O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI FARG'ONA POLITEXNIKA INSTITUTI “ARXITEKTURA VA QURILISH” fakulteti «QURILISH MATERIALLARI, BUYUMLARI VA KONSTRUKTSIYALARINI ISHLAB CHIQARISH» kafedrasi “LOK-BO'YoQ MATERIALLARI TEXNOLOGIYaSI” fanidan MA’RUZALAR KURSI (5340500 – Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish, 5341800 – Devorbop va pardozbop qurilish materiallari texnologiyasi yo'nalishlari bo'yicha taxsil olayotgan talabalar uchun) Institutning uslubiy kengashida tasdiqlangan № _____ majlis bayoni ______________2021y. Farg’ona – 2022 Mazkur Ma'ruza matnlari 5340500 – Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish, 5341800 – Devorbop va pardozbop qurilish materiallari texnologiyasi yo'nalishlari bo'yicha taxsil olayotgan talabalar uchun yo'nalishi bo'yicha ta'lim olayotgan talabalarga mo'ljallangan bo'lib, ularga lok-bo’oq materiallarining turlari, xossalari, ishlab chiqarish texnologiyasi va qo'llanilishi bilan bog'liq bo'lgan bilimlarni beradi. _________2022y. kafedra yig'ilishida tasdiqlangan (№________ majlis bayoni) “Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish” fakulteti uslubiy komissiyasi tomonidan tasdiqlashga tavsiya etilgan (_______________2022y. №______ majlis bayoni) Tuzuvchilar: t.f.n.dots.Tojiyev R.R. assis. Кodirov B.X. Taqrizchi: t.f.n., dots. Ergashev M.M. MUNDARIJA Bet. Kirish. “Lok-bo'yoq materiallari texnologiyasi” fanining ahamiyati, uning boshqa fanlar bilan bog'liqligi Lok-bo'yoqlar tarkibi, klassifikatsiyasi va asosiy xossalari Lok-bo'yoqlar tarkibi Boglovchi moddalar Pigmentlar To’ldiruvchilar Moyli bo'yoqlar Loklar va emalli bo'yoqlar Moy-smolali loklar Bitumli yoki asfaltli loklar Suv-dispersiyali bo'yoqlar (latekslar) Ohakli bo'yoqlar Sementli bo'yoqlar Silikatli bo'yoqlar Yelimli bo'yoqlar Kazeinli bo'yoqlar Kukunli bo'yoqlar Lok-bo'yoq ishlab chiqarishning turlari Ishlab chiqarishning klassifikatsiyasi Ish rejimi (tartibi) va ish vaqti fondlari Asosiy va yordamchi ishchilarning me'yoriy soni Qurilmalar va ishchi o'rinlarning hisobi (bo'yash sexi misolida) Ishchi kuchga ehtiyoj hisobi Lok-bo'yoq ishlab chiqarishni tashkil etishning usulllari Lok-bo'yoq ishlab chiqarishda joylashtirish bo'yicha asosiy yechimlar Bo'yash tsexlari va bo'limlariga qo'yiladigan texnik talablar Bo'yash sexlarida texnologik qurilmalarni joylashtirish me'yorlari Qoplamalar olishdagi qurilmalarga qo'yiladigan talablar Xom ashyo materiallari sarfini me'yorlashtirish Lok-bo'yoq materiallar va plyonka hosil qiluvchi moddalar sintezi uchun xom ashyo va materiallari sarfini me'yorlashtirish Qoplamalar olinishida lok-bo'yoqlarning sarfini me'yorlashtirish Buyumlarga lok-bo'yoq materiallarining me'yoriy sarfini aniqlash Lok-bo'yoq materiallari me'yoriy sarfini hisoblash uslubi Elektroenergiya, siqilgan xavo, suv bug'i va suvlarning sarfini me'yorlashtirish Ventilyatsiya Ventilyatsiya tizimi hisobi Sifat nazorati Ishlab chiqarishni yong'in, portlash va yonib-portlash xavfsizligiga ko'ra toifalash Binolarga yong'in xavfsizligi bo'yicha qo'yiladigan talablar Moddiy va issiqlik balanslari tuzish va hisoblash metodikasi Moddiy balanslarni tuzish tamoyillari Issiqlik balanslarni tuzish tamoyillari Hisob-kitoblarga doir misollar 1 – MA’RUZA MAVZU: KIRISH. MA’RUZA rejasi: 1.1 “Lok-bo'yoq materiallari texnologiyasi” fanining ahamiyati, uning boshqa fanlar bilan bog'liqligi 1.2 Lok-bo’yoq materiallari sanoatining tarixiy taraqqiyot bosqichlari. 1.3 Lok-bo’yoq materiallari va buyumlarining xalq xo'jaligidagi ahamiyati. Sanoat va uy-joy qurilishining kun sayin o'sib borishi qurilish materiallariga, jumladan lokbo'yoq materiallariga bo'lgan extiyojni yanada oshirmokda. Bunday materiallar qurilish materiallarining tashqi ta'sirlarga bardoshliligini, sifat ko'rsatkichlarini va tashqi ko'rinishini yaxshilashga xizmat qiladi. Shuning uchun lok-bo'yoq materiallari hamda ularni ishlab chiqarish texnologiyasi, ularning tarkibini bilish va o'rganish har bir arxitektura soxasidagi mutaxassis uchun muhimdir. Shu bilan birga, mutaxassislar quyidagilarni yaxshi bilishi lozim: a) lok-bo'yoq materiallari ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyolar; b) lok-bo'yoq materiallari ishlab chiqarish jarayoni; v) lok-bo'yoq materiallarining xossalari; g) tashish va saqlash usullari; d) lok-bo'yoq materiallarini qurilishda, kerakli joylarda ishlatilishi; e) lok-bo'yoq materiallarini tejash yo'llari; j) lok-bo'yoq materiallarini sarf me'yorlari; z) qisman bo'lsada ishlab chiqarish texnologiyalari to'g'risida Zamonaviy lok-bo'yoq ishlab chiqarishni loyihalash tashkiliy-texnik masalalar majmuasini hal yetishni o'z ichiga oladi. Turli xil ishlab chiqarish binolarining joylashuvi va qurilish tuzilmalariga qo'yiladigan maxsus talablar ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan alohida binolarning arxitektura va qurilish yechimlariga va korxonaning bosh rejasi bo'yicha o'zaro joylashishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Loyihalashda asosan lok-bo'yoq materiallari ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy samaradorligini belgilovchi ishlarni tashkil etishga katta e'tibor berish lozim. Lok-bo'yoq materiallarini ishlab chiqarishni tashkil etish yoki bo'yoq ishlarini bajarish usulini tanlash, bo'yashning alohida bosqichlarining texnologik ketma-ketligi, bo'yoq texnologiyasini buyumlar sirtini tayyorlash va ularni tayyor mahsulotga yig'ish texnologiyasi bilan to'liq moslashtirish faqat texnik muammolarni hal qilishdan oldin diqqat bilan o'ylanishi kerak. Lak-bo’yoq mahsulotlari sifatiga qo'yiladigan talablar: mahsulotlar va yetkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun bo'yoq va bo'yoq materiallari va bo'yash, rivojlanishni talab qildi va yangi materiallarni ishlab chiqarishga joriy etish, yuqori ishlash texnologik va transport uskunalari. Mexanizatsiyalashgan binoni usullari, sun’iy quritishdan foydalanish, yuqori elektr iste'moli, bug' va siqilgan havo bilan samarali avtomatlashtirilgan uskunalardan foydalanish binonolarni yong'in xavfi oshdi va butunlay alohida olov-dalil binolar yoki alohida binolar, ularni ajratish talab qildi. Yuqori sifatli bo'yalgan mahsulotlarni ommaviy ishlab chiqaradigan yirik korxonalarda ko'pincha bo'yash ishlari bir necha hududiy izolyatsiya qilingan joylarga joylashtirilishi kerak. Bunday sharoitda, u to'g'ri ishlab chiqarish umumiy texnologik oqimi va mahsulot binoni texnologiyasi yagona kompleks Nuh bilan o'z ishini muvofiqlashtirish, kosmosda bo'yoq maydonlarni joylashtirish uchun juda muhim ahamiyatga ega. Lok-bo'yoq materiallar — metallarni zanglashdan, yog'ochni chirishdan saqlash va buyumlarni pardozlash uchun ularning sirtiga surkaladigan suyuq yoki pastasimon materiallar. Ularning tarkibini parda hosil qiluvchi moddalar (alkid, fenol-formalьdegid, epoksid, poliefir smolalar, perxlorvinil smolalar, poliakrilatlar, sellyuloza nitratlari va b.) tashkil qiladi. Ba'zi tabiiy materiallar — o'simlik yog'lari va kanifol hosilalari ham parda hosil qiluvchi modda hisoblanadi. Ba'zi lok-bo'yoq materiallar tarkibida erituvchi moddalar, pigmentlar, har xil qo'shimchalar ham bo'ladi. Lok-bo'yoq materiallar ning rangsiz va rangli, shaffor va noshaffof (xira) xillari bor. Shaffof materiallar — alif, loklar, noshaffof materiallar — har xil bo’yoqlar, xomaki surkov materiallari, sirtni tekislash massalari (gruntovkalar)dan iborat. Lok-bo'yoq materiallar sirtni yaxshi asrashi, silliq va yaltiroq parda hosil qilishi, buyumga ko'rkamlik berishi lozim. Lok-bo'yoq materiallar bino va inshootlar qurilishida ularni bezash va atmosfera, agressiv muhitlaridan himoyalash maqsadida ishlatiladi. Respublikamiz hududida joylashgan arxitektura yodgorliklari qurilgan vaqtda ichki va tashqi tomondan lok-bo'yoq tarkiblar bilan bezak berilgan. Ushbu bo'yoq tarkiblari asosan tabiiy moylardan, pigmentlar va bo'yoq xossalarini yaxshilovchi komponentlardan tashkil topgan. Tabiatda yog'lar juda keng tarqalgan. O'simliklarning asosan urug'larida ba'zi birlarining esa mevasi yoki tana po'stlog'ida bo'lgan urug'lariga yog'li (yoki moyli) urug'lar deb aytiladi. Bunday urug'lar yog'-moy sanoati uchun asosiy xom-ashyo hisoblanadi. Bularga misol qilib quyidagilarni misol keltirish mumkin. Urug'lar Tarkibidagi yog' miqdori % Paxta chigiti 17-29 Kanakanop 58-70 (meva po'stlog'isiz) Raps 36-40 Kunj ut (zig'ir) 35-58 Mevalar Tarkibidagi yog' miqdori % Palьma kakosi, Koprasi 65-72 Yong'og'i mag'zi 51-67 Zaytun mevasi mag'zi 23-49 Kungaboqar (urug'i mag'zi) 29-65 O'rmon yong'og'i 58-60 Kanop 30-38 O'simlik xom ashyosidan olinadigan yog'larga o'simlik moylari (ba'zi hollarda o'simlik yog'lari) deb ataladi. Ular asosan yuqori molekulyar yog' kislotalarining glitseridlaridan iborat bo'lib, neftni haydash natijasida olinadigan va uglevodorodlardan tashkil topgan mineral moylardan aynan shu bilan farq qiladi. Efir moylari tarkibida ham yog' kislotalarining glitseridlari bo'lmaydi. Ular asosan alьdegidlar, ketonlar, spirtlar, uglevodorodlar va kichik molekulyar yog' kislotalarining efirlaridan tashkil topgan bo'ladi. O'simlik urug'larining ko'pchiliklarida yog'lar odatda bir xil taqsimlanadi. Ammo donlarning asosan murtagida yog'lar kontsentrlangan bo'ladi. Tabiiy bog'lovchilar zig'ir, kanop, masqar va shu kabi o'simliklar moyini qaynatib, maxsus ishlov berilib tayyorlangan va ularni qurishini tezlatish uchun maxsus eritmalardan foydalanilgan. Bo'yoqlar sifatini oshirish maqsadida tarkibiga turli organik yog'lar, sut zardobi, o'simliklar qaynatmalari, quritilgan hashoratlar talqoni va boshqalar aralashtirilgan. Arxitektura obidalari bezak qatlamining bir necha yuz yillar davomida sifatini yo'qotmasligi sababi aynan lokbo'yoqlar tarkibining tabiiyligidadir. Butun dunyoda lok-bo'yoq materiallar turlarini ko'paytirish, ishlab chiqarish hajmini oshirish, sifatini yaxshilash sohasida ilmiy-amaliy ishlar olib borilmoqda. Ayniqsa, namlik va haroratning o'zgarishi ta'siriga bardoshli, bino va inshootlarning fasadlarini bezashda ishlatiladigan bo'yoq tarkiblarini yaratish asosiy muammolardan hisoblanadi. Bezak ishlarini olib borishda bo'yoq tarkiblarining tannarxi 80% tashkil etadi. Fasad bo'yoqlariga odatda havoni to'la yoki qisman o'tkazish, ob-havo sharoitiga va nurga chidamlilik talab qilinadi. Yig'ma va monolit temirbeton binolar fasadlarini bezashda oq va rangli sementlar va ohaktosh, granit, marmar, rangli shisha kukuni va shu kabi kukun to'ldirgichlar asosida tayyorlangan bo'yoq tarkiblarini ishlatish samaralidir. Bo'yoq tarkiblarining asosga nisbatan yuqori darajada yopishishi (adgeziyasi) bezak qatlamining uzoq muddat xizmat qilishiga kafolat beradi. Bo'yoq tarkiblari klassifikatsiyasi va asosiy xossalari Bo'yoq tarkiblar asosan kimyoviy tarkibi, ishlatilish sohasiga ko'ra klassifikatsiyalanadi. Ularning kimyoviy klassifikatsiyalanishida hosil bo'ladigan bo'yoq qatlamining tabiati, tarkibi hamda belgilanishi asos qilib olingan. Belgilangan bosh harflar bo'yoq qatlami-plenkasi hosil qilishi bo'yicha qaysi turga ta'luqligini bildiradi. Masalan, alkid-arilli, gliftalli, kremniyorganik, mochevinali (karbamidli), perxlorvinilli, poliakrilli, poliakrilli, poliamidli, polivinilatsetatli, silikatli, epoksidli va shu kabilar. Lok-bo'yoq tarkiblarini markalashda bosh xarflar indeksi ishlatiladi: suv dispersiyali-VD, organodispersiyali-OD, suvda aralashuvchan-V, poroshokli (kukunli)-P. Muayyan bo'yoq tarkibini tavsiflash uchun misol keltiramiz: Emal XV-16, ya'ni perxlorvinilli emal (XV), 1-atmosfera muhitiga chidamli, registratsiya raqami-6. Bo'yoq qoplamalarning ishlatilish belgilari bo'yicha ratsional sohalari 1-jadvalda berilgan. 1-jadval Bo'yoq tarkiblari klassifikatsiyasi Bo'yoq tarkibining ishlatilish sohasiga ko'ra nomi Ishlatilish guruhi Atmosfera muhitiga chidamli 1 Atmosfera muhitiga chegaralangan darajada chidamli Konservatsiyalovchi 2 Suv muhitiga chidamli Maxsus 4 5 3 6 7 Ishlatilish sharoiti Ochiq maydonda ishlatiladigan turli klimatik ta'sirlarga chidamli qoplamalar Isitilmaydigan xonalar va yopmalar ostida ishlatiladigan qoplamalar Bo'yaladigan yuzalarga vaqtinchalik ishlatilgan qoplamalar Suv va suv bug'i ta'siriga chidamli qoplamalar Maxsus xossalarga ega bo'lgan qoplamalar: rentgen nurlariga chidamli, nurlanadigan, biologik muhitiga chidamli va boshq. moy va benzin muhitiga chidamli kimyoviy muhitga chidamli 8 termik (issiqlik) muhitga bardoshli 9 elektr izolyatsiyasi Bo'yoq qoplamalarini markirovkalashda tashqi ko'rinishi sifati ham hisobga olinadi. GOST bo'yicha bo'yoq qoplamalari defektlari turi va soni jixatidan tashqi ko'rinishi sifatiga nisbatan 7 sinflarga bo'linadi: I-hech qanday defekt bo'lishiga ruxsat etilmaydi; II-VII-defektlar uzunligi, eni, diametri va ular orasidagi masofalarga bog'liq ravishda sonini hisobga olgan holda (dona/m2) ba'zi notekisliklar ruxsat etiladi; III-VII sinflarda to'lqinsimonlik ruxsat etiladi; V-VII sinflarda oqmalar; IV-VII sinflarda turli soyalar bo'lishi ruxsat etiladi. Bo'yoq tarkiblari qoplama usuliga nisbatan mo'yqalamda suriladigan, pulverizatorda sepiladigan, qurish sharoitiga ko'ra sovuq va issiq sharoitda qoplama qatlami hosil qiladigan turlarda bo'ladi. Bo'yoq tarkiblari konsistentsiyasiga (quyuqligi) ko'ra suyuq, qovushoq, pastasimon, reologik xususiyatlarga nisbatan strukturalanuvchi tizimga ta'luqlidir. Ularning quyuqlik darajasi sepish usuliga mutanosib ravishda tayyorlanishi kerak.