3-Модул. Сезги ва идрок. Психологик ўлчов. Режа: 1.1.Дастлабки психологик ўлчов назариялари. 1.2.Ўлчов шкалаларининг турлари. 1.3.Психологик ўлчовларининг турлари. 1.4.Тест ва ўлчов назариялари. 1.5.Дастлабки маълумотларни натижаларни қайта ишлаш ва дастлабки хулосалар. 1.6.Натижаларни изоҳлаш ва тақдим этиш. Таянч сўз ва маълумотлар: Психологик ўлчов, психологик ўлчов назариялари, ўлчов шкалалари, психологик ўлчовларининг турлари, тест маълумотларни натижаларни қайта ишлаш, дастлабки хулосалар, натижаларни изоҳлаш ва тақдим этиш. 1.1.Дастлабки психологик ўлчов назариялари. Психологиянинг психофизика деб номланган бўлимида психологик ўлчашнинг дастлабки усуллари (яъни психологик ёки субъектив шкалаларни қуриш усуллари) ишлаб чиқилган. Психофизикларнинг ўз олдига қўйган асосий вазифаси-стимуляциянинг жисмоний параметрлари ва сезгиларимизнинг тегишли субектив баҳолари қандай боғлиқлигини аниқлашдан иборат (Боринг, 1950). Бу боғланишни билиш, яъни R = f(S) типидаги функсияга эга бўлиб, бу ерда S-қўзғатувчининг физик параметрининг қиймати ва R-субъектив реаксиянинг қиймати бўлиб, у ҳар қандай қўзғатувчига мос келувчи сезишни олдиндан айтиб бериш учун оддий ҳисоблаш масаласидир. Психофизик функция икки турдаги сон қийматлари орасидаги боғланишни ўргатади, бир томондан — қўзғатувчининг физик ўлчаш шкаласи, иккинчи томондан-бу қўзғатувчига психологик ёки субъектив жавоб қийматлари. Равшанки, ҳисоблашларнинг аниқлиги илашиш функцияси f га бевосита боғлиқ, яъни у қаттиқроқ ёки ноаниқ бўлишига боғлиқ. Психологик кузатиш ва тажриба натижаларини сўз орқали ифодалаганда субъективлик ҳолатлари бўлиши муқаррар, бундай субъективлик ҳолатлари муддатидан аввал хулоса чиқаришда, асосланмаган умумлаштиришларда намоён бўлади. Сифат жиҳатдан ўрганилаётган психик ҳодиса ва жараёнларни тавсифлашда улар ўртасидаги фарқ ва ўзига хос ривожланиш хусусиятларини тўла ҳолда таърифлашда қийинчилик туғдиради. Бундай таҳлил кузатиш ва тажриба натижаларида қай даражадаги хатолар бўлиши мумкинлигини аниқ кўрсатиб бера олмайди. Шунинг учун ҳамма вақт микдорий таҳлил сифат таҳлил билан биргаликда қўлланилади. Ана шунда субъективлик ҳолатларига барҳам берилиб, шакллантирилган ҳукм ва хулосалар тадқиқотчи шахсиятига боғлиқликдан халос бўлади, натижаларни текшириш имконияти вужудга келади. Психолог учун кузатиш ва тажриба натижаларини статистик методлар ёрдамида аниқлашни билиш жуда муҳимдир. Психология математик фан бўла оладими? Психологияни математикалаштириш - унинг барча соҳаларига тарқалади. Психология яқин келажакда қай даражада экспериментал фан бўлса, шу даражада математик фан ҳам бўлиб қолади. 1.2.Ўлчов шкалаларининг турлари. Психологияни математикалаштиришнинг аҳамияти қандай? Тадқиқот методикасини танлашдан аввал экспериментатор нимани ўрганаётгани, олинган натижа амалий ва тадқиқотчилик вазифаси талабларига мос кела олишини тасаввур қила олиши керак бўлади. Биринчи навбатда бу методнинг валидлиги, ишончлилиги ва объективлигини исботлаш учун зарур бўлади. Методиканинг валидлиги деганда унинг тадқиқот предметига адекватлиги (мослиги) тушунилади. Миқдорий валидлик ушбу методика натижалари билан ташқи ўлчовларнинг ўзаро алоқасини аниқлашда намоён бўлади. Масалан, таълимнинг муваффақияти –ўқувчининг интеллектуал тараққиёти билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ташқи ўлчов сифатида унинг ўзлаштиришини олиш мумкин. Айтайлик, талабаларнинг ақлий ривожланишини ўрганиш учун тест топшириқлари ва ўзлаштириш баҳоси ўртасида ижобий алоқа мавжуд бўлса, қўлланилган методика валидликка эга бўлади. Методиканинг яна бир муҳим хусусияти унинг ишончлилиги бўлиб, ушбу методиканинг ўлчов воситаси сифатида лойиқлигида намоён бўлади. Методиканинг объективлиги ўлчаш натижаларининг ундан фойдаланувчи шахсга боғлиқ ишончлилигини эмаслигида акс этади. текшириш мақсадида Методиканинг турли статистик валидлиги ва ўлчовлардан фойдаланиш мумкин бўлади. 1.3.Психологик ўлчовларининг турлари. Ўлчов назарияси фикрича психологияда қўлланиладиган барча ўлчов усуллари психологик ўлчов шкалаларини тузишдан иборатдир. Кўпчилик психологлар фикрича шкалалаштириш-психик жараён ва ҳолатларни ўлчаш учун қўлланиладиган экспериментал ва математик усуллар йиғиндисидан иборатдир. Кўпинча шкалалаштиришга ўлчаш сўзи синоним қилиб қуйилади. Психологик жараён, хусусият, объект ва ҳодисаларни шкалалаштириш деганда муайян қоидалар асосида уларни сонларга тенглаштириш тушунилади. Бунда сонларнинг ўзаро нисбати бу ҳодисалар ўртасидаги нисбатни акс эттириши керак бўлади. Сонлар у ёки бу хусусиятнинг модели вазифасини бажаради. Шу йўл билан шкалалаштириш психологияни фактларни тасвирловчи фандан айрим фактларни олдиндан айтиш имконини берадиган фанга айлантиради. Тадқиқот хусусиятига қараб турли ўлчов шкалаларининг типларини қўллаш мумкин. Номлаш шкаласи (номинатив шкала) бир хил қийматдаги эмпирик тизимни сонли тизимда акс эттиришдир. Номлаш шкаласи мазмунидан кўриниб турибдики, турли синфларни эквиваленти билан алмаштиришни билдиради. Номлаш шкаласи тенглик қонунига буйсунади, масалан Х хусусиятига кўра А объекти В объектига тенг бўлса хА + хВ бўлади, лекин С объектга нисбатан бу тенглик ўзгаради хА + хС. Номлаш шкаласи умумий шаклга эга бўлиб, барча шкалалаштириш турлари у ёки бу даражада номлаш шкаласи ҳисобланади. Номлаш шкаласини тузишда қуйидаги талабларга риоя қилинади: 1)кўплаб объектларнинг ҳар бир аъзоси бир обЪектлар синфига киритилиши мумкин; 2) ҳар бир объект бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан ортиқ синфга мансуб бўла олмайди. Номлаш шкаласида объектларни алмаштирилган сонлар билан ҳеч қандай арифметик амаллар (қўшиш, айириш, бўлиш, кўпайтириш) бажарилмайди. Шунинг учун обЪектлар турли ҳарф, сон, рақамлар билан ихтиёрий тарзда алмаштирилиши мумкин, лекин улар ҳамма вақт фақат битта объектни акс эттиради. Тартиб шкаласида символлар хусусан сонлар объектларнинг тенг ёки тенг эмаслиги, эквивалент ёки эквивалент эмаслигини акс эттириши билан бирга уларнинг ўлчанаётган хусусиятга нисбатан муносабатини ҳам тартибга солади. Тартиб шкаласидаги сонларни тартибга солиш мумкин бўлса ҳам, у абсолют эмас, нисбий характерга эга бўлади. Тартиб ўрнатиш билан боғлиқ ўлчов операцияларида улар ўртасидаги фарқнинг ҳажми ҳақида ҳеч қандай маълумот мавжуд эмас. Масалан, сессия пайтида талабалар билимини баҳолашни олайлик, “аълочи” ва “яхши” баҳога ўқийдиган талабалар билими ўртасидаги фарқ унинг даражасида холос, лекин қандай фарқ қилиши номаълум. Агар шкала тартиб шкаласининг барча хусусиятларига эга бўлса ва шунга қўшимча тарзда бирликлар орасида оралиқ мавжуд бўлса, у ҳолда бундай шкалалар интерваллар шкаласи деб юритилади. Интерваллар шкаласининг объектлари ҳамма вақт ўрганилаётган хусусиятнинг ўсиб ёки камайиб боришга қараб тартибга солинганидир. Интерваллар шкаласи ўлчов бирликлари турлича бўлиб, уларни аниқлаш ихтиёрий асосга эга бўлади. Бундай шкалаларга нисбатан арифметик амалларни қўллаш, тенгликни аниқлаш, катта ёки кичик деб таққослаш мумкин. Бир шкалани турли белгилари ўртасидаги интерваллар ва фарқлар тенглигини ҳам солиштириш мумкин. Интерваллар шкаласини лойиҳалаштиришда учта ихтиёрий операция (амаллар) бажарилади: а) ўлчов бирлиги хажмини топиш; б) ноль (бошланғич) нуқтани топиш; в) ноль нуқтадан бошлаб ҳисоб олиб борилувчи йўналишни аниқлаш. Интерваллар шкаласига Векслернинг стандартлашган шкаласи, Терстен ва Т.Гилфорд шкаласи мисол бўлади. Муносабатлар шкаласини лойиҳалаштиришда аввалги шкала хусусиятлари билан бирга ҳали ўрганилиши керак бўлган хусусият йўқ бўлган табиий ноль нуқта бўлиши керак. Муносабатлар шкаласи қуйидаги муҳим хусусиятларга эга; 1) объектлар синфи ўрганилаётган хусусиятга кўра бўлинган ва тартибга солинган бўлади; 2) объектлар синфи ўртасидаги тенг фарқлар, улар белгиланган сонлар ўртасидаги фарқка тенг бўлади; 3) объектлар синфига тенглаштирилган сонлар ўрганилаётган хусусиятнинг ифодаланиши даражасига пропорционалдир. 1.4.Тест ва ўлчов назариялари. Психологик тестлар ўлчаш назариясига асосланади. Синов-амалий (баъзан тадқиқот) муаммоларни ҳал қилиш учун ишлатиладиган вақт қисқартирилган ва соддалаштирилган психологик ўлчов тартиби. Психологияда психологик ўлчашнинг учта асосий тартиби мавжуд. Фарқлашнинг асоси ўлчови объектидир. Биринчидан, психолог муайян хусусиятларнинг жиддийлиги, муайян руҳий ҳолатнинг мавжудлиги ёки уни муайян турдаги шахсга боғлаш учун бир кишининг бошқасидан қандай фарқ қилишини аниқлаш учун одамлар хулқ-атворининг хусусиятларини ўлчаши мумкин. Психолог хулқ-атвор хусусиятларини ўлчаш орқали одамларнинг ўхшашлиги ёки фарқларини аниқлайди. Психологик катталик предметларнинг ўлчамига айланади. Иккинчидан, тадқиқотчи ўлчашдан субъектнинг вазифаси сифатида фойдаланиши мумкин, унинг давомида сўнги чора-тадбирлар (таснифлайди, сафлайди, баҳолайди ва ҳоказо.) "Стимул" тушунчаси тор психофизик ёки хулқий маънода эмас, балки кенг маънода ишлатилади. Учинчидан, стимуллар ва одамларни биргаликда ўлчаш тартиби мавжуд. "Стимуллар "ва" предметлар " бир хил ўқда жойлашиши мумкин деб тахмин қилинади. Субъектнинг хатти-ҳаракати шахс ва вазиятнинг ўзаро алоқасининг бир кўриниши сифатида қаралади. 1.5.Дастлабки маълумотларни натижаларни қайта ишлаш ва дастлабки хулосалар. Экспериментал тадқиқот натижаларини маълум бир статистик методлар орқали тавсифланиши мумкин. Ҳар бир ҳолатда қайси статистик методдан фойдаланиш қўлланиладиган ўлчов шкаласи типига боғлиқ бўлади. Биринчи навбатда натижаларни тақсимлаш тушунчаси моҳиятини очиб бериш керак. Тасаввур қилинг: жуда кўп текширилувчиларга 20 та вазифани ечиш топширилган. Натижалар “ечди”, “ечмади” тарзида ажратилади. Текширилувчидан фақат айримларигина 20 та вазифанинг ҳаммасини ечишса, айримлари эса 1 та ҳам еча олмайдилар. Натижаларни таҳлил қилиш аввало 1 та вазифа ечганларни, кейин 2 та, сўнгра 3 та ва ҳоказо ажратишдан бошланади. Вазифани тўғри ечган кишилар сонини билдирувчи ҳажм частота деб аталади ва f билан белгиланади. Олинган частоталар йиғиндиси дастлабки натижаларни тақсимланишини ташкил этади. Экспериментал тадқиқотларда танланма тушунчаси ҳам қўлланилади. Танланма экспериментда қайд этилган ўзгарувчилар ҳажмини билдириб, N билан белгиланади. Агар 10 кишига 15 тадан топшириқ берилган бўлса, у ҳолда Nq10 х 15q 150 бўлади. Қуйидаги мисол билан танишиб чиқайлик. Бир хил ёшда бўлган 1000 та ўсмирлар (500 та ўғил болалар, 500 та қиз болалар) билан қайси жанрдаги адабий асарларни севиб ўқишларини аниқлаш мақсадида сўровнома ўтказилган. Улар фақат биттадан жанрни танлаши керак. Натижалар қуйидагича ҳисобланади ва жадвал шаклида ифодаланади. Ўсмирлар томонидан асар жанрини танлаш частотаси (f). 1.6.Натижаларни изоҳлаш ва тақдим этиш. Кўпинча бирламчи натижаларни жадвал билан бир вақтда график шаклида ҳам акс эттирилади: Бу устунсимон диаграмма деб аталади. Худди шу натижаларни гистограмма шаклида ҳам ифодалаш мумкин. Назорат учун саволлар: 1.Дастлабки психологик ўлчов назариялари? 2.Ўлчов шкалаларининг турларини айтинг? 3.Психологик ўлчовларининг турлари неча хил бўлади? 4.Тест ва ўлчов назариялари нима? 5.Дастлабки маълумотларни натижаларни қайта ишлаш ва дастлабки хулосалар қандай амалга оширилади? 6.Натижаларни изоҳлаш ва тақдим этиш да нималарга эътибор қаратиш керак? 2-мавзу. Сенсор депривацияси. Режа: 2.1.Сенсор депривация тушунчаси. 2.2.Сенсор депривациясининг намоён бўлиш шарт-шароитлари. 2.3.Сенсор депривация шароитида психик ўзгаришлар. 2.4.Сенсор депривацияси экспериментал ўрганиш методлари. Таянч сўз ва иборалар: 2.1.Сенсор депривация тушунчаси. Ҳиссий маҳрумлик (лот.дан sensus-ҳис-туйғу ва лат. deprivatio — йўқотиш, маҳрум қилиш) - бир ёки бир неча сезги органларига ташқи таъсирнинг қисман ёки тўлиқ тўхташи, бу марказий нерв системасига нерв импулслари оқимининг камайишига олиб келади. Сенсор маҳрумлик ходимлар чегараланган фазода (сувости кемасида, космик кемада ва бошқаларда) яккаланиб қолганда юзага келиши мумкин,бундан ташқари, космик парвозда ҳиссий маҳрумликнинг ривожланишига вазнсизлик ҳолати ёрдам беради. Мураккаб қурилмалар ҳид, сенсорли, таъми, ҳарорат рецепторлари ва вестибуляр аппарати ҳиссини "ўчириб" қўйса, қулоқчин каби оддий қурилмалар кўришни ва эшитиш камайтиришга олиб келади. Ҳиссий маҳрум муқобил тиббиёт, ёга, медитация, психологик тажрибалар (масалан, ҳиссий маҳрум қилиш палатаси билан), шунингдек ўйинлар, қийноқлар ва жазо учун ишлатилади. Ҳиссий маҳрум қисқа даврлари ички беихтиёр таҳлил қилиш, қуриш ва саралаш ахборот жараёнларини, ўз-ўзини тузатиш ва руҳий барқарорлаштириш жараёнларини кечиши, бир киши бир тасалли таъсир кўрсатади, ташқи огоҳлантиришларга узоқ вақт маҳрум экстремал ташвиш олиб келиши мумкин эса, ҳақиқат билан алоқа йўқолиши, галлюцинациялар, руҳий тушкунлик, ишончсизлик ва дайди хулқ вужудга келади. Кейинчалик пост-травматик стрессга сабаб бўлиши мумкин. Сезишдан маҳрум қилиш камераси-одамнинг тузли сувда сузадиган товушли ва енгил қаттиқ бак бўлиб, унинг зичлиги тананинг зичлигига ва ҳароратига жуда яқин бўлган тана ҳароратига тенг. Бундай камера биринчи марта 1954 йилда Джон Лилли томонидан ҳиссий маҳрум қилиш таъсирини ўрганиш учун ишлатилган. Бундай палаталар медитация, дам олиш ва муқобил тиббиётда ҳам қўлланилади. "Сузувчи" капсула термини ҳам ишлатилади. Британиянинг Колумбиа университетидан Питер Сьюдфелд и Родерик Борри кеч 1970 йилда ҳиссий маҳрум палатаси орқали даволашда фойдаланиш мумкинлигини ўрганиб, уларнинг техникаси "чекланган экологик рағбатлантириш даволаши" (дам олиш) деб аталган. 2.2.Сенсор депривациясининг намоён бўлиш шарт-шароитлари. Ҳиссий маҳрумлик фойдалари-Турли психология мактабларида шахсни тузатиш учун маҳрум қилиш машқларидан фойдаланади. Ёпиқ кўзлар, сокин, танҳо жой, ҳаракатсиз ривожлантириш позиция амалиётлари ва учун махфийлик турли ишлатиладиган хил ўз-ўзини барча ҳиссий маҳрумликларнинг машқларидир. Салбий оқибатлар-сезгилардан маҳрум бўлиш шароитида сарфланадиган вақт ошган сари беқарор ақлий фаолият босқичида ҳиссий лабиллик паст кайфиятга-ланжлик, тушкунлик, лоқайдлик билан пайдо бўлиб, қисқа вақт давомида эйфорияга, асабийликка ўзгаради. “Қисқа муддатли сезгилардан маҳрум қилиш онгнинг ўзгарган ҳолатларининг актуалгенезини ўрганиш усули сифатида” мавзусида Россия давлати Ломоносов номидаги Москва Давлат университети, психология факультети доцентлари Кокорина В. А, Гордеева О. В ўрганишган.Уларнинг маълумотлари билн танишамиз. Инсонни ўзгарган онг ҳолатига киритишнинг йўлларидан бири уни сенсор маҳрумлик шароитида жойлаштириш, яъни сезгиларга келадиган стимуляцияни камайтиришдир. Ҳиссий маҳрум кўп асрлар давомида ўрганилган. (Бургиньон, 2001; Тарт, 1992). Ҳиссий маҳрумликни илмий ўрганиш экстремал даража билан бошлади (Д. О. Хебб ва ҳамкасблари , Дж. Лилли, Гордеева, 2004). Онгнинг ўзгарган ҳолатлари ёрқин ва чуқур ўрганилганлигини Гордеевнинг (2004 й) тадқиқотларида кўриш мумкин. Муҳандислик психологияси доирасида олиб борилган тадқиқотларда маҳрумлик даражаси одатда паст бўлади, лекин унинг давомийлиги бир неча йилгача етиши мумкин (Гордеева, 2004; Лебедев, 1989). Бундай тажрибалар натижалари, одатда, мотивацион ва семантик соҳанинг чуқур ўзгаришларига қадар психикада аста-секин ўсиб боради ва жуда барқарор ўзгаради. Ҳар иккала турдаги тажрибаларда ҳам, ҳар қандай чуқур исларда бўлгани каби, инсоннинг руҳияти ва шахсияти жиддий таъсир кўрсатади, тажрибалар катта еҳтиёткорликни талаб қилади, чунки улар инсоннинг руҳий ва жисмоний саломатлигига барқарор салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шунинг учун бундай тадқиқотларни ўтказиш учун жуда қийинлик қилади. Онгнинг ўзгарган ҳолатлари ва ҳиссий маҳрумлик психологияси ҳақидаги билимларнинг яна бир манбаи-шароитдан келиб чиқиб, узоқ муддатли маҳрумлик шароитида ўзини топган одамларнинг автобиографик асарларидир (Бомбар, 1959; Каллахэн, 1990; Пристли, 1989; Гордеева, 2004). Бироқ, ўз-ўзини ҳисобот қилиш усулига асосланган бу маълумотлар илмий ишончлиликдан маҳрум бўлиб, ҳодисани субектив нуқтаи назардан тасвирлайди ва фақат тасвирий материал сифатида қаралиши мумкин. О. В. Гордеева ва Г. Н. Финикова (Гордеева, 2005) асарларида аналитик интроспекция ва харакатсизлик ҳолати бўйича ўтказилган тажрибалар қисқа муддатли ҳиссий маҳрум этиш аналоглари сифатида тасвирланган. Бундай тадқиқотларда ўрганиш учун қисқа муддатли ҳиссий маҳрум усули ишлатилади. Тажрибалар ёруғлик ўтказмайдиган кўзойнаклар, товуш ўтказмайдиган наушниклар кийиб, ўн беш дақиқа ҳаракатсиз ўтириши билан белгиланди. Кўрсатмалар: "Энди сиз кўзойнак ва қулоқчинни кийиб ва бир мунча вақт учун, бу ҳолатда ўтириб олади. Бемалол ўтириб, иложи борича ҳаракат қилмасликка ҳаракат қилинг. Вақт тугагач, натижада маҳрум қилишнинг кичик даражаси билан ўткинчи онгнинг ўзгарган ҳолда юзага ҳақида гапириш мумкин, деб топилди. Мақсад шахснинг мотивацион ва семантик соҳаси ҳодисаларини ўрганиш эди. Бу ишлатиладиган усуллар мажмуини белгилайди: қиймати йўналишини Р. Эммонса, шахсий ниятлар усули В. Э. Мильмана, шахси мотивацион йўналишини саккиз рангли Люшер синов ўрганади. Тадқиқотлардан шахснинг қуйидаги ҳодисаларни ажратиб кўрсатиш мумкин *вақтни идрок қилишнинг бузилиши (асосан, индивидуал дақиқанинг давомийлигини ошириш йўналиши); * "фикрлар" нинг камайиши ва бутунлай йўқолиши, ақлий фаолиятнинг ўзўзидан кўпайиши; * организм идрокидаги ўзгаришлар (тана сезгиларининг мустаҳкамланиши ёки кучсизланиши, субектив ҳаракат ҳисси ва бошқалар.) * ғайриоддий ҳис-туйғулар; * ҳиссий ўзгаришлар (кўпинча ташвиш ва ҳиссий қўзғалиш ҳис-туйғуларидан таъсирланишдан кейин қоладиган хотиржамлик туйғусига динамик бор); * фаолиятнинг умумий пасайиши; * семантик ҳодисалар (эксперимент мақсадлари ҳақида параноид ғояларнинг пайдо бўлиши, ўзини имконияти чекланган одамлар билан боғлаш, фаолиятга бўлган эхтиёжнинг ортиши, вазиятни аниқроқ қилиш, тажрибани тўхтатиш истаги пайдо бўлиши). О. В. Гордеева, кучли ҳиссий махрумлик даражасига эга бўлган тажрибалар бўйича мавжуд маълумотларга асосланиб, қуйидаги ҳодисалар синфларини ҳиссий махрумлик шароитида онгнинг ўзгарган ҳолати характеристикаси сифатида аниқлайди (Гордеева, 2004): 1. Вақт идрокининг ўзгариши. Бу ўзгаришлар субъектив аспектга – вақт тажрибасига ҳам, объектив аспектга ҳам вақт оралиқларини баҳолашга ҳам таъсир қилади. 2. Ихтиёрий диққат ва мақсадли тафаккурнинг бузилиши. 3. Ҳиссий жавобнинг хусусиятлари: ҳиссий лабиллик, ўзига хос ҳиссий тажрибалар. 4. Семантик тизимларнинг трансформацияси (ўзгарувчан аҳамиятга эга бўлган ҳодисалар). 5. Повышение внушаемости и гипнабельности. 6. Ўз-ўзини англашнинг бузилиши: "тана схемаси" нинг ўзгариши, деперсонализация ва бошқалар. 7. Ўзидан "Бошқа"ни яратиш. 8. Ижодкорликнинг ортиши. 9. Перцептуал жараёнлардаги ўзгаришлар:кўзга кўринадиган соҳада ўзўзидан ҳаракат қилиш, образлиликнинг ортиши, предметлар ўлчамининг константлигининг бузилиши ҳамда идрокнинг уч-ўлчамлилиги. 10. Субъектларнинг хабар перцептуал сезгилар: иллюзия ва турли усуллари баъзан галлюцинациялар. 11. Уйқу ва уйғониш ҳолатларининг ўзгариши: бу ҳолатларнинг динамикаси ва сифатининг ўзгариши. 12. Уйқу ва уйғоқликни ажрата олиш қобилиятини йўқотиш. Қисқа муддатли ҳиссий маҳрумик усули ёрдамида яна бир афзаллиги субъектлари учун унинг хавфсизлиги. Онгнинг ўзгарган ҳолатга киришнинг кўпгина усуллари субъектларнинг ақлий, психологик ва жисмоний саломатлигига потенциал хавф туғдиради. Бундай ҳолда, таъсир кучи кичик бўлиб, у инсонга ўз ҳолатини тартибга солиш имконини беради. Бу ерда алоҳида фарқлар ва ўз ҳолатини тартибга солиш йўллари янада яққол намоён бўлади. Шундай қилиб, қисқа муддатли ҳиссий маҳрум усули ўткинчи онгнинг ўзгарган ҳолати шаклланиши бошланиши динамикасини ва чуқур онгнинг ўзгарган ҳолатини шакллантириш механизмларини ўрганиш самарали бўлиши мумкин деб баҳоланган. 2.3.Сенсор депривация шароитида психик ўзгаришлар. Сезгилардан маҳрум бўлиш шароити қанчалик оғир бўлса, фикрлаш жараёнлари шунчалик тез бузилади, бу эса ҳеч нарсага эътибор қаратмаслик, муаммолар ҳақида изчил фикр юритишда намоён бўлади. Улар оддий ақлий ҳаракатларни бажаришда функцияси ва кўрсаткичининг пасайишини қайд этади. Сенсор маҳрумликка таъсир этиш вақти ортган тақдирда эйдетик тасаввурлар ҳақиқий "мен" ни назоратдан чиқариб, галлюцинациялар кўринишида намоён бўлиши мумкин. Болаларда хавф омиллари-Болаларда маҳрум қилиш ҳақида гапирганда, ташқи дунёдан келган сигналлардан сезувчанликнинг бузилиши демакдир. Болаларда бу бузилиш умумий ёки қисман бўлинади ва ақлий ва руҳий ривожланишнинг кечикишига олиб келиши мумкин. Кўриш ва эшитиш маҳрумлиги кўпроқ тарқалган. Хавф-ҳаётнинг биринчи ойларида она билан хушмуомалалик, ингл.Оила қўрмаган мактаб-интернатларда тарбияланаётган болалар янги тажрибаларга эга бўлмайдилар, чунки улар доимо бир хил шароитда бўладилар. Сенсор маҳрумликни бошдан кечираётган болаларда моториканинг кам ривожланганлиги, нутқий ривожланишнинг орқада қолиши ва ақли заифлик кузатилади . Руҳий маҳрум қилиш тушунчаси ва турлари, болаларга таъсири. Й.Лангмейер и З.Матейчека (1984) маълумотларига кўра, табиий ҳаёт шароитида ўзларини намоён қиладиган турли салбий таъсирлар натижасида юзага келадиган ҳолат сифатида тушунилади. Демак, руҳий маҳрумликнинг "соф", ажратилган турларини танлаш жуда шартлидир ва фақат эксперимент доирасида кўриш мумкин. Ушбу муаммога бағишланган экспериментал тадқиқотларда қайси ҳаётий эҳтиёж асосан қондирилмаслигига қараб, турли хил руҳий маҳрум қилиш турлари фарқланади. Узоқ вақт ва жиддий даражада асосий руҳий эҳтиёжларини кам қондириш натижасида содир бўлган ҳолат сифатида маҳрумлик аниқланган бўлса, у ҳолда руҳий маҳрум бу турдаги ажратиш асосий руҳий эҳтиёжлари ҳисобланади ва бу эҳтиёжлар боланинг ривожланишида ўзини намоён қилади. Й.Лангмейер ва З.Матейчека руҳий йўқотиш қуйидаги турларини ажрата : 1. Стимулятор (сезувчи) маҳрумлик. Маҳрумликнинг бу тури ҳиссий огоҳлантиришларга ёки уларнинг чекланган ўзгарувчанлик ва модаллиги камаяди сони камайиши билан белгиланган.Аввало, унинг ривожланиши учун болага турли модаллик стимуллари билан жиҳозланган муҳит керак. Одатда ривожланаётган бола муайян оптимал рағбатлантириш даражасига интилади ва унинг атрофидаги катталар бу даражани унга тақдим этиб, болани тактил, визуал ва акустик стимуллар билан таъминлайди. Стимул танқислиги ёки стимул ортиқча юк физиологик жараёнларга ҳам таъсир қилиши мумкин. Бу экспериментал ҳиссий маҳрум тери қаршилик даражаси, нафас олиш тезлиги ва пулс даражалрида кўринади. Бир қатор экспериментал тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, сезгилардан тегиниш маҳрум (таъсир бўлишнинг этиш) ва айрим ҳаракатнинг турлари йўқлиги нерв каби ҳужайраси дендритларининг йўқолиши каби марказий асаб тизимининг бузилишига олиб келади. 2. Когнитив йўқотиш- ташқи дунёнинг жуда ўзгарувчан хаотик тузилиши аниқ буюртма ва мазмунсиз, бу ташқаридан нима бўлаётганини тушуниш, кутиш ва тартибга солиш имконини бермайди. Бола ақлий эҳтиёжининг муҳим асоси ташқи қўзғатувчиларнинг табақалаштирилган ва реаливистик жиҳатдан доимий тузилиши, яъни стимулларнинг маълум мазмунли тартиби зарурлигидир. Бола ҳаётининг дастлабки ойлариданоқ бу эҳтиёжни дунёни билиш ва уни ўтмиш ва ҳозирги, кутилган ва амалга ўзлаштириш кераклигини оширилган кўрсатади. мазмунли тузилма сифатида вазият боланинг Рағбатлантирувчи ривожланиши, аввало, мунтазам тушуниш учун шароит яратганда ва давом этаётган жараёнларни фаол назорат қилишда ишонч ҳосил қилганда рағбатлантирилади. 3. Ҳиссий муносабатдан маҳрум бўлиш (ҳиссий йўқотиш)- инсон билан самимий ҳиссий муносабатларни ўрнатиш учун етарли имкониятнинг йўқлиги бўлса, бундай ҳиссий алоқанинг узилиши. Она юзининг бошқа юзлардан фарқланишига ёрдам берадиган боланинг идрокли ва билиш қобилиятларини шакллантириш ва объектнинг қатъийлиги концепциясини шакллантириш ҳиссий алоқага бўлган эҳтиёжнинг энг аниқларидан бирига айланишига олиб келади. Унинг тўлиқ ва узлуксиз ривожланиши кўп жиҳатдан бола шахсининг кейинги ривожланиши билан белгиланади. Она билан фаол ҳамкорлик атроф-муҳитни ҳар томонлама билиш учун кучли рағбатдир. Бола ва она ўртасидаги мулоқот жараёнида диққатнинг синхронлиги ва таъсирчанлиги яхши оқиб борувчи ўзаро таъсирнинг белгисидир. 4.Ижтимоий маҳрумлик-чекланган имконият мустақил ижтимоий роль ўзлаштиришда. Эмоционал боғлиқликни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш билан бир қаторда болада автоном функцияни фаол қабул қилиш эҳтиёжи ривожланади. Бу эҳтиёж бола мустақил тура бошлаганда, юрганда ва сўз орқали ўз истакларини қондиришни талаб қилганда энг аниқ намоён бўлади. Боланинг онаси аста - секин бола фаолиятининг "ташқи ташкил этувчиси" бўлиб қолади ва" ички ташкил этувчиси " - "мен"намунасига айланади. 2.4.Сенсор депривацияси экспериментал ўрганиш методлари. Маҳрум етиш ўхшаш турлари, маҳаллий ва хорижий тадқиқотчилар (Прихожан A.M., Толстых Н.Н, 1990 йил) бўйича фарқланади. 1. Ҳиссий маҳрумлик. Маҳрумликнинг бу тури ночор муҳитда кўриш, ешитиш, тактил ва бошқа стимулларнинг етишмаслиги ёки асосий сезги органлари функсияларининг бузилиши билан юзага келади. Меҳрибонлик уйида ва бошқа ёпиқ муассасаларда ўзини топиб олган бола камбағал муҳитга тушади. Бундай муҳит, "ҳиссий очлик" сабаб, ҳар қандай ёшда бир киши учун зарарли ҳисобланади. Бироқ, бола учун бу энг ҳалокатли бўлиб чиқади. Чақалоқлик даврида ва эрта ҳаётда миянинг нормал камолга етиши учун зарур шарт ташқи таассуротларнинг етарли сонидир, чунки у мияга кириш ва ташқи дунёдан келадиган турли модаллик маълумотларини қайта ишлаш жараёнида сезги органлари ва тегишли мия тузилмаларининг фаол ривожланиши содир бўлади. Яроқсиз муҳит чақалоқлик ва эрта болалик даврида мия этилишига салбий таъсир кўрсатади. Агар боланинг таассуротларга бўлган эҳтиёжи амалга ошмаса, унда ривожланишнинг барча жабҳаларида кескин кечикиши ва секинлашиш кузатилади: мотор соҳаси секин ривожланади, нутқ юзага келмайди ва ақлий ривожланиш сусаяди. Сезгилардан маҳрум бўлиш оқибатлари туғруқхонада ташлаб кетилган болаларда энг кўп намоён бўлади. Бундай болаларда заифлик ва ҳатто катталар нутқига нисбатан реакциянинг йўқлиги, ҳиссий ва ақлий ривожланишнинг аниқ кечикиши, салбий белгилар мақсади ноаниқ бўлади.Шундай қилиб, қашшоқ муҳит нафақат боланинг сезги қобилиятларининг, балки унинг бутун шахсининг, психиканинг барча томонларининг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. 2. Мотор йўқотиш. Маҳрумликнинг бу тури маконни чеклаш билан боғлиқ бўлиб, болалар уйлари учун хос бўлиб, бу ерда боланинг ҳаракат имкониятлари чегаралари билан узоқ вақт чегараланади. Н. М. Шчелованов ва унинг ҳамкорлари (1955) тадқиқотларида ҳаётнинг биринчи ойларида ҳам чекланган ҳаракат билан чақалоқлар кучли ташвиш кўрсатишади. Сурункали ҳаракатсизлик шароитида болани топиш эмоционал ланжлик ривожланишига олиб келади. Мотордан маҳрум бўлиш аломати ҳам бола фаолиятида кўринади: танани олдинга ва орқага тебратиш, бошнинг уйқудан олдин ёстиққа ёнма-ён келган бирдан нотинч ҳаракатлари, қўлларнинг ҳаракатларида кўриш мумкин. Шундай қилиб, ёпиқ муассасаларда тарбияланаётган болалар ўз фаолиятини амалга ошириш қобилиятининг чекланганлиги туфайли кўпинча мотор ҳаракатларида яққол намоён бўлади. 3. Онадан маҳрумлиги. Катталарга бирикиш бола ривожланишининг биологик зарурияти ва дастлабки психологик шартидир. Бошланғич шахслараро муносабатларнинг шаклланишида гўдак учун энг аҳамиятли бўлган катталар она ҳисобланади. Онага боғлиқликнинг шаклланиши боланинг ривожланиши учун жуда муҳимдир. Бу унга хавфсизлик ҳиссини беради, ўз-ўзини таъсир ва ижтимоийлашув ривожланишига ёрдам беради.Яқинда мутахассислар чақалоқни атрофдагилар билан ўзаро алоқада фаол рол ўйнайдиган, атрофидаги дунёни биладиган ва унда ҳаракат қиладиган ташаббускор деб ҳисоблашади. ((Выготский П.С., 1982, Лисина М.И., 1974, 1979, 1986, Мухамедрахимов Р.Ж 1999). "Онадан маҳрумлиги" тушунчаси бир қатор турли ҳодисаларни умумлаштиради. Бу болалар муассасаларида боланинг тарбияси, бола учун она кам ғамхўрлик қилса, касаллик билан боғлиқ-онадан боланинг вақтинчалик ажратиш, ва ниҳоят, онанинг йўқлиги боланинг севги ва меҳр , она билан алоқадан маҳрум ва она парваришлаш сабаблари ривожланиш бузилиши, невротик ва таъсир бузилиши, қўрқув, тажовуз, бошқа одамларга ишончсизлик ҳосил бўлади. Онадан маҳрумлиги шароитида улғайган болада шаклланган шахснинг умумлашган портрети шу тарзда тақдим этилиши мумкин: ақлий кечикиш, бошқа одамлар билан мазмунли муносабатларга киришмаслик, ҳиссий реакцияларнинг кучайиши, тажовузкорлик, ўз-ўзидан шубҳа қилиш бўлади. Туғилган пайтдан бошлаб она қарамоғидан маҳрум бўлган боладан фарқли ўлароқ, онаси бор, лекин уни йўқотган бола шахсининг ривожланиши неврологик типга амал қилади. Бундай ҳолда, турли хил ҳимоя механизмлари пайдо бўлади. Шундай қилиб, она билан узилиш боланинг оғир эмоционал кечинмаларининг пайдо бўлишига олиб келади. Онадан маҳрумлигининг оқибатлари ва болаларга нисбатан қатъий тартибга солинган муносабат мактаб йилларида яққол намоён бўлади. Бошланғич мактаб болаларида мулоқотда иккита етакчи "аломат мажмуалари" мавжуд: "катталарга нисбатан ташвиш" ва "катталарга нисбатан душманлик" (Дубровина И.В., Рузская А.Г, 1990). 4. Ижтимоий маҳрумлик. A.M. Прихожан, Н.Н. Толстых ижтимоий маҳрум остида, ижтимоий изоляцияни тушуниш, яъни жамиятда боланинг изоляцияланганлигидир.Бундай маҳрумликка "бўри болалари"," моугли болалар "мисол бўла олади. Маълумки, инсон биологик, ақлий ва ижтимоий даражаларнинг бирлигидир. Атрофдагилар билан мулоқот орқали бола маданият ютуқларини эгаллайди. Фаолиятнинг онгли субъекти бўлиб, бола ўзини шахс сифатида билиб олади. Жамиятдан ажралган шахс жамиятдаги хулқ-атвор меъёрлари ва қоидаларини ўзлаштирмайди, руҳий жараёнлар ривожланмайди. Боладан руҳий маҳрум бўлишнинг юзага келишига олиб келадиган ўзига хос вазиятлар хилма-хил ва мураккаб бўлиши мумкин. Кўпинча битта ва бир хил бола бир вақтнинг ўзида ёки ҳатто бир нечта маҳрум қилиш шаклларидан азоб чекмоқда. Шунинг учун, болалик даврида, ривожланиш жараёнида қандай қилиб индивидуал маҳрум қилиш омилларини аниқлаш жуда қийин. Бу ёпиқ болалар муассасасида болани тарбиялаш шароитида, ҳиссий ва ижтимоий маҳрумлик комбинацияланган шаклда содир бўлганда ёки ҳатто онадан маҳрум бўлишнинг натижаси бўлса, бу болани оналик, мехр-муҳаббат ва илиқликдан маҳрум қилиш натижасидир. Руҳий маҳрум қилиш муаммосига бағишланган тадқиқотларда асосий ҳаётий эҳтиёжларни чеклаш шароитида болалар хулқ-атворининг энг типик кўринишлари аниқланади ва тавсифланади (Лангмейер Й., Матейчик 3., 1984, Дубровина И.В., 1991, Денисевич Н.Н., 1992) ); - Ижтимоий гиперактивлик. Бу турга кирувчи билан болалар бошқалар билан осон алоқага киришиб, яққол кўзга ташланадиган ҳаракатларга мойилликни кўрсатишади.Шу билан бирга, уларнинг мулоқоти ўта юзаки ва беқарор. Улар атрофида содир бўладиган ҳамма нарсага жуда қизиқишади. Тренинг ва психологик тадқиқотлар жиддий масала эмас, улар учун қизиқарли кўринади. Ижтимоий қизиқиш нарсалар, ўйинлардаги қизиқишлардан сезиларли даражада устун туради. Жамоавий ўйин билан шуғулланишлари қийин, лекин шу билан бирга оддий ижтимоий ўйин болаларда катта қизиқиш уйғотади. Бундай болалар катталардан эътиборни тортишга, уни эркалашга, "ўзларини кўрсатишга" ҳаракат қилишга мойил бўладилар, лекин чуқурроқ алоқаларга бормайдилар, ҳаммага бирдек юзаки муомала қиладилар. Улар янги билим ва кўникмаларни эгаллашга қийналадилар. - Ижтимоий провокатция(ташвиқот). Ушбу болалар ёпиқ муассасада бўлиш учун турли хил реакцияга эга. Жуда эрта ёшда ҳам болалар тажовузкорлиги билан катталар эътиборини қўзғатади. Улар ғазабланган портлашлари билан ўйинчоқлар олиш ва ҳеч кимга уларни бермасликка ҳаракат қилишади. Улар турли афзалликларни талаб қиладилар ва бошқа болаларга нисбатан тажовузкор ва ҳасад қиладилар. Улар билан бошқа болалар билан доимий равишда юзага келадиган низолар туфайли ижтимоий ёки конструктив ўйинларни ташкил қилиш мумкин эмас. - Тушкун тип. Бостириш-бу маҳрум қилиш ҳолатига боланинг ўзига хос жавобидир. Бироқ, бу ривожланишда регрессияга олиб келмайди. Бу шуни кўрсатадики, болада бундай ижтимоий ва ҳиссий стимуллар мавжуд бўлиб, у шароитига аста-секин мослашишга имкон беради. Бу жараён узоқ давом этиши мумкин ва баъзи ҳолларда у тугамайди, яъни у доимий характеристикага ўтади. Бундай болалар ўз тенгдошлари ва катталар билан мулоқотда пассив бўладилар, ўйинчоқларга, ўйинларга кўп қизиқиш билдирмайдилар ва нарсаларга кўпроқ қизиқадилар. Шахснинг бу тури билан болалар сезиларли даражада кам рағбатлантирилади, катталар билан шахсий алоқа ва кўпроқ фаол болалардан кўра ўрганиш учун камроқ имконият ишлатиладилар, шундай эҳтимол учун балки ривожланишда кечикишлари мумкин. -"Яхши мослашувчи тип”. Бу болалар, гиперактив туридан фарқли ўлароқ, "ўзларини кўрсатиш" га интилмайдилар, ноз қилмайдилар, хотиржам ва вазмин алоқа қиладилар. Бундай ҳолда, ушбу ҳолатларга боланинг ўз руҳий тузилиши шаклида қўшган махсус ҳиссаси билан муассаса муҳитининг махсус шароитларининг ўзаро таъсири ҳақида гапириш мумкин. Бироқ, бу болаларнинг мактабгача таълим муассасасидан ташқарида ҳаёт шароитларига яхши мослаша олишларини англатмайди. "Яхши мослашиш" фақат у пайдо бўлган шароитлар учун амал қилади, бола атрофидаги ҳаёт муҳити огоҳлантиришларга одатда оддий тузилишга эга ва одатий оилавий муҳитга нисбатан кам талаблар қилади. (Лангмеер Ж., Матейчик 3., 1984 йил). - Аффектив ва ижтимоий эхтиёжларнинг ўрнини босувчи қондирилиши билан тавсифланадиган тур. Бу болаларнинг хулқ-атворида аффектив ва ижтимоий эхтиёжларнинг қониқарсизлиги учун компенсациянинг маълум кўринишларини кўриш мумкин. Бу фаолият ўрнига тури маълумотлар анча яқин биологик эхтиёжларига (озиқ-овқат, жинсий фаолият, одамлар билан алоқа ўрнига нарсаларни қўллаш)ни у қоида тариқасида қабул қилиши диққатга сазовордир. Ўрнини қондиришнинг пайдо бўлган шакллари гуруҳга бевосита ижтимоий қўшилишдан қониқиш олиш, гуруҳда ўз ўрнини топиш имкониятининг йўқлиги билан боғлиқ бўлади. Инсонларнинг меҳр-муҳаббатига эришиш ва улар томонидан тан олиниш зарурлигини қўллаб-қувватлаш ва амалга ошиши чекланган вазиятни танқидий деб аташ мумкин. Лекин одамлар дуч қийинчиликларга муносабат билдириш турлича бўлади. Қийинчиликларга дуч келган бир киши ўз кучини тўплаб, ўзига ярашмаган вазиятни ўнглашга ҳаракат қилади, бошқасига мослаштириш нисбатан осонроқ, ўзгарувчан хулқ, мақсадлар, муносабати осон мослашади. Учинчиси, ноқулай ҳолатларни бартараф этиш ёки ўзини атроф-муҳит талабларига мослаштириш ўрнига, шикастли вазиятни тарк этишни ёки ундан қочиришни афзал кўради. Кейинги экспериментал тадқиқотларда В.С.Роттенберг, В.В.Аршавский и С.М.Бондаренко (1989й) тушунчаси руҳий маҳрум бўлиш шароитида болалар хулқ- атворининг хусусиятларини тушуниришга ҳаракат қиладилар. Улар хулқатворнинг икки турини аниқладилар: пассив-мудофаа ва фаол-мудофаа. Бу олимларнинг тадқиқотлари шуни кўрсатдики, бу даврда на давомийлиги, на танқидий вазиятнинг интенсивлиги, на ҳиссий ҳолатнинг табиати унинг саломатликка таъсирини белгилайди. Уларнинг фикрича, хулқ-атвор белгиловчи омилга айланади. Шу муносабат билан тадқиқотчилар ёпиқ муассасаларда болаларнинг ақлий ривожланиш хусусиятларини махсус ўрганмаган бўлсаларда, "қидирув фаолияти" тушунчасини шакллантирдилар. Қидирув фаолияти бўйича муаллифлар "бундай фаолият натижаларининг муайян прогнози йўқлигида, балки фаолиятнинг ўзини доимий ҳисобга олган ҳолда, номақбул вазиятни ўзгартириш ёки унга муносабатини ўзгартиришга ёки таҳдид солувчи омиллар ва ҳолатлар таъсирига қарамасдан қулай вазиятни сақлаб қолишга қаратилган фаолиятни тушунадилар". Асосий ҳаётий эхтиёжларни чеклаш шароитида болалар хулқ-атворининг юқорида баён этилган типик кўринишларини ва В. С. Роттенберг, В. В. Аршавский ва С. М. Бондаренко томонидан кўриб чиқилган хулқ-атвор турларини таққослаб, руҳий маҳрум қилиш шароитида ўқувчилар хулқатворидаги учта асосий йўналишни кузатишимиз мумкин: 1. Мавжуд вазиятдан чиқиш йўлини фаол излашга интилиш. Бу етишмаётган рағбатларни қоплаш ниятида, катталар ва тенгдошлари билан мулоқотдан қониқмасликда ифодаланади. Худди шундай хусусиятлар Й. Лангмеер, З.Матейчик (1984 й) нинг маҳрум шахсининг иккинчи ва бешинчи турларини тавсифлашда ҳам мавжуд. 2. Мавжуд муҳитга мослашиш қобилиятини кўрсатиш, минимал миқдордаги рағбатлар билан таркиб топтириш. Бу ҳолат Лангмеер, Матейчик кўра маҳрум шахси тўртинчи турига хосдир. 3. Чехия олимлари томонидан тасвирланган маҳрум шахси учинчи турига мос келади руҳий тушкунлик, пассивлик, атрофида ҳар бир нарсани бефарқлик, ифодаси. Биографиялар ва анамнестик маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, ёпиқ болалар муассасаларида тарбияланаётган болаларнинг кўпчилиги тирик отаоналар (95%) билан етимлардир.Шунинг учун бу хатти - ҳаракатлар, бир томондан, темпераментнинг туғма хусусиятлари, асаб фаолиятининг тури ва бошқаси-уларнинг психосоматик саломатлиги, таълим ва ўтмиш тажрибаси билан боғлиқ бўлиб шахс ҳаёти давомида намоён бўлади. Руҳий маҳрум қилиш муаммосига бағишланган тадқиқотлар маълумотларини умумлаштирган ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, деярли барча ишлар руҳий маҳрум қилиш шароитининг боланинг тўлиқ руҳий ривожланишига салбий таъсирини кўрсатади. Оилаларнинг ва ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болаларнинг ривожланишининг қиёсий тадқиқотлари деярли ҳар доим интеллектуал, ҳиссий ва нутқ ривожланишининг паст даражасини тасдиқлайди; ёпиқ болалар муассасаларидан болаларда шахс ва характернинг шаклланишини бузадилар. Маълумки, болалар ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган ноқулай таълим муҳитининг таъсири, айниқса, уч-беш ёшгача бўлган ёш болаларнинг ривожланишига таъсир кўрсатади. Туғилган пайтдан бошлаб ёпиқ муассасаларда тарбияланаётган болалар бундан ҳам муҳимроқ "маҳрумлик зиёни" га дучор бўладилар. Руҳий маҳрум қилиш ҳолатининг пайдо бўлиши ташқи шароитлар (ёпиқ болалар муассасаларида болаларни тарбиялаш, касалхонага ётқизиш, ташқи ва психологик сабабларга кўра оилада маҳрум қилиш, ижтимоий муҳитда маҳрум қилиш, экстремал ҳаётий вазиятлар) ва ички шароитлар (жинсдаги фарқлар, конституциявий фарқлар, ҳиссий, восита бузилиши, руҳий функцияларнинг бузилиши). Шу маҳрум шароитлар ҳар қандай ривожланиш нуқсонлари бор, турли ёшдаги болалар, жинси, ва конституциявий тузилиши, бир хил таъсир кўрсатади. Кўпинча руҳий маҳрумлик ҳолатининг юзага келишига ташқи ва ички шарт-шароитлар уйғунлиги сабаб бўлади. 3-мавзу. Сезги психофизикаси. Режа: 3.1.Сезги поғоналари ва анализаторларнинг сезгирлиги. 3.2.Абсолют ва дифференциал сезгирлик. 3.3.Абсолют сезгирликни ўлчаш- сезгининг субъектив ва объектив кўрсатгичлари. 3.4.Дифференциал сезгирликни ўлчаш- П.Бугер-Э.Вебер, Т.Фехнер қонунлари. Таянч сўз ва иборалар: Сезги психофизикаси, сезги поғоналари, анализатор, абсолют ва дифференциал сезгирлик, ўлчаш,дифференциал сезгирлик, П.Бугер-Э.Вебер, Т.Фехнер қонунлари. 3.1.Сезги поғоналари ва анализаторларнинг сезгирлиги. Анализаторлар-грекча analysis сўзидан олинган бўлиб, таҳлил қилиш, сезиш, сезги каби маъноларни англатади. Организм ташқи ва ички муҳитдан келадиган турли хил таъсиротларни қабул қилади ҳамда уларни таҳлил қилади.Академик Иван Петрович Павлов таъбири билан айтганда биринчи ва иккинчи сигнал системасининг асосини анализаторлар ташкил қилади.Анализаторлар катта яримшарлар пўстлоғида жойлашаган бўлиб, уларнинг периферик учлари рецепторлар деб юритилади. Улар ўз навбатида экстро, интро ва проприорецепторларга бўлинади. 3.2.Абсолют ва дифференциал сезгирлик. Сезувчанлик, сезгирлик, таъсирчанлик – тирик организмнинг ташқи ва ички муҳит таъсирини қабул қилиш хусусияти; тор маънода анализаторларнинг қўзғатувчиларга жавоб қайтариш қобилияти. Нерв тизимига эга ҳайвонларда ихтисослашган сезиш ҳужайра (рецептор)лари турли қўзғатувчиларга нисбатан юқори даражада танлаш сезувчанлигига эга. Мутлақ(абсолют) ва дифференциал сезувчанлик фарқ қилинади. Анализаторлар қўзғатувчиларнинг минимал даражадаги энг кучсиз таъсири сезгининг мутлақ чегарасини сезиш қобилияти мутлақ сезувчанликни ифодалайди. Сезгининг мутлақ(абсолют) чегараси билан мутлақ сезувчанлик бир-бирига тескари пропорционалдир. Масалан, бир стакан чойдаги ширинликни сезиш учун бир одам 1 қошиқ шакар солиши етарли бўлса, бошқаси 2-3 қошиқ солиши мумкин. Анализаторларнинг қўзғатувчилар орасидаги билинар-билинмас фарқлар, ўзгаришларни сезиш қобилияти дифференциал сезувчанлик деб аталади. Сезишда қўзғатувчининг билинарбилинмас ўзгариш туғдирадиган миқдорининг озгина ўсиши сезгининг дифференциал чегараси дейилади. Дифференциал сезувчанлик ҳам дифференциал чегара билан тескари пропорционалдир. Қўзғатувчининг таъсири ўзгариши билан сезувчанлик ҳам ўзгаради; қўзғатувчилар суст таъсир этганда сезувчанлик ошади, кучли таъсир этганда эса камаяди. Сезувчанлик анализаторларнинг ўзаро таъсири натижасида ҳам ўзгаради. Шунингдек, сезувчанликдаги ўзгариш ҳаёт шароити, инсон фаолияти билан узвий боғлиқ. Айрим касалликлар таъсирида у ўзгариши (камайиши ёки ортиши), издан чиқиши ёки бутунлай йўқолиши мумкин. Сезгиларнинг қуйи чегараси мазкур анализаторларнинг мутлақ (абсолют) сезгирлиги даражасини аниқлайди. Мутлақ (мутлақ (абсолют) сезгирлик билан сезги чегараларининг меъёри ўртасида тескари мутаносиблик (пропорционаллик) мавжуд; сезги чегарасининг меъёри қанчалик кичик бўлса, мазкур анализаторларнинг сезгилиги шунчалик юксак бўлади. Худди шу боисдан сезиларли ёки сезилмас даражада сезги ҳосил қилувчи қўзғатувчининг минимал кучи сезгирликнинг қуйи мутлақ (абсолют) чегараси дейилади. Кучли мутлақ (абсолют) чегарадан нимжонроқ ёки кучсизроқ қўзғатувчилар қуйи чегараларни ҳосил қилмайди, чунки, уларнинг таъсир кучи тағрисидаги сигналлар бош мия пўстига бориб етмайди. Бош мия пўсти ҳар бир айрим олинган “”п” миқдордаги импульслардан ҳаётий зарурийсинигина танлаб сўнг қабул қилиб олади. Мутлақ (абсолют) чегаранинг меъёри шароитга қараб ўзгаради: инсон фаолиятининг хусусиятларига, унинг ёшига, рецепторларнинг функционал ҳолатига, қўзғатувчининг кучи ҳамда давомийлигига ва ҳаказога боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин. Сезги чегаралари ва сезгирлик қўзғалиш ҳамда тормозланиш жараёнлари билан белгиланади. Нерв тизими қанчалик қўзғалувчан бўлса, сезувчанлик шунчалик юқори бўлади ва аксинча. Қўзғалиш жараёни мия пўстлоғининг бирор қисмида ҳосил бўлиб, бошқа қисмларга тарқалади. Кейинчалик машқ қилиб бориш туфайли қўзғалиш маълум нерв ҳужайраларида дифференцалланади, фарқланади. 3.3.Абсолют сезгирликни ўлчаш- сезгининг субъектив ва объектив кўрсатгичлари. А. Р. Луриянинг фикрича, интерререцептив сезгилар асл, туб маънодаги сезгилар эмиас, балки эмоциялар билан сезгилар ўртасидаги оралиқ сезгилар сифатида намоён бўлади. Психология фанида мазкур сезгиларнинг субъектив равишда пайдо бўлиши етарли даражада чуқур ўрганилмаган, худди шу боис улар “номаълум 75 ҳислар” доирасига киритилгандир. Улар тўғрисидаги билимлар билан танишиш, ўзгариб боришларини текшириш “касалликларнинг ички манзараси”ни ифодалаб беришда муҳим роль ўйнаши мумкин. Ички органларнинг хасталигида вужудга келувчи мазкур ҳолатлар ички касалликларни диагностика қилишда алоҳида аҳамият касб этиши турган гап (А. Р. Лурия тадқиқотларидан). Бундай хусусиятли ихтиёрсиз сезгилар инсонда жуда эрта уйғонади, шунинг билан бирга уларнинг ифодаланиши ўзига хос шаклларга эгадир. Чунончи, улар ”олдиндан ҳис қилиш” тариқасида пайдо бўлиб, ҳатто инсон уларни таърифлаб бериш имкониятига қодир эмас, кўпинча ушбу кечинмалар туш кўришда қайсидир касаллик ҳуруж қилаётганлигидан дарак берувчанлик вазифасини ўтмайди, холос. Улар инсоннинг кайфиятида, эмоционал реакциялари ўзгаришида кўзга ташланади, болада эса ҳатти-ҳаракатнинг кескин ўзгаришига сабаб бўлади. Чунки, бола ўз тана аъзоларидаги ички ҳолатларнинг ўзгаришини англаш, сезиш, ҳис қилиш уқувига эга эмас, худди шу туфайли ундаги ҳатти-ҳаракатнинг умумий ўзгариши белгиларидан буни сезиш мумкин. Бу ҳодисаларнинг ёрқин мисоли сифатида қуйидаги воқеликни таҳлил қиламиз: бола ўз ички интерорецептив сезгиларини намоёиш қилиш мақсадида “касал” бўлиб қолган қўғирчоғини парвариш қила бошлайди. Интерорецептив сезгиларнинг объектив аҳамияти жуда юқори, чунки улар ички жараёнларни ўзаро ўрин алмаштириш балансини таъминлаб туришнинг асоси ҳисобланади. Бошқача сўз билан айтганда, улар организмлардаги жараёнларни ўзаро ўрин алмашиб туришининг гемостази (барқарорлиги) деб аталади. Ичдан пайдо бўладиган сигналлар хаттиҳаракатни вужудга келтиради, стресс, зўриқиш, аффект ҳолатларини йўқотиш (бартараф қилиш, пасайтириш), туғилиб келаётган майлларни эса қониқтиришга йўналтиришган бўлади. Оқибат натижада, ички тана аъзоларининг фаолиятини издан чиқиш ҳолати юз бериши мумкин. Худди шу сабабдан тиббиёт психологиясида интерорецептив сезгилар ҳам муҳим роль ўйнайди. Соматик ва висперал жараёнлар, руҳий ҳолатлар (психосоматика) ўртасидаги муносабатларни ўрганиш имконини яратади. Проприорецептив сезгилар тана двигатель иппаратининг ва гавданинг фазодаги ҳолати тўғрисида сигналлар билан таъминлаб туради. Улар инсон ҳаракатининг регуляторини ва афферент асосини ташкил қиладилар. Периферик рецепторлар мускулларда, пайларда ва бўғимларда жойлашган бўлиб, махсус таначалари шаклига эгадирлар. Мазкур таначалар Пуччини таначалари деб аталади. Таначаларда вужудга келувчи қўзғатувчилар мускулларининг таранглашуви натижасида ва бўғимлар ҳолатининг ўзгаришида, нерв толалари (иплари) ёрдамида орқа миянинг орқа устунидаги (столбасидаги) оқ суюқликларга етказилади. Қўзғовчилар Бурдах ва Голль ядросининг қуйи бўлимларига етиб келади ва ундан пўст ости тугунларидан ўтиб, бош мия катта ярим шарининг қоронғилашган зонасида ўз ҳаракатини якунлайди. Экстрорецептив сезгилар моддаликдан (5 тадан) ташқари интермодаль носпецифик сезги туркумларига ҳам ажратилади. Масалан, эшитиш органи (аъзоси) орқали секундига 10-15 тебранишни сезиш мумкин, лекин қулоқ билан эмас, балки суяклар 77 ёрдамида (мия қопқоғи, тирсак, тизза учлари орқали) пайқаш – вибрация сезгирлик дейилади. Масалан, карларнинг товушларнинг идрок қилиши, пианинони ушлаб туриш, пол ёки мебелнинг ҳаракати кабилар. Одатда вибрацион сезгирлик интермодаль сезги деб ҳам номланади. Интермодалнинг бошқа бир кўриниши мана бундай ҳолатда намоён бўлади: а) ҳид, таъм ва маза сезгиларида; б) ўта кучли товушда, ўта ёрқин ёруғликда; в) тричеминал, яъни уч хил таъсирнинг уйғунлашган, интегратив ҳолатида кабилар. Психология фанида тренинг фото сезгирлиги табиати ҳали етарли даражада ўрганилгани йўқ. Шунга қарамасдан, таламитик система ва пўст остининг қўзғалганида асаб тизими ҳамда тери эктодермларидан келиб чиққан, атрофга ёйилган (тарқалган), рудиментлар ёруғлик сезиш элементлари махсус шароитда муаффақиятли ҳаракат қилади. Кўпинча “олтинчи туйғу, ҳиссиёт” шарофат билан инсон томонидан “масофа”ни сезиш, кўр одамларда тўсиқни ҳис қилиш ушбу жараён учун ёрқин мисол бўла олади. Сезгиларни ўлчашни асосан икки методи психология фанида ҳукм суриб келади. Улардан бири бевосита метод деб аталиб субъектив равишда баҳолашга асосланади. Ўлчашнинг иккинчи методи эса аломатларни объектив равишда баҳолашга асосланган бўлиб сезгиларнинг билвосита (бевосита) мавжудлигига қаратилгандир. Бевосита метод ёки қўзғатувчининг сўз билан баҳолаш методи қуйидагича тузилишга эгадир: синалувчига тери, товуш, ёруғлик таъсир қила оладиган қўзғатувчи ҳавола қилинади, даставвал қўзғатувчи минимал интенсивликка (жадалликка) эга бўлади, сўнг уларнинг кучи орттириб борилади. Мазкур тадбирлардан кейин синалувчи “у қайси бир сезги қўзғатувчисининг дастлаб сезганлигига” жавоб бериш сўралади. Тери сезгирлигини ўлчаш учун махсус асбоб “эстезиометр” қўлланилади. Эшитиш сезгирлигини ўлчаш аудиометр ёрдамида амалга оширилиб, товушларнинг турли даражаларидаги интенсивлиги аниқланади. Баъзан кичкина темир шарни ҳар хил баландликдан ташлаб кўриш орқали ҳам юқоридаги мақсад амалга оширилади. Кўриш сезгирлигини аниқлаш эса синалувчи кўзига ёруғликнинг турли туман интенсивликда юбориш орқали (гоҳо қоронғиликда), қуйидан юқорига ёруғлик бирлиги (яъни люкс) орттириб борилади. Таъм ва ҳид билиш сезгирлиги ҳам махсус асбоблар ёрдамида ўлчанади, гоҳо кимёвий усул ҳам қўлланилади. Бевосита методи объектив аломатларга асосланиб иш юритишни тақазо этади. Собиқ совет психологлари, психофизиологлари Г. В. Гершуни, Е. Н. Соколов, О. С. Виноградов ва бошқалар мазкур метод ёрдамида кўп йиллар мобайнида илмий тадқиқот ишларини олиб борганлир. Маълумки, сезгилар ҳеч маҳал суст билиш жараёни бўлмаган бинобарин, улар вегетатив, электрофизиологик, нафас олиш олиш жараёнлари ўзгариб боради, шунинг учун ўз табиати билан рефлектор жараёндир. Психологиядаги субъектруҳий ҳаётнинг фаол ўз-ўзини англаш тамойили бўлиб, у ўзини ташқи дунё ва ўз ҳолатларига қарши қўяди, уларни объектив деб ҳисоблайди. Сезгилардаги рефлектор ўзгаришлар уларнинг объектив равишда юз бераётганлигининг кўрсаткичи ҳисобланади. Масалан, сезгиларни ҳосил қилиувчи ҳар қандай қўзғатувчи рефлектор жараёнларни ҳам вужудга келтиришга қодир: қон томирларининг торайиши, текри гальваник рефлекс (тери электр қарҳшилигининг камайиши), миянинг электр активлиги частотасининг ўзгариши (альфа, ритма, депрессияси ҳолати) қўзғатувчига қараб кўзнинг йўналиши, бўйин мускулларининг таранглашуви ва бошқалар. Мана бу нарсаларнинг барчаси сезгиларнинг пайдо бўлишини объектив кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Сезгиларни объектив йўналиши бўйича Е. Н. Соколов, Виноградовлар текширганлар ва улар пассив жараён эмаслиги, вегетатив элементлар физиологик нафас олиш тизимида ўзгаришга сабаб бўлиб тушунтирилиб берилган. Ушбу вақт рефлектор ўзгаришларни сезгининг объектив кўрсаткичи сифатида ишлашга имконият яратади. Маълумки, сезгини пайдо қилувчи ҳар бир қўзғатувчи, яъни қўзғатгич, рефлектор жиҳатдан юзага келувчи жараёнларни чақиради, чунончи томирларнинг торайиши, тери гальваник рефлекторларнинг пайдо бўлиши (тери қаршилигининг ўзгариши), миянинг электр активлигининг ўзгариши, кўзларнингн қўзғатгич томон бурилиши кабилар. Буларнинг ҳамма сезги жараёнининг пайдо бўлишидагина ишга тушуди, худди шу сабабдан улар сезгиларнинг объектив кўрсатгичлари тариқасида хизмат қила олади. Тажрибаларда шу нарса қайд этилганки, қўзғатувчилар интенсивлиги ошган сари жавоб реакцияси ҳам интенсивроқ бўлиб борар экан. Бу эса сезгиларнинг интенсивлигини асос сифатида ишлатишга муҳим негиз ҳозирлайди. Томир ва электрофизиологик реакциялар чегараларга одатдаги қўзғатувчиларга қараганда яқин қўзғатувчиларга нисбатан кескинроқ бўлади. Психологиядаги субъект-руҳий ҳаётнинг фаол ўз-ўзини англаш тамойили бўлиб, у ўзини ташқи дунё ва ўз ҳолатларига қарши қўяди, уларни объектив деб ҳисоблайди. 3.4.Дифференциал сезгирликни ўлчаш- П.Бугер-Э.Вебер, Т.Фехнер қонунлари. Пьер Буге́р ( 16 феврал 1698 йилда Круазик,Францияда туғиган, 15 август 1758 йилда Парижда вафот этган) француз физиги ва астрономи, фотометрия асосчиси бўлган. У кема назарияси, геодезия, гидрография ва бошқа билим соҳаларига оид асарлари билан машҳур. Бугер номи Эйфел минорасининг биринчи қаватида жойлашган Франциянинг 72 энг буюк олимлари рўйхатига киритилган. 1735 йилда иккита экспедицияни-бирини Экваториал Америкага, Перуга, иккинчисини Арктика доирасига, Лапландга, кенгликда иложи борича нуқталарда меридиан даражасининг узунлигини ўлчаш учун юборишга қарор қилди ва шунинг учун ернинг шакли шардан четга чиқиши ҳақидаги саволни экспериментал тарзда ҳал қилди. Бугернинг бир йил аввал чоп етилган ернинг шакли ҳақидаги ишлари унинг Перуга экспедиция раҳбарларидан бири етиб тайинланишига олиб келган эди. Иккинчиси Париж ва Берлиндаги академиялар аъзоси Чарлз Мари де ла Кондамин ҳамда Россия Фанлар Академиясининг фахрий аъзоси, астроном ва тажрибали сайёҳ Меран тайинланди. Шимолий экспедиция нисбатан қисқа бўлди-15 ой давом этди. Жанубий гуруҳ экспедицияси узоқ йиллар давом етиб, ўта оғир тоғ шароитида бўлиб ўтди ва бундан ташқари маҳаллий аҳоли томонидан бир неча бор ҳужумга учради. Экспедиция давомида Бугер бошқа бир қатор ишларни амалга оширди. Шундай қилиб, у астрономик ва ер усти рефраксиясининг турли баландликларида кузатишлар олиб борди. Қор билан қопланган Чимборазо чўққисининг кўриниш оралиғини ўлчаш унга ҳаво билан ёруғлик сочилиш миқдорини баҳолашга имкон берди. У босим ва ҳароратнинг баландлик билан ўзгаришини ўрганиш мақсадида бир неча бор барометр ва термометр билан 4.5 км дан ортиқ баландликка кўтарилди. Олиб борилган тажрибаларнинг батафсил тавсифи унинг «Фигура Земли, определённая наблюдениями господ Бугера и де ла Кондамина» китобида келтирилган.Ўлчовларнинг ҳақиқий натижаларидан ташқари, у бу ишга саёҳатнинг ўзи, кузатувлар олиб борилган мамлакатлар ва уларда яшовчи халқлар ҳақида батафсил тавсифларни киритган. Сезгилар ўртасида юзага келадиган фарқни ҳосил қилиш икки қўзғатувчи ўртасидаги минимал фарқни фарқ ажратиш чегараси деб аталади. Немис физиолог олими Вебер одамнинг ўнг ва чап қўлидаги иккита нарсадан оғирроғини аниқлай олиш қобилиятини текшириб, шундай хулосага келади: фарқ ажратиш сезгирлиги мутлақ (абсолют) хусусиятга эга бўлмай, балки нисбий хусусиятга эгадир. Масалан, 100 г. 13, 42 грамм 1000 г. 33, 3 грамм Шундай қилиб, дастлабки қўзғатувчининг меъёри қанчалик катта бўлса, қўшимча қўзғатувчининг меъёри ҳам шунчалик кўп бўлиши керак: 1) кўриш анализатори учун 1/100 2) эшитиш анализатори учун 1/10 3) тактил анализатори учун 1/30 Мазкур қонунга биноан, асосий қўзғатувчи билан қўшимча қўзғатувчи ўртасидаги фарқни ажратиш қонуни фақат ўртача кучланишдаги қўзғатувчиларга нисбатан тўғридир. Вебер тадқиқотига асосланиб Фехнер сезгилар интенсивлигининг қўзғатувчи кучига боғлиқлигини қуйидаги формула билан ифодалаб берган: S K lgJ C, бу ерда S – сезги интенсивлиги, J - қўзғатувчининг кучи, K ва C константалардир. Ушбу қонун, асосий психофизик қонунга мувофиқ, сезгиларнинг интенсивлиги қўзғатувчи кучининг логармига пропорционалдир. Қўзғатувчининг кучи геометрик прогрессия бўйича ортиб борса, сезгиларнинг интенсивлиги арифметик прогрессия билан ортиб боради (Вебер-Фехнер қонуни). 4-мавзу. Кўриш сезгиси ва идроки ва унинг ўрганиш методлари. Режа: 4.1.Кўриш сезгисининг мутлоқ чегарасини аниқлаш. 4.2.Кўриш сезгисининг кенглик даражаси ва танловчанлик хусусияти. 4.3.Кетма-кет образларни ўрганиш. 4.4.Кўриш ўткирлиги. Кўриш ўткирлигини ўрганиш. Кўриш бурчаги. 4.5.Кўриш ўткирлиги ва тур пардада жойлашиши. 4.6.Кўриш идрокини ўрганишнинг экспериментал методлари. Таянч сўз ва иборалар: Кўриш сезгиси,мутлок чегара, кенглик даражаси ва танловчанлик хусусияти,кетма-кет образларни ўрганиш,кўриш ўткирлиги,кўриш бурчаги,кўриш идроки,метод. 4.1.Кўриш сезгисининг мутлоқ чегарасини аниқлаш. Жаҳон психологлари томонидан нарсаларнинг мураккаб томонларини таниш, фарқлаш ҳаракатнинг иштирокисиз амалга ошмаслиги таъкидлаб ўтилган. Масалан, кўзни юмиб жисмни фарқлаш учун қўл билан уни пайпаслаш керак, акс ҳолда унинг ҳолати, шакли, қаттиқ ёки юмшоқлиги, ғадир-будурлигини билиб, сезиб бўлмайди. И. М. Сеченовнинг фикрига кўра, жисмни кўз билан идрок қилиш учун кўз ўша нарсани “қидирсин”, фақат шундагина мақсадга мувофиқ ҳаракат юзага чиққан бўлади. Ҳозирги даврда психология фанида кўз ҳаракатлари назарияси ишлаб чиқилган бўлиб, улар ва макро ва микро, ихтиёрий ҳамда ихтиёрсиз кўринишларга ажратилади. Улар қуйидаги номлар билан ифодаланади: конвергент, дивергент, горизонтал, вертикал, циклофузион, торсион, версион, вергент, саккадик, тремор, дрейф, флики кабилар. Кўз ҳаракати ёрдами билан фазода ўрин алмашиб турган жисмларни таниш, билиб олиш ва идентификациялаш амалга оширилади. Кўз ҳаракатлари уч жуфт ташқи мускуллари, яъни мия бош суягининг III, IV ва VI жуфт нервлари орқали рўёбга чиқади. Кўзнинг микро ва макро ҳаракатлари сезгининг механизм ролини бажариш имкониятига эга. Кўриш сезгисининг адекват қўзғатувчиси ҳаво тўлқини узунлиги 380 дан 770 миллимикрон диапазондаги электромагнит нурланишидан иборатдир. Бу электромагнит нурланишлар кўриш анализаторларида кўриш сезгисини вужудга келтирувчи нерв (асаб) жараёнига айланади. Бошқа турдаги сезгилар ҳам ўзларининг махсус қўзғатувчиларига эгадирлар. Лекин сезгиларнинг турли кўринишлари фақат ўзларининг махсуслиги билангина эмас, балки улар учун умумий хусусиятлари билан ҳам тавсифланадилар. Сезгиларнинг ана шу хусусиятларига – сифатлари, жадаллиги, давомийлиги ва фазовий лаколизацияси киради. Сифат мазкур сезгининг асосий хусусияти бўлиб, уни бошқа сезги турларидан фарқлайди ва айни шу сезги тури чегарасини ўзгартиради. Масалан, эшитиш сезгилари товушнинг баландлиги, тембри, қаттиқлиги билан тафовутланади, кўриш сезгилари эса рангларнинг қуюқлиги, жилоси, товланиши, тони ва бошқа шу кабилар билан фарқланади. Кўриш сезгиси баъзи бир инерцияга (сезгиларнинг сақланиши) эга бўлиб, кўриш сезгисининг таъсири тўхташи билан дарҳол йўқолиб кетмайди. Қўзғатувчи таъсирининг изи кетма-кет келувчи образлар деб аталадиган ҳодиса сифатида сақланиб қолади. Психологияда кўзнинг тўр пардасида рангни сезадиган уч хил хусусиятли элемент бор деб тахмин қилинади. Қўзғалиш жараёни ҳосил бўлганда, улар толиқадилар ва сезгирликлари анча камаяди. Қизил рангга қараб турганимизда кўз тўр пардасидаги қизил рангни қабул қилувчи элемент бошқаларга нисбатан ортиқроқ толиқади, шунинг учун кўз тўр пардасининг худди шу жойига қизил рангдан сўнг оқ ранг таъсир этадиган бўлса, қолган иккита қабул қилувчи элемент ортиқроқ сезгирликка эга бўлади ва биз кўз қаршимизда кўкиш яшил рангни кўрамиз. Локализация (маҳаллий чекланганлик) психик функцияларнинг бош мия катта ярим шарлари қобиғидаги муайян ҳужайраларнинг иши билан боғланишидир. Масалан, кўрув анализаторининг иши асосан мия қобиғининг энса қисмининг фаолияти билан боғланган. Кўриш сезгирлигини аниқлаш эса синалувчи кўзига 87 ёруғликнинг турли туман интенсивликда юбориш орқали (гоҳо қоронғиликда), қуйидан юқорига ёруғлик бирлиги (яъни люкс) орттириб борилади. 4.2.Кўриш сезгисининг кенглик даражаси ва танловчанлик хусусияти. Ҳозирги замон психологиясида объектив борлиқни акс эттиришнинг бир нечта даражаси фарқланади: сенсор, перцептив (бирламчи образлар), тасаввур ва хаёл (иккиламчи образ), нутқ- фикрлаш даражаларидир. Идрок ҳам сезгилар каби объектив борлиқни бевосита акс эттирувчи жараёнлар таркибига киради. Идрок деганда, объектив вокеликдаги предмет ва ҳодисаларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсир этиши натижасидаги субъектив акс эттириш тушунилади. Бу таъсир натижасида субъектда нарса ва ҳодисаларнинг яхлит образи шаклланади. Сезгилардан фарқли ўлароқ идрок ҳиссий билишнинг янги босқичи бўлиб, предмет ва ҳодисаларни барча хусусиятлари билан биргаликда акс эттирилишидир. Идрок образларида объектларнинг муҳим хусусиятлари: фазодаги жойлашган урни (локализация), узоқ-яқинлиги, йўналиши, релЪефи, ҳажми, давомийлиги, изчиллиги ва бошқалар акс эттирилади. Бу хусусиятлар идрокнинг макон ва замондаги тузилишини ташкил этади. Шу билан бирга идрок модаллик ва интенсивлик (жадаллик) хусусиятига ҳам эга. Идрокнинг модаллигида анализаторлар қабул қилаётган ташқи қўзғатувчиларнинг сифат жиҳатдан фарқлари ажратилади. Интенсивлиги эса ташқи оламдан келаётган қўзғатувчиларнинг миқдорий қувват кўрсаткичларини акс эттиради. Кузатувчанлик идрокнинг хусусиятими ёки диққатга хосми? Идрок руҳий жараён сифатида яна юксакрок хусусиятларга ҳам эгадир. Бу хусусиятлар - предметлилик, константлик, яхлитлик, маълум тартибда тузилганлик ва умумийликдан иборат. Мазкур мавзуда биз туйиш ва кўриш идрокини экспериментал ўрганиш методларига, уларни таҳлил қилишининг энг оддий усулларига мурожаат қилишимиз мумкин. “Туйиш” тушунчасидан икки хил ўринда фойдаланилиши мумкин. Биринчидан - тери сезгирлигини ифодалаш мақсадида. Бу ҳолда унинг ҳарорат, оғриқ ва тактил сезгирлик турлари фарқланади. Иккинчи томондан - гаптик сезгирлик сифатида намоён бўлиб, унинг тактил ва кинестетик турлари ажратилади. Гаптик сезгирлик - пайпаслаб кўриш орқали ҳосил бўлади. Агар объект қўлда тинч ҳолатда турса, бу пассив туйиш бўлади. Текширилувчи предметни пайпаслаб кўрганда фаол туйиш ҳақида сўз бориши мумкин. Предметни пайпаслаб кўриш жараёнида икки қўл ҳам иштирок этса бимануал туйиш ҳисобланади. Предметларнинг шакли идрок қилишда актив ва пассив туйишнинг ролини аниқлаш мақсадида қуйидаги тажрибани ўтказиш мумкин. 4.3.Кетма-кет образларни ўрганиш. Предметларнинг шакли идрок қилишда актив ва пассив туйишнинг ролини аниқлаш мақсадида қуйидаги тажрибани ўтказиш мумкин. Тажриба IV босқичдан иборат. Ҳар бир босқичда қўзғатувчи сифатида шакли ва мураккаблиги жиҳатидан турлича бўлган 3 тадан фигура ёки геометрик шакл берилади. V босқичда эса туйиш образлари ҳосил бўлишида ҳар икки қўлнинг ўзаро таъсири ўрганилади. Тажриба жиҳози - қаттиқ картондан ясалган бурчаклари ва шакли бир – биридан фарқ қиладиган геометрик шакллардир. Тажриба натижалари I - IV босқичлар учун алоҳида ва V босқич учун алоҳида таҳлил қилинади. Текширилувчиларнинг жавоблари 5 баллик шкала асосида баҳоланади. Ҳар бир босқич бўйича ўртача қиймат аниқланади ва хулоса чиқарилади. Идрок шароити ўзгарса ҳам ташқи муҳитдаги предмет ва ҳодисаларни ўзгармасдан идрок қилиниши идрокнинг константлиги деб айтилади. Бу муаммонинг қизиқарли томони шундаки, ташқи оламдаги предмет ва ҳодисаларни кўз пардасидаги тасвири доимо ўзгариб туради аммо идрок образи ўзгармасдан тураверади. Кўзнинг оптик хусусиятига кўра уч ўлчамли жисмлар кўз тўр пардасида икки ўлчамли қилиб акс эттирилади. Шунга кўра тенг бўлган, лекин турлича узоқликда бўлган жисмлар кўз тўр пардасида турлича ҳажмда акс эттирилади. Экспериментал тажрибага қўйиладиган талабларга риоя қилган ҳолда константлик коеффициентини аниқлаш мумкин. 4.4.Кўриш ўткирлиги. Кўриш ўткирлигини ўрганиш. Кўриш бурчаги. Экспериментал тажрибага қўйиладиган талабларга риоя қилган ҳолда константлик коеффициентини аниқлаш мумкин. Эталонли экран Қўзғатувчили экран Текширилувчининг кўзи Текширилувчининг кўзи билан эталон квадратли экран ўртасидаги оралиқ L1 .Эталон квадратнинг томони А кўз тўр пардасидаги тасвир V1. Аммо текширилувчи Ага тенг деб С ни танлайди. С. V dan katta A-V - 100 % идрокнинг константлигини ифодалайди. Бундай тузатиш, текширилувчи эталонга тенг квадратни танланганда тўғри бўларди. Констанлик ҳодисаси бошқача ифодаланади ва у қуйидагича С - V нинг айирмасига тенг бўлади. Константлик коеффициенти қуйидагича ҳисобланади; Бу эрда К - константлик коеффициенти, А - эталоннинг реал хажми. С - эталоннинг кўринадиган хажми, В - квадратнинг L 2 масофадаги тасвири, (L 2 - L 1) дан қанчалик кичик бўлса, В ҳам А дан шунчалик кичик бўлади. С - В нисбат идрокнинг нисбий константлигини билдиради. А - В Оптикадан маълумки, ёруғлик нури кўз қорачиғида (гавҳарида) кесишибтескари тасвирни вужудга келтиради. Образ тўғри образ ҳосил бўлиши учун тескаритасвирларга асосланиш шартми, деган саволга жавоб бериш керак бўлади. Бу саволга фақат экспериментал йўл билан жавоб бериш мумкин. Агар махсус (қисқартириб кўрсатадиган) кўзойнак орқали узоқ вақт давомида қараб турилса аста-секин мослашиш (адаптация) вужудга келади. Бунда кўришда идрокнинг сифати ортиб боради.Вақт қисқариб, объектни аниқ идрок қилиш ортиб боради. Лаборатория тажрибаси орқали адаптация коеффициентини аниқлаш мумкин. Бу ерда t1 ва t2- I va II синов пайтидаги вазифани ечиш тезлигининг ўртача қиймати. Идрок аниқлигини ҳисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади. Бунда l1 - биринчи идрокнинг аниқлиги, l 2 - иккинчи идрокнинг аниқлиги. Экспериментал йўл билан геометрик шаклларни идрок қилишдаги иллюзияларни ҳам ўрганиш мумкин. 4.5.Кўриш ўткирлиги ва тур пардада жойлашиши. Шу билан бир қаторда сезгиларнинг барча турлари умумий психофизиологик қонуниятларга бўйсунади. Ҳар қандай ҳиссиёт юзага келиши учун стимул маълум миқдорда интенсивликка эга бўлиши керак. Зичлик фаол қўзғатувчининг кучи ва рецепторнинг функционал ҳолати билан аниқланади. Шундай қилиб, агар сиз 1 кг юкни олиб, кейин яна 10 г қўшсангиз, унда ҳеч ким бу ўсишни ҳис қила олмайди; килограмм ортишини ҳис қилиш учун асл вазннинг 1/30 қисмини, яъни 33 г ни қўшишингиз керак. Ёруғликнинг ёрқинлигини фарқлаш учун нисбий сезиш 1/100; товуш кучи1/10; таъм таъсирлари-1/5. Бу қонуниятлар Бугер ва Вебер томонидан кашф қилинди (Бугер-Вебер қонун). Сезгининг қуйи ва юқори мутлақ ҳадлари (мутлақ сезгирлик) инсон сезгирлиги чегараларини тавсифлайди. Лекин ҳар бир одамнинг сезгирлиги турли шароитларга қараб ўзгариб туради.Шундай қилиб, ёмон ёритилган хонага кириб, дастлаб объектларни ажратмаймиз, лекин аста-секин бу шароитлар таъсирида анализаторнинг сезгирлиги ошади. Тутунли хонада ёки бирор ҳидли хонада бўлиб, бу ҳидларни бир оздан сўнг сезмай қўямиз (анализаторнинг сезгирлиги пасаяди).Ёмон ёритилган жойдан ёрқин ёритилган жойга ўтсак, кўриш анализаторининг сезгирлиги пасаяди.Анализаторнинг ҳозирги қўзғатувчиларга мослашиши натижасида сезувчанлигининг ўзгариши мослашиш дейилади.Турли анализаторлар ҳар хил тезликка ва ҳар хил мосланиш оралиқларига эга. Баъзи стимулларга мослашиш тезроқ, бошқаларга-секинроқ содир бўлади. Ҳидлаш ва тактил анализаторлар тезроқ мослашади. Ёд ҳидига тўлиқ мослашиш бир дақиқада содир бўлади. Уч сониядан сўнг, босим ҳисси рағбатлантирувчи кучнинг фақат 1/5 қисмини акс эттиради (пешонага қўйилган кўзойнакларни қидириш тактил мослашувнинг бир мисолидир). Эшитиш, таъм билиш ва кўриш анализаторлари яна ҳам секин мослашади. Қоронғуликка тўлиқ мослашиш учун 45 дақиқа вақт кетади. Бу даврда сўнг, визуал сезувчанлик ортади 200,000 марта (мослашиш энг юқори соҳа).Мослашиш ҳодисаси оқилона биологик аҳамиятга эга. Бу заиф стимулларни акс эттиришга ёрдам беради ва анализаторларни кучли стимулларга ортиқча таъсир қилишдан ҳимоя қилади. Сезгиларнинг ўзаро таъсирининг кўринишларидан бири сезгиларнинг контрастлигидир.Сезгиларнинг контрастлиги-воқеликнинг бошқа, қарамақарши хусусиятлари таъсирида бир предметга нисбатан сезгирликнинг ортиши.Мисол учун, бир хилдаги кулранг шакл оқ фонда қора ва қора фонд оқ нурдек кўринади.Бир турдаги ҳис-туйғулар бошқа турдаги қўшимча ҳистуйғуларга олиб келиши мумкин. Демак, товушлар ранг сезгилари, ранг таъм (сариқ ранг - нордон туйғу) га олиб келиши мумкин. Бу ҳодиса синестезия деб аталади 4.6.Кўриш идрокини ўрганишнинг экспериментал методлари. Россия Фанлар Академияси И.П.Павлов номидаги Россия физиология институти визуал физиология лабораториясининг кичик илмий ходимлари Муравьева Светлана Владимировна, Пронин Сергей Вадимович ва тиббиёт фанлари доктори,профессор лаборатория мудири Шелепин Юрий Евгеньевичларнинг “Экспериментальная психология” 2010 йил 3-сонида чоп этилган “Инсон визуал тизимининг контраст сезувчанлиги”( Контрастная чувствительность зрительной системы человека) номли мақоласи(5-20 бетлар)да келтирган маълумотларини кўриб чиқамиз. Экспериментал психология тарихида инсон контраст сезгирлигини ўрганиш алоҳида ўрин тутади. Улар туфайли бир қатор психофизик қонунлар кашф этилди. Улар экспериментал психология ва физиология, клиник амалиёт, видеоахборотларни қайд этиш, қайта ишлаш ва қайта ишлаб чиқариш техникаси ҳамда компютер тасвирини қайта ишлашнинг кўплаб замонавий усуллари билан боғлиқлиги исботланди. Турли йилларда ёзилган ва бу мавзунинг турли жиҳатларини акс эттирувчи кўплаб шарҳлар рус тилида келтирилган (Бондарко и др., 1999; Волков и др., 1987; Кравков, 1950; Лазарев и др., 1978; Леонов, 1977; Островская, 1969; Травникова, 1985; Шелепин и др., 1985, 1992). Кўриш идрок идрокнинг бошланғич нуқтачидан бўлиши ҳақидаги дастлабки назарий ғоялар, тарихга кўра, Пифагорга тегишли. Амалий мақсадлар учун эса контраст сезувчанлик ҳам қадим замонлардан бери ўлчанган. Мисол учун, Македония армиясида кузатувчилар Плеяд юлдуз кластерида кўриш мумкин бўлган юлдузлар сони (4 дан 7 гача) бўйича танланган. Рим армиясида энг яхши кузатувчиларни танлаш учун Катта Айиқ, Мицар ва Алькор юлдуз туркумидаги икки яқин юлдуздан фойдаланилган. Юлдузларни танлаш тўғри эди: рангпар Алкор ёрқин Мицарда 12 бурчак масофада жойлашган эди, фақат максимал кўриш кескинлиги билан яхши контрастли сезгирлик эга одам кўриши мумкин эди. Милоддан аввалги 161 -126 йилларда Гиппарх (тахминан 190 йил - милоддан аввалги 126 йилдан кейин) ёрқинлиги бўйича кўзга кўринадиган барча юлдузлар олтита синфга бўлинган. У биринчи катталикдаги энг ёрқин юлдузларни ва кейин кўз билан зўрға кўринадиган катталикдаги юлдузларни номлади. Аслида "катталиклар" тизими бизнинг кўришимиз хусусиятини тавсифлади: агар ёруғлик манбаи кучи беқиёс ўзгариб турса, демак, ундан сезги арифметикдир яъни ўзгарувчан. Ҳозирги замонда контрастликни тадқиқ қилиш франсуз гидрогеологи Пеьр Бугер (1760) томонидан бошланган. Бугер контраст формуласини биринчи очган: K = . L / L, бу ерда L-манбанинг ёрқинлиги, К- контрастнинг бошланғичи. Ўзининг тажрибаларида у энг оддий жиҳозлардан - экрандан (оқ девор) турли масофаларда жойлашган иккита шамдан фойдаланган. Биринчи шам ва экран ўртасида экранда соя ҳосил қилувчи экран бор эди. Соя иккинчи шам билан таъкидланган. Экран ва шамлар орасидаги масофани ўзгартириб, П. Бугер фон ёруғлигини ва соя контрастини ўзгартирди. Унинг таъкидлашича, агар соянинг ёрқинлиги ва фон орасидаги фарқнинг фон ёруғлигига нисбати 1/64 дан ошмаса ва бу қиймат ёрқинликнинг мутлақ қийматига боғлиқ бўлмаса, сояни фарқлаш мумкин. Шундай қилиб, Бугер дифференциал ёрқинликни қабул қилиш чегарасини (2%) ўрнатишга муваффақ бўлди. Бу "заиф чегара" деб номланган биринчи натижаларни олиш учун жуда яхши усул бўлиб, кейинчалик "чегара контрасти" деб номланган. XVIII аср психологлари ва физиологлари Бугернинг ишига этарлича эътибор бермадилар, аммо бу дарҳол уни фотометриянинг асосчиси деб ҳисоблайдиган оптиклар томонидан тан олинди. Бугер ёндашувининг ўзига хос хусусияти шундаки, у манбаларнинг оптик хусусиятларини, яъни идрок этилаётган тасвирни шакллантириш физикасини (шу сабабли уни замонавий фотометриянинг асосчиси деб ҳисоблайди) ва ушбу тасвирларни қабул қилишнинг умумий қонунларини ўрганган. (Бугер, 1950). Шу сабабли, Бугернинг ушбу асари билан психофизика замонавий даврда бошланган деб тахмин қилиш адолатли бўлар эди. Бугернинг китоби академик С. И. Вавилов ташаббуси билан 1950 йилда рус тилида Фанлар академияси нашриёти томонидан "Фанлар классикаси" туркумида нашр этилган. Ушбу соҳадаги кейинги тадқиқотлар немис олимлари Эрнст Вебер (Вебер, 1834) ва Густав Фехнер (Фехнер, 1860) исмлари билан боғлиқ эди. Вебер, худди Пифагора сингари, ҳар хил сезгир стимуллар билан ишлаган. Хусусан, у иккита чизиқли сегментлар узунлиги тенгсиз кўринишини аниқлади, агар уларнинг узунликлари фарқи уларнинг мутлақ қийматларининг 1% дан ошса,худди шундай нақш ҳам тегиниш ҳиссиётлари учун тўғри чиқди. Кейинчалик Вебер қонуни деб номланган психофизик қонун кашф қилинди: стимуляция интенсивлигининг (.I)минимал фарқланадиган ўзгариши унинг бошланғич интенсивлигининг (.I) доимий қисми (K)дир: K=.I / I. 5-мавзу. Перцептив тимсолларнинг ташкил топишини ўрганиш методлари. Режа: 5.1.Сезги ва идрок, уларнинг фарқлари. 5.2.Идрок турлари. Идрок тимсолининг хусусиятлари: предметлилик, яхлитлик, константлик, категориялилик. 5.3.Идрок хажмини ўрганиш. Доминант перцептив модаллик диагностикаси. 5.4.Тери сезгирлигининг ва тери идрокининг мураккаб шакллари. Тери идрокида харакатнинг урни. Таянч сўз ва иборалар: Сезги,идрок,фарқ,идрок турлари,идрок тимсоли,хусусиятлари, предметлилик, яхлитлик, константлик, категориялилик,идрок ҳажми,доминант перцептив модаллик диагностикаси,тери сезгирлиги,тери идрокининг мураккаб шакллари. 5.1.Сезги ва идрок, уларнинг фарқлари. Жаҳон психологияси фанида тўпланган маълумотларнинг кўрсатишича, сезиш оддий психик билиш жараёни ҳисобланиб,моддий қўзғатувчиларнинг муайян рецепторларга бевосита таъсир этиши орқали реал оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг айрим хусусиятларини ва шунинг билан бирга, инсон организмининг (унинг аъзоларининг) ички ҳолатларини акс эттиришдан иборат билишнинг дастлабки босқичидир. Сезги биосфера ва ноосферада ҳаракатланувчи жамики нарсаларнинг, хоҳ микро, хоҳ макро тузилишидан қатъий назар, сезги органларига таъсир қилиш маҳсуласининг содда образлар, тимсолларнинг айрим таркибий хусусиятлар тариқасида акс этишидир. Инсон атрофмуҳитдаги моддалар шаклини, ҳаракатлар кўринишини, уларнинг хоссаларини ўзига хос хусусиятларини сезги органлари ёрдамида, сезгилар орқали билади, холос. Идрок сезгиларга нисбатан мураккаб ва мазмундор психик жараён бўлиб ҳисобланганлиги сабабли барча руҳий ҳолатлар, ҳодисалар, хусусиятлар хоссалар ва инсон онгининг яхлит мазмуни,эгалланган билимлар, тажрибалар, кўникмалар бир даврнинг ўзида намоён бўлади, акс эттиришда иштирок қилади. Идрок тушунчаси лотин тилида «perceptio» қабул қилиш, идрок деб номланади, унинг юқори босқичи эса «апперценция» (лот-ad га perceptio-идрок, қабул қилиш) дейилади. Апперцепция- идрок жараёнини шахснинг олдинги билимлари, шахсий ва ижтимоий тажрибалари, қизиқишлари, мотивацияси, эҳтиёжлари ва одатлари, умуман, руҳий ҳаётнинг барча мазмуни билан белгиланишидир. Психология назарияларига кўра апперцепция ҳодисаси барқарор ва вақтинча (муваққат) деб юритувчи икки кўринишга (турга) ажратилади. Барқарор апперцепция ходисаси шахснинг дунёқараши, қатъий маслаги, идеали, позициясимотивацияси, қизиқиши, билим савияси, маданий даражаси, хулқ-атвори, маънавияти ва касбий тайёргарлигига болезниғлиқ бўлиб, у ўта муракаб тузтилишга эгадир. Муваққат (вақтинча) апперцепция тури эса шахснинг фақат идрок қилиш жараёнидаги эмоционал ҳолатига, яъни унинг кайфияти, руҳланиши, шифоати, стресс, аффектив кўринишдаги ҳис- туйғуларида, уларнинг суръати, давомийлиги, тезлигида ўз ифодасини топади. Идрокнинг бошқа билиш жараёнларидан шу жумладан, сезгидан фарқли томони шуки, у нарса ва ҳодисаларни яхлит ҳолда акс эттиришдир. Худди шу яхлитлик белгиси алоҳида намоён бўдлувчи айрим ломатларда ифодаланувчи нарпсасларни предмет ёки жисм тариқасида инъикос қилиш қобилиятига эга. Чунки жисмсларнинг аниқлиги, равонлиги предмет ёки жисм сифатида кўзга ташланишида ўз ифодасини топиб, муайян тузилиш, структурани вужудга келтиради. Идрок мазмунига, таркибига кирувчи ҳар қандай ҳодиса, хоҳ вербал, хоҳ новербал тарзда ифодаланишдан қатъи назар бу предмет ёки жисм сифатида гавдаланади ва унга қиёс берилган яхлитлигини намойиш этади. 5.2.Идрок турлари. Идрок тимсолининг хусусиятлари: предметлилик, яхлитлик, константлик, категориялилик. Психология фанида идрок муайян шаклларга ажратилиб тадқиқ қилинади, вақт, ҳаракат, фазо ёрдами билан атрофмуҳитнинг,биосферанинг, ижтимоий турмушнинг моҳияти юзасидан ахборотлар маълумотлар, хусусиятлар акс эттиради. Иллюзия ҳиссий аъзоларимизга бевосита таъсир этиб турган нарса ва ҳодисаларнинг нотўғри (ноадекват), янглиш, хато идрок қилишдан иборат жараёнининг ноёб ҳодисасидир. Баъзан психологик фанида нотўғри (ноадекват) идрок қилишга олиб келувчи қўзғатувчилар конфигурациясининг (лотинча «contiguratio» ташқи тузилишида ўхшашлик, ўзаро ўхшашлик, жойлашувда ёндашувлик деганидир) ўзи ҳам иллюзия деб аталади. «Адекват» тушунчаси лотинча «adae gguatus», яъни теппа-тенг, мутлоқо мос, айни тўғри демакдир. Ҳозирги даврда кўриш идрокини кузатишнинг энг самаралиси-бу тасвирларнинг икки ўлчовли ифодаланишидир. Иллюзияларнинг бир туркуми оптик геометрик иллюзиялар деб номланиб, улар асосий тасвир билан уни қуршаб турган фазовий жойлашув билан фарқ қилувчи бошқа шаклар ўртасида ўлчов муносабатининг бузилишида намоён бўлади. Тасвирлар ёруғ фонда қора фонга нисбатан қорароқ туюлади, яъни ҳолат маҳсули дейилади. Контраст французча «Contraste» –кескин қарама-қаршилик демакдир, бошқача сўз билан айтганда ёруғлик билан фон ўртасидаги муносабат ифодасидир. «Фон» тушунчаси французча «fond» деб аталиб, асос, негиз, таг маъносини билдиради. Идрокнинг предметлилиги, яхлитлиги, маълум тартибда тузилиши (структуравийлиги), константлиги, англанганлиги предметлилиги (жисмслилиги), танловчанлиги (сараланувчанлиги) унинг энг муҳим хусусиятларидандир. Идрокнинг муҳим жабҳалари ва таркиблари моҳиятига кирувчилар қаторига кўз билан акс эттиришнинг негизи бўлмиш кўз ҳаракатлари киради. Улар ўзларининг тузилиши, келиб чиқиши, вақтлилиги, суръати каби белгиларига биноан, қуйидаги турларга ажратилади. 1. Конвергенция (лотинча convergore яқинлашиш, қўшилиш демакдир) – иккала кўзнинг қўриш ўқларининг яқинлашуви натижасида тўр пардасида жисмнинг иккиланишига йўл қўймасликда ўз ифодасини топади. 2. Дивергенция (Лотинча divergere узоқлашиш) кўзнинг вергент ҳаракатларининг бир тури бўлиб, бир-биридан муайян масофада турган нуқталарини қайд қилишда кўриш ўқларининг узоқлашувидан иборат ҳаракат. 3. Горизонтал ҳаракат, яъни кўзнинг бир хил текисликдаги икки нуқта оралиқ бўйича нарсаларнинг қайд қилишидир. 4. Вертикал ҳаракат ҳар хил фазовий жойлашувига эга бўлган нуқталар ўртасида алоқани тиклашдан иборат кўз ҳаркати ёрдами билан идрок қилинишидир. 5. Циклофузион (юнонча cyclos доира, айлана) ҳаракат, ҳаракатланувчи жисмсларни кўз қорачиғи ёрдамида аниқ тасвирини акс эттиришидир. 6. Торсион (французча torsion айлантириш) ҳаракат кўз ўқи атрофида жисмларни айланиб турган ҳолда қайд қилишдир. 7. Версион (лотинча verfo ҳаркатланаман, айланаман демакдир) ҳаракат кўзнинг макро ҳаракатлари доирасига кириб, кўриш бурчагини кузатиш, тезликни ўзгартирмасдан кузатилувчи объектни идрок қиилишда иштирок этишидир. 8. Верген (лотинча vergo оғиш, қийшайиш) ҳаракт кўзнинг макро ҳаракатлари таркибига кириб ўнг ва чап кўзларининг кўриш ўқлари бурчаги ўзгаришига олиб келади ва ҳоказо. 5.3.Идрок хажмини ўрганиш. Доминант перцептив модаллик диагностикаси. Жаҳон психологлари асарларини таҳлил қилиш ва шахсий кузатишларимиз натижалари инсон томонидан фаолият мақсадини рўёбга чиқариш режасини ва моделини яратишда ифодаланувчи антиципация (латинча anticipatio, яъни олдиндан сезиш, пайқаш, олдиндан идрок қилиш, ҳодиса моҳиятини очишдаги топқирлиги) бир неча босқичлардан иборат эканлигидан далолат бермоқда. Ҳозирги замон жаҳон психологлари антиципацияни беш даражага ажратиб ўрганмоқдалар, чунончи англашидмас субсенсор (лотинча "sub" ости ва "sensis"- сезиш сўзларидан тузилган бўлиб, идрок қилишнинг онгости ҳолатини англатилади), сенсомотор (лотича "sensis" сезиш "motor"ҳаракат деган маъноно билдириб, нозик ҳаракатларни сезиш демакдир), перцептив (лотинча " perceptio"дрок деган маъно англатади), тасаввур, башорат (прогноз) қилиш кабилар. Антиципациянинг субсенсор даражасининг ифодаланиши инсон гавдасининг ўзгаришида, унинг идеомотор (ихтиёрсиз ҳаракат) жараёнида, ташқи таъсирга тезкор жавоб қайтаришида ўз аксини топади. Гавданинг мужассамлашуви ва ҳаракат барқарорлиги инсоннинг ихтиёрий саъй- ҳарактга тайёргарлик кўриш учун муҳим замин таъминлайди. Антиципациянинг сенсомотор босқичи ҳаракатдаги жисмларни ўзаро таққослашда, мураккаб ҳаракатларни мувофиқлаштиришда, тезкор ҳарактнинг муҳитдаги вақт ва фазовий ўзгаришлар мутаносиблигини узлуксиз равишда идора қилиб туришда намоён бўлади. Перцептив босқичда идрок қилиш хотира жараёнлари билан уйғунлашиб кетади. Бунинг натижасида ўтмиш тажрибаларига асосланиб келажакда вақт ва фазовий ўзгаришлар юз бериши эҳтимоли чуқур таҳдлил қилинади, унинг образлари яққоллаштирилади. Антиципациянинг тасаввур даражаси образларнинг вақт ва фазовий ўзгаришига биноан уларни фикран қайтадан яратиш, бунёд этиш, гоҳо қоришиқ тасвирлар вужудга келтириш, уларни схемасини ва режасини тузиш учун инсонда уқувчанлик, қобиллик ҳамда ижодий фаолликнинг туғилишини намойиш қилади. Антиципациянинг бешинчи босқичи нутқ ва тафаккур ёрдамида бўлғуси ҳолатлар, ҳодисалар, кескин ўзгаришлар тўғрисида башорат (прогноз) қилиш ҳулқ-атвор ҳаракатларини ва амалга оширилувчи фаолиятини режалаштириш жараёнининг юксаклиги билан бошқа даражалардан сифат жиҳатидан ажралиб туради. Мазкур босқичда умумлаштириш ва мавҳумлаштиришнинг айрим сермаҳсул даражалари, мантиқий усуллар, оқилона ҳамда мақсадга мувофиқ хаттиҳаракатларнинг юқори самара берувчи кўрсатгичлари ўзининг чўққисига эришади. Лекин бу борада яна изланишни давом эттириш лозим. Ўқитиш усулларини танлаш ўқувчилар идрокининг модийликларини аниқлагандан сўнг мақсадга мувофиқ бўлади. Айниқса, ўқувчиларни маданият ва санъат соҳасида идрок етишнинг modal хусусиятларини аниқлаш босқичи-мусиқачилар, рассомлар, хореографлар тайёрлаш ва бошқалар муҳим аҳамиятга ега. Бу масалани кўриб чиқишга юзланиб, айрим усулларни кўриб чиқишга еътибор қаратамиз. Шундай қилиб, dominant perceptual модалликни аниқлаш / аниқлаш учун тестлар мавжуд. Нейропсихологиянинг асосчиси А. Р. Лурия усули, энг тез ва нисбатан оддийдир. Болангизни пешоналарига бир парча қоғоз қўйиб, мушук сўзини ёзишларини сўранг. Агар ёзилган нарсаларни чапдан ўнгга ўқиш мумкин бўлса, унда бу визуал. Агар ёзилган нарса тескари каби ўқиса, унда сиз одатда кинестезикка қарайсиз,яъни болангиз кенестизик. М. З. Дукаревич таниқли проектив техникаси-" мавжуд бўлмаган ҳайвоннинг чизмаси”. Методиканинг моҳияти-бу мавзу ўзбошимчалик билан тузилиши талаб қилинадиган ноаниқ огоҳлантирувчи материалнинг мавжудлиги: мавжуд бўлмаган ҳайвоннинг тасвири ва унинг номини кашф қилиш. Чекловлар: карикатуралардан ҳайвонни олиш тавсия этилмайди, чунки у аллақачон кимдир томонидан ихтиро қилинган; йўқолган ҳайвонлар ҳам мос эмас. Натижаларни изоҳлаш: формал жиҳатга қуйидагилар киради: фазода жойлашиш семантикаси; графологик хусусиятлар. Фазовий-рамзий жиҳати. Шу жиҳатдан чизиқ йўналиши ва контур табиати таҳлил қилинади. Чизманинг мазмун таҳлили: шаклнинг марказий семантик қисми (бош ёки унинг ўрнини босувчилар). Сезгиларга мос бошда жойлашган қисмларнинг маъноси. Шаклнинг қўллаб-қувватловчи қисми (оёқлари, оёқлари ва бошқалар.). Бу қисмнинг бутун шакл ва шакл ўлчамларига нисбатан "мустаҳкамлиги" кўриб чиқилади. Шакл сатҳидан кўтарилган қисмлар (функционал бўлиши ёки безак сифатида хизмат қилиши мумкин). Инсон идрок мувофиқ мия функцияси соҳасида енг сўнгги тадқиқотлар тарғиб асосланган. Тарбияланувчиларнинг модалликларини аниқлагандан сўнг тегишли таълим усулларини танлаш керак. Бизнинг фикримизча, энг аниқ диагностик натижаларга еришиш учун бу йўналишнинг бир неча усулларини амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Бундан ташқари, талабанинг доминант ҳиссий модаллиги ва ўқитувчининг доминанат вакиллик тизими (Л. М. Митина, А. Ф. Ремеева) ўртасидаги тафовутни бартараф этиш муҳим аҳамиятга эга. Шундай қилиб, ўқувчиларда етакчи модалликни ташхислаш ўқитувчининг ўз синфида оптимал таълим шароитларига эришиши учун асосий ёрдамчи восита ҳисобланади. Ушбу усуллардан бири С. Ефремцева (етакчи идрок канали учун усул) томонидан “аудиал, визуал, кинестетик" тест усулидир. Мавзулар 48 та саволга жавоб бериши сўралади, натижада ахборотни идрок қилишнинг етакчи тури: кўргазмали тип (1-жадвал), эшитув типи (2-жадвал), кинестетик тип (3-жадвал) га аниқлик киритилади. 5.4.Тери сезгирлигининг ва тери идрокининг мураккаб шакллари. Тери идрокида харакатнинг ўрни. Дермо-оптик идрок, тери ёрдамида" тери кўриш"," муқобил кўриш " (инглизча: дермо-оптик идрок,дермал кўриш, дермо-оптика, кўзсиз кўриш, тери кўриш, тери ўқиш, бармоқ кўриш, пароптик кўриш, пара-оптик идрок, тери идрок, рақамли кўриш — атамалар биринчи навбатда, парапсихологияда ишлатиладиган тери ёки турли рангдаги нарсаларни идрок қилиш. Бундай ҳолда терининг уч шакли-оптик идрок — контакт (объект бевосита текканида), узоқ (маълум масофада) ва кириб борувчи (терининг тўсиқлар орқали "кўриш" қобилияти) деб қабул қилинади. ХХ асрнинг иккинчи ярмида тадқиқотчилар махсус ёруғлик сезгир тери рецепторлари мавжудлигини ёки тери терморецепторларининг объектларнинг нурланишини, шу жумладан инфрақизил диапазонда нозик фарқлаш қобилиятини аниқлашга ҳаракат қилган бир қатор ишлар чоп этилди. Шунингдек, инсоннинг "экстрасенс" қобилиятлари мавжудлигини тери-оптик идрок ёрдамида исботлаши керак эди. Бироқ бу фаразларнинг барчаси фойдасига ишончли маълумотлар топилмади [6]. Биомедицин доирасида кўз тўр пардасида тасвирни чиқариб ташлаш шароитида уйғонган одамда тасвирий тасвирларнинг пайдо бўлиши истерия шаклларидан бири билан ёки синестезия ҳодисаси билан боғлиқ (шунга ўхшаш ҳодиса-ранг эшитиш). Профессионал иллюзионистларнинг таъкидлашича, уларга маълум бўлган барча ҳолатларда терини-оптик идрок этиш феномени мавжудлигини исботлашга уринишлар, олинган ижобий натижаларни энг яхши тушунтириш экспериментал методологиянинг бузилиши бўлиб, у оддий кўздан кечиришни истисно қилмаган ёки таниқли ҳийла-найранглардан фойдаланишда ишлатадилар. Тери-оптик идрок илмий тадқиқот тарихи XVII асрда Роберт Бойль "Тажрибалар ва мулоҳазалар тегадиган ранглар" китобида (1664) илк бор кичкинтойлар билан икки ёшида кўзи ожиз бўлиб қолган одам ҳақидаги маълумотларни чоп этган, гўёки унинг бармоқларининг фақат тегишидан фойдаланиб буюмларнинг рангларини ажрата олган. Россияда 1898-йилда илмий матбуотда "бармоқ кўриш" бўйича биринчи ҳисобот пайдо бўлди.1920-йилда француз муаллифи Жюль Ромэн пара-оптик идрок деган маълумотни эълон қилди. 1930-йилларда академик А. Н. Леонтьиев раҳбарлигида Харков ва Москва психологик лабораторияларида (А. В. Запорожец, В. И. Аснин, Н. Б. Познанская, С. Я. Рубинштейн и В. Т. Дробанцева каби ҳамкорларининг ишларида) тери-оптик идрокни шакллантириш бўйича бир қатор тадқиқотлар ўтказилди. Rubinstein ва В. Т. Дробанцев) ва улар маслаҳат билан психологлар ва физиологлар, Л. А. Орбели, профессор Б. М. Теплов, М. С. Лебединский, П. П. Блонский и А. И. Богословскийлар тадқиқотлар олиб борди. Бу тадқиқотларда экспериментаторларнинг фикрича, одамларда "ташқи қидирув ҳаракати шароитида кўзга кўринадиган нурларга тери сезувчанлиги" пайдо бўлишининг фундаментал имконияти кўрсатилди . Леонтьиев тадқиқот гуруҳида тери-оптик идрок тадқиқотлари 2-жаҳон уруши бошланиши билан тўхтатилди. Ушбу тадқиқотларнинг барча тўрт сериясининг натижалари биринчи марта А. Н. Леонтьиевнинг "психикани ривожлантириш муаммолари" монографиясида чоп этилди (биринчи нашр 1959 да чоп этилган ва 1963 учун Ленин мукофотига сазовор бўлди; кейинчалик, китоб 1965, 1972 ва 1981) да яна учта нашрдан ўтди. Назорат учун саволлар: 1.Тери идрокида харакатнинг ўрни? 2.Тери тимсолининг қурилиш босқичлари? 3. Информацион белгилар ва тери тимсолининг курилиши? Тери сезгирлигининг фазовий чегараларини ўрганиш.? 4.Пассив ва актив тери сезгисида шакл идроки? 5.Кўриш идрокида константлиликни ўрганиш -предмет шаклларининг константлиги? 6.Тери тимсолининг курилиш босқичлари. 7.Информацион белгилар ва тери тимсолининг курилиши? 8.Тери сезгирлигининг фазовий чегараларини ўрганиш? 9.Пассив ва актив тери сезгисида шакл идроки. 10.Кўриш идрокида константлиликни ўрганиш -предмет шаклларининг константлиги.