МэщбэшIэ Исхьакъ Тхылъ пшIыкIух хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр МЭЩБЭШIЭ Исхьакъ ТХЫЛЪ ПШIЫКIУХ ХЪУРЭ ЗЭХЭУГЪОЕГЪЭ ТХЫГЪЭХЭР МЭЩБЭШIЭ Исхьакъ Мыекъуапэ Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапI 2013 АПЭРЭ ТХЫЛЪ ТХЫЛЪ ПШIЫКIУХ ХЪУРЭ ЗЭХЭУГЪОЕГЪЭ ТХЫГЪЭХЭР Мыекъуапэ Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапI 2013 УДК 821.352.3/1 ББК 84(2=602.2)6/5 М 53 М 53 Машбаш И. Ш. Собрание сочинений в шестнадцати томах. Том пер/ вый. Стихотворения./ Предисловие Р. Г. Мамий.— Май/ коп: Адыг. респ. кн. изд/во. 2013.— 680 с.— Адыг. Адыгэ, Къэбэртэе/Бэлъкъар, Къэрэщэе/Щэрджэс республикэхэм ятхэкIо гъэшIуагъэу, СССР/м, Урысы/ ем, Адыгэ республикэм я Къэралыгъо премиехэм, ду/ наим щыпсэурэ адыгэ пстэуми ялитературнэ премие яла/ уреатэу МэщбэшIэ Исхьакъ иусэхэр, поэмэхэр, ро/ манхэр, публицистикэр зэхэугъоягъэхэу зыдэт тхылъ пшIыкIух. © Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапI, 2013 ISBN 978/5/7608/0732/8 ISBN 978/5/7608/0733/5 6 ЛЪЭПКЪЫМ ИХЪИШЪЭIУАТ МэщбэшIэ Исхьакъ итхэн IофкIэ, ылъэкъуацIэ къыгъэ/ шъыпкъэжьэу, ылэжьыгъэ мэщ хьэсэ бэгъуагъэр нэм фэп/ лъырэп. АдыгабзэкIэ, урысыбзэкIэ Мыекъуапэ, Краснодар, Нальчик, Москва къащыдэкIыгъэхэм язакъоп зигугъу тшIы/ рэр. НэмыкI лъэпкъыбзэ пшIы пчъагъэхэмкIэ зэдзэкIыгъэхэу хэгъэгубэмэ ахэр къащыхаутыгъэх. Мыщ дэжьым угу къэмыкIыжьын плъэкIыщтэп урыс клас/ сическэ литературэм ипроизведение инхэу дунаим щызэлъа/ шIэхэрэр ежь МэщбэшIэ Исхьакъи адыгабзэкIэ зэридзэ/ кIыхи, тхылъ шъхьафэу «Псалъ» зыфиIорэр къызэрэдигъэ/ кIыгъэр. Ахэр «Игорь идзэ фэгъэхьыгъэ псалъ», А. С. Пуш/ киным ипоэмэхэу «Гъоплъэ шыу», «Рыцарь хьарам», «Мо/ цартрэ Сальерирэ», М. Ю. Лермонтовым и «Къэрабгъ», Н. А. Некрасовым и «МэшIоку гъогу», А. А. Блок и «ПшIыкIутIу», С. А. Есениным ипоэмэу «Анна Снегинар», В. В. Маяков/ скэм ипоэмэу «Гъончэдж зыщыгъ ошъуапщ». Мыщ фэдэ упчIи бгъэуцун плъэкIыщт: адыгэ тхылъеджэу адыгабзэм фэдэу урысыбзэри зиIэрылъхьэм ахэр адыгабзэкIэ фызэу/ дзэкIыжьынхэу а лъэхъаным ищыкIэгъагъа? Ащ иджэуап МэщбэшIэ Исхьакъ пэублэ гущыIэу тхылъым фишIыгъэм лъэныкъуитIоу зэголъэу къыщыретыжьы. Ахэмэ, ежь зэриIоу, «адыгэ дунаим сыхащи, нэмыкIынэкIэ урыс дунэе зэхэтыкIэм сыхагъэплъагъ, ахэмэ къысфатIэтэгъэ бзэм ихьа/ тыркIэ тикъэрал щыпсэурэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафмэ яду/ най сыхащагъ, сихэгъэгу игъунапкъи сызэпыращыгъ, ным къыситыгъэ дунаир сфагъэбаигъ…». Непи тызфыщыкIэрэ гупшысэкIэ/екIолIакIэх ахэр. Ащ нахь мэхьанэ макIэп яIэр ятIонэрэ лъэныкъоу зыфэтIуагъэр къыхэзыушъхьафыкIырэ гущыIэми: «Адыгабзэм икъулайныгъи, ибайныгъи, икъэIокIэ шъхьафи нэмыкIыбзэмэ арылъ тхыгъэшхохэр къыубытын, ыукIочIын, ыIэ къыригъэхьан зэрилъэкIыщтыри къыдэслъы/ тэ сшIоигъуагъ». А пстэур зэкIэ непэрэ мафэми фэгъэхьы/ гъэ гущыIэ/гупшысэх. 7 Дунаим тет адыгэм зэфэдэу МэщбэшIэ Исхьакъ зэды/ ряй. Ар Адыгеим инароднэ тхэкIо къодыеп, а цIэ лъапIэр Къэбэртэе/Бэлъкъар, Къэрэщэе/Щэрджэс республикэхэми къыфаусыгъ. Итарихъ романхэу «Рэдэд», «Адыгэхэр», «Къо/ хьапIэмрэ къокIыпIэмрэ» зыфиIохэрэм апае Дунэе адыгэ ха/ сэм ия VII/рэ зэIукIэшхоу 2006/рэ илъэсым Стамбул щыIа/ гъэм рагъэблагъи, Хасэм иапэрэ литературнэ премие къы/ фагъэшъошагъ. МэщбэшIэ Исхьакъ СССР/м, РСФСР/м, Адыгэ республикэм я Къэралыгъо премиехэм, М. Шоло/ ховым, Н. Островскэм япремиехэм ялауреат. Ахэми яза/ къоп, ар Кубань искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Адыгэ (Черкес) дунэе академием, Абхъазым шIэныгъэхэмкIэ и Академие ахэт, Адыгэ къэралыгъо, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетхэм ядоктор гъэшIуагъ, къалэу Мыекъуапэ ицIыф гъэшIуагъ. Творческэ, литературэ Iофышхохэм акIыгъоу общест/ веннэ, къэралыгъо, политическэ пшъэрылъ инхэри зэшIуи/ хыхэзэ, игъашIэ къехьы. Мыщ дэжьми къэплъытэн плъэ/ кIыщтыр макIэп. КПСС/м и Адыгэ хэку, и Краснодар край комитетхэм ахэтыгъ, народнэ депутатхэм яхэку, край Со/ ветхэм бэрэ ахадзыгъ, СССР/м и Верховнэ Совет идепута/ тыгъ, РФ/м и Общественнэ палатэ иапэрэ зэфэсыгъо хэтыгъ, непи ар Адыгэ Республикэм и Общественнэ палатэ итхьа/ мат, Адыгэ тхакIохэм я Союз итхьамат, Урысыем итхакIохэм я Союз итхьамэтэ гуадз, СНГ/м итхэкIо Союзхэм я Исполком итхьамэтэ гуадз. А пстэуми нафэ къашIы ипсалъэкIи, ытхы/ гъэхэмкIи цIыф жъугъэхэм, общественнэ/политическэ Iофхэм ишIошхэр бэшIагъэу ахилъхьан зэрилъэкIрэр. Гъэхъэгъэ ин/ хэу, IофшIэгъэшхохэу иIэхэм яфэшъошэ уасэ илъэс зэфэшъ/ хьафхэм къафашIыгъ. ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ щытхъу/ цIэ лъапIэхэм адакIоу Урысыем иорденхэу «За заслуги пе/ ред Отечеством» зыфиIохэу я IV, III, II/рэ зэкIэлъыкIо сте/ пеньхэр зиIэхэр, орденэу «Дружба народов», медалэу «Ады/ геим ищытхъузехь», Къэралыгъо Совет–Хасэм итамыгъэу «Закон. Долг. Честь» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. Абхъаз Республикэм иорденэу «Честь и слава Абхазии», культурэмрэ искусствэмрэ я Дунэе академие идышъэ ор/ денэу «Служение искусству», Краснодар краим имедалэу «За выдающийся вклад в развитие Кубани», «Борец за мир» зыфиIорэ дышъэ медалыр къыратыгъэх. А пстэуми осэшхо афэзышIыгъэ, гущыIэ дэхабэ Мэщ/ бэшIэ Исхьакъ фэзыIогъэ цIыфхэри тхакIохэм, шIэныгъэлэжь/ хэм мымакIэу къахэкIыгъэх: С. В.Михалковыр, Ю.Бондаре/ 8 выр, Е.Исаевыр, Р.Рождественскэр, В. Сорокиныр, А. Турко/ выр, В. Ганичевыр, К. Султановыр, Ю. Кузнецовыр, В.Чук/ реевыр А.Ларионовыр, Бэчыжъ Лейла, ХьашIуцIэ Мухьамэд, Кауфов Хьачым, Бакъ Хъанджэрый, нэмыкIыбэхэри. ЩэшIэ Казбек, ЛъэпцIэрышэ Хъалид, Алла Цукор, Ергъукъо Щам/ сэт, Шъхьэлэхъо Дарико, Татьяна Степановам, Хьагъун/ дэкъо Саид, Таджие Бэллэ, нэмыкIхэми тхылъхэр фатхы/ гъэх. ЗэкIэми икъоу уалъыIэсын плъэкIыщтэп, ау ащыщэу зы нэбгырэ къыхэуушъхьафыкIыныр ифэшъуаш. Ар МэщбэшIэ Исхьакъ иIэпэIэсэныгъэ апэу гу лъызытагъэмэ ащыщэу, ныбжьыкIэ дэдэзэ Урысыем итхакIохэм я Союз хэзыщагъэу, ыкъом фэдэу зылъытэщтыгъэ урыс тхэкIо инэу С. В. Михал/ ковыр ары. Ащ МэщбэшIэ Исхьакъ фэгъэхьыгъэу мырэу/ щтэу къетхы: «Синыбджэгъоу, зищытхъу лъагэу аIэтыгъэ адыгэ/щэрджэс МэщбэшIэ Исхьакъ я 50/рэ илъэсхэм агузэ/ гухэм къащыублагъэу сэшIэ. А уахътэм къакIоцI усэн Iофыри зэпимыгъэоу романист ин хъугъэ. Урысыеми ежь илъэпкъ адыгэхэми къарыкIуагъэм еплъыкIэу ащ фыриIэм тарихъ шъыпкъагъэ хэлъ. ЩыIэныгъэ/духовнэ лъэгапIэу зытеуцуа/ гъэм урыс ыкIи нэмыкI лъэпкъ тхакIохэм лъытэныгъэ ин къыфаригъэшIыгъ. Ежь илэгъухэми, нахьыжъхэми – КIышъо/ къо Алим, Къайсын Кулиевым, Расул Гамзатовым, Мустай Карим, Давид Кугультиновым ясатырэ ифэшъошэ шъыпкъэу хэт. Нахьыпэм фэдэу джыри ыкIуачIэ из, иусэхэр псэ пытэх, щыIэныгъэр шIу елъэгъу». А пстэумэ уягупшысэ зыхъукIэ, ушIокIын умылъэкIэу зы упчIэ уапашъхьэ къеуцо: сыдигъуа, сыд фэдэ чIыпIа Мэщ/ бэшIэ Исхьакъ ищыIэныгъэ/творческэ Iофхэр къызыщежьа/ гъэхэр? Ежь къызэриIуагъэм нахь дэгъоу ащ иджэуап къэIо/ гъуай: «Хэтрэ цIыфи къызщыхъугъэ хапIэр илъапI, апэрэ шIулъэгъум икъежьапI. Апэрэ лъэбэкъур зыщыбдзыгъэр ным ыбгъашъу, тым ыкуашъу, етIанэ уиунэ джэхашъу, лъагъор ащ ыуж уипчъэIупэ щеогъажьэшъ, дунэе нэфым щыхэощы. Гур пфэмыIажэу уихэпIэжъ укъызищэжьрэм ипси, ижьи, итыгъи кIуачIэ къыпхалъхьэ, ицIыфмэ уарэгушхо, яIофшIагъэ огъэлъапIэ, икIэрыкIэу сабыигъом, кIэлэгъум гъусэ уафэ/ хъушъ, гукъэкIыжьмэ зыуагъэплъыхьэ. Джащ фэдэ чIыгу къуапэу сыкъыздэхъухьэгъэ чылэу, сызщапIугъэ хапIэу Шъхьащэфыжьыр сиI. СэркIэ ар дунаим чIыпIэ зэфэшъхьа/ фэу тетмэ анахь дах, анахь лъапI». Мы гущыIэхэр МэщбэшIэ Исхьакъ игукъэкIыжь тхылъэу «ЧIыгу/огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэм къыхэтхыгъэх. 9 Мыщ ежь къызхэкIыгъэ МэщбэшIэ лIакъоми, янэ ытыщ Дэу/ нэжъхэми, янэжъ/ятэжъхэми, янэ/ятэхэми, ышы/ышыпхъу/ хэми, хьаблэми, чылэми къарыкIуагъэм, ежь ышъхьэкIи къызщыхъугъэ мафэм къыщыублагъэу илъэс 80/м ехъоу къыгъэшIагъэм япхыгъэ гукъэкIыжьхэм уахещэ. ТхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ идунэе тетыкIэ, ицIыф гъэпсыкIэ, ишэн/ зекIуакIэхэр, итхылъ жъугъэхэм лъапсэу афэхъугъэхэм ащы/ щыбэхэр уапашъхьэ къырегъэуцох. Къызщыхъугъэ унэр, ар зытет чIыналъэр, ащ къышъхьа/ щыт ошъо къуапэр ренэу благъэу, моу гупшысэкIэ Iабэмэ, къыштэн къодыехэу тхакIом зыдиIыгъых, итворческэ гъогуи, итхыгъэхэми, изэхашIи зэкIэмэ ахэр якъежьапIэх, ахэгъэт/ кIухьагъэх. Яунэ джэхашъоу апэрэ лъэбэкъур зыщидзыгъэ/ ми, ным ыкуашъоу зытесыгъэми, ятэжъ Дэунэжъ Бакъи, янэжъ Чэбэхъани, ахэмэ апхъоу янэ МыIуминати къыфаIуа/ тэщтыгъэ нарт къэбархэм, пшысэжъхэм, зэрагъэдэIущтыгъэ орэдыжъхэм ублэпIэ/къежьапIэхэр ахэлъых. Нэужым къо/ джэ еджапIэм зычIахьэм итхэн Iоф къэзыгъэущыгъэхэм ащыщ икIэлэегъаджэу, а лъэхъаным зэлъашIэщтыгъэ адыгэ гъэсагъэу ПщыунэлI Юсыфи. Янэжъ/ятэжъхэм, янэ ямы/ закъоу хьэблэ лIыжъхэу Бакъ къылъыкIощтыгъэхэми зыха/ щэгъэ адыгэ тарихъым, IорыIуатэхэм, шэн/хабзэхэм къахи/ мыхыгъэу пIон плъэкIына гушхоныгъэр, рэзэныгъэр къызэ/ бэкIырэ усэхэу «Нартхэм ягугъу джы къысфэшI», «Нартмэ яджэгу», «Рэдэд», «Адыгэ пщын», «Адыгэ цый», «Адыгэ гу/ щыIэжъхэр», «Гум щыщ пшысэхэр», «Намыс», «Адыгэхэр», нэмыкIыбэхэри. Джахэмэ афэдэ псынэкIэчъ мычъэкъожьхэу зэхэлъа/ дэхэзэ, гукъэкIыжь IэшIухэр къагъэущхэзэ тхакIом ищыIакIэ ахэр пхырэчъых, джы къызнэсыгъэми ыIори, ышIэри, игуп/ шыси, ытхырэри ахэмэ зэрафыщытымкIэ еуплъэкIужьых. МэщбэшIэ Исхьакъ тхэныр еджапIэм чIэсзэ ригъэ/ жьагъ. Иапэрэ усэхэри зэхилъхьэхэу зыхъугъэр икIыгъэ лIэшIэгъум ия 40/рэ илъэсхэм агузэгухэм адэжь. Ау ахэр хиутыхэу зиублагъэри я 50/рэ илъэсхэм якъихьагъухэр ары. Ащыгъум ар адыгэ поэзием итеплъэкIи игупшысэкIи шапхъэу ыштагъэхэм яныбжьыкъу джыри чIэтыгъ. Хьаткъо Ахьмэд рыгушхоу итхыгъэхэм акIырыплъыщтыгъэ. Иапэрэ тхылъэу «ЦIыф лъэшхэр» къыдигъэкIы зэхъум, IэпыIэгъу къыфэхъу/ гъэгъэ Еутых Аскэр шIукIэ игугъу къешIыжьы. ЩыIакIэр лъэныкъуабэу зэрэзэхэлъыр зэхыуагъашIэу, ылъэпсэ/лъачIэхэр зэрэкуухэр, мафэ къэси тлъэгъурэ, ты/ 10 зэсэжьыгъэ пкъыгъохэм, хъугъэ/шIагъэхэм уалъыIэсыным пае философие зэхашIэ, гупшысэ куу апэбгъохын Мэщба/ шIэм иусэхэм, поэмэхэм къащигъэлъэгъуагъ. ЗанкIэу къэ/ пIон хъумэ, а лъэхъаным МэщбэшIэ Исхьакъ адыгэ усэн Iофым гъэзапIэ фишIыгъ, философие гупшысэкIэ, зэхэшIэ инкIэ ыгъэбаигъ, дунэе литературэм ишэпхъэ анахь дэгъу/ хэм афикъудыигъ. Ар гъогу псынкIагъэп. МэщбэшIэ Исхьакъ иусэ, ипоэмэ гъунапкъэхэр зэIуигъэ/ кIотхэзэ, тхылъ пчъагъэ къыдигъэкIыгъ. Зы лъэгапIэр къы/ зэринэкIмэ, адрэм дэкIуаезэ, лъэпкъым инепи итыгъуаси, ишэн/хабзэхэри, тарихъ гъогоу къыкIугъэри къыриIоты/ кIыхэзэ, лIэшIэгъу гъунапкъэхэр зэфикъудыигъэх. Пстэуми апэу нэм къыкIидзэрэмэ Хэгъэгу зэошхом фэгъэхьыгъэ усэхэр, поэмэхэр ащыщых. Ар къыбгурыIо/ нэуи щыт. ИкIэлэцIыкIугъуи иеджэгъуи а зэо, зэоуж илъэс къинхэм атефагъ. Иапэрэ уси заор зэраухыгъэм, текIоны/ гъэр къызэрэдахыгъэм игушIуагъо къыздихьыгъ. Ащ шъхьэу фишIыгъэри ежь МэщбэшIэ Исхьакъ къызэритхыжьырэмкIэ, янэу МыIуминат къыфыхихыгъ: «КъэбарышIу, гушIогъошху». А лъэхъэнэ хьылъэхэм гучIэм итIысхьагъэхэу мызэу/мытIоу жанрэ зэфэшъхьафхэмкIэ илъэсыбэрэ тхакIом къафигъэ/ зэжьыгъ. НахьыбэрэмкIи итхыгъэхэм ягупчэ итхэр икъоджэгъу дзэкIолIхэр, лэжьакIохэр, нэжъ/Iужъхэр, ныбжьыкIэхэр, шъэогъухэр арых. ШыхьатышIоу ащ иIэмэ ащыщ поэмэу «ЦIыф лъэшхэр» зыфиIорэр. Поэмэу «Сшынахьыжъ» зы/ фиIорэмкIэ адыгэ лъэпкъым ыкъо лIыбланэу Андырхъое Хъусен лIыхъужъыныгъэу зэрихьагъэр зэхытигъашIэу къы/ щегъэлъагъо. ИкIэлэцIыкIугъо/ныбжьыкIэгъу лъэхъаным МэщбэшIэ Исхьакъ анахь зэхишIагъэмэ ащыщ чIыгум идэхагъэ, иIэ/ шIугъэ, ащ епхыгъэ пстэоу мэкъумэщышIэм щыIакIэ къезы/ тырэр. Угу къэмыкIыжьын плъэкIыщтэп «СымэкъумэщышI, сымэщбашI» ыIуи ытхыгъэгъэ усэри: «СымэкъумэщышIэшъ, чIыгур зыфэдэр, СымэщыбашIэшъ сэшIэ сэ дэгъоу». А гу/ рышэ дэдэхэр пхырыщыгъэх «СIэмэ гъэтхамэр къапэу» зы/ фиIорэми: «Сишъыпкъэу усэр сэусми, СимэщышIагъэ чIым щэкIы». Мэкъуаом, жъонакIом, лэжьыгъацэм афэгъэхьыгъэ усэхэм угукIэ зэхапшIэу уагъатхъэ, уагъэгупшысэ. «Мэкъуаом игушIо псалъэм» щетхы: «Щэмэджыр джэ/ гун фалIэу ЛIыгъэ ушэтэу къысIоплъэ». Аущтэу къэпIоным пае чэщ осэпсыр зытехэгъэ уц кIырым идахэ ухэтэу мэкъуо/ 11 ным икъини итхъагъуи зэдэпIыгъхэу, Бакъ иIуагъэу, усэ са/ тырым фэдэу мэкъу аргъэнри гопхын плъэкIын фае. Джа/ щыгъум къыкIэлъыкIогъэ усэу «Мэзэгъо чэщым» зэрэщит/ хэу «Уц упкIэгъакIэм бгъэкIэ сыхэлъ» уигъатхъэу къэпIон плъэкIыщт. Ащ фэд лэжьыгъацэм зызфигъазэкIи, «Мэкъумэ/ щышIэм лэжьыгъацэм риIуалIэрэр» зыфиIорэ усэм лэжьа/ кIом а лэжьыгъацэр игугъапIэу зэрэщытыр, къыхэкIыщт ыIоу ежэу, паплъэу гумэкI зэрэхэтыр, дэгъоу къыхэкIэу къызы/ багъокIи, игушIогъошхоу гъэбэжъу орэдкIэ зэрэпэгъокIы/ рэр, нэмыкIхэри философие гупшысэ ин хэлъэу тхакIом къыреIотыкIых. ИкIэухми а гугъэ/гупшысэм лъапсэ къыщы/ фешIы: «Коцыцэр, оры зэкIэми апшъэр! ГъашIэр щыбгъаIэу ухьалыгъущт». Джары нэмыкI усэм «Тыгъэ тынэу лэжьыгъа/ цэр чIым естын» ыIуи зыкIеджагъэри. А пстэур зиIэшIэгъэ лэжьакIом ищытхъу «ЖъонакIор. ЕутакIор. ХынакIор» зыфиIорэ усэм щеIуатэ. Исэнэхьат елъытыгъэу шъхьаджи чIыпIэу ыубытырэр, мэхьанэу иIэр къыхигъэщзэ, жъон Iофым, жъонакIом идунай нахь уахещэ, гум къинэжьырэ псэлъэ зэфэхьысыжь гъэшIэгъонхэр ешIых: «Сабыигъори гъэтхэпэ жъуагъэри – тIури зы», «Тхъу цIынэм фэдэу чIы бзыгъэр къызыгобгъэчъырэм ураз». Гу лъытэгъуаеп а пстэури мэкъумэщышIэ зэхэшIэ къо/ дыеу зэрэщымытым. ЩыIэныгъэ философие куум ахэр зэлъаIыгъ, лэжьакIомрэ чIыгумрэ язэфыщытыкIэ, ахэр зэгурыIонхэм мэхьанэу иIэм чыжьэу ухащэ. Ахэмэ алъапси джа ичIыгу налъ, и Шъхьащэфыжь, ащ ихэгъошъхьэ дахэ/ хэр, ипсыхъоу Уарп арых. «Сичылэ дахэ,– Си Шъхьащэфыжь – сэ сырэгушхо, Сыпсэ ар щыщ». ГущыIэ къызэрыкIох, къэIогъэ къодыех, псалъэр ыгъэкIэракIэу пымылъыгъэ фэ/ дэуи къыпщыхъущт. Ау гум къиIукIырэ макъ, апэу къыфэу/ щыгъэмэ ащыщ. Ащ къыкIэлъыкIуагъ «Сихэгъуашъхьэри». УпчIэ ин усакIом егъэуцу: «Адрэм ялыеу гукIэ спэблагъэу Сыд сихэгъуашъхьэ шIу зыкIэслъэгъурэр?». Ащ иджэуап лъыхъузэ бэмэ алъэIэсы – жьыбгъэ Iушъэшъэ шъабэу икушъэ натIэ орэд къыщызыIуи, ипсыхъо нагъуи, пкIаур зы/ хиз чылэгъунэ хъупIи, нэмыкIхэми. А чIынэлъэ цIыкIоу къыз/ щыхъугъэм, икъоджэ гупсэ ренэу япхыгъ ихэку кIаси, ащкIэ къикIызэ ихэгъэгушхуи, илъэпкъи зэрэпсэоу къегъэгъунэх, ахэмэ ядахэ, яорэд еIо зэпыт. КъызэрэтIогъагъэу, тэ нахь кIэдгъэтхъыгъэр МэщбэшIэ Исхьакъ иусэн Iоф щыщэу лъэныкъо заул ныIэп. А тIэкIумкIэ ащ итворчествэ къипIотыкIын плъэкIыщтэп. Ар нэм фэмып/ 12 лъырэ хышхом фэд. ТхакIом игупшысэ/гумэкIхэм зэфэдэу ащызэхэлъых емрэ шIумрэ зыщызэбэнрэ щыIакIэм изытет. ГукIэгъум, шIушIэным, зэкъошныгъэм ядэхагъи, заом, жъа/ лымыгъэм ятхьамыкIэгъо/гущыкIыгъуи зэпхыгъэхэу зэдэ/ кIох. Ахэмэ алъыплъэзэ, дунэе Iофхэми, нэмыкI лъэпкъхэ/ ми алъэIэсы, хэгъэгу чыжьи, благъи арэхьэ иусэ тхылъхэу «Сидунай», «ОрэдыкI», «Жъогъобын», «Псалъ», «Лъэоянэ/ хэр», «Хыуай», «Лъэмыджхэр», «Тыгъэгъаз», «Тыжьын ощх», «Гъэтхэ огум иорэд», «Пшысэ/гупшысэхэр», «ШэкIуищ», «Шыу машIу», «Мэфэгум итыгъэ фаб» (мы усэ/ поэмэ тхылъым Урысыем и Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ), «Жъогъо лъагэм инэфыпс», «ШIум илъагъу», «Уахътэм ищэрэхъ» зыфиIохэрэр, нэмыкIхэр. Джаущтэу ихэку имызакъоу ихэгъэгушхуи, дунаим икъо/ пэ зэфэшъхьафхэми ащашIэгъэ усэкIошхоу МэщбэшIэ Ис/ хьакъ прозэм зыхахьэми, ащи лъэбэкъукIэ щидзыгъ, лъэ/ гъуакIэхэр щыхищыгъэх, анахьэу роман жанрэм илъэкI ин/ хэр ыIэ къыригъэхьагъэх. «Агъаерэм ежэжьхэрэп», «ЦIы/ фыр тIо къэхъурэп», « Нэфшъэгъо лъагъохэр», «Илъэс фыр/ тынэхэр», «ШIу шIи псым хадз» зыфиIохэрэм гупчэу яIэр Хэгъэгу зэошхор, заом ыпэрэ ыкIи ыужрэ илъэс къинхэр арых. Мыхэмэ хъугъэ/шIэгъэ гъэшIэгъонхэм уахащэ, детек/ тив нэшанэхэр хэлъэу къэIотэныр зыщыгъэпсыгъэхэри ахэ/ тых. Ау ахэмэ тхакIом зыдаригъэхьыхырэп. УизэхашIи, уигупшыси пытэу зэлъаубытэу зэкIэми зэдыряеу мы роман/ мэ зы нэшанэ ахэлъ: цIыфым игъэпсыкI, ихэгъэгу, къызщы/ хъугъэ чIыналъэм шъыпкъагъэу афыриIэр, изэфагъ, икъу/ малыгъ, ипцIыусыгъ, илIыгъ, икъэрэбгъагъ, игукIэгъу, ижъа/ лымыгъ, ежь фэдэ цIыфым, ныбджэгъум зэрафыщытыр, нэмыкIыбэхэу цIыфым идунай щыхъухэрэр ащызэхэлъых, ащызэпхыгъэх. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, социальнэ/психо/ логическэ роман лъэпкъым ылъапсэ апэрэу адыгэ литерату/ рэм щезыгъэдзыгъэ романых. А лъэныкъохэмкIэ укъикIымэ, герой шъхьаIэхэу роман/ мэ ягупчэ итхэм якъэгъэлъэгъокIэ/гъэпсыкIэхэм узэгупшы/ сэн бэу ахэлъ. Угу къэкIыжьми хъущт мыщ фэдэ темэхэу революцием, граждан ыкIи Хэгъэгу зэошхохэм япхыгъэхэм а лъэхъаным советскэ литературэшхом чIыпIэ ин зэрэщау/ бытыщтыгъэр. Ахэмэ афэдэ произведениехэм ащыщыбэ/ хэм ягерой шъхьаIэхэр цIыф узэнкIыгъэхэу, зыпкъ иуцогъа/ хэхэу, щыIэкIакIэр агъэпсызэ, яхэгъэгу къаухъумэзэ, лIыхъу/ жъыныгъэ зэрахьаным фэхьазыр патриот инхэу къагъэлъа/ 13 гъощтыгъэх. Ахэмэ афэдэ гъунапкъэхэу тетыгъор зыIыгъы/ гъэ идеологием, социалистическэ реализмэм къагъэуцу/ щтыгъэхэм МэщбэшIэ Исхьакъ игерой шъхьаIэхэр арыфа/ гъэхэп. Мары, гущыIэм пае, «Агъаерэм ежэжьхэрэп» зыфиIо/ рэм хэт ТIахьирэу хъугъэ/шIагъэхэр зэкI пIоми хъунэу зэп/ хыгъэр. Заом илъэхъан гъэры хъугъэ, ежь фаеу арэп, фитгъуаджэкIэ пыймэ аIэкIэфагъ, илъэсыбэхэм къакIоцI нэмыкI хэгъэгу исыгъ, ихэгъэгу рагъэбэныжьынэу джасусэу агъэсагъэу ядэжь къагъэкIожьы. ЕшIэ дэгъоу пыицIэр зэ/ риIэри. Ау ежь зыфэе закъор а къызщыхъугъэ чIыналъэм ихьадэгъу дахэ щигъотыжьыныр, ащ щагъэтIылъыжьыныр ары. ГумэкI хьылъэхэу ар зэлъызыIыгъхэм якъызэIухын пси/ хологическэ лъапсэу романым фэхъугъ. Ар джыри нахь Iужъоу ащызэхэлъ «ЦIыфыр тIо къэхъу/ рэп» зыфиIорэ романым игерой шъхьаIэхэу Таусэ Трамрэ Даримэкъо Аслъанрэ. Хъугъэ/шIагъэхэр колхозхэр зызэха/ щэгъэ апэрэ илъэсхэм къащежьэх. Колхоз бригадирэу Хьа/ рэбкъо Даду кулакмэ апыщагъэу колхозым иягъэ зэрэри/ гъэкIырэр зешIэм, Таусэ Трам ар къечъэлIэгъэ цIыфхэм ты/ рахыжьыфэ нэс укIыкIаеу къыукIи, зигъэбылъыжьыгъ. Зэ къушъхьэ мэзхэм ахэсэу, зэ гъунэгъу хэкум зыщигъэбылъэу илъэсыбэ къыхьыгъ, хьаджырэтыцIэри фагъэIугъ. Заор къы/ зежьэм, дезертир гущыIэри ащ къыпагъэхъожьыгъ. Шъып/ къэ, ежь шъыпкъагъэу, зэфагъэу хэлъым елъытыгъэу зекIуагъэ, икъоджэгъуми ар дэгъоу къагурэIо. Ау укъызау/ бытыкIэ хабзэм шIу зэрэуимыгъэхьыщтыри зэхешIэ. Ар къэ/ зыубытынэу лъырагъэжьагъэри милицием илейтенантэу Даримэкъо Аслъан. Iофыр къэзыгъэхьылъэрэр Трамрэ Ас/ лъанрэ зы быдзыщэ зэрэзэдешъуагъэхэр, зэрэзэдапIугъэ/ хэр, зэшым фэдэхэу, зэныбджэгъухэу къызэрэзэдэхъугъэ/ хэр ары. А пстэуми агухэр зэдигъэушъэбыхэуи къыхэкIы. Ары шъхьае Даримэкъом фашIыгъэ пшъэрылъыр ымыгъэ/ цакIэу уцущтэп, щытхъу фаIоными, иIэнатIэкIэ лъыкIотэными акIэнэцIы. Трам тэрэзэу зэрэмызекIуагъэр, хэбзэ IэнатIэр зыIыгъхэм ариIон зэрэфэягъэр зыдешIэжьы. Ау зэу брига/ дирым зэрэдэзекIуагъэр ифэшъуашэу елъытэ, ятIонэрэм/ кIэ, зищыкIагъэхэм ариIотэнэу фежьэкIи, шыхьат уимыIэу ашIошъ хъущта? Джахэмэ афэдэ зэпыщыт гупшысэхэр зыдаIыгъхэу Хэгъэгу зэошхоу къежьагъэм Трами Аслъани хэхьагъэх, зэкIыгъухэу гъогу хьылъэхэр къызэдакIугъэх. Трам уIэгъэ хьылъэхэм аIэкIэкIыжьыгъэп, Аслъан псаоу 14 къыхэкIыжьыгъ, ау игупшысэ хьылъэхэм ахэтэу игъашIэ къы/ хьынэу къыпыщылъ. А пстэуми япхыгъэу тхакIом урегъэгуп/ шысэ: сыд фэдиз гумэкIа, гухэкI/гушIуагъуа, зэхашIа цIыфым ыгу щызэпэкIэкIын ылъэкIыщтыр? Тыкъэзыуцухьэрэ дунаиш/ хом нахь инэу цIыфым ыгу, ащ ипсихологие зэхашIэ къыт/ щегъэхъу. «Илъэс фыртынэхэм» ахэт Хьатамрэ Къэгъэзэжь Хьадж/ мосэрэ нэмыкIэу гъэпсыгъэх. Хьатам ихэгъэгу фэшъыпкъэу, Хьаджмосэ къумалэу зэрэщытхэм изакъоп Iофыр зыфэ/ гъэхьыгъэр. Ахэмэ ящыIакIи яшэнхэри нахь куоу зэхэлъых. Чэмэхъо къызэрыкIоу Хьатам лъэпкъым лIэшIэгъу пчъагъэ/ хэм къакIоцI къыхихыгъэ зекIокIэ/шIыкIэхэм арыгъуазэзэ, ахэр щыщ хъугъэхэу ихэгъэгу хэтрэ пыйи ар щиухъумэным фэхьазыр. Хьаджмоси цIыф къызэрыкIоп, ишэнкIэ ари пы/ тэу зэхэлъ. Ау гуитIу кIоцIылъ. Зым IущхыпцIыкIэу, гущыIэ дахэхэр къыжэдэкIхэу, цIыфхэм зыкъаригъэштэныр ишъо/ рышIыгъэу уегъэлъэгъу, зыхэт колхозри, икъоджэгъу/гъу/ нэгъухэри зэрэфэмылъэгъухэрэр къыплъегъэIэсы. УигъэпцIэныр, хьилагъэ къыбдызэрихьаныр, къыотыгъоныр ащ инэшэнэ шъэфых. Ахэр зэкIэ ыкъоу Къэсэи хилъхьанхэ ылъэкIыгъ, заом илъэхъан яти ыкъуи якъумалыгъэ лъапсэ фэхъугъэх. Мыдрэ Хьатами, Гуцэ ныожъыми, ащ ыкъо Ас/ кэрэу зэо гъогухэр къызэпызычи икъуаджэ къэкIожьыгъэми, икъэщэн пшъэшъэжъыеу Зурети агухэм егъашIэм мыкIы/ жьын тыркъохэр къатырищагъэх. Ахэмэ афэдэ нравственнэ/психологическэ тыркъохэр, лырыгъужъхэр арых нэмыкI романэу «ШIу шIи, псым хадз» зыфиIорэм лъапсэ фэхъугъэхэр. Заори бэшIагъэу аухыгъ, къуаджэри ылъакъо теуцожьыгъ, ицIыфхэри мэлажьэх, мэпсэух. КIэкIэу къэпIон хъумэ, 1980/рэ илъэсхэм адэжь адыгэ колхоз къуаджэм щыIакIэу дэлъыгъэм, социальнэ/ нравственнэ Iофыгъохэу щызэшIуахыщтыгъэхэм, «колхоз роман» зыфаIощтыгъэм инэшанэхэр угу къагъэкIыжьхэу, тхакIом тахещэ, ныбжьыкIи, цIыф хэкIотагъи бэмэ нэIуасэ тафешIы. Ахэмэ ащыщых къэзэрэщэнхэу зызыгъэхьазыры/ рэ ныбжьыкIэхэу ЧэтэшIэ Биназрэ Шэныбэ Лимэрэ. Аущтэу рэхьатэу, дахэу псэущтыгъэ цIыфхэм гумэкIышхо къахилъ/ хьагъ Тыркуем къикIыгъэ тхылъэу Шэныбэ Сафятрэ ащ ип/ шъашъэу Лимэрэ къаIукIагъэм. Къэзытхыри заом щыфэ/ хыгъэу алъытэщтыгъэ Шэныбэ Сэбэхь, Сафят ишъхьэгъус, Лимэ ят. Макъэ къызегъэIу нэуж, бащэ темышIэу, ежьыри къэкIожьыгъ. Ары шъхьае зэрэщытыгъэ шъыпкъэмкIэ, 15 ихэгъэгуи, икъуаджи, ишъхьагъуси, ыпхъуи къумалыгъэ ады/ зезыхьагъэ цIыф ар. ИкъоджэлIхэу заом дыIухьагъагъэхэми шъхьэихыгъэу нэмыплъ къезытхэри ахэтых. Анахьыбэ зыкIэ/ хэкIырэр Лим ары. Джы нэс ащ ятэ лIыхъужъыгъэ зэрихьэзэ фэхыгъэу къышIошIыщтыгъэ. Джы шъхьакIом ыстэу къуа/ джэм ышъхьэ дихыжьыгъ, Биназрэ ежьыррэ ягухэлъ дахи зэпыугъ. Сэбэхьи зиумысыжьыпэным нэмысырэми, а пстэур зэхимышIэу щытэп. Джахэмэ афэдэ цIыф зэфыщытыкIэхэм, гузэхашIэхэм лъапсэу афэхъурэр, гупшысэу ахэлъхэр къы/ зэIухыгъэныр идее шъхьаIэу романым пхырыщыгъ. «Нэфшъэгъо лъагъохэр» зыфиIорэ романымкIэ револю/ цием, граждан заом яхъугъэ/шIагъэхэм, ахэр къоджэ щыIа/ кIэм зэрэпхырыкIыгъэхэм зызафегъазэми, лъэныкъуабэу зэхэлъ психологическэ цIыф нэшэнэ/зекIуакIэхэм МэщбэшIэ Исхьакъ джыри нахь ынаIэ атыригъэтыгъ. Гупшысэ лъапсэу романым иIэр зэкI пIоми хъунэу зэпхыгъэр герой шъхьаIэу Хьабраукъо Джамболэт. Ятэ зыщыщыр зымышIэу, зянэ па/ сэу дунаим ехыжьи ибэу къэнэгъэ кIалэм ицIыкIугъом къы/ щыублагъэу къоджэ ревкомым итхьаматэу охъуфэ гъогоу къыкIугъэр нэплъэгъум ит. А гъогури зэшъхьэзашъоу щы/ тыгъэп, къиныбэ кIалэм щилъэгъугъ. АпэрэмкIэ къыгурыIон, зэхифын ымылъэкIэу зэрихьылIэрэр бэ. Нэужым ахэр зэкIэ къызщыгурыIон чIыпIэхэм арыфэщт. Джахэр иIэубытыпIэхэу цIыфым изэхэшIыкIи, иамали, игупшыси зынэсынхэ, анахьэу революцием фэдэ лъэхъэнэ хьылъэхэм ахэмэ пэублэу, кIэу/ хэу яIэн алъэкIыщтым тхакIом бэрэ урегъэгупшысэ. А революцие, граждан зэо илъэс зэхэфыгъуаехэм джы/ ри къащыфегъэзэжьы МэщбэшIэ Исхьакъ «Гощэунай» зы/ фиIорэ романым. ТхакIом гухэлъ шъхьаIэу иIэр а илъэс фыр/ тынэм лъэхъаным щыIэкIакIэм фэбэнэнэу изыхъухьэгъэ ады/ гэ бзылъфыгъэр иаужырэ такъикъхэм анэсыжьэу эпическэ къэIотэкIэ убгъугъэм къыщигъэлъэгъоныр ары. «Нэфшъэгъо лъагъохэм» ахэт Джамболэт къэугупшысыгъэ героймэ, Го/ щэунае щыIэгъэ шъыпкъ, Адэмые Дэгужъыемэ япхъу, адыгэ революционер лIыхъужъэу Шэуджэн Мосэ ишъхьэгъусагъ, инасыпи, ищыIэныгъи ащ зэкIэ дигощыгъ. АщкIэ къэугупшы/ сыгъэ зи зыхэмылъ хъугъэ/шIагъэхэр, цIыфхэр, документ зэфэшъхьафхэр тхакIом иIэубытыпIэх. Мосэ къыкIугъэ гъо/ гуми романым чIыпIэ ин щеубыты. Лъэхъэнэ зэхэфыгъуай, бэнэныгъэм зэлъикIугъэ щыIэкIэ къин тхакIом къыгъэлъагъорэр. КIочIэрыпсэухэмрэ гъэпщы/ лIакIохэмрэ язакъоп: ахэр нэрылъэгъоу зэпыщытых, зэпы/ 16 их. Шъыпкъэм изехьакIори, пцIыкIэ щыIэри къэшIэгъуай. Бай, тхьамыкI ымыIоу диным, щэрихьатым рыгъуазэхэри, лъэпкъ зэхэдзым пыгъэнагъэхэри щыIэх. А пстэуми агузэгу итыгъэхэм, цIыфым имылъку емылъытыгъэу уасэ фэшIыгъэ/ ным, зэфэдэ фитыныгъэ зэкIэми зэдыряIэным фэбанэрэмэ Гощэунае ащыщыгъ. АщкIэ ишъхьагъусэ Шэуджэн Моси щысэтехыпIэ инэу, гъуазэу иIагъ, ащ ренэу иIэпыIэгъугъ. Ащ фэдэ социальнэ зэпыщыт, класс/бэнэ Iофхэм адыгэ бзылъфыгъэр аущтэу шъхьаихыгъэу ахэхьаныр къезымыгъэ/ кIухэри, адыгэ хабзэм, диным къызэраIорэм тетэу ичIыпIэ итын фэягъэу зыIохэри къэхъугъэх. Ау ежь ышъхьэкIэ, ыгукIэ къыхихыгъэ гъогу Гощэунае зэрыкIуагъэр, шъыпкъагъэмрэ зэфагъэмрэ арыгъозагъ, ицIыфыгъэ/адыгагъи, ибзылъфыгъэ напи къыухъумэнхэм пылъыгъ. Къэзэкъ полковникэу Шес/ таковыр ащ зэрэдэзекIуагъэри бгъэшIэгъожьырэп Тыкъэм, Жэмадыкъом хьакIэ/къокIагъэу адыгэ бзылъфыгъэм дызэ/ рахьагъэр зыплъэгъукIэ. Ахэри тыадыг аIоу дунаим тетыгъэх. Джа пстэур зыщызэтырихьэгъэ художественнэ зэфэ/ хьысыжьым, гупшысэ куум Шэуджэн Гощэунае иобраз тхакIом апхырищыгъ. Мыхэр зэкIэ я 10–20/рэ илъэсхэм къащыублагъэу лъэхъанэу, щыIакIэу хэкури, хэгъэгури зыхэтыгъэхэм, лъэп/ къыр ахэмэ зэряхъулIагъэм къахэхыгъэ хъугъэ/шIагъэх. Ау тыгъосэрэ мафэр инэплъэгъу ит зэхъуми, тарихъ чыжьэм икъэгъэлъэгъони зэрэхахьэщтыгъэм ишыхьат тарихъ рома/ нэу «Бзыикъо заор». Ащ пыдзагъэу къэтэлъытэх я 90/рэ илъэс/ хэм къащыублагъэу ытхыгъэ романхэу «Мыжъошъхьал», «ГъэритIу», «Хъан/Джэрый», «Рэдэд», «Адыгэхэр», «Къо/ хьапIэмрэ къокIыпIэмрэ», «Айщэт», «Джасус», «Рафыгъэ/ хэр», нэмыкIхэри. АхэмкIэ, анахьэу Кавказ заом икъэлъэ/ гъон фэгъэхьыгъэ романхэмкIэ МэщбэшIэ Исхьакъ Темыр Кавказ тарихъ романистикэм гъэзапIэ фишIыгъ, лъэгъуакIэ щыпхырищыгъ. Ащ джыри къыфэдгъэзэжьыщт, ау прозэм хэмыхьэзи, нэужым ироманхэм адакIоуи лъэпкъым гъогу хьылъэу къыкIугъэм, тхьамыкIэгъо гъогоу къызэпичыгъэхэм, чIэнэгъэ инэу ышIыгъэхэм усакIом ренэу къафегъэзэжьы. Тарихъ гупшысэр, ар лъапсэ зыфэхъугъэхэм ащыщых усэ/ хэу «Адыгэмэ яорэд», «Адыгэхэр», «Хашъом къитэджэгъэ орэд», «Сикъушъхьэхэр», «Сипсалъ», «ЕгъэшIэрэ чъыг», «КъэдаIу, тичIыгу», нэмыкIыбэхэри. Лъэпкъым итарихъ, игумэкI къызхэщэу ытхыгъэхэр усэмэ язакъоп, поэмэ зыб/ гъупшIи ащ фэгъэхьыгъ. Ахэмэ ащыщых «Хыуай», «Адыиф» зыфиIохэрэр, нэмыкIхэри. 17 Лъэпкъым къырыкIуагъэм егупшысэ зыхъукIэ, тикъушъ/ хьэхэу зэкIэ зинэрылъэгъугъэхэм, шъэфи нафи яшыхьаты/ гъэхэм усакIом бэрэ зафегъазэ. «Сикъушъхьэ нэфхэу гум иорэдхэр тарихъ гупчэм зэндабзэу итых»,– щетхы «Си/ къушъхьэхэр» зыфиIорэ усэм. Кавказ заом къыздихьыгъэ хыикIыжьэу адыгэхэр дуна/ им ипхъахь/итэкъу щызышIыгъэхэр, лъэпкъыр икIодыкIыпэ/ ным нэзыгъэсыгъэхэр сурэт кIэкIхэмкIэ, гупшысэ зэфэхьы/ сыжьхэмкIэ усабэхэм МэщбашIэм къащеты. А пстэур игъэкIотыгъэу, лиро/эпическэ шъуашэм илъэу къыщызэIуи/ хыгъ поэмэу «Хыуай» зыфиIорэм. Егъэзыгъи, гъэпцIагъи, дин Iофи зэхахьэхи, Тыркуем рафыгъэмэ ащыщ Щамсэтрэ Къыз/ бэчрэ яунагъо къехъулIагъэмкIэ, хъугъэ/шIагъэхэр тапашъ/ хьэ къырегъэуцох. ЫпшъэкIэ хэдгъэунэфыкIыгъагъ адыгэ усэн Iофым игъэ/ запIэхэр, игъэхъагъэхэр МэщбэшIэ Исхьакъ бэкIэ епхыгъэ/ хэу. Ащ къыфэбгъэзэжьмэ, мыщ дэжьым къыщыIуагъэмэ хъущт МэщбэшIэ Исхьакъ иусэ гъэпсыкIэ, ащкIэ IэпэIэсэ/ ныгъэу хэлъым ягугъу пшIы зыхъукIэ апэу къызщебгъэжьэ/ щтхэм мы поэмэм иублапIэ зэращыщыр: «Хы кIышъо фы/ жьыр Бжьыбжьэу мэтхытхы, Хы ШIуцIэ дыджыр Ныджым еужъунтхы. Хы орым къуашъор ШъуампIэу хэкIуадэ, КIуа/ тэзэ уашъор Хым жэхэкIуатэ». Мэкъамэу кIэлъыр хыор губжыгъэхэм къапыIукIырэм фэд, къыIотэщт хъугъэ/шIагъэм гумэкI/тхьамыкIагъоу ахэ/ лъыр зэрэзэхэпшIэщтым уфегъэхьазыры. Ащи изакъоп. Адыгэ усэм инэшэнэ шъыпкъэу зы сатырэм икIэухрэ къы/ кIэлъыкIорэ сатырэм иублапIэрэ макъэхэмкIэ зэтефэхэу, зэпежъыухэу зэрэщытыр къэубытыгъошIу. Тарихъ мэкъамэр зыкIэлъ усэхэм джыри къафэбгъэ/ зэжьмэ, блэкIыгъэ лIэшIэгъухэм ягумэкIхэр къыхэщых «Хашъом къитэджэгъэ орэд» зыфиIорэми. Мыри къушъхьэ/ хэм зэдэгущыIэгъухэр зыщадишIырэ усэ лъэпкъхэм ащыщ. Илъэс къинхэу лъэпкъым къызэпичыгъэхэм джыри тахещэ/ жьы: «Урыс пачъыхьэм ипчыпэ пакIэ НапIэу къэтIэтырэр ры/ тегъэдзыхы, Шъхьэр къэзыIэтырэм ыпсэ фыIуехы». Ащ къы/ пэджэжьы нэмыкI усэу «Адыгэмэ ягумэкI/гупшысэхэр» зыфиIорэри. Къыхэгъэхъожьыгъэмэ хъущт мыхэмэ афэдэ усэхэм анахьыбэр тарихъ романхэм апэкIэ МэщбэшIэ Ис/ хьакъ зэритхыгъэр. 18 Джы «Бзыикъо заом» зыкъыфэдгъэзэжьын. Мы тарихъ романым СССР/м и Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ. АрапыбзэкIэ, тыркубзэкIэ зэдзэкIыгъэхэу Дамаск ыкIи Ан/ кара къащыхаутыгъэх. А пстэури къызкIэтлъытэрэр тхы/ лъым мэхьанэ ин зэрэратыгъэм ишыхьатхэшъ ары. Романым лъапсэу иIэр адыгэм итарихъ щыщ хъугъэ/ шIэгъэ шъыпкъ. 1796/рэ илъэсым Нэджыд шъофыр зэпызы/ чырэ псыхъо цIыкIоу Бзыикъо дэжь щыкIогъэ заор ары. А чIыналъэр непэрэ Тэхъутэмыкъое районым икъыблэ гъунап/ къэ пэмычыжьэу Новодмитриевскэ станицэр джы зыдэщы/ сым дэжь щылъ. Ежь заор зэрэкIуагъэр зэкIэмкIи сыхьат заул ныIэп. Адэ сыда ащ фэдэ тарихъ роман иным тхакIом къыщиIуатэрэр? Анахь макIэми я XVIII/рэ лIэшIэгъум иятIонэрэ ныкъо адыгэхэм къарыкIуагъэр, ящыIэкIагъэр, хъугъэ/шIэгъэ зэфэшъхьафхэу къызэпачыгъэхэр къызэлъеубытых. Пщы/оркъхэм лэжьакIохэмрэ фэкъолIхэмрэ зыщапэу/ цужьрэ лъэхъан тхакIом къыгъэлъагъорэр. Пщы тетыгъор бжъэдыгъу, кIэмгуе лъэныкъохэм ащэпытэ хьазырэу, шап/ сыгъэ, абдзэхэ чIыгухэм нахь къащылэнлагъэу адыгэхэр псэ/ ущтыгъэх. ЧIыгулэжьыным, былымхъуным, сатыушIыным, хъызмэт зэфэшъхьафхэм – гъукIэным, шъошIыным, нэмыкI/ хэми апылъ фэкъолI лъэрыхьхэм ялъэкI, язэхэшIыкI, язэ/ гурыIон бэкIэ ахэхъуагъ. ЦIыфыгъэм, зэфагъэм, адыгагъэм, егъэшIэрэ шэн/зэхэтыкIэхэм апашъхьэ пщи, оркъи, фэ/ къолIи, хэтрэ адыги щызэфэдэнхэ фаеу ахэр къыкIэдэу/ щтыгъэх. Ащи изэкъуагъэп. Адыгэмэ ящыIэкIэ/псэукIэ нахь хьы/ лъэ къэзышIыщтыгъэхэм ащыщ Урысыемрэ Тыркуемрэ Те/ мыр Кавказыр, анахьэу адыгэхэр зэрыс шъолъырхэр зэты/ рахыхэу, заокIэ зэжэхаIэхэу зэрэщытыгъэр. Ахэмэ уапэу/ цужьыным пае адыгэ лъэпкъ пстэури зыкIыныгъэ ахэлъэу, зэгурыIожьхэу зэкъогъэуцогъэнхэ фэягъэ. Ар къыгурыIоуи, ащ фэгуIэуи адыгэмэ ахэтыгъэр мэкIагъэп. Ау мыщ дэжьы/ ми зэпэкъудыин Iофыр ахэлъыгъ. Тетыгъор зыIыгъ пщымэ анахь лъэшыр язэрэмыгъашIэу, адыгэ лъэпкъ пстэухэри шъхьадж ежь къызфигъэIорышIэхэу, ипщыгъо чIэтхэу а зы/ кIыныгъэр ыгъэпсыным ыуж итыгъ. ФэкъолIхэм, лэжьэкIо жъугъэхэм а зыкIыныгъэр адыгэмэ зэкIэмэ язэфэдэныгъэ шъхьафит щыIакIэм рапхыщтыгъэ. Джахэмэ афэдэ гупшысэ/гурышэ инхэм тарихъ рома/ ныр зэлъаIыгъ. ЗэлъаIыгъ пIомэ, а тарихъ нэкIубгъохэу зи/ 19 гугъу къэтшIыгъэхэр тхакIом къыкIиIотыкIыжьхэу арэп. Ахэр хъугъэ/шIэгъэ зэфэшъхьафхэм, цIыф насыпхэм, зэпыщыт кIуачIэхэм, адыгэхэм ящыIэкIэ/псэукIэ, яшэн/зэхэтыкIэхэм, яхэбзэ/бзыпхъэхэм апхырыщыгъэх, зэхэшIэ ин, гупшысэ куу зыкIэлъ сурэт игъэкIотыгъэхэу, художественнэ образ зэгъэ/ фагъэхэу къытегъэлъэгъух. Ахэмэ япхыгъэу зэфэдэныгъэ/ зэфагъэм, шъхьафитныгъэм фэкъолIхэр зэрэфэбанэхэрэр идее шъхьаIэу хэлъ. Ащ изехьакIохэр Хьагъур Мосэ, Тхьа/ хъохъу НэпашIу, ШыпэкIо Ахьмэд, Уайкъокъо Тамбыр афэ/ дэ фэкъолIхэр, ахэмэ яныбджэгъу/къотэгъубэхэр арых. Къа/ пыщытхэми лъэрыхьхэу, тетыгъо/пщыгъор ыIыгъэу ахэтыр макIэп – ШэрэлIыкъо лIэкъолъэшхэр, Хьаджэмыкъопщхэр, нэмыкIхэри арых. Мы нэкIубгъомэ публицистикэ мэкъэ лъэши, зэфэхьы/ сыжь нэшэнэ гупшысэхэри ахэлъ. Тарихъ екIолIакIэу, щыIэныгъэм къыхэхыгъэ лъэпсэ куухэу романым хэлъхэр ахэмэ джыри зэ къагъэпытэжьыгъ. Шапсыгъэ фэкъолIмэ къырахьыжьэгъэгъэ Iофыр фэкъолI пстэуми ядаоу, зэды/ ряIофэу зэрэщытыр къыкIэлъыкIогъэ илъэс пчъагъэхэми къагъэлъэгъуагъ. «Мыжъошъхьалыри», «Бзыикъо заом» фэдэу, тарихъ роман. Фэдэ къодыеп, зы лъэхъэнэ шъолъыр илъых пIоми хъущт. «Бзыикъо заом» я XVIII/рэ лIэшIэгъум иятIонэрэ ныкъо къызэлъеубытэу тIуагъэмэ, «Мыжъошъхьалыр» я XIX/рэ лIэшIэгъум ия 20–60/рэ илъэсхэм зэлъаIыгъ. Ыпэрэ рома/ ным хэтыгъэ геройхэу ТIарикъэ Субаш, Некрас Мишкэ афэ/ дэхэм «Мыжъошъхьалым» инэкIубгъохэм уащыIукIэщт. ЩымыIэжьхэми, Хьагъур Мосэ, ШыпэкIо Ахьмэд, Тхьахъохъу НэпашIу, Уайкъокъо Тамбыр, Абыдэ Нарыч, нэмыкIхэри хъугъэ/шIэгъэ зэфэшъхьафхэм, лъэпкъ Iофхэм япхыгъэхэу гукъэкIыжькIэ тхылъым къыхэфэх. Хьагъур Мосэ ыкъо Нур/ мыхьамэти герой шъхьаIэмэ ащыщ. Джахэмэ афэдэ зэпхы/ пIэхэм апкъ къикIэу романитIумэ зы художественнэ пкъынэ/ лынэ зэдыряIэу озыгъэIон, роман/дилогиекIэ озыгъэлъытэн нэшанэхэр яолъэгъулIэх. Арэу щытми, гупчэр зыIыгъ IофыгъохэмкIэ, хъугъэ/ шIагъэхэмкIэ, гупшысэ шъхьаIэу пхырыщыгъэмкIэ «Мы/ жъошъхьалыр» нэмыкIэу гъэпсыгъэ. КъызэрэтIогъагъэу, «Бзыикъо заом» гупшысэу пкъырылъыр лъэпкъым иIэкIоцI Iоф: ячIыналъэ, адыгагъэм, зэфагъэм, цIыфыгъэм апашъхьэ пщи, оркъи, лIэкъолъэши, фэкъолIи зэкIэри щызэфэдэнхэм фэгъэхьыгъэ бэнэныгъэр ары. Мыдырэми а социальнэ, 20 класс зэпыщыт Iофхэм уащыIукIэщт. Ау гупчэм итыр адыгэ/ мэ ятарихъ илъэсишъэ пчъагъэхэм къакIоцI анахь тхьамы/ кIагъоу къыхэхъухьэгъэ, лъэпкъым инахьыбэр изыгъэкIо/ дыкIыгъэ, ипхъыхьэ/итэкъу дунаим щызышIыгъэ Кавказ заор ары. Ар лъэныкъуабэу зэбгырэкIыми, идее купкIыр ащ пхы/ рыщыгъ. Гупшысэ шъхьаIэри пстэуми зэдыряе хэгъэгур, чIыналъэр, къушъхьэхэр, мэзхэр, шъофхэр IэкIыб къэрал пыйхэм, урыс пачъыхьэм къыритэкъулIэгъэ дзэхэм ащыу/ хъумэгъэнхэм, ащ пае адыгэ пстэуми зы гупчэ, зы пащэ яIэу, ялIыхъужъыгъи акIуачIи зэкIэугъоягъэхэу а зы гухэлъым фэгъэIорышIэгъэнхэм епхыгъ. МэщбэшIэ Исхьакъ Кавказ заом нахьыпэкIэ усэ пчъа/ гъэхэмкIэ лъыIэсыгъ, ащкIэ «Хыуай» зыфиIорэ поэмэми игугъу къэтшIыгъ. Ау Совет хабзэм илъэхъан а заом рыкIогъэ шъыпкъэр къэбгъэлъэгъон, ащ кIэухэу фэхъугъэхэм шъхьэ/ ихыгъэу уатегущыIэн плъэкIыщтыгъэп. Хэгъэгум илъыгъэ идеологием ар ыдэщтыгъагъэп. Арэу щытми, ащ фэдиз тхьамыкIэгъошхор адыгэмэ къа/ фэзыхьыгъэ заом ылъапсэхэр, къырыкIуагъэр, къешIэкIыгъэ хъугъэ/шIагъэхэр къэзыгъэлъэгъорэ документхэу хъарзы/ нэщмэ ачIэлъхэм, нэмыкI тхыгъэ зэфэшъхьафхэу щыIэмэ МэщбэшIэ Исхьакъ алъыхъоу, зэригъэуIухэу, зэфихьы/ сыжьхэу зиублэгъагъэр бэшIагъэ, икIыгъэ лIэшIэгъум ия 90/рэ илъэсхэу тихэгъэгу зэхъокIыныгъэ инхэр къихъухьэхэу зы/ ригъэжьэгъагъэм нахь чыжьаIу. А зэхъокIыныгъэхэм къыз/ дахьыгъэ фитыныгъэхэм яшIуагъэкIэ тихэгъэгу имызакъоу Тыркуем, Францием, Англием, Грузием арыт хъарзынэщ/ хэм, къащыхаутыгъэ тхыгъэхэм МэщбэшIэ Исхьакъ алъыIэ/ сыгъ. Ахэмэ къахихыгъэ документхэр тхылъым инэкIу/ бгъохэм уащыIукIэщт. АщкIэ тарихълэжь шъыпкъэхэми ар янэкъокъогъун ылъэкIыщт. Ау тхылъым мэхьанэ шъхьаIэу иIэр зэпхыгъэр нэмыкI: художественнэ гупшысэ куукIэ, зэ/ фэхьысыжьыгъэ образ гъэшIэгъонхэмкIэ, ифэшъошэ эсте/ тическэ шапхъэхэмкIэ, романыр эпопеем фэзыщэрэ къэIо/ кIэ игъэкIотыгъэхэмкIэ ушъагъэ. Эпическэ къэIотэным ишъолъыр инэу зигъунапкъэхэр чыжьэу зэIухыгъэу тхакIом ыгъэунэфыгъэм ригъэфагъэр бэ. Конфликт шъхьаIэр зэпхыгъэр Урысые пачъыхьэм адыгэмэ яегъэшIэрэ псэупIэ чIыпIэхэр атырихынхэшъ, хы ШIуцIэ Iушъор къызIэкIигъэхьаныр ары. А зэо/зэпыщытхэм Темыр Кавказыр зэрэпсэоу ахэщагъ. Грузием, Тыркуем, Англием, нэмыкIхэми мыщ епхыгъэ гухэлъ гъэнафэгъэхэр яIэх. 21 Арышъ, а хъугъэ/шIагъэхэу хэгъэгубэхэр зыхэщагъэхэр Iофышхоу къэтэджы. Гупшысэ шъхьаIэу МэщбэшIэ Исхьакъ ащ пхырищырэр адыгэмэ яшъхьафитныгъэ икъэухъумэн, ащ пае лъэпкъ пстэухэри зэкъогъэуцуагъэхэу, зыкIыныгъэ ахэлъэу, зы пащэ яIэу гъэпсыгъэныр ары. А гухэлъышIум щызэпыщыт кIуачIэхэри тхакIом къегъэлъагъох. Анахь пэ/ рыохъу инэу адыгэмэ яIэри ежь илъэпкъкIэ пэщэныгъэ зезы/ хьэрэ пэпчъ адрэ пстэуми япэщэн фаеу зэрилъытэрэр ары. Ащ зэдэIужь Iофыр, пкIуачIэ зэхэлъэу уишъхьафитныгъэ уфэбэнэныр къегъэхьылъэ, къеукъо. Урыс пачъыхьэми ар егъэфедэ. Джахэр зэригъэуцогъэ сюжет хэщыпIэ зэфэшъхьаф/ хэм, зэгъусэхэу зэдакIохэми е зэхэхьажьыхэми, адыгэ лъэп/ къым зэрэпсэоу къырыкIуагъэри, нэбгырэ зырызхэм янасып гъогуи, тарихъым чIыпIэу щаубытыгъэри къыщызэIуехы. Ахэ/ мэ ащыщых зэлъашIэрэ пащэхэу, лIыхъужъхэу Занэ Сэфэр/ бый, ащ ыкъо Къэрбатыр, Хъан/Джэрый, Бэрзэдж Джыран/ дыкъу, Хьаджэмыкъо Аслъанбэч, Цэй Хьатырбай, Мыхьа/ мэт/Амин наиб, урыс пачъыхьэхэу Апэрэ Николай, ЯтIонэрэ Александр, Тыркуем илIышъхьэхэр, дзэпэщэ зэфэшъхьаф/ хэр. ЧIыпIэ ин аубыты зэлъашIэрэ фэкъолIхэу Трам, Хьагъур Нурмыхьамэт, Некрас Мишкэрэ Тимэрэ, нэмыкIхэми. Мы/ хэмэ ащыщыбэхэр щыIэгъэ шъыпкъэх. Сыд фэдизэу «Мыжъошъхьалым» игъунапкъэхэр зэIу/ гъэкIотыгъэхэми, Кавказ заом фэгъэхьыгъэу МэщбэшIэ Ис/ хьакъ къыгъэлъагъо шIоигъоу ыгъэунэфыгъэхэр зэкIэ ригъэ/ фэн ылъэкIыгъэп. Ащ къыпкъырыкIыгъэмэ ащыщ романэу «Хъан/Джэрый» зыфиIорэр. Мыр зэлъашIэрэ адыгэ цIэрыIоу СултIан Хъан/Джэрые зэрэфэгъэхьыгъэр тхылъым ышъхьэ/ кIи къыбгурыIонэу щыт. «Мыжъошъхьалыми» ащ ыцIэ чIыпIэ макIэп щиубытырэр. Анахьэу Кавказ заом иIофыгъо хьылъэ/ хэм, урысые/адыгэ зэфыщытыкIэхэм Хъан/Джэрые зэрахэ/ тыр, мамыр зэзэгъыныгъэ/зэдэпсэуныгъэм илъагъо ахэр рищэнхэм зэрэпылъыр, нэмыкI лъэныкъо горэхэри тхакIом тегъэлъэгъух. Ау ар зыфэдэгъэ шъыпкъэр, къыгъэшIэгъэ тIэкIум хэмыкIокIэжьын лъагъоу щыхищыгъэр, ицIыф гъэ/ псыкIэ/гупшысакIэ, кIэух хьылъэу ищыIэныгъэ фэхъугъэр къызэIуихынхэм пае роман шъхьаф ищыкIагъэу тхакIом ылъытагъ. Ащ игъунапкъэхэри инэу зэIугъэкIотыгъэх. ИкIэлэцIы/ кIугъо, иныбжьыкIэгъу илъэсхэу Лъэустэнхьаблэ къуаджэм щырихыгъэхэр, къызэрэхъухьэгъэ иунагъо, иIахьыл благъэ/ 22 хэр, иныбджэгъу/къотэгъухэр, икъоджэгъухэр къегъэлъа/ гъох. Екатеринодар, Петербург ащеджэу, дзэ къулыкъур ащихьэу, политикэ Iофхэм ахэщагъэу зэрадэсыгъэм, урыс/ перс, урыс/тырку, Польшэ заохэм зэрахэлэжьагъэм, Кав/ каз къушъхьэ полуэскадрон зыфаIощтыгъэм ипащэу, пачъы/ хьэу Апэрэ Николай ифлигель/адъютантэу, ар бэрэ гущыIэгъу къыфэхъоу, иухъумакIохэм ахэтэу зэрэщытыгъэм, генерал/ хэм зэраIукIэщтыгъэм нэкIубгъохэр афэгъэхьыгъэх. Анахь мэхьанэ зиIэмэ ащыщ Петербург ицIыф гъэсагъэхэу, тха/ кIохэу А. Пушкиным, И. Крыловым, В. Бурнашевым, Н. Греч, нэмыкIыбэхэми ахэтэу, язэIукIэхэм ахэлажьэу къызэригъэ/ лъагъори. МэщбэшIэ Исхьакъ дэгъоу ышIэщтыгъэ романым игуп/ чэ ригъэуцорэр зыфэдэ цIыфыр. КъыгъэшIагъэр мыбэми, Хъан/Джэрые ищыIакIэ щызэпэкIэкIыгъэр бэ. Къэзыуцухьэ/ рэ цIыфхэм уасэу фашIырэри зэфэшъхьафыгъэ. Илъэпкъэ/ гъухэм пачъыхьэм иIумэтэу, икъэбарзехьэу зылъыти ахэ/ тыгъ. Адыгэхэм яшъхьафитныгъэ ибэнэкIо пхъашэу еплъыщ/ тыгъэхэри макIэп. Ахэр зэкIэ къыщызэIуихыхэу тхакIом хъугъэ/шIэгъэ зэ/ фэшъхьафыбэмэ тахещэ. Урысыем идзэкIолIэу зэрэщы/ тымкIэ ипшъэрылъхэр еIолIапIэ имыIэу зэригъэцакIэхэри къытегъэлъэгъу. Арэу щытзэ зэрэадыгэр, илъэпкъ чIыпIэ къин зэритыр щыгъупшэуи къыхэкIырэп, лъыгъэчъэ Iоф хэ/ мытэу мамыр зэзэгъыныгъэкIэ заор ухыгъэн фаеу пачъы/ хьэм ышIошъ ыгъэхъуными пылъ. А Iофыр ежь ыпшъэ рилъ/ хьажьынышъ, адыгэмэ алъэныкъокIэ ащ пэщэныгъэ дызэ/ рихьаными фэхьазыр. Ахэмэ афигъэIорышIэзэ, адыгэмэ лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI къакIугъэ гъогур, гушъхьэлэ/ жьыгъэу зэрагъэуIугъэр, яшэн/хабзэхэр, яхъызмэт шIакIэ, яунэгъо зехьакIэ афэгъэхьыгъэу ыугъоигъэр, ытхыжьыгъэр бэ. Ахэр шIэныгъэлэжь тхылъмэ, художественнэ произве/ дениехэм къахэнэжьыгъэхэу джы къызнэсыгъэми дгъэшIа/ гъохэу тарыгушхоу зэтэгъашIэх. Джаущтэу нэбгырэ зырызхэм яхъишъэ, къарыкIуагъэр, яцIыф гъэпсыкIэхэр, янасып гъогухэр Кавказ заом ихъугъэ/ шIагъэхэм япхыгъэхэу МэщбэшIэ Исхьакъ нэмыкI тхылъхэ/ ми къащигъэлъэгъуагъ. Ащ фэд «ГъэритIу» зыфиIорэ лиро/ эпическэ романэу «Мыжъошъхьалым» ыуж бащэ темышIэу къыдэкIыгъэр. Кавказ заом имэфэ хьылъэхэм бэрэ тхакIом къафегъэзэжьы. Ау ахэр хэгъэгу зэфэшъхьафхэр, ахэмэ ялIышъхьэхэр зыхэт Iофхэу ащ тапашъхьэ къыригъэуцохэ/ 23 рэп. Ахэр нэбгырэ зырызхэм ящыIакIэ, янасып пхырыщыгъэ хъугъэ/шIагъэх. Зыр «ГъэритIу» зыфиIорэм хэт урыс дзэ/ кIолIэу, адыгэмэ гъэрэу къаIэкIэфэгъэ Федор Данилович Анаскевич. Адрэр илъэсий нахьыбэ ымыныбжьэу янэрэ ятэ/ рэ заом хэкIодагъэу Нижегородскэ полкым идзэкIолIмэ къаIэкIэфэгъэ Дэгужъые Афыпс. Пстэуми апэу узэлъызыубытырэр Фидур къырыкIуагъэр ары. Илъэс заулэ хъугъэу ар гъэрэу адыгэмэ ахэс, Пэзэдэ Жакъызэ ищагу дэт. АпэрэмкIэ джаур аIоти, ащ акIыбхэр къыфагъазэщтыгъэ. Ау уахътэ зытешIэм зэрэцIыфышIур къагурыIуагъ. Ежьыми адыгабзэри ышIагъ, адыгэ хэбзэ/бзып/ хъэхэми арыгъуазэ хъугъэ. Ащ идин щыгъупшагъэп, ау быс/ лъымэн динми лъытэныгъэшхо фешIы. А пстэуми акIыгъоу ицIыфыгъэ напэ къыухъумэжьын елъэкIы. Къоджэдэсхэм ащыщ шъыпкъэм фэдэу хъугъэ, адрэхэми ихьалэлыгъэ, ишъыпкъагъэ осэшхо къыфашIы. Шъыпкъэ, иунагъуи, ипшъа/ шъэхэми, идзэкIолI ныбджэгъухэми афэзэщы, ау зигъэ/ былъэу хэхьажьыныри, ащ фэдэ амал иI нахь мышIэми къы/ ригъэкIурэп. Дэхэ/дахэу атIупщыжьмэ, кIожьыщт. Жакъы/ зи сыд фэдизэу жъалым пIощтми, а лIыгъэ/гукIэгъур къыхэ/ фэ, Фидури Нижегородскэ полкэу зыхэтыгъэм ащэжьы. Зяти, зяни зимыIэжь Афыпс пшъэшъэжъыеу полкым ыпхъум фэдэу урыс дзэкIолIмэ къахэфагъэм ятэуи, ятэжъэуи ар фэхъугъ. Адыгагъэр, адыгэ хабзэхэр дэгъоу зэришIэхэ/ рэм ишIуагъэкIэ лъэпкъ нэшанэхэм атетэу Афыпс ащ ыпIугъ, ренэу ынаIэ тетыгъ, инэплъэгъу итыгъ. Игупсэ чIыпIэхэр ыгу къэкIыжьхэу пшъэшъэжъыер ахэмэ афэзэщы зыхъукIэ, ежь Федор Анаскевичи фишIэщтыр ымышIэу къэнэшхъэищ/ тыгъэ. Зэгорэм псыхъом гъэбылъыгъэкIэ зэпырищыжьы/ нышъ, ядэжь ыгъэкIожьынэу пылъзэ, лъежьагъэхэ къэрэгъу/ лэмэ ар аукIыгъ. Ащ ыуж ежь Афыпсэ къыгъэшIэжьыгъэ тIэкIум ащ фэшъыгъоуи хэтыгъ. Ащи нахь гузэхэшIэ къинхэу пшъэшъэжъыем къызэпи/ чыхэрэри тхакIом къызэIуехых. Ахэр ичIыналъэ фэгъэхьыгъэ гукъэкIыжь узых. Ар зипшъашъэкIэ зыштагъэ Амилахвари унагъом зыфэныкъо щымыIэу ар Тифлис щапIугъ, щырагъэ/ джагъ. Генералэу Граббе, Кавказым илIышъхьэу Михаил Романовым афырикъужьэу ар алъытэу, Мария Николаевна Нижегородская фаусыгъэу агъашIощтыгъ. Iэзэ зэфэшъ/ хьафхэми арагъэлъэгъугъ. Ау ащ Iэзэгъу закъоу иIагъэр ичIыгужъ, икъуадж. Ахэмэ афэгъэхьыгъэ гупшысэ мыухы/ жьым илIыкIыгъ, Тифлис къалэми щагъэтIылъыжьыгъ. 24 Джащ фэдэу нэпсыр къэзыгъэкIорэ, гур къэзыфызырэ къэIотэкIэ/къэгъэлъэгъокIэ амалхэри МэщбэшIэ Исхьакъ а тхыдэ гухэкIым къыфигъотыгъэх. Ащ ухэтзэ, Афыпсэ имы/ закъоу лъэпкъыри зэрэпсэоу уапашъхьэ къеуцо, нэмыкI гуп/ шысэ хьылъэхэри шъхьэм къыпшIуебанэх: а пстэуми ублапIи, ухыжьыпIи афэхъугъэр Кавказ заоу зэкIэ адыгэхэм тхьамы/ кIэгъо мыухыжьыр къафэзыхьыгъэр ары. Кавказ зэо илъэсхэм МэщбэшIэ Исхьакъ нэужкIи къа/ фегъэзэжьы. Ахэмэ къахихыгъэ хъугъэ/шIагъэх «Джасус» зыфиIорэ романым къыриубытэхэрэр. Мыри зы нэбгырэ ышъхьэ къырыкIуагъэм епхыгъэ фэд. Гупчэм итыр урыс за/ бытэу абдзахэмэ гъэрэу ахэсыгъэ Ф. Ф. Торнау. Лъэхъанэу зыщахэсыгъэри 1835–1837/рэ илъэсых, Кавказ заом ижъо/ тыпI. Федор Анаскевич фэдэу мыри гъэры, ау ащ игъэрыкIи, игухэлъи, изекIуакIи нэмыкI шъыпкъэх. Ар джасус плъэкIо/ дэIуакIу, шъэфэу къэбархэр ыугъойхэзэ, къызхэкIыгъэ дзэм IэкIигъэхьанхэр ары ипшъэрылъыр. Илъэсхэр, мазэхэр, ма/ фэхэр, сыхьат пчъагъэм фырикъужьэу, чIыпIэу зыщыхъу/ гъэр къыдигъэлъагъохэу нэкIубгъуабэмэ уаIокIэ. АщкIэ ежь Торнау къытхыжьыгъэ тхылъэу «Воспоминание кавказского офицера» зыфиIори МэщбэшIэ Исхьакъ иIэпыIэгъушIу. А пстэур художественнэ гупшысэ зэфэхьысыжьым хэгъэт/ кIухьагъ. Сыдигъуи зэришIы хабзэу, зыми хэмыкIокIэрэ сурэтхэмкIэ, образхэмкIэ тхылъыр ушъагъэ. А пстэуми япкъынэ/лынэ къекIоу адыгэ лъэпкъ щыIакIэр хэгъэщагъ. Тарихъым, шэн/хабзэхэм, дунэе хэплъакIэм, хъызмэт зехьаным якъэгъэлъэгъон тхакIом бэрэ зыфегъэ/ зэжьы. Абдзахэхэм, зэкIэ адыгэхэм яшъхьафитныгъэ къа/ ухъумэжьыным пае агъэфедэрэ шIыкIэ/амалхэми бэрэ алъэIэсы. Лъэхъэнэ зэхэлъэшъогъэ къиным уишIури уипыи/ ри щызэхэфыгъуай. Торнау фэдэ гъэрэу къаубытыгъэр ахъщэкIэ, мылъкукIэ зыщащэжьырэ чIыпIэхэми уарихьы/ лIэщт. Ау ахэмэ сыдигъуи шъыпкъэр алъапс. Анахьэу адыгэ пащэхэм зэдэIужь икъу зэрахэмылъыр, яхэгъэгу, ячIыгу чIанэным ищынагъо ренэу зэрашъхьащытыр къызщигъэлъэ/ гъорэ нэкIубгъохэм ар сыдигъуи къахэщы. Ф.Ф. Торнау фэгъэхьыгъэ хъишъэр Кавказ заом изы пычыгъу пIоми хъущт. Адэ тлыхъ тхьапша ищыкIагъэр а охътэ жъалымэу Кавказым ианахь цIыф лъэпкъ инмэ ащыщыгъэ адыгэхэр ипхъахь/итэкъу дунаим щызышIыгъэр къэбгъэлъэ/ гъоным пае? МэщбэшIэ Исхьакъ Кавказ заом фэгъэхьыгъэу тхылъ пчъагъэ ытхыгъэми, джы къызнэсыгъэм ихудоже/ 25 ственнэ гупшысэ а лъэхъэнэ хьылъэ зэхэфыгъуаем зэлъиIыгъ. Кавказ заом икIэух илъэсхэр джыри нахь игъэкIотыгъэу къэ/ зыгъэлъэгъорэ романэу «Рафыгъэхэр» ащ ишыхьат. Тхы/ лъым фишIыгъэ шъхьэмкIэ ащ гупшысэ купкIэу иIэр къэошIэ. «Джасус» романым нэIуасэ тызащыфэхъугъэ цIыфхэм мыщи уащыIукIэщт. Ахэмэ афэдэ нэбгырэ, унэгъо минмэ ятхьамы/ кIагъо тхыдэ мыухыжьэу тарихъым къыхэнагъ. А лъэпкъ шIэжьыр ары МэщбэшIэ Исхьакъ гупсэф къезымытырэр. Тарихъ романхэм татегущыIэзэ, джы нэс нахь тынаIэ зытетыгъэр я XIX/рэ лIэшIэгъум адыгэмэ къарыкIуагъэр, Кав/ каз заор шъыпкъагъэ хэлъэу тхакIом къызщызэIуихырэ тхыгъэхэр арых. МэщбэшIэ Исхьакъ ахэр джыри лъегъэ/ кIуатэх. Ау тарихъым зыхахьэм, ахэмэ къащымыуцоу, лIэшIэгъу пчъагъэхэмкIэ зэкIэIэбэжьзэ, адыгэмэ къарыкIуа/ гъэм зыфигъэзагъ. Ащ фэд ятIонэрэ илъэс минэу къызэты/ нэкIыгъэм иублапIэхэм зафигъази, «Рэдэд» зыфиIорэ тарихъ романэу ытхыгъэри. Адыгэ лъэпкъэу къосэгъумэ яхэгъэгу, ахэм япщышхоу Рэдэд ящыIэкIагъэр ары анахьэу гупчэм итыр. Ащ дакIоуи ягъунэгъу нэмыкI адыгэ лъэпкъхэу мыутIэхэм, зыхыхэм, хьакIуцухэм тахещэ. АдыкIэ къагос Тумтэкъашъэ зыIыгъ русичхэм Хъэзэр къэгъэнат хэгъэгуми къатегущыIэ ящыIэкIэ/псэукIэ къытегъэлъэгъу. Зы бгъумкIэ а хэгъэгу, лъэпкъ пстэухэри зэхахьэх, зэдэгущыIэх, къини хъяри зэда/ гощы. АдрэмкIэ зэо/банэми хэт зэпытых, мылъкур нахь зышIоIофыри, цIыф тыгъугъэр ащэн/ащэфыным фэщагъэри макIэп. А пстэуми апхырыкIыгъ Рэдэд, ищыIакIи, ипщыгъо зехьакIи пытэу япхыгъ, ицIыфыгъи, илIыхъужъыгъи ащ фэ/ дабэмэ къащылъэгъуагъ. Ащ ишэн/зекIуакIэхэр, игукIэгъу, илъэпкъ инахьыжъхэм зэрафыщытыр къыгъэлъагъо зыхъу/ кIэ, адрэ романхэм зэращыхъурэм фэдэу МэщбэшIэ Ис/ хьакъ лъэпкъ шэн/зэхэтыкIэхэм бэрэ къафегъэзэжьы, ижъы/ рэ адыгэхэм къызэратегущыIэрэм къыхэкIэу ахэмэ ащыщ/ хэм якъежьапIэхэри къыхегъэщы. Ащ фэд итеплъэкIэ, ыкIуачIэкIэ Рэдэд къызэIуих зыхъукIи: IорыIуатэхэм ахэт лIыхъужъхэр угу къыгъэкIыжьхэу бэрэ къыхэкIы. Арэу щыт/ ми, цIыфым илъэкI къымыхьын тхакIом зи къыугупшысырэп. Мыхэр зэкIэ аужырэ нэкIубгъохэр зэлъызыIыгъ хъугъэ/ шIагъэхэм ащызэтырихьагъэх. Къосэгъухэмрэ Тумтэкъэшъэ русичхэмрэ бэрэ зэхахьэх, зэдэгущыIэх, ау зэIуупIэхэу къызэрэхэкIырэри макIэп. Анахьэу ар зэпхыгъэри Мстислав 26 хьакъулахьэу къатырилъхьэрэмрэ чыристан диныр егъэзы/ гъэкIэ аригъэштэнэу зэрэпылъымрэ. Дин Iофхэр, тхьэлъэIу/ ныр романым бэрэ къызэрэщытэджхэрэри ащ емыпхыгъэу щытэп. Аущтэу хэгъэгу дзитIур зыщызэпэуцужьыгъэ горэм Рэдэд лъыгъэчъэным хэмыхьэу Мстиславрэ ежьыррэ Iашэ амыIыгъэу зэбэнынхэшъ, текIорэм чIыгуи, мылъкуи, унагъуи зэкIэ иенэу зэзэгъыгъэх. Ау шъыпкъагъэ зыхэлъ Рэдэд тхьагъэпцIыгъэ/гъэпцIагъэкIэ Мстислав къыпэгъокIыгъ. Ища/ зымэ тхьаIу шъэжъыер дигъэбылъхьагъэу къычIэкIыгъ, текIоныгъэр дэзыхырэ Рэдэди ащкIэ къыукIыгъ. А хъугъэ/ шIагъэм къэугупшысыгъэ Iоф хэлъэп. «Повесть временных лет» зыфиIорэ тхыгъэми ар къыщаIотэжьыгъ. Ежь МэщбэшIэ Исхьакъи а таурыхъ гъэшIэгъоным зызэрэфигъэзагъэри аукъо/ дые Iофэп. Адрэ лIыхъужъхэм афэдэу адыгэ шIэжьым, адыгэ IорыIуатэм Рэдэд хэлъ зэпыт, ыцIэ орэдыжъхэм ахэт. Ащи изакъоп. Зэбэнынхэ зэхъум, Iуагъэ зэрэзэдашIы/ гъагъэу Рэдэд ыкъохэу Дзэпщырэ Зэфэсрэ Мстислав ыштэ/ жьыгъэх, ацIэхэри ЮрэкIэ ыкIи РоманкIэ зэблихъугъэх, чы/ ристан динми ригъэхьагъэх. Нэужым ахэмэ лъэпсэшхоу адзы/ гъэр лIэшIэгъумэ ащызэбгырыкIыгъ, Урысые хэгъэгум щызэлъашIэрэ цIыф инхэр къахэкIыгъэх. Джы къызнэсыгъэ/ ми Рэдэд илIакъо къызэрэхэкIыгъэм рыгушхохэри ахэтых. КIэух гущыIэу романым фишIыгъэм ахэмэ ащыщыбэхэм ацIэхэр МэщбэшIэ Исхьакъ къыщыреIох. «Рэдэд» къыкIэлъыкIогъэ романым «Адыгэхэр» ыIуи шъхьэу зэрэфишIыгъэм сыд фэдэ лъэныкъокIи ахэмэ ящыIа/ кIэ къызэлъиубытыным ущегъэгугъы. Ары ыкIи зэрэщыты/ ри. ТхакIор зылъымыIэсырэ лъэныкъо къэгъотыгъуай: цIыф шъхьэзакъохэм, унэгъо кIоцIхэм, къоджэ шъхьафхэм, ады/ гэ лъэпкъхэм, гъунэгъу хэгъэгухэм, ахэр зэкIэ зэрэзэфы/ щытхэм анэсыжьэу инэплъэгъу итых. Ыпэрэ романхэм афэ/ дэу мыщи адыгэхэр шъхьафитхэу, рэхьатхэу, шъхьадж зэ/ рэфаеу щыIэнхэм иIоф пстэуми апшъэ макIо. Ары шъхьае, ар лъэныкъо хьылъитIу япхыгъ. Зыр Урысыем имызакъоу Тыркуери, Къырым хъаныри адыгэ чIыгухэр аIэ къырагъэ/ хьанхэм игухэлъ зыдаIыгъ зэпыт. Адрэр япыйхэм апэуцу/ жьынхэм, яшъхьафитныгъэ къаухъумэжьыным пае зы хэ/ гъэгу зэикIхэу, зы пщы/пэщэ хэхыгъэ зэкIэри едэIунхэу яIэ/ ным иIоф. Ари ежь адыгэхэм ялажьэкIэ, зэрэзэмыдэIужьхэ/ рэм къыхэкIыкIэ къадэхъурэп. А пстэури социальнэ/полити/ ческэ Iофыгъо инхэм, хэгъэгу зэфыщытыкIэхэм, адыгэхэм 27 духовнэ/философскэ дунэехэплъакIэу я XVI/рэ лIэшIэгъум яIагъэм апхырищыхэзэ, тхакIом къызэIуехых. Гупчэм итхэр адыгэ пщышхохэу ЖаныемкIэ Къэнэшъы/ къо Шъэбэкъу, КъэбэртаехэмкIэ Идарэ Темрыкъу, Бэслъы/ нэемкIэ Къанэкъо Мэщыкъу, фэкъолIмэ япащэу Къэлэкъут, Урысыем ипачъыхьэшхоу Иван Грознэр арых. Дзэпащэхэ/ ми, ныбджэгъухэми, Iахьылхэми ахэмэ къятэкъокIыгъэри бэ. Адыгэпщыхэм анахь гумэкI инэу яIэр тыркухэм, къырым хъанхэм, персхэм къарашIылIэрэ хъункIэн заохэр арых. Ахэ/ мэ защаухъумэнымкIэ анахь гугъапIэу Иван Грознэр, ар зи/ пэщэ хэгъэгушхор къыхахыгъ. Iуагъэ горэ адашIы ашIоигъоу Шъэбэкъурэ Мэщыкъорэ Москва макIох, Иван Грознэм IокIэх. ЗэгурыIуагъэхэу пачъыхьэми IэпыIэгъукIэ къыгъэгу/ гъагъэх. Пщыхэм нэмыкI лъэбэкъухэри адзыгъэх. Шъэбэкъу ыкъо Кутакъэ, нэужым АлександрэкIэ зэджагъэхэр, пачъы/ хьэгъум иIэрылъхьэу Москва къыдигъэнагъ. ЯтIонэрэу ежь идзэкIолIхэр игъусэхэуи Москва кIуи, Ливониемрэ Урысы/ емрэ азыфагу щыкIорэ заом хэлэжьагъ. Къызегъэзэжьыми, воеводэу Вишнивецкэр зипэщэ урыс дзэкIолI купыр Жаныем къыздищагъ. Идарэ Темрыкъуи Иван Грознэм пэблэгъэ шъыпкъэу мэхъу, ащкIэ лъэбэкъу ини ыдзыгъ: ипшъашъэу Гощэунае шъхьэгъусэкIэ пачъыхьэм ритыгъ. Ащи Мария фаусыгъэу Урысыем ипщыгощэшхокIэ еджэхэу хъугъэ. Ахэмэ япачъы/ хьэгъу, яунэгъо зехьакIэ, яшэн/зэхэтыкIэхэр бэрэ къафигъэ/ зэжьзэ, психологическэ сурэт гъэшIэгъонхэмкIэ МэщбэшIэ Исхьакъ къызэIуехых. Къыхэгъэхъожьыгъэмэ хъущт урыс дзэкIолI купышхо Темрыкъуи Къэбэртае зэрэщиIыгъыгъэр. Мыхэр зэкIэ хъугъэ шъыпкъэхэу, тарихъ лъапсэ яIэу урыс/ адыгэ зэфыщытыкIэхэм къахэнагъэх, романым ипкъынэ/ лыни хэуцуагъэх. АщкIэ узыгъэгъозэрэ кIэух гъэшIэгъони мыщ иI. А пстэумэ ауж мы адыгэ чIыналъэхэм нахь ащырэхьат фэдэ хъугъэ. Ау Урысыем гохьэгъэным дэзымыштэрэ, Къы/ рым хъаным, анахьэу Тыркуем фэзыкъудыирэ пщыхэри мымакIэу щыIагъэх. Ахэмэ ащыщых ЖаныекIэ Тахъупщырэ Цухъопщырэ. Ежь ялъэпкъ кIоцIыкIэ тетыгъор зыубытыщтыр язэрэмыгъашIэу зэбэныжьхэри ахэтых. АщкIэ къэбэртэе пщыхэу Къайтыкъорэ Пщыапшъэкъорэ Идар Темрыкъо Iуадзынышъ, пщышхо IэнатIэр аубытыным пае зи къагъэна/ гъэп. 28 Адыгэ лъэпкъыр зэкъотэу, зэкIэри зэдэIужьэу, яшъхьа/ фитныгъэ къызэдаухъумэжьэу гъэпсыгъэным фэбанэхэри щыIэх. Ащ фэдэу тхакIом къыгъэлъагъорэр фэкъолI Къэ/ лэкъут. Зэгъунэгъухэр зэкIэ зэо/бани къыхэмыхьэу, мамы/ рэу, зэрэлъытэжьхэу зэдыщыIэнхэм ар ыуж ит. Ащ пае адыгэ лъэпкъ пстэуми алъыIэсыгъ. Ау ар зыгу римыхьхэри къэхъу/ гъэх, зэрэфэкъолIым пае хъэтэпэмыхь зышIыхэри пщымэ ахэтых. Джащ фэдэ лъэхъэнэ къин, щыIэкIэ зэхэфыгъуай Мэщ/ бэшIэ Исхьакъ зыхэхьагъэр. Ар зы тхылъкIэ къипIотIыкIын плъэкIынэуи щытэп. НэужкIэ ащ къыкIэлъыкIогъэ Кавказ заоу илъэси 100 фэдиз зыкъудыигъэми ар къыгъэлъэгъуагъ. Ар зэхэфыгъошIоу зэрэщымытыр «Мыжъошъхьалыми», «Хъан/ Джэрыйи», «ГъэритIуми», «Джасусми», «Рафыгъэхэми» дэгъоу къыдгурагъэIуагъ. Тарихъ романхэу «КъокIыпIэмрэ къохьапIэмрэ», «Ай/ щэт» зыфиIохэрэми адыгэхэм къарыкIуагъэм илъэныкъо гъэшIэгъонхэм уахащэжьы. Лъэпкъым щыщхэу нэмыкI хэ/ гъэгухэм цIэрыIо ащыхъугъэ цIыфхэм ащыщхэр МэщбэшIэ Исхьакъ уапашъхьэ къырегъэуцожьых. «КъокIыпIэмрэ къохьапIэмрэ» зыфиIорэм я XII–XV/рэ лIэшIэгъухэм илъэси 135/м къыкIоцI Египет тетыгъор щызыIы/ гъыгъэ, ипачъыхьэгъэ адыгэ мамлюкмэ къарыкIуагъэр къыщегъалъагъо. А уахътэм къыкIоцI адыгэ пачъыхьэ/султIан 22/рэ а хэгъэгум щызэблэкIыгъ. МэщбэшIэ Исхьакъ ыпэкIи ахэмэ яхьылIагъэу тарихълэжьхэм атхыгъэр макIэп. Дунаи/ ми мамлюкхэр дэгъоу щызэлъашIагъэх. Ау тхакIор ахэми къагъэуцугъэп. Джа шIэныгъэ/къэбар лъапсэхэу щыIэхэри къызфигъэфедэхэзэ, а лъэхъэнэ гъэшIэгъоныр къокIыпIи къохьапIи къызэдиубытэу дунэе тарихъым, культурэм, шIэжьым къызэрэхэнагъэхэр ежь изэхашIэкIэ, иеплъыкIэкIэ, художественнэ образхэмкIэ, сурэт гъэшIэгъонхэмкIэ тха/ кIом къызэIуехы. А лъэхъаным адыгэ мамлюк пачъыхьэхэу Египет иIагъэ/ хэм ащыщхэу МэщбэшIэ Исхьакъ нахь къахигъэщхэрэр Пый/ пэрыс (Бибарс), Къэлэун, Баркъукъу, Къаитбэй, Къаншъау/ гъур, Тумэнбэй. Мыхэмэ ежь нэбгырэ пэпчъ дунай псэу яI. Мары, гущыIэм пае, Пыйпэрыс къыгъэлъагъо зыхъукIэ, лъэ/ ныкъорыгъэзэ екIолIакIэм тхакIом зыщедзые. Итеплъи иIэкIоцI дунайи къызэдиубытхэу шIуагъи щыкIагъи ащ ишэн/ зекIуакIэхэм ахэлъхэр къетхыхьэх. Дзэм изещэнкIэ IэпэIэсэ/ ныгъэу хэлъми, илIыхъужъыгъи уасэ афэшIыгъуай. Ащ ипэ/ щэныгъэ чIэтхэу Египет ипыибэхэр зэхагъэтэкъуагъэх. Ахэ/ 29 мэ адакIоу хъор/шэрыгъэу, жъалымыгъэу хэплъагъори ма/ кIэп, лъэхъанэу зыхэтыгъэм ахэми ащыуигъэухьэщтыгъэп. Ащ нахь мымакIэу Баркъукъо итетыгъо къызщызэIуи/ хырэ сурэтхэми узIэпащэ. А лъэхъанэр ары Тамерлан дуна/ им щыхъушIэу зыщытетыгъэри. Мы дзэпэщэшхуитIумэ язэIукIэгъу/зэдэгущыIэгъоу тхакIом къыгъэлъагъорэм пси/ хологическэ лъэпсэ куу иI, гум анахь къинэжьырэ сурэтхэу романым хэтхэм ар ащыщ. Пстэуми ягугъу къэпшIын плъэ/ кIыщтэп, ау Къаншъаугъур къыгъэнэгъэ IэшIагъэхэм ащыу/ хьэгъуай. Зэо зэфэшъхьафхэм текIоныгъэу къащыдихыгъэ/ хэм язакъоп, ащ псыр зэрыкIорэ каналхэу, жьышъхьалхэу, тхылъ зэIугъэкIэгъэ/угъоигъэхэу (библиотекэхэу), нэмыкIы/ бэхэу къыгъэнагъэр макIэп. ЕджэпIэ/мэщыт зэхэтэу Каир щаригъэшIыгъагъэм ащ ыцIэ джы къызнэсыгъэми ехьы. Ту/ мэнбэи къытегущыIэзэ, адыгэ мамлюкмэ ятетыгъо 1517/рэ илъэсым кIэух хьылъэу фэхъугъэр тарихъ шъыпкъагъэ хэлъэу МэщбэшIэ Исхьакъ къегъэлъагъо. НэмыкI хэгъэгу ифэгъэ адыгэ пшъэшъэжъые цIыкIоу Айщэт, нэужым Францием, Европэм щызэлъашIэгъэ, щагъэшIогъэ Шарлотта/Элизабет Аиссе Ферриоль графиням къырыкIогъэ/къехъулIагъэхэм афэгъэхьыгъ «Айщэт» зы/ фиIорэ романэу МэщбэшIэ Исхьакъ ытхыгъэри. Адыгэ чIы/ лъэм сабыипкъым икIыгъэ къодыеу рахи, тырку бэдзэрым щащэфыгъэ, нэужым Францием цIэрыIо щыхъугъэ Айщэт иакъыли, иIэпэIэсэныгъи, изэхашIи, литературэм, искусст/ вэм хэшIыкI инэу афыриIэри зыгъэшIагъощтыгъэхэм ащы/ щыгъэх цIыф гъэсэгъэшхохэр. Ахэмэ ащыщыгъэх Вольтер, Флобер, нэмыкIхэри. Айщэт ехьылIагъэу французыбзэкIи, урысыбзэкIи, адыгабзэкIи атхыгъэр бэ – романхэр, усэхэр, драмэхэр, очеркхэр, этюд, эссе зэфэшъхьафхэр. Ежь Ай/ щэт итхыгъэу «Письма к госпоже Каландрини» зыфиIорэри мызэу/мытIоу бзэ зэфэшъхьафхэмкIэ къыхаутыжьыгъ. А пстэуми МэщбэшIэ Исхьакъ къамыгъэуцоу, къыкIэ/ IотыкIыжьын Iофи ыгу къимыхьэу, адыгэ пшъашъэм рыгуш/ хоу романыкIэ ытхи, адыгабзэкIи урысыбзэкIи къызэрэхиу/ тыгъэри тхакIом узэрехъопсэн, ищытхъу джыри озыгъэIон Iоф. Адыгэ Республикэм литературэмкIэ и Къэралыгъо пре/ мие мы романым зэрэфагъэшъошагъэри ифэшъошэ шъыпкъ. Итарихъ романхэм зэращыхъу хабзэу, мыщи кIэух «Гу/ щыIэуж» тхакIом фишIыгъ. Тхылъеджэм факIоу ащ мырэу/ щтэу къыщеIо: «Мыщ фэдиз тхылъ пчъагъэ зыфагъэшъо/ шэгъэ Айщэт, Шарлотта/Элизабет Аиссе, сыда роман фэп/ 30 тхынэу узыфытегушхуагъэр къысэзIонхэри къыкъокIыщтых. Ау джа тхылъхэм сызяджэр ары Айщэт тарихъ роман фэст/ хын фаеу сиадыгэгу къызысиIуагъэр. Джы шъоры ащ уасэ фэзышIыщтыр, сыд къешъуIолIагъэми, сырэзэщт». ШIэны/ гъэлэжьхэм тхылъым раIолIагъэр къыдэтлъытэзэ, тхакIом игущыIэхэм такъыщыуцумэ мы чIыпIэм икъунщтын. МэщбэшIэ Исхьакъ тырыгушхозэ, дгъэлъапIэзэ, ыцIэ къетIо зыхъукIэ, пстэуми апэу, анахьэуи тызлъыIэсхэрэр ихудожественнэ гупшыс, иусэхэр, ипоэмэхэр, ироманхэр арых. Ау ар публицист IэпэIасэу зэрэщытыри тыгу къэзыгъэ/ кIыжьын, ащкIи осэ ин фэтэзыгъэшIын IофшIэгъэ гъэшIэгъон/ хэри къыIэкIэкIыгъэх. «Литературэр – сищыIэныгъ» , «ЧIыгу/ огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэ тхыгъэхэр арых зигугъу тшIыхэрэр. Мыхэри шъхьафэу, игъэкIотыгъэу узтегущыIэн фэе тхылъых, лъэныкъуабэуи зэхэлъых. КIэкI шъыпкъэу, гущыIэ заулэкIэ къэпIон хъумэ, куоу гупшысэрэ, илъэпкърэ ихэгъэгурэ ыгукIи ыпсэкIи афэлэжьэрэ творческэ/обще/ ственнэ IофышIэшхоу МэщбэшIэ Исхьакъ уапашъхьэ къеуцо. Ащ игумэкIхэр лъэныкъуабэу зэбгырэкIых. Пстэуми ап/ шъэр, апэрэ тхылъым ышъхьэкIи къызэрэнафэу, литерату/ рэр ары. Иусэ тхылъыбэхэмкIи, иэпическэ роман инхэмкIи ащ хилъхьагъэм изакъоп зигугъу тшIырэр. «Литературэр – сищыIэныгъ» зеIом, тхакIом къыригъэкIыгъэр бэ. Ихахъуи, ищыкIагъи алъыплъэу, уасэ афишIэу, игумэкIи игушIуагъуи зэхишIэхэу ытхыгъэ статьяхэр, очеркхэр, зэIукIэ зэфэшъ/ хьафхэм къащишIыгъэ псалъэхэр, критикхэм, гъэзет/жур/ нал IофышIэхэм адыриIэгъэ зэдэгущыIэгъухэр, тхэкIо цIэ/ рыIохэу Ц. Теуцожьым, С. Михалковым, К. Кулиевым, нэмыкIхэми, академикэу Ю. Ждановым, В. КIокIом, хэкум иапэрэ пэщагъэу Ш.Хьахъуратэм лъэпкъым ицIыф цIэрыIоу Хъан/Джэрые къариIолIагъэхэр бэдэдэ хъухэу мы тхылъым щызэхэугъоежьыгъэх. Итхыгъэхэм, анахьэу тарихъыр зы/ лъапсэхэм якъэхъукIэ, ежь ышъхьэкIэ ахэмэ уасэу афишIы/ рэм афэгъэхьыгъэхэу дэтри макIэп. Ахэми язакъоп, тищыIа/ кIэ зэрэгъэпсыгъэм, анахьэу икIыгъэ лIэшIэгъум ия 90/рэ илъэс/ хэм къащыублагъэу Темыр Кавказым щыхъугъэ/щышIагъэ/ хэм алъэныкъокIэ ежь ишIошIэу, иеплъыкIэу хэку, край, хэ/ гъэгушхо зэIукIэхэм къыщиIуагъэхэм ащыщхэри, зэкъош/ ныгъэр гъэпытэгъэнымкIэ теубытэгъэ инэу иIэр къызщиIорэ статьяхэри мыщ дэтых. А пстэуми блэкIыгъэ илъэсхэми не/ пэрэ мафэми афэгъэхьыгъэ гупшысэ гъэшIэгъонхэм уаха/ щэжьы. 31 МАМЫЙ Руслъан «ЧIыгу/огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэ тхылъым гукъэкIыжь тхылъкIэ МэщбэшIэ Исхьакъ еджагъ. ИкIэлэ/ цIыкIугъом къыщыублагъэу илъэс 80/м еуцофэ щыIэныгъэ, творческэ/общественнэ гъогушхоу къыкIугъэр ащ къыще/ гъэлъагъо. Титхыгъэ иублапIэхэм адэжь МэщбэшIэ Исхьакъ общественнэ, политическэ, къэралыгъо IофышIэ инэу зэрэ/ щытыри хэдгъэунэфыкIыгъагъ. Ар «Литературэр – сищыIэ/ ныгъ» зыфиIорэми къыхэщыгъ. Ау «ЧIыгу/огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэ тхылъым ар лъэныкъуабэу, IупкIэу уапашъхьэ къырегъэуцо. СССР/м и Апшъэрэ Совет зэрэхэ/ тыгъэм изакъоми, макIэп. Къэралыгъо пащэхэм аIукIэу, Iофыгъо хьылъэхэм язэшIохын адыхэлажьэу бэрэ хъугъэ. Ахэмэ адакIоу хэгъэгушхом итхакIохэм я Союз чIыпIэшхоу щиубытыщтыгъэми, непэ пэщэ IэнатIэу ащ щиIыгъми къахэ/ кIэу бэмэ гукъэкIыжькIэ алъэIэсы. Ахэми, ежьыри хэгъэгум щызэлъашIэрэ тхэкIошхоу зэрэщытми япхыгъэу, изакъоми е ежь фэдэ гъусэхэр иIэхэми зэрэкъэралыгъу пIоми хъунэу къызэрикIухьагъэр, Кубэ къыщыублагъэу Китаим нэсыжьэу дунаим ичIыпIабэхэм, адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэри зэ/ рахэтхэу, зэращыIагъэр ыгу къэкIыжьхэу къытхыжьхэ зыхъукIэ, гушхоныгъэ горэм узэлъештэ, пшIогъэшIэгъонэу улъэплъэ. МыдыкIэ тэ тихэку, нэужым ти Адыгэ Республикэ зыпкъ иуцонхэм, яIофхэр лъыкIотэнхэм ауж итызэ, пэкIэкIы/ гъэ хъугъэ/шIагъэхэм, зыдэлэжьэгъэ цIыфхэм, къини гушIуагъуи къызэпичыгъэхэм ягупчэ бэрэ урещэжьы. Ау щытми, литературэр ищыIэныгъэ шъыпкъэу зэрэщытыр пщигъэгъупшэу зы такъикъи къыхэкIырэп. Мы тхылъым шъхьэу фишIыгъэми бэмэ уарегъэгупшы/ сэ. А чIыгу/огу зэнэсыр нахь уекIуалIэ къэси, нахь IокIоты, зы къушъхьэтхым ренэу нэмыкI къыкIэлъэкIо. Шъыпкъэ дэдэмкIэ, сыд шъуIуа а чIыгу/огу зэнэсым щыIэр? А упчIэмкIэ ежь МэщбэшIэ Исхьакъи итхылъ еухыжьы. Ащ иджэуап лъыхъузэ, джыри дунай гъэшIэгъонхэм, гупшысэ куухэм, зэхэшIэ инхэм ащ узэрахищэщтым уицыхьэ телъ. 32 Заказ 041 УСЭХЭР 2 33 34 2* КЪЭБАРЫШIУ, ГУШIОГЪОШХУ «Заор аухыгъ, заор аухыгъ!» – КъэбарышIум чIылъэр къычъыхьагъ. ТекIоныгъэр тихэгъэгу къыдихыгъ, Пый мэхъаджэр ибы рилIыхьагъ. ТидзэкIолIмэ муары Берлин шъхьагъы Быракъ Плъыжьыр лъагэу щагъэIагъ, Дунай нэфым лIыгъэу фызешъухьагъэр ЧIылъэм щыбыбатэу шъуиIэшIагъ. 1945 35 36 Заор щымыIэжьми, тигъунэгъумэ ТхьамыкIагъор непэ къафэкIуагъ: Шъукъо щыIэжьэп аIуи, лIыжъы купмэ Къэбар дэир ахэм къараIуагъ. ТИГЪУНЭГЪУМЭ ЯХЬАДАГЪ Заор аухыгъэми, сшынахьыжъхэр ДзакIом джыри зэрэщыIэх. Сяни фэдэу тихьэблэ нэнэжъхэр Якъэт паплъэх – гугъэщыIэх. МАПЛЪЭХ, ЗИ АЛЪЭГЪУРЭП 1945 Къэбар гомыIукIэ агъэежьыгъи, КIодыгъэр зыцIэу къэмыкIожьыгъи, Заор заошъ, ашIошъ хъурэп, Маплъэх шъхьакIэ, зи алъэгъурэп. 1945 37 38 Аущтэу сэIо, сэIо шъхьакIэ, ЩымыIэжьмэ сыд ябагъ? СэшIэ, сэшIэ – чIылъэм бгъэкIэ Фэхыгъабэр хэуIубагъ. Жьыбгъэ макIэу зызыIэтрэр ГушIогъуиблкIэ къытхэрэт. Пчэдыжь тыгъэу тэджы пэтрэр ТекIоныгъэм иорэд. Гугъэ къэткIэ, гушIо нэгукIэ Заом дзэлIхэр къекIыжьых, Гъэтхэ уцкIэ, уцы лъэгукIэ ЧIы уIагъэр мэкIыжьы. ДЗЭКIОЛIЫХЭР ЗАОМ КЪЕКIЫЖЬЫХ АдаIыгъэу бгъуитIукIэ Iашэр ЗэолI гъэрхэр чылэм блафых, ТымышIахэу тэ нэхаши, Хьалыгъу тэдзы – ажэхафэ. Ащ япчъагъэ зыфэдизыр Тхьапшми сшIэрэп, сшIэрэп, сшIэрэп. Тыплъэ къэсми, гъуни нэзи ИмыIахэу цыпэм пыкIрэп. Ар зыхъугъэм бэ тешIагъэр, ИлъэсиплIым мыгъэ блэкIы. Сызэреплъэу зэо кIуагъэр Бгъэр зэридзэу гум къегъэкIы. АХЭР ТЫГУ ПХЫРЭКIЫХ 1946 Фыртынаем хэтых пIонэу Нэмыц/фрицхэр мэгуIапэх. ШъуIукI аIошъ, къытэонхэу Якъэлатмэ алъэIабэх. ЗэолI гъэрхэр чылэм блафых, Блафых, блафых – зэфэшъхьафых. Зэуж итых. Тыгу пхырэкIых, ЧIыгур щэIоу мэгумэкIы. 1946 39 40 ЗЭО КIЭЗЫЖЬРИ ТИХЭГЪЭГУ Джэныкъо машIор КIэстыкIы мэкIэ/макIэу. Хьантхъупсыр къажъо, Сежэ, сэмэлакIэ. СЕЖЭ, СЫФЭЛIЭ 1947 Зэоуж илъэсэу мы илъэсыр ЦIыфхэмкIэ гъэ дэй, гъэ мыгъу. Тшхыным тыщыкIагъэп джы нэсы, Джы макухри тшIокIэщыгъу. Щыгъури, сырнычри, зыщыплъэщтри Чылэм дэлъэп – гъуисый. Сыдэу пшIына, зэо кIэзыжьри Тихэгъэгушъ, шъуемыгый. 1947 41 42 Щыдыбжьыр еужьыры, еужьыры, ГъучI плъыгъэр джыри мыджыры. НЭФЫЛЪЭР ГЪУЧIЫМ ХЕУIУЧIЫ КЪЭБАРГЪЭIУ ПкIэшъэ тхьапэм иIушъашъэ Шъэф мыухэу IурыIупчъы, ЦIыкIуи ини титэмашъхьэ Ашъхьэ згъашIоу сыкIэупчIэ. Джанкъылыщэу къэбаргъэIоу Къандж бгъэгуфри чъыгы шъхьап, Пчыхьэшъхьапэр цIыкIу/цIыкIоу Ом шъхьэщэкIы, охътэ пшъхьап. Чыжьэрыплъэу силъэс лъагъо Игъорыгъоу сытетаджэ, Тикъоджапшъэу симыджагъор ГукIэ, псэкIэ сэ къысаджэ. ГъукIэм иуатэ зепхъуатэ, Жъынчызэ, мыр къытфеIуатэ: «ТилIыжъ нэпцэшхоу ти Айдэмыр ЦIыфмэ ялыеу гъукIэ мамыр. Нэфылъэ шэплъыр гъучIым ХеуIучIы, хеуIучIы, хеуIучIы». 1947 СелъэкIоны, сыхэчъыкIы, Тикъэлапчъи сфыIухыгъ. Пщэф шъхьахынэр ом епшыкIы, Джащ силъагъуи щысыухыгъ. КIыригъэщэу щэ атакъэр ТипчъэIупэ къыщыIуагъ. «Гъакъ пцIыусэу къандж нэкIакъэр, IукI, Iай, мыдэ» ащ риIуагъ. Сыд фэIуагъэр «упщ» ябгъаIоу, Атэкъэжъыр, умыгубжмэ? Унэ къикIэу, утэмаоу ГъэшIэгъона упщы Iушмэ! 43 44 Джаущтэу сэIошъ, силъэс лъагъо Игъорыгъоу сытетаджэ, Тикъоджапшъэу симыджагъор ГукIэ, псэкIэ сэ къысаджэ. Сиджэнабгъи зэрыхыгъэу Сигъогу пакIи мызэгъокIы, Тхъом сытесэу зэхихыгъэу КIасэр нэшIукIэ къыспэгъокIы. 1947 БЕТАКЪ НЫКЪОУ ТЫГЪЭР КЪЫКЪОЩЫ Бгъэхэлъым фэдэу нэфылъэм жъуагъор КъокIыпIэ чапэм ыбгъэ къыхечы, Тичылэ гъунэ апэрэ лъагъор НэрымылъэгъукIэ сэ къысфыхещы. Нэгуплъы/плъыжьэу, жьауи зимыIэм Дышъэ нэбзыйкIэ къэплъэ, зехъожьы. Щхынэгоу/гушIоу, шъорышIэу бгышъхьэм Бетакъы ныкъоу тыгъэр къыкъощы. Тыжьын упсафэр зэзытэкъокIзэ, КъыкъокIрэ тыгъэр сэ къыспэплъыхьэ. ЗигъэнэшIошIмэ, зызэрихъокIзэ, Осэпс псэ махэми зыкъысIуешIыхьэ. 1947 45 46 СИЧЫЛ Сичылэ дахэ Си Шхьащэфыжь Сэ сырэгушхо, Сыпсэ ар щыщ. Дэплъый бгы чапэм, Былымыр тиз. Еплъых бгы лъапэм, Чылэр кIэрыс. Ащ исэмэгукIэ Ти Уарп речъэкIы, Адрэ лъэгумкIэ Мэзыр къыщэкIы. Чылэ урамхэр Ищыгъэх, занкIэх. ЦIыфы хьарамхэр Чылэм имакIэх. «Къеблагъ, сикIал, УкIэлэ хьакI!» – КъыппэгъокIыни Ащ къыдэкIын. 1947 СЕДЖЭ, СЭТХЭ, УСЭ ГОРИ СИЧЫЛЭГЪУМЭ ЯСЭПЭСЫ Сянэ/сшымэ, уеджэшъущтмэ, Уедгъэджэн къысаIуагъ. Сыдэу дэгъуа ар сфэшъушIэщтмэ, IаплI ясщэкIи, сыгушIуагъ. Къэлэ благъэм сыщеджэныр, Джэнджэш хэлъэп, къыхэсэхы. IэкIыб сэшIы джы бзэджэныр, Гум итео зэхэсэхы. Ныбджэгъуищмэ сырягъусэу Педучилищэм сычIэхьагъ. Шъхьащэфыжьри сыгу иусэу Сиусабэу къысхэнагъ. Седжэ, сэтхэ, тхылъмэ бэри Сямызэщэу сэ сапэсы. Седжэ, сэтхэ, усэ гори Сичылэгъуми ясэпэсы. 1947 47 48 ЖЪУАГЪОМЭ ЛЪАГЪОР КЪЫСФАГЪЭНЭФЫ Жъуагъомэ лъагъор Къысфагъэнэфы. Бгъэгум гушIуагъор Дизышъ, сэчэфы. Мазэми чIыгум Тыжьын щегъэчъы, МокIэ мэз бгъэгум Уарпыпс къыдэчъы. Псым ичъыIамэ Сегъэлъэпао. Слъакъомэ, сIэмэ Сэри сядао. Джэныкъо машIом Ыбгъэгупашъо Инэбзый фабэ, ИIуплъэ шъабэ. Спсэ закъоу сянэм Сфишыгъэ Iанэм, Чылэ урамхэм, Къэгъагъ Iарамхэм, Чъыг тхьэпэ пкIашъэм, СикIэсэ пшъашъэм, Нысэщэ джэгухэм, ТицIыфы нэгухэм, Губгъо бжыхьапэм СакъыфекIыжьы, Мы пчыхьэ пшъхьапэм Сакъыфещэжьы. Жъуагъомэ лъагъор Къысфагъэнэфы, Бгъэгум гушIуагъор Дизышъ, сэчэфы! 1947 49 50 Чъыгы шъхьапэм зыдэлъаем Зэндэрыкъэу зычIисагъ, Пчэдыжь тыгъэр зидунаим Удах ыIуи, ехъопсагъ. Жьыбгъэ шъабэу къыкIэпщыгъэр Гъэтхэ уцмэ арычъагъ, Ар имыкъоу етIупщыгъэр Ащ имафэу Iупчъэпчъагъ. ПЧЭДЫЖЬ ХЪОПСАГЪУ Мафэм ипсынкIагъэ гъатхэу зыухыжьрэм Ижьы къэбзэ лъагэ дунаим шъхьэрыт. ГъашIэм щыщ къэбарыр агум къызыкIыжьрэм Шъхьэри дагъэсысэу псалъэр щыпэрыт. Урам къэгъэзэгъум, псыхъом пэмычыжьэу Тичэукъуапэ дэжьы лIыжъхэр щызэхэсых. Тыгъэр игъорыгъоу гъогум къытемыщэу Къэмыущрэм еджэ, огум къыфыхэпсы. ЛIЫЖЪИЩ 1947 Мы лIыжъищмэ сяплъышъ, чIылъэм къыщакIугъэр Сыд фэдиза сIонти, ежьми къамышIэжь. МэкъумэщышIэ лIыжъмэ гъашIэм щалъэгъугъэр Пшысэ пстэоу сшIэрэм анахьпшъэжь. Къушъхьэ шыгу бэгъашIэм фэдэу нэбгырищыр Урам къэгъэзэгъум уахътэм щыпхырэплъы, ЧIылъэр зэлъилъэгъоу тыгъэ лъэгъохэщыр Щэджэгъуапэм къекIушъ, мэфэ сыджыр къэплъы. 1948 51 52 МЭКЪУАОМ ИГУШIО ПСАЛЪЭХЭР Губгъо пчэдыжьэу къэущрэм ШхъонтIамэр ищхы къыхэзы, Тыгъэу зиIуплъэ зыIопщрэм Ипщынэ макъэ къыхедзэ. Осэпс псэ макIэу къехыгъэр Гъэмэфэ шыкIэу мэщыщы, Чэщым сэламэу ыхыгъэр Дунэе тхышъхьэм къытещы. Щэмэджыр мыжъом дэсэдзэшъ, Уц кIырым ынэIу сеуцо. Хьандзо хъущт мэкъур сипсыдзэшъ, Сыпэгоесэу сэгушIо. СишIугъэ бгъэгум дэмыфэу Симафи Iофыр къыщежьэ, Жьы макIэр къэгъагъ шъхьэуфэу БгъуиплIы нэкIуфэу къысфепщэ. Зы пщэ гъощагъи сашъхьагъы Къэгъаз/гъэзэжьэу имыт, Тыдэрэ къуапи IэшIагъэр Лэжьыгъэ лъапсэу щыпыт. Осэпс псэ макIэу къехыгъэр Гъэмэфэ шыкIэу мэщыщы, Чэщым сэламэу ыхыгъэр Дунэе тхышъхьэм къытещы. Сипчэдыжь тыгъэу гужъуагъэр, Ори/да/дэри орида, Сэры Iоба,Iоба тхъагъор, Хьаулыеу сауж уита! Щэмэджыр джэгуны фалIэу ЛIыгъэ ушэтэу къысIощхэ. Мэкъоо пIалъэр фэбалъэшъ, ДжыркIэ сыфаеп зы ощхи! 1948 53 54 МЭЗЭГЪО ЧЭЩ Губгъор зэгъокIы, СызкIыгъур чэщы. Мазэр къыкъокIы, НэфыпскIэ мэщхы. Уц упкIэгъакIэм БгъэкIэ сыхэлъ. Огу жъогъо пкIагъэм Сыд игухэлъ? Лъэпэ/лъэмыджэу Шэфлъагъор къежьэ, Жьыбгъэм емыджэу Пшысэм сызхещэ. Чэщыр зитхъагъом Сэри сащыщ, Тщымыщ мо лъагъом Къысфытемыщ. Пщынэ мэкъамэу Огур мэжъынчы, Сеплъышъы, къамэу Мазэр щэтынчы. Чынэм нахь псынкIэр Псыхъоу мэшкуашку, Шхолыр зыунэкIрэр Къушъхьэу ос IашкI. Губгъор зэгъокIы, СызкIыгъур чэщы. Мазэр къыкъокIы, НэфыпскIэ мэщхы. Чэщым зэрехы Иджэнэ пшъапIэ, СшIапэу ишъабэ Сыгуи зэхехы. 1948 55 56 Щэмэджыцэхэр тыгъэм пэлыдхэу Мэкъоо лIыжъхэр губгъом къекIыжьых, Шэнджы зэготхэр гъогубгъум Iутхэу Пэнэлъэ кIэим къызэлъыдэщых. МЭКЪОО ЛIЫЖЪХЭР ЦIыфы тхьапша тидунае МэлэкIаем щигъалIэрэр? Хьалыгъу, хьалыгъу аIо шъхьае, Ары амыгъотрэр. Iанэм сызпэтIысхьэрэм Сыда гури зыкIэузрэр? Хьалыгъу Iулъхьэр зыщысIэтрэм Сыда Iэри зыкIэсысрэр? СЫДА АУЩТЭУ АР ЗЫКIЭХЪУРЭР? 1948 Сыда джаущтэу ар зыкIэхъурэр, Тыгъэ закъуи тэ къытфепсырэр! Сыда джаущтэу ар зыкIэхъурэр, Зы чIыналъи тызщыпсэурэр! АIэ цIыкIухэр къытфащэйзэ, Сабый тхьапша лъаIорэр, ТхьамыкIагъор кIагъэикIзэ, Джыри бэба хэчъыежьрэр. Неущ мэкъуаохэр мыщ къэкIожьыщтхэп. ПщыпIэ гъэIагъэу уцыр зылъэгуми, Мэзэ нэгуфэу гушIор зынэгуми Ячэфы макъи зэхахыжьыщтэп. Осыр зэрихьэу, зэритэкъокIэу КIымэфэ жьыбгъэр мыщи щыщхыщт, ЩтыргъукI пэ плъыжьри гукIэ зэгъокIэу КъызэплъэкIыжьзэ, шъхьэрысыкIыщт. Гъатхэр къызысэу уцыр къызыкIрэм Тичылэ лIыжъхэр джыри къэкIощтых, Ощх псынкIэ макIэр зытебыбыкIрэм ТилIыжъ жэкIэфхэр мэкъуи щеощтых. 1948 57 58 КЪАШТЭ ПIАПЭ Сяплъышъ, унапцэхэр лъэгъуитIоу зэблэчъых, Тара ащыщэу сызытехьащтыр? НитIоу сикIасэхэр штаукIхэу лъэшых, Сыдигъуа машIор къызысхадзэщтыр?! СЫДИГЪУА МАШIОР КЪЫЗЫСХАДЗЭЩТЫР? 1948 Тыгъэхьажъур жъогъэ нэзым Тыжьыныпсэу теджэгукIы, Губгъо гъогум сыдэлъэсышъ, Силъэмакъэ чIым теIукIы. Натрыф хьасэу зиджэнабгъэ НыкъотIатэм сыфеблагъэ, Уарпы кIэи дэлъ мыжъуакIэр Хъырбыдз хатэу зыгужъуакIэм, Модэ, модэ шъофы натIэм Щызэтелъы орзэ Iатэм КъакIо, къакIо, садэжь къакIо Сэ къысеIо, сегъэдаIо. Жьы стыр плъырэу зезхьыжьагъэр Къаштэ пIапэ, сыбдэчъэщт, Чылэ цIыфмэ яIофшIагъэ БдэзгъэшIагъоу къыбдэспчъыщт. 1948 59 60 ШIУЛЪЭГЪУР ГЪЭТХЭГУМ КЪЕТАДЖЭ Нэфылъэу сигугъэ шъэфыр Пчэдыжь гъэIагъэу къэдаIо. Гъэтхапэу ситыгъэ нэфыр Ащ нахь лъэгэжьэу къысфакIо. КIэракIэу дунай дэхэгъур ГъусэгъукIэ непэ къысаджэ, Садэжь къежьагъэу шIулъэгъур Гъэтхэпэ огум къетаджэ. Пщэфым ипIуакIэр жьы макIэм Сишарыф къуапэу зэрехьэ, Хэти сфилъэгъоу мэфакIэм Нэфыпс гупшысэр къысхехьэ. Насыпэу сызыпэплъагъэм Илъэс пшIыкIублкIэ сыпежьэ, Сыушъэфрэп – синыбжьыкIагъэ ШIулъэгъу гугъапIэр къысфещэ. Дэнэгъо сэкухэр шыу закъом Орэдэу огум хеутысэ. СикIасэм ишылъэмакъэ Сичэщ мэзагъо къыдэсы. 1948 СЫХЕРЭЛЪАС Мо пшъэшъэ дахэм ынэ нэгъуитIум Сыдэущтэу адэ сэ сыкIэплъэщт? Зэн/зэпсэу къабзэм, хым фэдэу куум ЕсыкIэ ошIа? Ухилъэсэщт! 1948 61 62 Тыгъэр тхышъхьэм зыщеокIрэм, Лентэ фыжьыр пшъхьац хэблагъэу Чэмыфыжьы укъыздэкIрэм, Чыжьэрыплъэу сыгу олъахъэ. ПШIЭРЭП НАХЬ, ШIУ УСЭЛЪЭГЪУ Сигупшысэ щыIушъашъэу Псыпэр мачъэшъ, сылъежьагъ. СыкIэхьаным сшIуабэ дашIэу СишIулъэгъуи лъесхьыжьагъ. Угузажъоу, угуIалэу Тэ уежьагъа, псынэкIэчъыр? Уипсыгъуагъэ Iэпэзалэу Мыжъуи такъи уашIучIэпшы. СШIУАБЭ ДАШIЭ 1948 Уипшъэшъэгъумэ уанахь нэфэу ПшIэрэп нахь сэ къысщэхъу. Зыуж уитэу шъуинэтIэфэу Пфыжьрэм нэсы шIу сэлъэгъу. 1948 63 64 ТИКЪЫПЦIЭ ЧЪЫГ ЫЗКIЭЛЪЭНЫКЪО ШЪУАДЭЖЬ КЪЫДАХЬЭ ТикъыпцIэ чъыгы ызкIэлъэныкъо КъысэмыупчIэу шъуадэжь къыдахьэ, Шъуикъэбы къули пчэгъур ибгыкъоу Зыкъыдещаешъ, тищагу къыдаплъэ. Чэмфыжь сыдэкIмэ, тэтыем фэдэу Шъо шъуинэтIэфи къыздэсэфыжьы, Сэ сшыпхъу цIыкIуи ублыпкъы чIэтэу ЕджапIэм бэрэ къыздиощыжьы. Жьыбгъэ гуIалэр тадэжь щыкIэпщмэ, КъыплъегъэIэсы сэ сигупшысэ. Шъуионджэкъ къуапэ мазэр къыкъокIмэ, Унэ нэгъуитIукIэ тиунэ къепсэ. 1948 3 Заказ 041 СЕЛЪЭКIОНЫ, СЫХЭКIУКIЫ ЧIылъэ лъагъом сыдэлъэсышъ, СелъэкIоны, сыхэкIукIы. Слъэгъурэ пстэуми гур анэсышъ, Ар слъэмакъэу чIым теIукIы. Ошъо чапэу зиджэнабгъэ НыкъотIатэм сыфеблагъэ, Уарпы кIэи дэлъ мыжъуакIэм, Хъырбыдз хатэр зигужъуакIэм, Джэрз бетакъэу мо сашъхьагъыр Лъэгъо шъэфкIэ шъхьарыхьагъа? Хьау, сэгъуащэ, тыгъэгъазэр Инэбзыймэ агъэгъуазэ. Сэплъэшъ, чыжьэу дышъэ самэр Тесэлъагъо модэ хьамэм. СэкIо. СэкIо. СыхэкIукIы. Сэ слъэмакъи чIым теIукIы. 1948 65 66 СИХЭГЪУАШЪХЬ Жьыбгъэ шхъонтIабзэу Iушъэшъэ шъабэм Сикушъэ натIэ орэд къыщеIо. Огум изыбзэу ситыгъэ фабэ Быбын гухэлъэу чIылъэм сырэкIо. Сипсыхъо нагъоу сызыхэсыгъэм Пэго джэгулэр къысфыхэукIы, ПсырыкIы мэзми джы къызнэсыгъэм Сиджэрпэджэжьи къысфыхэIукIы. ПкIаур зыхизэу сичылэгъунэу Гъунэ зимыIэр Iэхъогъу рехъокI, Шхъомчэу зыкIышъо гъожьышэ хъунэу Ежьагъэр сэркIэ гушIо пэгъокI. ЗэгъокI нэгъыфэу, пщэфи имытэу Фэбэ кIэзыжькIэ огур сфэлъаг, НэмыкIы къуапи сыгум ымыдэу Сызыщалъфыгъэр лъэныкъо дах. Дахэм идахэр сиIэгъо/благъошъ, Ижъуагъо нэсы насыпы жъуагъу. Ащ щыхэсхыгъэр апэрэ лъагъошъ, ГъэшIэрэ лъагъоу ар сигушIуагъу. Джащ щыублагъэу силъэгъо хэчъхэр Жъогъо хэмычъхэу чIылъэм шъхьарытых, Сипсэлъэ шыухэу сисатыр мыпчъхэр Къыщысатыгъэшъ, сиIэпэрытхых. 1948 3* ГУР КЪЫТЕОФЭ УИЛЪЭГЪО ЗАФЭ СЭ СЫРЫКIОЩТ Умэкъэ лъагэ, хэгъэгоу кIасэр, Фэбагъэ хэлъэу сэ зэхэсэхы. Лъэпкъы къошыбэм орышъ ылъапсэр ШIуфэс сэламыр непэ осэхы. Сэ сиордмэ уахэмылъыщтмэ, Хэта ащыгъум ащ ядэIущтыр? Уищытхъу идахэ сымыIотэщтмэ, Хэта сэ сыбгъэ дизэу дэлъыщтыр? О къыопыйрэр симыпыищтмэ, Сыдэущтэу пIуркIэ укъысэджэн? ГугъапIэу уиIэр сыгу имылъыщтмэ, Сыдэущтэу зекIо сыкъыбдежьэн? Уижьы схэтыфэ, сыгу къытеофэ Уилъэгъо зафэ сэ сырыкIощт. Лъэу скIэтыр зэкIэ къэучъыIыфэ Уищытхъу идахэ ренэу сIотэщт. 1948 67 68 ТЫГЪЭХЬАЖЪУР ГУБГЪОМ ТЕДЖЭГУКIЫ Игъорыгъоу гъэбэжъу чIылъэм Тинэфылъэ къытфырэкIо, Хьэсэ гъожьэу тапэ илъым Иорэди тэ къытфеIо. Iордэгъазэр тигушIуагъоу Тигухахъо тэгъэбагъо, Хэгъэгу тынэу Дышъэ Жъуагъор ТиIофшIагъи хэтэлъагъо. Чыжьэу, чыжьэу ошъо чIэгъым Ихы гъуапчэ къухьэр щесы, ПсынэкIэчъэу коцы чъагъом Ихъярыгъо бгъэм къынэсы. Тэ тихьамэ мэщы самэу ТеIэкIагъэр дышъэ папкI, ЦIыфы Iапшъэм шIур ытамэу ИгушIуагъо ошъо шъхьакI. Губгъо мафэм тыгъэхьажъур ТеджэгукIы, тежъыукIы. Лэжьыгъацэм хахи тхьацур Апшэгъахэшъ, Iанлъэм къекIы. 1948 ЩЭДЖЭГЪУАПЭР ГУГЪЭ ЛЪЭГУ Тыгъэр къепсмэ, псыхъор джэгумэ Гум шIулъэгъур къыдэтаджэ. Щэджэгъуапэр гугъэ лъэгумэ, ШIулъэгъу дахэм бгъэр къегъаджэ. Къысэджагъэр сишIулъэгъумэ, Гъэтхэ гъогур сигъогу плъэгъу. Лъэгъо бгъузэм сыщыплъэгъумэ, Гъусэу сиIэр сишIулъэгъу. ШIулъэгъу закъом сыфэсакъэу ГъэшIэ кIыхьэм пхырысщын, Сымыщынэу а зы закъор Къушъхьэ лъагэм пфыдэсщын! 1948 69 70 СИГУГЪАПI Шъхьэих къысфэпшIэу «шIу усэлъэгъур» Зэхэсхрэп, къэмыIу, къэмытх! Мэфишъэ пчъагъэм сызыгъэгъугъэр Ащ фэдэу псынкIэу бгъэм къыдэмых. УИШIУЛЪЭГЪУ ШЪХЬЭИХ КЪЫСФЭМЫШI 1948 Сынэгу укIэтмэ, Тыгъэр сфэфаб. Нэплъэгъур зэттмэ, ГугъапIэр сфаб. Гъэтхэпэ мафэр ШхъонтIэбзэ шъаб, Iушъэшъэ зафэр СэркIэ къэтаб. ПкIэшъэ тхьэпабэр Сиорэд паг, Пщынэр зыIапэр Чъыг шъхьэпэ лъаг. Лъагэм идахэ Орэд мыIуагъ, Дахэм илъагэ СыкъыуIагъ. ЧIылъэм ижьыбгъэ Кушъэ хъэрин ТIозэ, ом ыбгъэ Тыщыхъярын. 1948 71 72 ГУМ ИПЩЫНАЛЪ Сисабыигъом, пчыхьэшъхьэ уахътэм, Сятэжъ дэжь сычъэныр сэ сикIэсагъ. Чылэм удэкIмэ, хэгъошъхьэ хъуатэм Шыхэр щигъэхъоу ащ ихэбзагъ. Iофым упэтэу жъуагъомэ уяплъэу Орэд къэпIоным фэдэр зырыз! Жьым хэлъэтагъэшъ, гум ипщыналъэ Жъуагъомэ абгъэ зырефызылI. Шэхъогъу плъырым шъхьэр къымыIэтэу Гъэужы шъабэр пчыхьэм зэлъехъу, Дунаир зэкIэ сятэжъ орэдэу Къырищэжьагъэм зэлъиштэу сщэхъу. Мэзэгъо чэщым ошIэ/дэмышIэу Хъуатэм пщыналъэр дегъэкIодэжьы, Сэри ащ дэжьым хъугъэр сымышIэу Сятэ сеупчIы, сеупчIэу сежьэ: «Хэт а орэдыр зыфаусыгъэр? Шъыпкъа цIыф пэпчъ жъуагъо зэриIэр? Адэ ащыгъум тара сэ сыер?..» – Ошъогум гуIэу сэ сыдэплъые. «Огузэжъуащэ. Джыри пэсаIо,– Сшъхьэ Iэ къыщифэу сятэжъ къысеIо.– Мы жъогъо нэфхэр уашъхьагъы итых, Ощ пае ахэр жъыухэу мэлыдых». 1948 МЭЗЭГЪО НЭФЫМ СЫКЪЫПФЭСЫН Жъогъуабэр огум Щызэпэжъыу, Жъыу нэфкIэ гъогум Мазэр дежъыу. Жъыупс тэкъуафэр ЗэретэкъокIы, Мышъэфэу, нафэр Чапэм рекIокIы. СкокIы изыбзэр Чэщныкъо пшыс, Пшысабэм ыбзэр Нэфылъ гупшыс. Пшысэ тэмэфми Сыкъешэсын, Шэфлъагъор къинми, Сыкъыпфэсын. 1948 73 74 ЗэпэIапчъэ тыззэфэхъурэм, ПшIошъы гъэхъу, шъоури дыджы. Пшъэшъэ дахэ зыщыслъэгъурэм, СэркIэ, сэркIэ нэджэ/Iуджы. ПШIОШЪ ГЪЭХЪУ ЧIэушхуагъэу ошъо чIэгъым Губгъор чъыем хилъэшъуагъ, Зэрэшъофэу мэзэ чIэгъым Тыжьыныпси ригъэшъуагъ. УНЭГУ ГУКIЭ СЫКЪЫКIАПЛЪЭ 1948 Чэщыбг уахътэм хэтэу пщыпIэр ЧIылъэм кушъэу егъэхъый. Щесыдзыхрэп напIэр сипIэ, СэгумэкIышъ, сымычъый. Сигупшысэу зызыIэтрэр Гъусэ гупсэу сэ къыздежьэ, Уадэжь лъагъоу къачъэ пэтрэр Сионэшми, сиIэдэжьы. Ары шъхьакIэ, тазыфагум Бги орыжъи щызэблэкIы. ГукIэ псынкIэу тэ тищагум Сыдэхьажьмэ, лъэр сIэпэкIы. Мыщ сыщыIэу сэшIэ дэгъоу Пшысэр пкIыхькIэ зэрэплъэгъурэр, Ар етIани тIэкIу ебгъэхъоу Къэбар Iуати зэрэпфэхъурэр. Шъхьэнтэ фыжьэу пшъхьэкIэ щылъым Пшъхьацы налъэ къытелъалъэ, Сэ сесагъэшъ чэщырыплъым Унэгу гукIэ сыкъыкIаплъэ! 1948 75 76 МАФЭМ ПЧЫХЬЭШЪХЬАПЭМ ЗЫФЕГЪАЗЭ Чыжьэ/благъэу, блэгъэ/чыжьэу Чылэм орэд, орэд щаIо. Ащ пымылъэу, кIищэу/кIищэу Тиатакъи тIо/щэ маIо. Хьэблэ пакIэм, мыжъо чэум Дэжьы лIыжъхэр щызэхэсых. Дунай хьылъэр псэлъэ пчэгум Итышъ, бэмэ алъэIэсых. Мэфэ плъырми пчыхьэшъхьапэм Фигъэзагъэу зегъэпсынкIэ. Жьыбгъэ шъабэр чъыгы шъхьапэм Пшъыгъэу/пагъэу джы щэтынчы. 1948 ФЭБЭ ТКIОПС Жьыбгъэр къилъи, уцы шъхьапэм ЛъэпэпцIыеу тещхыкIыгъ, Ощх пкIыжьыгъэр чыгы тхьапэм Хъопсэ нэгукIэ феплъэкIыгъ. Тыгъэр къепсы. Фэбэ ткIопсыр Мысысыхэу сашъхьагъ ит. Сэ синепэ лэгъупкъопсыр Хэтэп сэIошъ, ом сфемыд. 1948 77 78 ДАХЭ СФЭРЭХЪУ Тыгъэр, Огур, Гугъэр, Гъогур, ЧIылъэр, Мазэр, Гуплъэр, Мэзыр, – ЗэкIэ сэ сишIу, СынасыпышIу. Мафэр, Гуапэр, Нафэр, Фабэр, ШIугъэр, Псапэр, ЛIыгъэр, Напэр Гум сферэмыкI, СащэрэмыкI. Лъагэр, Куплъыр, Пагэр, Шэплъыр, Осыр, Плъыжьыр, Нэпсыр, Фыжьыр Сидунай лъэгъу, Дахэ фэрэхъу. 1948 79 80 Псыхъо цIыкIур мэIупчъапчъэ, Хым игугъэ фехьы, мачъэ. ШЪУИГУХЭЛЪ КЪЫЖЪУДЭРЭХЪУ СИАПЭРЭ ЖЪУАГЪУ 1949 Хэгъэгу чIыналъэу ситыгъэ лъагэр Сятэжъмэ ячIышъ, бгъэгум дэрэлъ. Апэрэ жъуагъоу сишIулъэгъу дахэ Мэкъэмэ жъгъыукIэ схизэу схэрэлъ. Зэкъош лъэпкъыбэм итыгъэ шъабэу ТэркIэ нэфыпсри ташъхьагъ щымаф, Шъхьафит щыIакIэр уигугъэ фабэу Насыпы лъагъор ренэу пфэзаф. Адыгэ чIыгоу сихэгъэгу кIасэр, Уикъушъхьэ шыгухэр ошъогурытых. Уипсыхъо чъэри, уигубгъо хьаси Зыфэзгъэдэни чIылъэм темыт. Адыгэ чIыгоу сихэгъэгу кIасэр, Гъэтхэпэ нэгукIэ слъэпкъ уринап. Апэрэ псалъэр зыфаIоу хабзэр Ным ишIулъэгъушъ, гум урилъапI. – СыпкIэлъэплъэшъ, уигухахъо Къыбдэхъунэу сыпфэхъуахъо. Ос блэкIыгъэр зи щымыхъоу Чъыги сэшIэ къэтIэмыгъэу. – Уигъэтхапэ сыдэу лъага, Уфыжьыбзэу дэу удаха! Гугъэ фабэу бгъэм итыгъэ ЧIылъэм пае непэ стыгъэ. – СэшIэ, сэшIэ пчэдыжь маф, Хэтрэ цIыфкIи о узаф. Лэжьыгъацэу чIыгум хэлъыр, Сыд джы, къаIо, уигухэлъыр? – СыкъэкIынышъ, мэщыIусэу СышъуиIэным ишIу сеусэ. Пщэ фыжьитIур зэIушъашъэ, Дэхэ факIоу ом щэкIуашъэх. – Зы хъужьынхэу сафэлъаIо. Опсэу ахэм сэ къысаIо. 1948 5* 81 82 ТимэфакIэу чIылъэм изымафэр, Мамыр лъэгъо нэфкIэ укъытхахь. Дахэр тэ зыфатIоу гугъэ зафэр Къытфахь къыотэIо, тэ къытфахь. ШIУШIЭ НАП Мыщ ехьщырэу Гур зэгъокIы, Тыгъужъ щырэу КъызэтхъокIы. Непэ тыгъэр Ом къемыщ. Пчэдыжь гугъэр Къещх/къемыщх. КЪЕЩХ(КЪЕМЫЩХ 1949 ЗысIэпыкIрэм Къегъэзэжь, СанэIу зитрэм Къысфэзэщы. Пчэдыжьыпэу сидунэе дахэм Иорэд нэфыпскIэ зытегъашIэ. Тыгъэм инэбзыймэ ошъо лъагэм Дышъэпс/тыжьыныпскIэ зыкIашIэ. Сэ сичылэ закъоп шIугъэ напэр Къызфэпхьынэу сIорэр, тимэфакI. ЧIылъэр къыпщэгугъышъ, тыгъэ шъабэр, Уитыгъэпсы ныбжьи щымыгъакI. 1949 83 84 Мы дунаеу дунай дахэм Тыгъэр щепсы, ощхыр щещхы. ЧIылъэ шъхьагъэу ошъо лъагэм Пщэ шъхьэзакъор щхэнэу къещы. Щэджэгъуапэм итыгъэпсхэр Ощх джэгулэм пхырэлъэтых. Гъогуи лъагъуи ощх тхъурбэпсхэр Щызэблэчъхэу ом пэшIэтых. Тыжьын ощхым ищхы макъэ Гъэмэфапэм ретэкъокIы. Тыгъэр къепсми, пщэ шъхьэзакъор Ошъо пакIэм къытфыкъокIы. ПЩЭ ШЪХЬЭЗАКЪОМ ИОЩХБЫБ Зэрэхь/зэрэшхых. Хэт зэрилъэкIэу ЗэкIахь/зэтечъхэр чIым къыдечъэкIых. Апэ/аужкIи зэрэхь/зэплъэкIэу КIэкIэу жьы нэгум зэдылъычIэкIых. Шы ехьыжьагъэ пIонэуи цIыфхэр, Ардэдэм цIыфхэр къызыщэлъэтых. Ягугъэ чъэрхэу ягугъэ нэфхэр Мо жьыкоренмэ шыукIэ ахэтых. Бзыу щтэгъэ куашэу шыумэ чIыпIалъэм Алъэ телъэтхэу зыщырапхъоты. ЧIылъэр къечъэкIэу чIылъэм ыналъэ Лъагъор пхырахэу зэуж/зэлъытхъох. ШЫГЪАЧЪ 1949 Апэ ишъыным, зэкIэми апэ, Апэ хъун мыгъом игугъу зэлъехьых. Шъхьэр ригъэпхъуатэу мо ошъо къуапэм Шыгъэчъэ быбри боу ыгу рехьы. Къызыщэлъэтхэшъ, Iэхэри фашIзэ, Апэ ишъыгъэм цIыфхэр фэгуIэх. Шы плъыр зэхэтмэ ращыгъэу апшъэ Сыдыр ячъэрми, ахэм гу яIэх. Бзыу щтэгъэ куашэу шыумэ чIыпIалъэм Алъэ телъэтхэу зыщырапхъоты. ЧIылъэр къечъэкIэу чIылъэм ыналъэ Лъагъор пхырахэу зэуж/зэлъытхъох. 85 86 Шыхэри цIыфхэм афэдэу еуIоу Нэкъокъо стырым зэлъыхэмыкIых. Сыд мыгъор сишIэу, сыдгущэр сиIоу СишIуагъэ таущтэу джы шъозгъэкIын? СфэшIэщты закъор мы закъор арышъ, Сэр шъыпкъэм моущтэу зыфэсэIожьы: Бзыу псынкIэ мафэу, шъуащыщ зыпари Ауж къимынэу, шъукъытфэкIожьых! 1949 ГЪОГУМАФ БэмышIэу бжыхьапэр Къихьагъэшъ, чъыг тхьапэр Гъожьышэу мэушэплъы, Чъыг шъхьапэм къыпэплъы. Плъыжь нэгоу, нэгъыфэу Ом тыгъэр имыфэу Фэмыфэу къыкъокIы, КъокIыпIэр тфехъокIы. Хъохъу закIэп бжыхьапэр, ШIункI закIэп чIы напэр. Бжыхьапэр гъогу рэкIо, Гъогумафи етэIо. 1949 87 88 ЧЪЫГШЪХЬАПЭР УИОНЭШ Зэндэ лъагэр уиплъапI, Гугъэр уигъогу. Уионэшыр чъыг шъхьап, Бжыхьэр уигъогу. Талъэныкъуа, тыда УздэкIощтыр? Уишъэф псалъэу сыда КъысэпIощтыр? ЧIылъи уашъуи зэкIэ Оры зыер, Зыми емыIу сэркIэ Щыгъэзыер. Узтесышыр чъэры, Къэуцу иIэп. Узылъыхъурэр сэры, Сыгу пфэчъыIэп. Уигъожьышэ шэплъыр СишIулъэгъу, Бгъэм дэмыфэу дэлъыр Гугъэ дэгъу. Аущтэу сэIо шъхьакIэ, Уигъэ екIы. Пчэдыжьыпэ хьакIэм Угу хегъэкIы. Талъэныкъуа, тыда УздэкIощтыр? Уишъэф псалъэу сыда КъысэпIощтыр? ЧIылъи уашъуи зэкIэ Оры зыер, Зыми емыIу сэркIэ Щыгъэзыер. 1949 89 90 Чэщ зыхъурэм, мэзагъор Гъощагъэм пэгъокIы. ЗэгъокIми, нэфшъагъом Псы лъагъор фехъокIы. Чъэгъуабзэу, бзэ макIэу МыжъуакIэр мэгуащэ. Шъхьэгуащэп, ощх пакIэп, Чэрэгъузэ мэгъуащэ. Псы лъакъом къызIуипчърэр РипчъэкIэу жьым течъы, Чъыг лъапсэм пэлъэшрэр Лъэс/шыоу чIым хэчъы. ГЪОГУ ТЕТЫР ГЪОГУНЧЪЭП Зыр нэфыпсыбэшъ, Дышъэпэ лъачI. НэмыкIыр псыпэшъ, Насыпы фачъ. Ситхылъы мытхы Фэдэу ар къакIо. ЧIылъэ чэпэтхым Пшысаби щаIо. Нэфшъэгъо пасэр Гупшысэ шэплъ. МэфэкIэ лъапсэр Гугъэ зэхэлъ. НЭФШЪАГЪУ 1949 Адрэр чъэгъуабзэу Мэзэгъо нэф, Мыдрэр псыгъуабзэу Силъэгъо шъэф. Пшъэфы/тэмэфэу Псыпэр мэгуIэ, Огум имыфэу Къызнэсы ыIэ. Ярэби, ахэр Хэт иIэшIагъ? Лъагэм идахэр Тыгъэ пIэшъхьагъ. 91 92 Сишъхьагъырытыр Нэфшъэгъо пас, Гугъэ зэхэтыр МэфэкIэ лъапс. Нэфшъэгъо пасэр Гупшысэ шэплъ. МэфэкIэ лъапсэр Гугъэ зэхэлъ. 1949 ШIУЛЪЭГЪУ НЭФЫПСЫМ СЫЧIИГЪЭБЗАГЪ Бжыхьэпэ нэгур огум ибзагъ, Унэ нэгъуитIур къысфэгъэзагъ. Садэжь укъаплъэу уимыхэбзагъ, ШIулъэгъу нэфыпсым сичIигъэбзагъ. Дахэр, дахэр – сидэхэнагъу ПIозэ, гъэтхапэм сыхэбгъэфагъ. Бгъэм къыдэфагъэр пчыхьэпэ жъуагъу, Тыгъэ плъырыбзэр ащ къыдэфагъ. КIымэфэ осым чIыр зэлъефап, Фыжьыбзэосми, сэркIэ мыфаб. ШIулъэгъу шъабэр гум зэхишIагъ. Дахэм идахэр о сэбгъэшIагъ. Гъэмэфэ плъыркIэ огур мэпкIыжь, ТиIэуж пIалъи титIо мычыжь. Чъыг пкIэшъэ бжыхьэр тэ тиорэд, Орэд мэкъамэу ар къытхэрэт. 1949 93 94 СИIЭУЖ Чэщрэ мазэр ышъхьэ щэтхъужьы: Хэт сэщ нахь дахэу огубгъэм итыр? Арыщтын адэ къэкъэн мыухыжьым ХьантIэркъо купыр чэщрэ зыкIхэтыр! ЧЭЩРЭ МАЗЭР ЫШЪХЬЭ ЩЭТХЪУЖЬЫ 1949 Сызымылъэгъурэм нэпэеплъ хъунэу, УIуплъэ къэсми сырыплъэгъунэу Джы сыд сэ, сыд къыостын, Ар мы дунаим тэ щызгъотын? Тичылэ гупсэ иурам нэфхэм Ярэхьатыгъэ, ащ ягушIуагъо, ТIурытIу къашъом игугъэ шъэфхэм ЯгумэкIыгъо, ягугъэ хахъо, Джа пIэпэ дышъэ ишIушIэ шIагъэу Мо губгъо хьасэм инэхъой теплъи, ТызэIузгъаплъэу остыгъэ шъагъэм Нэфэу къыпыкIрэм плъырыгъэу хэлъи, Тыжьыныпс мазэу ом иплъэгъощтри, Нысэщэ купэу къыпфыкъокIыщтри Нычхьапэ титIо тIуагъэм ауж, Къыострэр зэкIэ сэ сиIэуж! 1949 95 96 СЫДА МАЗЭР ЗЫКIЭШЪОГЪУАБЗЭР? КIАСЭМ ИНЭФ 1949 Сэ сикIасэм Инэф,– Гугъэ лъапсэм Щынэф. Мафи чэщи Лъэгъопс. КIасэм дэжьи Пщэгъопс. ШIугъэ дахэр Сфэзаф, Зэфэ лъагэр Сфэмаф. Ренэу а зыр Сижъуагъу, Къысфэт мэзыр ГушIуагъу. СыIэнэкIэу СIорэп, Гъогури занкIэу КIорэп. Чэщ ошъогур НэкIы. ПсырыкI гъогур ШIункIы. Заказ 041 УпчIэ тамыгъэу мазэр къытхэплъэ, ТшIэрэм ыгъапэу хъущтым къыпэплъэ. Лъэгъончъэу огум гуахьэу къыщесы, Инэфы шъаби чIылъэм къынэсы. Сыда шъуIуа мазэр зыкIэшъогъуабзэр? Пщэ шъхьэмыгъазэм еубзэу дакIо. Огум къиплъыкIзэ, тадэжь къэдаIо, Сыд фэдэ макъа зыщымыгъуазэр? 1949 4 97 98 ПЦIЭКIЭ ЖЪУАГЪОМ СЕДЖЭ ЧIыгур, Тыгъэр, Огур, Губгъор, ГУГЪЭ ЛЪАГ Пчыхьэшъхьапэу Гум имыкIрэр, Чъыгы шъхьапэу ЧIым иплъыкIрэр, Пщэ фыжь нашхъоу СшъхьарысыкIрэр, Уцы къашхъоу Ощхым рикIрэр, ЧIылъэр, Уашъор, Щылэр Хашъор, Зыкъэжъугъази Садэжь зэ: Жьыбгъи хабзи СиIэдэжь сэ. Бгъэм дэмыкIэу Дэлъы гугъэр, Бзыу быбыкIэу Гур зычъыгъэр, УсикIасэп хэт зыIуагъэр Псэм щыщ закъоу, синэфын? Ора сэркIэ мыгушIуагъор, Пчэдыжь шъабэу синэфылъ? Шэфылъагъоу пшысэ нагъом Игъорыгъоу сыкъыпфещэ, СшIуабэ дашIэшъ, чэщ мэзагъом Изыжъуагъо пцIэкIэ седжэ. 1949 4* 99 100 Гугъэ лъагэм ЗежъугъэIэт, Дунай дахэм Тытежъугъэт. Бгъэм дэмыкIэу Дэлъыр ткIугъэ. СанэIу ибыбыкIэу Плъэгъурэр гугъэ. 1949 ШЪУИХЬЭБЛЭ КIАЛЭМ СЭЛАМ СФЕХЫЖЬ Къаштэ моу, къаштэ, къаштэри пIапэ, Чылэр къытлъыплъэу, зэлъигъэшIагъоу, Остыгъэ блэгъоу бжыхьэ пчыхьапэм Тадэжь усщэщт сэ – сыдэу гушIуагъо! Шъуихьэблэ кIалэу сфэмынэшIугъэм УиIэплъэкI къуапэкIэ сэлам сфехыжь, Ихьэ къолэнэу сфэмынэшъугъэр Ашъыу, егъашIэм рерэмыпхыжь! 1949 101 102 УИЖЬЫКОРЕН СЫЗЭРЕЛЪАСЭ Хэшъо шъофышхоу сыпфыщытыныр Мурады дэгъоу сэ пфысиIагъ, Ащ къэгъагъ дахэу ренэу уитыныр Сигухэлъ лъапIэу сыпфыщыIагъ. Ау жьыкоренэу къызжэхэуагъэм Плъапсэ къысхенэшъ, бгъэм усшIудечы, Ори уфаети а шыблэ гъуагъом УкIэгушIукIзэ, сызэонэкIы. Жьыбгъэм ыпхъуатэу Iуифырэр пщэп, Бжыхьэм ипхъуанти хъати дэлъыжьэп. Уилъэуж бжьыгъэу уилъэкъопылъхьэ ЧIым тырищагъэр сшIучIегъэбылъхьэ. Ныбжьи, егъашIэм усымышIагъэу Усщыгъупшэныр джы сфэлъэкIына? А мэфэ нэфхэм бгъэгум щышIагъэр СфэгъэушIункIын сэ сфызэшIокIына? Уитхьэпэ тхыгъи сфызэIэтхъыни, УкъызысIукIэрэм сыобгъукIони, Уисурэт тыгъи къэзгъахьыжьыни, ЗыкIи о пцIэ къесымыIони Сэ сфэлъэкIынэу сэгугъэ шъхьакIэ, Чылэ еджапIэу тызыщеджагъэр, Нысэщэ джэгоу тыкъызщышъуагъэр Гум щыщы хъугъэу къыздесэхьакIы. Къэгъагъ ныкъогъоу чIым рифызылIэу Шъофым кIэфэфэу жьыбгъэр къыкIэпщы, Чъыгмэ ашъхьапэ огум чIигулIэу Тхьэпэ зырызхэр сысхэу къапэщых. Ныбжьи, егъашIэм усымышIагъэу Усщыгъупшэныр джы сфэлъэкIына? А мэфэ нэфхэм бгъэгум щышIагъэр СфэгъэушIункIын сэ сфызэшIокIына? 1949 103 104 – Щыс, тят, щыс, рэхьатэу щыс, Сэщ пае пшIэрэр емыкIу, къезгъэкIурэп. – Къеблагъ, сикIал, къеблагъ, къэтIыс, Сымытэджыныр жъышъхьэм еспэсрэп. АЩ ФЭДЭ СШIЭНЫР ЖЪЫШЪХЬЭМ ЕСПЭСРЭП Тэ къисхына сэ зы пшысэ, Пшысэ гуахьэу, пшысэ шъабэ? Пчэдыжь шэплъым игупшысэ Фэзгъэдэнэу сичъыг шъхьапэ. IАХЬ КЪЕХЬАКIЭУ СИГУПШЫСЭ ЦIЫФМЭ АХЭСХЬАН 1950 Мо мэзагъоу тыжьыныпсри ХэскIутэни, згъэлыдын. Жъогъобынэу огум хэсри Къыхэсхыни ащ естын. Къушъхьэпс чъэрмэ ячэф макъэ Къызхэзгъэщэу зэхэслъхьан, ШIум нэмыкIэу ащ зэ закъо Бзэджэ Iофи хэмыхьан. Ошъо нэгум пщэгъо шIуцIэр, ЦIыфым шъугъор щэрэгъупш. Тибжыхьасэ из коцыцэ Гъэбэжъу мафэ тэ тфэрэхъу. Хыр гурымэу зэ къежьэщтмэ, Шъумыщт хэсмэ къарерэIу. Жьыбгъэр шъуеу къытфепщэщтмэ, ШIукIэ чIылъэм къырэрэкIу. Гъэтхэ тхыдэм фэдэу дахэр Хэт ипсалъи хэрэмыкI. Бгъэм дэмыфэу гугъэ лъагэм Дунай мафэр щэрэмыкI. 105 106 Ау згъотына сэ зы пшысэ, Пшысэ гуахьэу, пшысэ шъабэ? Пчэдыжь шэплъым игупшысэ Фэзгъэдэнэу сичъыг шъхьапэ? Джахэр хэлъхэу сэ сипшысэ Гум ипшысэу зэхэслъхьан, Iахь къехьакIэу сигупшысэ ШIукIэ цIыфмэ ахэсхьан. 1950 НАМЫС Намысым нахь лъапIэ ЦIыф зыцIэм имыI. ЩымыIэр бгы лъапэм УблапIэу емыIу. МыIуапхъэр зыфэдэр Дэгъу дэдэу зэгъашI. УигъашIэ щыпфэдэр ПфэшIэщтым егъапш. Намысыр цIыф шапхъэшъ, Ар зыми дэмыпшъ. СигъашIэм мышIапхъэ ЫшIагъэу сымышI. 1950 107 108 СИГУПШЫСЭ ПШЫСЭ ЕЧЪАЖЬ IитIур шъхьэм чIэлъэу, сизакъоу Огум сиплъэныр сикIас. ЧIылъэм темытми слъэмакъэ Сынэгуи, тыгъэр, къыкIапс. Гупшысэр, пшысэу ечъажьи, Жьым хэтэу шIугъэр къехьакI. Дэхагъэм хъярыр дещажьи, ЧIылъэм фэмафэу щыхьакI. Зэо лыгъуамэр зыщыурэм Уиощхы пщэфхэр щатещ, Топыо макъэр зыщыIурэм Щэр нэшъу щыпшIэу щафежь. IитIур шъхьэм чIэлъэу, сизакъоу Огум сиплъэныр сикIас. ЧIылъэм темытми слъэмакъэ Сынэгуи, тыгъэр, къыкIапс. Тхъагъор зихъярэу уц къашхъор Сигугъи ренэу хэгъэт. Пщэ фыжь шъхьацыфэу пщэ нашхъор, УинэпцI/нэшIошIи щыгъэт. Тыгъэу къохьажьрэр, мэфакIэу УкъэкIожьыщтмэ сэгъашI, ГъашIэу тызхэтыр тфэIапкIэу Тэщ пае ренэу гъэпхъашI. Гупшысэ шъабэу быбыныр Зыгу илъыр лъагэм лъыгъэхъу, Зилъэгъо бгъузэ тет лъэсыр Бзыу мафэ хэти фэрэхъу. ЧIылъэм темытми слъэмакъэ Сынэгуи, тыгъэр, къыкIапс. IитIур шъхьэм чIэлъэу, сизакъоу Огум сиплъэныр сикIас. 1950 109 110 Намысым орэдыр фэсэIо, КъыздеIо. Жьыбгъэми бгъэкIэ сыпекIо, СытекIо. Шы сэкоу осэпсым зепхъуатэ, Мэутысэ. Гъогууанэм шIур тесэгъуатэ, Сэусэ. ОРЭД СЭУСЫ ПцIэшхъо цIыкIумэ атэмитIухэр Ошъогу лъагэм щэджэгух. Ар зытлъэгъукIэ типлъэгъу нэгухэр ГушIо нэшIум зэлъекIух. Дунай шхъуантIэм зиутIыIоу Дищэягъэп пшъапIэр. Iэсэ/Iасэу, зи ымыIоу Къещхы ощхы шъабэр. IЭСЭ(IАСЭУ ОЩХЫР КЪЕЩХЫ 1950 Пчэдыжьыпэр ощхкIэ щхызэ, Ионэши къытфыдещы. Ысэку фыжьхэр ыутхыпкIызэ, Мэфэ нэфкIэ чIым къытещы. Ощх нэгушIоу ощхы шъабэм Гум ифабэ къыдежьэ, Дэхэ фащэу гупшысабэм Пшысэ мэзым сыхещэ. Бэрэ, бэрэ гукъэкIыжьмэ Сахэтынэу сэ сшIоигъу. Джаущтэу дэгъоу къытфещхыщтмэ, Теужь сIонэп, – ощхым игъу. Дунай шхъуантIэм зиутIыIоу Дищэягъэп пшъапIэр. Iэсэ/Iасэу, зи ымыIоу Къещхы ощхы шъабэр. 111 112 Сыфэяхэп нэшхъэигъом, ЕсшIэн щыIэп – къэрэмыкIу. Мо чъыг шъхьапэу зызщэигъэм Ощх нэгуфыр ышъхьашыгу. ЧIылъэм бгъэгур зэрихыгъэшъ, Мэщхы. Къэшъо. Орэд къеIо. Сыгу гушIуагъор зэхихыгъэшъ, ОщхыбыбкIэ ом щэзекIо. 1950 ГЪАТХЭР СИГУГЪАПI СыцIыф, сыныбжьыкI, Гъатхэр сигугъапI. Тыгъэм сыщымыкI, ЧIылъэр силъэгъуап. Мафэр синэфыпс, Сесы ипсырыкI. Лъагэм инэмыс Сыгуи фыхэмыкI. Осыр сикIымаф, Зафэр синэфылъ. Бжыхьэр хьэкIэ маф, Дахи сыгум филъ. ПлъапIэр сичэпэтх, Тхышъхьэр гугъэ лъап. Жъуагъор сичэщыбг, Пщэфыр силъэхъапI. Огур чыхIэн дэгъу, ЧIылъэр сикIэлъын. Тыгъэр сишIулъэгъу, Мазэр сиIэлъын. Пшысэр чъыг къутам, Сфэщхрэр ощхыбыб. Ощхыр сибзыу там, Лъатэу ом себыб. 113 114 СыцIыф, сымэщышI, Гухэлъыби сиI. ШIум нэмыкIэу зи ЧIылъэм ерэмышI. ЧIылъэр силъэгъуап, Тыгъэм сыщымыкI. СыцIыф, сыныбжьыкI, Гъатхэр сигугъапI. 1950 ОМ СЫЩЭХЬАРЗЭ Чылэгъунэр шхъонтIэрымэу Уцы къашхъошъ, Псыхъо чъэрым къушъхьэр ымэу Пшъэшъэ нашхъошъ, Шахъом ишхэу мэшIобзыйхэр Псы регъашъох, Гъэтхэ тыгъэу дышъэпс шъийхэр, Ахэм ашъох. Шыхэр къэшъох, кIэджэгукIых, БгъэкIэ кIэпкIых. ХэпырхъыкIхэу тIэкIу хэкIукIых, ЗэIэпэкIых. ПсырыкI мэзэу нэпцэ кIырыр Садэжь къаплъэ, ШIулъэгъу пагэ зиIэ орыр Мачъэ, малъэ. Чылэгъунэр шхъонтIэрымэу Уцы къашхъошъ, Псыхъо чъэрым къушъхьэр ымэу Пшъэшъэ нашхъошъ, Шхъом сыхэкIзэ, инэпкъ лъагэ СырекIокIы, Мы дунаир сыдэу даха! – Пчъэр сфыIокIы. 115 116 СыIукIагъэшъ сикIэлэгъоу Сиогу хьарзэ, КъыспэгушIоу, шIуи силъэгъоу КъысIохьарзэ. Къабзэ огур. Къепсы тыгъэр. Джыри къепсы. Сянэ гъашIэу къыситыгъэр Уиор щесы. 1950 ПЧЫХЬЭШЪХЬЭ ШЭПЛЪ Мэз шъхьапэр Плъыжьыш, тыгъэрычъ. Пчыхьэшъхьапэр ГугъуемылI, чэпэрыпш. Шэфлъагъор Жъогъобын, бын/унагъу. Мэзэ нагъор ГугъапIэшъ, сигушIуагъу. 1950 117 118 ЧЭЩ МЭЗАГЪОМ КЪЫСФЭШЭС Чэщ мэзагъом изы жъуагъо Сыд фэIуагъэр укъешэсмэ, Умыпшысэу, угушIуагъоу Тхьэр къысати, укъысфэсмэ. Мэзы Iапчъэм уфэIапчъэ Умыхъунэу тхъор фэгъас, КъыпфыIуихмэ идэхагъэ Iэчъэ/лъачъэу зымыгъаз. Къэбзэ/лъабзэу зипсы орхэр Шысэку куашэу зэзтэкъокIрэм, Мо къокIыпIэу зилъэ кIорхэр Хэзгъэблахьрэм уакъызблэкIрэм, СыблэкIыгъа пIоу гумэкIым Ухэмыхьэу къысфепсых, Сигупшысэ ухэмыкIэу СкIэхэкIыгъэр ом сфебзых. Ар пшIочыжьэу нахь гъогу благъэ Къэбгъотыгъэу уиIэу щытмэ, Сыдэу сшIына, сызпэплъагъэр Озыр арышъ, сфыдэх хъущтмэ. МэшIо тхъуабзэр зыпыустхъукIхэу Шэф лъэмыджхэм уапымылъ, ШIулъэгъу горэм бэ пыхъыкIэу Бгъэр къыщэймэ, удэмыплъ. Чэщ мэзагъом мыгужъуагъэу Изы жъуагъо укъешэсмэ, Умыпшысэу, угушIуагъоу Гугъэ гъашIоу укъысфэсмэ, Псэм иIэшIур шIум идахэу СишIулъэгъуи къыостын. Ар имыкъоу жъогъо лъагэу Сыгум уилъэу ом уитын. 1950 119 120 Ау нэмыкIыр уишIулъэгъуми, Уадэжь занкIэу сыкъэкIон. Жъогъо закъор уинэплъэгъуми, Сыгум пфилъыр къыосIон. Пшъэшъэ дахэр, жъогъо лъагэр, Сигупшысэ ухэмыкI. Сыдэу сшIына, пшъэшъэ пагэр, УишIулъэгъур сэщ нэмыкI. Зыдэжь кIасэу сызфэкIощтыр Насып жъуагъошъ, гум сфыхех, Сиорэди къызфэсIощтыр СишIулъэгъушъ, зэхерэх. ОЩ НЭМЫКIИ СЫГУ ИМЫЛЪ ЗэгъокIыпсэу пчэдыжьыпэр ШIулъэгъу шэплъкIэ къытпэгъокIы, Дунай нэфэу гухэлъыбэр ТэркIэ непэ мызэгъокIы. Пщэф кошитIур ошъогу пакIэм Шъэбэ ескIэ щызэIокIэ, Адрэ чапэу нэфыпс закIэм Тэри титIо тырекIокIы. Сыпсэм фэдэу сэ сикIасэр Тыгъэ фабэу гуахьы, лъагэ. Къызэрэсэу гъэтхэ пасэр ИшIулъэгъуи сэркIэ дахэ. Пчэдыжьыпи пчыхьэшъхьапи ПсынэкIэчъыр мэIупчъапчъэ. Ижъгъыу макъэ чъыгы шъхьапэм Тыриутысэу псышхом фачъэ. ШIУЛЪЭГЪУ ШЭПЛЪ 1950 Пчыхьэ факIоу сыкъыпфэсмэ, Уипсэлъыхъумэ сахэхьан, Жъогъо нагъоу сыкъыпфепсмэ, СишIулъэгъуи къыпхэслъхьан. 1950 121 122 ЧIылъэм ишъэф Шъэф зэхэлъ, Мазэм инэф Сигухэлъ. Чэщ мэзагъор Гъозэрычъ, Тарихъ лъагъор Мыгъогунчъ. ГЪОЗЭРЫЧЪ Нэпкъи мыжъуи сихьзэ сариутэкIми, Щтэгъэ нэгукIэ зыми семыплъын. СишIулъэгъум пае ситхьалэщтми, Ситхьалэщтми, кIасэр, сыгу уилъын. Нэф зэрэшъэу тыгъэм сэлам фабэр Нэбзый тамэу садэжь къырегъэхь. СэркIэ гуапэшъ, уинэплъэгъоу шъабэр Къушъхьэпс чъэрэу уишIулъэгъу серэхь. СИШIУЛЪЭГЪУ ИТЫГЪ 1950 Гъэтхэ мафэр нэфкIэ зэкIэшIатэу Ошъо чапэр зэкIэ иунай. Нэфыпсыбэр зишIулъэгъу хэкIуатэу Къысфэнэфрэр непэ сидунай. Дунай нэфым синэфынэр щесIоу Сыпсэ закъоу зы нэбгыри тет. Тыгъэм фэдэу лъэгэ фэбэ зэкIоу А зы закъом сишIулъэгъу есэт. Ары шъхьакIэ, тыгъэр мэфэ дакIошъ, Пчыхьэ зыхъурэм чапэм къокIосэжь. СишIулъэгъуи оркIэ шIулъэгъу закъошъ, Мафэм фэдэу чэщкIи зимыхъожь. 1950 123 124 КЪЭБАР ДЭГЪУМ ИГУШIУАГЪУ Сишъхьэшхожъэу а шъхьэ тум, Гур зэбгъабгъэу укъэб мыхъуа? Сыкъыптеошъ, а тум/тум, Тум уахьынэу джы умыгъуа! СИЩХЫ МАКЪЭ КЪЭБЫ ТАКЪУ Мыхъурэр зэкIэ, зэкIэ, зэкIэ КъыуакIыхышъ, къыптезагъэ. Зы мысагъи сиIэп оркIэ, МакIа тыгъэу къыптепсагъэр. Къэбар дэгъум нахь гушIуагъо ЩыIэу сшIэрэп, къытфэрэс. Пчыхьэшъхьапэм изыжъуагъо Фэдэу ари ом къерэпс. Узыфэсрэм, зэхэзыхрэм Насып Iатэ уфэрэхъу. Псыхъо чъагъоу хымкIэ чъэрэм Гъусэ мафэу дэчэрэгъу. 1950 Гъэр къызехьи, кIыр зекIыжьи, Жьырытэджыр уиджэмакъ, Зы акъыли, акъылищи Зезыщагъэр уикутакъ. Къаштэ сIомэ, пшъэр сыуфэу Пфэмыхьыщти къыптеслъхьагъ. Ащ ышъхьагъи сшIомыIофэу Хьыным хьынри тесшIыхьагъ. ТхьагъэпцIыгъэр зипцIы лъэгум Гухэлъ нэпцIкIэ узэрещэ, Урещажьэшъ, гугъэ нэгум Иогу къабзэ псэу къыуещэ. ГъэшIэ макIэу къэзгъэшIагъэм Уязгъэщагъэп, уязгъэхьыгъэп. Хьынэп, хьылъэп сIоу кIэшIагъэм Къамыщао уфэсшIыгъэп. 125 126 Сишъхьэшхожъэу а шъхьэ тум, Гур зэбгъабгъэу укъэб мыхъуа? Сыкъыптеошъ, а тум/тум, Тум уахьынэу джы умыгъуа! Джар зэсIожьэу сэщхы, сэщхы, Сищхы макъи къэбы такъошъ, Къебзэбзэхэу къещхы, къещхы, Къызыфещхрэр сэ сшъхьэ закъоп. 1950 ШIУХЬЭ ТЭКIО НекIо Iори, джыдэд Iори СыбдэкIон сэ, сыбдэчъэн. Сэри ори, сэри ори Джа лъэгапIэм шIур щытштэн. Зэдэтштэнышъ, тхьыни, тхьыни ЧIыпIэ Iаджми щыдгощын, Къини хьыни, къини хьыни Щытщымыхъоу шIур тIопщын. ОдкIэ/мыдкIэ, цIыф хэгуащэу ШIугъэр тыди щыдгъэшIон. Тиш шIугъэпсми, тымыгъуащэу Къэдгъэзэжьмэ, едгъэшъон. 1950 127 128 «Цыкъы/сыкъы, цыкъы/сыкъы» Чэщи мафи сфыхеIукIы. «Цыкъы/сыкъы, цыкъы/сыкъы» Мыхъыяхэу сфыхэкIукIы. Зэ кукуур къысфелъэтышъ, Сыхьат пчъагъэр къысфелъытэ. Зэ гъучI набгъом елъэдэжьышъ, Дышъэ унэр сфегъэпытэ. «Цыкъы/сыкъы, цыкъы/сыкъы» Зэпыунчъэу сфыхеIукIы. «Цыкъы/сыкъы, цыкъы/сыкъы» Ар лъэкъончъэу сфыхэкIукIы. ДЭПКЪ СЫХЬАТ Къыспэгъох, губгъор, Уигъогу лъагъо. Къырысхьыщт гугъэр, Сфэрэбагъо. КъыфэсIощт орэд Сибжыхьасэ, Сигухэлъ фэрэд Сичэщ мазэ. СыкъэкIощт шъуадэжь, Бжыхьэ шъофхэр. Сиш лъэкъофи сиIэдэжь, Гугъэ нэфхэр. ГУГЪЭ НЭФХЭР 1950 КъыдэкIощт тыгъэр Тинэфылъэ, Тфыхэрэлъ шIугъэр ШIум ичIылъэ. Заказ 041 Зэ пчэдыжьыр, зэ щэджагъор, Зэ ахъшамыр сфегъэнэфы. Дунай нэфэу симыджагъор Дэпкъ сыхьатым сфегъэунэфы. 1950 5 129 130 МЫ ТИБЖЫХЬЭ ТЕХЬЭ(ТЕКI СшIэрэп, сшIэрэп ихьисапыр, Техьэ/текIыр мы тибжыхь. Къещхы, къесы, пкIэшъэ лъапэр Лъэпэрапэу зэхепшыхь. Пшысэ хьафыр иIупчъапчъэу Пчъэм осыфкIэ къысфыIуащэ, Зэ гузажъоу, Iэчъэ/лъачъэу ШIыкIэящэу къызжэхащхэ. Мэщхы, мэгъы тIоу тыпылъзэ, Плъызэу/плъызэу тыгъэр къепсы. Псылъэбанэр къымыгъэплъзэ, Жьыбгъэм пщэхэр къытфегъэсых. Сыкъыоплъышъ, пшъэшъэ дахэм Уфэд сIонти, уфэмыд, НэшIошIыгъэм урэпагэ СIонти, аущтэу ущымыт. СшIэрэп, сшIэрэп уихьисапыр, Техьэ/текIэу джы тибжыхь, Жьыбгъэ къилъкIэ пкIэшъэ лъапэр Лъэпэрапэу гъэм хэпшыхь. Уибжыхьасэ ышъхьац шхъуантIэ Зэ фэожьы, зэ офыкIэ, Уишъхьатехъуи зэ ынатIэ ФыкIэопхэшъ, кIэфэфыкIы. 5* КIыр къэсыгъэу, кIыр къихьагъэу УтхьагъэпцIэу удэбзаджа? Джэнэ гъожьыри псым хэплъхьагъэу СфэбгыкIынэу укъысаджа? Тызэджагъоп. Тызэблагъэп. Къангъэбылъми уапымылъ. Iумыл джыджыр джыри благъэп, Уичэу гъуани сыдэмыплъ. 1950 131 132 УИБЖЫХЬЭШ УМЫIАЖЭ Мэз зэикIэу тхышъхьэм тетым Теплъэу иIэр шэплъы, тхъоплъы. Джа шы чъэрэу узытесым ЫбгъукIэ бжыхьэр къытфыкъоплъы. 1950 ГЪЭТХЭ КIЭРАКIЭР ТАПЭКIЭ КЪЭТ Зэрэхэгъэгоу тызэдэлажьэ, Зы бын/унагъоу шIугъэм тыфащэ. Гъэтхэ кIэракIэр тапэкIэ къэт, Мамыры тыгъэм зыкъерэIэт. Зэкъошыныгъэр зэдытилъапI, Нэфылъэ шэплъыр тигугъэ плъапI. Лъэпкъ зэдэIужьыр тизыкIыныгъ, Лъапсэ фэхъугъэр зэкъошыныгъ. Гухэлъэу тшIыгъэм тэ тылъэкIуатэ, Зэрэдунаеу ар фэтэIуатэ. 1951 133 134 Мафэр дахэмэ, ЧIылъэр орэд. Огур лъагэмэ, Тамэр згорэт. ШIУШIЭ САТЫР Джары, джары зэрэщытыр, Джаущтэу ренэу ар щэрэт. Тыгъэ шъабэр зышъхьэщытыр Сихэгъэгушъ, сиорэд. УчIыгунчъэу уашъо щыIэп, ЧIы зимыIэр тхыдэ макI. Iогъэ закъоу ар гущыIэп, ЩыIэныгъэр гугъэ закI. ЩЫIЭНЫГЪЭР ГУГЪЭ ЗАКI 1951 Огъур зыпакIэм Ощхыр фегъэщх. Гугъэр зиплъакIэм Тыгъэр фэгъэщх. Гъэщым щыкIагъэм Уцыр фэрэкI, Чъыгэу пIыкIагъэм Гъатхэр IорэкI. 1951 135 136 ГУМ ЗЕПХЪУАТЭ Трамышым налыр кIэмылъмэ, Плъырыгъэр Iумылым IэкIехы. Джэныкъом машIор дэмылъмэ, Лъхъончыпэр епэгъогъохы. ТРАМЫШЫР, ДЖЭНЫКЪОР 1951 Гъэтхэ уцэу, шъоф зэикIэу ШхъонтIэ шъабэу сыгу зепхъуатэ. Ар фимыкъоу ащ шъхьэщэкIышъ, ПсырыкI мэзми сыхэкIуатэ. Охътэ тамэу тыгъэу къепсрэм Инэфыпсмэ сапэгъочъы, Сырахьыжьэу ом сызнэсрэм, Сызытесыр сэ сишыгъо. Шылъэмакъэм осэпсыцэу Ыгъэсысрэр шхончкIэ мао, Псыхъо нэпкъым дэтыр псыдзэу Ащ ипащэр сэрэу аIо. Дзэпщы зещэу апэ ситми, ГухэлъышIухэр хым фэсэхьых. Iэшэ/шъуашэм чIылъэр ыстми, Фэмыстыщтхэр ситын Iахьых. Схьырэр зэкIэ – къыздесхьакIрэр Гум къыдэкIэу тыгъэпс закI, ГупшысакIэу нэгум кIэкIрэр ЧIым естыжьми, ар сшIомакI. Жъогъэ бзыгъи, хьэсэ кIыри ЧIым ыкIуачIи сIапшъэ хэлъ. Синэфылъэ джыри, джыри Пэсэгъохы сигухэлъ. 1951 137 138 СИМЭФАПЭ ПЧЭДЫЖЬ ОЩХ Симэфапэ пчэдыжь ощхкIэ КIыригъэщэу гум къыщежьэ. Бжьыгъэ напэу сыд пай сыщхкIэ, Жьыбгъэ кIэкIри макIэу къепщэ. Пщагъуи щыIэп, чIылъэ фалIэу Псы кIыб къогъум тыгъэр къот, Ащи сежэ, гугъэ фаплъэу Сигухэлъи сэрэгъот. Чъыг къутамэу ситэмабгъэ Гугъэ гъашIоу шIум фыщыI, ЩыIэныгъэу тэбэ жъапхъэм Пхъэу кIэстыкIрэр сигущыI. Ощхыр щхызэ, гъэшIэ лъагъоу ЧIым фыхэсщрэм теджэгукIы, Псычэтщырэу гур гъощагъэу Iэгъо/благъом къыхэIукIы. «КIыкIыкI» макъэу пчыкIэ хэпсыр ПсырыкI тхышъхьэм щышъхьэфит, Фит сыкъэшъушIмэ, лэгъупкъопсыр Ом къисщэнэу ыуж сит. Зэмышъогъухэу гъусэгъуиблыр Зэшибл лъагъоу зэхэсщэн, Пщынэ макъэу сыгум шъуфилъыр А гъогу лъагъом сэ рысщэн. Симэкъамэ къамылапщэр Пщэ нэгуфкIэ дерэжъыу. Тижъи, тикIи, тинысащи Тыжьыныпсыр терэжъыу. Симэфапэ пчэдыжь ощхэу Щэтэшх хьакIэу гум къыщежьэ. Бжьыгъэ напэу сфэщхэу, сфэщхэу Жьыбгъэ кIэкIри макIэу къепщэ. 1951 139 140 Хьыны/хьылъэ ар зыфэхъурэр Тэрмэ, тыгъэр гъучI хъурай. ЧIыгу хъураеу тыгу зыфэгъурэр ЗыфыщыIэр шIугъэм пай! ЩыIэныгъэр гъэшIэгъонэу Гъонэ закIэу тфызэхэлъа? Хэлъ/хэмылъми, щызэхъонэу Емрэ шIумрэ чIым жэхэлъа? ШIУГЪЭМ ПАЕ АР ТФЫЩЫI ТIэкIу тешIэ къэсми, тичIылъэ шIугъэр Тыгъэ хьалэлэу къытфытетаджэ. Зыгорэм кIорэм насыпы гугъэр Гъогум тырещэ, бгъэгум щегъаджэ. Непэ дунаир чъэп къехыгъакIэм Фэдэу дэхащ, къэбзэ фыжьыбз. Типчэдыжьыпэу мо къушъхьэ тIуакIэм Къытфыдэхьагъэм нэфыпсыр щиз. ТЫГЪЭ ФАБЭР ТАШЪХЬАГЪ ЕРЭТ 1951 Зэуж/зэлъычъэу типсыхъо чъэрмэ Апэ рагъэхъоу хымэ зафахьы. Джэныкъо машIоу мэшIобзый стырмэ Джэнчыпсы чIэгъым зыфычIафахьы. Нэхъоир тыди, тыди хигуащэу МэфакIэр къэкIо, чIылъэм къыфакIо. Джащ фэдэу ренэу тымыгъэгъуащэу ШIукIэ къытфакIу цIыфмэ къыуаIо. Тыгъэ гушIуагъор плъыжьыбзэ нэгоу КъытфыкъокIыгъэшъ, игъогу терэхь. Дэхагъэр зэкIэ, зэкIэ ыбгъэгоу Титыгъэ, цIыфхэр, ташъхьагъ къерэхь. Шъуигугъэ лъагэ, джа зэрихабзэу, Зэфэгъэ лIыкIоу шъуапэ ерэт. Непэрэ мафэм фэдэу шъэбабзэу Мамыр гупсэфыр ренэу шъухэрэт. 141 142 Нэхъоир тыди, тыди хигуащэу МэфакIэр къэкIо, чIылъэм къыфакIо. Джащ фэдэу ренэу тымыгъэгъуащэу ШIукIэ къытфихь цIыфмэ къыуаIо. Къабылы шъуфэхъоу сэри джар дэдэр Непэ къысашъуIу. Лъэшэу сыфай. Тыгъэ фэбэшхуи ташъхьагъы итыр, Сыдэуи даха мы тидунай! 1951 ЛЭГЪУПКЪОПСЫР ЩЭЛЪЭНЧЪ Гъэтхэ фабэм Ощхы шъабэр къытещхэ, Тыгъэ напэм Тыжьыныпсыр къытещы. Лэгъупкъопсыр Псыхьэбэщэу щэлъэнчъэ, Гухэлъ тхъопсыр СищэлъитIоу ащ пыслъэн. 1951 143 144 Нэфылъ лъапэу Мафэр орэд, ЧIылъэр иплъапIэу ПчъэIум Iорэт. МЭФАКI Дунэежъ жъафэу, Хьаджыбирам, Неп къызысыгъэр о уи бирам! «Бирам ипан», «Бирам ипан»! Птесэдзышъ сэIо: «Бирам иIан»! А тхьамыкIэжъыр мэкъумэщышIагъ. «Бирам ипан», «Бирам ипан» ФаIуагъэ нахь, «Бирам ишIуан», АIоу джы нэсы зи емыджагъ. БИРАМ ИIАН 1951 Чъыгмэ атхьапи ЯрэIушъашъ, Шъабэу ашъхьапи Ащэрэпшъашъ. Пчэдыжь осэпсэу Уцми ерэкIу, Сыфай нэфыпсэу Осми рерэIу. ПIуаблэр зышъагъэм ЫIи пэрэлъ, Уатэр зиблагъэм ГъучIыр фэрэплъ. ТэркIэ лъэпакIоу Мафэр орэд, Хъярыр тыраIоу Типчъэ Iорэт. 1951 145 146 ШЪУЗЭПЭШЫХ Ошъо чапэр къызыушэплърэм Тыгъэ фабэр къытфыкъокIы, ГъогурыкIоу елъэкIонрэм IугушIукIэу ар пэгъокIы. Ощхыбыбыр мэгушIуапэ, ДашIэу шIуабэ, дашIэу шIуабэ Сыд ар чIылъэм къызфефэхрэр? Сыда шъофмэ закIыфехрэр? Хьалыгъу шъабэ хъунэу фаешъ, Ошъогу лъагэм зыредзыхы. ТичIы дахэ егъэбаишъ, Ищхы макъэ зэхэсэхы. Адэ сыда къелъэкIонэу Тыгъэр огум къызыкIекIурэр? Нэбзый нэфкIэ зэкIифэнэу Чэщы бгъэгур зыкIиулъэгурэр? Изэкъуабзэу нэшъу мыхъунэу, Изэкъуабзэу мыпIыкIэнэу Мафэр къехьышъ, хьакIэу къакIо, «Къеблагъ, къеблагъ!» цIыфмэ раIо. Джаущтэу чапэр къызыушэплърэм Тыгъэ фабэр къытфыкъокIы, ГъогурыкIоу елъэкIонрэм IугушIукIэу ар пэгъокIы. Сэри непэ ащ сыфэдэу Ом фэбэпскIэ сыщытэщт, Ар сфимыкъоу сыорэдэу Зистэкъуахьзэ, сибыбэщт. «Шъузэпэшых!» сIони, цIыфхэр, Дунай чIылъэм сытеджэщт. ЗысIэтыни, тыгъэпс нэфхэр СIэгу изыбзэу къескIыхыщт. 1951 147 148 Жъуагъор сфэмах, Лъагэр сфэнэф. Нэфыр сфэпаг, Пагэр сфэшъэф. Гъэтхэпэ дах, ЧIылъэ гушIуагъу. Огур сфэлъаг, Лъагэр сижъуагъу. ГЪЭТХЭ ЖЪУАГЪУ Набгъом зекIым, ыгуи сысэу Ытэмапэ ом шIоуагъ. Огур лъагэшъ, сыщемысэу Сыуцущтэп къысиIуагъ. ЧIылъэр дахэшъ, мэфэ шIагъом Тыгъэ шъабэр шъхьэщыщыгъ, Сищыр дышъэу шъэо нагъом Тамэр непэ зэкIищыгъ. ПЦIАШХЪОМ ИГУШIУАГЪУ 1951 Сищыр щащи ошъо лъагэм, Тхьэр къысати, ибыбагъ. Сэ мы мафэу мэфэ дахэм Бэрэ, бэрэ сыпэплъагъ. Слъэгъузэ, слъэгъузэ, Iубыжъыем «Гырс!» ригъаIоу зипхъотагъ, ГъэшIэ тамэр цIыкIужъыем Ом ишъэфы хигъотагъ. «Тыку/тыку/тыку!» ыгу къелъэты, Ытэмапи жьыр пэлъэты. Сэ сыгу закъуи къысшIутео, Умыплъэхъуи ащ къысеIо. ЦIыкIу/цIыкIоу сищыр цIыкIур Гугъэ лъагэм фэсэгъасэ. Чэтыу пшъэфэу бзаджэр зыгур Ары шъхьакIэ къыпфэсакъы. 149 150 Ори сакъы, сакъы, сакъы, Сакъыныгъэр гум игъэлъ. Тыгъэм, уашъом, уянэ закъом, Уяти, пшыпхъуи пцахь тегъэлъ. Тамэр псынкIэу, лIыгъи пхэлъэу ЛъэтэгъошIоу укъэхъущт, Щтэр умышIэу ом ухэплъэу Гухэлъ пстэури къыбдэхъущт. 1951 ЗЭПЭЧЫЖЬЭХ, ЗЭФЭЗЭЩЫХ Мэз гъэхъунэм уцы къашхъор ШхъонтIэ дахэу игухэлъ, Тхыдэ нэфэу пщэфы нашхъор Гъэтхэ огум ибгъэхэлъ. ЧIылъэ уцыр къысфэзэщмэ, ЕIо пщэфым, сыкъещхын. Тыжьын ощхыр къысфебгъэщхмэ, Уцыр мэщхы, сыкъэкIын. 1951 151 152 «Тхьэр етагъэба Ар зинысэщтым!..– Тянэ егъапэ Сэ къыфэсщэщтым.– ТЫЗЭДЕГЪАПЭ Сыда пIорэр, пIорэм къикIрэр, Бзыужъыеу тэмэ псыгъу? Угъмэ/ущхзэ, ул хэзычрэр Сыд фэсшIэна, сшIэ сшIоигъу. Тичъыг шъхьапэ гуахь/гомыIоу Пысы бзыум орэд къеIо. СишIулъэгъуи лъэс/лъэбыIоу Ащ едэIузэ, лъэчъэ, лъэкIо. УЛ ХЭЗЫЧРЭР СШIЭ СШIОИГЪУ 1951 Мы бжыхьэ чылэм Иджэгу бэгъуагъэ, ТиIэшъ зы кIалэ Ышъхьаци тхъуагъэ!..» Тым зэхимыхы ПIонэу зеушъэфы, ХиIажэу ищхы Нэгур къэнэфы. Ари къыхэщы, ПакIэр егъэщы. Унэми екIы, Щагуми дэкIы. Адэ чылапшъэм Дэсышъ зы пшъашъэ Тянэ ащ фай, Ар идунай! 1951 153 154 ПКIЫХЬЭПIЭ ФЫЖЬ Бжыхьэр къэсы, Гур зэгъокIы. Осыр къесы, СыпэгъокIы. КIым имафэ Фыжьы, чъыIэ. Ащ гъэмафэр ДэгущыIэ. ЩыIэныгъэр Гъэтхэ закIэп, ЗыпэсшIыгъэр Гугъэ макIэп. Чъыгы шъхьакIэм Сыдэплъые, Ары шъхьакIэ Лыер лые. Лые сщыхъуми, Осыр къесы. Къесрэр слъэгъуми, Гъатхэр къэсы. Къысфепсыгъэр Тыгъэ фабэшъ, Къысфэсыгъэр Гугъэ лъапIэшъ, Ос тэмапэр Нэм къыкIахьэ. Ащ пкIыхьапIэр ХэпIыкIахьэ. КIым имафэ Фыжьы, чъыIэ. Ащ гъэмафэр ДэгущыIэ. 1951 155 156 Жьыбгъэр бгъэкIэ къысао, Мэбанэ. ЩтыргъукI фыжьыр къысхао, Ар панэ. ХЪОТ(БОРЭН ШIулъэгъум уфэзгъэдэнти, Къэгъагъмэ бэ къамыгъашI. ЩыIакIэм ухэзгъэдэнти, Псэ макIэр уиIэу къыбдашI. Сигъатхэ къэбгъэкIэракIэу, Шъофы къэгъагъэр, укъэкIы. Дэхагъэм уринысакIэу Шъэбагъэм уригукъэкIышъ, КЪЭГЪАГЪХЭР БЭГЪАШIЭХЭП 1951 Дунай шхъуантIэр шы сэкушъ, РепхъэкIы. ПхъэнкIыпхъэнчъэу къысэкIушъ, СепхъэнкIы. Хъот/борэным ос чIылъэр Зэредзэ, Пчыпэ мыдзэу жьы чъыIэр Къысхесэ. 1951 157 158 ХЬАМПIЫРАШЪОМ ИОРЭД СытэмитIоу, сыфыжьыбзэу ШIуцIи, плъыжьи, огуи схэс. Сиошъогуи нэгум кIизэу Тыгъэ бзэпсхэр сэ къысхэпсых. Сэбахь шэплъэу мэфэ хьакIэр Сэ стэмапи къэзгъэшъыгъэр, Шъэбэ/шъабэу жьыбгъэ макIэр Сэры непэ зыгъэпшъыгъэр! Бжьэ «ны/ны/ныр», уIофынчъэу, Удэлъынчъэу ошъхьэубатэ. Птэмэ бгъузи бгъэчэфынчъэу Мэфэ реным обыбатэ. Ори шкIакIэр, ори танэр, ШъукIэ къэшъупхъуатэу шъукъэмыу. Шъыпкъэр шъыпкъэ, панэр панэ, Зы чэфыми къышъухэмыу. Къэгъагъ тхьапэм, къурэ шъхьапэм СыпэтIысхьэ, сыблэлъэты, Сэбыбатэ. Дунай пшъхьапэм Псапэу хэлъми гу лъысэтэ. Сэбахь шэплъэу мэфэ хьакIэр Сэ стэмапи къэзгъэшъыгъэр, Шъэбэ/шъабэу жьыбгъэ макIэр Сэры непэ зыгъэпшъыгъэр. ГъашIэр кIыхьэ, кIыхьэ, кIыхьэ, Пчыхьэ нэскIэ сыпсэун. Ом себыбэ, шIум сепкIыхьэ, Мэфэ псаур сэ сиун. СанэIу мафэр сфычIэкIыфэ, Сыдэу тхъагъуа, сычэфыщт. ГъашIэр кIэкIми, сыщэIэфэ Тыгъэ фабэр сфэнэфыщт. 1951 159 160 ШIУЛЪЭГЪУ ГУПСЭФ ЗЭПЭIУТ(ЗЭПАПЛЪЭХ 1951 161 ГуитIур зэпэIапчъэу, пситIур зэфэзэщэу Сыдэущтэу ягъашIэ псы нэпкъитIумэ къахьра? Псыхъом зызэкIищэу, ыпчани зэрищэу Ехьыжьэгъэ Iофыр мыщ азфагуи дахьа? Заказ 041 Жъогъуадзэр огум ЩызэпэшIэты, Мазэри гъогум Техьагъэу тетышъ, Тыжьын тэкъуафэр ЗэретэкъокIы, Мышъэфэу нафэр Чэпэ рекIокIышъ, Мэзэгъо чэщым Гур къегъэчэфы, Шъофы хьамэщым Щызэпэнэфы. ШIулъэгъу нэфым Фэдэ щымыI, Дунай гупсэфым А зыр щысиI. 1951 6 162 СИЧЭЩ МЫЧЪЫЕ УРИГУГЪАПI ЩыIэныгъэр къытIогушIо, Ишъоупси зыкъытIуекIэ. ЕкIи шIукIи зэ тIэгушъо Зыкъыредзэ, зэ тырекIы. ЗЭ ТЕIЭТЫ, ЗЭ ТЫРЕКIЫ 1951 Зэ теIэты, тыреуты, Тиутыгуи ины къешIы. ЩыIэныгъэр тэркIэ уты, Тыриутми, тинэф къэшъы. Зэ къыткIаIэшъ тегъэшэсы, Дунай пшысэм зэ тыхещэ. Зэ къэIабэшъ тегъэлъэсы, Лъэс/лъэбыIоу бэрэ тещэ. Джы къызнэсыгъэм лэгъунэм исэу Гъунэгъу нысэм зегъэнысакIэ. Сэ кIалэ горэм сыIукIэ къэси, Сидахэр еIошъ, ренэу къысаджэ. НэшIошI къэджакIэр гущыIэ дахэу Дэхэ къодыемэ, псалъэ мыхъун. Бгъэгум къыдэпхэу, бэмэ зэхахэу КъэпIуагъэу сшIэмэ, шIу услъэгъун. Дэнэ шарыфыр жьы мэкIэ шъабэм Пщэ фыжьы псынкIэу ом сфырихын, Сыгум урихьэу чылэ кIэлабэм Уанахьы дахэу уакъыхэсхын. Уакъыхэсхыным сыдыр ишIуагъа, ШIулъэгъуныгъэр зэкIэми ап. КIасэр зэсIуагъэу сэ сигушIуагъор, Сичэщ мычъые уригугъапI. Бжыхьэпэ уахътэу мэзэгъо чэщым Нэфыпс щыкIутэу жъуагъор изыбз. Тыжьын Iэлъынри огум къысфищэу Гъожьыбзэ дахэу мазэми из. А зыр Iэужэу къысэмытыщтмэ, Сыд пай сидахэр о къысэпIон. Сидахэр пIозэ, нысэу сыпщэщтмэ, СынасыпышIоу сыкъыбдэкIон. 1951 6* 163 164 СЫД ФЭПШIЭНА ТЫГУ ДЭХЪЫКIРЭР Таущтэу насыпышIо зыпшIыщт? СшIэрэп. ШIум насып шапхъэ иIэу щымыт. НасыпышIор унапчъ, цIыфкIэ пшъырэп, ЗэIумыкIэу зэтетыныр ымыд. НАСЫП 1951 НасыпышIор хэт, ащыгъум, хэт? СэшIэ, Ащ джэуапыр къетыгъуае сфэхъущт. Ощ нэмыкIмэ ялыуз зэхэмышIэу Ныбжьи насыпышIо умыхъущт. Насып джанэр уиIэу, пщыгъэу пшIэми, ШIугъэ паплъэу, пIэ зэтелъэу ущымыс. Къушъхьэ лъагъом утехьагъэу упшъми, Лъагэм унэсыщтышъ, узшъхьамыс. Дунай жьыбгъэм чъыгыр зэрпэIутыр ЫнэIу нахь, ащ ытхыцIэ фимыуфагъ. Лэжьыгъацэу мэщ бэгъуагъэ хъущтыр Непэ сыхьатмафэу чIым хэфагъ. А кIэлэжъым удэмыкIу, удэмыкIу КъызыуаIом, зэкIэ IубгъэзыкIи, Зыбгъэбылъи, шъхьаныгъупчъэм уипкIи, УмыдаIоу удэкIуагъ, сшыпхъу цIыкIу. ШIу къыбдэхъумэ, тэра зимыгуапэр, Ер къыпщышIмэ, тэра зимышъхьакIор? Насып бгъотмэ, тэра ащ фэмыер, Тэра зышIолыеу ар зимыер? Сыд ишIуагъа нитIур зыгъэгъушъэу НэкIушъхьитIур нэпсэу тезыстыкIрэм! УизекIуакIэ лIакъом лыуз фэхъушъ, Сыд фэпшIэна непэ тыгу дэхъыкIрэр. КъэIо/наIоу цIыфмэ ажэ дэлъым Тлъэ кIиутзэ, шъэфэу тызэредзэ, Псыдзэр къызфэуагъэу тэ тихьылъэ ЛъэтIэн лантIэу бгъэгум фызэкъуедзэ. Узхэхьагъэмэ уахэзэгъагъэмэ, Ари насыпыгъэу пфэтлъэгъуни. ПшIагъэр пшIэзэ, умышIэгъагъэмэ, КъыуашIагъэр гуао къытщыхъуни. ШIу къыбдэхъумэ, тэра зимыгуапэр, Ер къыпщышIмэ, тэра зимышъхьакIор? Непэ тыпхьи, тыпхьи, сшыпхъу цIыкIу, Тыпхьи, тызхэбдзагъэр сыд емыкIу?!. 1951 165 166 КIЫМАФ, ОСЫШХУ Щылэ мазэр зэндэрытэу Тыдрэ къуапи щыосышху. Псыхъо чъэрри шыу гурытэу Имыл щтыгъи ащ исэшху. ИшхомлакIи адкIэ мэзым ЫIэмычIэу къыфычIэплъы, Зылъэдакъэ нэпкъы нэзым Егъэзыгъэм ыпи пэплъы. Плъэгъурэр зэкIэ Iэгъо/благъом Лъагъуи чъыги фыжьы, пшъэфы. КIымэфэгушъ, гъэбэжъу багъом ИгушIуагъо гъэм щэнэфы. КIэфыфыкIэу зы жьыбгъаци Тичылашъхьэ шъхьащымыт. Итыр щылэу, щылэр апцышъ, Цы фыжь шъабэу бэм фимыт. Тыгъэр къепсэу чъыгы шъхьапэм ШъхьэгургъамкIэ зырешIыхьэ, Хьэм имафэу мэфэ пшъхьапэм Нэщхы/гущхэу зыIуешIыхьэ. МэкъумэщышIэм иIофшIагъэ Гъэтхэ благъэр ишыпэфышъ, Фышъхьэ хьасэу бгъэм щишIагъэм ИгугъапIэ зыщеушъэфы. Натрыфыцэр щыуан лъачIэм Ос тэмапэу къелъэтыкIы, ЗэкIэплъагъэшъ, ишъэф кIуачIэ Тихьаку машIуи къелыдыкIы. МокIэ сятэжъ ичаныпэ Онэ шъхьантэр егъэтIэпIы, Сэри згъаджэу щыуан ныбэр Натрыф фыжьыр сэгъэтIыпIэ. 1951 167 168 Жьыбгъэр чIылъэм едысэу Осыр зэрехьэ, кIымэфэгу. Арэу улъэшмэ, фыжьыбзэу Фыгу щалъэ непэ къысфэгу. ФЫГУ ЩАЛЪЭ КЪЫСФЭГУ Пчэдыжь хьакIэу, хэгъэгур, Уадэжь сыкъакIо, Къысфызэрыхи бгъэгур Гум дэлъыр къаIо. ДЖА СЫЗЭРЭПШI 1951 Джа сызэрэпшIэу уапашъхьэ Непэ сыкъехьэ, СыдэкIуаешъ уихэгъуашъхьэ Жьым сызэрехьэ. Къыпфэсэхьы ныбжьыкIэгур, ОркIэ джар ситын. Мары напэр, мары нэгур, Сыгуи къыостын. 1952 169 170 ХъотэчIэ шIункIым псыхъор щэпхъашэ, Нэфынэ чыжьэм зыфехьы, фачъэ. НЭФЫН ЧЭПЭ ШЭПЛЪЫМ СЕГУПШЫСЭ Мысысыхэу, хэкIрэр макIэу Пщэф тэмапэм зызэкIещы. Зэщ/фэмыфыр зизекIуакIэу Зылъэ къэIурэр пчыхьэ, чэщы. Сегупшысэ: нэмыкI горэм КIэкIорыкIэу тыгъэр щепсы. Псыхъо нашхъоу зытхы орым ИкуупIэ шыри щесы. Къужъэе чъыгым лъагэу зеIэты, Къэгъэгъэ шэплъкIэ тыгъэм зыреты. Мыжъор дымыIуми, ынэгукIэ фыжьы, Мэфэ нэфынэм ышъхьаци фежьы. 1952 ЩыIэныгъэр тыдрэ къуапи Талъэныкъо фэдэу щэкIо. Уци, тыгъи, шIулъэгъу гуапи ЩэрэI шIукIэ гукIэ сэIо. Чъыгы шъхьапэм зызэкIищэу Ичэщ жъуагъуи ом регъуатэ, Сигупшыси ащ нахь чыжьэу Жьыбгъэ лъапэм зыщепхъуатэ. Быбын фалIэ сэлIэ, сэлIэ, Чэпэ шэплъым дэжькIэ сэплъэ. Сегупшысэ, сегупшысэ, ПкIыхькIэ слъэгъурэр сэркIэ пшысэ. Быбын фалIэ сэри сылIэу А лъэныкъом сэплъэ, сэплъэ. Чэпэ шэплъым зесфызылIэу Сигупшыси пшысэу щэлъэ. 1952 171 172 Къыстечъыщтми, сибжыхьапэ ПкIэшъэ тхьапэу сыпэгъокIы. Гъогу сытетышъ, мэзы шъхьапэм Тыгъэ шъабэр къысфыкъокIы. Тыгъэ плъыжьэу къохьажьыгъэр КъэкIожьыщтышъ, сыпфежэщт. Пчэдыжь жьыбгъэу шъхьац мыжьыгъэр Къызышэсрэм, сыпэчъэщт. Нэр сфэбгъаплIэу, чэщ мэзагъор, Хьаулыеу санэIу уит. Мэзэгъопсэу Iэгъо/благъор, Ори ары, пшъхьэ уфит. Пчыхьэшъхьапэм, пчыхьэшъхьапэм Жъуагъор огум къыщегъаблэ, Тэ къипхыщта сэщ нахь пшъхьапэ ЕIошъ, чIылъэр зыIуегъаплъэ. ГЪОГУРЫКIОМ ТЫГЪЭР ИГЪОГОГЪУ Жьыбгъэу къилъыгъэм фэдэу мэкъэхъоу, Уц тхьэпэ шъабэм фэдэу Iушъабэу, ПсынэкIэчъ къабзэм фэдэу ар сфэхъоу, Тыгъэу къысфепсрэм фэдэу сшIофабэу ЧIылъэм сехыжьэу сыкъытехьажьмэ, Сыхарэгъади, сымыдэхъун. Хъухэщтэп ясIоу сыбзэ ясхъожьмэ, А сыхьат дэдэм сылIэжьми хъун! Ным ибыдзыщэу сIупэ Iуфагъэр Дыджыпсыджые таущтэу сфэIон, ЦIыфыгъэ хабзэу ащ къысхилъхьагъэр Жьыщэгъу сеIэфэ, гум щыбэгъон. Мы дунай нэфым апэрэ псалъэр Щыщ сфэзышIыгъэр синыдэлъфыбз, Гур зыгъэгушхоу сигугъэ хаплъэ Илъэгэ Iуатэу бгъэгум дизыбз. НЫДЭЛЪФЫБЗ 1952 Синыдэлъфыбзэ сфэдэйми дэгъуми, Дунаир рысшIэу чIылъэм сытет, Сыдырэ уахъти – гъэбэжъуи огъуи – СэркIэ ощхбыбым ренэу ар фэд. 1952 173 174 Зы нэфынэу, дунай гъашIэу СфыщэрэI сиорэд. Тыгъэм фэдэу бэгъашIэу СигукIэгъуи къызгорэт. ЩыIэныгъ зыфаIорэр СыщэIэфэ сигощэгъу. ЦIыфыгъэр зыфакIорэр Зы нэфын, зы гукIэгъу. ЗЫ НЭФЫН, ЗЫ ГУКIЭГЪУ Нэфыпсыр чIылъэм щыджэгоу Зыгорэм, сшIэрэп ичыжьэ, Жьы къабзэр ижъогъо нэгоу Мэзэгъо гъуазэр щэчэщы. Сыда непэ гур зыгъэшIоу ШIугъэ къэзыхьэу шъуфэсIощтыр? Гугъэр зишъэфэу, зынэшIоу СиIуагъэ хэт зыфэкIощтыр? ШЪОЩ ПАЙ 1952 Тыдэми дэгъуба – гушIуагъо. Ошъогуми чIылъэм зырещхы, Огъу/кIыгъушхом ышъхьагъы Жэхэтэу ощхыр къыщещхы. Тыдэми сшIэрэп, ау нафэу Нысэщэ джэгум идахэ Зы чылэ горэм фэмафэу Хъярым ихъярыр щэлъагэ. ЩэрэI егъашIэм шъощ пае Гухэлъ къэкIуапIэу насыпыр, Сыдигъуи мы тидунаи Щерэмых гухэкIы нэпсыр. 1952 175 176 Пытэ лъэпкъэу щыIэр зэфэдэп, зэхьыщырэп, Плъэгъурэ пстэуми, пстэуми ар къахэщрэп. ПЫТЭ ЛЪЭПКЪ СИГУРЫШЭ ЛЪЭРЫЧЪ 1952 Уахътэм тамэр гуакIэ, КIэсты, ГъашIэм ипхъэцакIэ Тесты. Симыл тетэу чъэрэр Лъэрычъ, Ащ нахь псынкIэу быбрэр Гурыш. Зэ гъучъыIунэм ыпэ пхъэшъабэм къыпего, Зэ пхъэнэшъум пхырелыбжьэ, текIо. Отэ тыкур теджэгукIзэ зэ пхырэкIы, КIэкIэу зэпаутэуи къыхэкIы. Пытэ лъэпкъыр ары мэшIуащэр къызхихрэр, Пытэ лъэпкъыр ары сэ къахэсхрэр! 1952 177 178 Бэдзэогъу тыгъэр гъоплъэ хъурай, Тезэчы машIоу бгъэм къыдэуцо. Тхьэр зэтагъэр оры, Нэхъурай, Псы фалIэ лIэрэр уипсынэ ешъо. НЭХЪУРАЙ ИПСЫН Мы дунаир тыгъэпс закIа? Ащ нэмыкIи игугъу пшIырэп. Нэфылъ шэплъкIэ угуи пшъырэп, Тыгъэ закъор уинысакIа? СИОГУ ТХЫШЪХЬЭ СЫДЭСЫЕ 1952 Сыдэу сшIына, дунай тыгъэр Бгъэгум дизэу къесэхьакIмэ, Ным нэфыпсэу къыситыгъэр Сэ силажьэп тыгъэ хэкIмэ. ИкIэрыкIэу щыIэныгъэм Сыхэгъади, а зыр сые. Фэсэгъадэшъ шIулъэгъу тыгъэм Сиогу тхышъхьэ сыдэсые. Сэе фыжьэу, пшъэшъэ нэгоу Ренэу чIылъэр сфыщымыт, Лъэмыдж пытэр бэрэ слъэгоу ГъэшIэ гъогуми сытемыт. Гум ымыдэу сэшIэ пщагъуи, Iугъо шIуцIи зэрэщыIэр. Ощхы чъыIэр сэ сиджагъоу Къещхы зыхъукIи, зысэщыIэ. Осыр къесэу фыртынаем ЗэIешIэжьми сидунай. СигукIаеу симэфае Къыфыхэпсрэр тыгъэпс тай. 179 180 ИкIэрыкIэу щыIэныгъэм Сыхэгъади, а зыр сые. Фэсэгъадэшъ шIулъэгъу тыгъэм Сиогу тхышъхьэ сыдэсые. Сыд пай тынэу къысатыгъэр Сэ сизакъоу зизгъэIэщт? СIэгу исщэеу гъэтхэ тыгъэр ЧIым хэзгуащэу сыщыIэщт. 1952 ЗЫМКIЭ ДЭГЪУ, ЗЫМКIЭ ДЭИ ЩыIэныгъэр гъэшIэгъоны: Ар лылэпсми, мызэпкъзэл. Фаер щэтхъу е ехъоны, Щыбжьый/бжьынкIэ ар зэхэлъ. Лы зыфхэлъыр егъэпкIантIэ, Фыхэмылъмэ, лъэс/лъэбыIу. ЗымкIэ дэгъу, зымкIэ лантIэ, ХэткIи дэгъоу ар умыIу. 1952 181 182 УЛЪЭШМЭ, СИШЫБГЪЭ БГЪЭКIЭ КЪЕУ Ошъо зандэу, ошъо лъагэр Гуахьы, къаргъо. Гъэтхэ напэу дунай дахэр Гум щэбагъо. ПЧЭДЫЖЬЫПЭР ШIУМ КIЭХЪОПСЫ Ошъо зандэу, ошъо лъагэр Гуахьы, къаргъо. Гъэтхэ напэу дунай дахэр Гум щэбагъо. Тыгъэпс бзэпсхэр зэхэлъэтых, Тхыдэ псынкIэх. ИIэжь щыIэп сигулъыти СынэсынкIэ. Псэ зыпыти, зыпымыти Тэтый аIо, Гугъэр зыди, ер зымыди Ар афакIо. Губгъо чапэр зэлъиIыгъэу Тыгъэр къесы, Зыгур мышIуми фигъэшIугъэу Непэ фепсы. Шыхэр тфырытфых, Щырыщых. ХъупIэм дэсэфых, Мэщыщых. Щтапхэх, кIэбгъулъых, ДэпкIаех. Джаеу джэгулэх, ШIыкIаех. Асэкухэр ощхыпсхэу Мэутысэх, Ахэр сигупсэу Сэ сыпсэх. Ашъыу, о жьыбгъэр, Зэ быяу. Улъэшмэ, сишыбгъэ БгъэкIэ къеу! 1952 Тыжьыныцэу осэпсыцэр ЧIым къыIопсы, Мэфэ лъапэу пчэдыжь зыцIэр ШIум кIэхъопсы. 1952 183 184 Жьы макIэу губгъом щыкIэпщрэр Хьэсэпэрычъэшъ, орэд кIэщакIу. Лэжьыгъэр дахэу зыIожьрэр Щытхъур зыдэжьэу лэжьакIу. IОФШIЭНЫМ НАСЫП ХЭТЭГЪУАТЭ IЭПЭ IЭЛЪЫНЭУ СЫГУ УИЛЪЫН ТIурытIу зэIуплъэу пчъэIупэм Iутхэр Чэрэзы чъыгых, Чэрэзы чъыгых. ГушIогъо фыжьэу пщэфы орэдхэр Ахэм къячъэхых, Ахэм къячъэхых. Гъэтхэпэ пчыхьэу пчыхьэ рэхьатым ГукIэ сыплъэхъу, ГукIэ сыплъэхъу. О пшIэрэп нахьы, о пшIэрэп нахьы ШIу усэлъэгъу, ШIу усэлъэгъу. Гъэмэфэ тыгъэу къытфепсрэр Тищэджэгъуанэу ошъогурыт, Ар дышъэ жъуагъоу къызфэсрэр ТицIыф хьалэлэу пэрыт. IофшIэным насып хэзыхрэр Лъагэу тэIэтышъ, хэгъэгу орэд. Хыныгъоу тызэхэзыхрэр Хъяр мыухыжьэу тхэрэт. 1952 Нэпкъмэ хыорхэр ренэу аIаплIэшъ, Ящх зэхэсэхы, Ящх зэхэсэхы. Жъуагъоу ошъогум итмэ сахаплъэшъ, Зы къахэсэхы, Зы къахэсэхы. Дунэе гъогухэу гъогу зэхэчъхэр, Тыдэ шъуежьагъа? Тыдэ шъуежьагъа? Сипчыхьэ фаплъэу сигугъэ фэпчъхэр Жьыбгъэу къепщагъа? Жьыбгъэу къепщагъа? 185 186 Дышъэпсы закIэу къыкъокIрэ тыгъэр Iэпэ Iэлъын, Iэпэ Iэлъын. Псэ закъор о зыр арышъ зэстыгъэр Бгъэм удэлъын, Бгъэм удэлъын. О пшIэрэп нахьы, о пшIэрэп нахьы ШIу усэлъэгъу, ШIу усэлъэгъу. Гъэтхэпэ пчыхьэу пчыхьэ рэхьатым ГукIэ сыплъэхъу, ГукIэ сыплъэхъу. 1952 ГЪЭМ ИФАБЭ ТФЭМАФ Жьы дэдэшъ нэфылъэр Гухэлъым тфеусэ, Гугъабэу мэщылъэр ОрэдкIэ тигъусэ. Гъэмафэм ифабэ Тфэмафэу къытфехьэ, Гъэбэжъум имафэ Тиконмэ къарэхьэ. Нахьыжъмэ ялъагъо Тфэгъуазэу тытеты. IофшIэныр хъопсагъошъ, ГушIуагъом зеIэты. Орэдыр мэкъабэу Тэ бэрэ тхэрэлъ, Насыпым фэкъабзэу Быбыгъэр гухэлъ. 1952 187 188 ТИКЪАШЪОХЭР НэпцIэу уфышъхьэу, нитIури зэфапщэу Къэбар пIотэныр лъэшэу уикIас. Тикъэшъо нэфхэр, ущхзэ ухьапщэу Мыскъарэ пшIынхэр ренэу уихабз. Адыгэ къашъомэ яорэдышъо Урагъэзэщмэ тыдэ щыпшIагъ? Чылэ джэгушхом хэтхэр плъэгушъо, СэшIэ сэ, ныбжьи чIэмыгъэплъагъ! Мыдэ, джэгуакIор, хъярышхом чылэр КъещалI джыдэдэм, мыр язгъэплъыщт. Иорэд ныкъоу мыскъарышIылэр Бзэгупэ пакIэм тырезгъэдзыщт. О Нэфисэтэу, типшъэшъэ хъупхъ, Ори, Сэхьидэу, кIэлэ лъэгъупхъ, Шъощ пай мы къашъор, джэгур къэлъаIо, Пчэгур, о пчэгур, купыр зэкIакIо. Лэбэ псыорэу къэтэбэ шъабэр Пщынэм ыныбэу зэIухь/зэIукIышъ, КIалэм зепхъуатэ, шIулъэгъум лъапэр ФычIисэ/чIихэу фыхэкуукIы. Узгъэшъхьэукъэу мы къашъом хэлъыр Бащэ къэмыIоу къытфэгъэлъагъу, УикIэсэ гупсэ укъыдэшъоныр ОрыкIэ зэщмэ, ар тхьамыкIагъу! Хъяры зегъакIор оры, джэгуакIор, Ислъамый тэIошъ, къытфызэрых. ПхъэкIычым диштэу Iэгур, о Iэгур, НыбжьыкIэ бланэх, зэхэсымых! Щагъдый хьалэлым иплъыры чъакIэ Мы къашъоу плъэгъурэм угуи къегъэкIы, ПсынкIэу зепхъуатэшъ, тхьэркъо хьарзакIэу Пчэгум щэлъатэ, плъапэ пIэкIэкIы. Къамылым, пщынэм дыригъэштэнэу ДжэгуакIом джыри изыныр къеты. Iэгу тео макъэм нахь зипхъотэнэу ДжэгуакIор къэджэшъ, джэгум зеIэты. Тэтэжъыр къэшъошъ, тхыр ымыуфэу Мыхъэр пыхъыкIэу пчэгур еубыт. Купыр, сышъоджэ: гукIэ мычэфэу Непэ зыгори къытхэрэмыт. Хэгъаплъ, джэгуакIор, хъярышхом чылэр, Пщыни къамыли нахьри зягъэжь. Мо шъхьэукъалэу мыскъарэшIылэр Бзэгупэ пакIэм егъэцэкъэжь. 1952 189 190 Пшъэшъэ нэгуфхэу, дэхабэу Дунаим тетхэр мымакIэх, Ахэм ащыщэу гугъапIэ Бгъэгум щыхъугъэр гухапкIэ. СИШЫКIЭПЩЫНЭ СЭГЪЭГЪЫ ЧIылъэр фэбэн шIоигъоу Гъэтхапэ, Губгъор шIугъэм фэигъоу ГугъапIэ. Тыгъэу джэгун гуIалэр КъыкъокIы, Слъэгъузэ, осэпс мэфалIэр ЗэокIы. ГЪЭТХЭ ЧIЫЛЪЭМ СЫРЭКIО Тхышъхьи, мэзи, бжыхьаси Хъопсагъох, ЧIыгуи, огуи, пщэ хьарзи ГукIэ силъагъох. Сэплъэшъ, дунай шхъонтIабгъэр Къэтабэ. Сэплъэшъ, къушъхьэ нэтIабгъор ПытапIэ. ТIуми пчэдыжь сэламыр Зэрахы. Хъярба, къэгъагъ Iэрамыр ЗэIахы. Нэпкъы зэндаем Iулъ мыжъоу ШIулъэгъу онтэгъум сызхехьэ, ЕтIани осыр зэрэжъоу, Гъатхэм ифаби къысфехьы. Хъугъэ шIулъэгъум фэпIуагъэр Зы мафэ ситыгъэ къысеIо. Огум жъогъуабэу игуагъэр КъысIоплъэ, илъэIу къыстекIо. НэмыкI шIулъэгъуми сфеусэу Гур шыкIэпщынэм лъэIабэ. Iэбэгъу симыфэу, гуузэу А орэд дэдэр сыбгъапэ. Адэ дэу сшIына, сынатIэр ШIулъэгъу щымыIэшъ, сезэгъы. Ау ныбжьыкIэгур къысатIэшъ, СишыкIэпщыни сэгъэгъы. 1952 Непэ дунаир сыдэу Сфэраза, Сигугъэ дахэ фэдэу СфэIаса! 191 192 Сэплъэшъ, дунай шхъонтIабгъэр Къэтабэ. Сэплъэшъ, къушъхьэ нэтIабгъор ПытапIэ. А ох, гукIэ сытхъэжьэу ЗэсэIо, ЧIылъэм лъагъор щызгъэжьэу СырэкIо. 1952 7 МАЗЭР НЭФЫЛЪЭМ ИГУПШЫС Тичылэгъунэ хыорым фэдэу Шъофыр зэлъикIоу мэщыр щэуалъэ. ЗыкъиIэтыгъэшъ, шъэбэ орэдэу Гъэтхэ дунаир гъэбэжъум пэплъэ. Тимэщылэжьхэр, тимэщылэжьхэр, Шъуимэщ бэгъуагъэ кIырэу зеIэты. Быракъ Iэтыгъэу, щытхъур зыдэжьхэр, ШъуиIофышIагъэ тыгъэм пэшIэты. Тыдэ зыгъази, гъожьышэ закIэу Хьэсэ зэикIхэр хьалэл гушIуагъох. Мафэр нэфылъэм игупшысакIэшъ, КъыкIэлъыкIощтхэр насыпы жъуагъох. 1952 Ыгуи къыдеIэу дунай пчэдыжьым Мэщ хьэсэ кIыгъэм орэд къыдеIо. Iофыр щыкъинми, мэщы Iухыжьым Тимэщылэжьхэр ренэу щытекIох. Заказ 041 193 194 НЫСЭ ГОНЭСЭУ СЫППАПЛЪЭ СшIоIашIоу, СшIомашIоу Чыжьэу къисхыкIзэ, сэлам осэхы. СшIогуапэу, СшIошъабэу Мыщ уищхы макъи щызэхэсэхы. Сфэмафэу, Сфэнафэу СэркIэ дунаим гъэтхапэу утет. Сфэдахэу, Сфэпагэу Бгы псыгъо гуахьэу чъыг шъхьапэм уфэд. Сыппаплъэу, Сыкъаплъэу Шъофи, мэзыби, къушъхьи тазфагу. Гур бгъэщхэу Уощхэу Гъэтхэпэ мафэу тадэжь къысфакIу. ГушIуагъоу, Ужъуагъоу Сиошъо чапэ укъысфыхэпсы. Насыпэу, Упсыбэу УищыIэныгъэ тыгъэу къызнэсы. 7* Унысэу, Гонэсэу ХъяркIэ тичылэ ущарэлъэгъу. Уилъагъо Гухахъошъ, Техьэрэ пстэуми шIу афэрэхъу. 1952 195 196 КЪУШЪХЬЭТХЫ ЦАКIЭМ ЧЪЫГЫР КЪЫЩЭШЪО Чъыгым зырищи, къушъхьэтхы цакIэм Къэшъон гухэлъэу зыщипхъотагъ, Фэе/фэмыер сшIэрэп, а пакIэм Шъхьэзэкъоныгъэр тыригъотагъ. Лъагэр фимыкъоу, лъэпэ теIэтэу Пщэ пэIо фыжькIэ дунаим хэплъэ. Тыгъэр иплъэгъоу, жьыбгъэм жэхэтэу, Осри жэхасэу зыгорэм пэплъэ. Насыпынчъагъа е лIыгъа? СшIэрэп. Сэрмэ, ащ фэдэр гукIэ сиджагъу. Мо чъыгыр къэшъо, икъашъуи рыпшърэп, Ау шъхьэзэкъоныр дэу тхьамыкIагъу! 1952 ПШЫСЭ ЛЪАПЭР ДЭЕ ЧЪЫГ Пчыхьэшъхьапэ. Уцы къашхъом КIэлэ купыр щызэхэс. Щхызэ/щхызэ, псыхъо нашхъом Ом ретакъо ипсы щхэпс. Адэ модэ мо куп шIагъом ЯIуи яшIи сыд зынэсрэр ЕIо пIонэу ыгъэшIагъоу Жъогъо закъуи ом къыхэпсрэр. Сэ ощ нахьи сынахь дэя ЕIошъ жъуагъуи къыхэлъэты. Лъэтемытэу дэе/даеу Дэе чъыгми ащ гу лъетэ. Лъытэ. Лъытэ. Лъытэгъуаер ПкIау лъэбыщэу пкIэтэ/лъат. Къызщылъэти, мэлы къуаер Уионэшэу ахэлъад. Лъэрыгъыпсым плъапэ итэу Игъэлъ, имых, гомыгъэпш. КъэбгъэшIэщтым уцым бытэу Уигупшыси щымыгъэпш. Саусэрыкъуи шэфылъагъом Итхъожъые тесэу техьэ, Шылъэмакъэр Iэгъо/благъом Жьыбгъэ макIэм щызэрехьэ. 197 198 Гъогур хьылъэ сыд нычхьапэ ЗыкIэхъущтыр еIошъ мазэм, Нэфыпс изкIэ ошъо чапэм Шыуш гъусэу зыдегъазэ. Джыри макIох, макIох, макIох, Ялъэмакъи зэхэсэхы. Мо зэхэсхэр пшысэ баIох, Ахэм атхи осэпс щехы. 1952 СИШЪХЬАНГЪУПЧЪЭ ПЭЧЫЖЬЭ ЧЪЫГ Тыгъэ зэндэгъоу щэджэгъо стырыми, Зэ закъуи уижьау сычIэмысыгъ. Чэщыр къыслъежьи, слъапшъэ зедырми, Хъугъэр умыдэу укъэмысыгъ. Учыжьэрыплъэу сишъхьаныгъупчъэ Тыгъуаси непи уIусэлъагъо. ТызэрэмышIэу тызэщэгъупшэ, Тызэпэчыжьэп, тызэпэблагъэп. Мыплъыжь/мыгъожьэу уитхьэпэ минхэр Бжыхьагъо жьыбгъэм феIушъэшъэкIых, Пшъэшъэ гухэлъхэу уигугъэ инхэр Зэпэчэрэгъухэу чIылъэм шъхьэрэкIых. КIыр къытфэсынэу тиошъо чапэ Къогъу къот зыфешIми, тежэ, тыпаплъэ. Зыбгъэлъэпэхъуми, уичъыгы шъхьапэ Лъэпсэ зэхэткIэ чIым щыогъаплъэ. Учыжьэрыплъэу сишъхьаныгъупчъэ Тыгъуаси непи уIусэлъагъо. ТызэрэмышIэу тызэщэгъупшэ, Тызэпэчыжьэп, тызэпэблагъэп. 1952 199 200 ПКIЭШЪЭ ТХЬАПЭР СИОРЭД Сынэгу укIэтмэ, Тыгъэр сфэфаб. Нэплъэгъур зэттмэ, ГугъапIэр сфаб. Гъэтхэпэ мафэр ШхъонтIэбзэ шъаб, Iушъэшъэ зафэр СэркIэ къэтаб. ПкIэшъэ тхьэпабэр Сиорэд паг, Пщынэр зыIапэр Чъыг шъхьэпэ лъаг. ЧIылъэм ижьыбгъэ Кушъэ хъэрин ТIозэ, ом ыбгъэ Тыщыхъярын. Джаущтэу зыщыхъурэм Дунаир сый, Тыгъэу мо плъэгъурэм Сыринэбзый. ЗыпфэсэIэтышъ, Уашъхьагъ себыб. ТэмитIури пытэшъ, ГушIор ощхбыб. Джаущтэу зыщыхъурэм Дунаир сый, Тыгъэу мо плъэгъурэм Сыринэбзый. Сыдэу шIулъэгъур, Улъэпэлъаг. Къысэт нэплъэгъур, СишIулъэгъу дах! 1952 201 202 Ос хъот/борэнми, тыгъэр сашъхьагъми, Жьыбгъэр къысфилъми, уадэжь сыкъэкIо. Сышыу лъэкъофми, чIыр сипIэшъхьагъми, Сиорэд закъо гукIэ пфэсэIо. Гугъэм сылъежьэу сылъыкIо зыхъурэм, Нахь благъэ хъузэ, санэIу екIоты. Гъогуонэ мыпшъкIэ сыкъызыплъыхъурэм, ШIулъэгъу гъэшIуагъэу укъэсэгъоты. ГЪОГУОНЭ МЫПШЪКIЭ СЫКЪЫПФЭКIО ТичIыгу гупсэу лIэшIэгъу минхэр Непэ зыныбжьым щамбулыр едзы, ЫгъэкIэзэзэу жъогъонэ инхэр Икушъэ илъэу огур зэIебзы. ЦIыфым имафэ тхылъ тхьапэм фэдэу ЛIэшIэгъум ыбгъэ щызэсэдзэкIы, ГушIуагъуи гугъуи – тIури зэхэтэу – Дунэе нэгум гуIэу пэкIэкIы. ХЭТ ИЛЪЭМАКЪА ЧIЫЛЪЭМ ТЕIУКIРЭР? 1953 Гупшысэ дахэр нэфыпсы гъогум Хэт иакъыла тфытезыщагъэр? Зыригъэпхъуати, ошъочIэ бгъэгум Хэт тигухэлъы изытIупщагъэр? Тидунэешхо ишхомлакIэ Уахътэм жэдэлъэу тэ къытфещэи. Арэущтэу къытатэу къытфежьэ шъхьакIэ, НэмыкIмэ аIэ ар тхакъудыи. Бжыхьэ шыгъачъэм ехьщыр дунаир, Зиш нахь чъэрым пэрытыр дехы. Зэнэкъокъунба тэри тызфаер, ТыкIахьэшъ, шыур уанэм къитэхы. 1953 203 204 ТытIысын тэ джыри нычхьапэ: Оры, сэры, тхылъыпIэ тхьапэр. ЗЭГУР, ЗЭГУР ЗЫМЫПХЪУАТ СЭБЫБМИ, МЭШIУАПЭМ СЫКЪЕСТЫ Къушъхьэу зышъхьагъы щыкIымэфэгум Осэу къыщесрэм сыд ихьисап? Непэрэ мафэр зыщымэфэкум Iушъэшъэ Iасэр ишъэфы бзаб. Мо мэзы пакIэу сыздэщымыIэм Сыд щыкъэбар, щыгъэшIэгъона? Гъожьыбзэ/шэплъыр теплъабэу зиIэм Бжыхьэ къолэныр ишъхьарыхъона? НымкIэ сыцIыкIуми, кушъэ орэдыр СичIылъэ лъапэ гъусэ щысфэхъу, Бгъэгум дэмыкIэу мэкъамэу дэтыр Быбыны кIуачIэшъ, нахь есэгъэхъу. Фабэм сыкъеста, чъыIэм сепIыкIа? Сижьыкоренхэр къызэсэнэкIых. ПчыкIэр къэнэфа, хьауми нэмыкIа? Сыдэуи зашIми сэркIэ IэнэкIых. ЗыфэсэIэтышъ, зысыутIэрэбгъоу Ом илъэгапIэ сыдэбыбае, ЕтIани тыгъэр сисэмэгубгъоу Дэсэгъэзые сигугъэ пае. Бзыумэ сафэдэу тамэ згомытми, Сыбыбы ренэу, ренэу сшIоигъу. Огум сыхьарзэу непэ симытми, Мо пщэфы куашэм сыгу фэкъаигъ. Зи къэхъугъэп: зэгур, зэгур, Зымыпхъуат шъыу арэу, гур. УкIырыуми – уашъор лъагэ, Укъеплъыхми – чIылъэр дахэ. Тыгъэужэу чэпэ шэплъыр, Сыд джыдэдэм уигухэлъыр? ЛъэпэпцIыеу мэзы шъхьапэм Укъыщэшъуа пчыхьэ пшъхьапэм? Сэры дэтыр къушъхьэ тIуакIэм, Оры хэтыр шэплъы кIуакIэм. СэшIэ, сэшIэ, Iаджи сэшIэ, Къангъэбылъи укъыздешIэ. Аущтэу щытми, сэ сикуплIэ Дэлъэу сшIэрэп уишъэф Iуплъэ. Сыохъуапсэ, сэ сизакъоп, Дунай бгъуиплIми уряджагъоп. 1953 205 206 Модэ мо лыгъэу зыбгъэгу истыкIэу Топы омакъэр зыхизыр сыда? Сидунай гуIэ сышъхьащымыкIэу Сэри мэшIуаем ышъхьагъы сита? КIэкIэу сэгъазэшъ, зысыутIэрэбгъоу БгъуиплIыр дэсIыгъэу сыфебыбэхы. СфэшIэщтыр мырышъ: тамэр сыубгъоу ЧIылъэм сыщэджэ, хэти зэхехы! 1953 ЛЪЭС ЛЪЭГЪО ЗАКЪУ Сыплъэгъу къэсми, гъогоу узтетым Утемызагъэу сыд пае хъура? Сыд пае, къаIолъ, сэ сыздэщытым Урыдэхынэу лъагъо улъыхъура?! КъысшIобгъэбылъзэ, джа уидэхагъэ СанэIу иохми, чыжьэу укIощтэп: Лъэс лъэгъо закъоу зызытебдзагъэм, ОшIэми сшIэрэп, тадэжь удещэ! 1953 207 208 ТХЪОЖЪЫЙ Гухэлъ онэшым сешэсмэ, Пшысэ/гупшысэу сежьэщта? Щтагъэр сымышIэу пщэм сесмэ, Сымысэу жьыбгъэр къепщэщта? Тыгъэпсы сэкухэр рикIыххэу Хыорэу сиши зепхъуатэ, Уахътэм шхомлакIэр сIэкIихэу Насып мыпхыгъэр схегъуатэ. Хъотэ Iэтыгъэм ыбгъачIэ ТIы фыжьым сыкъычIехыжьы, Бжьыныр зыщыкIэу чIы лъачIэм ЧIэтыр тIы шIуцIэшъ, зелIыжьы. Плъыжьышэ/шэплъэу къокIыпIэр ПIырыпIы шъабэу мэтIыргъо, Гъусэ гъощагъэм икIыпIэр Псым щыфэзгъотэу сэлъыхъо. Хъопсэгъо Iаджри гъогуиблэу Блырыблэу къысэлъэгэкIы. ГухэкIи тхъагъуи сиIуплъэу Лъэрыгъыр слъапэу сахэкIы. СкIахэкIи спшъэкIи, шъэогъур, ЗыкIи сышэхъурэп осэIо: ЧэпэIум Iутэу шэхъогъур Хъурыхъу/хъурыхъоу къырэкIо. СекIошъылIэни нэгъучIыцэм Ыбгъэ зыкIэсыдзэн, Къыситмэ, шыкIэ пырацэм Тхъожъыер фэсыусын. Сиуз зыхьынмэ етIанэ Сэ нэтIэрыоу сяощт, Гущтэр зынэгоу зиуанэ Радзыгъэр шъоры ясIощт. 1953 209 210 Къэгъагъ плъыжьэу сызэплъыгъэм СыкIэхъопсышъ, сылъэIабэ, Пчыпэ фэдэу пэнэ лъыгъэм Сыфэсакъми, сышIоIабэ. ПЭНЭ ЛЪЫГЪЭМ СЫШIОIАБЭ Уимэстэ папцIэ пIапэ зыхэпIурэм УихьакIустэл гущэ къыпIэпегъэзы, Уидэнэ джанэу джа шIу о плъэгъурэр ГъучIыIунэм хичмэ, угу егъэузы. УИМЭСТЭ ПАПЦIЭ ПIАПЭ КЪЫХЭО 1953 Сэри джащ фэдэу шIулъэгъуныгъэм Сыгу егъэузы, сегъэгумэкIы. Услъэгъу къэси, дэмыфэу сыбгъэ Гу закъоу сиIэр, сиIэр сIэпэкIы. Сыдыр сшIэхэн джы? ШIулъэгъуныгъэм Iоф сыхидзагъэу гууз къысфехьы. Таущтэу есIона псэкIэ слъэгъугъэм, ШIулъэгъу мэшIошхом сызэхестэхьы! 1953 211 212 ЧIЫЛЪЭР ДЫШЪЭПС ЗАКIЭП Ос къесыгъакIэр пчыхьэ рэхьатым СлъэгучIэ чIэгъы кIэпкIы, щэпсалъэ. Лъагэу ошъогум мэзакIэу итым Сыфыдэплъые, сыпаплъэ. ОСТЫГЪЭ НЭФЫМ ИЧЫЖЬЭ IУПЛЪ 1953 Ос къесыгъакIэр пчыхьэ рэхьатым ПлъэгучIэ чIэгъми, укъегъэнэфы. Остыгъэ нэфэу уапэкIэ къэтым Ичыжьэ Iуплъи гур къегъэчэфы. Ныбджэгъухэр уабгъоу уиосы лъагъо Утетэу кIасэм дэжьы укIоныр Ащ фэдэ дэдэу, ашъыу, гушIуагъоп Хэта шъуащыщэу, хэта зыIоныр?!. Пагэр зизандэу дунаим тетхэр Сипыих, ЗашIомыдэйхэу чIылъашъхьэм ахэр ЩэпIыих. Анахь мэз кIырми, чъыг лъэпэлъагэр Къыхэщы, Пщынэ мэкъамэр зышIомыдахэр Мэзэщы. Жъогъо мин пчъагъэм мэзэ нэгуфыр Къыхэпсы, Псэ зыпымытми гугъэплъэ шъэфыр Фегъэсы. Арэущтэу пIокIэ сыда ишIуагъэр, Тэрэзэп. Дышъэпсы закIэу чIылъэ гушIуагъор Зэхэлъэп. Огъур зычIэгъэу гъэмэфэ ощхым Тыфэда? Дагъэр зыпакIэу щымыIэ гъэщхым Тыхэта? Нэмыплъыр зыхэу дунаим тетхэр Сипыих, ЗашIомыдэйхэу чIылъашъхьэм ахэр ЩэпIыих. 1953 213 214 ЦIЫФЫР МЫГЪУЧIМИ, ГЪУЧIЫМ НАХЬ ПЫТ ЦIыфыр мыгъучIми, ГъучIым нахь пыт. Къиным еуIучIми, Пытэ зэпыт. Пытэр сыдигъуи МыуфэгъошIу, Игъуи имыгъуи Гъуир фэошIу. ФэшIур щымыгъми, Лъакъор мыуз. Щхыми е гъыми, Орэд мыус. Ос/хъотыр инми, Лъагъор хищыщт. ЛIэшIэгъур къинми, Лъэсэу хэкIыщт. ЦIыфым сыщэтхъуми, Апчым ар фэд. Махэу къысщэхъуми, ГъучI пытэ дэд! 1953 ГУБГЪУИ МЭЗИ ТАЗФАГУ ДЭТЭП Зы лъэбэкъу закъо титIо тазфагуми, Хэгъэгу чыжьаем сыдэу уфэд. IитIур къэсщэеу гугъэр сынэгуми, Плъэгъурэр зэкIэ гум иорэд. Зы бгы зэхауи, зы хъоты зехьи ТитIо тазфагу дэлъэу къысщыхъурэп. Силъэбэкъу закъо минишъэу къэсхьи, УичIыгу гъунапкъэ сыIутми, плъэгъурэп. ТитIо тазфагу зы мыжъуи псыхъуи Дэлъэп е дэчърэп – зы лъэбэкъу закъу. Ощхы тэмэфыр уадэжькIэ щыхъуми, Сэ шыблэ гъуагъор сиошъу лъакъу. Уигугъэ шъэфы щыщэу зы дахэ Мыры рысIонэу сыщымыгъуаз, Пчыхьэшъхьэ шэплъым иIуплъэ лъагэ НитIур къарыплъэу умэшIотхъуабз. Зы губгъуи мэзи тазфагу дэмытэу Синэплъэгъу плъапIэ уриутыгу, Ухэгъэгу мышIэу, ухэгъэгу пытэу Уикъэлэ шъхьаIэр о угоу сыгу. Сыда сызфитыр, ситыгъэ нэфэу О закъор ары сашъхьагъ джы итыр. Хэгъэгу чыжьаеу сыпшIомыIофэу Дэгъоп – мыдэймэ – санэIу уитыныр! 1953 215 216 Сизэкъо дэдэ зысшIмэ сшIоигъоу Загъорэ уахътэ сэ къысфыхэкIы. Аущтэу зыкIэхъурэр хыныгъом игъо Сегъащтэшъ арэп, зэхэсэшIыкIы. ГУХЭЛЪЫБЭКIЭ ЦIЫФМЭ САНЭСЫ Чъыгышъхьэрысэу бзыу щтэпхэ цIыкIум Иорэд дахэ тыди щыIужьрэп. Жъогъо ошъогоу шъорэкIы нэгум Зы Iэпэ зали пщэмэ щакIужьрэп. Къушъхьэ мэз дэгумэ ялъэгъо пшъыгъэ ЗатриуIубагъэу чэщыр мэчъые. Нычэпэчэщым гъогоу къычъыгъэм Жьыбгъэр рыпшъыгъэу нэпкъым дэпшые. НЭФЫЛЪЭ ДАХЭ КЪЫШЪУФЭКIО Осэпс псэ макIэр уцмэ щатехэу ЦIыфмэ пкIыхьапIэ чIылъэм щалъэгъу, Тыгъэ лъэмакъэр къяIоу, зыхащэу Шъофым зэритхэу ахэм къащэхъу. Псы шкошко чэфэу псы къэбзэ къаргъом Иор нэгуфы чэщыр щэнэфы. Нэфыпс пэлыдэу мэзэгъо нагъом ЫчIэгъ щэмэджым зыщегъэпсэфы. Шыжъы уцуагъэм фэдэу пчыхьапэм ЗыкIэсэтIыкIышъ сиIофышIапIэ, Гухэлъы IаджкIэ цIыфмэ санэсы, Дэхэгъэ Iаджи ащ ясэпэсы. Сэ синэфылъэ итеплъэ шэплъы Дунэе дахэм зэрэхэгъуащэу, Гум инэфыпси бгъэм зэрэдэлъэу Сэхьышъы цIыфхэм ахэсэгуащэ. КъытIугушIухьэу, кIэракIэу тыгъэр КъызэрэкъокIрэм фэдэу пчэдыжьым ЕтIани тынэу хэти естыгъэр НэплъэгъукIэ тыди къыщысатыжьы. 1953 Хъугъэр амышIэу, хъущтым пымылъхэу Жъогъо зырызхэр огубгъэм хэзых, Мэзэ нэфыпсмэ чIыгур агу илъэу ЛъэпцIэ/зэпачъэх, гугъэ Iэпызых. Осы фыртынэм фэдэу къэгъагъыр Чъыгмэ апизэу нэфылъым паплъэ, Iанлъэм илъ тхьацоу тэджын ежьагъэр Хьакушэ машIом ифабэ фалIэ. 217 218 Тидунай хьылъэ, гухэкI/гузабгъэ Темытым фэдэу тыди щыдах, Гупсэф гощакIор рэхьат тэмабгъоу Мэзэгъо чэщыр огум щылъаг. Неущрэ мафэм фыщыIэ цIыфхэр НэфлъэшIу къикIынхэу шIукIэ ясэIо. ЧIылъэм лъэхэтхэу, ракеты шъэфхэр, Нэфылъэр шъори, шъори къышъуфэкIо. 1953 ЗЫ ПСЭЛЪЫХЪОП, ПСЭЛЪЫХЪУИШЪ Пшъэшъэ зищэгъум, цIыфымэ аIо, Зы кIалэп, кIэлишъэр псэлъыхъо фэхъу. Ау ахэм яшъанэм шIулъэгъу фелъэгъу, ШIу ылъэгъугъэм зеIэтышъ, дакIо. 1953 219 220 СЫШЪХЬЭФИТ СЭ, СЫШЪХЬЭФИТ СиIэнатIэ фэзгъэдэнэу Мы дунаим зи темыт, Ситыгъэпси ом итынэу Къамыл сепщэу сышъхьэфит. Тхы рехъокIыр Iэхъогъу закъоп, Тыгъэ плъырри дэсэгъэхъу. Ощхыр къещхми, ощхы макъэр Орэд макъэу сэ къысщэхъу. ХъупIэ шъофым уцыр кIырэу Зыщыслъэгъурэм, сыдэу тхъагъо, СигушIуагъо сыричырэу Къэзгъэзэжьмэ, шIур сфэбагъо. Шъхьэзэгъабгъи гузэбгъагъи, Сыушъэфрэп,къысфыхэкIы. АмыIуапхъи, амышIапхъи Щэ щымыIэм къыпкъырэкIы. Сызщыфаем, шъэф мэкъэнчъэу Пщэф ос IашкIэм сыхэпшыхьэ. Сызщыфаем, сышыу чъэрэу Дунай нэфыр къэсэчъыхьэ. Чэм шъхьэзакъоу ахэкIыгъэм Сыфэгубжы, къесэгъазэ. Гур чэм бзаджэу хэзгъэкIыгъэм Сикъамыщи тесэгъапсэ. СиIэнатIэ еспэсынэу Зы IэнатIи чIым темыт, Ситыгъэпси ом щепсынэу Сышъхьэфит сэ, сышъхьэфит. Фитыныгъэр зиIэ пстэури Къысэхъуапсэу сыжьыртэдж. Жьырытэджэу сэрэпсэури, ЩыIэныгъэр шыу Iэдэжь! 1953 221 222 ПСЫ ЧЪАГЪУ ШIулъэгъур лъэгъуабэу Бгы лъагэм дэкIуае. МыкIошъумэ, лIыгъуабэу Пчэгъу шъхьапэм дэуае. Мыщ уаер, мыщ осыр, Тыгъэпсри жэхаплъэ. Къэхалъэм осэпсыр Шъхьэщытми, шIум паплъэ. ШIулъэгъур, нэплъэгъур Лъэгъуабэу зэхэчъы, Чъыгшъхьапэм шIулъэгъур Псы чъагъоу къысфечъы. 1953 СИШЪЭОГЪУМЭ ЯГУГЪУ ШIУКIЭ АШIЫ ХЪУМЭ, СЭТХЪЭ ГУКIЭ Сишъэогъумэ ягугъу шIукIэ АшIы хъумэ, сэтхъэ гукIэ. Сэры пIонэу щытхъу дахэр Зыфалъэгъурэр сщэхъу ахэр. Джа лъэхъаным тыгъэр сшIэрэп Нахь нэгушIоу къызкIысшIошIрэр. Пчэдыжь чIылъэм инэплъэгъу Гъусэгъу мафэ сыдагъэхъу. Сишъэогъумэ ягугъу шIукIэ АшIы хъумэ, сэтхъэ гукIэ. ЯIофшIагъэу шIоу адэжьыр Ежь афэдэу сыгу къыдэщы. Зи сыушъэфрэп. Сэгъэлъагъо Сичэщ нэфэу симэзагъо. Джахэр арых огум тыгъэр ГъэшIэ тынэу сфезытыгъэр. Сишъэогъумэ ягугъу шIукIэ АшIы хъумэ, сэтхъэ гукIэ. 223 224 Моу джащыгъум сидунае Сэ сизакъоу сиунае. Сэ зым фэдэу насыпышIо ЩыIэп сIозэ, сызфэгушIо. Дэгъуба джаущтэу ущыIэныр, НыбджэгъушIур гоу уиIэныр! 1953 8 Заказ 041 ОРИ(ДА(ДЭРИ ОРИ(ДА Ори/да/дэри ори/да, Сыдэу мы сичIылъэ дунай дах, Сыгуи сыпси пфэсэтIатэ, Сызфэразэу сэркIэ гугъэ лъаг. Зилъэгагъэ сызкIэхъопсрэм Уемызэщэу лъагъор сфыхэгъащ. Ащ сыфапщэу сызнэбгъэсрэм Уитыжьын ощхи къыстегъащх. КъыосIощтыр бгъэм сфыдизми, Изы псалъи нафэ къэшIыгъуай. Чэщ мэзагъор жъогъо минми, Изы жъуагъо згъашIоу сидунай. Сызпэплъагъэм семыгъажэу Уш лъэкъофмэ, ари къызнэгъэс. Гъэтхэ тхыдэм пемыгъапшэу Уитыгъэшхуи фабэу къысфегъэпс. Ори/да/дэри ори/да, Гупшысабэр пшысэу сфызэхалъхь. Гугъэ хьаплъым ыуж сита СэмыгъаIоу шIугъэм сыпэгъаплъ. 1953 225 226 Хэтырэ пыий гужъ игухэлъэу Лъэбгъу къысерэдзи, сыфиутыщтэп. Сыд фэшIэшъуна о пкIуачIэ схэлъэу Уилъэгъо гъуазэ сыфыдэхыщтэп. Умэкъэ къабзэ, уипсыхъо чъэрмэ, Уишъыпкъэныгъэ, уихьэсэ ормэ, Гур сфэзгъэгушIоу сигъэшIэ хахъо Ихъохъу зэхэтмэ уахэсэлъагъо. О усимыIэу сиорэд мафэу Орэд хьалэлыр хэт къыситын? О усимыIэу сигугъэ зафэу Гухэлъы дахэр тыдэ къисхын? Мы орэдэу гум зэхилъхьагъэр Бгъэгум дэмыфэу сэ къыпфэсэIо, Уиошъогу къаргъоу непэ уашъхьагъыр ЗэлъызгъэдаIоу сигъогу сырэкIо. Сигушхоныгъэ зыхэлъ хэгъэгоу Дахэм идахэр зыпсэу сикIас, Сипчэдыжь пашъхьэ гушIогъо нэгоу Иты зэпытэу ренэу зихабз. ОРЭД ПФЭСЭIО Бэмэ, бэмэ Сягупшысэ. Гури пэмэ, Сэгъэмысэ. Мачъэ псыхъор, Стхыгъи щыIэп. Къэсы жъыгъор, СшIагъи щыIэп. Зырыз закIэу ИмыжъуакIэ Сыщэлъыхъо, Сшъхьаци щэтхъо. Усэ Iаджми СакIэхъопсы, Псыхъо ныджми ЩысIэпэзых. Чъыгы пкIашъэр МэIушъашъэ, Ощхы шъабэр ЧIым хэIабэ. Мачъэ уахътэр, Нахъти телъэп. Къэплъыхь пхъуантэр, Хъати дэлъэп. СЫГУ СЭГЪЭМЫСЭ 1954 Нэфылъэ шэплъэу джа шэплъы дахэу ЧIылъэм къыфэпхьрэм орэд фэсэIо. Синасып гъогоу сигугъэ лъагэу Сызытепщагъэм гушхоу сырэкIо. 1954 8* 227 228 СИЩЫIАКIЭ ПСЫМ ИЧЪАКIЭ ФЭРЭД Псы гъоткIо цIыкIур шъэфэу Iушъашъэу Къушъхьэ тIокIэшхом чъэн щырегъажьэ, Жьыбгъэу къилъыгъэм апэрэ пкIашъэу Жэхилъэсагъэм ар егъэлъащэ. Псы бзэгур бзаеу нэпкъмэ заридзэу Псыкъочъыр къечъэшъ, нахь чъэры мэхъу. ПкIашъэу хьылъагъэр ытамэ сысэу, Тесэу ылъэсэу, муарышъ, сэлъэгъу. Гъогум техьагъэр, сыдигъуи хабзэ, Гъусэнчъэ хъурэп, псыри къэлъэшы. Ехьыжьэгъаеу къушъхьэм къыхэчъы, Охым гупсэфэу, къабзэу щэчъабзэ. Къэуцу имыIэу псыдзэр ушъуашъоу ГушIомэ/чъэзэ, кIэкIэу къегъазэ, Псыдзэм зегощы, псы кIыIум къуашъоу Есэу тетыгъэр щэнджыпIэм фазэ. ЕтIанэ псынкIэу, ошIэ/дэмышIэу БгъуитIукIэ нэпкъыр ащ джы къечъалIэ, Мэзышхо/напцэм накIэр афишIэу ИшIугъо/хъуаоу чъэзэ мэуалъэ. Чъыгы тэкъэжъым псыпэр жэхао, Ыгъэчэрэгъузэ егъэлъэпао. Зепхъуатэшъ, гуIэу ыпэкIэ зедзы, Тхъурбэр ыутхэу нэпкъычIэр чIебзы. Псышъхьал щэрэхъым ар жэхэтаджэ, Шъхьалри гъумыгъоу зэлъегъэхьаджэ. Сэплъэшъы, пчыхьэм чылэр къэнэфы, Сэплъэшъы, къухьэм псыр егъэчэфы. Псыхъом ригъэхъузэ, нэпкъым жэхапкIэ, Къини гушIуагъуи ыпэкIэ къэт… Сэ сищыIакIи мы псым ичъакIэ Фэдэу гухахъоу, къинэу щэрэт. 1954 229 230 ГУМ ЩЫЩ ПШЫСЭХЭР Тэ ущыIа силъэпцIэгъоу Къужъы джыбэу сицIыкIугъор? Сыгъолъыжьмэ, пкIыхькIэ слъэгъоу Джэе щырэу псы хэсыгъор? Сэпэ плъырым тлъэгу кIистыкIэу Лъэгъо макIа чIым тетщагъэр? Псыхъо ныджым тыдэмыкIэу Мэфэ тхьапша щыдгъэкIуагъэр? Къушъхьэ шыгухэу гугъэ плъэгъухэр Непэ фэдэу къэсэшIэжьых, ПсырыкI кIыбым къужъы тыгъухэр Щызэхэсхэу гум къэкIыжьых. Пчыхьэшъхьапэр къызэрэсэу Нэнэжъ пшысэр къырещажьэ, ШIугъи бзаджи сырягъусэу ИкуупIэм сыздыхащэ. Ащ ягугъэ гугъэ сфэхъоу Къушъхьи мэзи сапхырэкIы, Хьазаб хэтым сыгуи фэгъоу Ипшъэхъу лъахъэ зэпысэчы. НэгъучIыцэу цэIунэжъым Сышэхъонэу сыфэкIощт, Иныжъыжъэу нэзэкъожъым Сишыу мафэшъ, сытекIощт. Мо блэгъожъэу чылэм псыхъор ШIуизышъугъэм сезэощт. Къябгъэлыжьэу цIыфмэ шIугъэр Ятба сIони, чIым есIощт. Джыри щыIэх хьагъу/шъугъухэр, Уятхъо пэтзэ, пIэкIэкIыжьых. Пшысэ нэфхэу шъэогъу дэгъухэр Мафэ къэси гум къэкIыжьых. 1954 231 232 СшIэрэп зэрэхъурэр мыщ дэжьым Осэпс хэгъуашъхьэр сикIуапIэу, ПIэлъэ нэфылъэу пчэдыжьым Ижьырытэджи сигуапэу, IэкIэ мытхыгъэу гупшысэр Ос шъэбэ псынкIэу къызесрэм, Сэмэ зэтелъэу сипшысэ Шыуш шэсыгъэу къызысрэм, Адыгэ псалъэу псэлъэжъхэр ОшIэ/дэмышIэу гум къэкIых, Тарихъ хэдыкIхэу IэмышIхэр ГъашIэм ижабзэу бзэ хэкIых. Зитыжьыныпси Iушъашъэу Мэзэ губзыгъэу зыкIутрэм Сычъыг бырабэу, сыпкIашъэу УипчъэIупэ сызIутрэм, ЧIылъэ лъынтфэхэу лъагъохэр Сигъозэ мафэ зысфэхъурэм, Мэзэгъо чэщым жъуагъохэр КъыхэлыдыкIхэу зыслъэгъурэм, АДЫГЭ ГУЩЫIЭЖЪХЭР КIэпэлъэтэ/кIэпэтIыеу ЗылъэкIапIэ кIэпэжъыер, Жъыеу, жъыеу цIыкIужъыеу Быбыжьыгъэр хэт джы зыер? Щынэ нэгоу кIэгъэжгуажгор КIэжгоналъэ кIэпэлъатэу, ПкIэтэ/лъэтэ лъэбы шкуашкор Шхо темылъэу тфэзыпхъуатэу, Уий сигъаIуи, Iумыл пцIагъэр Iэнэ нэпцIэу къызысфаштэм, Ары, ары, Iэпэ/лъаштэм Сыхэхьана! – зязгъэпцIагъэп. Пэнэ мыгъо пэнэ папцIэр Пэнэ цIынэу слъакъо хауи, СигъэпцIэоу пэнэ нацIэр НэцIэфафэу къызжэхауи, Псым нахь чъэрэу Iэчъэ/лъачъэу Ышъо чъэкIми умыщын. Чынэ шъхьакоу, осы хапчъэу Пшысэ сапэм щыгъэчын: IурыIупчъэм ипчъэ лъапсэ Псэлъэ лъапэм зыщычIесэ, ЗикIэсэни жьы хэлъасэр Сэшхо пакIэу чIылъэм щесы. IУРЫIУПЧЪ 1954 Адыгэ псалъэу псэлъэжъхэр ОшIэ/дэмышIэу гум къэкIых. Тарихъ хэдыкIхэшъ, IэмышIхэр ГъашIэм ижабзэу бзэ хэкIых. 1954 233 234 Хьынэп, хьылъэп, а джэгукIэм Щысхэр зэкIэ тыхэтын. Зигулъытэ анахь псынкIэм Зы чылагъуи тэ еттын. IурыIупчъэм тыхэжъугъэкIи, Хырыхыхьэм тыхэжъугъахь. Ахьмэ/ашхэу, зы гухэкIи Зыхэмылъым тыпыжъугъахь. ХЫРЫХЫХЬ Ситэтэшхо шыуш дах, Шыуш дах, Сыздищэщтыр къушъхьэ лъаг, Къушъхьэ лъаг. Адыгагъэр хэбзэ дэгъу, Хэбзэ дэгъу, Идэгъугъэ сыдэрэхъу, Сыдэрэхъу. СинэшIуцIэу сыпсэм фэд, Сыпсэм фэд, Узыфаеу сыд къыпфэт, Сыд къыпфэт? АНАХЬЫКIЭМ ИУЦУКI Сэмэгубгъуми сыготын, Сыготын, Лъэхъу егъэхъуми зыдестын, Зыдестын. Шэсы зыхъурэм илъэрыгъ, Илъэрыгъ Нахьыжъ хабзэу сэ дэсIыгъ, Сэ дэсIыгъ. Шъабэ, фыжьы, пIырапIын – КъашъушIэ шъушIэмэ – чъыгы пын. Шхыныр тизэу кIэт лъэкъуищ, АщкIи сэты чылэгъуищ. Хырыхыхьэу джы къэсхьыщтыр ЧылэгъуищкIэ къыостыщтэп. Мылы щтыгъэп зигугъу сшIыщтыр, МашIом падзи, сэшIэ, стыщтэп. Тэпы/тэпэу, тэпы зафэу А джэгукIэр лъэпкъым хэлъ, ЦIыф гупшысэу, пшысэ мафэу Iэрымытхэу тхылъ зэхэлъ. 1954 СерэIофти чIы нэмыкI, ЧIы нэмыкI, Сишы чъакIэ бзыу быбыкI, Бзыу быбыкI. 235 236 Шыуищ тыхъуми сыгушIон, СыгушIон, Джабгъу лъэныкъом сыуцун, Сыуцун. СанахьыкIэшъ, ар сичIапI, Ар сичIапI, Анахьыжъхэр шыуш лъапI, Шыуш лъапI. 1954 МЭДЖАДЖ Бэдэдэ шIагъэ мэджаджэ, Мэджаджэ сшхы зысшIоигъор. Шъхьалри мэхьаджэ, мэхьаджэ, КоцыкIэр ары джы зигъор. Игъорыгъоу, бгъуегъэоу ДжэныкъуачIэм табэр дэт, Тэбэрыдзэм ымэ къэоу Тимэджаджэ къажъэ пэт. Чыифышъхьэу мэкIай пакIэм Къоехьалхэр, лыхэр щэгъух. Бжьыныфщыгъоу убыгъакIэм Сыдэджэгоу ежь къыщэхъу. Тезэч машIом ытэмачIэ Орэд бзыир къычIэукIы. Пчэдыжьыпэр макIо, мачъэ, Тиачъэжъи хэгубжыкIы. УкIытапхэу, зигъэнысэу Шъхьаныгъупчъэм тыгъэр къеплъэ. ЛъэпэпцIыеу, чIым нэмысэу Тиатакъи чэум къелъэ. Натрыф конэу тыгъэуапIэм Тыжьыныцэр щыблэрыпс, Сызэхъуапсэу унэ къуапэм ЩытIыргъощтыр къужъIэрыс. 237 238 Модэ, нынэ, кIори машIом Еплъэлъ еIошъ, сянэ къаджэ. МэшIо жъокур хэтэу къашъом Къажъэ, къажъэ тимэджаджэ. Бэдэдэ шIагъэ мэджаджэ, Мэджаджэ сшхы зысшIоигъор. Шъхьалри мэхьаджэ, мэхьаджэ, КоцыкIэр ары джы зигъор. 1954 ХЫР. СЭРЫ. КЪУХЬЭХЭР Къухьэхэр загъорэ нэшхъэих, Хы нэпкъым Iутхэу мэхъыех. ЧIыгу гъунэр къагъотмэ ашIоигъу. Джа закъор ахэм, ахэм ягугъу. Ашъыу, къухьэхэр, шъуделэх нахь, ЧIыгум таущтэу гъунэ иIэна! Загъори сэри сыкъышъуфакIо. Гухэлъхэр зиормэ къысаIо. Зыгорэм сэри сыпаплъэ, Сэгугъэ къэсынэу а пIалъэр. СеIэшъ, тыгъэм имэшIотхъуабзэ Пчыхьэрэ хым рысэгъэкIуасэ. Хы макъэм седэIоу сыщэсы, Сигугъуи жъогъуакIэу къысфепсы. Хыормэ зыщаштэшъ сIэгушъо, Хы бзыу тэмэфхэу щэгушIох. Запхъуатэшъ, огу нэгум зыкIакIэ, Зэ нэпкъым егыйхэу жэхапкIэх. Зэ ткIопскIэ нэбзыцмэ къанэсых, Загъэджэгулэу щэсысых. 239 240 Къухьэхэр загъорэ нэшхъэих, Хы нэпкъым Iутхэу мэхъыех. ЧIыгу гъунэр къагъотмэ ашIоигъу, Сыдыр яплъэгъуми – а зыр ягугъу. Сыдэу шъуигухэлъ, сыдэу дэхащ, А шъуздежьагъэм сэри сыздашъущ. 1954 ХЫУАЙ Игырзы макъэ хыбгъэр зэритхъэу, Уалъэу зиIэтмэ – уашъом зыщихъоу, Хъущтыр орэхъу ыIорэм фэдэу, Шы емылычэу, шхончъэ шъхьэфитэу, МыжъокIэ жъгъэир ыцэшъ, къыIупсэу, Псы фыжьы пхъапхъэр итхъурбэ Iупсэу Хыдзэ губжыгъэм нэпкъым зыредзы, Ысыджы папцIи огур зэIебзы. Псыпэр ытэкъоу, пахъэр шъхьэщихэу Лэгъупы чIэнчъэу хышхор къежъукIы, ОшIэ/дэмышIэу хычIэм зырихэу Зепхъуатэшъ, пщэмэ зареутэкIы. МыжъокIэ жъгъэйкIэ мэщхы, мэчачэ, Нэпкъым пырекъушъ, слъэгучIэгъ щегъачэ. Хыпсмэ зыкъакIы, хыпсмэ зыкъакIы, Гуих/псэихэу зыкъыстыракIэ. МокIэ ошъуаем нэбзыцы шIуцIэр ПчыкIэ къамыщэу хыбгъэм тырещэ, Къащтэр ымышIэу хыорым тхыцIэр Щхызэ пегъохышъ, хычIэм чIетIупщэ. Хыр IогушIукIы. Къэшъо. МэщхыпцIы. Къэлъэн гухэлъэу зыкъеулъэпцIы. Гурымэу, щэIоу, хьапщэмэ, щыщэу Ощх лъэкъо псыгъор бгъукIэ зыхещэ. 241 242 Хыдзэм зыкъедзы. Джыри зыкъедзы, Ысыджы сэшхуи огур зэIебзы… Джары, джары, джары хыуаер, Джары хыуаеу гукIэ сызфаер! Гу закъоу сиIэр, зыгъэсамбырэлъ, Мо хышхоу слъэгъурэм сыдэу уехьщыра?.. Адэ ащыгъум сыдэущтэу, къаIолъ, Сыбгъэ удэлъэу укъесхьакIышъура?! 1954 ЧЪЫГЫМ ИОРЭД Чъыг лъэшыр ары ГукIэ шъхьафитыр. Шъхьафитэу джары Жьыбгъэм пыщытыр. Шыблэм пэIутэу Ощхми пэлъэшы. Шыу зэндэрытэу Илъэсхэр ешых. Пшысэм хагъахьэ, Орэд фаусы. Псыми рагъэхьы, Ыли мэузы. Ылы мэузми, ЗышIэрэр макIэ. Орэд фаусми, БгъэкIэ ар ракIы. РакIыгъэу щылъми, Ипый шIу фешIэ, – Джэныкъом дэлъми, Къурмэн зыфешIы. Фэпхьысрэр зэкIэ Ештэ, ещэчы, Бырабэу тэркIэ ЧIылъэм къыщэкIы. 243 244 ОщкIэ раупкIы, ЧIасэ, агъэсты. Чъыгыр аукIы, Къали рагъэпсы. Псэ пытэ дэдэу Чъыгыр бэгъашIэ. ЦIыфым фэдгъадэу Гъабэр егъашIэ. 1954 ХЭТ ЩЭБЗАЩЭР ФЭМЭФЭН? Сищэбзэпкъы щыскъудыймэ, Сищэбзащэ тыдэ фэн? Iоф имыIэу быб къодыеу Хэт стIупщыгъэр фэмэфэн? Нэф темышъэу, зимыушъэфэу Фышъхьэ хьасэм шъхьащыкIын, Чынэ шъхьакоу, къолэн пшъэфэу Мо пщэ фыжьми IэкIэкIын. Уинычэпи, уинеущи Зэщ амышIэу уауж итых. «Тых/тых» Iори къэгъэущхи, Ехэр зэкIэ чIым щиутых. Удэмыхэу узхащагъэр ГъэшIэ уасэу ощхыбыбышъ, Шъэбэ/шъабэу жьэу къепщагъэр Уимыпщагъоу быбы, быбы. Быбрэ пстэуми гъэтхэ даха Ягухэлъэу гугъэ лъапIэр? ПIалъэ иIа шIулъэгъу пагэм Лъэгэ занда зытет плъапIэр? Мо мэстанэу пчэгъу шъхьапэм Пытым екIуи, зигъэлъэт. Лъэтемытэу пчыхьэшъхьапэм Ижъогъуаби къафэлъыт. 245 246 Лъытэныгъэ зыфыуиIэм ЫIэмычIэ шIур чIэгъэлъ, ЧIэгъчIэлъыгъэр зигъэщыIэм Уизэфагъи пшIэ фэгъэлъ. Лъыгъэ пстэури, ошIэ, щылъмэ Улъыинышъ, цако хъущт. Быбы, быбы – шIур гухэлъмэ! – Узфэбыбрэр къыбдэхъущт. 1954 ЖЬЫБГЪЭР КЪЕПЩЭ, ПЩЭР ЗЭРЕФЭ ЧIылъи огуи жьыбгъэр щепщэу КIэщыщыкIзэ пщэфхэр къефых, ФэкIэщыгъоу «фы/фыф» ежьэу Ехьыжьагъэм ишхэр пшъэфых. Шъэф хэмылъэу мэщы хьасэм Зэ тебыбэ, зэ хэлъадэ. Модэ, модэ, хыжьы хьарзэм Зэ еубзэ, зэ дэлъатэ. Лъэтэ/пкIатэр къандж бгъэгуфышъ, Фэмыяхэу къырефэкIы. КIэр пызычрэр шы сэкуфышъ, Гузэгъабгъи ащ къыхэкIы. «КIыргъы/сыргъэу» мэзы шъхьакIэм Бзэ фэшъхьафкIэ ар щэпсалъэ, Аслъан щырэу зыщыхьакIэм ИкъэлъакIи щызэкIаплъэ. ЧIылъи огуи жьыбгъэр щепщэу КIэщыщыкIзэ пщэфхэр къефых, ФэкIэщыгъоу «фы/фыф» ежьэу Ехьыжьагъэм ишхэр пшъэфых. Фыжьи, шхъуантIи, плъыжьи, гъожьи Узыфаеу пшIэрэр къаIо. ПаIоу щыгъым шъор дихъожьэу Плъышъо пстэури дачъэ, дакIо. 247 248 КIуачIэ зиIэу зэндэ щытым Фэкъаигъэу бгъэр фырехы, Къыпэуцоу зыкIи гущтэ ФэзымышIрэм зышъхьэрехы. «Хы/хых» макъэр чIылъэ лъапэм Щызэрихьэу бэ пэхъыкIы, Сызгъэохъоу гухэлъ плъапIэм Телъыр зэкIэ тырепхъэнкIы. 1954 КЪЭДАIУ, ТИЧIЫГУ Адыгэ чIыгур, адыгэ хэкур, Зэкъош хэгъэгум о урипIур. Бэ птехъыкIыгъэр, ащ тыщыгъуаз, Хьазабы пстэури джы уитыгъуас. ПкIэгъосэ сапэу зэ пшъхьэщытыгъэр Зэбгыриути, къепсыгъ уитыгъэ. ГъэрыпIэм итэу гъашIэу чэщыгъэр Нэфыпс/гупсэфэу шъхьафит хъужьыгъэ. Тигъыбзэ бзэпсмэ ягые псалъэ ТядэIу зыхъурэм, гур агъэлъалъэ. ТишыкIэпщынэ игъынэ/гъыпсэ О уимэкъамэу псэм зыкъыхесэ. Къамыл мэкъаем игъы мэкъамэ ТедэIу хъумэ, тихъишъэ тесты, ЛIэшIэгъу пшIыкIубгъум имышIу/мэшIуамэ Джы къызнэсыгъэм тыгуи щыкIэсты. Илъэсхэр текIых, лIэшIэгъур блэкIы, КъызэтынэкIми, ахэр тыгу къэкIых. Ахэр лIэшIэгъум хэгурымыкIых, Ахэр тэ джыри тыбгъэ къеджыкIых. Сыда отшIагъэр, дунаижъ бзаджэр, Адыгэ тIэкIу гущэр зэпэзэладжэ Оры чIыналъэм тезышIыхьагъэр, Оры зепхъоныр къахэзыхьагъэр. 249 250 Зэкъош хэгъэгоу сэ сикъэрал, Сыгу урилъапI, урикъэрар. Адыгэ чIыгоу, адыгэ хэку, Рэхьаты дахэр ренэу унэгу. Бэ птехъыкIыгъэр, ащ тыщыгъуаз, Хьазабы пстэури джы уитыгъуас. ПкIэгъосэ сапэу зэ пшъхьэщытыгъэр Зэбгыриути, къепсыгъ уитыгъэ! 1954 СИКЪУШЪХЬЭХЭР Сикъушъхьэ нэфхэу гум иорэдхэр, ЛIэшIэгъу тхьапша шъунэгу кIэкIыгъэр? Сигугъэ лъагэу ошъогум чIэтхэр, Нэплъэгъу макIа чIым тешъуплъыкIыгъэр? Шъощ пае бэрэ тарихъы тахътэм Зэрэхь/зэрэшххэу щызэдэуагъэх. Шъыпкъэри пцIыри блэкIыгъэ уахътэм Шъуитхышъхьэ шыгумэ къатыринагъэх. ЧIыгум щыщ шъыпкъэу шъуашIын мурадэу Пыижъы Iаджхэр къышъуфыкъокIыгъэх, ГукIэгъу ямыIэу машIом шъуратэу, Шъуикъумалъыжъхэр шъуакъогъу къотыгъэх. Тхьапша шъуигугъэу, тхьапша шъуизафэу Шъуимыжъосынмэ ачIэкIодагъэр? Ащ нэпэмыкIэу, ащ нэфэшъхьафэу Бэба шъэфыбэу тамыгъэшIагъэр! Сыд фэдэу зашIми, сыд ягухэлъми, Таущтэу къушъхьэпсыр зэкIэбгъэчъэн? ЗагъэнэшIошIэу пцIыр ажэ дэлъми, Сыдэущтэу къушъхьэр бгым ебгъэпшэн? Зэуж/зэлъыкIоу тарихъ илъэсхэр Дунэе пашъхьэу чIым щызэблэкIых. Джы къызнэсыгъэм тикъушъхьэ нэпсхэр Хы ШIуцIэ чIэгъым щыгъоу къычIэкIых. 251 252 Тимэфэ нэфхэу непэ тызхэтхэм Загъорэ джахэр гум къытфагъэкIых, Нэфылъы шэплъхэу шъуапэкIэ къэтхэм Ягугъэ дгъашIоу шIукIэ тахэкIы. Сикъушъхьэ нэфхэу гум иорэдхэр Тарихъы гупчэм зэндабзэу итых, Сигугъэ шыухэу ошъогум чIэтхэр Гоу сиIэм фэдэу непэ шъхьэфитых. 1954 ДЖЭРПЭДЖЭЖЬ Абдзэхэ тIуакIэу ежьэжъы хапIэм СIапэ щиIыгъэу сыгу къыщекIухьэ, Хьылъэ сщымыхъоу икъушъхьэ плъапIэ НапIэр фэсIэтмэ, благъэу сыIохьэ. Iуашъхьи лъэгуци силъэгъо хэчъэу Iупчъэпчъэ шъэфри бгъэгум дэмыкI, ПсырыкIы мэзи пщэфи сахэпшэу ЛIэшIэгъу тарихъыр бэщ зэпымыкI. ЧIыбгъэ рычъабэу шыуш лъэмакъэр Джы къызнэсыгъэм жьыбгъэм къыхэпщы, Лъэпсэ имычэу хыем итакъэ Адыгэ лъачIэм щашъхьэу къыхэщы. Титыгъи къепсэу, тимэзи бзэпсми, Мысэ сэмпалэр шIум едгъэпшагъэп. Гухэлъыр шыоу, гухэлъыр лъэсми, Зы мэфэ закъуи тызщыгъупшагъэп. Хыуаер къаоу чъыгыр рикIыкIмэ, Илъэпсэ дэчъкIэ кIыжьын регъажьэ. Тэри джащ фэдэу тыркъом тыхэкIмэ, Тапэ едгъэхъоу тэкIо гугъащэ. Хыор щыугъэр тарихъы нэпкъым Зэхигъэлъалъэу лъэгукIэтын ЕшIыми, сэшIэ, адыгэ лъэпкъым Ынэгу гукъаор ренэу кIэтын. 253 254 Титарихъ машIо мэшIое тэпэу Зынэсрэр зэкIэ пхырелыбжьыкIы. КIэдгъэпцIыикIми, бжыхьэпэ чъэпэу Тчыишъхьэ кIоцIы куом рестыкIы. Тхышъхьи, Iошъхьапи, шъофи, къуладжи, Мо пщэ фыжьышхоу огубгъэм иси, Бгыр зыбгынагъэу шъоф щыIэ къуаджи Уиджэрпэджэжьхэм джыри ахиз. 1954 ШЪОФЫМ КЪИТЭДЖЭГЪЭ ОРЭДХЭР Тикъушъхьэ фыжьхэу, типчэдыжь нэфхэр, Джыри кIыжьыгъэп тыблэбгъу уIагъэ… Шъорырэ тэрырэ тыззэфэшъхьафхэр Илъэс зыщыплIэп, бэдэдэ шIагъэ. Сыдым фэшъушIэныя тэ къытщышIыгъэр, Тэри ащ икъукIэ тыщыгъозагъэп. А лъэхъан хьылъэм тынэгу кIэкIыгъэр ЛIэшIэгъум зыкIи щытщыгъупшагъэп. Кужъы щэрэхъэу Iупчъэпчъэ гъыбзэр ЗэтеIэкIагъэу зыбгъэ дизыбзэр КъекIокIы къэсми, шъухэлъми щэIагъэ, Къырыжэхатщэу шъукIышъо уIагъэ, ТыкъызэплъэкIмэ – тыкъифэу пчыпэм, А охътэ шIункIым шъутыбгынагъ, ЧIы шъугъэ занкIэу аргъой гъолъыпIэм Тафыешъ, фитынчъэу тыхэтIысхьагъ. Сыд тфэшIэшъуныя а мэфэ хьылъэм? Къотэгъу тимыIэу тыамалынчъ! ЩыIэкIэ шIуцIэу тапэкIэ илъым Жьы тимыгъащэу тыриIэмычI. Шъо шъуинэплъэгъухэм тафэлIэ шъхьакIэ, Урыс пачъыхьэм ипчыпэ пакIэ НапIэу къэтIэтрэр рытегъэдзыхы, Шъхьэр къэзыIэтрэм ыпсэ фыIуехы. 255 256 Арэущтэу щытми, тыбгъэ дэмыкIэу Тэ гугъэ пытэр дгъашIоу тIыгъыгъ: Шъуисыдж нэгуфхэм акъогъукIэ къикIэу Тыгъэу къепсыщтыр тигурышыгъ. Ар гугъэ нэпцIы тэрыкIэ мыхъоу Ленин имарджы пчыкIэу зиустхъоу, Къэуцу имыIэу тичылэ нэсы Октябрэ мафэм къытфынегъэсы! Тикъушъхьэ кIасэхэр, шъори шъошIэжьы Ащ иджэмакъэ иджэрпэджэжьы Тикъоджэ кIыщхэм зэрачIэтыгъэр, ТхьамыкIэм Iашэр зэраритыгъэр. Илъэс пчъэгъабэм цIыф темыплъагъэу Уцыжъы кIыпIэ хъужьыгъэ лъагъоу Шъуилъэгъо тхьапша къыгъэущыгъэр, ПцэшIощэ макIа ащ щыттIупщыгъэр! Хэт ылъытагъа пачъыхь Iумэтэу Тигухьэ/гужъи зытекъутагъэр, Къэзэкъ шы тхьапша ячъэ дыхэтэу Лъэхъэ темылъкIэ къыжъужэхэфагъэр! Джа мафэр ары адыгэ напэм Нэпсы щыугъэр зытегъушъагъэр. Джа мафэр ары гъыбзэм ычIапIэ Орэд къэтIоныр тэ зедгъэжьагъэр! 1954 9 СИПСАЛЪ Сикъушъхьэ нэфхэр, непэ шъуапашъхьэ Тхьэ пашъхьэм фэдэу сыкъиуцон, Сыдэу шъудаха сIони псэлъашъхьэр Шъхьэ щымыIулIэу гум щызгъэшIон. Бгъэгум дэхъыкIрэр Iушъэшъэ шъабэу Дыуахь къэхьыкIэу сыIупчъэпчъэн, ЕтIанэ слъэгъурэр гукIэ силъапIэу ШъуанэIуи ситэу сымэкъэнчъэн. Шъуишъхьагъырытэу шъуипщэфы фыжьхэр Зырыз/зырызхэу огум чIэсыкIых, Псыкъочъы чъэрхэу сэ сыгум щыщхэр ШъуидэхэIуалэх, шъуиоры псынкIэх. 257 Зы зэо закъуи, зы шъугъо гъожьи Шъо шъухэмытыгъэу зэ шъхьам къысшIошIы, ЛIыгъэм илIыгъи, къумалы хъожьи Тарихъым хизэу тэлъэгъу, тэшIэ. ЛIэшIэгъу илъэсыр зэуж/зэблэкIэу Хыое гъаеу шъуидунаигъ. Ащ шъупымылъэу, шъузэмыплъэкIэу ШIугъэм игугъэ гур фэшъущэигъ. Абдзэхэ тIуакIэу тIокIэжъы хафэу МэшIо кIэныжъым джы щырэхьат, Икъин текIыгъэ фэхъугъэу мафэ Итыгъэ фабэ тхъэгъо сыхьат. Заказ 041 258 Зэо мэшIуаеу, гъэры мыгъуаеу Ер зыхэгъыкIэу сэ сшIэрэр зэкIэ Сщымыгъупшэшъуми, бгъэгум чIэзгъуаеу Мы псэлъэ лъапIэр шъосэIо псэкIэ. Сикъушъхьэ нэфхэр, непэ шъуапашъхьэ Тхьэ пашъхьэм фэдэу сыкъиуцон, Сыдэу шъуишIугъуа сIони псэлъашъхьэр Шъхьэ щымыIулIэу гум щызгъэшIон. 1954 9* БЭШIАГЪЭМИ, 1941(РЭ ИЛЪЭС Охътэ макIэп ащ тешIагъэр, КъэзгъэшIагъэр зэIешIэжьы. Ежьэ сапэу хъугъэ/шIагъэр Пшысэм фэдэу къэсэшIэжьы. Сятэжъ ыIитIу ыкIыб щагъэу Джэхэшъогур къырекIукIы, ГукIэ уахътэм хэгъощагъэу Илъэмакъи къысхэIукIы. Нэгум кIэкIрэп кIэлэгъу пшысэм ИлъэсыкIэу сфыхэтыгъэр, Тыгъэр къепсми, сигупшысэ Заор ары къэзыстыгъэр. Стыгъэр стыгъэу уахътэр текIми, А лъэхъаныр спхырэкIыжьы. Сятэжъ непэ щымыIэжьми, ИкIэрыкIэу гум къэкIыжьы. Сятэжъ ыIитIу ыкIыб щагъэу Джэхэшъогур къырекIукIы, ГукIэ уахътэм хэгъощагъэу Илъэмакъи къысхэIукIы. Сыд тэтэжъым къопэ/къуапэу Джэхэшъогур зыфрикIукIрэр? ИлъэсыкIэр илъэгъуапэу Зэо макъа къыфхэIукIрэр? 259 260 Тэ щысшIэна, лъэпцIэгъу уахътэр Джэуапынчъэу бзыу тэмап, Зипхъотэнышъ, зэрыс Iажэр Iэчъэ/лъачъэу зэкIэм ап. Апэ дэдэ гумэкI машэм Сызщифагъэр къэсэшIэжьы. КIэлэгъу Iажэр мачъэ, мачъэ, Ос шъхьацыфри зэIешIэжьы. 1954 КЪЭХЭЛЪЭ МИНХЭР ЧIЫЛЪЭМ КЪЫТЕЩЫХ Уахътэм зипхъуатэу танэIу чIэсыкIми, Зэо илъэсхэр гукъэкIых, тынэх. Гъабэр быракъэу тарихъзэ чъэкIми, Нэгум кIэмыкIхэу ахэр фыртынэх. Ныхэм ягугъэ джы къызнэсыгъэм Бгъэм дэмыкIуадэу къыздырахьакIы, Бэми тешIагъэр заом ыстыгъэр Джы къызнэсыгъэм пкIыхькIэ ахьакIэ. КъэмыкIожьыщтми, моу пхъащэ кIуагъэу Хэти икъэты къыщыхъоу паплъэ. Тыркъо хъужьыгъэр ежь яуIагъэу Яхьэсэ шIагъи гъашIэм щэшъхьалъэ. Къэхэлъэ минхэр чIылъэм ыбгъапэ Зэо тамыгъэу джыри къытещых, Ощхым ифабэ гъэтхэ гугъапIэ Афэмыхъущтми, ахэм атещхэ. Шъхьафит гухэлъкIэ тыгъэр къафакIошъ, Гъэры мыхъугъэу къэ пэпчъ атепсэ. Псаумэ фэхыгъэм гъэшIуабзэр фаIоу КIыри къызысрэм осри атесэ. Зы гъатхэр текIэу адрэм шъузнэсрэм Шъуныбжь уцугъэ шъумышIэу хахъо, Сэри мы псалъэр бгъэгоу къыздэсхрэм Нахьыжъ сырыхъуми, сигъашIэ тхъагъо. 261 262 Лъагъом хэдгъахъоу тапэ едгъэхъуми, Шъузщыдгъэгъупшэу мафэ къыхэкIрэп. Шъуапашъхьэ титми, тимыты хъуми, Тызэмыгъусэу гъэмэ тахэкIрэп. Къэхэлъэ минхэр чIылъэм ыбгъапэшъ, Зэо тамыгъэу гъэшIэрэ тещых. Ощхым ифабэ гъэтхэ гугъапIэ Афэмыхъущтми, ахэм атещхэ. 1954 МЫЖЪОСЫНХЭР ТИСАУГЪЭТЫХ Тимыжъосынхэр ошъогум чIэтых, Тинэшхъэй къэтых, тисаугъэтых. Гум къытфэкIыжьых ныбджэгъу/шъэогъухэр, Тинасып лъапсэ изыгукIэгъухэр. Гум къытфэкIыжьых ныбджэгъу/шъэогъухэр, Зэошхо машIом щыфэхыгъэхэр. Гум къытфэкIыжьых тишъэогъу/лэгъухэр, Тинасып лъапсэ изыгукIэгъухэр. ГъэшIэ нэфыпсхэу тимэфэ нэфхэр ЧIылъэм шъхьэщытых, тэ тигугъапIэх. Мамыр дунаим инэфы пщэфхэр ЛIэшIэгъу гумэкIым тэ щытилъапIэх. Тимыжъосынхэр ошъогум чIэтых, Тинэшхъэй къэтых, тисаугъэтых. Гум къытфэкIыжьых ныбджэгъу/шъэогъухэр, Тинасып лъапсэ изыгукIэгъухэр. 1954 263 264 МЭКЪАМЭР. ДЖЭМАКЪЭР. КЪЭМАПЭР СишIулъэгъу шъэфэу сэ къыздесхьакIрэр КъыосымыIоу сыдым фэпшIэна? Зыфэсыушъэфрэр мыры къызхэкIрэр: Пэгагъэу зблэпхрэр сэркIэ гъэшIэна?!. ЗБЛЭПХРЭ ПЭГАГЪЭР СЭРКIЭ ГЪЭШIЭНА? 1954 Мэкъамэр, мэкъамэр, мэкъамэр, Тыгъэпсэу, мэзахэу къысхэпсы. Джэмакъэр, джэмакъэр, джэмакъэр, Мэкъабэу, къэмапэу къызнэсы. Сыд фэда пщэгъуапэр, тыгъэпсыр СымыIоу нэфыпсым сыпаплъэ, Чэщ пIалъэр къызысрэм осэпсыр Къехыщтышъ, уц тхьапэр ащ фалIэ. ЧъыIалIэр кIэзэзмэ, кIэщхыкIзэ, Пкъышъолым къыхахьэ, хэчъыжьы. Жьы чъыIэу къилъыгъэм сыл хичзэ, Чэу зандэр сфэгъуанэшъ, дэпшыжьы. Мэкъамэр, мэкъамэр, мэкъамэр, Тыгъэпсэу, пщэгъуабзэу къысхэпсы. Джэмакъэр, джэмакъэр, джэмакъэр, Мэкъабэу, къэмапэу къызнэсы. Шы чъэрым сылъежьэу сешэсмэ, Джа пшысэм ичIылъэ сытехьэ. Iахь фэхьэу сызфаем сынэсмэ, СыхьакIэшъ, гум шIугъэр къыздехьы. Сыд фэда мэкъамэр сымыIоу Сфэнэфми, сфэшIункIми къэсэIо. Джэмакъэр къызщыIурэм сымыкIоу СыблэкIмэ, ар лIыгъэп зэсэIо. 1954 265 266 ШIУР КЪЫТФАХЬ, ТЫЩЫМЫГЪАКI Непэ тимафэу сыхьатымафэр Къытфэзыхьыщтыр дахэу къытфакIо, Пчэдыжьы тыгъэу шъыпкъэгъэ зафэр Унэм из тфэшI цIыфмэ къыуаIо. ШIугъэм илъагъоу гухэлъы Iушэу Уимафэ хэтщрэр тыгумэ алъэгух. Пхъэ къэмэ заор ащыбгъэгъупшэу ТикIэлэцIыкIухэр зыщыгъэджэгух. Нысэщэ джэгур гушIогъо нэфышъ, ЧIылъэм нахьыбэу зыщерэIэт. ЗэфэкIо шъабэм пщынэ Iэпэфым, ЦIыфхэр зыфищэу зыфырерэт. Пчыхьапэр къэсэу гъогу узтехьажьрэм Нэхъой нэплъэгъукIэ тыкъыоплъын, КъохьэпIэ чапэм узщыкъохьажьрэм, Умэфэ шIагъоу тыгуи уилъын. Ащ нахь гушIуагъо тэри тыфаеп, Гоо/гухэкIхэр екIэ къыкъокIых. Тимэщы шIагъэ бэгъоным пае, Уихьалэл такIэ тыщэгушIукIы. Непэ тимафэу сыхьатымафэр Къытфэзыхьыщтыр муары къытфакIо. Пчэдыжьы тыгъэу шъыпкъэгъэ зафэр Унэм из тфэшI цIыфмэ къыуаIо. Уиошъо лъаги, уитыгъэпс фаби, Уигъэтхэ дахи, уиощхы шъаби – Джа къытфэпхьыщтымэ тяжэ тэ шIукIэ, Сыдигъуи ахэм тапэплъэ гукIэ. Тигухэлъ мафэ зылъэпсэ гугъэр, Уиорэд дахэ тежэ, къытфаIу. Тыгъэ нэфыпсхэм афэдэу шIугъэр ЧIылъэм тебгуащэу ренэу къытфакIу. 1955 267 268 КIэкIорыкIзэ, мафэр пчыхьэм ФелъэкIоны, фепэсэкIы. Къазыф фыжьых пIонэу псышъхьэм Пшъэшъэ чэфмэ зыщагъэпскIы. СЫКЪЫУАЖЭ, СЫКЪЫППАПЛЪЭ Жьыбгъэ макIэм чъыгы шъхьапэр, Псыхъо шъхьашъор егъэхъые. НэфылъакIэм ошъо къуапэр ЛъэпэпцIыеу щегъэзые. Сеплъы бзыум илъэтакIэ, Тэмэ псынкIэр жьым хегъуатэ. Бгъэшхъо лъагэм ихьарзакIэ Усэ мытхым зыщепхъуатэ. КЪАШЪОМ ИКЪЕЖЬАКI Тыгъэбзыйхэр шъэфы нэфхэу Пчэдыжьыпэм къыхэкIуашъэх, Гъатхэм уцхэр къызэлъифхэу ЧIылъэ лъапэм щэIушъашъэх. Пшъэшъэ купмэ, мо фыжь пшъэфмэ Ори сыда уазкIхэмытыр? Уипшъэшъэгъумэ, уилэгъу нэфмэ ПсыкIэй нэкIыр зэлъаIэты. УкъэкIощтба адэ псыхьэ? Сыкъыуажэ, сыкъыппаплъэ. Сыдэу гуахьа мы типчыхьэ ЕIошъ, псыхъор къысэпсалъэ. 1955 Къушъхьэ шыгухэу пэIо фыжьхэр Ошъо нэзым щызэIокIэх, Пшъэшъэ нэгухэу пщэф зэкIужьхэр Зыбгъу лъэныкъом щырекIокIых. КIокIэ дахэ зыригъэшIэу Шыу лъэкъофри зблэкIы, зблэкIы. МэкIэ/макIэу, зимыгъэпшъэу Пщэфри къушъхьэм къыфеплъэкIы. ПсынэкIэчъри мачъэ, мачъэ, ГущыIэшIукIи мэIупчъапчъэ. Зэ дэпкIае, зэ къепкIэхы, ЗызэкIещы, зызэкIехы. 269 270 Сеплъы пчыкIэм икъэшъуакIэ, Шыблэ макъэм сыхэдаIо. Сежэ ощхым икъежьакIэ, ЗиулъэпцIыгъэу ар къытфакIо. Мы дунаим дэхэ лъэгъоу Тетэу щыIэр гум илъапI. Ахэр зэкIэ лъапсэ фэхъоу Къэшъо пстэуми якъежьапI. 1955 ЛЪЭПСЭ ДЭЧЪ Ошъо чапэм тыгъэр къызыкъокIрэм Осэпсыцэр чIылъэм текIодыкIы, Мафэр текIэу, мафэр къызыкIожьрэм ТыжьыныпскIэ уцыр тфыхедыкIы. Тыгъэм зимыхъожьэу игъогу тетэу Жъогъо Iаджи огум щэкIосэжьы, ЗимышIэжьэу жьыбгъэр къилъы пэтэу Лъэпэрапэу чIылъэм щэIэсэжьы. ЗылIэщт мафэр непэу къыфичъыщтми, Хэти гъашIэм лъагъор щыпхырещы. ЦIыфым фэдэу чъыгри ебэджыжьми, Лъэпсэ дэчъкIэ бэрэ къегъэзэжьы. 1955 271 272 ТЫГЪЭМ ГЪУНАПКЪЭ ИIЭП Тыгъэ Iуплъэр осэпсыцэу Уцы тхьапэм теджэгукIы, НэфылъакIэм мафэр ыцIэу ЧIылъэ лъэгум щыхэкIукIы. ЗыIукIагъэм тыжьыныпскIэ Инэфыпсхэр тырегъащхэ, Ищхы макъи гугъэ нэскIэ Пщэсы чэфым фырегъащэ. Ащ нэмыкIи ашъхьэщыкIэу ПсырыкI ныджри зэренэкIы, Хэгъэгуби шъхьэрысыкIэу Гухэлъ нэфкIэ мыIэнэкIы. Хьалэлыгъэр ыбгъэ дизми, ШIункI зикIасэр къыпэтэджы. Джынэ шIуцIэм зыкъыридзми, Джынэ фыжькIэ чIылъэм щэджэ. ДжэрпэджэжьэкIэ щхырэм, щхырэм Ыпэ къэкIрэр егъэтакъо, Чэщ мэзагъоу зэхэзыхрэм Пчэдыжьыпэр ом ретакъо. Тыгъэ Iуплъэр осэпсыцэу Уцы тхьапэм теджэгукIы, НэфылъакIэм мафэр ыцIэу ЧIылъэ лъэгум щыхэкIукIы. ЧIы гъунапкъи, чэуи, хати ЗимыIахэр тыгъэ куплъ. Плъыжьэу щыIэм сыхэгъади, Къахэсхыщтыр ащ иIуплъ. Зы лъэмакъи пымыIукIэу Ар ошъогум къыдэсые, Гонэс фабэр IугушIукIэу Иорэди сэры зыер. 1955 273 274 Хыныгъор къызысрэм мэщ хьасэм екIуалI, ГущыIэшIоу пшIэрэр шIукIэ еIуалI. ГУЩЫIЭШIУХЭР ЗЫ БЗЫУ ТАМ, НАСЫП САМ 1955 – Ар зыбгъотрэм сыд епшIэщтыр? – Насыпынчъэм ар фэсхьыщт. – Сыд етIани узфэещтыр? – Тыгъэм гъатхэр къыIысхыщт. Сыда непэ уищыкIагъэр? КъыскIэIэнэу зы бзыу там. Сыд нэмыкIэу къыпщыкIагъэр? Гугъэ закIэу насып сам. – – – – ПцIэшхъо щырым зызепхъуатэм, угушIуагъ, Уинэплъэгъуи нэшIукIэ огум фэбгъэшIуагъ. Дунай нэфыр шIугъэм, шIугъэм рэгущыIэ, ГущыIэшIухэр арыщтын ари зыфыщыIэр! 1955 275 276 УИТЫГЪЭПС КЪЫСФЕГЪЭПС Тинэфылъэу чъыгы шъхьап, Чъыгы шъхьап, УикъихьакIи гухэлъ пшъхьап, Гухэлъ пшъхьап. Гугъэ пстэуми уанахь лъаг, Уанахь лъаг, Дэхэ пстэуми уанахь дах, Уанахь дах. Зы пэгагъи о пхэмылъ, О пхэмылъ, Нэмыплъыгъи угу имылъ, Угу имылъ. ЛъэпэрыкIор уикIо шъаб, УикIо шъаб, ЦIыфы гъашIэр уигъэшIаб, УигъэшIаб. ТшIуабэ дашIэ уинэплъэгъу, Уинэплъэгъу, ТыкIэхъопсышъ, тэгъэлъэгъу, Тэгъэлъэгъу. Псэм ичъагъуи гум ичъагъу, Гум ичъагъу. Уилъэгъуапи слъэ илъагъу, Слъэ илъагъу. ТшIуабэ дашIэ уинэплъэгъу. Уинэплъэгъу ТыкIэхъопсышъ, тэгъэлъэгъу, Тэгъэлъэгъу. Нэфылъ фаплъэр сиорэд, Сиорэд. Дэхэ фаIоу ар пфэрэд, О пфэрэд. 1955 277 278 Зэ уцужь, ощхыр, зэ зэIун, ощхыр, Мыдэ шIэхэу сашъхьагъ ихыжь ощыр. Ощхыр джыри къещхы, къещхы, къещхы, Пщэми нэку/нэпсэу чIым зырещхы. Ощхыр джыри къещхы, къещхы, къещхы, ШыкIэпщынэм бжыхьэр ео, ео. Пщэми нэку/нэпсэу чIым зырещхы, «Гощэгъэгъ иорэд» гъызэ къеIо. КЪЕЩХЫ Сыдэущтэу чылэм, щашIэна чылэм Нэмыц техакIом а мэфэ хьылъэм Лагъымэр шъхьалым зэрэчIилъхьащтыр, Жьым къопэ/къуапэу зэрэхихьащтыр? Шъхьалы щэрэхъыр къекIокIы, къекIокIы, Псым фэдэу хьаджыгъэр къыдэкIы. Сисабыигъоу силъэпцIэгъу уахътэ СызыпхырыплъкIэ, зыпхэсэгъуатэ. ТИПСЫШЪХЬАЛ 1955 ОрэдкIэ бзыухэм мафэр агъалэу Зэо къежьагъэ джыри щымыI, Шъхьалы щэрэхъмэ Iофым гуIалэ ЗырагъэшIыгъэу къэуцу ямыI. Илъэсы сыджхэр ренэу ащ фэдэу Зэпыу хэмытхэу тэ тфызэблэкIых, Къушъхьэ шыгу мылмэ хьалэлы дэдэу Тишъхьалыпс орхэр къытфарэтIупщых. Дунэе чIылъэм тэ типсышъхьалы Нахь дэгъу темыты тшIошIэу тэпсэу. ТиIани текIрэп тихьалыгъу хьали, Гум зигъэшхэкIэу жъэрымэр пэу. Сыдэущтэу чылэм, щашIэна чылэм Пыи мэхъаджэм а мэфэ хьылъэм Лагъымэр шъхьалым зэрэчIилъхьагъэр, Къутафэм сыгуи зэриуIагъэр? 279 280 Шъхьалы щэрэхъыр къекIокIы, къекIокIы, Псым фэдэу хьаджыгъэр къыдэкIы. Сисабыигъоу силъэпцIэгъу уахътэ СызыпхырыплъкIэ, зыпхэсэгъуатэ. ЛъэпцIэгъур ттекIи, тымыцIыкIужьми, Типсышъхьалышхо пкIыхькIэ сэлъэгъу. Сисабый нэпкъи ар Iумытыжьми, Лагъымэр чIалъхьэу джыри къысщэхъу. 1955 ИЖЪРЭ ОРЭД Iугъор онджэкъми къибыбэжьынэп, Ощхми ыгъазэу пщэми кIожьынэп. А зы коцыцэр чIым тIо халъхьажьрэп, КъокIыпIэ чапэм тыгъэр къохьажьрэп. ЗэкIэчъэжьынри псыхъом ишэнэп, СикIэлэ гупси сэ сщыгъупшэнэп. Непи нычэпи сежэ сэ, сежэ, Щэ мыгъо Iаджи ащ ыпсэ къешэ. Топыщэр къадзми, къышъхьэрыфэнэп, Щэ шъхьарытIупщри ащ къытефэнэп. «Щтагъэ уикIалэ» аригъэIонэп, Ар зы лъэбэкъукIи къызэкIэкIонэп. Пчэдыжь осэпсым сыдыр игъашI, СикIэлэ дахи бэ къерэгъашI. МакIа Iофыбэу джыри къыфэтыр, Ионэш плъыри хьазырэу щытыр. Цые дэхэшхуи фэсыдыгъах, Тичылэ пшъашъэми сахэдэгъах. Тумытэкъашъэ заор орэхъу, Хэт иунагъуи сабый къерэхъу! 1955 281 282 ХЬАМАМЭМ Зэо блэкIыгъэм сэ сыщыIагъэп, «О мардж!» къызаIом, къикIрэри сшIагъэп. Тянэмэ, тшыпхъумэ ягуIэ макъэ Джы къызнэсыгъэм стхьакIумэ икIрэп. ЧIылъэм имашIоу ошъо гъунапкъэм КIэнэгъэ лыгъэм Iугъуамэу пыкIрэр Усабый о ыIоу къысэбгъукIуагъэп, Топыщэр шъуеу къысшъхьэрыфагъэп. ЕгъашIэм заом сэ сыщыIагъэп, «О мардж!» къызаIом, къикIрэри сшIагъэп. Чылэ хьамамэу тэ титэмашъхьэ ТырашIыхьагъэм непэ сызехьэм, Заом ипчэгу Сифагъ, Заом ынэгу СыкIэфагъ! Псы гъоткIо стырыр къефэхы кIашъом, Пэхъэжьы Iужъум нэр егъэпщагъо. Ащ сыпхырэплъышъ, тичылэлIмэ акIышъо УIэгъэ тыркъохэр атесэлъагъо. Ахэр Дыжьыгъэх, Ахэр КIыжьыгъэх. АкIыбхэр ахэм афэсIотыгъ, Iэр зимыIэжьым псыр есхьылIагъ. Лъэкъончъэм хьафэу слъакъо естыгъ. Непэ заом сэ сыщыIагъ!.. 1955 283 284 МАЙ. 1945(РЭ ИЛЪЭС Джыдэдэм фэдэу а гъэтхэ мафэр Фыртынэ шэплъэу гум пхырысэщы, Пчэдыжьы огоу быракъы зафэр ТекIон гъэIагъэу чIылъэм шъхьэрэщы. Илъэсы щэкIэп, тIокIэп, шъэныкъоп, Гъэтхэ пшIыкIутфым а гъэм ситыгъ. Тыгъэм езгъапшэу, мыпшысэ ныкъоу Хэгъэгум тынкIэ ар къыситыгъ. ГушIуагъом дакIоу тихьэблэ нанэ Ынэпс гухэкIи илыхэчыжь, МэфэкIы Iани, сыдырэ Iани Непэ сыпэсми, гум къэрэкIыжь. Тыгъуаси, непи, гъэ мин спэщылъми, Дунай дэхэгъур бгъэм дэрэмыкI. ДзэкIолI фэхыгъэу чIылъэм сыхэлъми, А зы къэбарым сыщэрэмыкI. Пхъэ лъакъом тетэу тизычылэлIи Измэфэ къашъуи сыдым ыуас! МэшIо илъэсхэу тиилъэсиплIи, ЗэуацIэр кIодми, тфэрэмыкIуас. Зикъэт щыгугъэу джы нэсы плъагъэми Игугъэ чыжьэ IэкIэрэмыз. Мы зымкIэ, уахътэр, мыхъун хэплъагъоу Плъэм хэтри, сэри тымыгъэмыс. Илъэсы щэкIэп, тIокIэп, шъэныкъоп, Гъэтхэ пшIыкIутфым а гъэм ситыгъ. Тыгъэм езгъапшэу, мыпшысэ ныкъоу Нахьыжъы тынэу сашъхьагъ итыгъ. Непэ, джыдэдэм джа гъэтхэ мафэр Фыртынэ шэплъэу гум пхырысэщы, Пчэдыжьы огоу быракъы зафэр Ти ТекIоныгъэшъ, чIылъэм шъхьэрэщы. 1955 285 286 ЛIЫКIО Сшынахьыжъ ыцIэкIэ сэтхы Сыдэу дэгъуа, сшынахьыжъэу Тинахьыжъэу Мыхьамэт, Мы дунаим улIыхъужъэу Узэртетыр, сятэм фэд. Шъыпкъэр пIуатэу, пцIыр уиджагъоу Щэджэгъуапэм ублэкIыгъ, ТыкIи ныкIи сыоджагъэу АнахьыкIэу сыкъыпкIыгъу. КъэсэшIэжьы зэо пчэгум Илъэс тIокIэу щыпIыгъыгъэр, Сщыгъупшэжьрэп ошъо нэгум ЧIылъэ машIоу пэкIэкIыгъэр. А лъэхъаным уныбжьыгъэм Фэдиз непэ къэзгъэшIагъ. ГъашIэр кIыхьэ, бжыхьэ жьыбгъэм КIэлэгъу чыжьэр зэIишIагъ. Джыри пшIэрэр, пшIэрэр зэкIэ, СыкъэдаIо, къысфэIуат, Быракъ Плъыжьыр шIукIэ, шIукIэ Рейхстаг шъхьагъми щэбыбат. Нэмыц заом уращыжьи, Япон заом уIуащагъ. КъэIотэжьба гур тIупщыжьи, ЗэолI лIыкIуи ущыIагъ. Быракъ фыжьри жьым щыпIыгъэу Уипый дэжьы окIо, окIо. Японыщэм зыкъидзыгъэу Бгъэм къифэщта гум къыуеIо. ОкIо, окIо. Хьадэгъу шъэфыр Плъэпэ чIэгъы чIэкIодыкIы, Мэфэ нэфыр, гухэлъ нэфыр Уигъогу лъагъуи теотыкIы. ЗэуитIу гъогумэ уатетыгъэшъ, Мыхьамэтэу сшынахьыжъ, УикIэлэгъуи ащ яптыгъэшъ, Жъышъхьэ мафэ охъу, нахьыжъ! 1955 287 288 ТИГЪОГУ ХЭХЫГЪЭ ЩЫМИ ТЫРЭКIО Сшынахьыжъхэу Мыхьамодэрэ Мухътарэрэ афэсэтхы Джа гъэтхэ мафэу тщымыгъупшэжьрэр ГушIогъо пстэуми къахэнэфыкIы, Ощх къещхыгъакIэм чIылъэу къэкIэжьрэр ЗэлъегъэшIэты, тыгъэр тещхыкIы. Узэщы зыхъукIэ, уиныбжьыкIагъэ Дунай нэфыпсым фэдэу къыпщэхъу, ТапэкIэ тэплъэшъ, тызищыкIагъэр Лъэгъо хэмыхышъ, ари тэлъэгъу. Гъэмэфэ шъабэм иошъо лъагэ Зы пщэ гъощагъи тэркIэ имыт, ТичIылъэ гупсэ итеплъэ дахэ Тызкъуигъэгушхоу гур щышъхьэфит. Нахьыжъмэ яIо тигъозэ лъагъоу Хахыгъэ гъогум тытет, тырэкIо. ТыкIуатэ къэсми, нэри къэпщагъо, ГумэкI къытфэта гукIэ зэтэIо. Тэ тщыгъупшэщтэп ом ипщэ шIуцIэ Зы мафэ горэм къытфихьыгъагъэр, – Пыи мэхъаджэм пцэшIо ошъуцэр ИаджалыIэ зэрипхъыгъагъэр. 10 Джа хъот/борэнри, гукъауи, къини ТфэгукIэгъунчъэу тыгу пхырихыгъ. ТхьамыкIэгъошхом тицIыкуи ини Изэхэдзынчъэу лые рихыгъ. Джа гъэтхэ мафэу тщымыгъупшэжьрэр Зэо кIэзыжьышъ, къытхэнэфыкIы. ТыщыIэ шъхьакIэ, чIылъэу къэкIэжьрэр ТигушIо нэпсмэ къахэгъыикIы. Орденхэр, гушIор, гукъаор, тыркъор Джары тигъашIэ тэ къыщетхьакIрэр. Фэхыгъэ пстэур, дзэлI ныкъо/тыкъор, Джары тынэпсмэ джы арыттхьакIрэр. Къохьажьрэ тыгъэм улъыплъэ хъумэ, Гупшысэ Iаджи шъхьэм къырегъахьэ. КъэткIугъэ гъогур джыри къытлъэхъумэ, Сыд тиамала, тыгуи зэхегъахьэ. 1955 Арэущтэу щытми, тигъогу хэхыгъэ Гугъэ/гухэлъкIэ непи епхыгъэшъ, Дэх фэтымышIэу тэри тырэкIо, «ЩыIакIэр тхъагъо!» щыми зэтэIо. Заказ 041 289 290 ТЩЫГЪУПШЭЩТЭП Сигупшысэ хэтэу а лIыр Садэжь къакIо, Къэмыпсалъэу ыбгъэ дэлъыр НитIумэ къаIо: «КъэошIэжьа а гъэмафэу Мэфэ стырыр? Гум къэкIыжьа зэо хафэу Зэо плъырыр?..» Iэпхъо/лъапхъоу дунай машIор ЧIылъэм щыгъэIагъ, Лъыпсы нэпскIэ дунай хашъор Тыгъэм ригъэIагъ. ЛIыгъэу хэлъыр тарихъ хъугъэу ЗэолI пхъашэр щылъ, Ыпсэ хэкIми, пыим лъыхъоу Федзы инэмыплъ. Зэо мыгъоу тпэкIэкIыгъэр Таущтэу тщыгъупшэн, Ащ бэлахьэу къытфихьыгъэр Сыдым едгъэпшэн! Ренэу, ренэу а лIыр Садэжь къакIо, Къэмыпсалъэу ыбгъэ дэлъыр НитIумэ къаIо: «КъэошIэжьа а гъэтхапэу Къыдэтхыгъэр? Гум къэкIыжьа лIыгъэ напэу ТекIоныгъэр?..» 10* Быракъ Плъыжьым фэдэу тыгъэр Огум шъхьэщэтаджэ, Чэф/гушIуагъоу къэтIэтыгъэр ЧIылъэм хэтэгъаджэ. Джэрпэджэжьым имэкъамэ Псаумэ алъэIэсы, Фэхыгъэ дзэлIмэ якъэмэ Уцыр ащэсысы. Ахэм ныбжьи зэкIэкIоныр, Ныбжьи амышIагъ. Запхъотэнышъ, зэу задзыныр ЛIыгъэ хабзэу ащ яIагъ. Сигупшысэ хэтэу а лIыр Садэжь къакIо, Къэмыпсалъэу ыбгъэ дэлъыр НитIумэ къаIо. Жъогъо Плъыжьыр жъыутэхэу Бгъэм къыхэщы, Сиджэ макъэ зэхимыхэу Ар IокIыжьы. Осы чIэгъми, жъогъо нэгуми Ахэр щырэхьатых, Зэо мыгъоу цIыфы гугъуми Ахэр ишыхьатых. Титыгъэпсхэу, гугъэ гъашIоу Ахэр ощхы шъабэх. Тимамыры иухъумакIоу Ахэр зэолI пытэх. Мыжъо джанэр къякIоу, къякIоу Ахэр чIылъэм тетых. 1955 291 292 Илъэсы пчъагъэм, шы лъэмакъэм Пчэдыжь къэси сыкIэдэIукIы. Джа илъэс пчъагъэм ренэу гъэтхапэм Осы нэгуфыр чIым тырестыкIы. ШЫ ФЫЖЬ ПкIэгъосэ стафэу абгъэ дэстыкIрэр Зыфэдэр ахэм къыуаIотэщтэп, УнитIукIэ плъэгъуми ашъо дэхъыкIрэр Умышъузабэу къыбгурыIощтэп. Шъузабэу щыIэр сшIэрэп зыфэдизыр, Зэрэбэдэдэм сэ сыщыгъуаз. МакIэп шъузабэу дунаим тетыр, Шъхьэзэкъо/къурэу ащ язэкъуабз. ШЪУЗАБЭХЭР АфэмыIажэу гупшысэ сапэр Къашъхьарыомэ, хэщэтыкIых. Чэщ кIыхьэ ренми зэ закъо напIэр Рамыгъэфэхэу Iаджри къыхэкIы. Яхьэблэ шъузхэу зилI зышъхьащытхэм Яхъуапсэх шъхьакIэ, къызхагъэщыщтэп. Къиныр къябэкIми, бзылъфыгъэ пытэх, Зы ощх якIашъуи къыкIагъэщхыщтэп. Загъори ахэм орэди къаIо, Загъори плъызхэу, плъызхэу олъэгъух. Язакъо зыхъурэм анэпси къакIо, Гопэтегъэоу джа зыр афэхъу. Шы щыщы макъэ сэ зызэхэсхрэм, Сятэ иш сшIошIышъ, унэм сыкъечъы. Сызыгъолъыжьрэм, сызхэчъыежьрэм, Шы фыжьхэр пкIыхькIэ сыгу щызэтечъых. Псынэ мэзахэм фэдэу ным ынэ Нэпсыр изыбзэу сэ къэсэшIэжьы, Хъугъэр ыушъэфэу, Iушъашъэу сянэ Ыбгъэ сшъхьэ чIэлъэу сыгуи къэкIыжьы. Сэ сяни сэри тымышIэу пшъыгъэр Къытфэт зэолIым тыфыпэплъагъ, Пхъэчаим изэу тишъотэ зыгъэ Джы къызнэсыгъэм ащ едгъэжагъ. Шыу фыжь гъощагъэм фэдэу пщэ закъор Сятэ фэзгъадэу огум щэшэсышъ, Ощхыцэ минхэр ишы лъэмакъэу Типынджыр бзыгъэ къыжэхетакъо. 1955 Бэдэд шъузабэу дунаим тетыр, Шъхьэзэкъорыхьэу ащ язэкъуабз. Шъузабэу щыIэр зэрэбэдэдэм, Зэрэбэдэдэм сэ сыщыгъуаз. 293 294 ПкIэгъосэ стафэу абгъэ дэстыкIрэр Зыфэдэр ахэм къыуаIотэщтэп, УнитIукIэ плъэгъуми, ашъо дэхъыкIрэр Умышъузабэу къыбгурыIощтэп. ЗыщищыкIагъэм ахэр бзылъфыгъэх, ЗыщищыкIагъэм ахэр хъулъфыгъэх. Джары тэ тяни тызэрипIугъэр, Шъузабэу джары къызэрихьыгъэр. 1955 АДЫГЭХЭР Щэпсэух дунаим адыгэ лъэпкъхэр, Дахэшъы дахэ ягугъэ нэпкъхэр. Тыгъэм кIэгушIух. ОщхышIуи паплъэх, Яхьэсэ шIагъи чIылъэм щэшъхьалъэ. ЦIыфыр къафэхъумэ, гушIуагъом пае, ШхончкIэ ошъогум, огум дэуаех. Насып къежьапIэр чъыгкIэ фаублэ, КъыфэкIмэ, блэкIрэм фэхъун жьаупIэ. Щэпсэух дунаим адыгэ лъэпкъхэр, Дахэшъы дахэ ягугъэ нэпкъхэр. Насыпым фэкIох, ер IуагъэзыкIы, Щынапхэм ыпсэ лIыгъэм IуестыкIы. Тыжьын бгырыпххэр – тыгъэпсы блэрых, Къамэу аголъхэр пыйкIэ хьазырых. Джы къызнэсыгъэм, зэман блэкIыгъэм Игын гъозымэу тэ тызхэтыгъэм Ибэлахь гуIи тынэгуи кIэкIрэп, Игугъуи тэшIы. ТымышIын тлъэкIрэп. Щэпсэух дунаим адыгэ лъэпкъхэр, Дахэшъы дахэ ягугъэ нэпкъхэр. 295 296 Тыгъэм кIэгушIух. Ощхбыби паплъэх. Яхьэсэ шIагъи кIырэу мэшъхьалъэ. «ЛIы хъущтых!» аIоу сабыйхэр апIух, ЯчIылъэ гъогуи хьалэлэу акIу. 1955 ТЫГЪЭР КЪЫПФЕПСЫ, ТЫГЪЭР ОЩ ПАЙ Адыгэ лъэпкъэу сыкъызхэкIыгъэр, СыкъыоупчIы, непэ ухэт? ЛIэшIэгъу миныбэу къызэпыпчыгъэр Тарихъ мытхыгъэу гъэшIэ зэхэт. Ухэт о сIомэ, адыгэ псалъэм КъикIрэр умышIэу гъашIэр иохы. Ухыорыпсэу тыгъэпс чIыналъэм Уплъыр/гуплъырэу зышъхьэрэохы. Шы чъэры Iэлэу, шы шъхьэрытIупщэу Угуи тIупщыгъэу паIор пшъхьэрыс. ЛъэпкъэгъукIэ узэу, умыз/мытIущэу Щэрджэс/абдзахэу укъушъхьэрыс. Шапсыгъэ тхышъхьэм укъыщечъэхышъ, Бжъэдыгъу шъолъырыр къызэпыочы. КIэмгуе шъофми исхэр о пшыхэшъ, Ухэт ямыIоу сэлам яохы. ТилIэшIэгъу тIокIэу непэ тызхэтым УкъекIолIэфэ бэ ппэкIэкIыгъэр, Хьадэгъу лъэмыджэу джа узытетым ГъучI пчыпэ макIэп щызэпыпкIыгъэр. УзэхаупкIатэу, узэхалIыхьэу ЛIэныгъэ чIыпIэм бэрэ уифагъ. Сыд фэдэу зашIми, узэпаплъыхьэу Зы хымэ пыий уфэмыуфагъ. 297 298 Тыгъэм ифабэ зызэхэпшIагъэм Къин умылъэгъоу сфэмыIошъун. ШIугъэр унапэу дунэе гъашIэм Игъогу мыпсынкIи урыкIошъун. Зэкъошыныгъэр уичIы щэбагъо, Лъэпкъ зэдэIужькIэ непэ убай, Ощ пае тыгъэр, тыгъэр зэпагъоп, Тыгъэр къыпфепсы,тыгъэр ощ пай. 1955 АДЫГЭ ЦЫЙ Адыгэ цыеу цые къопэфыр, Осы нэгуфым фэдэу уфыжь. Джыгыты кIалэу кIэлэкIэ чэфыр Гушхоу рызепщэу ылъы ущыщ. Бзыу тэмапэу, лъатэу, быбатэу Шыгъэчъэ плъырмэ ренэу уахэт, Дахэм идахэр оркIэ рытIуатэу Жьы псынкIи, машIуи тIуми уафэд. Типшъэшъэ гуахьмэ нэфылъы шэплъым УтфыхабзыкIышъ, пшысэу утфады. Хьазыр пшIыкIутIоу бгъэгупэм хэлъым Тхыдэбэ Iаджи тарихъым щаты. Къушъхьэ лъэгъуабэу джа мэстэ ужхэр Ечъэх/дэчъаеу цыем къыхэщы, Бгырысы нартхэу уицIыфы лъэшхэр ЛIэшIэгъу зэлъыкIоу шIугъэм фэощэ. ЛIыгъи, гукъауи, гушIуи, гъэрыпIи УищыIэныгъэ къыхэтэджыкIы. Шъхьафитныгъэр ястыщтэп япIуи, Уишылъэмакъи шIункIым хэджыкIы. Жьыбгъами ппихэу, гын гъози ппыоу Уипыймэ тхьапшрэ анэгу уиплъагъ, Зауи мызауи укъыщауIэу Гу шIуцIэ тхьапшмэ узыщалъагъ. 299 300 Уишъхьарыхъони жьыбгъэм зэрихьэу Шъхьафиты тыгъэм укъыдыкъокIы. Сыдырэ чIыпIи лIыгъэр щызепхьэу МашIуи ояли уашъхьарэсыкIы. Типшысэ Iушмэ янэфи пхэтэу ПсынкIагъэу пхэлъри ягухэлъ гугъ. Узыфадыгъэр сэрыми, хэтми, Зэрэ Кавказэу ыпкъы уекIугъ. 1955 АДЫГЭ ПЩЫН Адыгэ пщынэу Iэпэ пшIыкIутIур, ЗэкIэми уапшъ – удах, учан. Узызэхэсхрэм чIыпIэм лъэкъуитIур ЩысфэмыIажэу сыкъытехьан. ЗэкIэми уапшъэу сIомэ, нэмыкIмэ Щхэн зэрашIыщтри сымышIэу щытэп. Слъэпкъ уримакъэшъ, гум укъэмыкIмэ Хэта къэкIыщтыр? Ощ фэдэ щыIэп! Къамылри дэеп, тишыкIэпщынэмэ ГъыбзэкIэ жъыгъэр къыпфаIотэщт. Пщынаом пщынэр къытфызэкIищмэ, Тэ тигушIуагъуи орэд тэмэщт. Дунэе пщынэу пщынэ зэхэтхэр, Уасэ къышъуфэсшIми, шъуапэ къэсэштэшъ, Адыгэ пщынэм къэшъо орэдхэр Къилъэты зыхъурэм, шъусщегъэгъупшэ. Тикъамылапщи, ащ сырынапщэр Зэригъусэжьэу хэгъади, ахэм Адыгэ пщынэм фашIызэ шъхьащэр ШъхьакIуи амышIэу къыпфыхахын. ЗэкIэми уапшъэу сIомэ, нэмыкIмэ Щхэн зэрашIыщтри сымышIэу щытэп. Слъэпкъ уримэкъамэшъ, гум укъэмыкIмэ Хэта къэкIыщтыр? Ощ фэдэ щыIэп! 301 302 Адыгэ пщынэу пщынэ Iэпабэр, Угъэтхэ макъэу удэхэ дэд. Ным ишIулъэгъоу гугъэпIэ шъабэр Тым икIэлэгъушъ, непи къыпхэт. Зэуж/зэлъыкIоу блэкIых илъэсхэр, ЛIэшIэгъу зэблэкIми упхырарэх. ЩэрэI егъашIэм уибзэпс тыгъэпсхэр, Орышъ тымакъэр, узэхарэх. 1955 НАРТМЭ ЯДЖЭГУ О Саусэрыкъоу гъишъэу зитыгъэ Сашъхьагъы итыр, сыдэу гушIуагъуа!.. Гъунд/Гъунд къалэ илэпсы шIыгъэ УхэхъумпIагъа, хьауми уешъуагъа? Зипчэгу уит къалэу нартмэ якъалэ Инысэ джэгур хъярышхом факIо, Дунай нэфынэм фэдэу якIалэ Зы пшъэшъэ дахэ къыщагъэу аIо. Моу уионэши,– къаштэ шхомлакIэр! – Зычэщ/зымафэ зерэгъэпсэф. Ухымэу тIорэп. Ощ фэдэп хьакIэр, Мыдэ гушIуагъор плъэгу щыгъэнэф. О/уи/и/уиу/уиу, Сэтэнэе гуащэу Зынэ нэгъуитIур жъогъуитIоу нэфыр, Зыщыщы нартмэ ахэмыгъуащэу Щэ къэщыгъакIэу зынэгуи фыжьыр, УиныбжьыкIагъэ угу къэгъэкIыжьи, Жьым фэдэу псынкIэу къытечэраз. О Iэгур, Iэгур! – зиджагъом ыжьи Зэлъедгъэубытэу нартмэ тихабз! Пщынаом пщынэр къушъхьэтхы лъагэм Зэ фыдехьые, зэ фырехьыхы, Ом ащ ымакъэ щызэIэпахы, Иорэдышъуи уашъор дехьыхы. 303 304 Моу уионэши, – къаштэ шхомлакIэр! – Зычэщ/зымафэ зерэгъэпсэф. Ухымэу тIорэп. Ощ фэдэп хьакIэр. Мыдэ гушIуагъор плъэгу щыгъэнэф. Нартмэ яджэгоу утыгу хъураем Зыриубгъуагъэу чIылъэр къыщэшъо. Ащ нахь гушIуагъо сыд мы дунаем Тетына сэIошъ, сэри сэгушIо. 1955 ДЭПКЪЫМ ПЫЛЪЭГЪЭ КЪАМЭР Тхыдэ мытхым фэдэу къамэр Шъэф зэхэлъышъ, Iасэу къаплъэ, Шыбли, лыгъи, жьыбгъи амэ Щыщы хъугъэу зыхагъаплIэ. Къэмэ цапэм усакъыпэу Узынэсрэм зегъэхые, ЛIэныгъишъэр ыбгъэгу щыбэу ЛIэшIэгъуишъэр ыIу щэчъые. Охътэ тамэу улъыигъэм УчIэплъэнэу амал щыIэп. Сыд къыIона гъучI дыигъэм, Хабзи, бзыпхъи, жабзи Iулъэп. Пыим гущтэ езыгъэшIэу Хэта Iашэу узиIагъэр? ШъэогъуитIум гужъ фэзышIэу Ора язым ытх хэхьагъэр? Хьауми джаущтэу дэхэ лъагъор ГъучI такъырэу къыздэпхьыгъа? Е чэщ шIункIым тхьамыкIагъор МэкъумэщышIэм шъхьащыпщыгъа? Е зыгорэм ыуж уитэу Шъхьафитынчъэу ер фэпхьыгъа? Хьауми гушIом узэлъиштэу Хьалыгъу фабэр афэббзыгъа? 305 306 СизыупчIи зэхимыхэу Тхыдэ тхыгъэу къамэр къаплъэ, ЛIэшIэгъу паIор зыщимыхэу Ишъэф минхэр нафэм фалIэх. Къэмэ цапэм усакъыпэу Узынэсрэм зегъэхъые, ЛIэныгъишъэр ыбгъэгу щыбэу ЛIэшIэгъуишъэр ыIу щэчъые. 1955 НАРТХЭМ ЯГУГЪУ КЪЫСФЭШI Джэныкъо машIом мо къекIотылIи, Мыдэ къэбархэр нартхэм афэшI, Джа о зэрэпшIэу, пшIошIи къехьылIи, Тхыдэ мэфабэу ягугъу къысфэшI. Тыгъэм иIуши, тIуакIэм ишIункIи, Шъыпкъэм идахи, пцIыгъэм ипхэнджи, ШIулъэгъуныгъэм игугъэ псынкIи, Яжьэм ишъэфи, шIугъэм итэджи, ЧIылъэм зэгорэм тетыгъэу щытми, Джыри зэгорэм тетынэу къэтми, Зи сшIомыушъэфэу сэ къысфэIуат. Мо мэшIо фабэу бгъэм къыдэкIуат. Тыгъэнэстырэу щэджэгъо плъырым Фэдэу шы плъырым сыгуи егъущтэп, Хьамдэч мэзахэм нэгъучIыцэжъым Тыгъэр депхыхьэшъ, семычъэ хъущтэп. Бзыуи, уцыпи, цIыфи, фэшъхьафи А пчэдыжь тыгъэм ежэхэу паплъэх, Елбэты псынкIэр симэфэ зафэ ИгуIэ хэтышъ, силъагъуи залъэ. Сишы лъэкъофэу нэгуфы дахэр Жьыбгъи пхырэчъы, пщэси пхырэкIы. Сызэрэнэсэу джа нэпкъы лъагэр СишыукъамыщкIэ зэгосэупкIы. 307 308 Джэныкъо машIом моу къекIотылIи, Мыдэ къэбархэр нартхэм афэшI, Джы о зэрэпшIэу, пшIошIи къехьылIи, Тхыдэ мэфабэу ягугъу къысфэшI. Хэт шIэра, пшIэнэп зэгорэм машIор УиджэныкъуачIэ зыщыкIосэжьрэм, ЧIылъэм инэфэу уидэхэ гъашIо Умыгъотыжьэу узщыгуIэжьрэм, СеIэнышъ, тыгъэм иплъыры пакIэ СIэгушъо илъэу къыосхьылIэн, Нэфыпсы зехьэу уигугъэ тIуакIэ Фэбагъэр джыри угу щыдгъэблэн. Зы зэо закъуи цIыфыр дунаем Щыхэмытыжьэу къызыщыслъэгъурэм, ТимыщыкIагъэу къамэр зыщыхъурэм, СыкIонышъ Лъэпшъы пхъэIашэм пае, Мэщы бэгъуагъэр къырызгъэкIынэу Цобзэ зэикIыр хезгъэшIыкIыщт, ЦIыфмэ ягуао агу къэмыкIынэу Яшъугъуи япцIи джащ щызгъэстыщт. 1955 УИШIУШIАГЪЭ УКIЭМЫУПЧIЭЖЬ ШIу шIи псым хадз, шIу шIи псым хадз, УишIушIэ зыкIи удэмызэщ. Ар хэтмэ яз, ар хэтмэ яз ПIоу зыIуфэщтым укIэмыупчIэжь. 1955 309 РЭДЭД Тыгъэр зыщытIысрэм, пчыхьэшъхьапэм Жъогъо закъор жъыоу огум ита? Нысэр къыпхыращы бжыхьэ пшъхьапэм, Ори/да/дэри, Рэ/дэ/дри, ори/да! Арыдэдэм сыгум зипхъотэни, Илъэс минкIэ тарихъ чыжьэм сфынэсыщт. Ори/да/дэри, ори/да/дэри ТимыIагъэу къыбзэ машIошъ, тыкъыстыщт. О Рэдэдри Рэдэд, хьадэгъу пашъхьэм ГухэкI псалъэр екIэ къытфэкIуагъ, Хьадэу укъахьыжьи, тхыдэ Iуашъхьэм УзычIалъхьэм, гъыбзэу ар пфэтIуагъ. Тарихъ чыжьэм, чыжьэм инэфылъэ ПлъыкIэ пфыраIагъи, о Рэдэд. Ныбджэгъу гъусэу пкIыгъумэ анэпс хьылъэ Нэпс къемыхэу пцэшIо чъыгъэм фэд. ЛIыгъэ пхэлъэу, Рэдэд, нэпцI пхэмылъэу Шъыпкъэр зипцIы напэм уIукIагъ, Гур зимакIэм исэ ыгъэбылъэу Зиоутым, игужъыпси къыпIуикIагъ. Джащ къыщежьи, гъыбзэм лIэшIэгъу пчъагъэм Ухалъхьагъэу бэрэ ухэлъыгъ. ДунаикIэу тэркIэ дунай шIагъом Ти Рэдэдри джы орэдэу щыушэплъыгъ. 310 ЛIэшIэгъу гъашIэр, гъашIэр шъоф Iошъхьабэу АдыгэчIым тыди щышыхьат. Гъыбзэр тщыгъупшагъэу, тыIушъабэу Непэ, Рэдэд, гукIэ тырэхьат. Тыгъэр зыщытIысрэм, пчыхьэшъхьапэм Жъогъо закъор жъыоу огум ита? Нысэр къыпхыращы бжыхьэ пшъхьапэм, Ори/да/дэри, Рэ/дэдшъы, ори/да! 1955 311 312 ЕГЪЭШIЭРЭ ЧЪЫГ Адыгэ лъэпкъыр, сыогупшысэшъ, Гъатхэм нахь дахэу укIэрэкIагъ. ЛъэгъуакIэу непэ узтетыр пшысэшъ, Чъыг лъэпсэ минкIэ чIым ухэкIагъ. Ар сэIо шъхьакIэ, машIоу пфэблагъэр ПшIуигъэкIосэнэу жьыбгъи къилъыгъ, УилIыгъэ джанэу джа зыщыплъагъэр ПкIэнтIэпс/щыгъупсми бэрэ рижъыгъ. Ижърэ лIэшIэгъухэу зигъогухэр шIункIхэм УапхырыплъыкIми, сыд хэплъэгъуагъ? Тхъагъом уепкIыхьэу пачъыхьэ хъункIэхэм Пкъырыпкъ зэхэтхъэу узэрапхъуагъ. Уцупэзещэу, ушыу мызэщэу Къамэр пIэдакъэу гъашIэр къэпхьыгъ. Тыгъэшхор уитхьэу, чIылъэр уимэщэу УмэкъумэщышIэу упщэрэхьыгъ. Зы жьыкоренэп узезыдзагъэр, Хы ШIуцIэр нэпскIэ уагъэщыугъ. Зы мэшIо лыгъэп о къыуадзыгъэр, Ежьэ/Iугъуамэр уичIы щыугъ. Iугъом ычIыпIэ тыгъэу ташъхьагъым, Тыгъэу ташъхьагъым сэлам къыуехы. Хэгъэгу быныбэм уиIофышIагъэ ШIушIагъэ щыхъоу укъызэхехы. ПкъыкIэ зипхыгъэу, учъыг бырабэу БэгъэшIэ лъапсэу гъашIэм уфэд. Пфэдэм удэхъоу, унэфэу, фабэу Насып мэфабэр шIукIэ къыпфэт. Джыр фэдэ мафэм къинэу тщэчыгъэр, Адыгэ лъэпкъыр, тыгу къэдгъэкIын. ЛIэшIэгъу макIэпи зэтынэкIыгъэр, Адрэ къэкIощтхэми тапхырыкIын! 1955 313 314 Е дунай, дунай, дунаижъ мыгъу, Сыдэу уилъахъэ бэрэ тщэчыгъа? ХычIэм чIэгуагъэу дыджыпсы щыгъу, Адыгэ нэпсым ухэчъыкIыгъа? АДЫГЭ НЭПС ХьакIуцу тхышъхьэр – шъуеплъи зэ! – дыигъэ, Зэ шъудаIуи, тхышъхьэр джы мэкъэнчъ. Чъыг лъэкурэу жьыбгъэм зэ хэтыгъэр ЛIэшIэгъу ныбжьым хэплъэ, щыпсэлъэнчъ. ХЬАКIУЦУ ТХЫШЪХЬЭМ УАХЪТЭР ЩЫДЫИГЪ 1955 Нэфылъ плъыжьым огур тфыриIагъэу Лъым ехьщырми, мафэр мамыр маф. Хьаф хэмылъэу тыгъэр тфигъэIагъэу Непэ тфигъэнэфрэр лIэшIэгъу шъхьаф. Гын гъозмэр бгъэкIэ лIэшIэгъу жьыбгъэм Тшъхьарифыгъэу, ыми къэмыужь, Уахътэм ипцэшIуащэу мыщ щипхъыгъэм Ымыгъапэу мафэр къыдэущ. Джаущтэу мэкIэ/макIэу лIэшIэгъу хьылъэр Тарихъ шIункIэу, шIункIэу тфэIэкIыб. Тщыгъупшагъэп: щыгъоу хычIэм чIэлъыр Нэпс щыугъэу тэркIэ гухэкIыб! Сэшхор лыдэу, пчыпэр щызэпыкIэу Мыщ илъэсхэр джыри щэгурымых. АдыгэчIыр тыгумэ апхырыкIэу Тэ хыкIыбым текIы, паIор шъхьэрымых. ХьакIуцу тхышъхьэр – шъуеплъи зэ! – дыигъэ, ШъухэдаIуи, тхышъхьэр джы мэкъэнчъ. Щыгъупшагъэп къинэу тызхэтыгъэр, ТилIэшIэгъуи хэплъы, щыпсэлъэнчъ. 315 316 АдыгэчIым екIэ гухэкI лъэбгъур Къызырадзым, хыдзэм зэрипхъуагъ. ЛIэшIэгъу тIокIрэп, тэркIэ япшIыкIубгъур Мыстхъэ хьалэу тыбгъэгу щыхэгъуагъ! ХьакIуцу тхышъхьэу непэ сызытетым ИшIэжь хьылъэ пщэмэ ахэсыкIы, Мамыр шъабэу нэплъэгъу чыжьэм кIэтым Слъэпкъ игоо шIуцIэ къыхэпсыкIы. 1955 ИЛЪЭС КЪЭТМЭ СЫД ЯТIОЩТ? АдыгэчIым изыкъуапэ Убых къуапэу зэ щытыгъ, Чъыг бырабэм апэ, апэ Изкъутамэу ар пытыгъ. Тыгъэр къепсми, къушъхьэ/мэзхэр Бзэнчъэ нэгукIэ ом чIэплъызэх, ЛIэшIэгъу мыгъоу джа илъэсхэр Къэсхэшъ, ахэр егъэлъэсых. Сыд лIэшIэгъоу тпэкIэкIыгъэр, Убых лъэпкъыр зэрэмысэр? Ушъхьамысэу зэпыпкIыгъэр ЧIым тетыжьэп, оры мысэр! ЛIэшIэгъубэр зэлъылъагъоу ЦIыфмэ джыри къафэкIощт, Сыд убыхмэ яхьылIагъэу Илъэс къэтхэм тэ ятIощт? Убыхыбзэм гъыбзи псалъи РаIожьынэу фепсрэп тыгъэр. Лъэмыдж бгъузэу шъхьацы налъи Зэ зэгорэм тызтетыгъэр. Псыхъом ацIэ, къушъхьэм ацIэ – Джахэр арых къытфэнагъэр. ДымыIу уахътэр, тарихъ шъхьапцIэр – Джары чIылъэм къытенагъэр. 1955 317 318 ПАЧЪЫХЬЭМ ИПЫИР ТКЪОШКIЭ ТЭЛЪЫТЭ А. Бестужев/Марлинскэм ыцIэкIэ сэтхы Кавказым зэуакIо укъагъэкIуагъ: Адыгэмэ язау къыуаIуагъ. УрысычIыр пшIыгъэ IэкIыб, Укъэзыфыгъэр пачъыхьэ пчып. УтхакIу, удекабрист, «ушъхьэфит», КъэлэмкIи щэкIи пшIэщтым уфит. Адыгэ лъэпкъым емыкIу фэмышI, Ащ уицIыфыгъэ джыри ымышI. Сыда зыфитыр?.. Мыр шъхьэщэIукIы: «Шъузау. ЗыжъугъалI, шъуатекIу, шъуукIы». Адыгэ лъэпкъым сыдигъуи хьакIэр ИчIыгу щигъашIоу къыхьыгъэ шъхьакIэ, ХьакIэм ычIыпIэ пыир къыкъокIы, Пыеу къыкъокIрэм екIэ пэгъокIы. Джа дунай хьылъэм тыдэ щыпшIэна, УишIуи уимышIуи хэт къыуиIона! Пчыпэр зэутэкIы, сэшхор зэпэкIы, Зыр псаоу къанэ, зым ыпсэ хэкIы. Джырэп, етIанэ ащ гу лъыптэщт: ПачъыхькIэ пыир джы пкъошкIэ плъытэщт. Слъэпкъ зыукIыгъэр, хъугъэм джы шъуеплъ! Икъэ тэ дгъашIоу тыбгъэгуи дэлъ. 1955 319 320 КЪУШЪХЬЭ МЭКЪАМЭХЭР Къушъхьэ орэдхэу тыгъэ нэфыпсхэр, Хъишъэзэрыблхэу бгъэгупэм дизхэр, Сэ къэзгъэшIагъэм сыгу шъущэжъынчых, КъэзгъэшIэжьыщтми слъы шъухэмыкIых. Зичъэ езгъэхъоу зызыхьрэ псыхъуи, Онджэкъы зандэм иIугъо псыгъуи, Адыгэ пшъашъэм ышъхьацы благъи, Мэзэгъо чэщэу бгышъхьэм елъагъи, Пщэ фыжь хьалэлмэ языплъыхьакIи, Хъярыр къэзыхьэу типчэдыжь хьакIи, Къушъхьэ орэдхэр, сэ шъухэсэлъагъо, Лъапэр сIэпышъухэу гум хэшъогъахъо. Ащ анэмыкIхэу топыщэ плъыри, Щылычы къамэм къыхьырэ ери, Щэнаутыщэр зыхэлъ нэрлъэгъуи, Сабый гуихэу хымэ джэгъогъуи, Лъэгонджэмышъхьэу зэхагъэфагъи, Сыд фэдэ къини фэмыуфагъи, ТхьагъэпцI гъэпцIагъэм рагъэделагъи, Хыор щыугъэм рагъэтхьалагъи, ГъэшIэрэ ифэу зичIыгу рафыгъи, Ауми шъхьафитыр зыгу рамычыгъи, Шъуиорэд жъыумэ къыраIотыкIы, МэшIочэ дзыгъэу бгъэр пхырастыкIы. 11 Ощхыцэ минмэ яжъгъыу зэхэтхэу, ПсынэкIэчъ къабзэм иоры Iэтхэу, Мэзэгъо чэщым илъэгъо шъэфхэу, Нэфылъэ дахэм игухэлъ нэфхэу, 1955 Къушъхьэ орэдхэу тыгъэ нэфыпсхэр, Хъишъэзэрыблхэу бгъэгупэм дизхэр, Сэ къэзгъэшIагъэм сыгу шъущэжъынчых, КъэзгъэшIэжьыщтми слъы шъухэмыкIых. Заказ 041 321 322 СЭНЭШIЫ УАХЪТ Сыдэу ошъогур шхъонтIэбзэ лъага, ЧIылъэри непэ сыдэуи даха! Дунэе чъыгмэ гъэмэфэ фабэр Ащигъэгъупшэу бжыхьэм зефапэ. Жьы мэкIэ шъабэу пкIэшъэ лъэкурэм Игъожь фыртынэ чIым щэIушъашъэ, Сэнэшъхьэ жъгъыбэу тыгъэпскIэ джэгурэм Сэнэ нэгуфмэ зыщызэхашIэ. ЕтIанэ шIукIэ чIыунэ куухэм АчIэт пхъэчаймэ ахэр ячъэщтых. ЕтIанэ хъярхэу лIэшIэгъу илъэсхэм Щыхъущтхэм пае цIыфхэр яжэщтых. Опсэу, сэнакIэу зыгуи къыдэчърэр, УиныбжьыкIагъэ пхэрэмыкIуад. Опсэу, сэнэплъэу пхъэчаим къичърэр, ГушIуагъор ренэу чIылъэм щыIуат. Мамыры псалъэр тщымыгъупшэнэу ГъэшIэрэ Iанэу чIылъэ хъураем ЦIыфмэ яхъяры щымыкIодынэу СэIэты сибжъэ джахэм апае. Ар сэIо шъхьакIэ, чIы къопэ шъхьафмэ, МокIэ нэмыкIмэ лыгъэр щыкIадзэ. Щазымэ лъапэкIэ укIэкIо хьафмэ Тыгъэпс сэнашъхьэр чIым щызэрадзэ. 11* Ахэм ягугъэп тигугъэ зафэ, Игугъу сымышIми, хэтыкIи нафэ. ЛIэшIэгъу пхъэчаим ыпсэ пеутышъ, Сэнэ ныкъошIыр пцэшIуащэм есты. Арэущтэу щытми, мыдыкIэ бжыхьэр Лъэпэ гъожьышэу чIылъэм къыщэшъо, Хэти ылъэгъоу еIэтышъ ышъхьэ Хъохъубжъэ мафэм мафэкIэ тфешъо. 1955 323 324 ПцэшIо тхьапэшхоу пщэ шIуцIэр жьыбгъэм Къушъхьэм жэхедзэшъ, ащи шъхьэщефы. Сыджыпэ папцIэм зыриутэкIыгъэу Машlop ыустхъоу пчыкIэр къэнэфы. ПСЫХЪОР КЪЕУ, КЪЫДЭКIЫ Зэпыу имыIэу тилIэшIэгъу уахътэ Бгъэм сыхьат макъэу къысфыдэIукIы, Хэгъэгоу сыем игъупчъэ/уатэ СэIэтышъ, лъагэу чIым сыхэкIукIы. Чэщи мафи лъынтфэтеом фэдэу ЧIылъэ лъэмакъэхэр тыди къыщэIух. Ахэм апае, усакIохэр, мыдэ Усэ тэжъугъэтхи, етэжъугъэдэIух. ЛЪЭМАКЪЭХЭР Рэхьат гупсэфым шъухэдэIонэу Непи нычэпи зыжъугъэхьазыр, Къушъхьэ лъэгъуабэ арыжъугъэкIонэу Гури хьазырмэ, сыдэу хъарзын. Сыдэущтэу непэ зызгъэпсэфына, Гуми лъэмакъэр таущтэу исфына. Дунаим ахэр щызэфэшъхьафых, Зыехэр сэры, оркIи мыхьафых. Сэ силъэмакъэ темыры чыжьэм Имылы къутэ щызэхэсэхы. Пшъыгъэр сымышIэу нычэпэчэщым Къыблэ лъэныкъом гукIэ сыфехы. Къушъхьэр джыдэдэм къэощтым фэдэу Чылэм дэс цIыфхэр егъэгумэкIых. Къушъхьэм ыбгъашъхьэ шыблэр жэхэтэу Ое/ошъушхом чIыр егъэшъокIы. Угупсэфына, псыхъом зырехы, Угупсэфына, нэпкъыр гуегъэу. Сыды гупсэфа нэпкъычIэр чIехы, Къеу типсыхъо, къеу, къеу. Псыхъор къыдэкIы!.. Иджэрпэджэжьы Жьы къаты/къатэу псыIум щэтэджы. Псыхъор къыдэкIмэ, чылэри дэкIы, Дэпкъы зэндэшхоу ыпэкIэ къэкIы. ЦIыфмэ ашIагъэп тыгъэм Iэ зешIым, ЦIыфмэ ашIагъэп аIэ къызэпшъым. Псэу зэкIэчъагъэр цIыфмэ ашIагъ, Ежь икIочIаджи псым зэхишIагъ. 1955 Зэ шъукъэуцуи, блэжъугъэкIых ахэр, Мо кIэлэцIыкIумэ тыгъэр къяпсалъэ. ГушIо нэплъэгъукIэ щыжъугъаIэх ахэр, Къэхъущт дэхагъэм дунаир паплъэ. 325 326 Бэдэд лъэмакъэу чIылъэм теIукIрэр, Ахэм ахэтэу тэры ахэкIрэр. Зыгорэ мащтэшъ, огубгъэм хэчъы, ЛIыхъужъыр зыцIэм саугъэт фагъэчъы. Къысфэгъэгъу, уахътэр. Орэп зилажьэр. Орэп мэшIуащэр къезыхьыжьагъэр. КъыпхэтIыркъыкIэу пхъэ лъэкъо лъащэр ТичIылъэ орэп къытезыхьагъэр. Гухэлъ лъэмакъэу къэIурэр зыфэдэр, КъикIырэм нэсы тэ къыдгурэIо. ТIокIитIурэ зырэп джы тызыхэтыр СэIошъ сэ ахэм, ахэм ясэIо. 1956 БГЪУИТIУ ЗЭПЭIУТ Мазэм нэфыпсыр СIэгу къырекIутэ, Гугъэ гупшысэр ЗыIэкIеубытэ. Огубгъэм жъуагъор ГуIэу хэлъэты, Хищызэ лъагъор Нэплъэгъум щэсты. Тыдрэ лъэныкъуи Гупсэф, губзыгъ. Чъыгыр шъхьэукъи, Къужъ къыпызыгъ. Армэ чъыгышъхьакIэм Къизыгъэр, сезэгъыщт. Неущ сшынахьыкIэ Къыштэни ышхыщт. Ары шъхьакIэ топхэр, Тэ къытэощтхэр Заушъэфыгъэу щытых, БгъуитIукIи зэпэIутых. 1956 327 328 ДЖЭНЫКЪО МАШIУ Джэныкъо машIоу, тимэшIо фаб, ТищыIэныгъэ игъэшIэ фабл, Сыд тиамала утимыIагъэмэ, УгъэшIэзехьэу утфэмыблагъэмэ? Ау мэшIо Iаджи дунаим тет, Хэт щыщы пстэури ащ язэфэд. Шыблэ блыгучIэм ахэр къыщежьэх, Чъыг ныкъоукIхэр мэзым къыхэщых. Мэщ ныкъоупкIэм Iугъор шъхьащехы, Лыгъэм ыужы яжьэм зеIэты. Хым тет къухьэми ыпсэ фыIуехы, ПхырилыгъукIэу гъучIри есты. Зэо блэкIыгъэм ижъоку мэшIуае Зынэмысыгъэ мы тидунае Тета/темыта, сыкIэупчIэнэп, ИгукIэгъунчъи тэ тщыгъупшэнэп. Джэныкъо машIоу, тимэшIо фаб, ТищыIэныгъэ имэшIо фабл, Сыд тиамала утимыIагъэмэ, УгъэшIэзехьэу утфэмыблагъэмэ! ПхъитIур зэщысхъоу о сызыплъэхъум СкIуачIэу пхэслъхьагъэм урихьыжьагъ. Шыблэм ухэлъэу узысэлъэгъум, Апэ щынагъом зыкъысхидзагъ. Сыдэущтэу щытми, джэныкъо машIор КIосагъ арэIуи, пчыкIэм ыбгъашъо Щынэ сымышIэу зычIэсыдзэн, Джэхьнэм машIори пфызэIысшIэн! Джэныкъо машIоу, тимэшIо фаб, Тыгъэм илIыкIоу тигъэшIэ фабл, ТIэгушъо чIэгъы учIэкIодэнэп, Ежьэ сэпалъэр къыптедгъэкIонэп. 1956 329 330 Чэщыр ныбжьыкъукIэ мафэм къепыджы, Мафэм дунаир, дунаир паплъэ. ЦIыфмэ ямэщи чIылъэм щэшъхьалъэ, Ятхьацу пшагъи Iанлъэм щэтэджы. Зэдаох шъхьакIэ, тIуми амакъэ ЧIылъэм нэмысзэ, огум чIэкIуадэ. ЗэфычIэплъыжьых, зым зыр фэсакъы, ЗэкIакIо щыIэп, зэжэхэкIуатэх. ТIы шIуцIэмрэ тIы фыжьымрэ Адыгэ пшысэхэм ащызэзаох. Ошъо чэпэIум мафэмрэ чэщымрэ ЩызэIуупIагъэхэу зэплъых, зэдаох. ФЫЖЬЫМРЭ ШIУЦIЭМРЭ Ягугъэ/гужъи зытыракъутэу А шар хъураир ЧIылъэм дэу фэд! Гупсэф рамытэу зырагъэпхъуатэу Ти ЧIылъи джарэу бырсырым хэт. Мы хъулъфыгъэхэри, мы хъулъфыгъэхэри, Инхэми, мыхэр цIыкIумэ афэдэх. Непэрэзымафэм шары хъокIыгъэхэр Биллирад пчэгум къыщырафэкIых. Бэщыр аIэты, бэщыр агъэпсы, Бэщыр зэкIахьэ, бэщыпэр адзы, ЕтIанэ машIор бэщыпэм пыпсэу Хъурай нэтIэгум лыгъэр фыкIадзэ. Мы хъулъфыгъэхэри, мы хъулъфыгъэхэри, Сыдэу мыхэр кIэлэцIыкIумэ афэдэх. Непэрэзымафэм шары хъокIыгъэхэр Биллиард уцышъом къыщырафэкIых. МЫ ХЪУЛЪФЫГЪЭХЭРИ 1956 Ошъо чэпэIум мафэмрэ чэщымрэ Щызэжэхэтхэу джыри зэдаох, ТIы шIуцIэмрэ тIы фыжьымрэ Адыгэ пшысэхэм ащызэзаох. 1956 331 332 Щэм зэхэдз иIэп. Хади ышIэрэп. ЦIыф цIыкIуи цIыф ини ащ изэфэд. Сызтефэщтыр хэт, Iуезгъэхыщтыр хэт ЫIозэ, ар зыми еупчIыжьрэп. ЩЭ Лъэхъстэнри зышъоу ошъо чэпэплъым Идышъэпс нурмэ шIункIыр зэкIажьэ, Тиатэкъэжъи ренэу мыщ дэжьым ЗышIомыдэеу иIон регъажьэ. Нэфылъ къихьагъум, гъэмэфэ чэщым Бэрэ згъэшIагъэу уахътэ къыхафэ: Жъогъобэ стырмэ къэкIощт пчэдыжьым ЗышIуагъэбылъзэ, огум зычIафэ. ТИАТЭКЪЭЖЪИ ЗЫШIОМЫДЭЙ 1956 Зынэсрэр зэкIэ, зэутэкIрэр зэкIэ, Сыд щыщми зэкIэ пхырелыгъукIы. ЗэкIэ ипыишъ, нэмыплъ ареты, Зынэсрэр зэкIэ рекIы, реуты. Джары щэр нэшъу, джары щэр делэ, Джары щэр бгъакъэ, джары жъалым! – АгучIэ чIитхъэу зыкIыраIуагъэр, Ягухьэ/гужъи зыфтракъутагъэр. Щэр делэ/нэшъуми, ар ежь/ежьырэу ШъхьарытIупщ Iэлэу ныбжьи ежьагъэп, Арэущтэу щытми, къыпцIэ мыджырэу Джау гухэлъынчъэу ар зыми тефагъэп. Ар зиакъылэу къэзгупшысыгъэр СшIэмэ сшIоигъошъ, къысаIу, ар хэт? КIуачIэ хэзылъхьи, ар зытIупщыгъэр Ощ фэд. Сэщ фэд. Модырэми фэд. 1956 333 334 ЕКУНЫМ ЗЭКIЭ КЪЫЩЕЖЬЭ Дунаим щыхъурэр, щышIэрэр зэкIэ Екуным зэкIэ, зэкIэ къыщежьэ. Сабыйми апэу илъэбэкъудзыкIэ Щынагъоу щытми, кIоным зыпещэ. Коцыцэ цIыкIур къэкIын гухэлъым ГукIэ кIэхъопсэу чIы жъуагъэм хафэ, ОшIуи ояли пымылъэу чIылъэм Джа зэрихабзэу къэкIо тимафэ. Хъущтыр амышIэу чъыIэм фычIэплъхэу Гъэтхапэм чъыгхэр зэлъэкъэгъагъэх, Нэмыплъ зэрахэу, агухэр зэфэплъхэу Джэгъогъухэр ренэу зэфэкъаигъэх. Дунаим щыхъурэр, щышIэрэр зэкIэ Екуным зэкIэ, зэкIэ къыщежьэ. Къины мыгъуаем тыхэтэу псэкIэ Джаущтэу дэхагъэм чIылъэр фэтэщэ. Тхьапшрэ екуным лагъымэлъыхъухэр Хэтхэу чIыгушъхьэм бгъэкIэ щыпшыгъэх, Тхьапшрэ зэолIмэ шъэогъу/ныбджэгъухэр АгучIэ чIатхъэу агъэтIылъыгъэх. Непи нычэпи дунай хъураер Илъагъо тетэу, тетэу къекIокIы, ЦIыфыр щыIэным, щыIэным пае, Екун ымышIэу гъашIэм пхырэкIы. Хыор губжыгъэу нэпкъым къеуагъэм Щыт/щымытыгъэу зыгорэ Iуехы. ОшIэ/дэмышIэу шыблэу гъогъуагъэм Уашъом ызныкъо гуеуты, гуехы. Сыфаеп щынэм гур езгъэкIуным, Арэп дунаим сызыкIытетыр. Джы къызнэсыгъэм джары екуным, Екуным джары сызыфыхэтыр. 1956 335 336 Хашъомрэ уашъомрэ зыщзэолIэжьрэм Щэрэхъ уцуагъэу тыгъэр щэлъагъо, Инэбзый фабэ зытемыпсэжьрэм Мэзэхэ шъэфкIэ чэщыр феблагъэ. ЩЭРЭХЪ УЦУАГЪ Семыжэгъахэу къэптхыгъэ тхылъым Сэ гушIогъошхор непэ къысфехьы, Шъэогъу/ныбджэгъухэм ашIозгъэбылъэу Итым сырэчъэшъ, огум сеплъыхьэ. ШIУЛЪЭГЪУ ГЪЭШIУАГЪ 1956 ЕсшIэн сымышIэу зы сатыр закъо Къэптххэрэ кIэуххэм ренэу къясэхы: «Жъуагъом улъэплъа?..» – УиупчIэ макъэ Къамыщ кIэщыгъэу къызэхэсэхы. Сыд ащ фэдизэу узгъэгумэкIрэр? УицэхьмышIыгъэ сыгу бэ къегъэкIы. Тижъуагъоу уашъом къытфижъыукIрэр Джа зэрэтIуагъэу нэплъэгъум чIэкIы. Уахътэр къызысрэм унэм укъечъышъ, СэшIэ сэ, сэшIэ ащ узэреплърэр. Сэри ардэдэм мыщ сыкъеплъыкIышъ, Ошъогу гъунджэкум оры къысфищрэр. Жъоку тхъобзэ лъагъор огум изыщэу Джа жъогъохэчъхэм ори уагъащта? Хьауми, ушъуашъоу ошъуачIэм пщэу КъычIэущыкIрэм уиплъэгъу хэгъуаща? Жъуагъор зыгорэм плъэгъузэ хичыни, ПшIуигъэкIосэнкIэ, сикIас, умыщт. Жъогъо жъокупскIэ лъэмыдж згъэчъыни, ШIулъэгъу гъэшIуагъэр къырысхьыжьыщт. 1956 337 338 МыгумэкIыхэу, гуахьэу ЧIэкIы нэплъэгъум. Зыгорэ дэдэ сшIуахьэу Непэ къысщэхъу. Пщэфы/нэгуфэу огур Сашъхьагъ щэлъагэ. А/ей, о пшъэшъэ зэкIур, Сыдэу упага! Нэфылъэ лъапэр тыгъэм Чапэм къырещэ, КIэпхын къолэнэу щыгъым Жьы макIэр фепщэ. Пшъэшъэ лъэмакъэр гъогум ЩыхэтIыркъыкIы, Бырсыр Iаджи бгъэгум СфыдегъэхъыкIы. ГУР. ПШЪАШЪЭР. ТЫГЪЭР ШIулъэгъум итыркъо Гъэрены. Зэгозми, ызыныкъо Гум къенэ. Псым ичъэ кIыхьми, Хым нэсы. Гугъэр уипкIыхьми, ПIэпэзы. Гъатхэр къытфэсми, ТекIыжьы. Осыр къытфесми, МэткIужьы. ГУМ КЪЕНЭ 1956 Дунаир зэкIэ ыуж Лъэплъэ. Сызхены. ХэмыкIокIэнэу лъэуж Сыгу къытыренэ. 1956 339 340 ОРЫ Оры псыхъор, Сэры хыр, Оры губгъор, Сэры ощхыр. Оры фышъхьэр, Сэры хьасэр, Оры къушъхьэр, Сэры плъапсэр. Оры уашъор, Сэры бзыур, Оры хашъор, Сэры пкIаур. Оры лъагъор, Сэры лъэсыр, Оры пшахъор, Сэры ткIопсыр. Оры мастэр, Сэры дыныр, Оры матэр, Сэры хьыныр. Оры мэзыр, Сэры чъыгыр, Оры сшъхьапэр, Сэры птхьапэр. Оры фышъхьэр Сэры хьасэр, Оры къушъхьэр Сэры плъапсэр. Оры гугъапIэр, Сэры джэуапыр. Орыр – сэры, Сэрыр – оры. 1956 341 342 Ар зыхъугъэр тыгъуас, Ау тешIагъэр бэдэд. МэшIо стафэр пкIэгъуас, Сызщыгъуазэр хэт фэд? ШIУЛЪЭГЪУ ШЫУ Тинэфылъэ лъабытый, Лъабытый. Тэры, тэры, тэ утый, Тэ утый. Дэе чъыгри уикъутам, Уикъутам. Уитэмэфи гугъэ там, Гугъэ там. ТИНЭФЫЛЪЭ ЛЪАБЫТЫЙ Атмэ/ахьэу уитыгъэпс, Уитыгъэпс Бгъэпс нэфыпсэу къытфегъэпс, Къытфегъэпс. Ащ шIулъэгъукIэ седжэ, КъызэплъэкIрэп, макIо. СыкIэхьанэу сежьэ, СыкIэхьашъурэп, шъхьакIо. Илъэсыбэм сыилъэс, Сиш ныбэпхи тIэтагъ. ШIулъэгъу шыур мылъэс, Тхьэ етагъ, тхьэ етагъ. 1956 Гъэм идахэр гум илъаг, Гум илъаг. Уипэгагъи тэркIэ дах, ТэркIэ дах. Дэхэ факIор лъабытый, Лъабытый, Утинэфэу тэ утый, Тэ утый. Тигухэлъи уинэплъэгъу, Уинэплъэгъу, Плъэгъурэр зэкIэ уизэплъэгъу, Уизэплъэгъу. 343 344 Лъэгъо тхьапшым уилъэ тет, Уилъэ тет, Уитетыгъо чIылъэм ет, ЧIылъэм ет. Федэ фалIэр уинэмыплъ, Уинэмыплъ. ШIум нэмыкIи угу имылъ, Угу имылъ. 1956 УИСУРЭТ ПАШЪХЬЭ ЩЫСIУАГЪЭР ТитIо нэмыкIы зи къыддимысэу Осхъоты чэщым унэр хэчъые. Жьыбгъэ пэ плъыжьми сэ сигъэмысэу Сишъхьаныгъупчъэ къысшIудэпшые. Унэ дэхитIумэ пшъыгъэр амышIэу Джыри къысIоплъэх, къысщэгушIукIых. Сэри, джащ фэдэу, оркIэ сымыпшъэу Сиджэхэшъогуи сэ исэкIукIы. СыкъыпкIэрэхьэ, сыкъыплъэIабэ, СIапэхэр чъыIэм, чъыIэм зэфещэх. Сурэтым уитми, сыогъэфабэ, Зэ къэгущыIба, сыкъыпфэзэщы. Мо щылэ пшъашъэм сыфэмыяхэу Пынджырым тхыпхъэр къысфытырещэ. Сызэхэоха, орышъ сидахэр, Непи нычэпи сыкъыпфэзэщы. 1956 345 346 ОЩХБЫБ Щхымэ, щхымэ, джыри щхызэ, Пчэдыжь ощхым сыкъегъэущы. Бзэпсы псыгъуабзэу зырищзэ, Мэфэ гупсэфыр къыстещхэ. Къушъхьэтхмэ защиIэтыгъэу Итыжьын тамэ зэкIещы. Хьалэлэу чIылъэм етагъэшъ, Ошъогу гъунджэкум ар къещы. Жьыбгъэр сырынэм къысфепщэ, ЛъэпцIабзэу уцыр къегъашъо. Къэгъагъ зэмышъогъумэ абгъашъо Жьы къабзэр тыгъэм ахещэ. Мы дунаим идэхагъэ Непэ кIасэр хэсэгъадэ, СишIулъэгъуи ипэгагъэ Ошъогу лъагэр фэсэгъадэ. Адэ аущтэу непи зыхъурэм Тыгъэ фабэу сыгу пфэблэн. Дэнэ джанэр ощхэу плъэгъурэм Гум резгъэхьэу хэздыкIын. Ощх нэгушIом лэгъупкъопсыр ТигушIуагъо къыхерэщ, Чэщы реным мэзэ нэфыр Тиджэгу чэфы шъхьащэрэщ. Чъыгхэр пщынэ къытферэох, Тхьэпэ минкIи Iэгу терэох. Пчэдыжьыпэм ощхыбыбыр ЧIылъэм щхызэ, къытебыбэ. Щхымэ, щхымэ, джыри щхызэ, Пчэдыжь ощхым сыкъегъэущы. Бзэпсы псыгъуабзэу зырищзэ, Ощх гупсэфыр къыстещхэ. 1956 347 348 Сыда джы пшIэрэр, сыгу игушIуагъу, Мэзэгъо чэщым щыжъыурэ жъуагъу? ГУКIЭ СЫПКIЫГЪУ ЖЪОГЪОХЭЧЪХЭР СИЛЪЭМЫДЖЫХ Жъогъохэчъэу лъэмыдж шъэфыр Ошъо чапэм щызэгъокI, Бгъэм дэмыфэу шIулъэгъу нэфыр Къыпфэсэхьышъ, къыспэгъокI. Тыжьыныпсэу чэщ мэзагъор, СыолъэIу, зы къысфашI: Сигупшысэ зытет лъагъор Нагъом фэшъхьаф емыгъашI. Тызэпэчыжьэми, благъэ къысшIошIы, Мы сыздэщыIэм уигугъу щысэшIы. Сыкъыпфэзэщы – услъэгъу сшIоигъу, Ренэу, сэ ренэу гукIэ сыпкIыгъу! 1956 Гум ифабэ кIасэм дэжьы Сфэмыхьыщтмэ, орэучъыI. ШIулъэгъу засIоу Iахьмыгощым Фэзгъэдэни сэ щымыI. МэзыIапчъэм дэжь жъогъуабэр Щызэхэтми, саблэкIын. Ащ нэмыкIи шэфлъэгъуапэр Сэ нычхьапэ аблэсщын. ЩыIэныгъэр лъэс лъэгъуиблэу Шъэфэу, нафэу зэхэрэт. Нэфыпс шъабэр сипэублэу Уичэщ дахэ сиорэд. Жъогъохэчъэу лъэмыдж шъэфыр Ошъо чапэм щызэгъокI, Бгъэм дэмыфэу шIулъэгъу нэфыр Къыпфэсэхьышъ, къыспэгъокI. 1956 349 350 Гум къахихрэр зы нэбгырэшъ, О зыр ары къысэпIуагъ. Сызытетыр лъэмыдж стырышъ, Стырми, уадэжь сыкъэкIуагъ. ЛЪЭМЫДЖ СТЫРКIЭ СЫКЪЫПФЭКIО Чъыгхэр къэтIэмхэу къэгъагъ зыщыхъурэм, Нахь охътэ дахэ тыдэ къэпхын. Ахэр жьыбгъапэм зыщычэрэгъурэм, Амакъи чIылъэм щызэхэпхын. ЧЭРЭЗ КЪЭГЪАГЪМЭ ЯГЪУ 1956 Хэпхын хэмылъэу, зэуж/зэлъесэу Сысмэ Iушъашъэу шъабэу мэтIысых. Сыд шъэфа яIэр? ГукIэ мылъэсэу Мыос/мыфабэу бэмэ анэсых. Тигъэтхэ уашъо иджэнэ огуи Пчэдыжь дунаим лъагэу шъхьарэщы, Ащи феплъэкIэу щхызэ игъогуи Мыгузэжъуахэу тыгъэм пхырещы. Чэрэз къэгъагъмэ ягъо зыщыхъурэм, Сыдэу дунайри дунэе дах. Жьы шъэбэ зехьэу ахэр зыслъэгъурэм, Сигугъэ шэплъи гугъэпIэ лъаг. 1956 351 352 СИГУГЪЭ ЖЪУАГЪУ Псэлъэ лъэпсабэу гупшысэ сапэр Шъхьэм къештэ, Шы чъэр хъушIалэу хыжь къэбзэ псапэр Псэм къечъэ. САТЫР ШЪХЬАФИТХЭР Заказ 041 1956 Плъыжьыбзэ шэплъэу тыгъэ къохьапIэр ПкIыхьапIэ, Модэ мо чъыгэу сэркIэ гугъапIэр Къысшъхьапэ. Мэфэпсы фабэкIэ бжыхьэпэ дахэм Орэд рыфасIоу оры ситыгъэр, Сигугъэ гъатхэ къушъхьэтхы лъагэм Оры фэзгъадэу сфэзыIэтыгъэр. Тыгъуаси непи гукIэ зысIэтэу Тамэр къызгокIэшъ, огум сехьарзэ. ЧIылъэр сигъуазэу, шIулъэгъум систэу Къызызгъэзэжьрэм, гури сфэIасэ. Сыдэу дунаир непэ сфэмафэу Фыртыни хъоти щысымылъэгъух, Таущтэу слъэгъуна, дахэм фэшъхьафэу СишIулъэгъу гъашIо гъусэ щысфэхъу. Къушъхьэпсы лъатэу уалъэу зиорхэр Хым чъэрэм фэдэу уадэжь сыкъакIо, ШIулъэгъур къабзэшъ, гугъэ орэдхэр Тыгъэпс дышъэпсмэ чIылъэм къыщаIох. Ахэм сахэтэу непи, тыгъуаси Симэфэ нэфхэр гугъэ пхырыкIых. НитIумэ къачIэщзэ сишIуи сихъуапси, Гупшыси пшыси чIылъэм тесыкIых. Ситыгъэ фабэу шIугъэр зыгощэу Дэхэ къежьапIэр сэры зилъагъор. Мэзэгъо нагъоу укъысфэкIожьэу Сыгум инэфэу оры сижъуагъор. 1956 12 353 354 Сыда мо чъыгхэм Абгъэ дэхъыкIрэр? Модэ къушъхьэтххэм Хэт атегъыкIрэр? Ошъогум пщэхэр Къыщызэблэпшых, ЧIылъэми гъогухэр Къыщызэблэчъых. СЫГУ ФЭУЗЫ Апэдэдэ елбэт псалъэр Гъогу зэхэкIмэ ахэлъэты, Гугъэ паплъэр, гугъэ пIалъэр Шым нахь чъэрэу бгъэм дэлъэты. Лъэм зыритмэ жьыбгъэм нахьи Инэплъэгъуи бзыу тэмапэшъ, Гум зипхъуатэу, тыгъэм нахьи НэфынэпскIэ зэкIэм апэшъ. Уцу имыIэу, ехьыжьагъэу Тыда цIыфым зызыфихьрэр? Чъэм дыхэтэу, мыгъощагъэу Сыд лъэгапIа къыбыбыхьрэр? ГЪУЧI ЩЭРЭХЪЫМ ПКIЭ ИIЭЖЬЭП 1956 «Елбэт, елбэт!..» аIо шъхьакIэ, ГъучI щэрэхъми пкIэ иIэжьэп. Пчэдыжьыпэм гухэлъ шъхьафкIэ ЦIыфыр хэплъы, ар пшысэжьэп. Сыда сэIо кушъхьэфачъэр? Уичъэрыгъэ пфырикъужьрэп. ГъучIы бзыуми дунай Iапчъэр Зэуи непэ къыщыхъужьрэп. Шыблэр мэгъуагъо, ЧIылъэр дэгырзы, Пщэ шъхьагъы жъуагъом Сыгуи фэузы. 1956 12* 355 356 ШIУМ ИЛЪАГЪУ Тятэм ятэжъмэ ятхьамыкIагъо ТIопсэпэ шыблэу сыбгъэ щэгъуагъо. Гухэлъ шъхьафитэу ялъэгъо благъэ Гъэзэуат заом фэдэу хьылъагъэ. Джаур зэраIоу къэмапшъэм тетхъоу, Нэгые плъэгъукIэ гъашIэр къэтэхьы. МэшIуаем къушъхьэм тыщызэрепхъо, ТичI ыгъэпхъапхъэу тызэхестыхьэ. Илъэс мэшIуаем къэхэлъэ макIа Тикъушъхьэ чIэгъы къычIэтэджагъэр! Адыгэ шъузи, урыс нысакIи – Тхьапша шъузабэу къызэлъынагъэр! А лъэхъан хьылъэм зэфэдэу тыгъэр Зэхэдз ымышIэу къызэдытфепсы, А зы чIыналъэм игъыбзэ дзыгъэ Бзэр зэфэшъхьафми, тыбгъэ зыхесэ. Сыгуи къауIэу, сыкъаушъхьакIоу, Сылъэпэрапэу, сыпи къыпагоу Губгъэн къысахми, сигугъэ кIыхьэ Джаущтэу, Хэгъэгур, о къыпфэсэхьы. Тятэм ятэжъмэ ятхьамыкIагъо ТIопсэпэ шыблэу сыбгъэ щэгъуагъо… Джарэу, Россиер, джарэу хьылъагъэ Силъэгъо бгъузэу непэ шъхьэлъагъэр! 1956 1 ПУШКИНЫМ ИУНЭУ МОЙКЭМ ТЕТЫМ СырыдэкIуаешъ уидэкIояпIэ СлъэгучIэ чIэгъы пцIэузэ щэпсалъэ… Щылэ лыгъу/лыстэу, лыгъу/лыстэ ябгэм АIаплIэ уилъэу уахьзэ, плъы налъэу ПпыткIурэм хаткIоу уишъэогъу нэпсы ТилIэшIэгъу чыжьэ ытх тесэлъагъо, Ащ нэмыкI Iаджми гукIэ санэсы!.. Сыдым фишIэния къыохъулIагъэр, УзщаукIыгъэм иIэгъо/благъо Щыт унэжъ цIыкIоу бгъэкIэ ибагъэр ХигъэщэтыкIзэ, Урысые дыжьафэм Ипшъашъэ горэм а гухэкI мафэм Уи Татьянэ пае нэпсыр рекIыхы, Сэламы тхылъри о пцIэкIэ къетхы!.. Джа охътэ дэдэм тичI насыпынчъэ Iэшэ фихыгъэкIэ къекIугъэхэр хэтых? ЦIыфхэр «Годуновым» зэрэщымэкъэнчъэхэу Сичылэ бгъагъэхэри бзакоу зэхэтых. Къушъхьэхэм псыхэр нэпсхэу къячъэхых, Чъыгхэри тыди щызэлъэтIэмых. Топыщэ плъырхэр ашъхьагъы ахэм Хъырбыдз хъугъакIэу щызэбгырэух. Адыгэ бзылъфыгъэу зигугъу дахэ УсэкIэ пшIыгъэм илI кIодыкIае ЗытриIубагъэу пчъэзэ егъае… 357 2 3 358 Орырэ Сятэжърэ А зы тхыдэжъым шъукъыхэтэджыкIы. Орырэ Арырэ А зы щэ дэдэм шъузэдеукIы. ЧIыбэр шъуазфагоу шъо шъуфэхыгъэми, А зы гухэлъыр бгъэм дачышъугъэп. Бгъэм дачышъуна, сыдэу зашIыгъэми, Ащ япцэшIуащи тыIуихышъугъэп. ТитIо: Орырэ Сэрырэ ТаукIыщтыгъэ, Тыпалъэщтыгъэ, ТаупкIатэщтыгъэ, Тихы щыугъэ тырагъэтхьалэщтыгъэ!.. Ау зашхыхьажьми, тафикIыкIышъущтыгъэп. Ежьэжъы стафэм, ПкIэнтIэпсы хафэм Чъыгэе джадэу тыкъхэтэджыкIщтыгъэ. Хьапсыжъ щынагъохэр, ТэрыкIэ пщагъохэр Алъапсэ нэсы дгъэтIыгурыгущтыгъэх, Пчыхьэшъхьэ жъуагъоу ташъхьагъы итыр Угум къыгъэкIэу псалъэу шъхьэфитыр ТIупшIэ гъопцагъэмэ къатежъыукIыщтыгъэ!.. А псэлъэ Зафэм, А псэлъэ Мафэм 4 Тэ тыкIэлъэIущтыгъэп, тыкIэубзэщтыгъэп. ПхъэIэбжъанэкIэ, КъамэкIэ, КуахъокIэ, КIэрахъокIэ Къащтэр тымышIэу пыим тебэныщтыгъэ!.. Тиунэ шъыпкъэ къэзгъэзэжьыгъэ Фэдэу уадэжьы непэ сыкъехьэшъ, СиныдэлъфыбзэкIэ зэрадзэкIыгъэу Уиусэ тхылъи сэ къыпфэсэхьы!.. 1956 359 ТОЛСТОИМ ИАДЫГЭ НЫБДЖЭГЪУ Хьатэгъогъу Алджэрые Тэхъутэмыкъуае щыщыгъ. Екатеринодар тэлмащэу Iоф щишIэ/ щтыгъэ. Ар Л. Н. Толстоим инэIосагъ, Яснэ Поля/ нэми щыIагъ, пхъэшъхьэ/мышъхьэ чъыг гъэтIы/ сыжьхэри зэфагъэхьыщтыгъэ. ТхэкIошхом тхылъ/ хэр Алджэрые къыфигъэхьыщтыгъэх, ахэр чылэм иапэрэ библиотекэ лъапсэ фэхъугъэх. Мы гущыIэм шъыпкъэ хэлъ: чъыгыр лъапсэкIэ, ЦIыфыр дунаим цIыфыгъэкIэ тет. Лъэпсэбэ пытэкIэ, цIыфыгъэ дахэкIэ Хьатэгъогъумрэ Толстоимрэ яIоф зэхэт. Iофыр зэкIэ зыфэкIожьрэр щыIэныгъэшъ, ГъашIэм пыйри шIури зэхифыщт. Шъхьафитынчъэм, Алджэрый, плъэпкъ хэтыгъэшъ, ШъыпкъэIуатэм уигукIаий птырифыщт. Фыжьыр шIуцIэу, шIуцIэр фыжьэу къэзыIожьрэм Ныбжьи Толстой графыр ащымыщ. Тлъэпкъы пае ащ итхылъы къытфиIопщрэм Зы мыхъуни тэркIэ, хэткIи къыхэмыщ. Къушъхьэ лъапси, къушъхьэ шыгуи мэшIо закIэу Зыщэт уахътэм, убых лъэпкъыр тестыкIыгъ. Гыны гъозэу тIысыжьыгъэр мыжъо цакIэу «Хьадж/Мурати» шъыпкъэр къибджыкIыгъ. КIыргъы/сыргъкIэ, кужъ щэрэхъкIэ кIэпцIэукIзэ, ЛIэшIэгъу мыгъор тикъушъхьэтхы къохьажьыгъ. 360 Жьыбгъэр къилъи, гухэкI гъыбзэр тыриIукIзэ, ЩэIумэ/щэIузэ, хыныбачIэм чIэфэжьыгъ. Джа лъэхъаным Кавказ чыжьэм, адыгэчIым УрысычIыр топкIэ къытекIуатэ, «Война и мир» тхылъым уеджэшъ, итым Пылъ къэбарыр чылэм фэоIуатэ. УинэIосэ тхакIом тхылъэу къыпфигъэхьрэр ЩыIэныгъэм ренэу еогъапшэ. Хьыны хьылъэ пщыхъурэп, пшIэзэ угум рихьрэр Iахьмыгощ умышIэу хэти еогъашIэ. Мафэ горэм, Алджэрый, пшъхьи шIуигъэзэу Толстой зэрэлIагъэр о къыуаIо. ГомыIу псалъэм зэрэчылэу зэлъигъэсэу ТхьаусхакIо уадэжь цIыфхэр къакIох. Чэщи мафи уикъэлапчъэ зэфэпшIыгъэп, Зэхэзыхрэм игукъао къыплъегъэсы. О уизакъоп, адыгэчIри ащ фэшъыгъо, Ау мэфакIэу къыфэкIощтмэ зафегъэпсы! 1956 361 362 ОСЫР КЪЕСЫ Осыр къесы, Iасэу мэтIысы. Джэнэ фыжьыр ЧIым къыщелъэ, Псыхъо ныджыр Гъунджэм еплъэ. Осыр къесы, Iасэу мэтIысы. Ос гъощагъэр Ом щэхьарзэ, Пшъыгъэ, пагъэ, ЧIым щэIасэ. Осыр къесы, Iасэу мэтIысы. Шъэбэ/шъабэу Чъыгы шъхьапэм Бзыуцыф Iапэу ЖэхэIабэ. Осыр къесы, Iасэу мэтIысы. СIупшIэ пакIэ КъыжэхапкIэ, ЧъыIэ/чъыIэу Къысэбэу. Осыр къесы, Iасэу мэтIысы. 1956 363 364 РЕВОЛЮЦИЕМ ИМУЗЕЙ Революцием имузей непэ сызэщэу, Зэщы гъэкIуапIэу сэ сычIэхьагъэп, Партиер сянэшъ, ным ибыдзыщэ, ЗгъэшIагъэр макIэми, сыфэмысагъэп. О, Революциер, уиныбжьыкIагъэ Гъэтхагъэу хэлъыр цIыфмэ ясIощт, Гухэлъэу пшIыгъэр жьэу сищыкIагъэшъ, Дэхы сымышIэу ащ сыфэкIощт. Унэ къодыеп нитIум къыплъахьрэр, Революцием сшъхьэкIэ сыхэт. Сыда мо купыр Сыбыр зыкIафрэр? Хьылъэу зеIэты ащ яорэд. МодыкIэ плъэлъ, ротатор куплъыр Зыдэщытым дэжь цIыфыбэ Iут, ТхылъыпIэ тхьапэу гъожьышэу дэлъыр ЛъыкIэ иIагъ, ныкъохэут. Хэта лъы зафэр зыбгъэ дэчъыгъэр? Хэт щыщми дэгъоу ар зэзгъэшIагъ. Тэщ пае бани, ищыIэныгъэ ПцэшIощэ лъыгъэм ащ пэIуидзагъ. Щылыч мэшIокур гъэтхэпэ шыблэу Къызэлъыгъуагъоу къызэхэсэхы. МэшIочэ пчыкIэу пкъым зыхэзыблэу Ленин ипсалъэ шIуфэс есэхы. О, Революциер, уиныбжьыкIагъэ Гъэтхагъэу хэлъыр хэти есIощт, Гухэлъэу пшIыгъэр псэу сищыкIагъэшъ, Дэхы сымышIэу ащ сыфэкIощт. Мыщ сызэритэу гражданы заом ИмэшIо гупчэ сыкъыхэтаджэ, Адыгэ чIыгур ишыуш шъаохэм Ясэшхо жъынчы къызэпегъаджэ. Хэт мо шыудзэр езыщэжьагъэр? Си Революцие ахэм япащ. Щагъдый лъэкъофэу пыим лъежьагъэр, Уапэ егъэхъу, зымыгъэлъащ. Ныбджэгъоу кIасэр, адыгэ чIыгум ПтхьакIумэ телъхьи, сакъэу кIэдэIу, Гур ыгъэлъатэу шылъэбжъэ лъэгум ИтепкIэ хьылъэ ар егъэщэIу. Уихэгъэгу пыи сэшхоу фипхыгъэр Нарты Iэдакъэм пытэу чIэубыт, Уи Революцие ифитыныгъэ Зыфэдэр ошIэшъ, зыми емыт. О, Революциер, уиныбжьыкIагъэ Гъэтхагъэу хэлъыр хэти есIощт. Гухэлъэу пшIыгъэр жьэу сищыкIагъэшъ, Дэхы сымышIэу ащ сыфэкIощт. 1956 365 366 ПШЫСЭР СИПIЭШЪХЬАГЪ А кIэлэгъу, кIэлэгъу, Сыдэу непэ сыппэчыжь! СипкIыхьапIи урилэгъу, Гум пшысабэу къысфэкIыжь. Пчэдыжьыпэу мэфэ дахэм Сянэ чэмыр къещы, Гъэщ нэгуфэу ошъогу лъагэм Зы пщэф закъуи къещы. Тионджэкъи тезэч Iугъор Игъорыгъоу къеу, Пчэгъум жьыфэу сэ пысIугъэр Жьынчъэшъ, сыгуи къео. Осэпсыцэр тес/темысэу МыIэрысэр мэщхы. Дышъэпс бзыир инамысэу Тыгъэр ощхэу къещхы. А кIэлэгъу, кIэлэгъу, Тыдрэ къуапэ джы укъот? Зыкъэгъази, уинэплъэгъу Сыфэзэщышъ, сэгъэгъот. Псыхъо нашхъом тыжьын орыр Нэпкъым блелъэсыкIы, КIыригъэщэу ичъэр/кIоры Хыми фыхегъэкIы. СыджэнэпцIэу, сылъэпцIабзэу Джыри сышъхьафита? Тамэ зиIэм семыхъуапсэу Сшынахьыжъмэ ауж сита? Мафэр текIмэ, пчыхьэшъхьапэу Чэщыр къыздэпшые. Пшысэ нэфыр сипIэшъхьагъэу Сяни сегъэчъые. 1956 367 368 КIЭЛЭЦIЫКIУМЭ ШЫХЭР АГЪЭПСКIЫХ Модэ слъэгъурэр сыдэу даха! Тыгъэр огум щыхэкIукIы. Псыхъо кIэим, нэпкъы лъагэм Шы щыщ макъэр къыдэIукIы. БгъэкIэ афхэу, Iуафхэу орхэр, ТкIопс нэфыпсхэр даутхаеу, Ежьхэр арэу мы дунаир Къызфэнагъэр пшIошIэу шыхэр Пэф/лъэкъофхэу нэтIэф стырхэр КIэлэцIыкIумэ хагъэсыхьэх, Зыдепхъуатэшъ псыхъо орхэр Ищхы гушIоу жьым зыдехьых. Дахэшъ дахэ яшысэкухэр, Гум къагъэкIы пшъэшъэ нэгухэр. МэшIо бзыеу зыр плъыжьыбз, Ощхы фыжьэу тIур фыжьыбз. Жьыбгъэ макIэу зишхомлакIэ ЗытIупщыгъэр маплъэ шъхьакIэ, Пшъэшъэ цIыкIухэм укIытапхэ ЗашIышъ, блэкIых. БлэкIых ахэр. Шъукъэуцуи, пщэфхэр, цIыфхэр, Шъори ары, бгы шыгуфхэр, Шъэохъу цIыкIухэу пцIэнэ цIыкIухэм Шъуяплъэлъ модэ мо шытхыгухэм. Дэхэ тэкъух яшысэкухэр, Гум къагъэкIы пшъэшъэ нэгухэр. МэшIобзыеу зыр плъыжьыбз, Ощхы фыжьэу тIур фыжьыбз. Слъэгъурэр дахэ, дахэ, дахэ, Тыгъэр огум щыхэкIукIы. Псыхъо кIэим, нэпкъы лъагэм Шы гъэпскI макъэр къыдэIукIы. 1956 369 370 НЭХЭР Инджылыз IэзакIом египт дзакIоу Мухьамэд Мохъран Осмэн ынэ зэрэпсаоу къырихи, инджы/ лыз дзакIом ынэ ригъэтIысхьагъ. Хьарыф жъгъэибэр сшIузэхэкIуакIэу Газеты тхьапэр Iэм кIэзэзэхьы, Сшъхьэцышъо тэджэу, нэр ыгъэушIункIэу Къэбар гомыIум гур егъэпэхьы. Щэджэгъо тыгъэм инэф дышъэпсхэр Египты кIыIум жъыухэу щэшIэтых, Порты/Саиды икъэлэдэсхэр Урам рэхьатхэм чэфхэу атетых. Бэщ «тIыркъы/сыркъым» Осмэн зэрищэу Ынэ мэзахэкIэ къызэлъекIухьэ, Иунэ гупсэ къымыгъотыжьэу Къэлэпчъэ Iаджми бэрэ аIохьэ. Инджлыз IэзакIор, нэм узеIабэм, Сэ сыоупчIы, сыдэущтэу пIапэу ЦIыф лъыпс закIэр мыкIэзэзыгъа, Уижъалымыгъи пфэщыIэшъугъа?! Ным къыуитыгъэр атыжьэу хабзэп, МызымкIэ, тян, фиты сыкъэшI: Естыщт Осмэны сынитIу язы, Сэ сфэшIэшъущтыр джа закъор ары. 1956 КЪЭТЭБЭ ДЖАН Къэтэбэ джанэу ным къыгъэхьыгъэм ТхылъыпIэ тхьапэу ибгъэджыбачIэ Iэпэ гушIопсмэ къысфырахыгъэм Иты сатырхэм гукIэ садачъэ: «А нынэ, непэ сэтэджы, неущ себэджы, Тэ къитхыжьына тиныбжьыкIагъэ, Сыдым фэпшIэна натIэм итхагъэр? Сымыцыхэнэу сызыфэгубжы. Сэ сигухэлъы о къыплъымысэу Узэрежагъэр сыдым ыуас! Къэсымытхыжьми, ар ащ фэдизэу Зыгъэгужъуагъэм о ущыгъуаз. ЛIышхо ухъугъэу цIыфмэ джы аIошъ, Уарыхэхьаным къекIуа шъуIуа джанэр? Ар зытесхыгъэр бзыпхъэ цIыкIуIошъ, Птами уаплIэIуи фэшIоу пщыфэна? Ащ ишIогъэшхо къыомыкIыщтми, Ны бгъэ гуIалэм тынэу къыдэкIы. Пчэдыжьрэ джанэр зыщыплъэ къэсми, СиIаплIэ фабэ къыосэщэкIы…» Синэнэ кIасэу, синэнэ дах, ЗгъашIоу къесхьакIэу уитыны лъапIэ ШIукIэ игугъуи цIыфмэ зэхахэу ГъашIэр къэсхьыфэ дэлъыщт сыбгъапэ. 371 372 Къэтэбэ джанэу сызщыгушIукIрэм Илъэс IэкIыбхэр гум къегъэкIыжьы: Нэмыц техакIоу къохьапIэм къикIрэм ИмэшIо тхъуабзэ чIылъэр елыбжьэ. «Мессершмиттыжъым» игъогъо макъэ ПкIыхьыкIэ джыри хьазаб скIэхехы. Лъэкъо пIыкIагъэр фашисты бгъакъэм Ригъэфэбэнэу тхылъхэр стырехых. Хэгъэгоу гупсэр къыддигъэпыеу Чэщрэ къумалыр титIо къытфелъы, Быракъы плъыжьыр къэлапчъэм пIыеу Мэзахэ зыхъукIэ ащ къытфыпелъэ! А мафэр сыдым сщигъэгъупшэна, Джыдэдэм фэдэу ар къэсэшIэжьы. Скъош/сшынахьыжъхэр сфэгъэгъощэна, Ахэм насыпыр сэ къысфахьыжьы. Еджагъэ сыхъумэ лъэшэу пшIоигъошъ, СифэIо/фашIэ укъыдечъэкIы, Къэтэбэ джанэм сыфэкъаигъэшъ, Ар умыгъотэу уахътэр пIэкIэкIы. ЦIыфы сымаджэм фэдэу хэгъэгур Зэо илъэсхэм хагъэщэIукIы, Тидунаишхо зэошхо лъэгушъ, Iугъо лыгъуамэр шъхьэщэуцукIы. Сятэ иджанэу джэнэжъы закъор Уищыгъыренэу ори къэохьы, КъэплъэIуфэнэу хъэдэны цуакъэр Хьэблэ къэлапчъэмэ тхьапшрэ уаIохьа?! Сыдэущтэу адэ, тян, а лъэхъаным О сфябгъэдыщтыгъ къэтэбэ джанэр? Гъэтхэ пшIыкIухыр танэIу чIэсыкIы, Къини гушIуагъуи тIури тпэкIэкIы. Сабый гухэлъэу къэтэбэ джанэр Зысщыгъупшагъэр бэдэдэ шIагъэ. Ау щыгъупшагъэп гухэлъыр сянэ, Уасэ фэзгъотрэп ным иIэшIагъэ! 1956 373 374 Купыр зэхэтэу а лIым зилъэгъурэм, Зэу игъогупэ дырегъэзэкIы. Хэтми цIыф горэ къебгъукIо зыхъурэм, Шъхьэр реуфэхышъ, зиушъэфзэ блэкIы. ЕГЪЭШIЭРЭ ХЬАПС Аущтэу щыт сIоми, сикъушъхьэ сыджхэр Ос пэIо фыжьхэу жъогъо лъыIабэх, Чылагъо пэпчъи дэт унэ фыжьхэр Сызщыщмэ яешъ, гукIэ силъапIэх. Сыонэкъокъуми, мыщкIэ сыплъэхъурэп: Адыгэ хэкур цIыкIушъы цIыкIу. Картыбэ пстэуми арытэу плъэгъурэп, Итмэ – теIаби, Iапэм зэлъекIу. УХЬЭКIЭ МАФЭУ ТАДЭЖЬ КЪЫТФАКIУ МызымкIэ джыри, джыри сыплъэхъурэп: Адыгэ хэкур цIыкIушъы цIыкIу. Картыбэ пстэуми арытэу плъэгъурэп, Итмэ – теIаби, Iапэм зэлъекIу. ГъэшIэрэ чIыгоу, гъэшIэрэ чъыгэу Гъэтхэ дэкIэжьэу, адыгэ хапI, Зэкъош хэгъэгум лъэгъо дэмыхэу ХэкукIэ ухэтышъ, шIугъэр унап. Нэпкъы речъэкIхэу сипсыхъо чъэрхэм Яшкошко макъи чIылъэм теIукIы, Жъогъо миныбэу остыгъэ нэфхэм Язэпэлыди ащ тежъыукIы. Джаущтэу пыдзафэу, пхъэтэпэмыхьэу Иохътэ Iахьы чIым тырехьаджэ. Хьадагъи мыкIоу, джэгуи хэмыхьэу, Щхырэм щымыщэу зегъэнэгъуаджэ. Дэгуа, бзэмыIуа, хьауми сыда, ЦIыфмэ ащэщта е ащэукIыта? – УмышIэу щытмэ а лIым уегъаIо, ГукъэкIыжь Iаджми гучIэм зычIаго. Зэошхом псаоу къимыкIыжьыгъэм АцIэкIэ цIыфмэ нэлат ащ рахы, ЧIы шIуцIэ чIэгъым щыщы хъужьыгъэ ДзэлIмэ джа гъыбзэ макъэр зэхахы. Ар джы шъхьэфитми, ыгу Iэпызыгъэу Дунайри ащкIэ ренэу шъогъуабз, Илъэс пшIыкIутфэ зэрэчIэсыгъэм Нахьри ичылэ гъэшIэрэ хьапс. 1956 ЛIыжъмэ къысаIо: бзыум зиIэтмэ, СыхьаткIэ хэкур тамэм чIегъэкIы. Шыуаем лъапэр лъэрыгъым ритмэ, А зы мэфэгуми хэкур зэпечы. 375 376 Бзыуи, шыуаи, ар сэIо шъхьакIэ, Къадэхъурэр хьакIэм къыдэмыхъущт. ШIугъэ гухэлъкIэ хэкум ихьакIэу Къытфэсрэм инэу ар къыщыхъущт. ПшIошъы ар мыхъумэ, еупчI узфаем, Адыгэ хьакIэр тэркIэ шIуфаIу. Хьау пIомэ – нахьышIу! – узыщыфаем УхьэкIэ мафэу тадэжь къытфакIу. 1957 ТИЛIЫКIУ ПчыкIэм нахь псынкIэу, икIэхьакIэ Огум ар жъыоу, жъыоу къыщесы, ЧIыгушхом гушхоу илIыкIо хьакIэ ТицIыфы кIуачIэу тыгъэм дэшэсы. Бэдэдэ шIагъэп ар зыпшысагъэр, ЦIыфлъэпкъри бэрэ егупшысагъ. ЛIэшIэгъу чыжьэмэ афэтхыдагъэр Тэ непэ огум къидгъэфэрзагъ. Тэ тидунае гъогогъу ныбжьыкIэу Тижъогъо гъуазэ Iазэу къыфепсы, Жъогъобэ бынмэ къахэлыдыкIэу ЧIыгоу пIырагом инэф къыфесы. ТищыIэныгъэ ишъхьафит мафэ Хэтырэ цIыфи къыфегъэнафэ, ЗыдеIэтаешъ, щыпэлъфы жъуагъоу ЧIылъэм ышъхьагъы ар итэлъагъо. Бэдэдэ шIагъэп ар зыпшысагъэр, ЦIыфлъэпкъри бэрэ егупшысагъ. ЛIэшIэгъу чыжьэмэ афэтхыдагъэр Тэ непэ огум къидгъэфэрзагъ! 1957 377 378 СИЩЫПЭКЪАКIОП Краснэ Площадым ипчэгу сихьанкIэ Сыдэгузажъо, сшIуаби ащ дашIэ. Мары ичъыгхэм сэ сыряхьакIэшъ, Сэлам къысахэу шъхьащэ къысфашIы. Быракъы плъыжьэу Кремлэм шъхьэщытыр ГушIопс/жъыупскIэ жьым щэбыбатэ. Ащ жъогъо мафэу ыбгъукIэ готыр Дунэе нэфкIэ ренэу къысфатэ. Зэшъо/зэикIэу имыжъо чъыгъэ КъемыхьылъэкIэу ытхы сеIэты. Тинасып лъапсэу зэкъошыныгъэр А мыжъом нахьи бэкIэ нахь пытэ. СищыпэкъакIоу мыщ сыкъэкIуагъэп! Урыс къэлэшхом сызихьакIагъэм, Теплъэ нэгушIоу сызыIуплъагъэм Илъэсы шъиплIым нахьыб тешIагъэр. Бгъэгум дэлъыгур, сыда зэхэпхрэр? Тыдрэ лъэныкъуа купыр къыздичърэр? Ахэм лIэшIэгъухэр къызэранэкIхэшъ, Непэрэ мэфэкIым къачъэх, тихьакIэх. Адыгэ шыухэу лIыблэнэ шыухэм Алъэбжъэ макъэ къызэхэсэхы, Зэкъошныгъэм илIыкIо купхэм Сисэлам фабэ непэ ясэхы! Шыухэм алъабжъэ машIоу къыкIихрэм Сыбгъэ дэлъыгум гушIор къыхелъхьэ. Шыухэм алъабжъэ машIоу къыкIихрэм Шъхьэфитэу сынэ зырегъэплъыхьэ. Адыгэ махъулъэу Иуаны Хафэр Темрыкъо ыпхъукIэ благъэ къытфэхъу. Уахътэм сыхэплъышъ, непэ а мафэр Зэхэфыгъуае джыри къысщэхъу. 1957 379 ШЪХЬЭГУАЩ Дунаим чылаби, дунаим къэлаби Зэрэтетыр сэшIэ, сикъэлэ гупс. Хэти уезгъапшэрэп, гъашIэм щысфэлъапIэу, Къалэу Мыекъуапэу гъатхэр зыбгъэгуп. ХЭКУМ ИКЪЭЛАШЪХЬЭУ КЪАЛЭУ МЫЕКЪУАП 1957 381 Зинэплъэгъу сызчIэкIрэм ренэу сызфэзэщырэр ГъашIэм щысилъапIэу сэ сичIылъэ къуап. СишIулъэгъу фэсхьыжьэуи сыкъызыфэсыжьрэр Хэкум икъэлашъхьэу къалэу Мыекъуап. Ошъо тэмэ псынкIэуи мафэр сфэзыгъаIэрэр Сигугъэ лъагэу синасып гухэлъ. Зы шIулъэгъу закъоп цIыфыр щызыгъаIэрэр, Сыпсэм ишIулъэгъоу бгъэгум удэрэлъ. Зимэзэгъо чэщыхэр жъогъо пшысэ минкIэ Зышъхьагъэу сшIэрэр синэфыпс гугъапI. Тыдэ зызгъэзагъэми, зичэщ сыгу имыкIрэр Хэкум икъэлашъхьэу къалэу Мыекъуап. Уикъушъхьэ шыгуфыхэр нэплъэгъум пфыхэтхэшъ, Уипсыхъо бгырыпхи уиорэд мэкъам. Зэкъошыбэ цIыфыхэр сикъалэ дэсхэшъ, Iофым щыпэрытхэу агуи зэфэкъабз. Пчэдыжь гушIуагъокIэ тыгъэр къызфыкъокIрэр Сикъэлэ кIасэу дахэм илъэгъуап. Тыдэ зызгъэзагъэми, сэ сыгум имыкIрэр Хэкум икъэлашъхьэу къалэу Мыекъуап. Псыоры тамэр шы сэку утысэу Уимэкъэмэ чъэркIэ ренэу укъытхэт. Къушъхьэр бгъэгырзэу, нэпкъмэ уядысэу Ти Шъхьэгощэ псыхъо тэркIэ орэд. 1957 Тыжьыныпсы жъгъыухэр джыри зэптэкъокIхэу Уимэзэгъо чэщхэр гъашIэм щэрэлъаг, Уинэфылъэ тыгъи ренэу къытфыкъокIэу Уигъэтхэпэ шъаби чIылъэм щэрэдах. 380 382 ОРЭД КЪЫСФАIУ Ощхыр къэущи, чъыг тхьэпэ шхъуантIэм Iушъэбэ шъэфкIэ къяIушъэшъагъ. Пщэ фыжь шъхьэзакъоу къушъхьэтхы натIэм Джы шъхьэрысыкIрэм сыгу зыхишIагъ. Тыгъэ плъыжьыбзэу чапэм къохьажьрэм Фэдэ сыхъунэу сызфэхъопсагъ. Жьыбгъэ уцышъоу чъыгшъхьапэр зыжьрэм Сипхъуати, огум сырилъэсагъ. Ащ фэдэ ныбжьи къысэхъулIагъэп, Ащ фэдэм ныбжьи сырихьылIагъэп. Ощхы нэгуфра сызыушхъухьагъэр, Сашъхьагъы зэщри къытезыхъуагъэр? Модэ чъыгаер урамы къуапэм Инэбзыц кIырмэ къащычIэплъыкIы, Къутэмэ джанэу джэнэ Iэгъуапэм Ощхыцэ минхэр щызэреутэкIых. Унэгу зэлъагъэ икъутэмабэ, А чъыг/чъыгай, къэсэгъэлъэгъу. Iушыгъэу пхэлъым щыщ горэ маба Iори къысэти, насып сфэгъэхъу. Ар сэIо шъхьакIэ, сищыIэныгъэ КъыщызгъэшIагъэр бо мэкIэ дэд. Псы куу хьалэлэу джа уиIушыгъэ КъыспэгъокIынэу сапэкIэ къэт. Тамэр зэкIэщи, къещажь орэдыр, Зэгорэм ащи седэIугъагъ. БгъэгучIэ лъапсэм тарихъ зэхэтыр СигъэшIэ лъапсэ щебгъэкIугъагъ. Сыда шъуIуа непэ сызыфэзэщрэр? Хэт инэплъэгъуа птхьапи къыхэщрэр? Ощхы нэгуфра сызыушхъухьагъэр? Ора сизэщи къыстезыхъуагъэр? ЧIыпIэ уимыкIэу зандэу онэгум Уитэу къысщыхъузэ, сыпхырэплъыкIы. Пщэфы гъощагъэу огучIэ нэгум Синэшхъэй закъо сысэу чIэсыкIы. 1957 383 384 МЭЗАТАКЪЭУ БЖЫХЬЭР МАIО Илъэсым гъогоу къыкIугъэм хаплъэ, Гъожьышэ/шэплъэу чIылъэр мэтIыргъо. Гъоплъашъо зишIзэ мэзым зегъалэ, Огуи шъофыгуи бжыхьэр щэгурхъо. Шхъомчышъуи, шхъуантIи, зынатIэ фыжьи Жьыр аIуегъахьэ, ашъхьац афежьы. Жьыбгъэр имакIэу, пкIашъэр имарджэу ДжэрпэджэжькIэ танэIу къетаджэ. Мэджаджэу табэм къырахыжьыгъэм Фэдэ хъураеу тыгъэр къыкъокIы, Къолэн пкIэрапкIэр джанэу зыщыгъым Ищыгъыжъые тфызэрехъокIы. ЗэгъокI шъхьэзакъоу, къогъуи къомыплъэу Лъэпэ ищыгъэм тетэу мо чъыгыр, Бгы псыгъо зэкIур къекIуми пымылъэу Гупшысэ шэплъэу сыда зыхэтыр? Тхыдэ фэхъугъэу гъатха, гъэмафа ЗипкIэшъэ тхъоплъхэр пшысабэу сысрэр? Фыжьыбзэоса, хьауми кIымафа Зыфаеу псэкIэ ар зыкIэхъопсрэр? Псыхэм ящхыпсхэр тыжьыны жъгъыухэу Нэпкъы нэпцитIумэ щараутэкIых, Бжыхьэпэ огур зилъэгъо бзыухэу Кошэ зэхэтхэр къыблэмкIэ тхэкIых. 13 Илъэсым гъогоу къыкIугъэм хаплъэ, Гъожьышэ/шэплъэу чIылъэр мэтIыргъо. Гъоплъашъо зишIзэ мэзым зегъалэ, Огуи шъофыгуи бжыхьэр щэгурхъо. 1957 Тхъожъыем тесэу ишылъэмакъэ ЗэритэкъокIэу ар кIэкIэу къытфакIо, ЗигъэпэсакIозэ мэзатакъэр Тэмэ охътиплIкIэ зеутхыпкIышъ, маIо. Заказ 041 385 386 ТIУМ ТIУ ХЭЛЪМЭ ДЭЕП ТФЫНЫР Ны нэгу ихыгъэу дахэ Гъэтхэ пчэдыжьыр. Ошъогоу огур лъагэ, СшIэрэп ыныбжьыр. ШЪОРИ ШЪУЕГЪАПА? 1957 Ар зынэтIэщтым, айгущ, Тхьэр етагъэба!.. Хэта зыщэщтыр неущ, Шъори шъуегъапа?.. А закъор ара тыгъэр Непэ къызфепсрэр? Арара шъуIуа гугъэр ЗыкIэгушIопсрэр? МыгумэкIыхэу, гуахьэу ЧIэкIы нэплъэгъум, Зыгорэ дэдэ сшIуахьэу Сэри къысщэхъу. Жьы шъэбэ макIэм пкIашъэр Iэгу тырагъао. КъысфычIэмыплъэу пшъашъэр ЗблэкIышъ, седао. Джы зэхэсхрэр гъэшIэгъоны: Тыгъэр къещхы, чэмыр маIо. Уашъом иIэшъ кIэгъэкъоныр Шъыпкъэр зэкIэ пцIыгъэм факIо. Урам пакIэм мо тетитIур ЗэIахьылха, зэныбджэгъуха? Хьауми сыдми зэгъуситIур Зэщы IофкIэ джы зэщэтхъуха? Мыдэ, мыдэ мыщ иупчIэ: ПцIы ащ хэлъэп – зыных, зытых. Тхыр ауфэу, фэр ауIучIэу Зы хьасапи зэдыхэтых. Зым пкIэнтIэпсыр зэрекIыхы, Мажъо, хелъхьэ, махэ, маIо. Зым енэкIы, зым рекIыхы, Щхы IущхыпцIэу ауж щаIо. УмылIэжьмэ, адэ джары, Чэтыу хьаджи къэплъэгъун. Зябгъэшэхъумэ, тIэрэ/джарэу УутIэрэбгъоу уплъэхъун. Хэлъи щыIэп пшIэ пшIоигъоу Зыуж уитым ыуж пфыныр. СэшIэ, мэлым пыл къылъфыгъэу, ТIум тIу хэлъмэ, дэеп тфыныр. 1957 13* 387 388 УНЭ ДЭХИТIУМЭ САУШХЪУХЬАГЪ Чъыг къутамэр мэкIэ/макIэу Сипынджыры къытеуагъ: «Мы тичIылъэ IэпкIэ/лъапкIэу Сыдэу даха!..» – къысиIуагъ. ГЪАТХЭР СИПЫНДЖЫР КЪЫТЕУАГЪ СфэлъэкIыщтмэ, зы нэплъэгъукIэ Дунай нэфыр къэсплъыхьащт, Ащ сыблэплъмэ – сызыплъэхъукIэ! – ГъучIы лъахъэр къыстрилъхьащт. Зэщ хэмылъэу къужъIэрысэр Чэрэз чъыгмэ афеплъэкIы. ТекIы, IокIы пщэф шъхьэрысыр, Къушъхьэм текIы, къызэплъэкIы. Хьафэп, чIыфэп ощхыбыбыр, Къещхы – мэщхы, мэщхы – къещхы. Ощхы ужым чъыг пшъэфыбэр Орэд фыжькIэ чIым къытещы. ЧIыгури огури орэд шъабэшъ, Шъэф хэмылъэу хэткIи нафэ. Гъэтхэ мафэр непэ фабэшъ, Лэжьыгъацэр жъуагъэм хафэ. Гъэтхэпэ тыгъэу укъысфыкъокIи, Синасып лъагъуи къэбгъэнэфыгъ. ГугъэпIэ шъэфкIэ угу сыкъэбгъэкIи, Мы чылэ пшъашъэмэ уакъыхэсхыгъ. Унэ дэхитIумэ яшъэбэ плъакIэ ШIулъэгъу машIор къыскIагъэблагъ. Сишъэф гупшысэ игугъэ макIэ ШIулъэгъу гъэрыпIэм сэ сыридзагъ. Мо псыхъожъыем инэпкъы лъагэ Сытетэу шъуиIэгу удэслъэгъуагъ. ГугъапIэу сиIэм сэ сегъэдахэ, СызыкIэхъопсрэр оры, синагъу. Мафэри екIышъ, чэщыри къехьэ, Сылъэпэрапэу тиIэгу сыдэт. ШIулъэгъуныгъэм сэ сызэрехьэ, Себгъэхьыпэщта? Джэуап къысэт. 1957 Сыдэу непэ гур сфэпсынкIа? ШIугъэу щыIэр гъатхэм ыбз. Тыгъэпс фабэр ом къепсыкIы, Сипчэдыжьи бгъэм дизыбз. 1957 389 390 Бгъэгум дэлъэтми шIулъэгъу орэдыр Джыри нахь дахэ къыдэхъожьын. ШхъонтIэ гупсэфми мэзы зэхэтыр, Бжыхьэ гъопчалэм зыдихъожьын. Псыорыр лъатэу нэпкъым еутэкIми, Сэпэ утысэу псыбгъэм чIэфэжьы. Осэпсым ышъо зэтехь/зэтекIми, Итыжьыныпси уцым къыхэщы. Жьыбгъэм дунаир зэредзэ бгъэкIэ, Зэгорэм ари рэхьат хъужьын. Огъу/кIыгъушхом шIугъэр зезэгъкIэ, ЕтIэкъэй чагъэу чIылъэр гъужьын. ИмэшIо бэщы уашъом зэпикIми, Шыблэм игъуагъо щимыгъэтын. Гъогупэ чъэрыр псыхъом зэпичми, ЫзкIэлъэныкъо игъогу тетын. Чэщыбгы чапэм къосыхьэ мазэр, Неущрэ пчыхьэм къыдэкIожьын. НысэкIэ Iапэм зэрещэ мастэр, Ари зэгорэм ащ езэщын. О ЗАКЪОР СИГУГЪЭ ТЕЧЪ Сыдэу, шIулъэгъу, Удаха? УиIэп гукIэгъу, – Уябга!.. Хъотым осыр Егыи, МашIом ткIопсыр Епыи. Псыхъом чъэныр Ишъхьафит, Нэфым шIункIыр Ыуж ит. Ощхыр щхызэ, Къытфещхы. Жьыбгъэр гъызэ, Къытфепщэ. Къушъхьэм лъагъор Дэпшые, Уцым хагъор Щэчъые. Жъуагъор огум Щэнэфы, ГушIуагъор гум Щеушъэфы. СЫДЭУ УЯБГ? 1957 Мафэр тшъхьэщыкIми, нэмыкIым тежэ. Оры къэгъазэ сэркIэ зимыIэр… О закъор ары сигугъэ течъыр, Къыдэмычъэшъоу гъашIэм щысиIэр. 1957 391 392 СшIэрэп непэ къысщышIыгъэр, Сыкъыожэ, сыкъыппаплъэ. Тэ щысшIэна къызхихыгъэр, Гур мэгуIэ, гуIэу маплъэ. ГУМ ДЭХЪЫКIРЭР Пшысэм фэдэу СицIыкIугъо Тарихъ тхыдэу ЗэлъыпкIугъэ. Шъыхьэ бжъакъоу Къобэ/бжъабэр. Бжъэкъо закъоу Нэбэ/набэр, ШЪЫХЬЭ БЖЪАКЪУ Уизэкъоныр ТхьамыкIагъу. ТIурытIуныр Гум илъагъу. СэшIэ дэгъоу, КъызгурэIо. Къабыл сфэхъоу КъыосэIо: Пшысэ тхьапша КъысфэпIуагъэр? Тхыдэ куаша Сызхэпщагъэр? КъэошIэжьа, Гухэлъ дахэу, Гум къэкIыжьа Гугъэ лъагэу Зэ зепхъуатэшъ, пщэм ешэсы, Шыу лъэкъофэу огум еты. Зэ зеушъэфышъ мэгупшысэ, Пшысэ Iасэм зэ зыреты. Зэ ощхыцэу къыхидзыгъэм Тыгъэпс псыгъоу зыпхырещы, Зэ кIэзэзэу ар чэщыбгъэм ЧъыIэ щылIэу жъуагъоу къещы. Зэ плъэмакъэ кIэдэIукIы, Зэ хэчъыкIы, зэ хэкIукIы. Зэ зещэишъ, чъыгы пкIашъэм Шъэфы/нафэу еIушъашъэ. Оры непэ сипытапIэр, Къэлэ пытэр къэштэгъошIоп. О зыр ары сэ силъапIэр, ПIощты пстэури къэIогъошIоп. Дэу сшIыхэна – згъэбыракърэп, Сыушъэфрэп, сыгу урехьы. КъэсIощт закъом сыфэсакърэп, ШIулъэгъу машIом сызэрехьэ. 1957 393 394 Мо тидэпкъэу УзхэIугъэм Ущыщ шъыпкъэу Угу зэIугъэм Зытепхъоти, Мо тикъушъхьэ ШIэ фэгъоти, Имэзышъхьэ Шъхьэр бгъэлъапIэу Лъэр уилъапIэу, Сыд фэIуагъ ащ, Тфыхэхьажь! 1957 УЗЩАШIЭЖЬРЭМ ХЬАКIЭ УМЫКIУ УзщашIэжьрэм хьакIэ умыкIу Бэрэ аIоу зэхэсэхы. Сыд губгъэна, сыд емыкIу, Сипсэлъапи ар хэсэхы. Зэхэсхыгъэм слъэ физгъанэу СыпэгъокIми, сымызаф. Мафэу, шъхьафэу, нэф хэгъанэу А псэлъэжъри псэлъэ наф. Мора сэIо Iоф зежъугъэшIэу ШъушIэн шъумышIэу зигугъу шъушIырэр? IупшIэ шIыныр псалъэм ыпшъэу Джары жэри зыфэмыпшърэр. Мора сэIо джы шъуилъапIэу ЧылэлI пстэуми къахэкIыгъэр? Сыд ышIагъа лIыгъэ напэу Цу бжъэкъуитIур тырикIыгъа? «КIыргъ» езгъаIоу тIыбжъи цубжъи ЛIыгъэ IофкIэ сэ тескIыгъэп. Губгъэн хэлъэу сихъохъубжъи Санэу итри зэскIэкIыгъэп. ИщыкIагъэу зыщышъулъэгъурэм Зэуи арэп – згъэкIодын, Хъяр нысащэр зыщышъуфэхъурэм Шъуиутыгуи сэ ситын. 395 396 КъэшъошIэжьа, лъэпцIэ цIыкIоу Псы кIэй ныбэм сыдэтыгъ, КIоба шъуIомэ, сышъуфэмыкIоу Сшъхьашъо Iаджри ишъуутыгъ. Щытхъу щысиIэп сIоу сичылэ СыщашIэжьми, себгъукIонэп. Сыщалъфыгъэу, сыочылэу Зысэлъытэшъ, аущтэу сIонэп. 1957 ГУЩЫIЭ ШЪАБЭХЭР Ахэр зэпыих сыд пай ядгъэIон, Тигъогухэр зэблэкIых, зэтекIых. Сыд пае уIагъэм щыгъу теттэкъон, Сыгу хэкIы, сыгу хэкIы, сыгу хэкIы. Тишъэогъугъэ къысэхьылъэкIзэ, Нэплъэгъу онтэгъури сщэчын слъэкIыщт. ТызызэблэкIрэм, сыкъызэплъэкIзэ, Узыслъэгъужьрэм – жьыр сфэмэкIэщт. Гум илъыр зэкIэ зэхэзыхыгъэр Орышъ, мы псалъэр джыри осIон: Шъэогъур сэры къыхэзыхыгъэр, Сыд пае шъхьакIор къызтезгъэкIон! 1957 397 398 СИКIАСЭР ОРЫ, СИЖЪУАГЪУ, ГУМ РЕНЭУ УРИГУШIУАГЪУ Мазэр сигъуазэу пчыхьэм Сишыпэ уадэжь сыкъехьы, Сишылъэмакъэ къушъхьэм Хэлъэтэу орэд зэхелъхьэ. СикIасэр оры, сижъуагъу, Гум ренэу уригушIуагъу. Мо жъогъохэчъэу слъэгъурэм Илъагъо сыкъытелъадэ, Дэхагъэр бгъэм диз зыхъурэм Мэзагъом уфэсэгъадэ. СикIасэр оры, сижъуагъу, Гум ренэу уригушIуагъу. Сишы лъэкъофэу фарэм Ысэкухэр жьым щыкIэфэфых, КIасэм шIулъэгъоу фэсхьрэм Дунаир зэлъегъэнэфы. СикIасэр оры, сижъуагъу, Гум ренэу уримэзагъу. 1957 СИДУНАЙ Пчыхьэшъхьэ уашъом узыдэплъыекIэ Жъогъо миныбэм ар ядунай, Мэзэ къихьэгъакIэр къызытфыкъокIкIэ Сыдэу дэхэшхуа мы тидунай! Гъэтхэпэ чIыгур къэтэбэ джанэм Зэшъо/зэикIэу егъэкIэракIэ, Пчэдыжьы тыгъэр чапэм къыкъокIышъ, Нэфыпсы фабэр чIым къытырекIэ. ОрыкIэ кIасэу, узыгъэпагэу, Гур, сыоупчIы, уиIэр джы сыд? Дунэе мылъкум щыщэу, Iэ фэпшIэу, Хэпхырэр сыда? КъаIо, къэлъыт! Жъуагъомэ уашъор ярэгушIуагъу, Мэзэ къихьэгъакIэр арэгъэшIагъу, Ахэр штэ пIоми, пIысымыхыщт, КъызысфащэйкIи, IузгъэзыкIыщт. НапIэр къэсIэтэу хэкум сиплъыхьмэ, Слъэгъурэр зэкIэ сэ сиунай. ЦIыфхэр шIу плъэгъоу ежь уалъэгъужьмэ, Джары гушIуагъор, джар сидунай! 1957 399 400 ДУНАИР ЗЫ ЧIЫПIЭ ИТЭП Осэпсыцэр къэгъагъ тхьапэм КъыIэпызи, къефэхыгъ. Тыгъэбзыир пщэфы къуапэм Зэрэкъотэу чIым фехыгъ. Онджэкъ шъхьагъым Iугъо макIэр Игъорыгъоу шъхьэрэсыкIы, ПсынэкIэчъым иор пакIэ Мыжъо цакIэр пеупсыкIы. Жьыбгъэ псынкIэм зиIэтыгъэу Къушъхьи шъофи зэпечъыхьэ, Шыуми ичъэ зыритыгъэу МэзыIапчъэм ечъэ, чIэхьэ. Чъыгышъхьапэр тыгъэ фабэм ЛъэпэпцIыеу фыдэплъые. Пхъэр кIэстыкIмэ, машIор шъабэ, ГъучIыр щылъмэ, мэулъыи. Гухэлъ шъэфхэр сатыр хъунхэу, Бгъэр сшIуатIатэшъ, къысшIудэкIых. ЛIэшIэгъу уахътэм чъэгъу дэхъунхэу ЗыпаIэтышъ, ащи текIых. Мэфэ нэфыр, санэIу уикIми, КIэ зэпытэу къэгъэзэжь. Чэщ мэзахэм гъашIэр рикIми, МэзэгъопскIэ къысхэпсэжь. Чъыгышъхьапэр тыгъэ фабэм ЛъэпэпцIыеу фыдэплъые. Пхъэр кIэстыкIмэ, машIор шъабэ, ГъучIыр щылъмэ, мэулъыи. Жьы пкIэмытэу ущыт зыхъурэм, ЩыIэныгъэм пфимыдэщт. ЧIы хъураеу тфэчэрэгъурэм УщэIэфэ уфэдэщт. 1958 401 402 Тыгъэ Iэпэпсхэу дышъэпсы нэфхэр ЧIым теджэгукIхэу сэ зыщыслъэгъурэм, Сымылъэгъугъэхэми о пIэпэ чэфхэр Слъэгъугъэхэу сшIошIы сыодэIу зыхъурэм. ХЬАГЪЭУДЖ Ощхыбыбым ымэ амэ Нахь сикIасэ зи щымыI. Орэд минмэ ямэкъамэ ШIур къысхалъхьэ, сарыщыI. Зы орэдэп, орэдитIоп, СищыкIагъэр орэдыб. Зы ощхыцэп, ощхыцитIоп, Къыстещхэщтыр ощхыбыб. ЗЫ ОРЭДЭП, ЗЫ ОЩХБЫБЭП Зы пхъэгулъэп, зы чэрэзэп, IэшIуи хафи къыпфэзыщт. Зыр тэрэзмэ зыр тэрэзэп, Нахь тэрэзыр тэ щыпшIэщт? Жьыбгъэ макIэр уцмэ, чъыгмэ ЯшъэбэкIэу ашъхьарыс. Псыхъом къушъхьэм зыкъычIихмэ, Хыр гугъапIэшъ, зышъхьамыс. Зы псы къочъэп, зы чъыг дахэп, Дахэу щыIэр сыгу хэпкIагъ. Зы къэгъагъэп, зы уц махэп, Дунай дахэр сищыкIагъ. Адыгэ пшъашъэм ишIыкIэ дахэ, Адыгэ кIалэу гукIэ мымахэм Плъырыгъэу хэлъыр, ащ игъэпсыкIэ О уимэкъамэмэ къыраIотыкIы. Тхъожъые цIыкIум икIокIэ кIорэу Уипщынэ ныбэ о зэIэощы, Щагъдый лъэкъофэу онэш шы чъэрым УидежъыукIэ сыдэу ехьщыр. Ипэу зэманэу ошъопщэ шIуцIэм Ыбгъэшъхьэ шъыпкъэм уишыблэ гъуагъо Къыщыбгырыузэ, лIэшIэгъу тхыцIэм УпчыкIэ хъупскIэу утесэлъагъо. Гъэмэфэ фабэм къещхырэ ощхэу, Нэфылъэм цIыфхэр зэригъэущхэу Джы къызнэсыгъэм о уипщыналъэ ГушIо нэплъэгъукIэ тызэIуегъаплъэ. 1958 КъызыпшIэщтыр IэшIуи хафи УахэIагъэу зыхъукIэ ары. Шъыпкъэм ипцIи, пцIым инафи ЗэхэпшIагъэу пшIэмэ ары. 403 404 Зы гъэхъунэп, зы хэп, зы псэп, ЧIым нахьыби къыздытет. Зы пщэф закъоп, зы тыгъэпсэп, Сызыфаер сэ бэдэд. Сыда пIомэ, слъэIуфагъэу Дунай нэфыр симычIыф. Тыгъэр тыгъэшъ, къысIуфагъэу Инэфыпси бгъэм чIэмыф. 1958 МЭЛКIАП Тхъурбэпс фыжьыр зэзыутхэкIэу Ом къищхыкIрэр си МэлкIап, Псы мыжъуакIэр зэзыутэкIэу Ащ кIиутрэр сэ слъэкIапI. Мачъэ, мапкIэ, мыжъо цIынэм Къелъэтэхы, мэлъэпао. Лъэпэрапэу мэзы цунэм Зыхэпшъахьрэм, пщэм едао. Мэл отэрэу мэлы минмэ ЯIой макъи къыхэIукIы, Ынэ къикIэу нэпкъ мыинмэ Блэгъоф тамэу къадэукIы. Зэ хэкIукIы, зэ хэчъыкIы, Зэ чъэкIыгъэу ар плъэгъущт. ШIулъэгъу псалъи къызхепчъыкIы, Гъусэ мафи къыпфэхъущт. Къушъхьэхъу лъагэр илъэгапIэу Си МэлкIапэ гъашIэм щыщ, Ежь зыщыщри ымышIапэу Чылэгъуабэм апэчыжь. Чыжьэ/благъэр гум къэмыкIэу Уздежьагъэм сыкъэкIощт, ШIукIэ отэшъ, къыпшъхьэщыкIэу Орэд шъаби къыпфэсIощт. 1958 405 406 Ыгъэпэ/пыхьэу, чIыр зэщигъэчэу Осыбэ телъмэ – цIыфмэ аIо – Нэшанэу щытышъ, тыгу ыгъэшхэкIэу Гъэтхэпэ мафэу гъэбэжъур къакIо. Натрыф лыпIагъэр чъыгмэ ятеплъэу Сэхъыцэ фыжькIэ чъыIэм ефапэ. Жьы Iуимыгъахьэу, хьылъэу жэхэлъэу Ос фыжь Iужъум чIыгур егъапэ. ОСЫБЭР ГЪЭБЭЖЪУ НЭШАН СшIэрэп къэхъугъэр: сыбзыу зэ сIонти, ЗырысIэтынэу тамэ згомыт. Тыгъэшхом дэжьы лъэсэу сыкIонти, КIоныр хэгъэкIи, слъэ сыфимыт. Зысэрэпхъуати!.. – тамэр сыубгъоу Сыбыб сшIоигъоу непэ сыпсынкI, Пчэдыжь ошъогур гукIэ сигубгъоу Гъозыр шъхьэщехы силъэгъо нэкI. БЭРЭ МОУЩТЭУ ГУКIЭ СЭХЪУ 1958 ЧIылъи ошъогуи яшъэбэ Iуплъэу Нэплъэгъум хэлъыр арщтын зилажьэр. Мажьэ зишIыгъэу, тIэкIуи фэкуплъэу, Слъэгъузэ жьы макIэр гъатхэм фэлажьэ. Мэщы шъхьэлъагъэу хышхом пеIэщтыр ГушIом зэрехьэ, щытэу мэуалъэ. Лъапэр зэрысхмэ гъусэу сиIэщтыр Мо чъыгыр арышъ, ари къыспаплъэ. Чъыгым изакъоп, мо къушъхьэ лъагэм Иос нэгуфи къысфаеу сещэ, Пщэфы тхьагъэпцIэу зыгуи мымахэм УфэзгъэкIощтэп ыIоу къыспежьэ. Ащи сыпылъэп, слъапэ сIэпыкIэу ЧIым сикIорыкIзэ зисэIэтыкIы. Жьым фэдэу гури псэри сфэпсынкIэу Уц къашхъуи мэзи къызэсэнэкIы. 407 408 СшIэрэп къэхъугъэр: сыбзыу зэ сIонти, ЗырысIэтынэу тамэ згомыт. Тыгъэшхом дэжьы сыкIонти, КIоныр хэгъэкIи, слъэ сыфимыт. Быбын кIэхъопсым сыхэзыхьагъэу Сезыхьыжьагъэр, ярэби, сыд? СшIэрэп фэIуагъэр: сыхэсыхьагъэу ГукIэ сыхьарзэу ошъогум сит. 1958 IАПЛI ЕСЭЩЭКIЫ Тигубгъо хашъо КъысIогушIукIы, Итеплъэ шъуашIо IаплI есэщэкIы. Осэпсыр слъапэу КъыщесэхьакIы, Пчэдыжьрэ снапэ Ащ рысэтхьакIы. 1958 409 410 АГУИ МЭПЛЪЫ, ТУТЫН ЕШЪОХ Бжыхьэ цIынэр гум фэIэтрэп, Зэпымыоу къещхы, къещхы. Чэщи мафи къафэубытрэп, Уцу зимыIэр ощхы, ощхы. Тутын Iугъор пщэгъо Iужъушъ, Унэр шIэхэу жьым хихьащт. Тыгъэгъазэу хьэмэ зэжъум Тезэч машIуи дишIыхьащт. Мэщ Iухыжьхэр шъофым еплъэх, Янэплъэгъуи къэумэзэхы. Тутын ешъох, агуи мэплъы, Ощхым ищхи ащ зэхахы. Мо лIы купмэ кIэны цIыкIур АIэгу илъэу – зи къащыхъурэп! – «КIанч» рагъаIоу Iэнэ шыгур Зэлъагъаджэ – ауджэгъурэп. Къоджэ кIожьым уфаемэ, Гъончэдж лъапэр дэпщаемэ, Сыхьат зытIукIэ унэсыщт, Бжыхьэ джэгуми уахэтыщт. Пшъэшъэ дахэм инэплъэгъуи, Пхъужъы пагэм ишIулъэгъуи Пчыхьэшъхьапэм уафифэщт, Яплъырыгъи къыпхэфэщт. Ары шъхьакIэ, тыгъэгъазэм Губгъо шъофым зыщегъазэ, Бзэко нэкукIэ ащ ышъхьагъы Ощхыпс чъыIэр тегъынагъэ. ЗаIэтынэу къызыошIурэм, Зыхадзэнэу хьасэу шъурэм Мо лIы купыр тыгъэм ежэх, КъыкъокIынба аIоу ешэх! 1958 411 412 ГъогурыкIо/зекIом жьаур фэбгъашIоу Жьыбгъи, осхъоти, огъуи утекIо, ШIушIэр тфэзышIэу узыхьи хашъом УизгъэтIысхьагъэм опсэу етэIо. ШIУШIЭР ЗЫШIАГЪЭМ ОПСЭУ ЕТЭIО ЧIылъэм щысшIагъи щысымышIагъи, Бэба ныкъуашIэу джыри къэнагъэр. Гухэлъы чыжьи гухэлъы благъи, СыцIыфышъ, сэры зышъхьэ къихьагъэр. СищыIэныгъэ имэфэ лъагэ Лъэбэкъу щыздзынэу сыщыхьазыр. ЛIэшIэгъу зэхэтмэ ягъогу мышъхьахы Сытетэу сэкIошъ, щысиIэп шъхьасыр. ЦIЫФЫР. ТАРИХЪЫР. ЧIЫЛЪЭР ПчыкIэм ихъупскIи, ишыблэ гъуагъуи КъызхэкIрэр зэкIэ джы къызгурэIо. Ем иIушъашъи, шIугъэм илъагъуи СешIоу, сепыеу чIылъэм сырэкIо. Мы сидунаи щыщэу зыгори СшIозыушъэфыни ныбжьи къэхъущтэп, СIорэр пшIошъ мыхъоу арэущтэу шIэри Тарихъ хъэреным къыпфигъэгъущтэп. Джа жьыбгъи ощхи кIуачIэ къыпхалъхьэу, Мышъэфэу, нафэу чIым утерэт. Къушъхьэм ымакъэ бзыумэ къыпфахьэу Уичъыг бырабэ уриорэд. ГъогурыкIом лъагъор къызехьылъэкIрэм, Уеджэшъ, нэгушIоу къызэощалIэ. ЧъыIэ ар лIагъэу къызыщыхэкIрэм, Пхегъуатэ ренэу пхъэ гъугъэ IаплIэ. Узэндэрытэу гъашIэм ухэтышъ, БгъэшIагъэр бэми, джыри упшъыгъэп. Нэплъэгъур сIэтмэ, сапашъхьэ уитышъ, Силъагъо ныбжьи хьылъэ сфэпшIыгъэп. 1958 Сидунай нэфы ифыжь ошъуачIэ Заоу щыкIуагъэр къыпфэслъытэн, ТекIоныгъэ пстэуми сэ яшыгъачъэ Къэзгъэчъэжьынышъ, уахэзгъэплъэн. Атом зыфатIоу джа къетхьыжьагъэр Сэ сиIэшIагъэшъ, сишъхьарыхъон, Тыплъэмэ тлъэгъоу шъэфэу ташъхьагъыр ПфызэсэгъашIэ, тхьагъэбэгъон! 413 414 ШIулъэгъу/гушIуагъуи, гухэкI/гукъауи Ощ фэдэу чIылъэм сэри щысшIагъ, Сикъушъхьэ рыплъи, синэпкъы къауи СигъашIэ Iаджри зыщыхашIагъ. Джаущтэу сыщытми, симэфэ лъагэ Икъэгъэзэнчъэ сыхэтэу сэкIо. ЛIэшIэгъу зэхэтмэ ягъогу мышъхьахы СыцIыф сэ джыри, джыри щысэIо. 1958 НЫМ ФЭСЭГЪАДЭ, СЫФЭУСЭ СызыщапIугъэу, сихэку гупс, Гум иорэдыр о пфэсэус. Ным уфэзгъадэу орэд пфэсэIо, Усинасыпэу уигъогу сырэкIо. Гъэтхэ къэгъагъэу, сихэку дунай, ЛэжьэкIо цIыфым о урыбай. Насыпым, гугъэм игъогу утет, Мамыры огур уашъхьагъ ерэт. СикIэсэ хэкум щытхъур фаIуат, Орэдми огум зыщерэпхъуат. Зэкъош лъэпкъыбэр сихэку щэлажьэ, Зыбын/унагъом шIугъэм тыфащэ. Адыгэ хабзэм о урипIур, ЩыIакIэр къинми, утыгъэ нур. Сихэку лэжьакIо дунаим щашIэ, ХьакIи къыфакIо, джэгуи щыфашIы. 1958 415 416 ЛIЫЖЪЫМРЭ НЫОМРЭ Къэбар гомыIум къызыреутым, ЗиIэтэу ныор къэтэджыжьыгъэп. Къужъы чъыгыжъэу пчъэIупэм Iутым Фэдэу илIыжъи ыплIэIу гъужьыгъэ. Зигъэгъожьышэу бжыхьэр къызысрэм, Ащ ыбгъэгупи къыпеубытыкIы, КIимыгъэкIыхэу лъакъор зыузрэм, Гупшысэ Iаджми гур къаунэкIы. Гъатхэр къэсыфэ хэтшIэра ахэм Джэнэт шIыгъахэу мы чIылъэ дахэм Тхьапшрэ лъэбэкъур зэрэщадзыщтыр, Амэкъэ шъаби зэрэщыIущтыр. Пчэдыжьы тыгъэр огум къызщепсрэм, Щагум дэкIыгъэу лIыжъыр джы лъэсы. Урамы напцэм пцелэу щысысрэм Дэжь зыщиплъыхьэу мафэрэ щэсы. Илъэсы тIокIыр тешIагъэ шъхьакIэ, Ыкъо игугъэу гъогупэм паплъэ. Илъэсы тIокIы тешIагъэ шъхьакIэ, Нэпсы щыугъэм гугъэр етхьалэ. Мафэрэ фэдэу непи урамыр ИгущыIэгъоу джыри ар щыс, Пшысэ хъужьыгъэу гупшысэ самэр Бгъэгум дэмыфэу бгъэгупэм диз. 14 Ыкъо илэгъумэ ар къызалъэгъурэм, НэмыкI урамкIэ гъогур зэпачы. Е фырекIокIхэшъ, лIыжъэу гугъу ыхьрэм Икъин тыращэу IаплIыр ращэкIы. 1958 ЛIыжъым изакъоп, лIыжъыр шъхьэзакъоп, Iофри ыбгъэгоп, Iофри ылъакъоп. Ымыгъотыжьрэр ишъэо закъу, Заом ыстыгъэр игугъэ закъу. Заказ 041 417 418 Псэлъыхъуабэм гур ахадэ, Мыдэхъунэу сежэ, сэкIо. Хэта адэ, хэта адэ Къыхэпхыщтыр гум къысеIо. Урам гупсэм, урам дахэм КIэлэ/гъуалэр щызэблэкI. КIэлэ нагъом, кIэлэ пагэм Ыгу зэ закъуи сыкъэрэкI. Гъэтхэ мафэм идэхэгъум Тиурамы цIыфыр тиз. Тэ щишIэна сишIулъэгъум, СыкIэхъопсэу унэм сис. СЭ СИКIАСЭ КЪЫСЛЪЫКIОЩТ Тыгъэр къысфепсэу, нэфыпсэу Сыдэу дунаир сфэдах. Дэхагъэр оркIэ сфэгупсэу Ошъогури ренэу сфэлъаг. КIэлэбэ дэгъумэ сазхадэм, О зымкIэ сымыдэхъугъ. ШIулъэгъукIэ укъызысатэм, Дунаир тыгъэпс сфэхъугъ. Сигупсэ нагъо сикIасэу Тхьэм къыситыгъ, сидунай. Псэм уфэзгъадэу, сыразэу СызыфыщыIэр ощ пай. ШIу плъэгъоу, ори уалъэгъумэ, УигъашIэ гушIогъо закI. ГуитIур шIулъэгъукIэ зэдэхъумэ, ЩыIакIэр мэзэгъо папкI. ОШЪОГУРИ РЕНЭУ СФЭЛЪАГ 1958 КIэлэ купэу урам къуапэм Щызэхэтмэ уахэмыт. О зызакъом, о зызакъом Фэшъхьаф гуми къысфемыд. Бжыхьэ чъыгмэ ягъо хъугъэ, ПкIэшъэ тэкъури къылъыкIощт. Сэ сикIаси, гур мэгугъэ, Къаштэ пIапэ къысиIощт. 1958 14* 419 420 КIэлэ мыгъоу, кIэлэ маф, Пчыхьэ къэси сыкъыппэплъэ. ПшIэрэп нахьы, ощ фэшъхьаф, КIэлэжъ горэ сэ къысфэлIэ. Сэ зы кIалэ шIу слъэгъугъ, Чэщи мафи ар сыгу икIрэп. Садэжь къакIуа? Сыплъэхъугъ! ЗыкIи ыгуи ащ сыкъэкIрэп. Гъунэгъу пшъашъэм тхьэетагъ, Ащ кIэлабэ къыфыкъокIы. Ащыщ горэм сыгу етагъ, Ау къэлапчъэр сфызэгъокIы. КIЭЛЭ МЫГЪУ, КIЭЛЭ МАФ Адэ гущэ, хэт Iэзэгъу Ори сэри къытфэхъун. О зызакъор шIу сэлъэгъу, Хэты мыгъор сэ слъэгъун. СикIэпхыни зэжъу, кIако, УздэкIощтми уимыгъакIу, ГъашIэр щхызэ мачъэ, макIо, Бгъэм дэмызрэр шIулъэгъу закъу. СикIэсагъэм иIэужы СIапэ лъэуж къытринагъ. Зыми, зыми къынэужым Сыщымыщэу сыкъэнагъ. Ом ижъуагъо хэчъы, хэзы, Узынэсрэм, укъыстын, Iэлъын цIыкIури Iапэм пэзы, Хэт ащ фэшIуи къыситын. ПХЪУЖЪ ГУКЪАУ 1958 Джа узкIыгъумэ ар ахэт, Хэта пIоуи, земыгъап. ГукIи псэкIи укъысхэт, О зызакъор сигугъапI. А кIэлэжъым семыгъэхь, Пчыхьэ горэм къысфыкъокI. УишIулъэгъуи сэ къысфэхь, КъэмыIошъуми, къысэIокI. 1958 421 422 ЛЪЫТЭГЪЭКIУАТЭ, ЛЪЫКIЭТЭГЪАХЬЭ Мафэхэр чэфых, илъэсхэр дахэх, Титыгъэ нэфи шIукIэ ташъхьагъ. Чэщхэр мэзагъох, жъуагъохэр лъагэх, Тидунай нэфы ари щытшIагъ. Зэпэлыдыжьхэу, зэпэжъыужьхэу Ошъогум теплъэшъ, жъуагъохэр изых. Зыбын/унагъоу, лъэпкъ зэдэIужьхэу Тихэгъэгу кIасэ тэ тызэдисых. ЩыIэкIэ тхъагъор тэры зылэжьрэр, Гъэбэжъури тэркIэ нэхъой. ЗиIофышIагъи тэры кIэзыщрэр, ГушIуагъуи ренэу тихъой. Теджэ, тэлажьэ, непэ щыIакIэм ЦIыфым идахи тэ хэтэгъуатэ. Тыгуи зепхъуатэ, тами къыдгуакIэ, Тихэгъэгу щытхъуи лъытэгъэкIуатэ. ЛъытэгъэкIуатэ, лъыкIэтэгъахьэ, Игъогу хэхыгъи тытет, тырэкIо. ТепIу, телэжьы, тызэхегъахьэ, Хэгъэгу быныбэм опсэу етэIо. 1958 ЦIЫФЫР КЪЭРЭХЪУ ЦIыфыр щэрэI – щыIэмэ хъяр. Хьаткъо Ахьмэд Тетэп дунаим мыщ нахь гушIуагъо: ЦIыфыр къэрэхъу, тфэрэхъу ар шIу. ШIоу щыIэр чIылъэм фэхъушъ гухахъо, ЦIыфэу къэхъущтым ар иIахьышIу. Тыдэрэ чIыпIи, тыдэрэ къуапи ЦIыфыр шъхьэфитэу къыщытфэрэхъу. Фыжьи, шIуцIи, гъожьи – тигуапэ, Хэт фэдэу щытми, мафэ тфэрэхъу. Икъун ныбжьи, ныбжьи тэ тIощтэп, Еу щыIэ пстэури ащ тэ тетIощтэп. ЦIыфыр къэрэхъу – къэхъумэ нахьышIу, Къэхъурэр насыпышъ, шIур иIахьышIу. Ошъогу шхъонтIабзэр къэхъурэм ий, Къэхъурэр зэкIэ чIым исабый. Мы дунаишхор ащ идунай, Янэ итынышъ, ар иунай. Лэгъупыкъопсэу зэмышъогъуиблыр, Гъэтхэпэ пасэм дэхагъэу хэлъыр, Бжыхьэсэ кIырэу шъолъыр зэикIыр, ЧIылъэ шъхьэтехъоу осы нэгуфыр, 423 424 ЦIыфэу къытфэхъурэм нэплъэгъу фэрэхъу, Тхъэзэ лэжьэнэу цIыфыр къэрэхъу. ЦIыфыр къызыхъукIэ хъупхъэу щэрэI, Гуахьыр нахьыбэу Iэдэб ерэI. Iахьыл/лыщыщкIэ хэти дэзекIоу ЦIыфыр псаунэу непэ тесэIо. СшIэрэп, къэсшIэжьрэп – а зыр ымыIоу ЦIыфыр щыIэнэу непэ тесэIо. ЦIыфыр къэрэхъу – къэхъумэ нахьышIу, Къэхъурэр насыпышъ, шIур иIахьышIу. ШIуцIи, фыжьи, гъожьи къытфэрэхъу, ЦIыфэу къытфэхъурэр мафэ тфэрэхъу. 1958 ЩЫIЭНЫГЪ Жьыбгъэр зышъхьэщыт мэзым ЩыIэныгъэр фэд. Зы гъэп, гъитIоп, джы нэсы Сэри ащ сыхэт. Чъыгхэр огум щыгурымхэу ШыгукIэ чIегулIэх, Утын бащи зэрамыхэу Iаджи щызэрэлIых. Къызэрилъэу а сыхьатым Махэр рекIыкIы. ГукIэгъунчъэу натIэр натIэм РегъэутэкIы. Ытх ыуфэу чIыгум нэсми, Лъэшыр мэбанэ. Шъхьапи лъапси ыгъэсысми, Пытэр къанэ. Закъуиушъафэу къогъум къотэу Чъыги щыплъэгъущт, Жьыбгъи тыгъи ымыгъотэу Чъыги угу щегъущт. Ахэдзыгъэу, изэкъуабзэу Чъыги уIукIэщт, Нэбгъо шIыпIэу, Iэсэ/Iасэу Чъыги уфэзыщт. 425 426 Жьыбгъэр зышъхьэщыт мэзым ЩыIэныгъэр фэд. Зы гъэп, гъитIоп, джы нэсы Сэри ащ сыхэт. Къепщ, къилъ, зыгъэхъушI, жьыбгъэр! Къепщ, къилъ!.. Къинми тхъагъо щыIэныгъэр, О сIэмычIэ уилъ!.. 1958 САУКIЫГЪЭП Зыми джыдэдэм сэ сиукIыгъэп, Гур зы щэ плъыри пхыристыкIыгъэп!.. Орзэнэ псынкIэу жьым сыкъепхъуатэ, Къэхъугъэр сшIэрэп, сыздэлъыр хъуатэ. СыIугъо шIуцIэшъ, чIым сытецуахъо, Ежьашъор ышъоу дунаир шъуагъо. МэшIуаем шъофхэр зэкIиубытагъэх, Унэхэр щылъых, зэхэкъутагъэх. Хьалыгъу такъырыр сабый IэмычI, Орэд тхьалагъэр жьым щымэкъэнчъ. Джары дунаим сэ щыслъэгъугъэр, Джары къэхалъэ ар зэрэхъугъэр. Зы фаби, нэфи, макъи щыIэжьэп, Рэхьат гукIоды нэмыкI тетыжьэп. Сыдэгуа сэIо, сыкъызэкIащтэ, Псэих/гуихкIэ сыкъызкIэлъатэ. Сэплъэшъ, нэгушIоу сишъуз мэчъые, Сипшъэшъэжъыий кушъэм щэхъые. Зыми джыдэдэм тэ тиукIыгъэп, Сиошъогу огуи къыраутэхыгъэп. Чъыгхэр гупцIанэу зэлъэкъэгъагъэх, Мазэр нэгушIоу къехьэ ташъхьагъы. Псы къочъы цIыкIумэ орэд кIаIукIы, ПкIаумэ зэдаштэу жъгъыур паупкIы. 427 428 Сэплъэшъ, нэгушIоу сишъуз мэчъые, Сипшъэшъэжъыий кушъэм щэхъые. Зыми джыдэдэм тэ тиукIыгъэп, Сиошъогу огуи къыраутэхыгъэп. Хьау таукIыгъэп, хьау таукIыгъэп, Дунайри зэкIэ къэхалъэ хъугъэп!.. Гупсэф/Iэпсэфэу шъучъыех, цIыфхэр. Зандэу шъущытми, шъучъыех, чъыгхэр. 1958 ЩЫIЭНЫГЪЭМ ШIУР ХЭГУАЩ Псэу, псэу – щыIэныгъэм шIур хэгуащ, УишIушIагъи уигъогупэ терэгъуащ. Хьаулыеу «шIу шIи псым хадз» аIорэп, ЦIыфым ишIушIагъи пкIэнчъэп, кIодрэп. Джа псэлъэшIум шIугъэу хэлъым зерэIэт, Мыр пфэсшIагъэшъ епIоу зыми пэмыIэт. 1958 429 430 ХЭШЪЭЕ ЛУЛ Уихъишъэ шъэфхэу убгъэгум дэлъхэр, Хэшъэе лулэр, къысфиIотыкIых. Зи хэмыгъэзэу лIэшIэгъу илъэсхэр Синэплъэгъу гъашIэ щызэблэгъэкIых. Уизэо хьылъи, уитутын Iугъуи, УитекIоныгъи, уишъхьэуз гугъуи, Гур зыгъэбыбэу уихъяр гушIуагъуи, УзыхэмыкIэу уитхьамыкIагъуи Щыгъы зэрыблэу къысфызэрышIи, Уижъгъыу мэкъами сыхэгъэдаIу. СшIэмэ сшIоигъошъ, цыхьэ къысфэшIи, Къысфызэдэхи зэкIэ къысаIу. Тарихъы къатыр зэлъызгъэхъыеу Щэбзэщэ папцIэр джа щэбзэ пкъыем Къыщызкъудыий зэ зытIупщыгъэм, Кутакъэр чIылъэм къытезыщагъэм, Джэмышх рышхэныр къезыхьыжьагъэм, ПцэшIощэ мыгъор къытхэзыщагъэм Имурадыгъэр къызэлъыIуат, Ибзаджи ишIуи хэсэгъэгъуат. Бжьэмати, таби, натрыф хьаджыгъи, Тхъууалъи, Iанлъи, лъэтэн тэджыгъи Яорэд лъапсэ, силулэ маф, Тарихъы хъишъэу къызэпыгъаф. Чылэ къутафэхэу къушъхьэм ахэлъхэм ЯгъэунэхъукIи игугъу къысфэшI, ЦIыраужъ кIыпIэу а къэхэлъэжъхэм ЯлIакIи сымышIэ къызшIомыгъэшI. Тыныбэ екъуа, имыкъоу къана? ЗызэкIэткъузэу зыхэтэгъанэшъ, Уцыпэ пакIэм фэдэу лъэгэгум, УиIугъо гъуапчэ фэдэу ошъогум ТичIылъэ кушъэ тэ тызэрилъэу ТикIмэ тшIоигъоу тызэрэпылъым Икъэбар гугъи сшIомыушъэф, Идэгъуи дэий зэхэтэгъэф. ЗиIоф къимыкIрэр къызэрэтлъыхъоу, ТищыIэныгъи къазэрэщыхъоу, ЗэрэмыпсынкIэр, силулэ маф, Зи хэмыгъэзэу къысфызэгъаф. 1958 431 432 Хъырбыдзы купкIэу ныкъоплъы/шэплъым КъокIыпIэ чапэр джыри ыштагъэп, Мэлы Iэхъогъур зичIыгу джы итым Ом хэзрэ жъуагъор къыфэлъытагъэп. ОМ ЖЪУАГЪОР ХЭЗЫ, КЪЭУШЭПЛЪЫ Дунай къопиплIым изылъэныкъоу Ар къыздикIыщтым сыщымыгъуаз, Сэ сшIэрэ закъор а зыр сфэныкъоу Къепсыщты жъуагъоу гукIэ сфэгъуаз. Непи неущи зыгорэм сежэу СищыIэныгъэ гугъэ хэмыкI. Непи сфэдэеп, неущ нахь Iушэу КъэкIощт къысшIошIрэр гухэлъ нэмыкI. НЕУЩРЭ МАФЭР ТИГЪЭШIЭ ЩЫI Мары, джыдэдэм тадэжькIэ къэкIи, Чылэ къэбархэр къысIуагъэкIагъэх. Гъатхэм дежъыоу тимэщи къэкIы, Натрыфри чIыплъри къабзэу апкIагъэх. Нэгуфы фыжьэу уауж къихьагъэм, Сыдэуи лъытэ, ар егъэкIуасэ. Зинабгъо бзыоу зизыушъэфагъэм Орэд фиIуагъэп, ымакъэ шъхьасы. ЦIырыу/щырыукIэ нэфылъэм пежьэ, Дунай фыжьышхом ищыри хещэ. Тамэр зэкIещы, тамэр еIэты, Тыгъэм ынэгуи нурэр кIэлъэты. 1958 Илъэсы псаум зэфэхь/зэфэсхэу Бгы лъэпэ кIыщым Iофыр щэкIуатэ. Чэу пэкIэ Iаджми пхъэтэкъэжъ тесхэу Тичылэ лIыжъмэ къэбар щаIуатэ. Уичылэ пкъэоу о къыпкIэтынри, Ежь укIэтынри сыд ымыуас! Сичылэ гупсэ тыгъэу шъхьащытри ЕгъэшIэ лъапсэм орэмыкIуас. Непэрэ мафэр зэрэмэфэшIур ШIугъэкIэ хэти, хэти есIон. Ар сэIо шъхьакIэ, неущым фэшIур Джыри нахьышIоу къыкIэлъыкIон. 433 434 Ау зэгорэм мафэр тфэпщагъоу Огъур къебэкIмэ, хэткIи дэищт. Сыд фэдэу щытми, сызытепщагъэу ЛъэгъуакIэу сиIэм гур фэсщэищт. Неущрэ мафэр тигъэшIэ щыIэшъ, Титыгъэ шъаби огум ерэт. Непэ нэмыкIэу неущри тиIэшъ, Насыпы джанэр шIукIэ тферэд. 1958 ГУМ КЪАХИХЫРЭР ЗЫ НЭБГЫР Мы илъэсым ибжыхьапэ ПIалъэшъ, сыкъэсыщт. Сыкъызысрэм пчыхьэшъхьапэм Дахэр тэ зэтIощт. Слъэгъурэ Iаджми сахэмыдэу Уадэжь сыкъэкIощт, Ощхы быбым сэ сыфэдэу Угуи згъэгушIощт. Чъыгы пкIашъэм яIушъашъэ Шъабэу къыпфэсхьыщт, Къыохъуапсэу тичылапшъэ Пшъашъи къыдэкIыщт. Сыдэу тшIына, гум къахихрэр Зы нэбгыр ныIэп. О зыр ары мыр зыфэстхрэр, Ощ нэмыкIи сиIэп. 1958 435 436 СЭ АХЭМЭ АГУ СЫКЪЭКIЫЖЬРЭП Бэ пшъэшъэ дахэу синэIосагъэр, Япчъагъэ тхьапшми, къэсшIэжьрэп, Хэт къыуиIона узикIэсагъэр, Сэ ахэм непэ агу сыкъэкIыжьрэп. НапIэр зэтелъмэ, кIэлэгъу щыIакIэр Гупшысэ пшъыгъэу сапашъхьэ къехьэ. Зесымыгъаштэ сшIоигъо шъхьакIэ, СигукъэкIыжьы гыеу къысщэхьэ. Бгъэгум дэхъыкIрэр тхылъыпIэ тхьапэм Хэзгъэчъыхьаныр къызыщыздэхъурэм, Бзэм къыхьрэ псалъэм анахьы пшъхьапэм Дышъэр пезгъаIэу сызыщылъыхъурэм, Сишъхьэпэягъэ къэщэны Iаджмэ Мыжъо шIомыкIэу агухэр ыстыгъэх. Сыхьакъужъокъузэ, а лъэгъо пхэнджмэ Сатеулэуагъэшъ, слъакъохэр пшъыгъэх. Сижьы нахь макIэ къызэрэсфэхъурэм КъысфырегъашIэ, гупсэф къыситрэп. Пшъэшъэ ныбжьыкIэу сыкъэзылъэгъурэм ЗыIосэшIыхьми, пхъатэ сызпихьрэп. Айгущ, къэщэнхэу сижъалымыгъэ Имыгъэрыжьхэр тэ къисхыжьынха? Сышъхьэзэкъона джыри шъуIуа мыгъэ, Салъэгъумэ, сыдэу зыкъысфашIынха? ЗэтеIэкIагъэу насып IэкIапэр Ясабый/бынмэ атырагуащэ. Чъыг закъор мэзэп, пытыжьэп тхьапэр, Сыдыр ишIуагъа укIокIэ пхъащэ. Бэ пшъэшъэ дахэу синэIосагъэр, Япчъагъэ тхьапшми, къэсшIэжьрэп. Хэт къыуиIона узикIэсагъэр, Сэ ахэмэ непэ агу сыкъэкIыжьрэп. 1958 437 438 Бгышъхьэм осыр зэ къытесэ, Тыгъэр къепсмэ, мэкIодыжьы. Жьыбгъэ плъырыр зэ къыфэзэ, Уцы шхъуантIэр тырелыбжьы. УНЭМ ГЪАТХЭР КЪЫПФИСЩЭН Ти Май мэфэкIы икIэрэкIагъэ ГурышIо теплъ, ИкупкI зэхэлъ. Лъэхъан гупсэфым изыIупкIагъэ Игъэбэжъу лъап, Ащ икъежьапI. ШIУФЭС Осы чъыIэр зипый тыгъэр Къомыгъахьи, сыд пфэсшIэн? Щемыгъапщи сыбгъэгу жьыбгъэр, Унэм гъатхэр къыпфисщэн! 1958 Зэрэдунаеу зэпэлыдыжьы, Тыжьыны тэкъушъ, Щхыр къыхэтэкъу. Ымэкъэ къабзэ иджэрпэджэжьышъ, ПкIэшъэ Iушъашъ, Пшъэшъэ дэхашI. Маи нэгуфэу тIыргъо/нэтIабгъор Сыдэу гухахъу, ХэткIи гушIуагъу. Жъуагъомэ макIэу чэщы мэзагъор Ом щагъэхъые, Пщэм щегъэзые. МэфэкIы мафэм зиштэу, зиIэтэу ЗыкъызэкIехы, Хым зышъхьэрехы. Гъэтхэ гухахъом ехьщыры дэдэу Дунайри дахэ, Иуашъуи лъагэ. 439 440 Насып зыхизэу непэ къытфэсрэм Изытыгъэпси, Изыгупшыси Гъэр зыгъэбаеу тэ ащ къытфихьрэм МэIэшIур пехы, ШIуфэс етэхы. 1958 ДУНАИР ГЪЭШIЭ ПЛЪАПI Дунай лъагэу дунай нэфыр Нэфынабзэу тфызэхэлъ. Гухэлъынчъэп нэфылъ пшъэфыр Игъо къэсмэ, чэпэ шэплъ. Мафэр текIмэ, пчыхьэшъхьапэр ГъолъыжьакIо чIым къыфэкIо, Мэзэгъопсым чъыгы шъхьапэр Егъэсысы, орэд феIо. Гъогу зэхэкIмэ уазынэсрэм, Гухэлъынчъэп нэфылъ пшъэфыр, УигугъапIэ узешэсрэм Лъэри пшъырэп, гури пшъырэп. Дунай нэфэу, дунай гъашIэр ГъэшIэгъоны, къызэрыкIу. Джаущтэу сыдми шIушIэ фашIэр ЧIылъэм фапшIэу урымыкIу. МыкIо/мычъэу ошъо къуапэм, Пщэ гъощагъэр щэгупсэфы. Щэгупсэфми, шыблэ гъуагъом ИмэшIуащэ зыщеушъэфы. Шъэф хэмылъэу щыIэныгъэр, ЩыIэныгъэр хэткIи нафэ. Мафэр – мафэ, тыгъэр – тыгъэ, IэшIур – IэшIу, хафэр – хафэ. 441 442 Хафэр зафа, зафэр хафа ПIоми, сшIэрэп къыосIощтыр. КъыосIощтыр гухэлъ шъхьафэп, Гухэлъ закъоп сызфэкIощтыр. АщкIэ зыми сеупчIыщтэп, СызэкIущтыр силъэгапI. Псэлъэ бащи къыщыспчъыщтэп, Дунай лъагэр гъэшIэ плъапI. 1959 АКЪЫЛЪЫШIОМ ИДЖЭУАП «Кушъэ зыфамышIи, бэн зыфамытIыгъи ЩыIэу сшIэрэп…» – зыгорэм къыIуагъ. «ТхэкIыжьыгъэу сэдакъэ зыфамытыгъи СшъхьэкIэ сэшIэ!..» – нэмыкI къыпеуагъ. АкъылышIом ар зызэхехым щхыгъэ: «Сыд пай лIэныгъэм тытепсэлъэн, Гъэтхэпэ ощхэу непэ къещхыгъэр Гъэ лъэпсэ мафэшъ, шIум тыпэплъэн!» 1959 443 444 СИПШЫСЭ БЗЫУ Мы тидунаеу лIэшIэгъу зэтетым ЦIыф щыIэныгъэр щыкIыхь, щымакI. Тихьэсэ кIырэу хыор зэхэтым ТIэ мафэ хэлъышъ, тигугъэ хакI. ЧIылъэ хъураеу тэ тызытетыр КъечэрэгъокIы, къечэрэгъокIы. Тиорэд зафэу гухэлъ зэтетыр ЩыIакIэм фэтхьэу тырыпэгъокIы. Къызщыуадзыгъэр къашIэ ащыщэу, Лъэбгъур къыуадзышъ, укъырауты. Зым ионэшы ыпкъы щырищэу ЧIылъэм имафэ фыпхыреуты. ПкIэнтIэпсыр натIэм тырилъэкIыкIэу, МашIом пэбанэу щэIэ нэмыкIыр, Зым зигъэшIожьэу, мыгумэкIыхэу, Гупсэфы рытхъэу ехьы щыIакIэр. ТичIылъэ къуапэ зырыз/зырызэу Загъори зауи къыщызэкIаблэ, Зыгорэм ыкъуи тылы фэузэу Щэм риутыгъэу чIым бгъэкIэ хаплъэ. Дэхагъэр затIоу дунаир къэтхьми, Зэ типыигъэм сэлам етэхы. Тыгуи фэчъыIэу мылэу фыщытми, Къеблагъэр етIоу, пчъэр фыIутэхы. Модэ мо къушъхьэу тикъушъхьэ лъагэ ШIугъэ нэхъоир, сэшIэ, тизыбз, Тигухэлъ чъыгэу тичъыгы дахэ Сибзыу гугъапIи муары сфыпыс. 1959 445 446 Тымэ япаIо цIыкIумэ зыщалъэ, Нымэ яцуакъи алъакъо палъхьэ. Тэ тиилъэсхэм яджэрпэджэжь КъэкIощт лIэшIэгъум ишыу Iэдэжь! ЛIЭШIЭГЪУ ШЫУ Усымыгъотмэ мыхъунэу зэхъум, Сыдым фэпшIэна сызкIыплъыхъугъэр? Укъыздисхыщтым иIэ Iэзэгъум ИзэгъэуIуны Iофэу фэхъугъэр СИЩЫIЭНЫГЪЭ ПIАПЭ ЩЫСIЫГЪ 1959 Зыпфезгъэчъэхэу къызысIотэжьрэм, Ащ иIэшIугъи кIэбгъотэжьынэп. Арэущтэу щытми, гум къыфэкIыжьрэм УщызгъэгъуазэкIэ, емыкIуи хъунэп. Уауж сызетым пчэдыжь осэпсыр Тхьапшрэ сэ слъапэ тежъыукIыгъа? Тыгъэр къызкъокIрэм, ибзый нэфыпсы МакIэрэ къиным ар хигъэтыгъа? Сэ сищыкIагъэр о закъор арти, Джары шIулъэгъур сфэзыIэтыгъэр. Дунаир зэкIэ зэлъезгъэIэти, Уаужи джары сызыкIитыгъэр. ТIуми тилъагъоу зэхэкIокIагъэм Уеплъмэ, щымыщи къыхэбгъотэщтэп, СищыIэныгъэу узыхэсщагъэм ПIэ фэбэ/шъабэ сэ щыстIупщыщтэп. 1959 447 448 Сыогъащтэ сызыоплърэм, СинэшIуцIэу пшъэшъэжъый. Сыогъащтэ сызыоплърэм, ШIуцIэ цIыкIоу Iубыжъый. СЫОПЛЪЫ, СЫЗЭПЛЪЫЖЬЫ Къэсэщэи, къыосэты, Iэр зэстыгъэр сиджэнчыдз. Тыгъэпсыдзэр омкIэ зэты, Мыдэ джэнчи ащ къыщыдз. СИГЪОГУ ШЪЭФХЭР СынэшIуцIэу, сыни лыдэу Сэ уапашъхьэ джыри сит. Сшъхьэ сыфитми, гум ымыдэу КъысэпшIагъэр непэ сыд? Гу плъыр закъор сфэбгъэтакъоу Сызхэбдзагъэр тэкъэжъ машIу, Ар имыкъоу гур пIэдакъэу УинэплъэгъукIи сымыгъашIу. Пшъэфы къуапцIэу, унэгуфэу Гур бгъэтакъоу укъэмыплъ, СишIулъэгъуи сэ сшIоIофэу КIэсэ нагъор сыгум илъ. Илъэс тхьапша къыспэщылъыр? Щытхъуми нэпсми ыуж сфэф, Iоф зебгъэшIэу сапэ илъыр Уджэнчыдзышъ,умыушъэф. Сщиз схэбгъахъоу Iэпэ псыгъор Шъэбэ/шъабэу къырыгъачъ. Умыпчъакъоу гъэшIэ псыхъор ЩыIэныгъэшъ, гъэм сфегъапш. Заказ 041 Сабыигъор гум къэкIынба, СицIыкIугъо о къыпхэщмэ! Гъунджэ джэфым сыд есшIэна, СызыоплъкIэ, сызэплъыжьмэ! 1959 15 449 450 Сыд епшIэщтыр, о пщымыщыр ПщыпIэ чIэгъым чIэмысыщтмэ, Щатыр лъагэм ежь щымыщыр Сыд фэпщэйкIэ, нэмысыщтмэ. Сэ сигъашIэ игъогу шъэфхэр, СIэгоу пIыгъым щызэблэкIых, Нафэ пщыхъуми, а гъогу пшъэфхэр ОркIи нэкIых, сэркIи нэкIых. 1959 15* СЫШЫУ IЭДЭЖЬ Гур мэузы, гур къытео, Тео/тепкIэм тыхэмыкI. Типщынауи пщынэм къео, Сигукъауи бгъэм дэмыкI. МыкIэ тадэжь, тадэжь занкIэу Къэзгъэзэжьмэ, сыгонэкI. Шыу Iэдэжьэу мэкIэ/макIэу Къыздэсщэжьрэр сигумэкI. 1959 451 452 ОШЪО ЛЪАГЪУ ШхъонтIэ лъагэу гъуни нэзи ЗимыIахэр сищэтыр. ЧIыгу хъураеу уци, мэзи, Къушъхьи, псыхъуи зитхыIэтыр СипIэшъхьагъэу губгъо бгъашъом Ыбгъэгупэ сыщэчъые, НэIу рэхьаткIэ сиплъэу уашъом, Ошъогу огум сыдэплъые. Жьы нэгуфэу IуфэфыкIрэр КIэкIэу къелъышъ, къызжэхапкIэ, Пчэдыжь тыгъэу IугушIукIрэр Ыгъэразэу чIым зетхьакIы. Ащ ыкIышъо лъэгъо бгъузи, Урам шъуамбгъуи зыщагощы. Мыхъыяхэу, ау ригъэхъузэ, ПIырагушхоу жьым щэкощы. Сигухэлъи гум къызыкIрэм Сигупшысэ къысIэпэкIы. Тызэгъусэу тызытэджрэм ЧIылъэр гукIэ зэтэнэкIы. Мазэм сыда ищыIакIэр? ЦIыфхэр тесха, хьауми нэкIа? Тэ тпэмыкIэу щыIэныгъэр ЗиIэ щыIа, ета тыгъэр? Мы дунаим ыкIыIу дэдэ Сэпэ налъэу сыкъытещы. ЧIым икушъэ силъы пэтзэ, НэмыкIычIмэ сафэзэщы. Жъуагъоу уашъом итыр бэ, ЗысэIэтышъ, сыхэбыбэ. Бэр зишъэфэу джыркIэ чэщым Лъэгъо гъуазэр пхырысэщы. 1959 453 454 Сиуахъти, сэри тызэтемыфэ Фэдэу къысшIошIышъ, сыкъызэкIащтэ. ЕмыкIоу щыIэр сшъхьэ ифэмыфы Къысфехьы сIозэ, сыкъызэкIапщтэ. ЦIЫФ ЛЪАГЪОР БГЪУЗЭ Плъэгъузэ осыр, осыр, осыр, Хъот/борэнышъ, зэрелъасэ. Лъэси лъагъуи чъыIэ гъозыр Мызырызэу афегъазэ. Жьыбгъэ пстэуми зы шъо яIэу АIо зыхъукIэ, шъыпкъэ хэлъэп. Плъыжьи, фыжьи, шхъуантIи аIоу Къепщэх ахэр – зыми пылъхэп. ЖЬЫБГЪЭМ ЫШЪУ Шъхьэмыгъазэу, гъэсэку кухьэу Ос Iэтэфхэр чIым къытещых, Шы щыщ макъэм къыдикIухьэу Жьыбгъэм хъотыр тхышъхьэм дещы. ЦIыф лъэгъо бгъузэм бэ щызэблэкIрэр, Тыгъи ошъуапщи атеолъагъо. Идунай гъашIи макIэп кIэхэкIрэр, Загъори дахэ, загъори пщагъо. ЩыIакIэм щыщэу IэкIыбы пшIыгъэр Узыщыфаем тэ къипхыжьыщт? УиныбжьыкIэгъум узфэмыпшъыгъэр Уижъышъхьэм IахькIэ къыуатыжьыщт. 1959 Гъатхэр къэсмэ, тигъэтхапэ Тэмэф огукIэ ар къыхапщэ, Мэщхы шъхьакIэ, уцы шъхьапэр Джыри пкъыешъ, фешIы шъхьащэ. Шъхьэщэ ужым джэнэ шхъуантIэр Дунай чIылъэм щырегъалъэ. Гъатхэр арышъ шIулъэгъу уахътэр, Шъауи пшъашъи ащ пегъаплъэ. Гъатхэр гъатхэу гъэмэфэгум Къызнэсыжьрэм, ар мэпкIыжьы, Жьыбгъэр жьыбгъэу жьыбгъэ нэгум Ифэбами тшъхьарэкIыжьы. 455 456 Чыжьэ/благъэм пымылъыжьэу Жьыбгъэр гъожьы бжыхьэм щэхъу, Ихъохъубжъэ чIым шъхьэрыщэу ШIум фэхъохъоу ар къысщэхъу. Жьыбгъэ пстэуми зы шъо яIэу АIо зыхъурэм – шъыпкъэ хэлъэп. Плъыжьи, фыжьи, гъожьи аIоу Ахэр къепщэх, тэ къытпылъхэп. 1959 УКЪЫЗЫСIОПЛЪЭМ НэмыкIы шъыпкъэу хъугъэ дунаир: Хэти сфэгушIо, сфэжъынчы, сфэщхы. Джа зэрэсIуагъэу уиIуплъэ пае ЧIылъэм нэфыпсыр ощхэу къыщещхы. Мэщы шъхьэлъагъэм орэды шъабэр Iушъэбэ минкIэ къысфырещажьэ. Пщагъом хэплъыкIы къужъэе шъхьапэр, Гъатхэм щыгугъэу тIэмын регъажьэ. Осы жъужьыгъэм фэдэу мыл чъыIэр ОшIэ/дэмышIэу тазфагу щэткIужьы. Джэныкъо пашъхьэу фабэ зимыIэр ИкIэрыкI фаблэу къызэкIэнэжьы. Къушъхьэпсы ормэ джа сыхьат дэдэм Яорэд псынкIи къысфыхадзэжьы, ОшъочIэ къаргъоу унитIум фэдэм Гугъэ гухэлъмэ къащагъэзэжьы. Мэкъэнчъэ шъабэу орэды шэплъыр Сашъхьагъ къетаджэ, санэIу къеуцо. Сыд мыщ фэдизэу уиIуплъэ хэлъыр? УкъысIуплъагъэшъ, сэгушIо! 1959 457 458 КIэлэгъур, кIэлэгъур, кIэлэгъур, КIэлэгъур шIулъэгъум дэтхъэщт. ШIулъэгъур, шIулъэгъур, шIулъэгъур, ШIулъэгъур егъашIэм тыгъэщт. ШIулъэгъур, шIулъэгъур, шIулъэгъур, Сыд пае гъэтхапэм укъэсра? КIэлэгъур, кIэлэгъур, кIэлэгъур, МэшIуаем сыд пае зебгъэстра? ШIУЛЪЭГЪУР ЕГЪАШIЭМ ТЫГЪЭЩТ Ащ нахь макIэп, нахь мыбэжьмэ, Тхъагъуи къини къытпэщылъыр. Щылэ мазэр лIыжъы бэщмэ, ЩыIэныгъэр, сыд узпылъыр! Зы орэдэп, орэдищэп Iэпэпщынэм къыдежьагъэр, Лъэгъо пщагъом зызэрищэу Жьыбгъэ закъоп къытепщагъэр. ЗЫ ОРЭДЭП, ОРЭДИЩЭП 1959 Уиплъырыгъэ бгъэм къитакъуи, ЩтыргъукI пстэури зэлъыгъэткIу. ШъхьэзэкъуакIэр къурэ закъуи Iори, шIугъэм зэлъегъэкIу. Нэгур къыстми, гугъэ лъагэр Къушъхьэ зандэм пэгъэин, КIэй мыжъуакIэу сыдрэ паги УанэIу, сэшIэ, щыжъгъэин. Хъэренабэу щыIэныгъэр Гупсэф гъатхэу сыфэмый, Аущтэу зыхъурэм гугъэныгъэр Дыджыпсыджышъ, мэзы мый. Ем упежьэу пщэм ытамэ МашIо щышIи, аферэм! Арэу зекIуи, насып самэр О егъашIэм гъэмерэм. 459 460 Шыблэгъуагъор пщыгъупшагъэу Пшысэ сапэм уемынэцI, Къин хэмылъэу узэжагъэу ЩыIэ пстэури гухэлъ нэпцI. Лъэгъо пщагъом зызэрищэу Жьыбгъэ макIэп къытепщэщтыр, Зы орэдэп Iоф дэущэу Iэпэпщынэм къидгъэкIыщтыр. 1959 КЪЭРАР ПАШЪХЬЭМ Сышъэожъыеу лъэпцIэгъум зегъом Сыд фэдэ мафи сэркIэ мэфагъ. Джыбэм имылъэу симыIэ мыгъом СызщенэцIыгъи чIыпIэ сифагъ. ШIум сызфэшыуи, сызэлъэпауи, Сызэпкъы/зэлэу бэмэ къысаIо, Арэущтэу щытми, сишIуи сигуауи Зэуж/зэхэтэу ренэу къысфакIо. Сидунай теты зы шIулъэгъу закъоп ЩысшIутекIуадэу къысфыхэкIыгъэр, Шъыпкъагъэр зибэу зи зимыхьакъэу Зы шъэогъу закъоп зыгу хэзгъэкIыгъэр. Гъэтхэпэ мафэм сыбзыу джэгулэу СигушIо быби Iаджри естыгъ. Шъэжъые папцIэр бгъэм къыригулIэу БзэджэшIэ пашъхьи зычэщ ситыгъ. Джащ фэдэу макIэп щэпхьыфэ пшъхьэ Щытеплъэгъощтыр уигъэшIэ лъагъо. ЩыIэпщтын ныбжьи уикъэрар пашъхьэ Мысэу уитыным нахь тхьамыкIагъо. 1959 461 462 СШIЭЩТЫГЪЭР СШIЭРЭП УСИМЫIАГЪЭМЭ СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ, Оры сикIасэр, оры силъапIэр. СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ, Оры сикIасэр, оры сигъатхэр. Гум игушIуагъуи, игухэкI хьылъи КъыпфесхьылIэжьэу бэрэ къыхэкIы. УиIуплъэ закъо сыкъытерэплъи, Гум игукъао бгъэм делъэсыкIы. Дэнэгъо шъхьацэу пшъхьацы дэнагъом Пчэдыжьрэ IэкIэ шъабэу сынэсы, Псыорым фэдэу сIэгушъо шъуамбгъо Дышъэпсы ткIопсэу шIэтэу щэсысы. СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ, Оры сикIасэр, оры силъапIэр. СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ, Оры сикIасэр, оры сигъатхэр. СэшIэ дунаим пшъэшъэ дэхаби Ощ нахь дэхэжьэу зэрэтетыгъэр, Ахэм сахаплъи, сыкъыплъыIаби О закъор ары сэ къахэсхыгъэр. СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ, Оры сикIасэр, оры силъапIэр, СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ, Оры сикIасэр, оры сигъатхэр. СэшIэ дунаим пшъэшъэ дэхаби Ощ нахь дэхэжьэу зэрэтетыгъэр. Ахэм сахаплъи, сыкъыплъыIаби О закъор ары сэ къахэсхыгъэр. 1959 463 464 УИЛЪЭГЪО ЗЕХЬЭП СЫЗТЕТЫР Непэп, тыгъуасэп, щыIакIэр, Уижьыкорены сызхэтыр. Чъыг тхьапэу сыпшIошIы шъхьакIэ, Уилъэгъо зехьэп сызтетыр. Сэра мо псыхъом ымыхьрэр, Ихьалыгъуанэ къечъэкIы. Жьыбгъэр зыгу сэра римыхьрэр, Сызэрилъэгъоу мэчъэкIы. Уитыгъэ сэщ пае бэрэ Къемыпсми, ренэу сыпэплъэ, Лъэрыгъым ситмэ, сэ шъэрэ Уипс гъуаткIуи гукIэ сыфэлIэ. Насып ыгъотмэ, нахь тхъагъо Фэмыем сыригъогогъоп, ЕтIани чэщы мэзагъор Нэрыз зышIыгъэр сшIодэгъоп. Къаштэ, щыIакIэр, джыдэдэм ПIапэ. ПсынкIэ. Елбэт! УинэшIуи уишIуи моу мыдэ ГъэшIэрэ тынэу къысэт. Уишыблэ гъуагъо дунаир Зэлъигъэджэжьми, сыпежьэ, УипчыкIэ хъупскIэ мэшIуаер КъыпэутысыкIми, сызпещэ. Насып ыгъотмэ нахь тхъагъо Фэмыем сыригъогогъоп. ЕтIани чэщы мэзагъор Нэрыз зышIыгъэр сшIодэгъоп. Къаштэ, щыIакIэр, джыдэдэм ПIапэ. ПсынкIэ. Елбэт. УинэшIуи уишIуи моу мыдэ ГъэшIэрэ тынэу къысэт. 1960 465 466 ЧЪЫГХЭР Сыд фэдэ чыли, сыд фэдэ къали, ЧIынэлъэ къуапи, IэкIыб къэрали, ШъузэрэмышIэу тыдэрэ хапIи, Чъыгхэр, шъущыкIми шъусэгъэлъапIэ. ЛIыжъы Iумафэу илъэс хэфабэр ЗыпэкIэкIыгъэу лIыжъы Iушъабэм Сыдэу ехьщырэу шъуилъэпсэ лъынтфэхэр ЧIым пхырыщыгъэу шъущыIэх, чъыгхэр. СшIэрэп сэ моущтэу къызыкIысшIошIрэр, Зэ шъуцIыфыгъэу бэрэ къысщэхъу, Чъыгы шъукъэхъуи, шъумышIэу хъурэр Къэжъугъэзэжьыгъэу шIу шъусэлъэгъу. ЦIыф лIэшIэгъубэ, цIыф гъэшIэ пчъагъэ ШъуипкIэшъэ тхьапэ, чъыгхэр, щэзагъэ. Ахэм ащыщэу зы щыIэныгъэ ГъэшIэрэ тынэу къашъуштэ, сезэгъы. Хъугъэ шъумыIоу шъуитаучэл мафэ Фэбагъэу хэлъри къыспэжъугъэблагъ, Къиныгъом, чъыгхэр, сызэрэхафэу Шъукъаджи, шъуачIэгъ сыщежъугъэблагъ. СшIэрэп сэ моущтэу къызыкIысшIошIрэр, Зэ шъуцIыфыгъэу бэрэ къысщэхъу, Чъыгы шъукъэхъуи, шъумышIэу хъурэр Къэжъугъэзэжьыгъэу шIу шъусэлъэгъу. Сыфай пхъэчаеу санэ зэрытым Фэдэу цIыфыбэ ныбджэгъу сиIэнэу, Сыфай къэлапчъэу хьакIэ зыIутым Фэдэу гушIуагъоу сэ сыщыIэнэу. Сыфай сэ къуашъоу хым апэдэдэ Зэ техьэгъагъэм фэдэу сыхъунэу. Сыфай лIэныгъэм, чъыгмэ афэдэу, Зандэу сыщытэу сыпэгъокIынэу. 1960 467 468 ТIогобзагом Зыщыдзый, Бзакор бзаком Ижъоку бзый. ТIОГОБЗАГУ Зылъэ тетым щыIэныгъэр Реты, етэ, фегъэкIуатэ. Ар имыкъоу гугъу лIэныгъэр МэшIобзыйкIэ ащ фепхъуатэ. ЗыдимышIэу, зыдишIэжьэу Нэфи шIункIи машIом хэлъ, Лъхъончы къуапэм зыкIишIэжьэу Бын гъэшхэныр игухэлъ. МАШIО Уатэу сыджым шъхьэрыуагъэм Тэпышэсыр егъэшэсы, Псыр икIасэу фэзыIуагъэм ШIур ыгу филъэп, ер репэсы. Бзый къыпэкIы Ащ ыбзэгу, ПфеунэкIы Уигъэсэку. Узэщехъо, Iор ихъой. Зыкъыщехъо Уинэхъой. 1960 Сыды пае, сыды пае МашIом дэир етIолIэн, ЛIыгъэшIапIэшъ тидунае МэшIо фабэр фэдгъэблэн. Блын джэныкъоу, икъу/имыкъоу Бгъэгуми машIор сфыдэрэлъ, ШIури ери ныкъо/ныкъоу СэшIэ, сэшIэ гъашIэм хэлъ. Лъыр бгъэуалъэу, мэшIо фабэр, Сыбгъэфабэу сфыкIэстыкI. ЗыкIи, зыкIи, гугъэ шъабэр, Сиджэныкъуи удэмыкI. 469 470 «КIыкIыкI» макъэр апыIукIэу ГъучIи чъыги зэкIэ мэсты. Стырэ чIыгур хэщэIукIэу ИщэIу макъи тэ къыднэсы. ГъучIми, чъыгми, тыгъэ нэфми МэшIо шъэфыр абгъэ дэлъ. Ащ язакъоп, шIулъэгъу шъэфми МэшIобзыйри шъабэу хэлъ. Мэсты машIор. Сигупшыси ДжэныкъуачIэу бгъэм щэрэст, Сфэшэсыгъэу ситэпшэси ШIур зыгу илъмэ анэрэс! 1960 ГЪОГУХЭР ЦIыф пстэуми зэфэдэп, зэфэдэп агухэр. Шъабэх. Плъырых. Къэрабгъэх. Лъэшых. Джахэм афэдэх, афэдэх гъогухэр, Ахэр тичIылъэ щызэбгырэчъых. Тетых дунаим гъогу зэфэшъхьафхэр. Шъуамбгъох. IонтIагъэх. Чылэ урамых. Тетых дунаим, тетых гъогу хьафхэр. ЧIыфэ зымытрэм фэдэу хьарамых. Бэщы пэкIитIум ехьыщыры шъыпкъэу ЩыIэх гъогуби, щыIэх лъэс лъагъуи. Уатехьэ шъхьакIэ, бгъуитIумкIи нэпкъы, Насыпи телъэп, телъэп гушIуагъуи. ЦIыфмэ алъакъо занэмысыжьрэм Щхыу пцIагъэ пIонэу чIышъхьэм щэлыдых, КъэлатыIужъми щэр зимыкIыжьрэм Зэрэулъыеу ахэр мэулъыих. Тетых дунаим гъогу зэфэшъхьафхэр. ЗанкIэх. IонтIагъэх. Чылэ урамых. Тетых дунаим, тетых гъогу хьафхэр, ЧIыфэ зымытрэм фэдэу хьарамых. ЦIыф пстэуми зэфэдэп, зэфэдэп агухэр. Шъабэх. Iушых. Къэрабгъэх. Лъэшых. Джахэм афэдэх, афэдэх гъогухэр, Ахэр тичIылъэ щызэбгырэчъых. 1960 471 472 ПСЫДЗЭР ИНМИ, СИСЫКIЫН Унэгу кIэтым узэресэу ЩыIэныгъэм уерэмыс. ГъэшIэ шъхьагъым тыгъэр щесэу Зылъэгъугъэр щэрэмыс. Къыпшъхьамысэу узэсагъэм Гъэры уешIы, уегъэлъащэ. Ащ инэфэу къыптепсагъэм УмышIахэу уегъэгъуащэ. Аущтэу зыхъурэм сызэсэни, ЩыIэныгъэр, тэ къикIын. УикуупIэ зыхэздзэни, Псыдзэр инми, сисыкIын. Псы икIыпIэр сэзгъэшIагъэм Опсэу есIоу сыфэраз. ГъэшIэ хьынэу скIыб ишIагъэм Семысагъэу сыщыгъуаз. МэшIотхъуабзэр пыустхъукIэу Жъогъохэчъыр лъэмыдж шэплъ, СишIулъэгъуи схэмыгъукIэу Ар егъашIэм слъы хэрэлъ. Ащ уесагъэу зэ орэхъуи, Лъэхъур птелъэу гъашIэр пхьын. Хьыны хьылъэу, угу ерэгъуи, Дэгъури дэйри пшъхьэ фэпхьын. ПшIэрэм пшIэзэ уфэзэщмэ, Уичэщ гуаоу къыхэкIыщт. ШIугъэр шIукIэ къыхэбгъэщмэ, ЩыIэныгъэр ренэу кIэщт. Аущтэу зыхъурэм, сызэсэни, ГъашIэр, пхэлъмэ сыгу хэкIын. УикуупIэ зыхэздзэни, Псыдзэр инми, сисыкIын! 1960 473 474 ТХЫДИ ОРЭДИ ФЫЗЭХАЛЪХЬАГЪ ТалъэныкъокIэ щызэнэкъокъухэу Тхыдэ макIэп ащ фызэхалъхьагъэр. ТилIыжъы Iушхэм абзэ фырикъухэу Зы орэд закъоп а лIым фаIуагъэр. МашIом нахь плъырэу джа тхыдэ пчъагъэм КIыщи хьакIэщи якъежьэпIагъ. ЖъонакIор зыцIэу зиджэнэ шагъэ ЗытхыцIэ илъми игугъэпIагъ. ТхьамыкIэ пстэури тхыдэм, орэдым Зэлъегъэгушхо, зэлъегъэчэфы. Цубжъэр зихьылъэу къиныгъом хэтым Ар зылъыIэскIи зэлъегъэчэфы. Сыджы мэкъамэр зикъэрар лIыжъхэм Ащ пае тхыди пшыси зэхалъхьэ. Иджэгъогъу пыйхэу пыижъы мыпшъхэм Мыхъуны пстэури а цIыфым палъхьэ. Хьэйуан жъалымыр абгъэ щыжъажъэу Янэпэнчъагъэ бэмэ анэсы, Блэмэ яхьщырхэу яшъэф Iушъашъэ Ежьмэ зашхыжьзэ, зашхыжьзэ фадзы. Ау талъэныкъо щызэнэкъокъухэу Ащ тхыдэ макIэп фызэхалъхьагъэр. ТхьамыкIэ пстэури бзэм пыримыкъухэу Зы орэд закъоп а лIым фаIуагъэр. Ащ зэкIэ ешIэ, ащ гуи алъетэ, МашIом ифаби ыбгъэ зыщештэ. Тыгъэ нэфыбзэу хэти фепсыщт, Ощхэу къещхыщт, осэу къесыщт. Ащ ионэшы ищыщы макъэ Къушъхьэм ипыти зэхегъэтакъо. Анахь чэщ шIункIри чIылъэм тырефы, Инэплъэгъу шъаби ор къегъэнэфы. Зэ жьы къэщэгъум, зэ хэIубэгъум Ришъущт псыхъошхоу нэпкъышхом дизыр, ЫгъэтIыгурыгущт зэ теIэбэгъум Анахь къушъхьэшхоу Ошъутен фэдизыр. Щаеу къижъукIрэм зытепIубэни, Ипэхъэ стыры зыIупщэшъуна? МашIом ижъокуи упэIэбэни, ГъучI плъырыр IэкIэ къыпэпхышъуна? Лениныр джаущтэу мыпсыхьэгъагъэмэ, Иныжъы кIуачIи ащ имыIагъэмэ, Пачъыхьэр тахътэм тыридзышъуныя, Титыгъэ гъэри шъхьэфит фэшIыныя? Илъэс пшIыкIуймэ яжъот кIэдэIухэу Лениным пае щызэнэкъокъухэу ТалъэныкъокIэ джахэр щаIуагъэх, Революциер тэркIэ тхъэгъуагъэ. Нэфылъэ дахэр плъэгъу зэрэфэхъурэр, Къэгъагъ Iэрамыр шIу зэрилъэгъурэр, Зэрэгубжрэр, зэрэщхрэр, зэрэгърэр, ЩыIэкIэшIу Iуданэр зэрихъэрэр 475 476 АшIэзэ, АшIэзэ, АшIэзэ, АшIэзэ, Лениным пае тхыдэхэр, Лениным пае орэдхэр, Лениным пае пшысэхэр, Лениным пае усэхэр, Тыгъэм фагъадэу, гукIи запхъуатэу, ГугъэшIоу щыIэр а зым хагъуатэу Абзэ къыхьыщтыр Лениным фаIуагъ, АфэшIэшъущтыр Лениным фашIагъ. 1960 ТЫГЪЭПС НЭФЫР СIЭГУ ИЗЫБЗЭУ КЪЕСКIЫХЫЩТ Ошъо чапэр къызыушэплърэм, Тыгъэ фабэр къытфыкъокIы, ГъогурыкIоу елъэкIонрэм IугушIукIзэ, ар пэгъокIы. Ощхы быбым ар игуапэу, Фынэсыфэ гуIэу, шIуабэу Сыда чIылъэм къызфефэхрэр? Сыд сэпашъхьэр зыфиулъэгурэр? Хьалыгъу шъабэ хъунэу фаешъ, Ошъо лъагэм къебзэбзэхы. ТичIы дахэ егъэбаишъ, Ищхы макъэ зэхэсэхы. Адэ сыда чэщы кIаком Тыгъэр огум къызыкIекIурэр? Нэбзый нэфкIэ шIункIы бзаком Ыбгъэгупэ зыкIиулъэгурэр? Изэкъуабзэу нэшъу мыхъунэу, Изэкъуабзэу мыпIыкIэнэу Мафэр къыхьэу хьакIэу къакIо, «Къеблагъ!» цIыфмэ гушIоу раIо! Ащ раIуагъи, рамыIуагъи СинэплъэгъукIэ гурыIощт, Зыдэчъагъи, зыдэкIуагъи ИнэфыпскIэ къысиIощт. 477 478 Сэри непэ ащ сафэдэу ПсынэкIэчъэу сафэтэщт, ЦIыфхэм ренэу сыорэдэу Яшъхьангъупчъэ сибыбэщт. «Шъузэпэшых, – сIони, – цIыфхэр!» ЧIылъэ лъапIэм сиджыкIыщт. ЗысIэтыни, тыгъэпс нэфхэр СIэгу изыбзэу къескIыхыщт. 1960 КУБА Унэжъ къутагъэу Iуахрэм ылъапсэ ЩашIыщт унакIэм ыгупчэ дэжь ГъэшIэгъон горэм зыпчэдыжь ОшIэ/дэмышIэу сытеплъагъ сэ. Мыжъо гъэчъыгъэр чъыгы дэчъэхым Зыпхыреутым: – «СыщыI» – ыIуагъ. Дунэе нэфым шIуфэс зырехым, КъыриIожьыгъэр: – «Ем утекIуагъ». Бгъэнышъхьэ унэу агъэожьыгъэм Ар ишыхьатэу къэкIы, зырещы. ПкъыкIэ пэуцоу, пэуцоу жьыбгъэм Шъхьэфит хъужьыгъэу ижьышхо къещэ. Итхьэпэ шхъуантIэ осэпсы къабзэр КъытежъыукIэу чIылъэм шъхьэрыт, Модэ мо чъыгэу гъужьзэ зылъапсэ КIодыжьрэм зыкIи, зыкIи фэмыд. Пчэдыжь нэфылъым фэдэу ар шъуашIоу Гъэхъунэ псаукIэ тыгъэм зыреты, Шъхьэфит насыпыр цIыфым фигъашIоу Ичъыгы шъхьапэ огум феIэты. Мыжъо гъэчъыгъэр чъыгы дэчъэхым Зыпхыреутым: – «СыщыI» – ыIуагъ. Дунэе нэфым шIуфэс зырехым, КъыриIожьыгъэр: – «Ем утекIуагъ». 479 480 О, шъощыгъушIэ Кубэу, о Кубэу Джы нэс зиIэшIугъэ зымышIагъэр, Сьерра къушъхьэу цIыфы лъэгубэу Зиошъо шхъуантIэ зышыгу кIэшIагъэр, Скъошхэр, о скъошхэр, сэлам шъосэхы, Шъуи Фидель пащи ыгу зэхэсэхы. Тэри тышъуаджэ, шъори шъукъаджэ, Тиджэрпэджэжьи чIылъэм тетаджэ! 1960 16 ШЪЭОГЪУ Шъэогъур ары хъяри гушIуагъуи, ГухэкI/гупшыси бдэзыгощыщтыр. Шъэогъур ары гъашIэм илъагъуи Удимыгъэхэу утезыщэщтыр. Шъэогъу шъыпкъагъэр зэо мэшIуаем Зыщапсыхьагъэр бэдэдэ шIагъэ. Ар зыукъони тетэп дунаим, Арэущтэу пытэу, пытэу псыхьагъэ. Угу къэкIыжьа а бжыхьэ мафэм Аджалы пашъхьэм тызэритыгъэр? А лъэхъан хьылъэм тичIыгу зафэ Тэщ фэдэх пыим езымытыгъэр. Шъэогъур ары хъяри гушIуагъуи, ГухэкI/гупшыси бдэзыгощыщтыр. Шъэогъур ары гъашIэм илъагъуи Удимыгъэхэу утезгъэтыщтыр. УIэгъэ тыркъоу тэ ткIышъо телъмэ Ошъуапщэ зыхъукIэ узым зыраты, Ныбджэгъу/шъэогъоу къытхэмытыжьмэ Загъорэ бжъэри къафэтэIэты. Илъэсы пчъагъэм тызэфэIэбгъуми, ТызэрэмышIэу пкIыхьхэр тэлъэгъух. ТхыгъэкIэ тэри тызэлъымыхъуми, Тыгухэр ренэу, ренэу зэлъэхъух. Заказ 041 481 482 Шъэогъу шъыпкъагъэр зэо мэшIуаем Зыщапсыхьагъэр бэдэдэ шIагъэ. Ар зыукъони тетэп дунаим, Арэущтэу пытэу, пытэу псыхьагъэ. Шъэогъур ары хъяри гушIуагъуи, ГухэкI/гупшыси бдэзыгощыщтыр. Шъэогъур ары гъашIэм илъагъуи Удимыгъэхэу утезгъэтыщтыр. 1960 16* СЫБЫСЫМ «Мы тидунае ХэткIи унае» – КъысаIо шъхьакIэ, СэркIэ ар джае. СызэрлъыIабэу Сызлъегъэбанэ, Сынэбэ/набэу Бэри сыкъанэ. Зэ сынэкIушъо Ар къедэхашIэ, Хафэу игушIо Зэ къэIушъашъэ. КъыхэкIы псынкIэу Сыкъыраутэу, КъыхэкIы кIэкIэу Анэ кIэсIуатэу. Арэущтэу щытми, СырыкIэгъожьрэп, Арэущтэу щытми, СырыукIытэжьрэп. Сыдигъуи уашъор Къэргъо зэпытэп, Бжыхьэпэ хашъор Хьарамы дэдэп. 483 484 Ос къесыгъакIэу Мыщ сыкъэкIуагъэп, ЧIым сыщыхьакIэу Зыми есIуагъэп. ХьакIэр тхэкIыжьы, Нэгуми кIэкIыжьы. Мэжъужьы осыр, Сэры бысымыр! 1960 ШЪУИГУХЭЛЪИ СИГУХЭЛЪ ЗыкIи сышъуфаеп сэ ыIоу Хыр псыхэм къярэпэгэкIи, ХэкIыпIи хэхьапIи имыIэу Орыжъэу зэхэшъукIыни. Къушъхьэ лъапсэр чIым хэмытмэ, Сэпэ Iэтэшхоу зэIытэкъуни. Пщэхэмэ ощхыр къамытмэ, Дунаир зэхэгъукIэни. Щагъдыим налыр кIэмылъмэ, Плъырыгъэр Iумылым Iэпехы. Джэныкъом машIор дэмылъмэ, Лъхъончыпэр епэгъогъохы. Сыхьат закъо зэ зэгорэм Сишъэогъумэ пый сарэшIи, Щэч хэмылъэу арыдэдэм Бзэко шъыпкъэ сыхъун сшIошIы. Синасыпти, сишъэогъухэр, СIэпкъы/лъэпкъы шъо шъухэлъ. Синасыпти, синыбджэгъухэр, Шъуигухэлъи сигухэлъ. 1960 485 486 ТIощтыр зэкIэ, зэкIэ, зэкIэ Зи къэмынэу зэтIогъах, Гъэтхэ закъор оркIэ, сэркIэ Къэс/къэмысэу къэкIогъах. ГъитIоп, гъищэп, гъэ заулэп, Ащ нахь бэжьэу сыппэщытми, Укъысфежьэу укъещхыщтми, ТитIо, ошIэ, тызыкъулэп. Бжьыны цIынэм игъом, игъом Кукумяум гъыбзэр рещы, Сыдэу зишIми, сэ сшIоигъом Ар блэкIынэп, ом сыкъещы. Тазфагу чIыбэ дэмылъ пIонэу КъакIо пIуагъэ, сыкъэкIуагъэп. Арэу сшIынэу, сызекIонэу Зыми непэ къысиIуагъэп. ЧЭРЭЗ ЧЪЫГХЭР СИТЫГЪУАСЭХ Дунай нэфынэм титIо тытетми, КъыбдасшIэу пшIэрэр уигъэшIэ хьын. Зыгорэм шIугъэр ест/есымытми, Ар ныбжьи, егъашIи осымытын. ЗэрашIы хабзэу тцIэхэр тэ къетIоу, Тыбзи мыпхыгъэу сэлами зэтхэу, ТызэIущхыпцIэу чIылъэм тырыкIоу, Iо макIэр тауж щыIэпэрытхэу Зышъхьапи лъагэу чъыгы лъэпсабэр КъыхэкIы жьыбгъэм бгъэкIэ риутэу. КъыхэкIы шыблэм зэрихьэу мыл сапэр, КъыхэкIы мэщыр щхызэ ыутэу. Тыбзи мыпхыгъэу, сэлами зэтхэу ЗэрашIы хабзэу, тцIэхэр зэтэIох. Iо макIэр тауж щыIэпэрытхэу, ТызэIущхыпцIэу чIылъэм тырэкIо. Зы хатэп, чэоп титIо тазфагур, ЧIынэлъэ шъофкIи тызэпэчыжьэп. Хьарам шIуцIабзэу хьарамы бзакор ЗигъашIэ хэтми титIо тащыщэп. IО МАКIЭР ТАУЖ ЩЫIЭПЭРЫТХ 1960 Титыгъуаси, ащ нахь чыжьи Чэрэз чъыгмэ къапытчыжьи, НыкъотIыргъоу пщэлъэ пщыгъэ Хэмылъыжьэу дгощыжьыгъэ. 1960 487 488 Сичылэ гупсэ бэрэ гум къэкIы, Къызэпэсплъыхьзэ, нэплъэгъум чIэкIы. IЭХЭР МАЗЭР СИIЭУЖ 1960 А зыр Iэужэу къысэмытыщтмэ, Сыд пай сидахэр о къысэпIон. Сидахэр пIозэ, нысэу сыпщэщтмэ, Ар синасыпэу сыкъыбдэкIон. Бжыхьэпэ уашъоу мэзэгъо чэщым Нэфыпс щыкIутэу жъуагъор изыбз. Тыжьын Iэлъынри огум къысфещы, Сызэмызэщрэ мазэми из. Уакъыхэсхыным сыдыр ишIуагъа, ШIулъэгъуныгъэр зэкIэми ап. КIасэр зэсIуагъэу сэ сигушIуагъор Сичэщ мычъые уригугъапI. Дэнэ шарыфыр жьы мэкIэ шъабэм Пщэ фыжьы псынкIэу ом сфырихын. Сыгум урихьэу чылэ кIэлабэм Уанахьы дахэу уакъыхэсхын. НэшIошI къэджакIэр гущыIэ дахэу Дэхэ къодыекIэ псалъэ мыхъун. Бгъэгум къыдэпхэу, бэмэ зэхахэу КъэпIуагъэу сшIэмэ, шIу услъэгъун. Джы къызнэсыгъэм лэгъунэ исэу Гъунэгъу нысэм зегъэнысакIэ. Сэ кIалэ горэм сыIукIэ къэси Сидахэр еIошъ ренэу къысаджэ. Орзэмэс гъукIэр къыспэгушIуатэ, СIэ зэрэпсаоу ыIэ чIэкIуадэ. «Олахьэ, кIалэ, улъэгъугъуаем, Сыд ищыIакIэр узтет дунаим?» Тутыны Iугъор къызыIуегъэпщы, Сыджым телъ цуабзэм Iофыр феIопщы. Абэч шыIыгъми сIапэ къеубыты, ЗэхысегъашIэ – ащ ыIи пытэ: «Модэ сионэш еплъэлъ!» – къысеIо, Уанэм зыредзэшъ, жьыбгъэми пекIо. Мэлэхъо лIыжъми ыдэжь сыкъокIы, БатIи нэгушIоу сэ къыспэгъокIы: «ПтхыгъакIэ горэм укъысфеджэщта, Хьауми къэбармэ уахэдэIощта?» – Мэлэхъо бэщым зытырегъакIэ, Сэри къэбармэ запысэгъапкIэ. Джаущтэу тадэжьы, джаущтэу тадэжьы, Загъорэ гукIэ тадэжь сэчъэжьы. 1960 489 ЖЬЫБГЪЭМ ПЭГЪОКIРЭР СИОРЭД Сыдэу цIыфыба гъогумэ афэдэу ГумэкI/мымакIа дунаим тетхэр! Жьыбгъэм пэгъокIхэу, нэфылъэм фатэу ЩыIэхэр арых сэркIэ орэдхэр. Мы пчэдыжь дахэм гум игъорыгъоу, Сикосмонавтхэр, шъукъысфетаджэх. Шъхьэзэкъо зекIоу, насыпы лъыхъоу Сипшысэ шыухэр симынэгъуаджэх. Сшъхьарыты пщагъом жъуагъор къызхэпскIэ, Гугъэ гухэлъым тамэр фегъэпсы. КъушъхьэдэкIуаер шыгум зынэскIэ, Нахь лъагэм джыри фаплъэ, кIэхъопсы. Зигъогур чыжьи, зигъогур благъи Шъугъогумафэх гукIэ есэIо. Гъэтхэпэ уцэу огумкIи плъагъи, Сисатыр псалъи шъуауж къырэкIо. Щылэ кIэзыжьхэу псыкъочъы минхэм Ячэфы макъэ чIыр къыдэущы. Щылычыр щэжъо, щэжъо мартенхэм, Къежьагъэу къэкIо гум инеущи. Гъогумафэ уежь лъысэIошъ быбрэм Хъяры кIэгушIоу гушIор гум фелъы. Арэущтэу щытми, муары зыгорэм Iашэр зыдештэшъ, ыужы сеплъэ. 490 ШIур зыгу имылъэу гъогум техьагъэм Симыдэ плъакIэ гъусэ фэрэхъу, ЧIылъэр фимыкъоу огоу ышъхьагъым Лъэбэкъоу щидзрэм ыпсэ дэрэгъу. Сыдэу цIыфыба гъогумэ афэдэу ГумэкI/мымакIа дунаим тетхэр! Жьыбгъэм пэгъокIхэу, нэфылъэм фатэу ЩыIэхэр арых сэркIэ орэдхэр. 1960 491 492 ЕГЪАШIЭМ ТАШЪХЬАГЪ УЕРЭТ Пчэдыжь нэфылъэр къытIузгъэплъагъэу, Тыгъэ нэгуфыр, сэлам осэхы. УинэгушIуагъэ сэ зыхэслъагъоу ГъашIэм илъагъо насып хэсэхы. Уинэфыпс фаби, уиIуплъэ шъаби Ошъогум бэрэ, бэрэ къерэпс. Тикъушъхьи, уци, тичъыгы шъхьапи Уадэмышъхьахэу уашъхьэрэрэт. ШIугъэр зыгу тфилъэу гъогум техьагъэм Гъогуонэ чыжьэр къыфэгъэпсынкI. ПсырыкI мычыжьэу, псырыкIы шъхьагъым Телъы лъэмыджми шъхьэрыгъэсыкI. Зытхы уфагъэу, зихьылъэ къинми ФыкIаIи, хьылъэр псынкIэ щыгъэхъу. Гъэхъунэ нэкIым уфыкIэхъопсми, Уфемыпсыхэу ом щычэрэгъу. Тыгъуаси, непи, адрэ илъэсхэм Афэдэу джыри укъысхэпсыкIы, Зэхэдз умышIэу гъашIэм дэлъэсхэм Синэрылъэгъоу уаIогушIукIы. ШIукIэ дунаим, дунаим шIукIэ УкъыфыкъокIышъ, уфыкъохьажьы. Джащ фэдэу сяти сяни о шIукIэ УафэшIушIагъэу сэ къэсэшIэжьы. ШIугъэр зыгу тфилъэу гъогум техьагъэм Гъогуонэ чыжьэр къыфэгъэпсынкI. ПсырыкIы чыжьэу, псырыкIы шъхьагъым Телъы лъэмыджми шъхьарыгъэсыкI. ЕгъашIэм чIылъэр, чIылъэр щэIэфэ, Тыгъэр, ташъхьагъы ренэу уерэт. ЦIыфлъэпкъым зэкIэ о уреIэфэ, Инэплъэгъу фаби ащ къыуерэт! 1960 493 494 ШIУР ЗИГУАПЭМ ГУР ЩЕПСЫХЫ Укъихьагъ джы, ИлъэсыкIэр, Мэфэ шъыпкъэ утфэрэхъу. Сыда сижъыр? Сыда сикIэр? ТIури сэркIэ орэдэгъу. Жъым сыхэкIышъ, кIэм ыIаплIэ Насып жъуагъоу сыкъыхэпсы. Ары шъхьакIэ, сшъхьацыналъэ Слъэгъузэ джыри зы сфыхэзы. Мафэр макIо. Щэджэгъуапэм Тыгъэр текIышъ, регъэзыхы. Сыдэу хъуми, шIур зигуапэм Ихьэсапэ гур щепсыхы. Илъэс псаум дэгъуи гуауи Бэба сшъхьэкIэ спэкIэкIыгъэр, Бгъэм дэмыфэу шIугъи дауи Хэт къышIэжьра къесхьакIыгъэр. Чъыгы шъхьапэр жьыбгъэ бгъачIэм ЗэрэчIэтэу чIым сытет. КъеIэ сшъхьапэ, къетхъо слъачIэ, Ауми гугъэр сиорэд. Тамэу зготыр зыпфэсIэтрэм, Бэ зымыдэу къысэбэнрэр. Уашъхьагъ лъагэу сызыпфитрэм, Шъхьэр уназэу бэ сызхэнрэр. Жъым сыхэкIышъ, кIэм ыIаплIэ Насып жъуагъоу сыкъыхэпсы. Ары шъхьакIэ, сшъхьацыналъэ Слъэгъузэ джыри зы сфыхэзы. Жъыгъэр къэпхьэу, ИлъэсыкIэр, Укъысфэсми, хъяр осэIо. Лъэгъо минэу гъогу зэхэкIыр Сиогъу/ощхэу чIым сырэкIо. 1960 495 496 АДЫГЭ ГУМЭКI(ГУПШЫСЭХЭР Ныбджэгъухэр, шъугу къэжъугъэкIыжьых, Къиныбэм тэ тахэтыгъ. Мэзэгъо нэфхэр – тичэщых, Ташъхьагъ джы итыр – титыгъ. ЛIэшIэгъухэр зэуж/зэлъыкIохэу Тарихъ гупшысэм хэсыкIых. ИгушIуи шIугъэм зэлъикIоу Адыгэ лъэпкъри ахэкIы. Дунай блэкIыгъэр тфэшхъуантIэу, ТынатIи пкIантIэр течъыхьэ, Хы ШIуцIэм къурэу типхъуатэу, Зыфаем тидзэу къэтэхьы. Къушъхьэр зэлъистэу мэшIуаем Еу щыIэ пстэуми тыIокIэ. Тетыжьба зэфагъэр дунаем ТIозэ, тигъашIэ щекIокIы. Нахьыпэм фэдэу тикъамэ Инэмыплъ макъи къэIужьрэп, Гын гъози Iугъуи джы амэ ЛIэшIэгъу хэкIуадэшъ, къэужьрэп. Адыгэр щэIэфэ тилъэпкъы РыкIуагъэр ыбгъэ дэлъыщт, Тиадыгагъэ ишъыпкъэ Къэхъущтмэ ятарихъыщт. Нахьыпэм фэдэу тикъамэ Инэмыплъ макъи къэIужьрэп. Гын гъози Iугъуи джы амэ ЛIэшIэгъу хэкIуадэшъ, къэужьрэп. Ныбджэгъухэр, шъугу къэжъугъэкIыжьых, Хьазабмэ тэ тахэтыгъ. Мэзэгъо нэфхэр – тичэщых, Ташъхьагъ джы итыр – титыгъ. 1960 497 498 Зэпыщытым зедгъэлIыщтмэ, Сыд ишIуагъа зэпеожьыр? УлIы/сылIэу тымылIыщтмэ, Сыд ащыгъум пштагъэ ощыр? Мысэ/хыем тызфэкIожьрэм Хэт тIум язэу зымыдэщтыр? «Ухый/умыс» зызэтIожьрэм СэшIэ, ошIэ зымыштэщтыр. СЫДА ОЩЫР ЗЫКIЭПШТАГЪЭР? Сыдыр тишIуагъа тиунэ бгъагъэ Къэбар щытIуатэу Iомэ тахэткIэ, Тлъакъо зэтелъэу цIыфым итхъагъо Гъогуе дгъэхъумэ дэхагъэп тэркIэ. Шъхьафит кIэхъопскIэ огур зынэгоу Дунаим тетхэр сэ синэпкъэгъух, Гугъэр зикъамэу, зыгуи онэгоу ЩыIэхэр зэкIэ гъусэ шъукъэхъух. ШЪУКЪЫЗДЭШЭС 1960 Мамырми непэ тэ тихэгъуашъхьэ, ГухэкI/гукъаор нэмыкIы къуап. Шъхьафит фэхыгъэу гъашIэр зикъашъхьэм, ШъумышIэу щытэп, тыригугъапI. Жьы къабзэр тыбгъэу, хъярыр нэхъоеу Тыгъэр тинэфкIэ ар мышъхьафит, ЦIыфлъэпкъым зэкIэ шIугъэр ихъоеу Зыщыхъурэ мафэм тшъхьэмэ тафит. ЧIылъэ дунаеу еми нэмыкIэу ШIугъэр зытизми, бэба техъыкIрэр. Зышъхьэ фимытэу мыдэм хэмыкIэу, Пшъэхъур зилъэхъоу макIа тегъыкIрэр. Мыдэ джыдэдэм, джыдэдэм, ныбджэгъухэр, БгъуиплIы зэдаштэу шъукъыздэшэсых, Хы пшысэп мыхэр, лIыгъэ гъусэгъухэр, Гум къитэджыкIэу гугъэ гупшысэх. 499 500 Шысэку утысэр сэшхо зэхэтэу Тыдэрэ къуапи шъукъызэдикI, КIэр жъым дезэгъэу, гъэр гугъэм хэтэу Зэфагъэм фаер шIум щэрэмыкI. Шъхьафит кIэхъопскIэ огур зынэгоу Дунаим тетхэр сэ синэпкъэгъух, Гугъэр зикъамэу, зыгуи онэгоу ЩыIэхэр зэкIэ, гъусэ шъукъэхъух. 1961 ЖЬЫКОРЕНМЭ ГУР АПЕКIО Мы дунаир зэкIэ, зэкIэ Зи къэмынэу сыгу пхырэкIы. Зэ гухэкIыр, зэ гушIуагъор ГъэшIэ лъагъом тесэлъагъо. ЧIыгу хъураер ом хэсыкIы, МэкIэ/макIэу ом хэпскыкIы. Чэщи мафи щызэблэкIы, Чыжьэу маплъэ, къызэплъэкIы. Зэ мамырым жьы къыщещэ, Зэо/банэр зэ къыщежьэ. Ехьыжьагъэу джынэузышъ, Гум фэщэчрэп, гур мэузы. Узыгъэлэп дунай мафэр, Игухэлъи нафэ, зафэ. Жьыкоренми зыщепхъуатэ, Еми шIугъэр хэсэгъуатэ. Гъупчъи уати сIыгъэу сэкIо, Орэд жъынчри къыдэсэIо. Лъэбгъу къысадзы, сызэрадзэ, Зэо машIуи слъэ къыкIадзэ. Псыдзэм лIыгъэр щысэушэты, Шым сытесэу шIур сэIэты. Тыгъэхьажъури къыспэшIэты, ШIушIэр хъохъоу пэсэIэты. 501 502 Хъот/борэнми зыреутэкIы, Сыриутэу ащ къыхэкIы. ГухэкI хэлъэп: бгым сыдэкIы, Ар сшIолъхъанчэу ом сыхэкIы. ЧIыгу хъураер зэкIэ, зэкIэ Схэчэрагъоу сыгу пхырэкIы. Зэ гухэкIыр, зэ гушIуагъор Зэрищэчрэр сэгъэшIагъо! 1961 ГЪАШIЭМ ИУАХЪТЭ ТАХЪТЭМ ТЕМЫС Охътэ гуIалэу, гуIалэу быбрэм Тыфэдэу зыкIи тымыжъалым. Бжалэм хэс жьыбгъэу зынапIи сысрэм Тырилъэмакъ тэ, тыриналып. Лыгъэр зытэкъоу, тэкъуафэр зибэу Бэрэ къатечърэм, уахътэр, уфэд. Пфэдэм улъежьэшъ, уапэкIэ псыбэу КъэкIыщтым уелъэ, сыдыр къыпфэт? Зыми емыжэу, зи зыкIэмыхьэу Зыуж тит уахътэр тахътэм темыс. Укъытшъхьамысэу, утэмэрыхьэу ЧIылъэр къепхьакIэу укъытшъхьэрыс. «ХэткIи сымысэп!» ыIомэ щхызэ, Уахътэм гъучI бзыукIэ ом зырепхъуатэ. Хъуатэм адэчъмэ, шъофмэ къарыщзэ, ГъучI гъогукIи чIылъэм насып хегъуатэ. Уахътэр мэгуIэ, уахътэр лъэкIуатэ, Тэмишъэ готми,тылъыкIэмыхь. Iахьынчъи тыхъурэп, тлъэгъурэр тэIуатэ, ЕтIани тэркIэ лъэшъхьэфэмыхь. Имыхьамели къытэлэу тIулъми, ГукIэгъу зимыIэр джа уахътэр ары. ЛIэшIэгъу къэлапчъэр изыгухэлъми, Езыфыжьагъэу зыфырэр тэры. 503 504 КъэткIугъэр макIэ, дгъэшIагъэр макIэ, Тызщымыгъуазэм тыдэгузажъо. Тицуакъи зэжъоу тылъэчъэ шъхьакIэ, Къыддэмыхъугъэр чIылъэм щычIажъо. Жъуагъэм итакъэ пчэдыжь атакъэу Нэфылъэ шэплъкIэ тыкъытетаджэ. ТыкIэмыхьашъуми, охътэ лъэдакъэу Гухэлъы макъэр ом щытэгъаджэ. 1961 ЦIЫФЫР ЩЭIЭФЭ ТХЫШЪХЬЭМ ЕРЭКIУ ЦIыфыр щэIэфэ икъушъхьэ лъагэ Къинми, нэсынэу гукIэ сыфай. УзытеплъыкIрэм уитхышъхьэ махэ Плъэгъущтыр зэкIэ нэмыкI дунай. Ащи унэсэу, шъхьэр мыуназэу НапIэр щыпIэтмэ, фэшъхьаф плъэгъущт. Ащи ублэкIмэ, уахътэр щыхьарзэу Хьэрзэ тэмэфэу зэ къыпщыхъущт. Щытхъухьи арэп, убэни арэп, Джа уздежьагъэр гухэлъмэ апшъ. Зы улэупкIи щатрэп, щаIахрэп, Къызэрэпхьыщтыр уиIэшъхьэ/лъашъхь. Уашъхьагъы шыблэр къыщыгъогъощтми, Гъогоу узтетым уфыдэмых. Мыхъэр ыгъахъэу хъахъыр къэтхъощтми, Адыгэ паIор ащ фыщымых. «Мыхэр сыд сэIо!» тыгъэм ымыIоу ГъэшIэ щыгъаIэу ом зэпырэкIы. Бзыур бзыу пэтзэ, ыгу къыдемыIэу ЧIым зырипхъотмэ, тамэр зэпэкIы. КIымафи, бжыхьи, гъатхи, гъэмафи ЗэхэкI/зэхахьэу гъашIэм хэрэт. Хэт щыщми цIыфэу зызымыушъхьафэу ЛъэгапIэм екIурэр къушъхьэм фэрэд. 1961 505 506 ШЪУКЪЫЗДЭПСАЛЪ Къыздэпсалъ, уцы тхьапэр, Ренэу, ренэу къыздэпсалъ. ЧIым къычIэхи, псэлъэ пшъхьапэр СырышIунэу сэ къысхалъхь. СигугъапIэр гъэтхэ тхьап, СэркIэ уахътэр чъыгы шъхьап. Умышъхьахэу садэжь къаплъ, Сшыпхъум фэдэу къыздэпсалъ. Умах шъхьакIэ – ууц лъэш, Плъапсэ чIыри пхыреут. Гъатхэм гури сфыдэрэчъ, УишхъонтIагъи къысщыкIут. Псалъэм ишIур синычхьап, Ар пчэдыжьми, сищыкIагъ. Чъыгы лъапсэр – уцы тхьап, Ар бэшIагъэу зэхэсшIагъ. КъужъIэрысэу чъыг быраб, Уиорэди тыгъэм фаIу. Сэри ори ар тифаб, Бэрэ, бэрэ шIугъэм факIу. ИщыкIагъэу ар сфэплъэгъумэ, Силыузи о пщэчын. Ощх щымыIэу гъэри хъумэ, ПсыкIэ плъапси згъэшъокIын. Ори непэ, къушъхьэ лъаг, ЛIыгъэ IофкIэ къыздэпсалъ. Сылъаг пIоуи умыпаг, Уипытагъи сэ къысхалъхь. Къушъхьэтх мылым къыпэрэткIуи, КIомэ, чъэзэ, псыр орэщх. Ар тфимыкъумэ, къытфэрэкIуи, Тиощх шъаби чIым терэщх. ЧIылъэщх уци, чъыгы лъапси, Осытх къушъхьэм ипсы къабзи Абзэ IушкIэ къысэпсалъ, ЯшIушIагъи о къысхалъхь. 1961 507 508 Зым зыр кIэлъэкIо, зым зыр кIэлъэкIо, Мэщыр къыхэкIы чIылъэм къысеIо. ЗЫ ГЪАШIЭМ ГЪАШIЭР КЪЫКIЭЛЪЭКIО ОХЪТЭ ЩЭРЭХЪЫМ ЗЭПЫУ ИМЫI 1961 Сыдыр сишIуагъэу, сыдыр сикъинэу СыщыIэу шъушIэми, ныбджэгъу серэI. Тыгъэр чIылъэнчъэу огум къинэнэу Ныбжьи мыхъунэу шIугъэр щэрэI. ЩыкIагъэу сиIэр зыхэслъэгъожьэу Хы нэпкъ мылъагэм гукIэ сыфесы, Фэсапщ пэгъохкIи сыкIэмыгъожьэу Нэхъой фэщхыкIэу тыгъэр къысфепсы. Къинри, шIулъэгъури, насыпри, ери Тимыжъошъхьали къыздырещэкIы. Джа пстэури схэлъэу, схизыбзэу сэри ГъэшIэ нэшIошIым IаплI есэщэкIы. Тыгъэу сфэлъагэм сыделъэкIонзэ, Пчыхьэпэ шэплъым сэлам есэхы. Чэщыр сфэшIункIмэ мэзагъор сIозэ, СинэфылъакIи сыкъызэхехы. Дыджыр зымышIэу IэшIур зышIэнэу Фежьагъэр Iушэп, чыжьэу мыкIон. ШIункIым ыужым мафэр нэфынэу КъэкIошъ, мэзахэр къыттемыкIон. Дунайри ренэу гъэтхэпэ закIэп, Ощхи, огъуи, хъотзехьи шъхьэщыт. Ащ фэдизэу сигъашIи кIэракIэп, Сыхьылъэзехь – сыцIыф, сыщыд. Къэбарым ыуж къэбар аIуатэ, Уахътэр къэуцурэп, уахътэр лъэкIуатэ. Лъагъоу узтетыр нэпкъым зэпечы, Чэрэгъузэ, псыпэм ичъи зэпещы. Къэгъаз/гъэзэжьым удэмыпсынкI, Адрэ псы ныджми гукIэ исыкI. Бжыхьэм ыужы кIымафэр къакIо, Гъатхэр гъэмафэм кIэлъэплъэ аIо. Зичъые кIыхьэр нэфылъым хэны, Мафэр IэкIэкIы, гъашIэр гум ренэ. Насыпыр джаущтэу зыми къыфэсрэп, ЗыIэ зэтелъэу щысым рапэсрэп. Къэсхьыщт ар пIоми, къэлэпчъэ кIыбэп, Зыужы титри охътэ IэкIыбэп. Арэущтэу хъумэ, гъашIэу тызхэтыр ТэркIэ гъунэнчъэшъ, гъогу кIыхь тызтетыр. ТлъэгучIэгъи лъагъор,лъагъор щыплъыр, Сыда шъуIуа, сыда тэ къытпыщылъыр? 1961 509 510 СЛЪЭГЪУРЭР ЗГЪЭШIАГЪОУ ГЪАШIЭР КЪЭСЭХЬЫ Слъэгъурэр згъэшIагъоу чIылъэм сыхаплъэ, Ихьылъи ишIуи исэлъхьэ сIаплIэ. Ошъуапщэ зыхъурэм тыгъэр бгъэм дэлъ, Къысфепсыжьынэу сицыхьи телъ. ГъашIэр сыдигъуи тхъагъо, гушIуагъо, Къини гумэкIи ащ хэтэлъагъо. Сыд фэдэу щытми, узэрэщыIэм КIэгушIу, рыгушIу – уикъини щыIэ. АпчкIэ дунаир плъагъэ мыхъун, КIоцIылъы пстэури умылъэгъун. Нэплъэгъур Iэты – ощхыр къытфещхы, Мэщэу шъхьэлъагъэр лъэпцIабзэу тфэщхы. Къушъхьэ шыгуфхэр зэбгъу/зэготых, Ошъогум пщэхэр, пщэхэр екIотых. Гъэтхапэм апэ уцыр къыхэкIы, Бжыхьэр къызысрэм пкIашъэр репхъэкIы. РепхъэкIы тIозэ, осри къытфесы, Зыми пымылъэу титыгъи къепсы. Дунэе кIыIум бэ щызэблэкIрэр, Ахэм тахэтэу тэры ахэкIрэр. Слъэгъурэр згъэшIагъоу чIылъэм сыхэплъэ, Тыгъуасэм нахьи непэм сыпэплъэ. Ошъуапщэ зыхъурэм тыгъэр бгъэм дэлъ, Къысфепсыжьынэу сицыхьи телъ. 1961 511 512 ШЪЫПКЪЭМ УЛЪЫХЪУНЭУ ИЩЫКIАГЪЭП Мы дунаим шъыпкъэлъыхъоу, Шъыпкъэлъыхъоу тетыр макIэп. Гур щыгушхоу, гур щылыгъоу Тлъэгъурэр зэкIэ шъыпкъэ закIэп. ТищыIакIэ нэпцIи, шъыпкъи, НэшIошIыгъи къыщдэуае. Уаер уаеу, шъыпкъэм ыпкъи Къушъхьэ зандэм фыдэкIуае. Мые дыджэу дыджы/псыджыр Къыпымычэу блэIэбыкI. Нэпкъ феплъэкIэу хыор сыджыр Зыхьаджыгъэм ублэмыкI. Тэщ нэмыкIи шъыпкъэлъыхъумэ Агъэсысы, аутхыпкIы. Шъыпкъэр нэпкъэу къыщымыхъумэ, Ебэкъони ащ къахэкIы. Хэхьэ/хэкIэу къыздрахьакIэу Шъыпкъэныгъэр зэIэпахы. Зэ ар хымэу, зэ ар хьакIэу Ищхи гъашIэм щызэхахы. ЗэхэохкIэ, шъыпкъэныгъэм Улъыхъунэу уфемыжь. Шъыпкъэр шъыпкъэшъ, щыIэныгъэм Щыщы шъыпкъэу къыхэмыщ. 17 Мэщы къабзэм щымыщ уцыр Ухэплъахьмэ, хэплъэгъощт. Шъыпкъэ нэпцIыр зицIыф узыр ЦIыф узынчъэм кIэлъытхъощт. Тхъом шъхьэрысри шъыпкъэ къогъум Зыкъуиушъафэу къыкъоплъыкIы, ЛъэкI зимыIэм хъохъур хъохъум Нигъэсыжьмэ, пцIыр кIелъыкIы. 1961 КъызэплъэкIы/зэплъэкIыжьмэ АнэIу шъыпкъэр рамыхъон, Хъоршэрыгъэр тхэмытыжьмэ, ЧIылъэм шъыпкъэр щыбэгъон! Заказ 041 513 514 УМАКЪ Орэд къысфаIу. Огум, тыгъэм, Фышъхьэм яорэд. Сэнэ плъырым, сэнэ зыгъэм Икъэбзагъи ахэрэт. Тхыдэ хъугъи, хъунэу къэти Ядэхагъэ сегъэдэIу. ЦIыкIу/цIыкIоу ылъэ ети, ЧIылъэр зэкIэ зэлъегъэкIу. Моу зыгорэм тхьамыкIагъом ЩикIухьанэу къысфыхадз, Ер Iуищыни, цIыф гушIуагъом ЕдэIуныр гум икIас. Ощхыбыбмэ чъыг къутамэр Агъэсысэу къытферэщх, Ерэпхъуати огум тамэр Мэфэ нэфкIэ къытфэрэщх. Ныбжьи заор цIыфы лъагъом КъемыкIунэу щыгъэгъупш, ГуIэм хэтэу Iэтхъо/лъатхъоу «Оур» зыми къемыгъэпчъ. СэшIэ дэгъоу хэт/хэмытми, ЩыIэныгъэу сыгу инэф, Мафэр дэгъоу, гохьэу щытми, Зы гукъауи сшIомыушъэф. 17* Псэм пэблагъэу шъэогъу дэгъумэ, Лъэс лъэмыджмэ ялъэс факIо, КъыздекIокIхэу сиджэгъогъумэ ЯхьилIагъэу пшIэрэр къаIо. Тхыдэ хъугъи, хъунэу къэти Яшъыпкъагъэ сегъэдэIу. ЦIыкIу/цIыкIоу ылъэ ети, ЧIылъэр зэкIэ зэлъегъэкIу. 1961 515 516 ПШЪЫГЪЭР ЛIЭНЫГЪЭШЪ, IЭКIЫБ СФЭРЭХЪУ Гухэлъынчъэ щыIэу сшIэрэп, Чъыгми лъагэр игухэлъ. Лъэгэ кIынкIэ зыкIи пшъырэп, ЗыраупкIрэм сапэм хэлъ. ИКIЭРЫКIЭУ ТЫКЪЭХЪУЖЬЗЭ, ГЪАШIЭМ ТЫДЫЩЫI Чэщы пызэу джыри напIэр Тинэфылъэ къызэкIечы, Къещэ, къещэ мэфэ пшъхьапэр, ЧIылъи уахъти къызэпечы. ЗэкIэлъэкIошъ, гъуни нэзи ЗимыIахэр дунай гъашI. ЧIым щытшIагъэр ом фэзгъэси, Къэзхьыжьыгъэр цIыфы Iапшъ. Мафэр чэщым хэкIокIэжьы, Тхьацу тэджыгъэр жъокум паплъэ. Уцыр гъатхэм къыдэкIэжьы, Псыхъор щхызэ, хым щэуалъэ. ЦIыф гухэлъыр шъхьаныгъупчъэм ИплъэгъукIрэм фэдэу чыжьэ. Къыпфыхэщы гугъэ упчIэм, УзеупчIрэм уещэ псыщэ. ПсынэкIэчъмэ зырахьыжьэ, Ехьыжьагъэу псыхъом дэхъух. Ощхи оси чIым захьыжьы, ИкIэрыкIэу пщагъо мэхъух. ГъэшIэ лIэшIэгъумэ, лIэшIэгъу зэхэкIмэ Гупсэфи яIэу, яIэу сымышI. Уцуи тымышIэу тыкъызэплъэкIмэ, Таужы къикIрэр тауж щымыпшъ. Лъэсы/лъэбыIукIэ зикъин тызхэкIэу Дунай Iупэфыр зэблэхъу/зэхэкI. ЗылъэкIрэр шыушъ, ушъмэ IущхыкIэу ЛъэкIынчъэр ренэу къызэренэкI. СынитIукIэ слъэгъоу пщэ фыжьыр жьыбгъэм Къушъхьэм ыцакIэ зэпырегъэтхъы. Нэфшъэгъо тыгъэр къэзгъэущыгъэм Пчэдыжь мэфапэр ом щыкIегъэтхъы. Ащи мытхъытхъэу, ежь зэрэфаеу, ЕтIани уаеу, ошIоу зишIыщт. ПшIэщтри умышIэу, пшIэщтри шIэгъуаеу Лъагъоу узтетми ущигъэпшъыщт. ЖъонакIуи, пхъакIуи, хынакIуи, коци Дунаим ренэу щэкIэзэпыт, ЧIылъэм ышъхьагъи, чIылъэм ыкIоцIи ЕгъашIэм цIыфыр щылъэпсэ пыт. Непи неущи зэщы зымышIэу ЧIылъэ хъураер гум щэчэрэгъу. Сыбгъэчэрэгъуми, зыкIи сымыпшъэу Пшъыгъэр лIэныгъэшъ, IэкIыб сфэрэхъу! 1961 517 518 ЖьыпскIэ псыхъом зыкъыхехышъ, Гъэбэжъу факIоу къытфещхыжьы. Чъыг дэчъэхми ар зэхехышъ, Гухэлъ лъагэу къытфэкIыжьы. НасыпышIуа цIыфыр пIоми, Ары сIони, зэсIожьыщт. ТшIэзэ, тшIэзэ гъашIэр кIоми, Лъфыгъэ къэткIэ къэкIожьыщт. 1961 ЖЬЫБГЪЭ ЧIылъи огуи жьыбгъэр щепщэу КIэщыщыкIзэ пщэфхэр къефых. ФэкIэщыгъоу «фы/фыф» ежьэу Ехьыжьагъэм ишхэр пшъэфых. Шъэф хэмылъэу фышъхьэ хьасэм Зэ тебыбэ, зэ хэлъадэ. Адэ/модэ хыжьы хьарзэм Зэ еубзэ, зэ дэлъатэ. Лъэтэ/пкIатэр къандж бгъэгуфышъ, Фэмыяхэу къырефэкIы. КIэр пызычрэр шы сэкуфышъ, Гузэгъабгъи ащ къыхэкIы. «КIыргъы/сыргъэу» мэзы шъхьакIэм Бзэ фэшъхьафкIэ ар щэпсалъэ. Аслъан щырэу зыщыхьакIэм ИкъэлъакIи щызэкIаплъэ. ЧIылъи огуи жьыбгъэр щепщэу КIэщыщыкIзэ, пщэфхэр къефых. ФэкIэщыгъоу «фы/фыф» ежьэу Ехьыжьагъэм ишхэр пшъэфых. Фыжьи, шхъуантIи, плъыжьи, гъожьи Узыфаеу пшIэрэр къаIо, ПаIоу щыгъым шъор дихъожьэу Плъышъо пстэури дачъэ, дакIо. 519 520 КIуачIэ зиIэу зэндэ щытым Фэкъаигъэу бгъэр фырехы, Къыпэуцоу зыкIи гущтэ ФэзымышIрэм зышъхьэрехы. «Хы/хых» макъэр чIылъэ лъапэм Щызэрихьэу бэ техъыкIы, Сызгъэохъоу гухэлъ плъапIэм Телъыр зэкIэ тырепхъэнкIы. 1961 СЫМЭКЪУМЭЩЫШI, СЫМЭЩЫБАШI СымэкъумэщышIэшъ, чIыгур зыфэдэр, СымэщыбашIэшъ, сэшIэ сэ дэгъоу. ЦIыфлъэпкъэу зэкIэ дунаим тетыр Зищыпэкъежьэм ыгуи къысфэгъоу Апэу гушIуагъор Къысэзытыгъэм, Апэрэу хъохъур СфэзыIэтыгъэм, Насыпы лъагъор ЗыкIышъо шъабэ Хэсэзгъэщыгъэм Инэфы фабэ Сызщытеплъэщтым сыфыкIэгуIэу Чэщыгъо гъогухэр къызэсэнэкIых, Нэфылъэ псалъэу сэ сигущыIэ Тыгъэпсы бзэпскIэ ар къыпэгъокIы. СичIыгу хъураеу Гъунэнчъэ хъуаоу СиIэ гухахъор КъыскIэзыугъуаеу, Ощхышхоу тхъагъор КъысхэзыкIагъэм Къопитфэу жъуагъор Къысфэзгъэблагъэм 521 522 Иуашъо кIаоу хьалыгъу хьакурыжъэм ИмэIэшIумэ ренэу къыхэу, Ихьалэлыгъэ лъэпIагъэу дышъэм Хэлъым пеIажьзэ, зафэу мэпсэу. ЧIыгум итеплъэ Плъыжьышэ хэлъэп, ЧIыгум иIуплъэ СэшIэ сэ, куплъэп. Ащ инэплъэгъуи Хэлъэп зэщыгъуи, Ащ игушIуафэ Мыеу мыхафэ, Зыфэбгъэдэнэу нэмыкIэу щыIэр Дунай нэфышхом тебгъотэхэнэп. МашIом ибзыймэ, емыхьыщыр, Ежьашъор армэ, фэзгъэдэхэнэп. Рэхьаты дахэу Сэ сызыфаер ЦIыфмэ зэIахэу ЩыIэным пае, ЧIыгум ынапэ МашIом ычIапIэ Зэшъо/зэикIэу, ТащыгушIукIэу Къэгъагъ зэмшъогъухэр къытфытерэкIэх, Пшъашъэхэр ащкIэ дгъэкIэрэкIэных. Быракъы плъыжьхэр шъхьэрэбыбатэх, Ахэри чIылъэм щытэжъугъэIэтых. 1961 МЭФАКIЭМ НАСЫП КЪЫДАКIО «Жьырытэджым шыкIэ фалъфы» – ЦIыфмэ аIо. МэфакIэшъ, нэфылъэ пIалъэм Насып къыдакIо. 1961 523 524 СшIуабэ дашIэ уинэплъэгъу, Уинэплъэгъу. СыкIэхъопсы уишIулъэгъу, УишIулъэгъу. Сынэм фэдэр сыпсэ закъу, Сыпсэ закъу, ШIулъэгъу къэтыр гугъэтакъу, Гугъэтакъу. ШIулъэгъу нагъоу уитыгъэпс, Уитыгъэпс, Псэм ифабэу къысфегъэпс, Къысфегъэпс. Гугъэ пстэуми уанахь лъаг, Уанахь лъаг. Дэхэ пстэуми уанахь дах, Уанахь дах. Сэ сикIасэр сыпсэм фэд, Сыпсэм фэд. Пчэдыжь тыгъэу ар къысфэт, Ар къысфэт. ТЫГЪЭМ ФЭД «Сшъхьэу пшIоиным акъыл илъти, КъысэпшIэщтым сэ гу лъысти, Сигъомыли плIэу згощыгъэ, ИлъэситIури джаущтэу схьыгъэ…» «Коцыцэр зыфибгъэкъунэу, Къамзэгу жашIор, пIогъагъи? Ызыныкъуи имыкъунэу, Сыоплъышъ, ушъхьасыгъапи?» ЛIым ышIагъэм илъэс тешIэ, Илъэсым илъэсри текIыжьы. Зэгорэм ошIэ/дэмышIэу Къамзэгур ыгу къэкIыжьы: «Илъэс псаум зы коцыц». «Арэу пфэхъумэ, джы теплъын, СиIэежъэу силъэбыц, КъитIысхь сихьазыр – уизгъэсын!..» «Сыдэу упхэкI ина, Сыд фэдиз пфэIэтына?» «Сэщ фэдиз пцашIу!» «Пшхыщтыр баIуа, жашIу?» «Сыдэу пшъхьэ ина?» «Илъыр акъылышху». «Сыдэу псыгъуа ппчанэ?» «СымэкIэшх». КЪАМЗЭГУ МЭКIЭШХ, АКЪЫЛЫШХУ 1961 ШIулъэгъу шъабэу сиорэд, Сиорэд. Оридадэу о пхэрэт, О пхэрэт. 1961 525 526 УринэIумэ дахэр зыIоу, УрикIыбмэ узыулыIоу ЩыIэ пстэуми сафэмый, ЗэкIэ, зэкIэ сэ сипый. Щытхъум ишIур зыIупшIакIэр, ЗыгужъуакIэ мыжъозакIэр Таущтэу, къашъуIо, шIу плъэгъуна, Ащ ныбджэгъуи уфэхъуна? Теубытагъэ зыхэмылъым Дышъэр хэлъми, сыд епшIэщт? Къыоплъыщтэп, пцIыр зипцIылъэм Упалъэщтми, уигъэпцIэщт. Жьыбгъэр къилъмэ, жьыфым фэдэу КъадечъэкIрэм сыщхзэ сеплъы. Зытх зыуфэу шъхьащэм хэтэу ЗызгъэцIыкIурэм сыгуи фэплъы. СшIэрэп моущтэу сызкIыщытыр, Тхьаусхалэр слъэгъу хъурэп. Сыд шъэогъукIэ ащ есшIэщтыр, Гупшысэгъуи тызэфэхъурэп. ШЪОТЕХЬЭ(ТЕКIХЭР Лъым щэстырыфэ сигъашIэ,– УчъыIыжьыщтми,– зэгъашIэ! – УичIылъэ налъэ сыгун, Уигухэлъ лъаги секIун. Жьыбгъэ зыкъишIэу ошъуапщэр Пыим къерэхьи, фэсдэнэп. Непи неущи пцэшIуащэр Уапашъхьэ ситэу къыдзынэп. Ом щыщы шхъуантIэу уимэзмэ Абзи язанди схэрэлъ. Слъэ итэу уичэщ сынэсмэ, Уикъушъхьи шъхьантэу скIэрэлъ. Щэтырэ лъагэу сашъхьагъы ЩысфэбгъэIагъэм сиощэ. Уиощхы фабэу пхэсшIагъэр Усэ онэшкIэ сэIопщы. Пщэсы лъэкъофэу сызфаер Дунай Iэрылъхьэу къысэпти, СфыIубгъэзыкIзэ, мэфаер УишIугъэ бгъэгум щыпIэти, Орэд гъэшIуагъэ, хэгъэгур, Гури къыздеIэу пфэсIощт. Тэ щыI сымыIоу тыгъэгур Гугъэр сигъуазэу сыкIощт. ОРЭД ГЪЭШIУАГЪ 1962 Зэ мэлышъор, зэ бэджашъор Зи армырэу зытралъашъо, Ау нахьыбэм тыгъужъышъор Ахэр ары ренэу зышъор. 1961 527 528 ЩЫIЭНЫГЪЭМ ИГУШIУАГЪО КЪЫСЕРЭТ Джа зыр къаштэ, щыIэныгъэр! Ащ нэмыкIи сищыкIагъэп. Аущтэу сIоми, рэзэныгъэр ЗыкIи, зыкIи симэкIагъэп. Тыгъэ нэфи, гъэтхэ фаби Къызысэптрэм сыгушIощт, Ащ дыкIыгъоу орэд шъаби Зысыусрэм къыпфэсIощт. Сыхьарамэп, ау етIани ГушIон IофкIэ сыхьазыр. Чъыг тIэмыгъэм икъутами, Шъоф къэгъагъри сиIэрам. Слъэгъурэр зэкIэ гъэшIэгъонэу Сэ къысщэхъушъ, гъашIэр махэп. Дахэм дахэр хэслъэгъонэу Зыщымыхъурэм, сыщыIахэп. НэмыкI цIыфым игукъао Дэсэгощы, дэсэщэчы. ИгушIуагъуи сэркIэ хьаоп, Ифэныкъуи сызэщечы. Къаштэ, къаштэ, щыIэныгъэр, УиIушыгъи сэ къысэт. Насып джанэу джа сщымыгъыр Зыщыслъэнэу о къысфэд. Ар сщымыгъми, шыблэ гъуагъом ИлъэгъуачIэ сыпхырыщ. Ащ ыужи Iэгъо/благъом Лэгъупкъопсри къысферэщ. ЩыIэныгъэр, щыIэныгъэр Сыдэу дыджы, сыдэу тхъагъо! Дыджми IэшIуми, рэзэныгъэр, ЩыIэныгъэр, пхэсэлъагъо. 1962 529 530 ГукIэ цIыф лъэшхэу, псэкIэ зэфэшIухэр СишIух, сикIасэх – джары синэшIухэр. ЦIЫФ ЛЪЭШХЭР СИШIУХ, СИКIАСЭХ ОХЪТЭ ЧЪЭРЫР СИЩЭРЭХЪ Сиостыгъэ нэфэу пыкIрэр Сишъэогъумэ афэблагъ. ГъогурыкIоу шIункIым хэкIрэр, Ори шIукIэ къытфеблагъ. Дунай нэфыр сэзгъэшIагъэр Оры, сичIыгу. Сыпфэраз. Лэжьыгъацэу мы цэ шIагъор Джыри сIэмэ къыпфарэдз. Ар имыкъоу сихэгъэгум Ыгур сыгоу гъогу сежьагъ, СфэIэджабгъоу а зыр бгъэгум Дэлъышъ, скъокIэ къысэджагъ. Осы фыжьмэ, псыхъо чъэрмэ Яорэди схизэу схэлъ, ЧIылъэ уцмэ, тыгъэпс плъырмэ Ягухэлъи сигухэлъ. СигушIуагъуи сигукъауи ГъэшIэ куплIэм дэушъэфагъ. Ар сфэмыхьэу къушъхьэр къауи, КъесхьакIынэу спшъэ къифагъ. Зыгъэ фэдэу джыри сэIо: ЩыIэныгъэр, усщэрэгъ. ШIугъэ IофкIэ чIым сырэкIо, Охътэ чъэрыр сищэрэхъ. Ар сэIо шъхьакIэ, кIочIаджэу къэхъурэм Мысагъэр зыкIи, зыкIи фэслъэгъурэп. Псышхо псы орыр лъэшми, сыгу рехьы, Мылыр гъэтхапэм екъутэ, ехьы. Къушъхьэ нэтIабгъоу пщэ зэкъо лъапэр Сфэблэгъэ/чыжьэу джары сиплъапIэр. КIыщ уатэм мыжъоу фэмыкъутэщтыр Уц тхьапэр ары зэгозытхъыщтыр. Ащ тыгъэм кIуачIэ, кIуачIэ хегъуатэ, ЕтIанэ чIылъэм ащ зыщепхъуатэ. БзэмыIу псэлъэнчъэу псыхъо нэпкъитIур ЗэпэзэIутми, зэфахьзэ IитIур IэрышI лъэмыджкIэ бгъуитIур зэрапхы, Псым ищхы макъи ом щызэхахы. Къушъхьэ шыгуфхэр ошъочIэ бгъапэх, ЦIыф лъэшхэр ренэу чIылъэ гугъапIэх. Ар сэIо шъхьакIэ, кIочIаджэу къэхъурэм Мысагъэр зыкIи, зыкIи фэслъэгъурэп. 1962 531 532 ТыщыIэнэу, тыпсэунэу ГъашIэм изын къытитыгъ, Фэбэ/шъабэу къытфепсынэу ЗэдытиIэр тэ зы тыгъ. Тыгъи, уци, мэзи, мэщи ЗэкIэ чIылъэм тфытерэт. УкIэдэIумэ – мафи чэщи ЩыIэныгъэр цIыф орэд. 1962 ЛЪЭГЪОХЭЩХЭР Лъэгъохэщэу ущытыныр Хьылъэ, къины, лIыгъэ, тхъагъо. ПсынэкIэчъэу гушIопс тыныр Зы орыпскIэ псым халъагъо. Къушъхьэтх мылыр пхыриутзэ, Псыхъо псыпэр гъуаткIоу къежьэ. Ежь/ежьырэу чъэм зыритзэ, Хым гухэлъхэр фехьых, фещэх. Зэщ зымышIэу мыжъо нэпкъмэ Псыпэр арышъ къаблэкIыгъэр, Тэ щашIэна хыор тэкъумэ Ащ къин пчъагъэу кIэхэкIыгъэр. Къэрэу купэу гъогу техьагъэр Пэщэ бзыум ещэ, ещэ. КъызэплъэкIрэп, чIылъэ шъхьагъыр ЗэлъиIыгъэу ом пхырещы. Ащ ытамэ жьыр зэIебзышъ, Ыуж итхэр – тэмэ псынкIэх. Гугъэм пащэр гукIэ фэзышъ, Гухэлъ лъагъом пхырэсыкIы. Жъогъо плъыжьыр зикъэ натIэу КъэошIэжьа дзэкIолIыгъэр? Пый пэгъокIэу зызеIэтым, ТекIоныгъи ыгу илъыгъэр. 533 534 Къэтэджыщтэп, къэхъыещтэп, Ар егъашIэм чIым хэлъыщт. УщыIэжьэп тIоу дгъэещтэп, ЧIыр щэIэфэ тыгу илъыщт. Лъэгъохэщэу узыщытрэм Щынэ щыIэп, щыIэп щынэ. ЦIыфмэ апэ уиты зыхъурэм Хьылъэр тхъагъо, тхъагъор къины. Джаущтэу гъашIэм упхырыкIмэ, Дунай нэфыр пшIотхъэгъощт. Апэ лъагъор чIым пхырыпщмэ, Уауж къикIрэр пфэхъохъущт. 1962 ЛЪЭПКЪЭГЪУ(ЛЪЭПСЭГЪУКIЭ ЧIЫР ЗЭДЫТИЙ Лъэпсэ пытэу, псэ шхъонтIэ напэу Дунэе чъыгмэ сыд ахэтшIыкIрэр? Зэхэт/зэхэкIэу, чIылъэм ышъхьапэу ЧIы къуапи щыIэп мэз зыщымыкIрэр. Тызэфэмыдэу, тызэмылэгъуми, А зы чIыналъэм тызэдытетых. Лъэпкъэгъу/лъэпсэгъуи тызэфэмыхъуми, Шъхьадж зэрэфэшIоу шIум тызэдетэх. Iушыгъэр чъыгмэ къызэрябэкIрэр Джэныкъо пашъхьэм къыщызгурэIо, Тэпшэсыр пшысэу зыхэбыбыкIрэр СимэшIо шIыгъэшъ, орэд фэсэIо. Жьы къэбзэ тынкIэ огур щигъаIэу Мэзыр тичIылъэ изытэмап. Тлъапи ащ фитщэу, мэщри щыдгъаIоу ТэркIэ дунаир зэкIэми ап. Сыдэу чъыг пэпчъы ятеплъэ/Iуплъэ ЦIыфмэ афэдэу зэфэмыдах. Зэфэмыдахэу дунэе куплIэм ЛIэшIэгъу зэхэткIэ гъашIэр щылъаг. Заор цIыф гъашIэм зэрэщыхъушIэу Обзэгъуи жьыбгъи мэзым жэхэт. Къини, гушIуагъуи, гъуащи ымышIэу ГъэшIэ гузэгум зэндабзэу хэт. 535 536 Хэтмэ уащыща ащ къысимыIоу Кушъэ шъэбабзэ зыкъысфишIыгъ. МэшIо лъэIуакIо тхьэм дэжь сымыкIоу Ежь зигъэстыжьзэ, джэгуи сфишIыгъ. УзгъэшIэгъуагъэп, узгъэшIэгъощтэп, Мэщыр сфэшIэфэ усфэхъупхъэщт. Слъэпкъэу къэнэщтми ер пхилъэгъощтэп, ЧIылъэр щэIэфэ уфэшъыпкъэщт! 1962 САЛАСПИЛС Саласпилс шъхьагъы чъыг тхьэпэ гъожьхэр Iушъэшъэ шъэфкIэ жьым щызэрехьэх, Псыхъо гупсэфмэ яорэд фыжьхэр Латвие огум чэфэу зэлъехьэх. Пшэхъо шъэбабзэм еу Iоу хыормэ Сатыр/сатырэу усэр щаусы, Агуи римыхьрэм фэдэу хыбзыумэ Тамэр зэпакIэу хым зыщагусы. Бжыхьэ дунаим пхырычъхэу гъогухэр Зэуж/зэлъычъэхэу Саласпилс екIух, Пчэдыжьы тыгъэм пщэфыбэ огухэр Ошъогу шхъонтIабзэм зырызхэу щегух. Мэфэгур дахэу хэпхын хэмылъми, Тлъэгъурэм зэкIэ гур къагъэмакIэ. Зэо гукъэкIэу Саласпилс щылъми, Гу тео макъэм сызэIуегъапкIэ. Бгъэгум дэмыфэу сэ сыгу закъоп Шъори зэхэшъухэу мыщ щыгумэкIрэр, ЧIылъэр зыгъаджэу джа дыргу макъэр Гъэры чIэтIагъэм ыбгъ къыздэIукIрэр. Сыдэущтэу адэ пшъэшъэ зищэгъум Икуо макъэ сэ сщыгъупшэн! Сабый быдзашъор тырахы зэхъум, Ным игуIакIэ сыд пебгъэпшэн! 537 538 Саласпилс шъхьагъы чъыг тхьэпэ гъожьхэр Мэкъэнчъэ нэгухэу жьым щызэрехьэх, Псыхъо шъхьацыфмэ анэпсы фыжьхэр Латвие огум щыкIэгъушъыхьэх. Дунаир дахэу хэпхын хэмылъми, Тлъэгъурэм зэкIэ гур къагъэмакIэ. Зэо гукъэкIэу Саласпилс щылъми, Гу тео макъэм сызэIуегъапкIэ. ЦIыф гуIэ Iуатэу мыщ щызэхэсхрэр Сэ къэзгъэшIэщтым бгъэгум дэкIыщтэп. Зэо къежьапIэу тIокIитIурэ зырэр Зы цIыф щэIэфэ гум щыгъупшэщтэп. 1962 ХЪЯРКIЭ Уишъоф зэикIи, уихи, уимэзи, Латвиер, ренэу мамыр хэрэт. Кавказым къисхи, сэ сишIуфэси Гум къыпфихьыгъэу уиогу сычIэт. ЕгъэшIэлъапсэм уитыгъэ фаби МыучъыIыжьынэу о къыпферэпс. Уипшъэшъэ пшъэфмэ яIуплъэ шъаби, Ашъхьац сырыфи уичэф херэз. ПсынэкIэчъ къабзэм зыбзэ фэзгъадэу Уиныдэлъфыбзэ бэрэ седэIу, Зэуж/зэлъычъэу, псыкъочъ хэлъадэу Уипсыхъо лъэсхэр хышхом ерэкIух. Мэз Iэпчъэ къогъумэ акъос къутырмэ Япчэдыжьыпи нэм ыштэу дахэ, Ошъогу гупсэфэу тыгъэнэбзыймэ Зэлъагъэнэфрэр лъагэшъы/лъагэ. Зэрэхэгъэгоу бысым унагъоу Зы мэзэ псаум гум уриIагъ, Насып гушIуагъор уичIы хэслъагъоу УишIугъи бдасшIэу сыщыпхьэкIагъ. Джахэр сыгу илъэу, сыгу щыщ ухъугъэу Адыгэ хэкум непэ сэкIожьы. Гъэр мэфэ дэдэ гу цIыкIур пшIыгъэу, Латвиер,– хъяркIэ! – къыосэIожьы. 1962 539 540 ТИХЭГЪЭГУШХО УРИЦIЫФЫНЫР НАСЫПЫГЪ ЦIыфым имафэ тхылъ тхьапэм фэдэу ЛIэшIэгъум ыбгъэ щызэсэдзэкIы, ГушIуагъуи гугъи – тIури зэхэтэу– Дунэе нэгум гуIэу пэкIэкIых. ЧIыгужъы гупсэу илъэсы минхэр Непэ зыныбжьым щамбулыр едзы, ЕгъэкIэзэзых уижъогъо инхэр, Икушъэ илъэу огур зэIебзы. Гупшысэ сапэр нэфыпсы гъогум Хэт иакъыла тфытезыщагъэр? Зыригъэпхъуати, ошъочIэ бгъэгум Хэт тигухэлъы изытIупщагъэр? Тидунэешхо ишхомылакIэ Уахътэм ишхоIоу тэ къытфещэи, Арэущтэу ари къытфежьэ шъхьакIэ, НэмыкIы горэм ар тпекъудыи. Бжыхьэ шыгъачъэм ехьщыр дунаир, Зиш нахь чъэрым быракъыр дехы. Зэнэкъокъунба тэри тызфаер, ТыкIахьэшъ, шыур уанэм къитэхы. Хэт ылъэмакъа къытфытеIукIрэр? Сэ сихэгъэгуба,– чIылъэм щэзекIо. Гур зыгъэгушIоу сыда зэхэпхрэр? Арба зымакъэр, орэд къысфеIо. Зэпэжъыужьэу модэ мо лыдрэр, Дышъэпсы бзэпскIэ къызэпэшIэтрэр Зэдытижъуагъоу тижъогъо чэфышъ, ЧIылъэр ыгъаблэу зэлъегъэнэфы. Зытхы уфагъэм ыIэ фещэи, Къуанчэу зекIуагъэм фэхъоу егыи. Тихэгъэгушхо урицIыфыным Нахь насыпыгъэ тыдэ къипхына?! 1962 541 542 Сичылэ ренэу сэ сыфэзэщы, Сыгуи ыгощэу лъэгъуитIу спхырэкIы: Апэрэм занкIэу чылэм сыкъещэ, НэмыкIыр гушIоу ыдэжь къысфекIы. ЛЪЭГЪУИТIУ Ошъочапэр чIы гъунапкъэу Пкъэу кIэмытэу сэ къысщэхъу. СекIу къэсми, тыгъэ лъакъоу Ар IокIоты, чэщ сыщэхъу. ОШЪОЧАПЭМ ГЪУНЭ ИIЭП 1962 Зи сщымыхъоу хъопсэ тамэр Къысфещэи, IуещэикIы. СыщымыкIэу игъэтхами МэкIэ/макIэу къысIощхыкIы. Хы зэикIэу ошъочапэм Дэмыфэжьэу зэ къысшIошIы, ГъэшIэгъоныр, сыздэщыIэм КъакIо еIошъ, Iэ къысфешIы. ГъэшIэ закъоп сызфыщыIэр, ЩыIэныгъэр сэркIэ пшъырэп. Сыда щыIэр, сыда щыIэр, Уикъогъу пакIэ щыIэр сшIэрэп. Сэ сизакъоп. А лъэныкъор ИкъохьапIэу тыгъэр щесы, Сыда непэ узфэныкъор КъысимыIоу ом къыщепсы. ЧIы гъунапкъэм, чIы гъунапкъэм Гъунэ иIэп, нэр сэIоты. СфыIукIотри тыгъэ лъакъоу ЛъэныкъуиплIкIэ сфыIокIоты. 1962 543 ЛЪЭГЭХЪУАПС Хъотэ лъачIэм дэт къэгъагъым Зекъудыи, пшъэр зэпещы, Чэщ рэхьатэу, чэщ мэзагъом Жъогъобыным лъагъор фещэ. ЗыщеIэтышъ, лъатэу чIылъэм Орэд тамэм зырепхъоты, Гупшысабэу бгъачIэм чIэлъым Лъэгэ плъапIи гум щегъоты. Лъэоянэм игупшысэр КIэшъо лъагэу, кIэшъо занд, ПIэкIор шыгъэм ишыгурысыр Мысысыхэу къазыц шъхьант. Шъуихыоры хэжъугъотагъэр Тэри, бзыухэр, зэ тэжъугъашI. Сыджы макъэу жьым хэджагъэр КъызчIэкIыгъэр гъукIэ Iапшъ. СшIэрэп уашъом рилъэгъуагъэр, Iугъом гуIэу зыдехьые, Къушъхьэ чапэм пщэ упхъуагъэр Мэл Iэхъогъоу къыщэхъые. УИНЭФЫЛЪЭ ШIУКIЭ КЪЫЗФЭГЪЭШЪ Заказ 041 ЧIым хэтыныр, зандэу плъэныр Пкъэуи пчэгъуи япкIыхьапI. Ошъогу шъэфыр къыгъотыныр ЦIыфым ренэу игугъапI. 18 «Сыдэу мы дунаеу пцIыкIэ зэхэблагъэм Шъыпкъэр щытфэмакI» – сишъэогъу къысиIуагъ. Ным къылъфыгъэм фэдэу псэкIэ сызпэблагъэм Джаущтэу къызысеIом, лъэшэу сыгу къеуагъ. ТIуагъи тшIагъи зэкIэ, зэкIэ хьаулыеу ЩыIэныгъэр сыдми гъашIэм тэ щитэха? Тызышэсрэм лъагъор чIылъэм щытфэлыеу Жьыбгъэ лыер ткIыбэу ищхи зэхэтэха? Хьауми тхышъхьэ лъагэм тыгъэу къыкъокIыгъэр ОркIэ мытыгъэжьэу непэ къыпщыхъугъа? Ощхы хъущт осэпсэу псынкIэу зэокIыгъэр Огум хэхьажьыгъэшъ, чIылъэр пшIозэщыгъуа? Шъыпкъэр ыунэфыни, нэпцIыр риутэхынэу Джары цIыфыр, цIыфыр зыфыщыIэр. ЩыIэныгъэ лъагъор тфэшIоу къыхэтхынэу, Къыхэтхынэу ары тэри тызфыщыIэр. ЩыIэныгъэр, дэу пшIын, о зэрэпIоу хъурэп, Мышъыпкъагъи бэрэ щытIоу къыщыхэкIы. НэпцIкIэ къытIощхыпцIэ, ыгуи къытигъэгъурэп, АкIыб тызэрэхъоу Iаджи къытэщхэкIы. 1962 ПсынкIэ Iоф къилъэткIэ шъхьакIор къызтебгъакIоу Шъыпкъэм нахьи нэпцIыр апэ имыгъэшъ, ЧIылъи уашъуи гукIэ орэд къыздябгъаIоу Уинэфшъагъуи шIукIэ, шIукIэ къызфэгъэшъ. 544 545 546 Чъыгмэ бгъэкIэ зызэрахзэ, ЧIышъхьэм шъхьапэр хаIэтыкIы. Iоф ныкъуашIэр щимыухзэ, ЦIыфыр чIылъэм егуIыкIы. КъыхэмыкIзэ, сыда уцри ЛъэпэпцIыеу зыкIэсысрэр? Мы дунаим теты пстэури Лъагэм сыда зыфкIэхъопсрэр? 1962 18* ЩЫIЭНЫГЪЭМ БЭ ХЭХЪУХЬЭРЭР ЩыIэныгъэм бэ хэхъухьэрэр, СебэджынкIи мэхъу… Бгъэм сетхъони, сшIэзэ хъурэр Пыим ездзын синэплъэгъу. Сыкъигъащтэу шъхьэпхэтыкум Къытерэплъи, нитIоу нэгум КъыхэплъыкIрэм сыды пае Рилъэгъуна мы дунаер! Сэ сIэшъхьитIукIэ сеIэбынышъ, Зырыз шъыпкъэу искIыжьыных. Бгъэм дэлъыгури укIытэнышъ, ТIыгурыгоу уцужьын. ЧIыпцIэ пцIанэм сыщебэджмэ, Ыбгъэгупэ сычIэфэн. Сфэмыщэчэу сыщыфэхмэ, Сщизы чIыпIэ хэзгъотэн. ЗблэкIрэ пстэуми, сэшIэ дэгъоу, СикIодыкIи амышIэщтыр. Ау сикъашъхьэ зэлъылъагъоу Сэры ычIэгъ ащ чIэлъыщтыр. Уц чыхIэнэу къыстрихъуагъэм ЫкIыIу ренэу кIэрэкIэщт, ЧIыгоу/сянэу сыухъумагъэм Iошъхьэ цIыкIукIэ сыхэкIэщт. 1962 547 548 Апшъэ зэрыкIхэу, атх зэрыутхэу ГухэкIыр мызэу, мытIоуи хъугъэ, Ауми мылъэсхэу лъэгапIэм тетхэу ЕтIани ахэр бэрэ слъэгъугъэх. Щэбзэщэ папцIэр щэбзэпс къаигъэм Зэрикъудыеу ахэр ищыгъэх, Тамэ зимыIэу нэплъэгъу дыигъэр Зэрагъэхъуапсэу Iаджри джэгугъэх. Сыдэу лIыбланэх, лIыбланэх ахэр, Шъхьацнэлъэ лъагэм лъапэкIэ рэкIох. Къашъом дыхэтэу апхъуатэ Iэхэр, ЕтIани еу Iоу къамыл къытфеох. Яшъонтырп макъи, ясэмэркъэуи Джы къызнэсыгъэм нэгум кIэмыкIых, ЯкIэпсэ псыгъуи ямыстхъэ пкъэуи ДахэкIэ гуми ренэу къыфэкIых. Сыдэуи гушхох кIэпсэрышъохэр! Джэгулэх, чэфылэх, къэшъуакIох. Шъозгъэлъэгъугъот нэгушIохэр, Пшъыгъэр амышIэу IофшIакIох. КIЭПСЭРЫШЪОХЭР Бэрэ, бэрэ ощхы нэфкIэ Сэ сыкъещхы, Сищхы макъи хьэрзэ пшъэфкIэ ЧIым къытещы. Сыды бзыуа мо фыжь кортыр? Садэбыбы. Ау бын куашэу сызыхэтыр Ощхыбыбы. Iэо/лъаоу сызилъэгъурэм Бгъэжъыр къэсы, Сынэсыгъэу къызысщыхъурэм Осэу къесы. Дзыо шъхьапскIэ IитIур апхми, Ес къысаIо. КIочIэ лъынтфэу схэлъыр схахми, Ем сезао. Тхьэр къысати, тамэ зготэу Ом зисэдзэ, Дзэ мин пщэфыр IузгъэкIотэу Слъэгъурэр псыдзэ. Сигупшысэ фэдэу чэщыр, Чэщыр кIыхьэ. Сыхэгъуащэу къэкIы мэщыр, Ащ сепкIыхьэ. ГУПШЫСАБЭУ ЧЭЩЫР КIЫХЬЭ 1962 Загъори джаущтэу сидунай лъагэ ШъхьачкIэ сыкъизы хъоуи къыхэкIы, СичIылъэ теты иошъогу дахэ Хьылъэ зысфэхъурэм сыгуи шъукъэкIы. 1962 549 550 ХЭПХЫН ХЭМЫЛЪЭУ ДУНАИР ДАХЭ Ежь нэмыкIмэ ашъхьэ узмэ, СиIоф хэлъэп. Ерыуаджэр къуаджэм дэсмэ, СиIоф хэлъэп. ЗИIОФ ЗЫМИ АХЭМЫЛЪХЭР Сыда адэ шъуиIоф зыхэлъыр, ЗиIоф зыми ахэмылъхэр?! ГъучI такъыри шъубгъэгу дэлъыр, ЗиIоф зыми ахэмылъхэр! Зиакъыли изышъужьрэм, СиIоф хэлъэп. Зышъэ икIэу мыуцужьрэм, СиIоф хэлъэп. Гъунэгъу хьаблэр бырсыр хэтмэ, СиIоф хэлъэп. ПхъашIэм пкъэур фэмыIэтмэ, СиIоф хэлъэп. Чылэр чылэм етыгъожьмэ, СиIоф хэлъэп. ЦIыфыр цIыфым ешъугъужьмэ, СиIоф хэлъэп. Шъхьэщытхъужьым пцIыр къеусмэ, СиIоф хэлъэп. Къытыгъугъэм есэу хэсмэ, СиIоф хэлъэп. НапIэр къэсIэтэу нэплъэгъур зыздзрэм, Къушъхьэ сыджыфхэр сэ синэплъэгъух, Бгъэм фэмыIажэу сыгоу сIэпыкIрэм Сызыдепхъуатэ фэдэу къысщэхъу. Хэпхын хэмылъэу дунаир дахэ, ШхъонтIэ зэикIэу ошъогури лъагэ. Сиорэдыпи дыйрэп – мэбыбы, Гъунэ иIахэп сэ синасыпы. ТыдэкIи згъазэу, тыдэкIэ секIуми, Коцы хьасапэр къызэпысэчы. МэшIоку шъуй макъэр чыжьэкIэ къэIуми, Иджэрпэджэжьи губгъом щэжъынчы. Уц кIыры шъабэу лъэгуанджэм къэсрэм Мэлы отэрыр хъурыхъоу щэхъу, Мэзы зэхэтэу зышъхьапэ сысрэм Пщэ фыжь гъощагъэм Iасэу зыщехъо. НапIэр къэсIэтэу нэплъэгъур зыздзырэм, Къушъхьэ сыджыфхэр сэ синэплъэгъух, Бгъэм фэмыIажэу сыгоу сIэпыкIрэм Сызыдепхъуатэ фэдэу къысщэхъу. 1962 1962 551 552 ЗЭПЭЩЫТЫ, ЗЭПЭIУТЫ Опсэу, пчэдыжьэу нэфылъэ дахэр, Мафэрэ фэдэу джыри укъакIо. ЧIылъэм фэохьышъ нэфынэ лъагэр, Чъыгшъхьапи, псыхъуи орэд къыпфаIо. ПЧЭДЫЖЬЫПЭ УСЭР Бзыур ошъогум зэрэхэбыбэу Гугъэм зыгорэ ренэу хэощэ, Уинэплъэгъу шъабэ цIыфыгум щыбэу Шъхьэзэкъоныгъэр зым шъхьэщэощы. Опсэу, пчэдыжьэу нэфылъэ дахэр, Мафэрэ фэдэу джыри укъакIо, ЧIылъэм фэохьышъ нэфынэ лъагэр, Чъыгшъхьапи, псыхъуи орэд къыпфаIо. Уихьалэлыгъэ сыбгъэ зыдизрэм Гукъауи гуапи сщэгъупшэ зэкIэ, Унэгу ихыгъэу укъызысфэсрэм, Сыдэу уикъэси гушIуагъуа сэркIэ. ТичIылъэ плъапэ къызэрэтебдзэу СшIэзэ, Iушыгъэр къеогъэбэкIы, Уитыгъэ фабэ къызэрэсфепсэу Гугъэм сыфапщэу чэщыр спэкIэкIы. Мыщ фэдэ уахътэу охътэ гушIопсым Идунай Iуплъэ сыдэуи гохьы, Щэмэджы макъэр тыжьын осэпсым Тыгъэпс мэкъэнчъэу щыхэджэгохьы. ЩыIэныгъэр хьылъэ, хьылъэ, Щыгъэтхап, щыкIымаф. Охътэ пчъагъэу ар зэхэлъы, Щыбжыхьап, щыгъэмаф. Чэщи мафи зэпышIагъэ, Щымэзах, щынэфылъ. Ар бэшIагъэ сэ зысшIагъэр, ГъэшIэгъонэу къыспыщылъ. Щылэм хэтэу сишIулъэгъу НэмыкI лъагъор игъогуп, Гугъэ фаплъэм синэплъэгъу ФыкIэхъопсышъ, сыбгъэгуп. Гугъэр – гугъэ. Сыдэу пшIына, О зэрэпIоу ари хъурэп. Гъогу темытыр гъогу щыпшъына, Гу зимыIэм зи ылъэгъурэп. Гъусэу пшIыгъэр гъусэ дэгъумэ Тыгъэ нэфыр къыпфепсыщт. Къыхэпхыгъэр къыбдэмыхъумэ, Шым утесми, улъэсыщт. Зэпэщытэу, зэпэIутэу Мы дунаир зэжэхэт. Пытэм махэр пхыреуты, Римыутэу щыIэр хэт! 1962 553 554 СызэрэпIоплъэу синэшхъэигъи, Сичэфынчъагъи IэкIыбы сфэхъух. Псынэм итыпсэу къэбгъэущыгъи, Чъэп къехыгъакIи уигушIо лъэгъух. Мылъэш/мымакIэу, тIэкIуи кIэбгъучъэу ЧIылъэм тесыкIы жьыбгъэ чэфылэр. Сичэщ мычъые гум щыбгъэгъупшэу УкъысфэкIуагъэшъ, опсэу, нэфылъэр. 1963 ТЫГЪЭУ КЪЫКЪОКIРЭМ СЫПЭГЪОКIЫ Тыгъэу къыкъокIрэм сэ сыпэгъокIышъ, Дунаир дахэ, шъхьэфит, нэфын. Пщэфи имытэу огур зэгъокIэу, Зэхэсхрэр зэкIэ орэд чэфыл. Тыдрэ лъэныкъуи къушъхьэм ышыгуи Гугъэ нэгуфым фаеу пэгъокIы, ЗэгъокI шIуцIабзэр чэщым ынэгоу ТанэIуи екIы, къытфызэтхъокIы. Псыхъуи, гъэхъуни, шъофи, хьамдэчи Тауж къихьагъэу титIо къыддакIо. Нэфылъэ шэплъым ичIышъхьэ тэджи Зылъэгъурэ пстэуми дэхагъэр фаIо. Мафэм пчэдыжьыр ишы Iэдэжьэу Чылагъуи къали шIукIэ къафещэ, Тыгъэпс гупсэфыр уашъом ыдэжьэу Нэхъой ихъоеу чIылъэм жьы къещэ. Ситыгъэ, муарышъ, нэфылъэ гъогум Ышъхьагъ зишIыгъэу гъатхэр игуащ, Фабэр егъашIэм зимэшIо жъокум ЧIылъи ошъогуи тыдэжъугъэгуащ. 1963 555 556 ТЫГЪЭМ ИОРЭД СЫПАПЛЪЭ ЧIылъэр, ошъогур, къушъхьэ шыгуфхэр, Мэзы зэикIхэр, гъогоу тызтетыр, Тигугъэ къэтхэр, тигубгъо шъофхэр, Джары дунаир зэрэзэхэтыр. ТЫГЪЭМ ИОРЭД ГУЩЫIЭУ ХЭЛЪЫР СЭРЫ ЗЫТХЫГЪЭР Уцыр зылъэгоу, огур зилъагъоу Тыгъэмрэ сэррэ бгым къыкъокIыгъэр. Орэдым екIоу, гуахьри хэплъагъоу Псалъэу ащ хэлъыр хэта зытхыгъэр? КIымафи, бжыхьи, гъатхи, гъэмафи Агумэ сакъикIзэ, уадэжь сыкъакIо. Сыдыр сиплъэгъуми, о зым фэшъхьафи Бгъэм дэмылъынэу гъогумэ къысаIо. Тыгъэмрэ сэрырэ орэды зафэу Зэдэтыусыгъэм бэ имэхьаныр, ШIугъэм нэмыкIэу, шIугъэм фэшъхьафэу Дыдж темылъынэу орэхъу тиIанэ. ТитIо зэтIуагъи, зэтIонэу къэти Бгъэм къитэджыкIэу мэкъамэ тфэхъу, Инасып пакIэ етIанэ хэти Хъярыр фэмафэу шIукIэ елъэгъу. Ащ фэдиз дэдэу шъхьэм къисымыхми, Ар зигущыIэр IаджхэмкIи нафэ. Фабэр ыгощэу гъогум дэмыхми, ИошъорыкIо чIылъэмкIэ мафэ. Хышхо губжыгъэм фэдэми чIылъэр Оси Iумыли сакъыпхырэкIы. Сигугъэ лъагэ фэдэу гухэлъыр Сипшыси ощхи къапхырысэщы. Тыгъэр сашъхьагъми, нэмыкIы къуапэ Заоу шъхьащытыр сымышIэу щытэп. Джа тихьаблэлIми джэнэ Iэгъуапэр ЗыкIыфэнэкIри сэ сщыгъупшагъэп. Псыкъочъхэр щэчъэх, зэхахъо псыхъоу, ЕтIанэ ахэм хыгум зыфахьы. Сигугъэ жъуагъо сэри сылъыхъоу Мэзэгъо огум сыфыхэплъахьы. Псыхъо чъэритIур зэрэзэIукIэу Тэри зэгорэм тызэIукIэн, ЕтIанэ тыгухэр псыоры шIыкIэу Дунэе хышхом тхьыни, хэткIэн. ЧIылъэр слъэгупчэу, огур силъагъоу Тыгъэм ыужи ренэу серэт. Орэдым екIоу, гуахьри хэтлъагъоу Псалъэу ащ хэлъыр тыгъэм тферэтх. 1963 Пчэдыжь нэфылъым къокIыпIэ чапэр Зэлъызгъэнэфэу хэт къытехьагъэр? ЗэритэкъокIэу нэфыпсы сапэр Оры ситыгъэр, оры сашъхьагъыр. 1963 557 558 ТЫГЪЭМ ЫНЭХЭР Нэу щыIэ пстэури зэхьщырэу мэхъуа? Дунайри ахэм зыкIэ алъэгъуа? ЦIыфмэ афэдэу тыгъэми нэхэр ЗэриIэр шъошIа, сыд фэда ахэр? Ахэр зыфэдэхэр шъушIэнэу шъуфаемэ, Iаемэ, дэймэ, хьауми нэхаемэ, Уаем шъуеупчIи, шъуигъэгъозэщт, Чъыгмэ япкIашъи къышъуиIотэщт. ЩтыргъукI кIымафэм зэ зыфэжъугъази, ТкIумэ, кIэзэзэу къызэлъипчъыщт. Хьэсэ зэикIым итыгъэгъази Зи химыгъэзэу нафэ шъуфишIыщт. Псыхъоу зымакъэ къабзэу зытэкъурэм Иормэ ахэр ахэшъулъэгъощт, Жьыбгъэ нэгуфэу чъэр зыфимыкъурэм Икъурэ зехьи шъущыфэзэщт. Гъэтхэпэ цумпэу ныкъоплъэу плъызрэр Къызэршъоплъэу шъуегуцэфэщт, Нэфыпсы закIэу сэнашъхьэу къэкIрэм ЫнэкIэ тыгъэр къышъуигъэплъыщт. Осэпс укIытэм фыхэжъугъэпсыкIмэ, ЗигъэкIэкIыпсэу къышъуигъэшIэщт. Бгы чэпэ лъагэм шъущыгушIукIмэ, ШъунэгукIи ахэр шъо зэхэшъушIэщт. Тыгъэм иIуплъи, инэплъэгъу фаби, Ихьалэлыгъи, игупсэф шъаби Зэхэдз имыIэу хэти ареты, Ташъхьагъ нэгушIоу ренэу ар еты. Шъуишъхьаныгъупчъэ пчэдыжьрэ жьэу Емызэщыжьэу хэта къиплъыхьэрэр? Дунай нэфылъэр зэлъызгъэущэу Титыгъэ ыни мафэр къэзыхьрэр? 1963 559 ШIУГЪЭР Сыдэу шIу псалъэр тимакIэу къэтхьра, Мыдэ, умышIэмэ, тимыIэм фэд. ШъушIагъот а псалъэр гум зэрэрихьрэр, Дахэм идахэу ар сиорэд. АщкIэ зэгорэм шъупсалъэу шъуеплъи, НэмыкI гущыIи бгъэм дэрэмылъи, ШIугъэр ардэдэм къыжъугурыIощт, IэшIугъэу хэлъри псэм къышъуиIощт. Мэхьанэ лъапсэу а псалъэм хэлъыр Ежъугъапш хьалыгъум, тыгъэм фэжъугъад. Къыжъудигъэхъущтышъ, шъушIыгъэ гухэлъыр ШъурымыукIытэу бгъэгум дэжъугъэлъ. Загъорэ ащкIэ тыхьарамыщэшъ, ПсыфалIэ тэлIэ пIонэу къэтэхьы. Зыгорэм ощхыр, ощхышхор щещхышъ, ТызкIигъэхъопсэу ымэ къыткIехьэ. Сыушъэфрэп – сэIо. СыушъэфкIэ сыд пай: Коцыцэм чIыгур зэригушIуагъоу, Джэныкъом машIор зэригухахъоу ШIугъэ хьалэлым гукIэ сыфай. Ау тидунае, мы дунай дахэм Тызэрэфаеу джыри щыщытэп. ТэмитIу зыготри кIэхъопсы лъагэм, Шхончым илъ щэри гупсэфэу щылъэп. 560 Джырэ дунаеу, джыр фэдэ уахътэм ШIу псэлъэ къабзэр бзако шъумышI, Насыпы мафэр шъуапэ ижъугъуатэу ШIугъэ гощэныр шъугу щэрэмыпшъ. Мэхьанэ лъапсэу а псалъэм хэлъыр Ежъугъапш хьалыгъум, тыгъэм фэжъугъад. Къыжъудигъэхъущтышъ, шъушIыгъэ гухэлъыр ШъурымыукIытэу бгъэгум дэжъугъэлъ. 1963 561 562 СИЛЭГЪУХЭР Пчэдыжь нэфыпсыр гушIогъо мафэу Мы симэкъабэ тыдэ къисхыгъа? Быбын кIэхъопсыр ренэу къысхафэу ТэмитIоу зготыр хэт къыситыгъа? ГУКЪАУИ ГУШIУИ ТIУРИ ЗЭХЭТ Щынэу, укIытэу къысфэбыбыжьми, Къушъхьэ Iушыгъэм щыщи къыздехьы. Симыжъо цакIи къыдэкIоежьми, ЛъапэкIэ тетэу огум хэплъыхьэ. КъежьапIэу сиIэм бэрэ сылъыхъоу Шъхьэри уназэу сызэредзэжьы. Къушъхьэ джэ макъэу джыри зимыгъоу СтIупщыгъэм садэжь зыкъегъэзэжьы. Зыгорэ тхышъхьэм дэкIуае шъхьакIэ, Сэ закъор ары ащ имыгъусэр, Сыда ишIуагъэр сылъэплъэ шъхьакIэ, Сэры зилъагъо зэлитIоу бгъузэр. СынэтIэ плъыри сIэгушъо Iулъэу Сичапэ зандэшъ, дэкIыпIэм сеплъы, Лъагъоу ащ екIурэм сыгуи шIу филъэу Икъэгъотыни бэрэ сыпэлъы. Бгъэгум дэхагъи бгъэм игукъауи ТIури зэкIыгъоу къысфыдэтаджэ. Сынэмысышъоу сикъушъхьэ къаошъ, Гухэлъ зэпыум сегъэупэраджэ. Сэ силэгъумэ агухэр зэкIэ Зэмыгъапшэх, зэфэдэп. Къабзэх, иных, ястырыгъэкIэ Зэхьщырхэр мэшIо тэп. Мы тидунае зыфытетхэр ПсынэкIэчъэу зы гухэлъ, Гугъэ лъапIэу къин зыфхэтхэр Фэбэ/фабэу абгъэ дэлъ. Зыгорэм хъяр къызехъулIэрэм, ЯгушIуагъо зетIатэ, Щхы мэкъабэу къахэIукIрэм Жъгъыоу, жъгъыоу зегъэлъатэ. Уилъэгъуапэ умылъэгъуми, УзынэскIэ угушIощт, Узылъыхъурэр сыдэу хъуми, Уфэрэий, къэбгъотыщт. ЗыщящыкIагъэм IэбжымкIэ ГъучIыIунэр пхъэм хафэ. АфэмылъэкIэу зыпшъхэкIэ Лъэгонджэмышъхьэу зэхафэх. Насып шъхьафкIэ зи ятагъэп, ЯпкIэнтIэпскIэ дахы. Ахэм ягъогуи убагъэп, Пхыраутзэ, хахы! 1963 563 564 Псы къочъы цIыкIухэм мыжъоу ахэлъхэм Яонтэгъугъэ джы къызгурэIо. ЗызыутIэрэхъхэу мо пщэ гухэлъхэм Сыд яхьисапыр чIыгум къысеIо. Чъыгэу зизакъом изэщ Iушъашъэ Джащ щегъэжьагъэу жьыбгъэм сегъашIэ. НапIэр сэIэтышъ, чIылъэм сыIоплъэ, Дэхагъэр цIыфмэ ястэу сэублэ. Джащыгъур ары тэмитIу къызгуакIи, Дунаи кIыIоу мамыри зауи Зытетым ышъхьагъ сызтебыбагъэр, Гукъауи гушIуи гум къызихьагъэр. 1963 ШЪЫПКЪЭ ЗИМЫIЭМ ЫМАКЪЭ МАХЭ «Дэй ашIагъэми дэгъукIэ плъэгъоу Рэхьатэу щысба, зи ямыIу. УичIыпIэ еплъи, игъоу, зэрэхъоу Псэу гупсэфэу, къэмыхь емыкIу. ПшIэрэп узфаер, пшIэрэп пшIоигъор, ИмыщыкIагъэу тыгу хэогъэкIы. Сыда ащ фэдэу узфэкъаигъэр» – Iахьылхэр бэрэ къысэгыекIых. Шъынэ IэрыпIоу шъуIорэм седэIоу СыщымыIэшъумэ, сэра зилажьэр! Джа шъуимэкъамэ сипщынэ деоу Сэ шъуезгъэсагъэшъ, шъусэгъэлъащэ. Арэущтэу сIомэ, шъхьапэе пагэм Иорэд лъагэ сызфаер къикIрэп. Шъыпкъэ зимыIэм ымакъэ махэ, Сыдэуи пшIына, сыгуи фыхэкIрэп. Джа шъо зэрэшъушIэу, Iаджри сэ, Iаджри «Сикъаигъагъэ» лажьэ къысфехьы. Ау гъэшIэгъоныр, шъощ фэдэу джыри Тихъоир бэшъы, гугъуи сегъэхьы. Къызжэдэзыгъэр къыздежъугъэштэнэу Арэп, зэжъугъашIэ, сэ сызыфаер, Дэубэдэшхэным нэмыплъ пэсштэнэу Сыкъытехъуагъ сэ мы тидунае. 1963 565 566 ПУШКИНЫМ ДЭЖЬ, МИХАЙЛОВСКЭМ ЩЫСТХЫГЪЭ УСЭР СИМЭФЭ НЭФХЭР ЩАТЫР ГЪЭIАГЪЭХ Ошъогум фэдэу шхъонтIэ нэгуфэу Шъофыр зэгъокIы, ХэкIрэр шIомакIэу шыуш лъэпэфэу Тыгъэр къыкъокIы. Нэфыпс лъэмакъэу осэпс псэ макIэр Тыжьын бгырыпхышъ, Iушъэшъэ шъэфэу ар зипсэлъакIэр СичIылъэ ытхышъ, ЛIыгъэмрэ шIумрэ уиусэ псалъэ РыпIуатэу плъэпкъы лъагэу пIэтыгъ. Сэ сипцэшIуащи илъыгъэп бзалъэм, Лъыпсыр къыспычъзэ, уанэIу ситыгъ. Пчыпэр зэфитхэу, щэр зэфэттIупщэу Зэман блэкIыгъэр тэркIэ тхъэгъуагъэп. Сэ синасыпти, пцэшIощэ хъущэу Къыпфэстэкъугъэм щыщ къыптефагъэп. Тхышъхьэ Iушъаби уцы къэтаби ГушIогъо дэщхых, Зидзмэ/зигъазэу тыгъэм ифаби Ыбгъэ къыдэщы. СиIэпэрытххэу ситхьэпэ фыжьхэр Мэфэпс иIагъэх, Гъатхэм къыхэзхи, схизыбзэу сщыщхэр Щатыр гъэIагъэх. Бзабэр зычыеу чыиф дунаир Унэ фэигъошъ, Гъогу сытехьанэу гукIэ сызфаер Къэсыгъэу игъошъ, Пщэфы зырызхэу сишъхьагъырытхэр Огум чIэсыкIых, ПсынкIэми сшIэрэп гугъэ зэрытхэр, Тхыпхъэ хэбзыкIых. УсэкIо зафэм шъхьэкIафэр фишIэу, Исатыр тхыгъи псэкIэ зэхишIэу Инэралыжъхэр слъэпкъ щэгъупшэжьых, Ыгуи къэкIыжьмэ, екIэ къэкIыжьых. Уи Урысыеу уигъэшIэн пкъэум Ипсыхъуи чIыгуи оркIэ гухахъом Уринэфылъэу, узимэфэпкъым Жъогъошъхьэрытэу ухэтэлъагъо. Уиусэеджэ уригупшысэу Уисатыр нэфхэр пфызигушIуагъом Опсэу есэIо. Опсэу есэIо зыгу къыпфэузэу Зищэ тIупщыгъэ къыптемыфагъэм. Хымэ къэлатыр пфэзыIэтыгъэм Джы къызнэсыгъэм нэмыплъ есэхы, УищыIэныгъэ пезгъапшэу тыгъэм Мы усэр, Пушкин, ощ пае сэтхы. 1963 567 568 Мыхэм ащыщхэу хэта шъуIуа, хэта Гъусэ сфэхъущтыр? Арэущтэу мыхъоу щымыIэ тхыда Синэплъэгъущтыр? Сызщымыгъуазэм имэшIо тхъуабзэ Гъуазэу къэсэштэ, ШтаукIы лъагъоу лъэгъо псыгъуабзэр ГъусэгъукIэ сэдэ. 1963 ХЭТИ ИIУПЛЪЭ ИПЛЪАКIЭ ФЭД ЦIыфы нэгушIор зым зыр фэмыдэу Дунэе нэфым щызэфэшъхьаф. Тимэзи къушъхьи ошъогум чIэтэу Ахэм яIуплъи чIылъэм щызаф. Унэм итеплъэ дахэ къэзышIрэр Итенэчышъхьэп, ишъхьаныгъупчъэп, Чъыгшъхьапэр зандэу, лъагэу зыгъэкIрэр Зыдэщыт чIыпIэу тыгъэ лъэгъупIэп. ГушIор зыфэдэр пшIэмэ пшIоигъоу Угуи къызыкIрэм, губгъом иплъахь, Орэд къэзыIоу коц хьэсэ зигъоу Уапашъхьэ итым хыныгъор фахь. Зэкъошыныгъэм лъапсэу иIэщтыр Бгъэгупэ чIэгъым шIукIэ къыдещэ, Хьагъу/шъугъугъэр нафэ зыхъущтыр Джащыгъур арышъ, щхыпцIэу къыбдежьэ. Хымэ техакIоу хымэ ошъогум БгъэкIэ чIэфагъэм гуIэу зеплъыхьэ, Нэпсыцэ закъуи къимынэу нэкум Янэ тхьамыкIэм игъашIэ къехьы. Гукъауи, хъяри, къини, гушIуагъуи Ядунай Iуплъэ зэхьщыр/зэфэдэп, Хэтырэ цIыфи игъогуи, лъагъуи Джау гухэлъынчъэу, сэшIэ сэ, тетэп. 1963 569 570 СИГУКЪЭКIЫЖЬХЭР Слъэгъурэр сшIомакIэу сызхэт щыIакIэр Iумыпэмы сшIынми сынэсыгъагъэп, СымыIэрысэу IэшIупс хъугъакIэр СкIэлъэу чъыг шъхьапэм сыкъизыгъагъэп. Дунаим щыхъурэм зы мафэ горэм Гур ыгъэузэу сызэгуигъэути, Лыгъэ Iугъуамэу тадэжькIэ щыстрэм Нэм имызакъоу гури ристыкIти, СшIэщтми сызпылъми сыщымыгъуазэу, Ау сихэгъэгоу гуIэрэм сишIуагъэ ЗэрезгъэкIыщтым зырызгъэгъуазэу Губгъо IофшIэнкIэ сыгу згъэрэзагъэ. Шъузэбэ тхьапшмэ IупшIэ гъопцагъэр Нэпсы щыугъэм рагъэукъэпыгъа? ЕтIани гугъэм шъом дэлъ лъы пцIагъэр Хьаулые шъыпкъэу рагъэушъэбыгъа? Пшъэшъэ зищэгъухэм, джа тинэфыпсхэм АкIэхэкIыгъэр сыдым фэтшIэна? Пшъэшъэжъыр ацIэу зэо илъэсхэм Ащыфэхыгъэр къыпфэлъытэна? Сэщ фэдэ цIыкIухэр ары нэнэжъхэм ЛIыкIэ алъытэу чылэм дэсыгъэр, А охътэ хьылъэм тихьэблэхэсхэм Ячэтхэр сэры шIузагъэбзыгъэр. Илъэсы пчъагъэ тешIагъэ шъхьакIэ, Лъэхъан зэжъугъэр IэкIыбы сфэшIрэп КъыскIэгурымэшъ, сфэхъоу сиIахькIэ, Сизакъо сыхъумэ, гупсэф къыситрэп. Чэщрэ сыщэIоу заом сепкIыхьмэ, Мафэр зэрмырэу ренэу исэхы. Хы ШIуцIэ кIыбым гупшысэм сихьмэ, Слъэпкъ къырашIагъэм сигъашIэ сIехы. Чылэм сабыир зэриIэм пае, Джыри зы цIыфкIэ тэхъушъ нахь баи, Ар къызфэхъугъэм фэдэу сэгушIо, Хъохъуи фэсэIо, бахъсыми сешъо. Ащ къыгъэшIэщтым тэ тпэкIэкIыгъэр Къыфэмызынэу гукIэ фэсэIо. Гупшысэ сфикъоу зэо блэкIыгъэр СигукъэкIыжькIэ джаущтэу къыстео. 1963 571 572 СЭЛАМ АЛЕЙКУМ ГушIопсы нэпсэу осэпсэу зыгъэр Къелъадэ нэкум, къелъадэ нэкум. Тятэжъмэ ячIэу зэ тичIыгугъэр, Сэлам алейкум, сэлам алейкум. Сэлам алейкум, къэхэлъэ шъэфхэр, Сиджэрпэджэжьы дэпкIэ къуладжэм. Сэлам алейкум, осыгу сыджыфхэр, Сиджэрпэджэжьи джэгузэ къышъуаджэ. Шъуадэжь сыкъэкIо, къушъхьэ нэгуфхэр, СыхьакIэми сшIэрэп, сыбысымми сшIэрэп. Сэлам алейкум, ситхышъхьэ шъофхэр, СищыIэныгъэ шъуигъашIэ хэздзрэп. Джы къызнэсыгъэм шъуипсыкъефэххэм Амэкъэ тэкъухэр стхьакIумэ икIрэп, Шъуашъхьагъы итхэу быбхэрэ пщэфхэм Зымэкъэ/лъакъи къызпагъэIукIрэп. Тятэжъмэ ягъоу а зэман хьылъэм Тхьапшрэ шъо шъыгъом шъузэлъиштагъа? Шъхьэфит щыIакIэу джа шъуигухэлъым Илъагъо тхьапшрэ шъугу тешъукъутагъа? Джыри зэхэшъохы адыгэ макъэр Шъуиджэрпэджэжьмэ зэрахэIукIрэр Тыгу агъэузы, тыгу агъэтакъо, Ар адыгэгуи зыхэщэIукIрэр. Сэлам алейкум, къушъхьэ нэгуфхэр, СыцIыф гъощагъэу сышъумылъыт! Сэлам алейкум, осы сыджыфхэр, Шъощ фэдэу сэри джы сышъхьэфит! 1963 573 574 СИГУХЭЛЪ ЛЪАГЪО ЖЬЫБГЪИ МАШIУИ ЩЫКIЭПЩЫГЪ Нэфылъ шэплъым, пчэдыжь шъабэм Сэ сигугъэ фэсэгъадэ, Зэндэ лъагэу чъыгы шъхьапэм Шъхьащыт мафэм хэсэгъадэ. Дунай дахэм иуц шхъуантIэу ЛъэпэпцIыим еIупчъапчъэ, Iэгъо/благъом иты пхъуантэу Iошъхьэ зандэм дэжькIэ мачъэ. Тыгъэпс нэфхэу шы чъэр стырхэм АкIэлъежьэшъ, атх зыредзэ. ЕдзыгъуиплIкIэ чIылъэу щхырэм Яз фиузэнкIзэ, гукIэ зедзы. Зы шыудзи, ащ нахь макIи, Сыдэу пшIына, къыпэгъокIы. Рамыутэхэу аIэкIэкIми, НэмыкI пщэфи къыфыкъокIы. Шыблэ ощхэу мылы дыкъым Гум щызгъашIоу сэ сигугъэ РифылIагъэу джэнэт дэпкъым Щаулъэгоу Iаджри хъугъэ. Джэхьынэмым шъхьацыналъэу Телъ лъэмыджми ар ращыгъ, Гухэлъ лъэгум мэшIо уалъэу ЧIылъэм жьыбгъи сфыкIэпщыгъ. Сыд рашIэнэу, сыд пагъохми, МашIуи псыдзи зашъхьэщехы. ТыжьыныпскIэ лъагъор хихми, ИмэфакIо зэхэсэхы. Муары джыри тыгъэпс стырхэм АкIэлъежьэшъ, атх зыредзэ. ЕдзыгъуиплIкIэ чIылъэу щхырэм Яз фиузэнкIзэ, гукIэ зедзы. 1964 575 576 БГЫМ ИЛЪЭГАПIЭ НАСЫПЫМ УДЕХЫ СIуагъэр зэхихзэ, сфыхэушъыкIэу ЕтIэгъо лъагъор слъэгупчэ щэчъы. ЧIылъэм итеплъэ дэхэ IушIыкIэу ЯмышIыкIаер псыхъо шъхьэщычъых. СIэлъынтф зэхэчъхэм афэдэу ахэр Мыжъом щэуджых, къушъхьэм щэджэгух, Лъэгумэ занэсрэм амышIэу шъхьахыр, Хым фынагъэсрэр ящэмэджыгух. Джэныкъо джэгуми гугъэр икъашъоу ИмэшIо жъокуи бзыир щехьакIэ, ЩэкIэ гъэпскIыгъэу, бгъэми щигъашIоу Зым ишIулъэгъуи къыздырехьакIы. Ар сэIо шъхьакIэ, къытфехьышъ IахькIэ ЗымкIэ нахьыбэу, зымкIэ нахь макIэу, Уахътэу тызхэтым тимыгъэгъуащэу Игугъи ищти къыттырегуащэ. Зым зегъэгуащэ, адрэм ипщыгъэ Шыу зэндэрысми, къыраутэхы. Насып къыпфэхъумэ, гъашIэм ижьыбгъэ Бгым илъэгапIэ щыщзэ, удехы. ЦIыфыгум джыри хэкIых лIэшIэгъухэр, Гъусэгъу зэфэхъухэу тарихъым факIох. Сигъатхи щэкIы уцы зэлэгъухэр, Сэжъо. Хэсэлъхьэ. Коц щысэгъаIо. 1964 19 Заказ 041 БГЪУЗЭМИ, ЛЪАГЪОР ЗГЪЭШIОН Сышъофырысми, бгы шыгухэр Сыгух, Зэ хэтхыгъагъэу игъогухэр Слъэгух. Фыжьыбзэ зандэу, осынэу Къаплъэх, ЧIыбэр тазфагуми, ин/инэу СIаплIэх. СэрыкIэ ахэр, сэрыкIэ Дахэх, Нэгъоджэ/джагъоу пыимкIэ Лъагэх. Къушъхьэр къысаджэу Iэ къышIмэ, СыкIон, Илъэгъо бгъузи тыщыпшъмэ, ЕсIон. Абдзэхэ хапIэу хэпIэжъхэр Жьыбгъэх, ЛIэшIэгъу мэшIуаем икъэжъхэр ЧIыбгъэх. Гъэ къэс насып гъэтхапэр Нэхъой, Адыгэ жьаум жьы сапэр Щыхъой. 577 578 СэшIэ сэ, сэшIэ, тарихъыр Тибэ, Цые шъой/цыер зыщыгъыр Ибэ. Къушъхьэр къэмыджэу Iэ къышIми, СыкIон. Илъэгъо бгъузи тыщыпшъми, ЗгъэшIон. 1964 19* ДЖЭУАП Сыд тищыIакIэ шъхьэм ышъхьэжьэу Анахь дгъэлъапIэу ыгупчэ хэтыр? ГъашIэр къэтхьыфэ тымышъхьахыжьэу ТызыкIэхъопсэу зыужы титыр? А упчIэ зафэм иджэуап лъыхъухэр ЛIэшIэгъумэ Iаджри щакIэупчIагъэх, ТичIыгу хъураеу зипшъэхъу/лъэхъухэр Зэпызыутрэм ахэр щежагъэх. Щежагъэх шъхьакIэ, зи къаримыIоу Ежьым ышIэщтыр ышIэу къекIокIы, КIымафэр екIышъ, зэуж/зэлъыкIоу Илъэсы уахътэр чIылъэм шъхьащэкIы. Зэпыу имыIэу тидунай напэ Мыжъолъ щэрэхъэу щыIакIэр ехъо, ТыдэкIи цIыфхэр тичIылъэ лъапэ Гухэлъы шъхьафкIэ къыщытфытехъох. КъокIыпIэ чапэм къызэрэкъокIэу Зыр тыгъэу къежьэшъ, ташъхьагъы еты, Адрэм имашIо зэритэкъокIэу Зэо мыгъуаер чIылъэм щеIэты. ШIулъэгъу дахи, губжыгъэ бзаджи ТичIылъэ макIа текIодэжьыгъэр! Тарихъ Iумафэу, тарихъы шъуаджэу ТIотэрэ пстэури хэта зибжьыгъэр? 579 580 Сыдэущтэу хъуми, шIугъэм тыпаплъэу ТичIылъэ хьылъэ цIыфхэр къыщэхъух, Къини гушIуагъуи гухэлъы пIалъэу ЯIэм рахьылIэу Iушыгъэм лъэхъух. Тыдырэ къуапи: хычIи ошъогуи Iушыгъэ мафэр къыщагъотыщт, Нэфылъэ тыгъэм иIуплъэ нэгуи ЗэрэгушIуагъоу тагъэгушIощт. Гъэмэфэ огъум ощх тызэрежэу ШIугъэм тылъыхъоу лъагъор хэтэхы, Бысымгуащэм тхьацур зэрипшэу Бгъэм дэлъ гухэлъым зыкъызэрехы. Бэ къытпэгъокIрэр, къахы нэмыплъыр, Сыдэуи зашIыми тэлъыхъо, тэкIо. Ар тымышIэщтымэ тичIылъэ плъыры Сыд тызфытетыр сэ къыосэIо! 1964 УРАМХЭР СшIэрэп нэмыкIмэ шъузэращыхъурэр, СшъхьэкIэ, урамхэр, шIу шъусэлъэгъу. Шъоры сэ зыкIи сызымыуджэгъурэр, Гъусэ дэгъушIоу шIукIэ сышъуфэхъу. Унэм сипшъыхьэу гур къыздэмычърэм, ГуIэм сыхэтэу шъуадэжь сыкъакIо. Ехьыжьэгъаеу шъукъызызблэчърэм Шъуичъыгмэ къеблагъ, къеблагъ къысаIо. ШъумышIэу щытэп зыужы титхэр, Шъуинэутхагъи къышъухэсэлъагъо. Жъогъонэ макIа шъуашъхьагъы итхэр, Ахэр къырэчъэх чэщрэ шъуилъагъо. Модэ мо лIыжъэу жъажъэу зылъакъо Зыдзырэм тхьапшрэ шъудэпсэлъагъа? Пшъэшъэ нэгуфэу гур зыгъэтакъоу КъызблэсыкIыгъэр шъо жъугъэгушIуагъа? Тичылэ цIыфмэ шъурягъусэгъушъ, Яшъэф гупшыси къызэхэшъохы. Ар гопэшIушIэу къышъуфэсэлъэгъушъ, Сэри сиусэ апэу шъухэсэхы. Нэкъое къуапцIэр тэ къызытфилъкIэ, КIигъэсысыкIзэ, осыр къытфехьы. Зыритэкъухьэу зыкъызырищкIэ, Джэдыгу фыжькIэ зэшъоуцохьы. 581 582 Арэущтэу зыхъурэм пчэдыжьрэ лъагъор ЕтIани цIыфмэ шъо къышъупхыращы. Джащ фэдэр арба шъо шъуигушIуагъор, Жьы къабзэр хъуаоу ахэшъогуащэ. СшIэрэп нэмыкIмэ шъузэращыхъурэр, ШIу шъусэлъэгъу сшъхьэкIэ, урамхэр. СышъуIукIэ къэси гъусэ къысфэхъурэр Шъоры, урамхэу, симыхьарамхэр. 1964 СИГУГЪЭ НЭПКЪ СИПКIЫХЬ Нэпкъэу сызтетыр сшIолъхъэнчэ тешъоу Пхъэтэпэмыхьы сшIэу къыхэкIыгъэп. ЧIыгур сичIыгоу, огур сиуашъоу НэмыкI лъэгагъи гум къысфэкIыгъэп. Къушъхьэ псыкъочъмэ псыхъо сыджыфыр ЗэрагъэгушIоу шIугъэр сихъой. КъысфэкIо ренэу мэфэ шъхьацыфыр, Итыгъэ фаби сэркIэ нэхъой. Джа псыхъо чъэрэу хыр зигуIалэм Фэдэу сигугъэ сэхьы, сэгъашIо. СигъэшIэ лъагъуи зы Iэпэ залэ Нахь имышъуабгъоу сэкIо, сыкъашъо. Уцуи, гупсэфи, пшъыгъи сымышIэу Нэпкъмэ сяутэкIми, чъэм есэгъэхъу. Сих зэрэщыIэр сигопэшIушIэу Орэди фасIоу иор сэлъэгъу. СызыкIэхъопсрэм псэкIэ сынэсмэ, Инэпкъ сыщтагъэу сытемытын. Джа псыхъом фэдэу, къысфаеу щытмэ, Сызэрэпсаоу шIукIэ зестын. Синепэ дэгъуми, неущым сежэу Гъогоу сызтетыр чIылъэм пхырэкIы, IитIур зэтелъэу шIугъэми ешэу Щысым сыфэдэп, сибгы сыдэкIы. 1964 583 584 Псыхэр зэджэжьхэу хымэ зафахьэу Силъэныкъуапи нэмыкIхэр щэчъэх, Чъэп къехыгъакIэр бжыхьэпэ Iахьэу Унашъхьи хьами щызэпэIапчъэх. Гощэ гъэшIуабзэу бзый фэбэ шъабэр Бгъэм дигъэIабэу непэ къытфепсы, Псыгъобзэ занкIэу гугъэр зышъхьапэр Сигухэлъ лъагэу быбын зегъэпсы. СищыIэныгъэ тыгъэпсы закIэу КъызшIошIэу щыIэр сэркIэ мэгъуащэ. Ауми етIани сшIэрэр сшIомакIэу Тыгъэр сашъхьагъэу шIум сыфэгуащэ. Шъофи къушъхьэгуи гукIэ тиунэу Нэфыпсы фабэр ренэу тэIэты, ТызлъыIэсыгъэр шIукIэ псэунэу Типчэдыжь тыни чIылъэмкIэ зэты. Дунай нэгуфэу фыжьыбзэ гуахьми ШIугъэр къытфихьэу гугъэм тыхещэ, ЧIылъэр слъэгупчэу къызысэкIуахьми, Гъусэу сиIагъэшъ, джыри къыздежьэ. ЦIЫФЫГЪЭМ ИМАШIО ОРЭМЫКIУАС СэгушIо тыгъэр гушIогъо нэгоу Уашъхьагъы ренэу пфытесэлъагъошъ, СэгушIо мазэм тыжьыны лъэгоу Уичэщ мэзагъо щыхещышъ лъагъор. Жьыбгъэ нэгуфыр псы фалIэ лIагъэшъ, ЗыхиуIубагъэу сачIэгъ псы щешъо. ГушIогъо пстэури о къыпхэслъагъоу УишIугъошъ, чIыгур, джыри сэгушIо. ШкIэкIэ Iэхъогъур тыгъэм дэджэгоу Псыныджы Iушъом щызэхэлъадэ, Ахэр сиплъэгъухэу лъэсы/лъэмыджэу Псышъхьэ тешIыхьэм сыкъыдэлъатэ. Къэбары дэйри мо шыум къыхьырэп, ХъырцэкIэ IэшIур цIыкIумэ акъутэ. Итутыныбжъи тэтэжъ ещыхьэ, Мафэм гушIопсыр чIым тырекIутэ. Къушъхьэм зизакъоу гъогу лъэгъо бгъузэу ДэкIырэм тыгъэр тетэу къэлъагъо. Псыхэр зэлъэчъэх, нэпкъхэр ягъусэх, Сыдэу ар тхъагъуа, сэри ситхъагъо. Огубгъо шхъуантIэу шхъонтIэбзэ лъагэм Пчэдыжьы шъабэр щхызэ къыщэшъо. Дунаир зэкIэ зэлъиштэу дахэм ЧIыгум ишIугъошъ, сэри сэгушIо. СЫДЭУ ДЭГЪУА УЗЭРЭТИIЭР 1964 Унапчъэр Iупхэу мыщ фэдэ мафэм Плъапэ хэпхьаныр сыдым ыуас! Уасэ зимыIэу цIыфыгъэ зафэм Ар инэфыпсышъ, орэмыкIуас. 1964 585 586 ГУГЪЭ УПЧIЭР ДЖЭУАПЫНЧЪЭП Сымыхъуапсэу, псым фагъадэу Насып сиIа? СиIэп сIорэп. Зэлъэщт нэпкъым ар хэзгъадэу Дэзгъэлъаеу хышхо орэп. ЦIыкIуми инми мэшIо бзыишъ, Сигъогупэ къыздытет. Ащ фэдизым лъагъор сыешъ, КъысиIуагъэп сыд сифед. Федэ хэкIым ыкIэ тIуми ЗэдэтIыгъэу тыпсэугъэп, Гъэм ихабзэ тIыгъэп тIоми, ПкIэнчъэ IофкIи тыулэугъэп. Бгъэм чэфыгъор дэмыкIыхэу Тыгъэпс закIэу къехьы пшIошIа? ТшIагъэр зэкIэ шъхьэм еткIыхэу ТызфыщыIэр мыхъо/мышIа? ЩыIэныгъэм гъэшIэгъоныр ИчIы къатышъ, тыфетIэхы. Хышхуи огуи шъхьарыхъоныр Яшъэф нэIушъ, зэрытэхы. Джахэр арых, къинми ренэу Синасыпи зыIэмычIэр, ЧIылъи уашъуи щызгъэIэнэу Джэуапынчъэп гугъэ упчIэр. Сымыхъуапсэу, псым фагъадэу Насып сиIа? СиIэп сIорэп. Зэлъэщт нэпкъым ар хэзгъадэу Дэзгъэлъаеу хышхо орэп. ЦIыкIуми инми гум ибзыишъ, Сигъогупэ къыздытет. Ащ фэдизым лъагъор сыешъ, КъысиIуагъэп сыд сифед. 1964 587 588 ЩЫIАКIЭР, СЭЛАМЫР, ДУНАИР БлэкIыгъэ мафэмэ афэдэу непэ Сэлам, щыIакIэр, сэлам осэхы. Джыри къэубыти, къэубыти сIапэ Сыхащ дунаим – уищх зэхэсэхы. СишIуи, бзэджагъи, сиджагъуи, дахи Схэлъмэ, дэу сшIына, оры зитыныр. Бгъэгум ишъаби, ипыти, махи Оры, щыIакIэр, зигъэшIэ хьыныр. Гъэмафэм уиос, бжыхьэм май уцым СыфыкIэхъопсэу бэрэ къыхэкIы, Гъэтхэ гъуй/сыим былымы Iусым Икъэгъотыни гури зэпекIы. Арэущтэу щытми, сэлам, щыIакIэр, Сисэламышхо непэ осэхы. Загъори пшIэзэ сиунэ пшъхьэкIэ Къысфэбгъэсысми, уищх зэхэсэхы. Сыд фэдэ лъагъуа узэрыкIощтыр СэркIэ умыIоу укъыспэгъокIы, Дэхэгъэ Iаджи къысэзыIощтыр Сэ сихэгъэгушъ, шIукIэ сыпIокIэ. Ори сичIыгоу, гугъэм ишъофхэр, Силэжьыгъаци къабылкIэ сIых. Ошъо куупIэм гушIогъо Iофхэр, Джа о зэрэпшIэу, джыри щысиIэх. Уирэхьатыгъуи уимэфэ пщагъуи СищыIэныгъэ – сэштэ! – хэрэт. Уижьыбгъэ къепщи уичэщ мэзагъуи Джа пхэлъы шэным ренэу фэрэд. Джаущтэу ущытми, джыри сэ непэ Сэлам, щыIакIэр, сэлам осэхы. Пытабзэу/пытэу къэубыти сIапэ, Сыхащ дунаим – сынэгу пфисэхы. 1964 589 590 КОММУНИСТ Испан коммунистэу Хулиан Гримау Гарсиа ыцIэкIэ сэтхы. 1 «ЛIэшIэгъу плIанэм сыкоммунистыгъэшъ, Сыкоммунистэу джыри сыкъанэ!» Мы псэлъэ лъэшыр къыслъыIэсыгъэшъ, IэкIыб хэгъэгум гукIэ сэбанэ. Ар зигущыIэр симынэIуасэми, Пытагъэ хэлъышъ, сэгъы, сэгушIо. Ар зигущыIэр симынэIуасэми, ИлIыгъэзехьэ нэм къыкIэуцо. 2 Аужырэ чэщыр Карбанчель хьапсым Ыгуи мысысэу Гримау щырехы. Ошъо чэпэплъым ехьщыр дэпкъ лъапсэм Изгъэуцощтмэ нэлат арехы. Испан цIыф лъэпкъым шъхьафитыныгъэр Зэригъотыщтым фыкIэгупшысэ, ЕгъашIэм гъэрэу яIэгъэ тыгъэр Хэти зэлъетэу къыфырегъэпсы. Пчъэ Iухы макъэу къызэхихыгъэм Игухэлъ налъэ бгъэм хырегъащэ. УкIэкIо купэу зишхонч ищыгъэм Апэ рагъахьэшъ, нэфылъэм хащэ… 3 «ЛIэшIэгъу плIанэм сыкоммунистыгъэшъ, Сыкоммунистэу джыри сыкъанэ!» Мы псалъэр пыим машIоу фидзыгъэшъ, КъикIырэр шъхьафит, къикIырэр банэ!.. 1964 591 592 ГЪЭШIЭГЪОНЫ ЩЫIАКIЭР, ГЪЭШIЭГЪОНЫ ГъэшIэгъоны щыIакIэр, ГъэшIэгъоны. Зыфимыкъоу зимакIэр КIэгъэкъоны. НитIур зиIэм идахэ БгъуиплIы нэф, ЗимыIахэм ынахэ Чэщы шъэф. Лъэгъо закIэу дунаир Зэхэмыт, Мэфэ гуахьи, мэфаий Зэфэмыд. Ощхыбыбым ищхыкIэ ИкъэшъуакI, МэкъумэщышIэм ихыкIэ ИгушIуакI. Мэзы чъыгми ашъхьапэ Зэщымыз, ЗэпэIутми, анапэ Зэнэмыс. Мысэ пстэури сфэIонэп ЧIым щымыс, КIо, арэIуи, згъэкIонэп Синамыс. ГъэшIэгъоны щыIакIэр, ГъэшIэгъоны. Зыфимыкъоу зимакIэр КIэгъэкъоны. НитIур зиIэм идахэ БгъуиплIы нэф, ЗимыIахэм ынахэ Чэщы шъэф. 1964 593 594 ШЫ IЭЛ КъызэцэкъэкIзэ, гугъуи емылIэу Шэхъогъу пэрытэу бэри плъэгъущт, Куандэр къэсысмэ, бгъукIэ кIэбгъулъэу Жьыбгъэм дегъажьи, ащи дэхъущт. Шэщыр зыфэдэр гъашIэм щимышIэу Шы Iэлым шъофыр къызэпечъыхьэ. Шахъом нэмыкIэу цIыф зыбгъу/зыпшIы Щэхъу ымылъэгъоу идунай къехьы. Ау мафэ горэм хъупIэм къызхагъом, Уцыпэ гъугъэр ыбзэгу къыхао… Шыгъэсэ лIыжъми, нэмыкIы шахъуи Iапэ ащ фашIзэ, дэгъу дэд джар аIо. Шы Iэл хъушIалэу джэгулэ делэу Джыри мыIушым зыкъыуитына? Шъхьэфит техакIоу къекIугъэм еплъэу ПкIашъэр ыулъэгоу ар пфыщытына? Модэ шъудаIолъ! Шылъэбжъэ макъэр ЧIылъэм тетакъоу тыгъэм зэхехы. Шы Iэлым тыдэ ыхьыщт шъхьэ закъор, Ыуж итышми мэшIожь къыпехы. Шэщыр зиджагъоу, гъуир зикIасэм ИшъхьарытIупщы тыдэ джы ыхьра? МэшIуаем фэдэу аркъыны кIапсэм Щыщтагъэу щыщрэр тыдэ джы чъэра? Мо зэбэнитIурэм – цIыфымрэ шымрэ – ЗитекIоныгъэ хэт дэзыхыщтыр? ЦIыф акъылымрэ хьайуан лъэшымрэ Хэта тIум язэу зиIоф къикIыщтыр? Iупсыр жэдэзэу, тхъурбэр къыпызэу Шы Iэл уцуагъэм ыгуи мэсыс... Шъхьэри Iэтыгъэу, ыбгъи жьы дизэу Шыгъэсэ шахъор онэшъхьэрыс. 1964 595 596 СЯНЭ ЫДЭНЭП Хьалэ/балыкъэу мы тызхэтыр Сыуджэгъугъэ, ИтхьагъэпцIыгъэ хэти зыфэдэр Дэгъоу слъэгъугъэ. Джаущтэу зым зыр зыщепыджыжьрэм, Чылэр гум къэкIы. Чэмхэр Iэхъогъум къызщырафыжьрэ Уахътэр нэм кIэкIы. Хьэзэрэшхыжьым гур зызэпикIрэм, Тадэжь зысэдзы. Сэплъэшъы, тянэу орэд кIэзIукIрэм Джэнчыр зэхедзы. СыкIожьыгъэмэ, пхъэнтIэкIур сштэнти, СетIысылIэни. Чылэ къэбармэ тIуми зяттынти, Татепсэлъэни. Е тичэужъэу шэгъэ/ибагъэм Сыфеупхъуни. Хьалыгъу гъэжъагъэм хэлъы шъэбагъэм Iур езгъэгъэтхъэни. Iахьыл/лыщыщэу сызфэзэщыгъэм Адэжь сыкIони. Тиатэкъэжъи ижъынч ищыгъи Боу седэIуни. Аущтэу джыдэдэм сэIо сэ шъхьакIэ, Ар сфэшIэшъунэп, Ушъхьагъу сылъыхъузэ, сянэ сэ хьакIэ СыфэкIошъунэп. Щтагъэ ныбджэгъумэ сыд пай аIона, Гъусэу сыкъэнэ. Пчэгум шъуиснэни, тадэжь сыкIона, Ыдэнэп сянэ. 1964 597 598 ОРЫ СЫГУР Псалъэм ипсалъэу анахь псэлъэшIур Сижабзэ декIоу тэ щызгъотын? Зинэплъэгъу дахэу сигугъэ нэшIур Зыхэлъ хэгъэгум ар къыситын. Оры псыхъуабэу силъынтфэ нэфхэр, Темырым фесэу осышхор оры. Оры сигубгъоу сыгу имышъэфхэр, Ар зыгъэгушхоу зыгушхор сэры. Гъэмэфэ фабэм ичэрэз плъыжьхэр Зынэ миныбэр сэ сихэгъэгу, ЧIылъэ хъураем игъэбэжъу ощххэр КъызыдэщхыкIрэр уигухэлъ бгъэгу. Оры бзыу мафэу ошъогоу лъагэм Апэрэ лъагъор тфыхэзыхыгъэр, Апэрэ бганэр тичIылъэ дахэ Оры мамыркIэ щызэзыпхыгъэр. ЦIыфы лъэпкъыбэр зыны къылъфыгъэм Фэдэу зэдэIоу зышIыгъэр оры. Уиини цIыкIуи зэфэдэу пшIыгъэм, ХэтыкIи нафэ, ащыщыр сэры. Заом имашIо лыгъэу къызтадзым, Оры «О, мардж!» апэ зыIуагъэр. А гъэтхэ уахътэу май дэхэ мафэм Пыи мэхъаджэм оры текIуагъэр. Ащ имызакъоу къини гушIуагъуи Зышъхьэ Iэтыгъэу оры ахэтыр. Мыущэконэу ренэу зижъуагъуи Оры егъашIэм ташъхьагъ итыщтыр. Унэгу сыкIэтми, уакIыбы сыхъуми, Сызэрыт чIыпIэр дэгъуми е дэйми, Мы зыр тхьарыIоу сэIо, хэгъэгур, Ным къыситыгъэу оры сэ сыгур. 1965 599 600 СЫДЭУ ТХЪАГЪУА ТИДУНАЙ ЧIыр сиплъапIэу, гур сибзыоу, Сыдэу тхъагъуа тидунай! Слъэгъурэр зэкIэ тыгъэбзыеу, Бгъэм дизыбзэу сиунай. ЗысэIэтышъ, чъыгы шъхьапэм ЛъэпцIэрышъо сыкъыщешIэ, Зэ етIанэ пчыхьэшъхьапэм Ишэплъ къуапэ зыкIэсэшIэ. Сыд щыIэна щылэ осым «ИкIыгъ/сыгъы» нахьы къабзэ, Бзабэр Iулъэу гъэтхэ уцым Шъофи сэри тычIегъабзэ. Бжыхьэр къэсмэ мысысыхэу Къолэн закIэу мэзыр къэплъэ, Силъэмакъи ом щыхэсхэу Сызщыгугърэм сэ сыпэплъэ. ЛъэпэрыкIор неп/неущэу Ситыгъуаси дэи сIорэп, Iом хэмытэу Iоф дэущэу Сионэши шы мыкIорэп. Къаштэ шыбли, къаштэ ощхи, Огъуи гъуий сыряцIыф. Фэм ипытэу уигъи уищхи, Дэгъуи гугъи сырялъынтф. Тфым тфы хэлъмэ сIэ кIэсысэу ЩэкIы хъункIэ сыкIэнэцIрэп. Псы икIыгъом сынэмысэу ПсынкIэ IофкIэ зысыулъэпцIрэп. ПIэ зэтелъэу мытхъэныгъэр Гъэры пфэхъумэ, щэIэгъуай. Тхъагъо, шIагъо щыIэныгъэр, Тыгъэ закIэп тидунай. 1965 601 602 ДАХЭ СИДУНАЙ Гъэтхэ огур гугъэ лъагэшъ, Дахэ сидунай. ЧIылъэ уцри ащ нахь дахэшъ, Дахэ сидунай. Мамыр тыгъэр зышъхьэщытри, Насып жъуагъор зыфэлыдри Сидунаеу дунай лъагэшъ, Дахэ сидунай. Псыхъор щычъэу, чъыгыр щыкIэу Фабэ сидунай. Сиорэди сыщымыкIэу Дахэ сидунай. Къушъхьэ шыгухэу зиос фыжьхэр, Зимэзыбэу зэщымыщхэр, Сигухэлъхэу сыгум щыщхэр ЗэкIэ сидунай. Узщалъфыгъэу, узщапIугъэр ГъашIэм анахь лъапI. ЛъэпэрыкIор зыщакIугъэр ХэткIи дышъэ лъап. СичIыгу налъэ гугъэ лъапшъэу, Налы мафэр уишыу лъабжъэу, Гухэлъ пстэуми зэкIэ уапшъэу СэркIэ удунай. Гъэтхэ огур гугъэ лъагэшъ, Дахэ сидунай. ЧIылъэ уцри ащ нахь дахэшъ, Дахэ сидунай. Мамыр тыгъэр зышъхьэщытри, Насып жъуагъор зыфэлыдри Сидунаеу дунай лъагэшъ, Дахэ сидунай. 1965 603 604 СЫНЭПКЪ ГОМЫОУ НЭПЛЪЭГЪУР СЭТЫ Хыор губжыгъэу бгъачIэр зипхъуантэм Сызтеты нэпкъым къаигъэр къедзы, Дзыо шъхьэпхыгъэу къэогъэ шхъуантIэм ЗызэIиутзэ, слъэчIэгъы чIебзы. БзишъэкIэ ныджым мыжъокIэ чачэр ЗэутэкI/зэщыхъоу къытечэрагъо, Гъуахъомэ/бзаеу зандэу псы пакIэр Дэпкъы ушъуашъоу джыри къэлъагъо. ЗэкIакIо иIэп нэпкъэу сигъусэм, Исэ ихыгъэу хыдзэм пэгъокIы. ЗызэкIэкIищэу къижъукIрэ тхъупсым ТкIопскIэ зиукIзэ, къытфызэтхъокIы. Гоо губжыгъэм къырифыжьагъэу, КъежъукIы, къэо, къэлъэ, мэлъае. Сэпэпс пщэсыер шъхьатехъо пщагъоу МэшIопэ бзыйкIэ къыддэбэнае. Дунаир зэкIэ ежь ие пIонэу, Iунэ ритынэу нэкIэ къытфелъы, Лъатэмэ/лъатэу губж елъэкIонэу, Тыриутынэу ыгуи къытфэплъы. Плъырыгъэу хэлъыр, машIо кIэмылъми, Iумылы пакIошъ, угъучIми уесты. Нэплъэгъур сIэтмэ, хышхор спэщылъми, Иор тэмапэ гукIэ сыщесы. Мо абрамыжъоу нэпкъы гъэчъыгъэм Бгъэр зищэигъэр зы гъэп, гъэ минэп. Непэп, неущэп – гъашIэр зыпчъыгъэм Къыщегъэжьагъэу щтагъэр ишэнэп. Тхъагъоба моущтэу щхыпцIыр унэгоу Губжыгъэ пстэуми уапыщытыныр, Сыдэу зыкъашIми, гугъэр онэгоу Унэпкъ гомыоу нэплъэгъу яптыныр! 1965 605 606 МЭЗЭГЪОПС ЛЪАГЪОР ХЫМ ТЕЛЪЭДАГЪ Пчэдыжь. Унэхэр – бжьэматэх, Ахэмэ тыгъэр ашъхьагъ. Нэфыпсхэр осым щэпшIатэх, Мэташъхьэу шэнджри ашъагъ. ТКIОПСХЭР Апэрэ осэу щхы макъэр ЧIылъэм зэ тыретакъо. ЗеIэтышъ, инэшхъэигъи Чъыг шъхьэпэ огум щэхъые. Мо ткIопсмэ сыда аушъэфрэр? Дунаим щэтэх, щэгуащэх. Пшъэшъэгури хэт зыгъэчэфрэр? ГушIом рехьыжьэшъ, мэгъуащэ. Ахэм язакъоп, ос хъотхэм Псыкъочъмэ закъыщатIатэ, Быбыщтых пIонэу къушъхьэтххэм Атами ахэм щапхъуатэ. Джа орэд жъгъыухэу тыгъэпсхэм Ашъхьагъы чIылъэр псы щешъо, ПхъэшъхьэкIэ мылхэм яткIопсхэм Гъэтхэпэ уцри къащэшъо. Уяплъмэ, Iэпэ зэбгъутхэу ПхъэшъхьэкIэ мылхэр пэпцIабзэх, ЯткIопс/орэдхэр акIутхэу Ашъо укъищэу пцIэнабзэх. Гъэмэфэ пчыхьэу пчыхьэшъхьэ кIасэм Мэзэгъопс лъагъор хым телъэдагъ, Сэри ардэдэм гухэлъ мыгъасэм Ыуж сихьанэу шъхьэм къилъэдагъ. СыIулъэдагъэу, сытелъэдагъэу Мэзэгъо лъагъом сырэчъэ, сэкIо. Ом изы жъуагъуи гу къыслъитагъэу ЗигъэнэшIошIзэ къэджэ, къыслъеIо: Сыдэу ущхэна, о лIышхо джадэр, ЗыуулъэпцIыгъэу тыдэ уежьагъа? Хъэренэ сешIэ. Хыоры лъатэр БгъуитIукIэ рифэкIэу хыжьыр къепщагъ. Чынэ хъураеу ом иты мазэр Гугъэ фэгъазэу садэжькIэ къесы, КъысфэгумэкIэу жъогъо блэгъабзэр Адрэ чэпэIум Iутэу къысфепсы. Сымысысыхэу хышъхьэм сытетэу Мэзэгъо чэщым сыпхырэсыкIы, Ошъогу кIым/сымыр жъогъо зэхэтэу Ятыжьыныпси слъапэ къынэсы. ПсырыкI лъэмыджэу сыда мэзагъом Итыжьыныпси къызыкIысщыхъурэр? Чэщ сытехъухьэу сызтеты лъагъом ШIулъэгъур ары гугъапIэу сфэхъурэр. 1965 607 608 Зэ етIани иорэды Къырещажьэшъ, гугъэм реты. Зэ ынэпсы къыIэпэкIы, Ос нэгуфри пхырестыкIы. Мо ткIопсмэ сыда аушъэфрэр? Дунаим щэтэх, щэгуащэх. Пшъэшъэгури хэт зыгъэчэфрэр? Гугъэм рехьыжьэшъ, мэгъуащэ. 1965 20 Заказ 041 ОЩХЫБЫБЫР МЫЕКЪУАПЭ ШЪХЬЭРЭСЫКIЫ Ощхыбыбыр щхымэ/щхызэ, Къысшъхьэщыуи, къыстещхагъ. ПкIашъи сшъхьаци ащ зэрищхзэ, КъызэплъэкIи, къысIущхагъ. Ащ урами шъхьаныгъупчъи, Сэ сизакъоп, ыулъэпцIыгъ. ЦIынэ/цIынэу ар ябгъучъи, Гухэлъ чъэркIэ зиупэпцIыгъ. НэпцI хэмылъэу, пщэф хэтэкъоу Зэрымытмэ зарегъахъо, Хъуати тхышъхьи ар адэхъоу Ихъохъу макъи нахь хегъахъо. ЧIыр зымышIи мэкъумэщышIи Къэсыщт аIоу ощхым паплъэх, ЛъэпэчIасэ къалэм щешIи, ШъхьэщыкIыгъэу шъофмэ ялъэ!.. 1965 609 610 КЪЭРЭУХЭР Къэрэухэр, къэрэухэр, къэрэухэр, Шъукъыспымылъэу санэIу шъуесыкIы. Джа шъуиджэмакъи гур пхырестыкIы, Сигугъэ къэтхэу тэмэф зэблэухэр. ЗЭМЫШЪОГЪУХЭУ ГЪУСЭГЪУИБЛЫР ЗЭШИБЛ ЛЪАГЪОУ ЗЭХЭСЩЭН Симэфапэ пчэдыжь ощхкIэ КIыригъэщэу гум къыщежьэ. Бжьыгъэ напэу сыд пай сыщхкIэ, Жьыбгъэ шэплъри макIэу къепщэ. Пщагъуи щыIэп, чIылъэ фалIэу Псы кIыб къогъум тыгъэр къот, Хъотми хэлъэп, гугъэ фаплъэу Сигухэлъи цIыф фэгъот. Чъыг къутамэу ситэмабгъэ Гугъэ гъашIоу шIум фыщыI, ЩыIэныгъэу тэбэ жъапхъэм Пхъэу кIэстыкIрэр сигущыI. Шъуиошъо лъагъо тIэкIукIэ шъудэхмэ, Шъумыгъощэщтмэ, сышъолъэIущт: Псэкъупс фэмыфы шъукъызэхихмэ, Дэхи шъумышIэу занкIэу шъуекIущт. Ащ пэIус чылэм, адэ чылапшъэм, Сыщыгъупшагъэу дэсышъ зы пшъашъэ, Сисэлам гуапэ фэшъухьи, сфешъухыжь, Гугъэ джэуапри къызнэжъугъэсыжь. Ощхыр щхызэ, гъэшIэ лъагъоу ЧIым фыхэсщрэм щэлъэпао, Псычэтщырэу Iэгъо/благъом Гур гъощагъэу щэоплIао. 1965 Зэмышъогъухэу гъусэгъуиблыр Зэшибл лъагъоу зэхэсщэн, Гугъэ нэфэу сыгум шъуфилъыр А гъогу лъагъом сэ рысщэн. «КIы/кIыкI» макъэу пчыкIэ хэпсыр Къакъырашъхьэм щышъхьэфит, Фит сыкъэшъушIмэ, лэгъупкъопсыр Ом къисщэнэу ыуж сит. Гъогумафэх, гъогумафэх, гъогумафэх, Къэрэухэу тэмэф зэблэухэр. Сыхьатымафэх, сыхьатымафэх, Къэрэухэр, къэрэухэр, къэрэухэр. 20* 611 612 Симэкъамэ къамылапщэр Пщэ нэгуфкIэ дерэжъыу. Тижъи, тикIи, тинысащи Тыжьыныпсыр терэжъыу. Симэфапэ пчэдыжь ощхэу Щэтэшх хьакIэу гум къыщежьэ. Бжьыгъэ напэу сфэщхэу, сфэщхэу Жьыбгъэ шэплъри макIэу къепщэ. 1965 ХЬАЛЭЛЫНЫГЪ Тишъхьаныгъупчъэ чъыгаеу Iутыр, КъыфаIу сишъао кушъэ орэдыр. ГъашIэм иIуши, гъатхэм идахи, ЧIылъэм илъапIи, уашъом илъаги Къабылы мафэу гум регъэубыт, Щымыгъупшэнэу ащ фэгъэпыт. Уижьыбгъэ шхъуантIэ ынэтIэ шъэфы, Уижьау тIысыпIэ игухэлъ нэфы, УикъэтIэмыгъо итхьэпэ шъакIэ, УипкIэшъэ шъабэ иIушъэшъакIэ Сишъэожъые сфыхэгъэдаIу. Пшысэ зыфэшIи, пшIэзэ гъэдаIу. Хъэренэ кIапсэр зыкIызэпычрэр, Мэлэхъо бэщри зыкIызэпыкIрэр, ГъогурыкIор гъогум зыкIытфытетрэр, Орэдри бгъэгум къыфэзыIэтрэр, Умакъэ пIэтэу къыфэмыIуат, Акъыл фэхъущтри ащ хегъэгъуат. Сипхъэхы макъэ ижъынчы къашъуи, МэшIо жъокушхом ифэбэ гуахьи, Iорыдэгъазэу псым теты къуашъуи, Iорыдэмыхэу хым теты къуахьи Яорэд чэфи пщынэм къигъэкI, ЩымыIэ гори ыгуи къэгъэкI. 613 614 Пхъэтэкъэжъ такъэм ищэIэныгъэ, Чъыгы ищыгъэм изэнкIэныгъэ, Лъэпсэ зэхэтмэ япытэныгъэ, Мэзы зэикIым изыкIыныгъэ КъызхэкIрэр зэкIэ шъаом сфегъашI, Ащ акIырыплъзэ, бэ къерэгъашI. ПкIыхькIэ насыпи ащ зыфэгъэхъу, Улъэой лъагэу укъерэлъэгъу, Ащ рыдэщаий, огум нэгъэс, Мо жъогъо стырым ыIи къегъэст. Къини гушIуагъуи игъогу терэт, КъыфаIу сишъао кушъэ орэд. 1965 ЩЫIЭНЫГЪЭР СИГУГЪАПI Джа зыр къаштэ, щыIэныгъэр, Ащ нэмыкIи сищыкIагъэп. Аущтэу сIоми, рэзэныгъэр ЗыкIи, зыкIи симэкIагъэп. Тыгъэ нэфи гъэтхэ шъаби Къызысэптрэм сыгушIощт, Ащ дыкIыгъоу орэд пшъхьапэ Зысыусрэм къыпфэсIощт. Сыхьарамэп, ау етIани ГушIон IофкIэ сыхьарам. Чъыг тIэмыгъэм икъутами, Шъоф къэгъагъи сиIэрам. Слъэгъурэр зэкIэ гъэшIэгъонэу Сэ къысщэхъушъ, гъашIэр махэп. Дахэм дахэр хэслъэгъонэу Зыщымыхъурэм, сыщыIахэп. НэмыкI цIыфым игукъао Дэсэгощы, дэсэщэчы. ИгушIуагъуи сэркIэ хьаоп, Ифэныкъуи сызэщечы. 1965 615 616 СИЧIЫЛЪЭ ХЪУРАЙ СичIылъэ лъапIэу, сидунай дах, Жьым хэтэу быбэу, сиошъо лъаг, Уитыгъэ бгъэгоу угу исыхьат Къытфепсми, гукIэ умырэхьат. Илъэс лIэшIэгъумэ уилъэгъо бжьыгъэ Тарихъы гъожьэу щызэпхырэплъы, ЧырэкIо джанэм фэдэу дыжьыгъэу Хэгъэгу бзыхьафхэр о пкIышъо телъых. Ахэм ащыхъурэр сэ сымышIэщтмэ, Къини гушIуагъуи о узыхэтыр Хэти зэхихэу сымыIотэщтмэ, Сыда уичIылъэ сызыфытетыр? УакIыбы илъэу уимэфэ нэфи, Уичэщы шIункIи къыздеохьакIы. Уимурад дахи, уигухэлъ шъэфи Нафэ афэпшIэу обыбы шъхьакIэ, Нахьыпэм фэдэу хымэ техакIохэр Къэралы чыжьэхэм джыри щэзаох. Нахьыпэм фэдэу уилIыкIо баIохэр ПсалъэкIи бжымкIи джыри зэдаох. Нахьыпэм фэдэу тыхэм пхъэIашэр Гъэтхэ жъоныгъом тырагъэпсыхьэ. Ныхэм сабыйхэр, сабыйхэр къалъфхэшъ, Ошъогу къатиблым пхыраутIупщхьэх. Нахьыпэм фэдэу джыри обыбы, Обыбы шъхьакIэ, акъылы натIэкIэ Къухьабэр уихмэ ащычIагъэбы, Бэныбэр пкIышъо джыри хатIыкIы. КъысаIу, силъапIэу сидунай дах, НэшIукIэ сызэплъэу, сиошъо лъаг, СшIэмэ сшIоигъу, сыд уищыIакIа? Птамэ телъ Iашэр къыохьылъэкIа? УIэгъэ тыркъоу къыптыращагъэр Ошъопщэ чэщым хищэу мэуза? Къабылы пшIыгъэу зыдепхьыжьагъэр Кушъэм щыбгъашIоу гъашIэм уеуса? Сэри нэфыпскIэ укъысэпсалъэ, Зэмышъогъубэу чIыр сфэогъалэ. Чъыгы тхьэпабэкIэ сызхэогъаплъэ, Гур щыIэныгъэм фэогъэIалэ. Ащыгъум быбы, быбы ащыгъум, Псаумэ насыпыр афэмыуныкъу. Фэхыгъэмэ якъэ къафэухъум, Къэхъущтыр хъярым фэмыгъэныкъу. Лыгъэм фэмыеу шIу узылъэгъурэм Апае сакъы, убыбы зыхъурэм, СичIылъэ лъапIэу, сидунай дах, НэшIукIэ сызэплъэу, сиошъо лъаг. 1965 617 618 ШЪЫПКЪЭНЫГЪ ТхьагъэпцIи шъорышIи хэмылъэу дэгъукIэ Сыфай дунаир шIугъэм фэкIоныр. Чъыгхэми цIыфхэми ахахъо зыхъукIэ Якъэбзэныгъэ сыфай яIэныр. Апэрэ осым фэдэу фыжьыбзэу Дунэе пашъхьэм тыкъыщеуцо, Ным изэфагъи, шъыпкъи тхэмызэу Тыкъэбзэ/Iубзэшъ, чIыр тэгъэгушIо. ШIугъэм гур фаблэу зыщиублэщтым, Гухэлъы лъагэм зыкIэхъопсыщтым Къежьэ етIанэ джа шъушIэрэр зэкIэ, Дэхагъи Iаий пкъым къыкIэрэпкIэ. Тишъыпкъэныгъэ сыдэущтэу адэ Арэущтэу зыхъурэм къызэтенэщт? Уфэмысакъмэ, дэим иIадэ Узэрэпсаоу удиубытэщт. Хэти ежь ышъхьэ фэшIум лъыбанэу Джащыгъур ары ери къызхэкIрэр, Джахэм афэдэх тилъагъуи панэу Къиныгъо Iаджи къыпэзгъэгъокIрэр. Мыжъобгъуи жьыбгъи зырамгъэгъащтэу Къушъхьэм къечъэххэу сэшIэ сэ псыхэр, Зы гуауи шъофым къафимытаджэу Хышхом зыфахьхэу щыIэх нэмыкIхэр. ШъорышIи, шъыпкъи, хьили зэдакIоу Сыдэу дунаир зэхэлъы бэкIэ. ПцIыри щаусэу, зэфагъи щаIоу ГъэшIэгъоныбэ нэгум пэкIэкIы. ЧIылъэ хъураим джахэр щышэнми, СынитIуи шыблэм фэсыупIыцIэщтэп. Сыпсыкъефэхэу зезгъэукIыщтми, Сишъыпкъэныгъэ сфэIэкIыбыщтэп. 1966 619 620 ОЩ НЭМЫКIИ ГУМ ИМЫЛЪ ПсынэкIэчъыр Чъэмэ/щхызэ, Къушъхьэм къысфечъэхы. Шъабэу, Гуапэу, Iасэу, КIасэу Сэ умакъэ зэхэсэхы. Сигупшыси Сигунэси Псыпэм зэпырэкIы. Чэщэу, Мафэу, Шъэфэу, Нафэу Ренэу, ренэу сыгу укъэкIы. Жъогъо лъагэм, КIэлэ пагэм, Ныбжьи уязгъэпшэнэп. Дахэу, Нагъоу, Лъагэу, Жъуагъоу Ощ нэмыкIи сыгу илъынэп. 1966 ШIУГЪЭР ШIУГЪЭШЪ, ШIУГЪЭ СШIАГЪЭ ЕПIОУ ЗЫМИ ФЭМЫIУАТ Мы лIэшIэгъоу лIэшIэгъу къиныр Гум пхырэчъы, щышъхьэфит, Тлъэгъурэм зэкIэ илъэс миныр Педгъэпшэнэу чIыпIэ тит. IитIур тыгъэм сэ фэсIэтэу ШIугъэ паплъэу сыпэгъокIы, Сищхы макъи чIым шъхьэщытэу Гур дунайми щызэгъокIэп. СызэгъокIэп, сыцIыф закъоп, ЛIэшIэгъу хьылъэр хьынэу стелъ. Чэщри лъагъор сфэмэзагъоп, Сигъогу лъагъо Iаджи телъ. Арэу щытми, бгъэгум дэлъыр ШIугъэшъ, цIыфхэр, шъухэсэгуащэ. Гуащэм фэдэшъ, къэт гухэлъыр, АщкIэ шъори сыжъугъэфаб. Гум фэбагъэр имылъыжьэу Жьыбгъэр къилъэу зысIэпызрэм, ЧIы гъукIагъэм къысщылъежьэу СипсыфалIэ лъэбгъу къызидзрэм, Псыдзэ мафэу, сыл мыузэу СишIушIагъэ сэ къыскIэIэ, Псыпэ къабзэу, къэбзэ/Iубзэу Ныбджэгъу шIушIэу ар къыскIэо. 621 622 АIо сIокIэ, фэгъэкIуатэр Къэзыщэйрэм гур хегъэкIы, ШIугъэм шIугъэр хэсэгъуатэ, ФэгъэкIуатэм сепэгэкIы. Гъогу зэхэкIым шIоу щыпшIагъэм Упымылъэу лъыгъэкIуат, ШIугъэр шIугъэшъ, шIугъэ сшIагъэ ЕпIоу зыми фэмыIуат. 1966 ШIУМ ФЭГЪЭХЬЫГЪЭУ ДЖЫРИ ЗЫ УС БэшIагъэу зэгорэм сIогъагъэм КъэсэшIы джыри игугъу, Сежьи шIугъахьэ сыздэкIогъагъэм Джыри сыкIожьы сшIоигъу. Загъорэ шIугъи, дэхэ шъэбагъи Гум щыдгъэгъупшэу тытечъы, ТшъхьэкIэ зэхатшIэу гугъэм ибагъи, Уахътэм тигъашIэ зэлъепчъы. ТшIэнэу тпэщылъыр лъэчIэ мыухми, Загъорэ ахэр тщэгъупшэх. ЕтIанэ тэтхъошъ, гъэреты ухми, Iэпшъэ мыпшъыжьхэр тигъупчъэх. Хыуаем къухьэр зэрэпэшIуекIоу Къинми, тылъэкIо, тэкIуатэ. Тижьыбгъи, огъуи, чъыIи тытекIоу ТитекIоныгъэ тэIуатэ. ЧIылъэр тфимыкъоу тамэ дгокIагъэшъ, Огур ипщэфи хэмыкI. Къиныгъо дакIоу гур къэмэкIагъэшъ, ПIапэ къысэт, ублэмыкI. ТилIэшIэгъу мафэу зиорэд сIуагъэм Фэдэу лъэгагъэр тигугъу, Сежьи шIугъахьэ сызыфэкIуагъэм Дэжь сыкъэнэнэу сшIоигъу. 1966 623 624 ЛЫГЪУ(ЛЫСТ Лыгъу/лыст. КIымаф. Фыртын. Гъогум тэщ фэшъхьаф Темытын. Хъураеу осы, Къесы. Тызхэтыр губгъэ, Гугъэ. IэпитIукIэ жьыбгъэр Мэшъуи. ЗыфыкIэпщыгъэр Джэшъуае. Лъагъор мэлыды, Ощ тыку. ЗеIэт зэпыты Тэ тыгу. Мэгъы, кIэщхыкIы Щылэр, ЧъыIэм еутхыпкIы ЧIылъэр. Ечъэшъ, осхъотыр ЗэIешIэ. Узфэе дэдэр, Ашъыу, шIэ. ТэгуIэ тIуми, ТэкIо. Гухэлъы мытIкIуми ТатекIо. Хъураеу осы, Къесы. Тызхэтыр губгъэ, Гугъэ. 1966 625 626 ЛЪЭМЫДЖХЭР Сыдэуи дэгъуа, дэгъуа лъэмыджхэр, ЧIылъэм лъэмыджхэр зэрэтфытетхэр. БгъуитIукIэ зэрапххэу типсыхъо ныджхэр Тиошъо чIэгъы зэрэтфычIэтхэр. ЩыIэныгъаби абгъэ дизыбзэу ЦIыфышIу гухэлъкIэ ахэр хьалэлых. ЯгъашIэ къахьми зырыз/зырызэу Зэщыр амышIэу пытэу зэхэлъых. ТIуакIэм ашъхьагъхэу, псымэ акIыIухэу Тимафи чэщи зэдыдащыIэу, Сыгуи къыхэкIхэу, угуи пхырыкIхэу Лъэмыджы нэфхэр тыди щыщыIэх. Мэзахэм хэчъхэшъ, пчэдыжь нэфылъым Лъэмакъэ фэхъурэр чIылъэм щагъаджэ, ШIулъэгъуныгъэу зэпэзэIулъым Гугъэр щаIыгъэу гукIэ хэтаджэх. Тинепэ хэчъхэшъ, хэчъхэшъ мэшIокухэр Неущым фэчъэх, фыхэбыукIых. Ащ дырагъаштэу шы лъэбжъэ лъэгухэр Дунай лъэмыджмэ щахэтыркъыкIых. Сыдэуи бэрэ къины мыгъуаер Тэ апытлъагъоу ахэр дгъэпсыгъэх. Сыдэуи бэрэ мэшIо лыгъаер Къапихэу ахэр, ахэр дгъэстыгъэх! Сыд фэдэ чIыпIа, сыд фэдэ уахъта, Тхьэра е цIыфра, хэта шъуIуа, хэта, Хэта тIум язэу зыгуи къэкIыгъэр, Лэгъупыкъопсэу сыгу пхырыкIыгъэр? Сыдэуи дэгъуа, дэгъуа лъэмыджхэр, ЧIылъэм лъэмыджхэр зэрэтфытетхэр. БгъуитIукIэ зэрапххэу тигухэлъ ныджхэр Тиошъо чIэгъы зэрэтфычIэтхэр. 1966 627 628 Синасыпыр о зыр арэу Сыгум къысиIуагъ. СишIулъэгъур адэ орэу Сэ услъытэгъагъ. ГУМ СИУНИ, УДЭКIУАГЪ ЛЪЭМЫДЖ КIЭШIАГЪ Пчэдыжьи, щэджагъуи, Пчыхьашъхьи сыпекIо. Лъэс лъагъор зиджагъуи ЩыI сIозэ, сырэкIо. Уеплъыхмэ, псы пщагъуи Узтетыр гум еIо. МыжъуакIэр къызхепхъы, Пхъыпхъыпхъэу ом редзэ, Дзэ минэу, шыудзэу Къуладжэм зыдепхъэ. Пхъэмбгъу тедзэр лъэмыджышъ, Мэлъатэ, мэуджы. Лъэмыджыр мэсысы, Мэуджы, мэлъатэ. Псы хъуатэр мэгырзы, Мэхьапщэ, мэпщатэ. НэпкъычIэр къычIебзы, Щэтэпсэу зепхъуатэ. Ары шъхьакIэ, сэщ нэмыкIым УишIулъэгъуи о пэбгъохи, Сизэкъуабзэу гум сиуни, Шъэфэу удэкIуагъ. Сидунае къэбгъэнэфэу Сынэгу укIэтыгъ. Тыгу зэфилъри тымыушъэфэу Гугъэм тыхэтыгъ. Зы насыпыр тэ тиIэнэу ТIуми тыфэягъ. Тызэгупсэу тыщыIэнэу Тэ тигугъэпIагъ. Ары шъхьакIэ, сэщ нэмыкIым УишIулъэгъуи о пэбгъохи, Сизэкъуабзэу гум сиуни, Шъэфэу удэкIуагъ. 1966 Гъогу псынкIи, гъогу хьылъи БэшIагъэу сахэкIы, ХэзгъэкIрэм ихьылъи Спшъэ илъэу спэкIэкIы. Ау щытми, гухэлъри Гугъэнчъэу мынэкIы. 629 630 Зы ощхэп, зы ошъоп А гъогум тетыгъэр, Зы огъоп, зы ошIоп Джы нэси схэтыгъэр. Зы къинэп, зы гушIоп МэшIуачIэм щыстыгъэр. Лъэмыджыр мэсысы, Мэуджы, мэлъатэ. Псы хъуатэр мэгырзы, Мэхьапщэ, мэпщатэ. Лъэс лъэгъо лъэмыджэу Сызтетри мэуджы. 1966 ОМ ИТ ЖЪУАГЪОР ГУМ ПЭБЛАГЪ Гур къыдэчърэп, лъэр хэчъыкIрэп, Сызыхэтыр мыкIо/мычъ. Зы мэзцуни сыхэпшыкIрэп, Пшысэ гъогуми сыщымыпшъ. Пшъэшъэ Iаджми дунай лъагъор Къагъэнэфми, сыгужъуагъ. Жъуагъоу зыцIэ сымышIагъэр ЗэзгъэшIэжькIэ, сыд ишIуагъ. Ом ит жъуагъор гум пэблагъэу Iэгъо/благъом сфегъэнэф, Нэфынабзэу зэкIэблагъэу Бгъэм дэстыкIрэр бгъэм ишъэф. Псы икIыгъом сызщынэсрэм, Чъэры сэIошъ, сыхэмыхь. Хьыны хьылъэу скIыб щысысрэм ЫцIэр нафэ: къэхь/къэмыхь. Пхъэшъхьэ/мышъхьэу чъыгым пытыр ПкIашъэм нахьи нахь мыбэн. Пэнэ закIэп шъофым итыр, Аущтэу пIокIэ хэт пфиштэн. Шэн сфэхъугъэу непэ сIонти, КъысщышIыгъэр цIыф ымышI. МышIэгъуаем сырыкIонти, Лъэмыдж бгъузэр IэрымышI. 1966 631 632 КЪЭБАР ГУШIУАГЪУ Насыпэу цIыфым бэп ищыкIагъэр, Инми е цIыкIуми къэбар гушIуагъу. Ныпчэдыжь ныIэп ар сэ зысшIагъэр, Къэси, сигъашIоу къысIугушIуагъ. Гъэтхэ орэдэу, тыжьыны ощхэу СищыIэныгъэ зырегъэпхъуатэ. Тамэр гуегъакIэшъ, тыгъэпсы дэщхэу Огоу сашъхьагъым фыхэсэгъуатэ. СидэхэIуагъэ сынитIукIэ слъэгъоу НэмыкIмэ анэгу кIэтыным пай, Хэтми зынэсрэм хьалэлы фэхъоу Сыдэгощэнэу ащкIэ сыфай. Псыр зишIулъэгъоу нэпкъ зэпэIутмэ Мы сигушIуагъуи непэ ясэты, Къушъхьэ шыгуфхэу ошъо хэутмэ Адэзгъэбыбэу ситыни зэты. Шъэогъу/ныбджэгъухэу сипкъэу кIэтынхэр, Сизакъоу хъярыр, шъосэIо, сыеп. Ашъыу, джэгъогъухэу, сиуз зыхьынхэр, Мыщ шъухэсынэу сынэепсыеп. Гур дэзгъэчэфэу шъхьэихы Iуатэу Джарэущтэу сIомэ, сигушIо фэшIы, Тыгъэм ифабэ бгъэм къыдэкIуатэу Мафэр нахь дахэ хъунэу къысшIошIы. Гъэтхэ орэдэу, гъэмэфэ ощхэу Гур зэлъигъашIоу гушIор силъагъо, Тамэр гуегъакIэшъ, насыпы дэщхэу Огоу сашъхьагъым ар хэсэлъагъо. Насыпэу цIыфым бэп ищыкIагъэр, Инми е цIыкIуми къэбар гушIуагъу. Ныпчэдыжь ныIэп ар сэ зысшIагъэр, Къэси, сигъашIоу къысIугушIуагъ. 1966 633 634 Лай/лай/лай/ри, синэф, Сифыжьыбзэр сэсый. Чъыгы шъхьапэр гупсэф, Мэзэ нэфри мэчъый. ЖЪУАГЪОР ПIУПЭУ ЧЪЫЕЖЬ Зы мэфэ закъуи къушъхьэ дэкIуаем Лъагъор псынкIагъо къыщысфэхъугъэп, Мэзым хэт чъыгэу зишыблэ уае Джау стесыкIыгъэу зязгъэлъэгъугъэп. IонтIэ/щэнтIагъэр зихъои псыхъор СищыIэныгъэ гъогогъу щысфэхъу, ГущыIэ псынкIэм сыгуи лъымыхъоу Сыдэу цIыф хьылъа къысаIоу мэхъу. ПЧЫХЬЭШЪХЬЭ УСЭУ ЗЫФЭСТХЫЖЬЫГЪЭР СэшIэ сэ, щыIэх, щыIэх цIыф чэфхэр, Къытелъэдэнхи, гырс Iоу къэшъощтых. Джащ фэдэкъабзэу, сэшIэ, джа цIыфхэр ХъохъукIэ къыпщытхъухэу бжъэм къыбдешъощтых. Шъэогъу/ныбджэгъуми, урамым тетми НэгушIо шъабэу сыIугушIон. Ащ яорэди диштэнэу щытмэ, Сыгу иорэди адэзгъэшIон. СыцIыфы хьылъэу аIоу сиIахькIэ Джа цIэр къысфадзми, сыдкIэ сыпылъ. Къиныгъор къякIумэ, ашIэрэп шъхьакIэ, Адэсщэчынэу кIочIаби схэлъ. Чъые, чъые, сиIуб, Ощхы шъаби къерэщх. Чэщ мэзагъом хэIуб, Жъуагъор пIупэу чъыежь. Лай/лай/лай/ри, сидах, Дахэу щылъри сишъау. Кушъэ натIэр мэзах, Умыбзаджэу быяу. Лай/лай/лай/ри, сипшыс, Пшысэ нэфри орэд. Орэд къасIоу сыщыс, Тым ищыси пхэрэт. Чъые, чъые, сиIуб, Ощхы шъаби къерэщх. Чэщ мэзагъом хэIуб, Жъуагъор пIупэу чъыежь. 1966 Хъугъэр етIани ори умышIэу, Ахэм яуби IэшIэхы дэд. ЗызаутIэрэбгъукIэ ошIэ/дэмышIэу, Япсэлъэ дзыгъи щэбзащэм фэд. 635 636 СыцIыфы хьылъ сэ… Сыушъэфрэп зыкIи. Ари къызхэкIрэр мырынкIи хъун: Макъэр Iэтыгъэу сыдигъуи сыдкIи Игугъу рысшIыгъэп сишIулъэгъун. IупшIэ плъыгъитIум зэхашIэу фабэр НэмыкIы псалъи мыщкIэ щымыI. Шъхьэри фэсIэтэу, рызгъашIоу напэр Хэгъэгум ыцIэ сэ сырыщыI. 1966 ШЫБГЪЭ ФАОР ЛIЫГЪЭ СаужкIэ укъэкIын нахьи, Жьыбгъэр, сапэ къэкI. Къыспэгъочъи, къызжэхахьи, УлIмэ, чIым сегъэкI. ЧIылъэм лъапэр щыхэзгъанэу, УанэIу ренэу сит, ПкIуачIэ ори къэмыгъанэу, СэркIэ ушъхьафит. Укъысфилъэу сыхэбгъэчъкIэ, Чъагъэр сымыштэн. УкъэтIыргоу укъэлъэшкIэ, Ари сымыдэн. Уидэнэпси уиджэнакIи, Жьыбгъэр, сыфэмый. Лъэбгъурыдзэу уибэнакIи, ПкIуачIи сыримый. Узыфаеу пшIэщты дэдэм Уфит къыосIон, Узыщыщэу, узыфэдэм УтекIыни тэ укIон? Уибжъэкъуапэу къилъ/бырыум Ныбжьи симылIын. Сыд ишIуагъа кIыбырыом, Шыбгъэ фаор – лIыгъ! 1966 637 638 Бзыумэ къахэзи, шъхьэзэкъо пшъыгъэу Ошъогум итри мэкIыи, мэгъы. Зикъушъхьэ лъагъо абгынэжьыгъэу ЦIыф зытемытри илыуз езэгъы. ГъучIым ышъхьагъы оташъхьэр тетмэ, Итео макъэ лыуз къыпэщы. Зыгорэм ишъэф мэшIуапэм естмэ, Сигугъэ нафи лыуз къыхэщы. Тыгъэнэстырым хэчъырэ псыхъом Инэпкъ фытехьи, ар хэплъэгъон. Чэрэзы чъыгэу гушIуагъор зигъом Жьыбгъэр лыузэу ишъхьэрыхъон. Уцэу зылъапсэ нэс кIагъэлъахъи Рагъэлъэтыгъэм ыли мэузы. Чъыгы гъужьыгъи, мо ощх гъонлагъи ГухэкI чIэгъабзэу гъыбзэр аусы. Сэ зэрэсиIэм фэдэу, дунаим Лыуз зимыIэ тетэуи сшIэрэп. Зэхэдз ымышIэу къежьэшъ, гукIаем Хэти зыфехьы, фыкъокIы, пшъырэп. ЛЫУЗ «Тызыхэтыр шъозехь!» – КъысиIуагъ синыбджэгъу. «СфэлъэкIыщтмэ къэсэхь!» – ЕсIожьыгъ сиджэгъогъу. Джабгъу/сэмэгухэу шыухэр, Шыухэр къэзэрэфых. Ефыжьагъэу ахэр, Ахэр шыу лъэпэфых. Къушъхьэ гъогур занкIэ КъашIкIэ, зымыгъапцI, Лъагъом хэкIрэр макIэ ПIозэ, умыцIацI. Уапэ къикIхэу плъэгъумэ, Шыбгъэр афэузэнкI. Шыпэм илъыр лъэгъумэ, Елъи къызэнэкI. Пфэхьышъущтмэ пхъуати, Шъори ашIуехьыжь. Жьыбгъи, мэзи, хъуати Пштагъэр къахэхыжь. «Тызыхэтыр шъозехь!» – КъысиIуагъ синыбджэгъу. «СфэлъэкIыщтмэ къэсэхь!» – ЕсIожьыгъ сишъэогъу. ШЪОЗЕХЬ 1966 Зэхэдз ымышIэу къежьэшъ, гукIаем Хэти зыфехьы, фыкъокIы, пшъырэп. Сэ зэрэсиIэм фэдэу, дунаим Лыуз зимыIэ тетэуи сшIэрэп. 1966 639 640 IОГЪУ(ШIЭГЪУ СЫКЪЭМЫШI Iогъу/шIэгъу усшIынэу сыфаеп, Ори ащ фэд, сыкъэмышI. Лылылым ухэтэу сыд пае ЗыкъысфэпшIыра мыIо/мышI? ПшIэ пшIоигъошъ, ситыгъуасэ Синеущэу къыосэIо. ЩыIэныгъэм сырэгъуазэ, Сыхъопсагъоу чIым сырэкIо. Мо ситыгъэу огум итыр Таущтэу мазэм езгъэпшэн? КъужъIэрысэу чъыгым пытыр Чэрэз пIоныр о уишэн. Уипшэсэни цIыф ымыстэу Уимэстапи ренэу папцI. ТIыс арэIуи, умытIысэу УгупцIанэу уафэшъхьапцI. УцIэцIагъэу къэбгъэшIагъэм Зы гъунэгъуи зэхихыгъэп, УдэкIуашъэу хэтэ шIагъэм АмышIагъи къыдэпхыгъэп. Зэхэзыхрэм ыгъэшIагъоу Жъуагъом нахьи унахь нэф, НэтIэф пстэури уигушIуагъоу, Узытесри шы лъэпэф. 21 Пщэфым фэдэу пшъэр зэкIищэу Хэт зыIуагъэр къыптечъын. Сыд шъыу гъишъэр! – оркIэ гъищэу Зэ илъыгъом зэлъипчъын. 1966 О зым пэтшIын джы щыIагъа? Еджэн/тхэным урыIаз. Ау дэгъу дэдэу зы бдэтшIагъэр, Уишъынашъуи урыIас. Заказ 041 641 МэшIо бзыир зыщагъаблэу чIыпIэ нэфхэу Псэлъэ лые зыщамышIрэм уринап, Непэ фэдэу мэфэкI мафэу мэфэ пшъэфхэу СшIэрэ пстэуми гугъэ шэскIэ урялъапI. Темыр чыжьэм иос фыжьмэ пцIэ къахэсхи, Казах шъофмэ, Памир шыгумэ щазэхэсхи, Сахалины щыкIэкIыжьэу бгъэм удэлъ, ЧIылъэр бгъэшIоу шIугъэр зэкIэ уигухэлъ. Чъыгхэр зэкIэ, зэкIэ, зэкIэ къысфэтIэмхи, ПцIэ мэIэшIур пихэу, пихэу къысатыгъ. Арыдэдэм сэ сикIасэм къызэхихи, ПцIэ тетхагъэу чысэ дахи къысфидыгъ. Къушъхьэ тIуакIэм, ар имыкъоу шъофхэм, пщэфхэм Уигугъу дахэ яорэдэу сэ къысфаIо, Ом илъагэ тыгъэу итым инэфыпсхэм Уафэзгъадэу, бгъэм удэлъэу сыкъыпфакIо. Нэфылъ жъуагъом, псыхъо нэфмэ пцIэ къаIысхи, Синэфшъагъо сигъогу лъагъоу сыкъежьагъ. Укъысаджи, адэ ныджым сышъхьэрыпхи, Пшысэ шэплъэу уидунае сыхэпщагъ. ПЦIЭ НЭФЫНЭ СЭ КЪЕСIУАГЪ Джа пстэури зэкIэ сшIогъэшIэгъонэу НэмыкI семыжэу къэсэхьы, Орэд мыIуагъэр сишIулъэгъунэу Загъорэ бзыоу огум сесыхьэ. Зы ощхыбыбэп щхызэ тшъхьащыкIрэр, Ащ фэдэ Iаджи джыри къытфэта? ЧIылъэм ынэгуи гушIоу атхьакIрэр, Пчэдыжь нэфылъэм сыдэу тыфэда! Тэкъуагъэр зэкIэ ежьэ гъопчагъэу Ем къырихьакIэу тыди хеутысэ, Сэшхо ихыгъэр зэндэ ищыгъэу Защыгъупшагъэм чIылъэм щедысых. Дунай къопиплIыр бгъуиплIы зэфачъэу Зэпэзгъэчъэжьрэр зы жьыбгъэ закъоп. Зыбгъумэ орэдыр дахэу къыпфапчъы, Зыбгъур нэмыкIмэ зэхагъэтакъо. ГушIуи гухэкIи – тIури къысхэщэу! – КъызыдесхьакIэу сшъхьэкIэ къыхэкIы. Щылэ фыртынэм ижьыбгъэ скIэпщэу Е мэшIожъокоу сызэкIэстыкIы. ОРЭД МЫIУАГЪЭР СИШIУЛЪЭГЪУ 1967 СищыIэныгъэ унэ къэгъагъэу Псыр зыкIагъахъоу къысфагъэкIыгъэп, Сишыблэ мафэ сашъхьагъ щыгъуагъоу Ощхынчъэу ныбжьи къысфыхэкIыгъэп. 1967 21* Гум щылъапIэу, тым ичIыгоу, ным игупсэу Сихэгъэгум о пцIэ шъабэ щызгъэшIуагъ, Кремлэ жъуагъом инэфыпси сигъогупсэу ЗыщысшIагъэм, апэдэдэ пцIэ щесIуагъ! 642 643 644 ШЪОПСЭУ ШЪОСЭIО ГушIуи гукъауи схизыбзэ/схэлъэу Сычъыг бырабэу сыныбжь бэдэд. Спкъышъол къутамэу, сидунай Iуплъэу СкъокIэ сыщыIэу чIылъэм сытет. Бзыущыр IэрыпIоу сипшъэшъэжъые СытегуIыкIэу бгъэгум щыспIугъ, Тамэ гозгъакIи, сицIыкIужъые Ошъогу быбыным гур резгъэкугъ. Бгъашхъом илъагэ шъхьэри фэспхъуатэу Ащ ихьэрзакIи сыфыдэплъые. Къушъхьэпсы чъэрым сичъэр хэзгъуатэу Хышхом зыфэсхьэу синэпкъ сегыи. ЕтIани шъосIон, сыцIыф нэгушIоу ШIугъэм идахэ сыфыкIэхъопсы, Мэщы хьэсабэр щысшIэу сIэгушъо Тыгъэр сынитIоу къышъуфесэгъэпсы. Джэныкъо машIор фабэу сфэзгъаблэу ШIу слъэгъурэ закъор гуми ерэлъ. Сэ сшIи сымышIи сыфэгуIалэу СигупцIэнагъэ ренэу схэрэлъ. Насып сихъоеу, симыIэхэщтыми, Джа сиIэ тIэкIум сезэгъы, секIу. Шъукъысфещхыщтми шъукъемыщхыщтми, Сиощхы гугъэ огъур зэлъекIу. Сэ сиунапчъэ пыий джэгъогъуи Пчъэ Iухьэ/Iухы ныбжьи ашIыгъэп, Зы мэфэ закъуи ныбджэгъу/шъэогъуи Ыпашъхьэ сипчъэ фызэфэсшIыгъэп. Къиныр къебэкIэу сищыIэныгъэ Къэсэхьышъ, гъашIэм опсэу есэIо. Непи нычэпи згъашIоу сигугъэ Тыгъэм ыужы ситэу сылъэкIо. 1967 645 646 ЗЭ ИКЪУНБА, ЗЭ ИКЪУН Непи нычэпи лIэшIэгъу илъэсхэм ЧIылъэ хьалэлыр дэхагъэм щяжэ. Тхьэпэ ныкъотххэу сапашъхьэ илъхэм Псэлъэ щэрыом къэлэмыр щяшэ. ДЭХАГЪЭМ ТЕЖЭ Арэущтэу мыхъоу ощх шIуцIэ къэхъоу Гуаор къытфихьэу тигъэунэхъумэ? Дунэе нэфыр зэлъамылъэгъоу НитIур шIуцIабзэу зэлъигъэушIункIмэ? Сыда шъуIуа, сыда тинэфылъакIэу Непэ къэкIощтым тэ къытфихьыщтыр? ЧIылъэ хьалэлыр зэлъигъэшъокIэу Ощхы хьалэла непэ къещхыщтыр? Сэ сыкоцышъхьэу коцыцэ цIыкIум Лъапсэ щыздзынэу сыхьазырыпс, ШхъонтIэбзэ къабзэу ошъочIэ бгъэгум ЩышIэтрэ бзэпсэу сэ сынэфыпс. Ахэр сэщ фэдэу зыгорэм паплъэх, Ахэр сэщ фэдэу бо дэхэ фалIэх. Сычъыг пкIэшъабэу сэщхышъ, сыщыт. Сэ сыхми, джыркIэ къухьэ стемыт. Нэфылъэ пасэу мафэм кIэхъопсрэр Нэфыпсы минкIэ чапэм къытехьэ. Хьэсэ зэикIэу чIылъэм щысысрэр Iэгушъом теоу гушIом зэрехьэ. Зэ икъунба, щыIэныгъэр, УанэIу занкIэу къысфэгъаз. Аущтэу сIоми, гугъэныгъэр Шыонэшэу сфэмыгъас. Ащ сесагъэу сызытесрэм, Таущтэу уасэ къысфэпшIын? Тыгъэ шъабэу сэ къысфепсрэм Ифэбагъи сымышIэн. Зэ икъунба, гухэлъ шыур, Уишыупи къысфэгъаз. Аущтэу сIоми, гъэтхэ бзыур Бзыу IэрыпIоу сфэмыгъас. Ар сIэгу исмэ, нэм кIэмыкIмэ, Къолэбзыумэ къыщанэн. Мэзи шъофи фэIэкIыбмэ, Иорэди щыгъупшэн. Зэ икъунба, симыкIыпэу ШIугъэу пхэлъыр къысфэгъаз. Аущтэу сIоми, псы икIыпIэу ЩыIэ пстэуми сямыгъас. Дунай нэфыр, дунай нэфыр, Икъун шъыу! – уанэIу къысфэгъаз. Аущтэу сIоми, гухэлъ пшъэфыр СэркIэ шъэфэу сфэмыгъас. 1967 647 648 Ащыгъум псыхэр нэпсы щыугъэу Къушъхьэм хэчъынхи, хым екIужьыщтых. ЧIылъэм иуцмэ, ашъхьэ пызыгъэу Игъонэмысэу санэIу къифэщтых. Игъонэмысы сыхъунэу арэп Мы дунай дахэр сэ зыкIысиIэр, Къини гушIуагъуи зэхэтэу арэп Сэ зэпэсщэчзэ, сызыфыщыIэр. Непэ сылъагэу сычъыг пкIэшъаб, Дэхэгъэ пстэоу къэхъущтыр сые. Сихышхо тетыр – сикъухьэ лъапI, СиплъэпIэ лъагэ сыфыдэплъые. 1967 СИДЭХЭНАГЪУ Типсыхъожъыеу чылэм речъэкIрэм Ымэкъэ шъабэ чэщым къысэIу. ГугъэпIэ закъоу сэ къыздесхьакIрэм ПкIыхьыкIэ ренэу ыцIэ къесэIу. Сидах, сидах, сидэхэнагъу, Гъэтхэ къэгъагъэу санэIу уерэт. ШIулъэгъуныгъэу сыгу къитэджагъэм, Къызэхэоха, мыр иорэд. Мэзэ нэгуфэу огум щынэфрэм Уфэсэгъадэ, сидэхэнагъу. Дунэе дахэу узыщынэфрэм Сыкъыбдытетышъ, ар сигушIуагъу. Бжыхьэпэ мазэр сэ сипIэлъэныр Iэуж тфэхъугъэшъ, титыны лъапI. Шъхьэгъусэ гупсэу сэ узгъотыныр Синасып къэтышъ, джар сигугъапI. 1967 649 650 ЦIЭ ЗИМЫIЭ ПСЫНЭКIЭЧЪХЭР ЦIи шъхьи ямыIэу псынэкIэчъыбэ СэшIэ. Дунаими ахэр тизыбзэх. ПкIатэмэ/лъатэу ибэм нахьыбэр Гъогумэ атетхэу гугъэ кIэмызых. НэмыкIи сэшIэ пшъэхъо хэкIуадэу, Адрэр гъэмафэм гуIэу егъукIы. НэмыкIыр чъэмэ, чъэмэ лъыкIуатэу ЦIэ зиIэ псыхъом щхызэ пэгъокIы. Зыритэкъухьэмэ, зыкъишыпыжьзэ, НэмыкI псыкъочъи сэшIэ, сешъуагъ. Къушъхьэм къечъэхмэ шъофым ичъыжьзэ, Хыоры сыджхэр ащ игушIуагъу. Сыдыр ячъакIэу сэшIэми ахэм Хы чыжьэ/благъэр ягухэлъ маф. Ахэр гу пытэх, ахэр гу махэхэп, ЯсэIо ахэм – сыхьатымаф. НэмыкIи сэшIэ, мыжъом еутэкIмэ, КъызэплъэкIыжьэу, ыпи етхъожьэу. НэмыкIи сэшIэ, къушъхьэр IэкIэкIмэ, Гухэлъэу иIэр шIэхэу ыхъожьэу. Фэшъхьафи сэшIэ, шъхьэзэкъо шъэфэу Зыми фэмыеу зигъашIэ зыхьи. НэмыкIи сэшIэ, псы шкошко пшъэфэу Бгъэгур тIэтагъэу зипсыпэ зыхьи. Джахэр зыслъэгъурэм, джахэр гум къэкIмэ, Псыхъом изакъоп, типсынэкIэчъмэ ГукIэ ощхыпсыр къясыубгъохэу Тхьэшъуегъэпсэур апэсэгъохы. Сыдыр ячъакIэу, сыд ящыIакIэу СэшIэми ахэр шIугъэм фэщагъэх. Апэ рагъэхъоу, агуи мымакIэу Типсыхъо лъэшхэр ахэм щагъаIэх. 1967 651 652 Пщэгъо гъуапчэу ар зыIыгъыр СэркIэ пшъырэп, Ар нэшхъэйкIэ къыздизыгъэр Непи сшIэрэп. СигушIуагъуи пщынэ макъэу Гъырэп, щхырэп, Нэщхы/гущхэу, ощхы лъакъоу Сэ къысфещхрэп. Дышъэпс бзэпсхэр IутэкъукIхэу Тыгъэр къепсы, ПсынэкIэчъхэр нэпкъ IугъукIхэу Псышхом фесых. Ечъэжьагъэу гъогум тетми, ХэлъэщыкIы. Зыдежьагъэр гугъэ къэтми, ХэщэтыкIы. Сыда непэ къысщышIыгъэр? Гур къыдэчърэп. Сигупшысэу IэрмышIыгъэр Гухэлъ чъэрэп. СИГУШIУАГЪО ГУХЭЛЪ ЧЪЭРЭП Арэу зыхъурэм, бгъэр зэIухи, Мыдэ, ныбджэгъу, нэр къэгъаплъ. УигухэкIи джащ щыухи, Дунай шIагъом гукIэ хаплъ! Чэщыр шIункIми, зыпшъхьэщыкIрэм, Мэфэ нэфыр къыпфэкIожьы, Жьыбгъэр къилъэу къызкIэпщыкIрэм, Чъэзэ сылъэш зыфеIожьы. Сэри шъхьакIом, бэрэ шъхьакIом Сыриутэу къыхэкIыгъ. Чъыг икIыгъэу, гугъэ шъхьагоу ГъашIэр ныбжьи схэмыкIыгъ. Хэт мыщ фэдэу уигукъао Бгъэм пцэшIуащэу къизыдзагъэр? Умыушъэфэу къаIо, къаIо, Хэта непэ узыуIагъэр? ЧIылъэр щхыми, щхыми, щхыми, Ищхы макъэ о зэхэпхрэп. Тыгъэпс ощхыр къещхми, къещхми, ГухэкI паIор зышъхьэрыпхрэп. Учэфынчъэу мэфэ шIагъом Сыда, къысаIу, узфыхэсыр? Уизэкъуабзэу, уни пщагъоу Сыда мырэу узфэлъэсыр? ЦIЫФ ЧЭФЫНЧЪЭМ ФЭСЭIО 1967 СшIэрэ закъор – моу зыгорэу Гум зепхъуатэ, Сытэмэнчъэу, сыпщэф кIорэу Ом секIуатэ. 1967 653 654 ЖЪЭПХЪЭ ШАПХЪ Джэгъогъу цIыкIуи, джэгъогъу ини, Зыни нишъи зиIэр зэкIэ, КIым ичъыIи гъэм икъини Къысэшъупэсми, хьылъэп сэркIэ. ПсырыкI кIэир мылышышэу «Шы/шыш» макъэу зэутэкIми, ЗэндэрыкIоу, сыщымыпшэу Шэн нэхашэу сырикIыщт. Шъхьэгощэпсы ишхъуахьшIагъэ ЗыдешIэжьышъ, мачъэ аIо. Iом шъухэтми, сэгъэшIагъо: Мыр сигъашIэ, мыр сипаIо. БэIо фаIор шъэф Iупчъапчъэу Пчъэ Iух/IукIэу къешъохьакIы. Ары шъхьакIэ, тхьацу зэхапшэу Хьалыгъупхъэр сэпшэ сшъхьэкIэ. ХьэкIэ кIасэу силъэгъуапэ ШъхьэфэгъашIоу чIым фыхэсщрэп, Щынэ нэгоу сэ сIэгъуапэ Зыкъешъодзми, шъукъыпыщрэп. Пщэрэп, одэп дунай плъакIэу Псэлъэ пакIэм хэзгъотагъэр. Тхьэр зэтагъэр сэры шъхьакIэ, Шъугъо гъожьэу хэт бгъотагъэр? ТIагъэр сэры, хагъэр сэры, Чыжьэ щысэу плъагъэр шъоры. Гуагъэр сэры, тхъагъэр сэры, Хъопсэ фалIэ лIагъэр шъоры. Сыд ащыгъум шъуихьисапыр, Сэпэ нэгухэу, гухьэ/гужъхэр? Жъэпхъэ шапхъэм хьэпэ/сапэ ЩисэшIахьха шъуикIушъ/кIушъхэр?! 1967 655 656 Щымытхэм щэджыблэр БлэуакIэу афедзы, Гу шIуцIэр – дыджылъэшъ! – Iупс дыджмэ афызы. Мыгъуаплъэр шIоплъыжьэу Зешхыхьэ, зестыжьы. Къэсыжьмэ, зилIыжьэу Бгъэм дэлъыр шIостыщэ. Пшъэ кIыхьэу, нэкIу псыгъоу Фэмыхъоу шъугъуалэм, ЫнитIуи ыуцIыргъоу Зыредзы пкIэгъуалэм. ШЪУГЪУАЛ ПIаплIэ илъ мафэм итыгъэ фабэ (СшIогъэшIэгъонэу мыри къэсэIо!) Ежьэ кIосагъэр зычIэлъы табэм Ренэу фэбгъадэу чIылъэм урэкIо. Тамэ зыготым готэп епIуалIэу ЛIыгъэкIэ хэти къеогъэуцуалIэ. ЗимыIэ пстэуми къаигъэ Iуалъэ ЯI пIозэ, нитIур афэогъаплIэ. Ярэби, адэ гумкIэ пшIогуахьэу ОркIэ дэгъу горэ дунаим тета? Намыси фэпшIэу, уапымыуIуахьэу Къэтлъэгъужьынэу тапэкIэ къэта? ЕРПЫЖЪ 1967 КIыщ сыджым гъучIыр щафытэу плъэгъумэ, ГъукIэр хэгъэкIи, щыдыбжьри мысэ. ШъузышIур хьаблэм, чылэм щыдэгъумэ, Ащ фэди мэхъуа! – ишъуати мызы! Ярэби, адэ гумкIэ пшIогуахьзэ, ОркIэ дэгъу горэ дунаим щэхъуа? Хьауми уепIэскIумэ, зэхэуулыIуахьзэ, ЦIыфылыр хэпчмэ, гухахъо пфэхъуа? 1967 657 658 – УиIофхэр, сикIал, сыдэуи щытха? Уишъэогъухэри дэу къыпфыщытха? СЯНЭ ИДЖЭУАП НЫМ ФЭКIО КIэлэ мыгъор щыIэп, щыIэп оIошъ, ПIу псыIушъом ренэу фэгъэзагъ. ГумэкI машIор пкIышъо щызэрэкIошъ, Сэ сIэшъхьитIукIэ ащи ухэсдзагъ. Шъэожъыер къачъэу о зыплъэгъурэм ГъэгушIуапкIэм джыбэм ущылъэхъу, Сэлам тхылъыр гужъоу къызыхэкIрэм Iаджи къысщышIыгъэу о къыпщэхъу. Мафэ къэси укъэплъэ шъхьакIэ, Тян, джыри уадэжь сыкъежьагъэп. Чылэ гъогум сикъытемыхьакIэ, Сянэ гупсэ зыкIи сщыгъупшагъэп. – СиIофхэми, тян, уязэгъыщт, хъущтых, Сишъэогъухэри дэгъоу къысфыщытых. – Ари насыпыгъ, сикIал, ари насыпыгъ, СыгумэкIыжьрэп, джы учъэпхъыгъ. – Ары шъхьакIэ, тян, сиIэх джэгъогъухэр, ЯсшIагъи сшIэрэп, къысадзы лъэбгъухэр. – Ащыгъум, сикIал, джы лIы ухъугъап, Джэгъогъу зимыIэм сыд илIы шапхъ! 1967 Хэлъэп, хэлъэп ащ илажьэ, СикъэмыкIо шъузыми темылъхь. Неп/неущыр сэры зигъогу лъащэр, Игунахьи пкIэнчъэу ухэмыхь. Ахэм яIо, шъыпкъэр пIощтмэ, ТагъашIэуи бэрэ къыхэкIы. Ау зыгорэкIэ нэмыплъ къыуахмэ, СэшIэ, тян, ищыкIагъэр зэкIэ. Сыдэу тшIына, ным нахьыпэ Iофыр Къатштэ зыхъурэм,тэри тэгъэшIагъо, Тянэмэ адэжьы, чылэм тэ тэкIофэ Зы зэлъагъи анэгу хэтэгъахъо. 659 660 ЛIэшIэгъу лъэшыр лъэшэу къапыщытми, Щылыч тамэр ахэм къаритыгъ. Загъори шъуяжэу шъукъохэр къэтхэми, Фабэр ахэжъугуащэу шъурятыгъ. Мафэ къэси укъэплъэ шъхьакIэ, Тян, джыри удэжь сыкъежьагъэп. Чылэ гъогум сикъытемыхьакIэ, Сянэ гупсэ зыкIи сщыгъупшагъэп! 1967 ДУНАИР – МЫЖЪОШЪХЬАЛ Хьадэгъум хэтэу сянэ пIэкIорым Зэрэтелъыгъэр сщыгъупшэн слъэкIрэп. ЫнитIу кIосэжьэу джаущтэу зэгорэм Зэрэслъэгъугъэр сынэгуи кIэкIрэп. КъуиплIы/зэшиплIым тыамалынчъэшъ, ТшIэщтыр тымышIэу ыпашъхьэ тит. Тыгухэмэ нэпсыр ялъыпсырычъэшъ, Джа чIыпIэ къиным сыдым тыфит. Къумбылы чъыгмэ плIыми тафэдэу ТыплIэу уфагъэу пкIашъэр къытпэзы, Ыгуи къысэгъоу, сигъи сфимыдэу ЫIэхэр сянэ сIэмэ къанэсых. Зи къымыIожьми, нэплъэгъоу чъыжьрэм Имыжъошъхьалэу сянэ сэлъэгъу, Зэо мэшIуаеу тарихъы хъужьрэм ЫкъуитIу ыгъакIоу джыри къысщэхъу. Iупэф ефэкIэу мыжъобгъу хъураер IэгучIэ чIэтхъэу, къытфемыщэкIэу, ГухэкI/гукъаом ылIэу дунаер Хьадагъи гъабли чIылъэр хэмыкIэу Хьазаб мыгъуаем тызэдыхафи, Сыдэу а уахътэр охътэ хьылъагъ! КIымафи, бжыхьи, гъатхи, гъэмафи Тиини цIыкIуи зэдащыIагъ. 661 662 А илъэс къинхэм сянэ зы псалъи ГухэкI мыIажэу къыжэдэкIыгъэп. Плъыры охъуфэ тимыжъошъхьали КъызетэфэкIми, тыгу хигъэкIыгъэп. Джы къызнэсыгъэм нэплъэгъоу чъыжьрэм Имыжъошъхьалэу сянэ сэлъэгъу, Зэо мэшIуаеу тарихъ джы хъужьрэм Тянэ хэхьажьэу непэ къысщэхъу... 1968 МЫ ДУНАЙ ДАХЭМ Мы дунай нэфэу сищыIэныгъэ Зыщыщым бэрэ чIым сыщетхъохы. ТитIо тимыIэу гузэбгъэныгъэ ТишIуи тигуауи зэпэтэгъохы. НитIур сIэпихэу дэхагъэу хэлъым Тыгъэпсы закIэу ар сфыщытыгъэп. Къызэрэщыстхэу Iэпэрытх тхылъым, Джэнэты дышъэр къыщысатыгъэп. Тилэгъупкъопси тшъхьащытэу слъэгъуми, Шыблэ гъогъошхор зыгорэм щэсты. Гъэтхэ къутамэр гушIуагъо сфэхъуми, Къеошъ, нэпашъор къысфыкIеуты. ТичIылъэ мафэу тызыщыпсэурэм Гъэ къэс сыщыжъоу хати хэслъхьагъ. Симэщы кIыгъэу сыл зыфэузрэм СIэшъхьитIукIэ бэрэ машIуи кIэздзагъ. КъыздиукIыгъэр сымышIэу, шъэфэу Слъакъо кIаутэу къыщысфыхэкIы. Сэри ащ фэдэм ыпшъэ сыуфэу Фэсымыгъэгъоу сыфыпэгъокIы. Ощх/ошъу декIокIэу щынэгъо шъэфхэр СакIыIоу щытми, сымыщтэу сэкIо. Насып кIэхъопсэу сызхэты цIыфхэр Пытэу къыскъотхэшъ, шъопсэу ясэIо. 663 664 Сатырэ IупкIэр гум зыщызгъотрэм ГушIом сыхэтэу сэхьышъ ясэты, Тыгъэр къемыпсми, пчэдыжьэу кIорэм СыкIэпсэрышъоу ышъхьагъ сытеты. СэшIэ сэ дэгъоу, сыд фэдэу къинми, ЦIыфыгъэр пхьыным нахь лъапIэ щыIэп. ЧIылъэ хъураир тфэцIыкIуми, инми, Мэфагъэу хэлъыр сигущыIап. 1968 ФАРИЗЭТ Нысэщэ пIалъэр бжыхьэм къыдэсы, Сынэ/сыпсэу, а си Фаризэт. ШIулъэгъу пагэр сэркIэ непэ лъэсышъ, Тыгъэпс шыоу уинэплъэгъу къысэт. Чэщы мэзахэм сфэмэзагъор Фаризэтышъ, мызыр сфызэхэф: Iофыр къызфэнэжьрэр псэлъэ закъошъ, Шъыпкъэр къаIуи, сыгуи гъэгупсэф. Фаризэтэу, а си Фаризэт, ПцIэ къесIоным зыкIи сырымыпшъ, Сынэ/сыпсэу синасыпыр Фаризэт, Ощ нахь дахи щыIэу сэ сымышI. Жьыбгъэ шъабэм пкIашъэр зэрехьэ, Фаризэти ыгу сырерэхь. СишIулъэгъуи псы къиугъэу, сехьы, Семыгъэхьэу нэпкъым къысфытехь. Псэлъыхъуабэр о къыпфакIо, Iадыифэу а си Фаризэт. Слъэгъузэ щыгъэзыий къэкIо/накIор, АгъэшIагъоу уишIулъэгъу къысэт. 1968 665 666 А(ЕЙ, ГУГЪЭН, ГУГЪЭН Охътэ гуIалэу, гуIалэу быбрэм Тыфэдэу зыкIи тымыжъалым. Бжалэм хэс жьыбгъэу зынапIи сысрэм Тырилъэмакъ тэ, тыриналып. ГЪЭШIЭ УАХЪТЭР ТАХЪТЭ ТЕМЫС Имыхьамели къытэлэу тIулъми, ГукIэгъу зимыIэр джа уахътэр ары. ЛIэшIэгъу къэлапчъэр изыгухэлъми, Езыфыжьагъэу зыфырэр тэры. Уахътэр мэгуIэ, уахътэр лъэкIуатэ, Тэмишъэ дготми, тылъыкIэмыхь. Iахьынчъи тыхъурэп, тлъэгъурэр тэIуатэ, ЕтIани тэркIэ лъэшъхьэфэмыхь. «ХэткIи сымысэп!» ыIомэ щхызэ, Уахътэм гъучI бзыукIэ ом зырепхъуатэ. Хъуатэм адэчъмэ, шъофмэ къарыщзэ, ГъучI гъогукIи чIылъэм насып хегъуатэ. Зыми емыжэу, зи зыкIэмыхьэу Зыуж тит уахътэр тахътэм темыс. Укъытшъхьамысэу, утэмэрыхьэу ЧIылъэр къепхьакIэу укъытшъхьарыс. Лыгъэр зытэкъоу, тэкъуафэр зибэу Бэрэ къатечърэм, уахътэр, уфэд. Пфэдэм улъежьэшъ, уапэкIэ псыбэу КъэкIыщтым уелъэ, сыдыр къыпфэт? Сэ джыдэдэм сыпфалIэ, А/ей, гугъэн, гугъэн. УикIо кIыхьэ сыпаплъэ, УикъэмыкIо губгъэн. Гъэтхэ дахэм ихапIэ Лэжьыгъацэр хэспхъэн, СичIы мафэу силъапIэ Мэщыр щыкIмэ, сытхъэн. Унэм сисми, сэнацIэ, НэцIэфафэр емыкIу. Гъогу сытетми, сынапцэ Къэбарынчъэп умыIу. Къушъхьэ зандэм ынатIэ, ПкIэнтIэ осыр, тежъыу. Жъажъэу лъагъом зеIуантIэ, Лъэгэ хъуапсэм дежъыу. Сэ джыдэдэм сыпфалIэ, А/ей, гугъэн, гугъэн. УикIо кIыхьэ сыпаплъэ, УикъэмыкIо губгъэн. Бгъэгур мыдэ зэрыхи, Гъунджэм фэдэу сигъаплъ. ШIулъэгъу нагъор сфыхэхи, Пчыхьэ машIоу сфэгъабл. 1968 667 668 КъэткIугъэр макIэ, дгъэшIагъэр макIэ, Тызщымыгъуазэм тыдэгузажъо. Тицуакъи зэжъоу тылъэчъэ шъхьакIэ, Къыддэмыхъугъэр чIылъэм щычIажъо. Жъуагъэм итакъэ пчэдыжь атакъэу Нэфылъэ шэплъкIэ чIым тытетаджэ. ТыкIэмыхьашъуми, охътэ лъэдакъэу Гухэлъ лъэмакъэр ом щытэгъаджэ. 1968 ДЭТХЭР 64 65 66 67 35 36 37 38 39 40 41 42 43 45 46 47 48 50 51 52 54 56 57 58 59 60 61 62 63 Мамый Руслъан. Лъэпкъым ихъишъэIуат . . . . . . . . . . . . . . 7 УСЭХЭР КъэбарышIу, гушIогъошху . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тигъунэгъумэ яхьадагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Маплъэх, зи алъэгъурэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ДзэкIолIыхэр заом къекIыжьых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ахэр тыгу пхырэкIых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэо кIэзыжьри тихэгъэгу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сежэ, сыфэлIэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нэфылъэр гъучIым хеуIучIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . КъэбаргъэIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Бетакъ ныкъоу тыгъэр къыкъощы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сичыл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Седжэ,сэтхэ,усэ гори сичылэгъумэ ясэпэсы . . . . . . . . . . . . Жъуагъомэ лъагъор къысфагъэнэфы . . . . . . . . . . . . . . . . Пчэдыжь хъопсагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЛIыжъищ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэкъуаом игушIо псалъэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэзэгъо чэщ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэкъоо лIыжъхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыда аущтэу ар зыкIэхъурэр? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къаштэ пIапэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыдигъуа машIор къызысхадзэщтыр? . . . . . . . . . . . . . . . . ШIулъэгъур гъэтхэгум къетаджэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыхерэлъас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ПшIэрэп нахь, шIу усэлъэгъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СшIуабэ дашIэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ТикъыпцIэ чъыг ызкIэлъэныкъо шъуадэжь къыдахьэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СелъэкIоны, сыхэкIукIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сихэгъуашъхь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гур къытеофэ уилъэгъо зафэ сэ сырыкIощт . . . . . . . . . . . . 669 Тыгъэхьажъур губгъом теджэгукIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Щэджэгъуапэр гугъэ лъэгу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 СигугъапI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 УишIулъэгъу шъхьэих къысфэмышI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Гум ипщыналъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Мэзэгъо нэфым сыкъыпфэсын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 ПшIошъ гъэхъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Унэгу гукIэ сыкъыкIаплъэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Мафэм пчыхьэшъхьапэм зыфегъазэ . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Фэбэ ткIопс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Дахэ сфэрэхъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Шъуигухэлъ къыжъудэрэхъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Сиапэрэ жъуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 ШIушIэ нап . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Къещх/къемыщх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Пщэ шъхьэзакъом иощхбыб . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Шыгъачъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Гъогумаф . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Чъыгшъхьапэр уионэш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Гъогу тетыр гъогунчъэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Нэфшъагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ШIулъэгъу нэфыпсым сычIигъэбзагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 СиIэуж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Чэщрэ мазэр ышъхьэ щэтхъужьы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Сыда мазэр зыкIэшъогъуабзэр? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 КIасэм инэф . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 ПцIэкIэ жъуагъом седжэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Гугъэ лъаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Шъуихьэблэ кIалэм сэлам сфехыжь . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Уижьыкорен сызэрелъасэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Ащ фэдэ сшIэныр жъышъхьэм еспэсрэп . . . . . . . . . . . . . 104 Iахь къехьакIэу сигупшысэ цIыфмэ ахэсхьан . . . . . . . . . . . 105 Намыс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Сигупшысэ пшысэ ечъажь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Орэд сэусы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Iэсэ/Iасэу ощхыр къещхы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Гъатхэр сигугъапI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Ом сыщэхьарзэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Пчыхьэшъхьэ шэплъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Чэщ мэзагъом къысфэшэс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Ощ нэмыкIи сыгу имылъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 ШIулъэгъу шэплъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Гъозэрычъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 670 СишIулъэгъу итыгъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къэбар дэгъум игушIуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сищхы макъэ къэбы такъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIухьэ тэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дэпкъ сыхьат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гугъэ нэфхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мы тибжыхьэ техьэ/текI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Уибжыхьэш умыIажэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъэтхэ кIэракIэр тапэкIэ къэт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIушIэ сатыр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIэныгъэр гугъэ закI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гум зепхъуатэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Трамышыр, джэныкъор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Симэфапэ пчэдыжь ощх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIугъэм пае ар тфыщыI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэ фабэр ташъхьагъ ерэт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лэгъупкъопсыр щэлъэнчъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . МэфакI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Бирам иIан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъузэпэшых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъэтхэ жъуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ПцIашхъом игушIуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэпэчыжьэх, зэфэзэщых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тызэдегъапэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ул хэзычрэр сшIэ сшIоигъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ПкIыхьэпIэ фыжь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хъот/борэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къэгъагъхэр бэгъашIэхэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ХьампIырашъом иорэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIулъэгъу гупсэф . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЗэпэIут/зэпаплъэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сичэщ мычъые уригугъапI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэ теIэты, зэ тырекIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыд фэпшIэна тыгу дэхъыкIрэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Насып . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . КIымаф, осышху . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Фыгу щалъэ къысфэгу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Джа сызэрэпшI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нэфын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чэпэ шэплъым сегупшысэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГъогурыкIом тыгъэр игъогогъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ныдэлъфыбз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зы нэфын, зы гукIэгъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъощ пай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 124 125 127 128 129 130 132 133 134 135 136 137 138 140 141 143 144 145 146 148 149 151 152 153 154 156 157 158 160 161 162 163 164 165 166 168 169 170 171 172 173 174 175 671 Пытэ лъэпкъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сигурышэ лъэрычъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нэхъурай ипсын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сиогу тхышъхьэ сыдэсые . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЗымкIэ дэгъу, зымкIэ дэи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Улъэшмэ, сишыбгъэ бгъэкIэ къеу . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пчэдыжьыпэр шIум кIэхъопсы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IофшIэным насып хэтэгъуатэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iэпэ Iэлъынэу сыгу уилъын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъэм ифабэ тфэмаф . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тикъашъохэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СишыкIэпщынэ сэгъэгъы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъэтхэ чIылъэм сырэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мазэр нэфылъэм игупшыс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нысэ гонэсэу сыппаплъэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къушъхьэтхы цакIэм чъыгыр къыщэшъо . . . . . . . . . . . . . Пшысэ лъапэр дэе чъыг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сишъхьангъупчъэ пэчыжьэ чъыг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ПкIэшъэ тхьапэр сиорэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъогуонэ мыпшъкIэ сыкъыпфэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хэт илъэмакъа чIылъэм теIукIрэр? . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэгур, зэгур, зымыпхъуат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сэбыбми,мэшIуапэм сыкъесты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэс лъэгъо закъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тхъожъый . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пэнэ лъыгъэм сышIоIабэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Уимэстэ папцIэ пIапэ къыхэо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЧIылъэр дышъэпс закIэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Остыгъэ нэфым ичыжьэ Iуплъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыфыр мыгъучIми,гъучIым нахь пыт . . . . . . . . . . . . . . . Губгъуи мэзи тазфагу дэтэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГухэлъыбэкIэ цIыфмэ санэсы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нэфылъэ дахэ къышъуфэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зы псэлъыхъоп, псэлъыхъуишъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сышъхьэфит сэ, сышъхьэфит . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Псы чъагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сишъэогъумэ ягугъу шIукIэ ашIы хъумэ, сэтхъэ гукIэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ори/да/дэри ори/да . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Орэд пфэсэIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыгу сэгъэмысэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СищыIакIэ псым ичъакIэ фэрэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гум щыщ пшысэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адыгэ гущыIэжъхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672 176 177 178 179 181 182 183 184 185 187 188 190 191 193 194 196 197 199 200 202 203 204 205 207 208 210 211 212 213 214 215 216 217 219 220 222 223 225 226 227 228 230 232 IурыIупчъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хырыхыхь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . АнахьыкIэм иуцукI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэджадж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хыр. Сэры. Къухьэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хыуай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чъыгым иорэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хэт щэбзащэр фэмэфэн? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жьыбгъэр къепщэ,пщэр зэрефэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . КъэдаIу,тичIыгу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сикъушъхьэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Джэрпэджэжь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъофым къитэджэгъэ орэдхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сипсалъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . БэшIагъэми, 1941/рэ илъэс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къэхэлъэ минхэр чIылъэм къытещых . . . . . . . . . . . . . . . . Мыжъосынхэр тисаугъэтых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэкъамэр. Джэмакъэр. Къэмапэр . . . . . . . . . . . . . . . . . Зблэпхрэ пэгагъэр сэркIэ гъэшIэна? . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIур къытфахь,тыщымыгъакI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыкъыуажэ, сыкъыппаплъэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къашъом икъежьакI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэпсэ дэчъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэм гъунапкъэ иIэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГущыIэшIухэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зы бзыу там, насып сам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Уитыгъэпс къысфегъэпс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къещхы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Типсышъхьал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ижърэ орэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хьамамэм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Май. 1945/рэ илъэс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЛIыкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тигъогу хэхыгъэ щыми тырэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тщыгъупшэщтэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шы фыжь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъузабэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адыгэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэр къыпфепсы,тыгъэр ощ пай . . . . . . . . . . . . . . . . . Адыгэ цый . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адыгэ пщын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нартмэ яджэгу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дэпкъым пылъэгъэ къамэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нартхэм ягугъу къысфэшI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 234 235 237 239 241 243 245 247 249 251 253 255 257 259 261 263 264 265 266 268 269 271 272 274 275 276 278 279 281 282 284 286 288 290 292 293 295 297 299 301 303 305 307 673 УишIушIагъэ укIэмыупчIэжь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Рэдэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЕгъэшIэрэ чъыг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адыгэ нэпс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ХьакIуцу тхышъхьэм уахътэр щыдыигъ . . . . . . . . . . . . . . Илъэс къэтмэ сыд ятIощт? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пачъыхьэм ипыир ткъошкIэ тэлъытэ . . . . . . . . . . . . . . . . . Къушъхьэ мэкъамэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СэнэшIы уахът . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Псыхъор къеу, къыдэкIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэмакъэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . БгъуитIу зэпэIут . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Джэныкъо машIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Фыжьымрэ шIуцIэмрэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мы хъулъфыгъэхэри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Щэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тиатэкъэжъи зышIомыдэй . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Екуным зэкIэ къыщежьэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Щэрэхъ уцуагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIулъэгъу гъэшIуагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гур. Пшъашъэр. Тыгъэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гум къенэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Оры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIулъэгъу шыу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тинэфылъэ лъабытый . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Уисурэт пашъхьэ щысIуагъэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ощхбыб . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГукIэ сыпкIыгъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жъогъохэчъхэр силъэмыджых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэмыдж стыркIэ сыкъыпфэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чэрэз къэгъагъмэ ягъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сигугъэ жъуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сатыр шъхьафитхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыгу фэузы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГъучI щэрэхъым пкIэ иIэжьэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIум илъагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пушкиным иунэу Мойкэм тетым . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Толстоим иадыгэ ныбджэгъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Осыр къесы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Революцием имузей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пшысэр сипIэшъхьагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . КIэлэцIыкIумэ шыхэр агъэпскIых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къэтэбэ джан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674 309 310 312 314 315 317 318 320 322 324 325 327 328 330 331 332 333 334 336 337 338 339 340 342 343 345 346 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 360 362 364 366 368 370 371 ЕгъэшIэрэ хьапс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . УхьэкIэ мафэу тадэжь къытфакIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ТилIыкIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СищыпэкъакIоп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъхьэгуащ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хэкум икъэлашъхьэу къалэу Мыекъуап . . . . . . . . . . . . . . Орэд къысфаIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэзатакъэу бжыхьэр маIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ТIум тIу хэлъмэ дэеп тфыныр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъори шъуегъапа? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Унэ дэхитIумэ саушхъухьагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъатхэр сипынджыр къытеуагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . О закъор сигугъэ течъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыдэу уябг? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гум дэхъыкIрэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъыхьэ бжъакъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . УзщашIэжьрэм хьакIэ умыкIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГущыIэ шъабэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СикIасэр оры, сижъуагъу, гум ренэу уригушIуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сидунай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дунаир зы чIыпIэ итэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хьагъэудж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зы орэдэп,зы ощхбыбэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . МэлкIап . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Осыбэр гъэбэжъу нэшан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Бэрэ моущтэу гукIэ сэхъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IаплI есэщэкIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Агуи мэплъы,тутын ешъох . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIушIэр зышIагъэм опсэу етэIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыфыр. Тарихъыр. ЧIылъэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ным фэсэгъадэ, сыфэусэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЛIыжъымрэ ныомрэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сэ сикIасэ къыслъыкIощт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ошъогури ренэу сфэлъаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . КIэлэ мыгъу,кIэлэ маф . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пхъужъ гукъау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЛъытэгъэкIуатэ,лъыкIэтэгъахьэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыфыр къэрэхъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIэныгъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СаукIыгъэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIэныгъэм шIур хэгуащ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хэшъэе лул . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ом жъуагъор хэзы,къэушэплъы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 375 377 378 380 381 382 384 386 387 388 389 390 391 392 393 395 397 398 399 400 402 403 405 406 407 409 410 412 413 415 416 418 419 420 421 422 423 425 427 429 430 432 675 Неущрэ мафэр тигъэшIэ щыI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гум къахихырэр зы нэбгыр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сэ ахэмэ агу сыкъэкIыжьрэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Унэм гъатхэр къыпфисщэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIуфэс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дунаир гъэшIэ плъапI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . АкъылъышIом иджэуап . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сипшысэ бзыу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЛIэшIэгъу шыу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СищыIэныгъэ пIапэ щысIыгъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыоплъы,сызэплъыжьы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сигъогу шъэфхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сышыу Iэдэжь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ошъо лъагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыф лъэгъор бгъузэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жьыбгъэм ышъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . УкъызысIоплъэм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIулъэгъур егъашIэм тыгъэщт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зы орэдэп, орэдищэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къэрар пашъхьэм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СшIэщтыгъэр сшIэрэп усимыIагъэмэ . . . . . . . . . . . . . . . . Уилъэгъо зехьэп сызтетыр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чъыгхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ТIогобзагу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . МашIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гъогухэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Псыдзэр инми, сисыкIын . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тхыди орэди фызэхалъхьагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэпс нэфыр сIэгу изыбзэу къескIыхыщт . . . . . . . . . . . Куба . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъэогъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыбысым . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъуигухэлъи сигухэлъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чэрэз чъыгхэр ситыгъуасэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iо макIэр тауж щыIэпэрытх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мазэр сиIэуж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жьыбгъэм пэгъокIрэр сиорэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЕгъашIэм ташъхьагъ уерэт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIур зигуапэм гур щепсыхы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адыгэ гумэкI/гупшысэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыда ощыр зыкIэпштагъэр? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъукъыздэшэс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жьыкоренмэ гур апекIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 676 433 435 436 438 439 441 443 444 446 447 448 449 451 452 454 455 457 458 459 461 462 464 466 468 469 471 472 474 477 479 481 483 485 486 487 488 489 490 492 494 496 498 499 501 Заказ 041 ГъашIэм иуахътэ тахътэм темыс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыфыр щэIэфэ тхышъхьэм ерэкIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъукъыздэпсалъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зы гъашIэм гъашIэр къыкIэлъэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Охътэ щэрэхъым зэпыу имыI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Слъэгъурэр згъэшIагъоу гъашIэр къэсэхьы . . . . . . . . . . . Шъыпкъэм улъыхъунэу ищыкIагъэп. . . . . . . . . . . . . . . . . Умакъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пшъыгъэр лIэныгъэшъ, IэкIыб сфэрэхъу . . . . . . . . . . . . . ИкIэрыкIэу тыкъэхъужьзэ, гъашIэм тыдыщыI . . . . . . . . . . Жьыбгъэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СымэкъумэщышI, сымэщыбашI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . МэфакIэм насып къыдакIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэм фэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къамзэгу мэкIэшх, акъылышху . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъотехьэ/текIхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Орэд гъэшIуагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIэныгъэм игушIуагъо къысерэт . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыф лъэшхэр сишIух, сикIасэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Охътэ чъэрыр сищэрэхъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэгъохэщхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэпкъэгъу/лъэпсэгъукIэ чIыр зэдытий . . . . . . . . . . . . . . Саласпилс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ХъяркIэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тихэгъэгушхо урицIыфыныр насыпыгъ . . . . . . . . . . . . . . . ЛъэгъуитIу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ошъо чапэм гъунэ иIэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Уинэфылъэ шIукIэ къызфэгъэшъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэгэхъуапс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIэныгъэм бэ хэхъухьэрэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . КIэпсэрышъохэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гупшысабэу чэщыр кIыхьэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хэпхын хэмылъэу дунаир дахэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЗиIоф зыми ахэмылъхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэпэщыты, зэпэIуты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пчэдыжьыпэ усэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэу къыкъокIрэм сыпэгъокIы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэм иорэд сыпаплъэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Тыгъэм иорэд гущыIэу хэлъы сэры зытхыгъэр . . . . . . . . . Тыгъэм ынэхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIугъэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Силэгъухэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гукъауи гушIуи тIури зэхэт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъыпкъэ зимыIэм ымакъэ махэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 503 505 506 508 509 510 512 514 516 517 519 521 523 524 525 526 527 528 530 531 533 535 537 539 540 542 543 544 545 547 548 549 550 551 552 553 555 556 557 558 560 562 563 565 677 Пушкиным дэжь, Михайловскэм щыстхыгъэ усэр . . . . . . Симэфэ нэфхэр щатыр гъэIагъэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хэти иIуплъэ иплъакIэ фэд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СигукъэкIыжьхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сэлам алейкум . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сигухэлъ лъагъо жьыбгъи машIуи щыкIэпщыгъ . . . . . . . . Бгым илъэгапIэ насыпым удехы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Бгъузэми, лъагъор дгъэшIон . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Джэуап . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Урамхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сигугъэ нэпкъ сипкIыхь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыфыгъэм имашIо орэмыкIуас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыдэу дэгъуа узэрэтиIэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гугъэ упчIэр джэуапынчъэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIакIэр, сэламыр, дунаир . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Коммунист . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГъэшIэгъоны щыIакIэр, гъэшIэгъоны . . . . . . . . . . . . . . . . Шы Iэл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сянэ ыдэнэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Оры сыгур . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сыдэу тхъагъуа тидунай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дахэ сидунай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сынэпкъ гомыоу нэплъэгъур сэты . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мэзэгъопс лъагъор хым телъэдагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . ТкIопсхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ощхыбыбыр Мыекъуапэ шъхьэрэсыкIы . . . . . . . . . . . . . Къэрэухэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэмышъогъухэу гъусэгъуиблыр зэшибл лъагъоу зэхэсщэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Хьалэлыныгъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЩыIэныгъэр сигугъапI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СичIылъэ хъурай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъыпкъэныгъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ощ нэмыкIи гум имылъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIугъэр шIугъэшъ, шIугъэ сшIагъэ епIоу зыми фэмыIуат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ШIум фэгъэхьыгъэу джыри зы ус . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лыгъу/лыст . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэмыджхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Гум сиуни, удэкIуагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лъэмыдж кIэшIагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ом ит жъуагъор гум пэблагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Къэбар гушIуагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жъуагъор пIупэу чъыежь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678 566 567 569 570 572 574 576 577 579 581 583 584 585 586 588 590 592 594 596 598 600 602 604 606 607 609 610 611 613 615 616 618 620 621 623 624 626 628 629 631 632 634 22* Пчыхьэшъхьэ усэу зыфэстхыжьыгъэр . . . . . . . . . . . . . . . Шыбгъэ фаор лIыгъэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Лыуз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъозехь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iогъу/шIэгъу сыкъэмышI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ПцIэ нэфынэ сэ къесIуагъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Орэд мыIуагъэр сишIулъэгъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъопсэу шъосэIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Зэ икъунба, зэ икъун . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дэхагъэм тежэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сидэхэнагъу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIэ зимыIэ псынэкIэчъхэр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . СигушIуагъо гухэлъ чъэрэп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ЦIыф чэфынчъэм фэсэIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Жъэпхъэ шапхъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шъугъуал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ерпыжъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Сянэ иджэуап . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ным фэкIо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Дунаир – мыжъошъхьал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мы дунай дахэм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Фаризэт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . А/ей, гугъэн, гугъэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ГъэшIэ уахътэр тахътэ темыс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679 635 637 638 639 640 642 643 644 646 647 649 650 652 653 654 656 657 658 659 661 663 665 666 667 ИСХАК ШУМАФОВИЧ МАШБАШ в шестнадцати томах СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ Том I Стихотворения На адыгейском языке Редакторы: Ф. А. Сиюхова, А. А. Шагуч Художественный редактор Н. Г. Федотова Технический редактор М. А. Кипова Корректоры: М. Р. Чамокова, С. А. Шхафижева Компьютерная верстка Т. А. Косяк ИБ № 17 Сдано в набор 07.02.2013. Подписано в печать 08.04.2013. Формат бумаги 84х108/32. Бумага офсетная. Гарнитура шрифта «JournalSansC». Печать офсетная. Усл. п. л. 35,7. Уч./изд. л. 17,75. Тираж 500 экз. Заказ 041. Отпечатано с готового оригинал/макета в ОАО «Полиграф/Юг». 385000, РА, г. Майкоп, ул. Пионерская, 268. Телефон для справок (88772) 52/23/92. Государственное бюджетное учреждение Республики Адыгея «Ады/ гейское республиканское книжное издательство». 385000, г. Майкоп, ул. Гоголя, 8. 680 681