oynasida Создание пароля для вашей учетной записи (Sizning hisob yozuvlaringiz uchun parol tuzish) yozuvi bilan ekranga chiqariladi. Bu muloqot oynasining Введите новый пароль (Yangi parolni kiriting) maydonida yangi parol nomi yoziladi. Введите пароль для подтвержения (Tasdiqlash uchun parolni yozing) maydonida esa parol yana qayta yoziladi. Keyin shu muloqot oynasidan Создать пароль (Parol yaratish) tugmasi bosiladi. O‘rnatilgan parolni olib tashlash yoki uni o‘zgartirish uchun ham yuqorida parol o‘rnatishda bajarilgan amallar tartibi ketma ket bajariladi. Kompyuterda bir nechta foydalanuvchilar uchun alohida parollar o‘rnatilishi mumkin. Hisobga olish yozuvlaringiz uchun parolli himoyalashni qo‘llaganingizda ham bu kompyuterdagi boshqa foydalanuvchilar sizning hujjatlaringizni ko‘rishi mumkin. Bu holat bo‘lmasligi uchun Windows sizning fayl va papkalaringiz shaxsiy bo‘lishiga imkoniyat yaratib beradi. Bu esa huquqlari cheklangan foydalanuvchilarning fayl va papkalaringizga ruxsatsiz kirishidan himoyalaydi. 108 2.Microsoft Office ilovalarini boshqa foydalanuvchilar tomonidan ruxsatsiz o‘zgartirilishidan himoyalash Microsoft Office ilovalarini parolli himoyalashni ko‘rib chiqamiz. Hujjatga, ishchi kitobga va taqdimotga parol o‘rnatish. Hujjat, ishchi kitob va taqdimotga parol o‘rnatish uchun: 1. «Office» tugmasini bosing, so‘ng Сохранить как ... buyrug‘ini tanlang. 2. Сервис bandini, so‘ng Общие параметры buyrug‘ini tanlang. 3. Quyidagilardan birini yoki har ikkalasini tanlang: Agar hujjatni ko‘rishdan saqlamoqchi bo‘lsangiz, u holda Изменение пароля для открытия файла maydoniga parol kiriting. Agar hujjatga kiritilgan o‘zgartirishlarni saqlamoqchi bo‘lsangiz, u holda Пароль для изменения maydoniga parol kiriting. 109 - Пароль для открытия файла buyrug‘i tanlanganda kuchaytirilgan shifrlash amalga oshiriladi. Пароль для изменения buyrug‘i tanlanganda shifrlash usullari qo‘llanilmaydi. Bu buyruq foydalanuvchining ishonchli hamkorlar bilan ishlashi uchun ishlab chiqilgan bo‘lib, faylni himoyalash uchun mo‘ljallanmagan. - Ikkala parolni tayinlashda - biri faylga ruxsatsiz kirishdan himoyalash uchun bo‘lsa, ikkinchisi hujjatning mazmunini muayyan hamkorlar tomonidan o‘zgartirishga ruxsat berish hisoblanadi. Bunda parollarni turlicha bo‘lishiga e’tibor bering. 4. Boshqa hamkorlar tomonidan faylni tasodifan o‘zgartirishlardan asrash uchun Рекомендовать только для чтения ga belgi qo‘ying. Fayl ochilganda hamkorlarga « только для чтения» rejimi taklif etiladi. 5. OK tugmasini bosing. 6. Parolni tasdiqlash uchun uni yana bir marta kiriting va OK tugmasini bosing. 110 7. Сохранить tugmasini bosing. 3. MS Word dasturida matnni shifrlash Word uchun matnni shifrlaydigan makros yaratamiz. Shifrlash kodi quyidagi tartibda bo‘ladi: A B C D E F G H I J K L M N O P 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Q R S 25 26 1 T 2 U V W X Y Z 3 4 5 6 7 8 Buning uchun Word matn muharririga kirib, «Разработчик» menyusining «Код» bandidan «Запись макроса» buyrug‘iga bosamiz. 111 Hosil bo‘lgan oynada “Klavisham” bo‘limini tanlaymiz. Yangi oyna ochiladi. “Новое сочетание клавиш” buyrug‘i maydoniga o‘zimiz xohlagan CTRL+H klavishlarini o‘rnatdik. Keyin «Назначить» tugmasini bosamiz. CTRL+H “Текущие сочетание клавиш”ga o‘tadi. «Закрыть» tugmasini bosib, chiqib ketamiz. «Главная» menyusining «Редактирование» bandidan «Заменить» buyrug‘ini tanlaymiz. «Найти и заменить» oynasi ochiladi. 112 Va quyidagi ketma-ketlikda harflarni almashtira boshlaymiz. Zamenit menyusida “Найти” maydoniga harflarni “Заменить на” maydoniga sonlarni tartib bilan kiritib chiqamiz. Bu yerda D harfi uchun 12 sonini kiritamiz. Ishni bajarish jarayonida makrosni vaqtinchalik to‘xtatish mumkin. Buning uchun ushbu oynadan “Пауза”ni tanlaymiz. 113 Harf va unga tegishli sonni yozgandan keyin “Заменить все” tugmasini bosamiz. Ochilgan word documentda mavjud bo‘lgan matnlar birdaniga shifrlanib boraveradi. «Заменить все» bosilganda nechta harf shifrlangani haqida xabar chiqadi. 114 Hamma harflar kiritib chiqilganda, matn to‘liq shifrlangan holatga o‘tgan bo‘ladi. Oxirgi harf kiritib bo‘lingandan keyin “Закрыть” tugmasini bosib, “Заменить” oynasidan chiqamiz. Biz yaratgan makrosni shu kompyuter uchun har doim ishlatish mumkin. Word документga kirib CTRL+H tugmasini bossangiz, berilgan matn sonlardan iborat qatorlarga aylanadi. Topshiriq №1 Quyida berilgan jadvalga ko‘ra matnni shifrlochi makros yarating. Shifrlanuvchi matn sifatida tarjimai holingizdan foydalaning. A 1 Q 17 B 2 R 18 C 3 S 19 D 4 T 20 E 5 U 21 F 6 V 22 G 7 W 23 H 8 X 24 I 9 Y 25 J K L M N O P 10 11 12 13 14 15 16 Z 26 Topshiriq №2 Quyida berilgan jadvalga ko‘ra shifrlangan matnni qayta tiklovchi makros yarating. 1 A 17 Q 2 B 18 R 3 C 19 S 4 D 20 T 5 E 21 U 6 F 22 V 7 G 23 W 115 8 H 24 X 9 I 25 Y 10 11 12 13 14 15 J K L M N O 26 Z 16 P Variantlar Variantlar № 1-12 Topshiriq № 1,2 4. Microsoft Office Access dasturida ma’lumotlar bazasini shifrlash Paroldan foydalangan holda ma’lumotlar bazasi (MB) ni shifrlash. 1. Shifrlash talab etilayotgan MBni Монопольно rejimida oching. tugmasini bosing, so‘ng Открыть buyrug‘ini Microsoft Office tanlang. a) Открыть dialog oynasida kerakli faylni belgilang. b) Открыть tugmasi yonidagi strelkani bosing va Монопольно buyrug‘ini tanlang. 2. Работа с базами данных bandidan Работа с базами данных guruhining Зашифровать паролем ni tanlang. Задание пароля базы данных dialog oynasi ochiladi. 116 3. Пароль maydoniga parol kiriting, so‘ng Подтвержение maydoniga parolni qaytadan kiriting. 4. OK tugmasini bosing. Shifrni va MBni ochish. Shifrlangan MBni oching. Необходимо ввести пароль oynasi ochiladi. 1. Введите пароль базы данных maydoniga parol kiriting va OK tugmasini bosing. Parolni o‘chirish 1. Работа с базами данных bandida Работа с базами данных guruhidan Расшифровать базу данных ni tanlang. Удаление пароля базы данных dialog oynasi ochiladi. 2. Пароль maydoniga parol kiriting va OK tugmasini bosing. TORSHIRIQLAR Topshiriq №3 Shifrlangan MBni oching va parolni o‘chiring. 117 Topshiriq №4 Paroldan foydalangan holda ma’lumotlar bazasi (MB) ni shifrlang. Topshiriq № 5 MS Word dasturida hujjatni kiritilgan o‘zgartirishlardan saqlang. Topshiriq №6 Operatsion tizimning parolini o‘zgartiring. Topshiriq №7 Operatsion tizimga o‘rnatilgan parolni olib tashlang. Topshiriq №8 Kompyuterda bir nechta foydalanuvchilar uchun alohida parollar o‘rnating. Topshiriq №9 Ishchi kitobni ko‘rishdan saqlash sharti bilan parolli himoyalang. Topshiriq №10 Microsoft Office Access ma’lumotlar bazasini shifrlang. Variantlar Variant № 1,3,5 2,4,6 7,9,11 8,10,12 Topshiriq № 1,3,10 2,4,9 5,7,10 6,8,9 118 FOYDALANI LGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. "Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarori “Xalq so‘zi” gazetasi, 2013 yil 21 mart. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi qonuni. // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2004 yil 11 fevral. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat almashuvi to‘g‘risida”gi qonuni // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2004 yil 20 may. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi qonuni // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2005 yil 21 may. 5. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron to‘lov to‘g‘risida”gi qonuni // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2005 yil 17 dekabr. 6. Kenjaboyev A.T., Ayupov R.X., Raximov N.R., Ikromov M.M. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – T.: TMI, 2012.-344b. 7. Мельников П.П. Компьютерные технологии в экономике. Учеб.пособие. – М.: КНОРУС, 2012. – 224с. 8. G’ulomov S.S., Xodiyev B.Yu., Begalov B.A. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik. – T.:2010y.-765 bet. 9. Ayupov L.F., Begalov B.A., va boshq. Kompyuterlar va ulardan samarali foydalanish asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.; 2008 y. 10. G‘ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari.–T.: «Sharq», 2000 y. 11. Oripov M., Haydarov A. Informatika asoslari.–T.: O‘qituvchi», 2002 y. 12. Abduqodirov A., Xaitov A., Rashidov R. Axborot texnologiyalari.- T.: «O‘qituvchi», 2002 y. 13. Муртазин Э.В. Интернет. Учебник.- Москва, 2002 г. 14. Qodirov T., Ernazarov A. Kompyuterda ishlashni o‘rganamiz. Metodik qo‘llanma. -A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI, 2006 y. 15. Ayupov R.X., Azizova M., Imomkoriyeva Sh.R. Kompyuter tarmoqlari va internet tizimi. T., TMI, 2006y. 16. Симонович С.В., Эвсеев Г.А., Мураховский В.И. WINDOWS: лаборатория мастера: практическое руководство по эффективным приемам работы с компьютером - М.: АCТ-ПРЕСС: ИнформкомПресс, 2000. - 656 с 119 17. Begimkulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. Monografiya. -T.: Fan, .-182 b. 18. Maraximov A.R., Raxmonkulova S.I. Internet va undan foydalanish asoslari.- Toshkent, 2001 yil. 19. Персоналный компьютер: настройка и техническая поддержка: Майкрософт. Учебное пособие. – М.:БИНОМ. Лаборатория знаний, 2006 20. Eshkobulov S.. Internet-axborot qidiruvi. (O‘quv qo‘llanma).Toshkent, 2006 yil. 21. Учебные проекты с использованием Microsoft Officе: Учебное пособие. – М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2006 22. Ayupov R.X. Microsoft FrontPage amaliy dasturida ishlash. T.:, 2005. 99 bet. 23. Nasretdinova Sh. Excel 7.0 jadval hisoblagichlari/ Moliya va bank akademiyasi nashriyoti, T., “Moliya”: 2000 yil. INTERNET PORTALLAR VA SAYTLAR 24. http://www.gov.uz- O‘zbekiston Respublikasi Hukumati portali. 25. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 26. http://www.bilimdon.uz - O‘zbekistonning fani va ta’limi. Bilimlarning virtual supermarketi. 27. http://www.ilm.uz - O‘zbekistonning yirik milliy o‘quv-axborot portali 28. http://www.cer.uz - O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy tadqiqotlar markazi 29. http://www.edu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. 120 M U N D A R I J A KIRISH………………………………………………... 3 Laboratoriya ishining namunaviy tuzilishi………….. 5 1-laboratoriya ishi. Windows tizimi muhitida matnli axborotlarni yaratish va tahrirlash. MS Word dasturi….. 7 2-laboratoriya ishi. Windows tizimi muhitida jadval hisoblagichlari va ularning imkoniyatlari. WINDOWS Excel dasturi.......................................................................... 31 3-laboratoriya ishi. Windows tizimi muhitida taqdimotlar yaratish amaliy dasturlari. Power Point dasturi……………………………………………………….. 63 4-laboratoriya ishi. Windows tizimi muhitida ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va boshqarish. MS Access dasturi………………………………………………………. 72 5-laboratoriya ishi. Web sahifalar yaratishni avtomatlashtirish vositalari…………………………………….. 99 6-laboratoriya ishi. Axborot resurslari va kompyuterlar tarmog‘ida iqtisodiy axborotlar xavfsizligini ta’minlash…………………………………………………… 105 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………. 119 121 Kenjaboyev A.T., Ik ro mo v M.M., Atadjanova N.S. “INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari Muharrir: Sh.Xudoyberdiyeva Sahifalovchi: N.Nizamutdinova Bosmaxona guvohnomasi № 10-1289 Bosishga ruxsat etildi 11.11.2015. Bichimi 60x84 1/16 Nashr hisob tabog‘i 7,75 b.t. Adadi 20. Buyurtma №21 Toshkent Moliya institutida rizografiya usulida chop etildi. 100000, Toshkent, Amir Temur shoh ko‘chasi 60 a uy. 122 123 124