МИНИСТЕРСТВО ИНДУСТРИИ И ИНФРАСТРУКТУРНОГО РАЗВИТИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН АЗАМАТТЫҚ АВИАЦИЯ АКАДЕМИЯСЫ АКАДЕМИЯ ГРАЖДАНСКОЙ АВИАЦИИ CIVIL AVIATION ACADEMY ӘБУ НАСЫР ИБН МҰХАММЕД ӘЛ-ФАРАБИДІҢ 1150 ЖЫЛДЫҒЫНА ЖӘНЕ АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ 175 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛҒАН «ҚАЗАҚ РУХАНИЯТЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ: ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ӘЛ-ФАРАБИ МЕН АБАЙ МҰРАЛАРЫ» АТТЫ СТУДЕНТТЕР МЕН ЖАС ҒАЛЫМДАРДЫҢ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАР ЖИНАҒЫ (Алматы, 2020 ж., 27 ақпан) СБОРНИК МАТЕРИАЛОВ РЕСПУБЛИКАНСКОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ СТУДЕНТОВ И МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ «ИСТОКИ КАЗАХСКОЙ ДУХОВНОСТИ: НАСЛЕДИЕ АЛЬ-ФАРАБИ И АБАЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ», ПОСВЯЩЁННОЙ 1150-ЛЕТИЮ АЛЬ-ФАРАБИ И 175-ЛЕТИЮ АБАЯ КУНАНБАЕВА (Алматы, 2020 г., 27 февраля) COLLECTION OF MATERIALS OF THE REPUBLICAN SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE OF STUDENTS AND YOUNG SCIENTISTS ON THE THEME OF «ORIGINS OF KAZAKH SPIRITUALITY: HERITAGE OF AL-FARABI AND ABAY IN THE MODERN WORLD» DEDICATED TO THE 1150th ANNIVERSARY OF АBU NASR AL-FARABI AND THE 175th ANNIVERSARY OF ABAY KUNANBAEV (Almaty, February 27, 2020) Главный редактор: Сейдахметов Б.К., кандидат экономических наук, Председатель Правления – Ректор АО «Академия гражданской авиации» Заместитель главного редактора: Қасабеков С.А., доктор философских наук, проректор по академическим вопросам и воспитательной работе Редакционная коллегия: Бейсенбаева А.К., к.п.н., асс.профессор, Акбаева А.Н., к.ф.н., асс. профессор, Мухабаев Н.Ж., ст. преподаватель. Ответственный редактор: Кошеков К.Т., доктор технических наук, профессор, проректор по науке и международному сотрудничеству Корректоры: Акмусаева М.И., Абдуразакова Г.А. Организатор конференции: Кафедра «Социально-гуманитарных дисциплин» Академии гражданской авиации, заведующая кафедрой Бейсенбаева А.К. Рецензенты: Профессорско-преподавательский состав кафедры «Социально-гуманитарных дисциплин» 2 Азаматтық авиация академиясының ректоры Сейдахметов Бекен Канелович Құрметті қонақтар, оқытушылар мен студенттер 2020 жылдың 21 қаңтарында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев пен Президент Қасым-Жомарт Тоқаев екі ұлы ойшыл-кемеңгеріміз Әл-Фараби мен Абай Құнанбаевтың мерейтойына қатысты мерекелеу рәсімін ашты. Бүгінгі студенттер мен жас ғалымдардың «Қазақ руханиятының қайнар көздері: қазіргі әлемдегі әл-Фараби мен Абай мұралары» атты республикалық ғылыми-практикалық конференциясы Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150жылдығына және Абай Құнанбаевтың 175-жылдығына арналған. Академия қабырғасында өткізіліп жатқан Републикалық ғылымипрактикалық конференцияға қатысуға Алматы қаласында орналасқан белді жоғарғы оқу орындарымен қатар республикамыздың басқа да аймақтарындағы жоғарғы оқу орындарынан жалпы саны 100 ге жуық ұсыныстар түсті. Биыл біз ұлы ғалымдар әл-Фараби мен Абай Құнанбаевтың мерейтойын атап өтеміз. Әл-Фараби және Абай философиясы біздің мәдени және ұлттық бірегейлігіміздің ажырамас бөлігіне айналды. Екі ойшыл да өз заманынан оза туып, тарихтың күрделі кезеңдерінде халықты ұлттық құндылықтары аясында жан-жақты көзқарастар жүйесін қалыптастырды. Қазақстанның Тұңғыш Президенті - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Абайдың терең ойлары мен пайымдаулары біздің күнделікті істеріміздің негізіне жатуы тиіс екенін бірнеше рет атап өтті. Ұлттық сананы сақтау және оны заман талабына бейімдеу мемлекеттік маңызы бар мәселеге айналды. Өйткені сананы жаңғырту арқылы ХХІ ғасырда еліміздің тың серпінмен дамуына жол ашамыз. Осы орайда әлФараби мен Абай мұраларының тигізер пайдасы зор. Құрметті қонақтар, оқытушылар мен студенттер. Осы атаулы жылы, Азаматтық Авиация Академиясы өзінің 25 жылдық мереитойын атап өтеді. Аталған іс-шара республикалық деңгеиде аталып өтетін ұлы адамдар - әл-Фараби мен Абай Құнанбаевтың мереитойымен қатар келіп отыр. Бүгінгі академия қабырғасында өткізіліп жатқан ісшараның мақсаты еліміздің ұлы екі ойшылына құрмет көрсету. Біздің конференция тақырыбы қазақ халқының екі ұлы даналарының рухани мұрасына бағытталған. Ұлы екі ойшылдың шығармашылығы, қазақ халқының мәдениетін тануда, студенттердің білімін байытуға, жас ұрпақ үшін Фараби мен Абайдың шығармаларының үлкен мәнін түсінуге көмектеседі. Фараби ғылыми трактаттары мен Абайдың данышпандық шығармаларына үндеу жастардың адамгершілік бағдарларын қалыптастыруға, креативті ойлауды дамытуға, эмоциялық әлемді байытуға, азаматтылық пен патриотизмді, Отан тарихы мен мәдениетіне деген құрметті тәрбиелеуге ықпал етеді. 3 Бүгін Біз Сіздерді бізбен бірге Фарабидің шығармалары мен Абайдың өлеңдері әлеміне бет бұруға шақырамыз. Конференцияны ашық деп жариялаймын. Әл-Фараби билік, кемел қоғам туралы не айтты Жақыпбек Алтаев ф.ғ.д., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, фарабитанушы [email protected], 87017441280 Әлемдік мәдениет пен өркениетте елеулі із қалдырған ортағасырлық исламдық Ренессанс дәуірінің ұлы ғалымы, «Екінші Ұстаз» атанған Әбу Насыр әл-Фарабидің дана ой маржандары (геммалары) өз өзектілігін жоғалтқан емес. Энциклопедист ғалым ретінде Тұраннан шыққан біртуар ғұлама өз идеяларымен дүниежүзілік философияны, этиканы, логиканы, музыка теориясын математиканы, дін, мемлекет және құқық теориясын байытты. Белгілі фарабитанушы, философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, ЖҒА академигі А.Х. Қасымжанов (1931-2000 жж.): «Әл-Фараби біз үшін ең алдымен ...адам өмірі идеалының өнегелік анықтамасының іргетасына бір түйіршік өзіндік негіздемесін енгізгендігімен қымбат. Адамның кемелденуге қол жеткізуіне ықпал етуге деген ұмтылыс ойшылдың бүкіл мұрасының өзегінен өтеді. Сондықтан біз бұл мұраны ескірген деп қабылдай алмаймыз», - деп орынды атап өткен болатын. Фарабитануға деген қызығушылық бүгінгі күнге дейін алыс шет елдерде де сарқылмай отыр: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың оқытушылар делегациясы Мысыр университеттеріне, оның ішінде атақты әл-Азхар мен Мысыр университетіне барып қайтты. Шығыстанушылардың үлкен қуанышына орай олар Ніл өзенінің жағалауынан құнды сыйлықтар әкелді, атап айтқанда: әл-Фараби туралы зерттеулердің каталогтары мен электронды көшірмелері. Қазіргі уақытта көпшілігі арабтың өрме жазуымен жазылған дереккөздерді жүйелендіру үдерісі жүріп жатыр. Антикалық және ортағасырлық философтардың көптеген қағидалары қазір саясаттану бойынша оқулық ретінде оқылады, әрине, цифрлық заман түзетулерімен. Саясат – кішігірім цензі бар және барлық азаматтардың мүддесі үшін мемлекет басқаратын «орташа» адамдардың көпшілігінің қолындағы билік. Толық азаматтардың санынан Аристотель, мысалы, кәсіпшілер мен саудагерлерді алып тастайды, өйткені ол адамдардың өмір салты ізгілікті дамытуға ықпал етпейді, ал бақытты өмір деп адамгершілікке сай өмір сүру саналады. Жерге иелік етуді ұйымдастыру, оның пікірінше, азаматтарға өз меншігін басқа азаматтарға пайдалануға ұсынуды қамтамасыз етуі тиіс. 4 Мінсіз жабық мемлекеттің қатаң үлгісін құрастырған Платон да, мемлекет құрылуы мен адам жетілуінің мәселелерін нақты және практикалық тұрғыдан қарастыратын Аристотель де Әбу Насыр әл-Фарабиді қызықтырып, бұл ойшылдардың идеяларын талдауға арналған материал ретінде ғана емес, сонымен қатар қайырымды қаланың өз тұжырымдамасын құру үшін пайдаланды. Макиавеллидің танымал жұмыстары еуропалық қоғамдастықтардың тағдыры туралы дискурстарға негізделген сияқты Ұлы Даланың тумасы ӘлФарабидің ілімі де Азиядағы саясаттың дамуының заманауи трендтерін біліп тануда көпір болып табылады. Әл-Фарабидің Кеңес дәуірінде аударылған еңбектері, сөзсіз, мұқият тексерілуі керек, себебі ойшыл халифатта өмір сүріп, ислам дінін ұстанды. Мәселен, егер Фараби қайырымды қаламемлекеттің билеушісі бір уақытта имам да болуы керек деп жазса, бұл сөзбе-сөз қабылданбауы керек. Бұл жерде билеушінің бойында үйлесімді болуға тиіс ниетінің, жаны мен тәнінің тазалығы туралы айтылады. Әл-Фарабидің даңқы мұсылман әлемінде және одан тыс жерлерде кеңінен танымал болған «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету туралы», «Мемлекеттік қайраткердің афоризмдері» атты еңбектерімен шыққаны белгілі. Қызметінің сириялық кезеңінде ол өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарын «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатта» жүйеледі. Әл-Фарабидің қайырымды қала туралы ілімі платонизм ұстанымдарында құрылған. Сол заманның басқа да ерекше идеялары сияқты әл-Фарабидің саяси тұжырымдамалары ислам халифатының болмысшындықтарын басшылыққа алатын қолданыстағы теориялық канондарға онша сәйкес келмеді. Аристотельдің пікірінше, «дұрыс» мемлекеттік басқару түрлері монархия, аристократия, саясат; дұрыс емес түрлері - тирания, олигархия, демократия. Монархия жалпының игілігін ойлайтын бір тұлғаның билігі болып табылады, ал тирания - өзінің пайдасын басшылық ететін бір тұлғаның билігі. Аристократия - бұл барлық азаматтардың мүдделеріне орай жүзеге асырылатын аз, бірақ ең игі жақсылардың билігі, ал, олигархия, керісінше, өз пайдасын ойлайтын бірнеше ауқатты азаматтардың басқару үлгісі. Егер саясат белгілі бір ценз және жалпының игілігін ойлауы негізінде таңдалынған көпшіліктің билігі болса, онда демократия, Аристотельдің ойынша, көпшіліктің, кедейдің, осы көпшіліктің мүддесінде билік етуі. Бұл тұста қоғамдық санаға жүгіну, сену деген ерекшелікті атап өту керек. Әл-Фарабидің «Азаматтық саясаты» Платонның ислам дүниетанымы аясындағы ойларын дамытып, пайымдайды, ал қоғам құрылымының әділеттілігін азаматтардың тәрбиесімен байланыстырады. Әл-Фараби: «Әр адам жаратылысы бойынша өзінің өмір сүруі және аса кемелдікке жетуі үшін жалғыз өзі қол жеткізе алмайтын және мұқтаж заттар жиынтығынан бір-бірлеп жеткізіп отыратын белгілі бір адамдар қауымдастығына мұқтаж болады», - деп бекер айтпаған. 5 Әл-Фарабидің қоғамның мінсіз үлгісінің тағы бір ерекшелігі - геосаяси астар. Ол, Аристотель сияқты, саясатты географиямен байланыстырып, оны табиғи-географиялық компонентті қана емес, сондай-ақ кеңістіктік-аумақтық факторларды да қамтитын аумақтық аспектімен толықтырады. Мысалы, әлФараби түсінігінде адамзат қоғамы бұл –«бір тұрғылықты жерде көптеген адамдардың бірігуі», бұл аталған факторлардың жиынтық әсерінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Қазіргі түсіндірмеде бұл постулатты ұлттық сәйкестендіру дегенге жатқызамыз. Халық дәстүрлері мен этиканы білу және құрметтеу болашақтағы дамудың стратегиясы мен басымдықтарын анықтауда маңызды. Әл-Фараби адамзатты бір-бірінен табиғи сипатымен, табиғи ерекшеліктерімен (мінезімен) және адам мінезіне негізделген, табиғи заттарға да қатысы бар тіл, сөйлеу сияқты сипатпен ерекшеленетін жекелеген халықтарға бөледі. Осылайша, Әл-Фараби этногенез негізіне табиғижаратылыс жағдайларын (халықтардың мінез-сипаты мен тілі) жатқызады, олар өз кезегінде географиялық факторлармен қалыптасады. Және бұған Орталық Азия мен іргелес аумақтардың, Оңтүстік Азия мен Қиыр Шығыстың тарихында із қалдырған бұрынғы әулеттердің шежіресін қарай отырып, келісуге тура келеді. Әл-Фараби қоғамдастықтар өмірінің функционалдық толықтығына назар аудара отырып, оларды нақты бөледі. Қалалық қауымдастықты («қала және қоғам») Фараби тұрғындар өздері анықтайтын келесі белгілерге сәйкес жіктеді: ‒ мақсаты «тіршілік ету және денені қорғау үшін барлық қажеттілікті табуда өзара көмектесу болып табылатын «қала мен қажеттілік қоғамы»; - «қала мен алмасу қоғамы – ауқаттылық пен байлыққа қол жеткізуде бірбіріне көмектесетіндер (тұрғындар)»; - «қала мен ұждансыздық қоғамы - тұрғындары сезімдік ләззат алуға бірбіріне көмектесетіндер ...». Әл-Фараби Аристотель сияқты үздік қала деп «ұжымдық қаланы», яғни әрбір тұрғыны қалағанын істеуге толықтай ерікті болатын қаланы санаған. Онда тұрғындардың еркі бойынша басқаратын билеушілерді тұрғындардың өзі сайлайды. Идеал қаланың утопия екендігі туралы пікірлер бар және осы мағынада әл-Фараби ілімінің ағылшын жазушысы және заңгері Томас Мордың «Утопия» және итальяндық философ, теолог және жазушы Томмасо Кампанелланың «Күн қаласы» деген кітаптарымен қатар ерекше орны бар. Әл-Фарабидің философиясы басты мәселе - адам және оның проблемаларына баса назар аударады. Осыған сүйене отырып, Әл-Фараби қоғамды сапалы және сандық сипаттамаларға сәйкес бөледі: қала - кішігірім қоғам, қала – орташа қоғам, адамзат - үлкен қоғам; және толық емес - отбасы, ауыл, қалалық квартал. Адамдар қоғамының кемелге жетуі адамдардың өзара бірлесуі арқылы болады. Әл-Фараби қоғамының құрылымын Ғаламның құрылымы мен адамның биологиялық құрамдастарына ұқсатады. Билеушінің функциялары денені 6 емдейтін дәрігерге ұқсас, тек билеуші тәнді емес, жанды емдейді. Әл-Фараби қажеттіліктер, жинақтар және еңбекті бөлу туралы жиі айтса да, оның қоғам – адамның рухани бірлестігі екендігі туралы ойы үйлесімді. Әл-Фарабидің саяси көзқарастары оның «қайырымды» және «надан» қалаларды келесідей жіктеуінен көрінеді: 1) қайырымды қала; 2) надан қала; 3)азғын қала; 4) адасқан қала (соңғы екеуінің арасында, ортасы ретінде «өзгергіш қала» аталады). Қайырымды қала – сөзсіз идеал. Надан қала – бұл шындық, бірақ, әлФарабидің пікірі бойынша, егер ағартумен, білім берумен айналысса, кемеңгер билеушіні тапса, жақсаруына үміт бар қала. Надан қалалардың арасында да әл-Фараби артық көретін қалалар бар, өйткені мұнда оларды ізгілік жолына түсіру мүмкіндіктері жоғалмаған: «... қайырымды қалалар мен қайырымды басшылардың қалыптасуы қажеттілік қалалары мен ұжымдық қалаларда мүмкін және оңай жүзеге асады». Философ қоғамдастықтардың жіктелуін жасаған кезде қиялы жақсы болған және өмірді жақсы білген. Надан қалада, әл-Фарабидің айтуынша, тұрғындар ешқашан жоғары рухани кемелдік саналатын бақытқа ұмтылмайды. Надан қаланың тұрғындары, мүмкін болатын барлық игіліктер ішінен тек үстіртін қарағанда ғана игілік болып көрінетін тән саулығын, байлықты, рахаттануды, құмарлыққа берілу еркін, сый-сияпат пен ұлықтауды біледі. Бұл игіліктердің әрқайсысы надан қаланың тұрғындары үшін бақыт болып көрінеді, ал ең үлкен бақыт - бұл барлық игіліктердің бірлесуінде. Бұған қарама-қарсы бақытсыздықтар жатады: дененің аурулары, кедейшілік, рахаттардың болмауы, өз құмарлықтарына берілудің және сый-сияпаттың болмауы. Қажеттіліктер қаласында тұрғындар денеге тіршілік ету үшін қажет азық-түлік, сусын, киім, физиологиялық іс-әрекеттер сияқты нәрселермен және оған жету үшін бір-біріне көмек көрсетумен ғана шектеледі. Алмасу қаласының тұрғындары ауқаттылық пен байлыққа жету үшін бір-біріне көмектесіп, соны өмірдің мақсаты санайды. Ұждансыздық пен бақытсыздық қаласында адамдар өздерінің сезімдері мен қиялдарына әсер ететін ләззаттарды ғана бағалайды, көңілді көтеруге тырысады және ойын-сауықтардың түр-түрін ермек етеді. Даңғой қаланың тұрғындары бір-біріне көмектеседі, бірақ тек құрметке бөлену үшін, оларды басқа халықтар біліп, мадақтап, сөзбен де, ісімен де даңқын арттыруы үшін, бір-бірінің алдында болсын, жұрттың алдында болсын, әйтеуір керемет болып көріну үшін. Билікқұмар қаланың тұрғындары өзгелерді бағындырып алуға ұмтылады, өздері ешкімге бағынғысы келмейді; олардың күш-жігері жеңіс сыйлайтын қуанышқа жетуге бағытталған. Ләззатқұмар қалада тұрғындар әрқайсысы өз қалағанын ештеңемен тежемей істегенге ұмтылады. Әл-Фараби ілімі бойынша надан қаланың ең нашар түрі деп билікқұмар қаланы санайды. 7 Философ ұжымдық қаланы кейде еркін қала деп атайды. Ол барлық қалалардың ерекшеліктерін біріктіреді: ұждансыздық (төмендік) пен асқақтықты үйлестіре біледі. Сонымен қатар, Әл-Фараби қоғамдық өмірдің тұтастығына баса назар аудара келе, аталған қалалардың үлгілері таза түрде кездеспейді дейді. Бұл шындық және бұл жерде әл-Фараби нәсілшілдік пен нацизмның көріністерін тудыратын кез келген тұжырымдамалардан жоғары тұр. Қаланың халқы бес санаттан тұрады: 1) ең лайықтылар; 2) шешендер ғылым, өнер және рухани қызметпен айналысатын адамдар; 3) өлшегіштер (шенділер және техникалық қызметкерлер); 4) жауынгерлер; 5) байлар. Кейбір пайымдауларға сәйкес, Фарабидің қайырымды қаласының прототипі Оңтүстік Арабияда, Бахрейнде ІХ-ХІ ғғ. шынында болған қала. Шын мәнінде, бұл қала «идеал қала» сұлбасы бойынша емес, өз заманының ережелеріне сай жасалған болып шыққан. Ал теориялық прототип ретінде әл-Фараби қаласына «түпнұсқа» мен «прототипі» арасында белгілі айырмашылықтары болса да, антикалық заманның әлеуметтік утопиясы – «платондық мемлекетті» алған. Платон сияқты, әл-Фараби де адамдарды әлеуметтік-пайдалы қызметтеріне сай бөледі. Бірақ мұндай бөлу адамдар арасында айқын теңсіздік әсерін тудырмайды, олардың барлығын ортақ мақсат – атқаратың лауазымдарына қарамастан, өзін-өзі жетілдіру арқылы бақытқа жету біріктіреді. Платон билеушілерді, философтарды және аздаған дәрежеде қорғаншы сарбаздарды кемелділік қабілетке ие етеді, ал қалғандарына олардың бағынышты құралы болуы, оларға және өздері үшін материалдық игілікті жасау, сондай-ақ, біріншілерге сырттай қарап тамашалау қызметімен айналысу мүмкіндігін береді. Әл-Фарабидің гносеологиялық оптимизмі оның ілімінде әлемді түсіну қабілеттері мен мүмкіндіктеріне деген сенімділіктің шаттанған жай-күймен біріктірілуінде жатыр: адамның ғарыштық мақсаты бар және адам бақытты болуға тиіс. Бұл жерде Эпикур және Спинозамен еріксіз параллельдер анықталады. Эпикур сияқты, әл-Фараби де философия бақытқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады, өйткені ол болмыстың ішкі заңдарына еніп, оларға сәйкес өмір сүруге мүмкіндік береді деп санайды. Осыған байланысты Сократтың максимализмінен шығатын этикалық интеллектуализм туралы айтады: бір нәрсені терең біле тұра осы білімге қайшы әрекет жасауға болмайды. Әл-Фараби білімді кітаби түрде, дерексіз, адамға қандай да бір қосымша ретінде түсіндірмейді. Бұл адамның етіне енетін нәрсе. Философ деп Аристотельдің барлық шығармаларын толығымен оқыған, жаттап, бірақ олардың мағынасын жанымен түсіне алмаған адамды емес, Аристотельді оқымаса да, ақылға қонымды және қайырымды әрекет жасайтын жанды санау керек дейді. Ойшыл көзқарасы теологиямен соншалықты лайланбаған және таза, ал стилі кейде кекесінді, тіпті зәрлі, таң қалдырмай қоймайды. Әл-Фараби 8 көптеген адамдардың ішкі мағынасыздығын және жануарлық эгоизмін жасыру үшін білімді пайдаланудағы екіжүзділігін көріп, әшкерелейді. Әл-Фараби ұстаз бен жанұя басшысын билеушімен салыстырады, бірақ ол азаматтарды тәрбиелеуде әлеуметтік, саяси тұстың, яғни күштеу, қарулы күш, сот және т.б. арқылы әлеуметтік нормаларды орындауға мәжбүрлеу болатынын түсінеді. «Қалалық бірлестіктің негізгі мүшесінің» мінсіздігі тақырыбы – әлФараби шығармашылығындағы рефрен. Әл-Фарабидің «қайырымды» мемлекет-қаласы – адамның ең жоғары игілікке және лайықты өмір салтына жеткізе алатын ең жақсы және табиғи қарым-қатынас үлгісі. Мұндай қаланың басты белгілері – тәртіп пен оның тұрғындарының, ең алдымен, билеушілерінің жоғары моральдық қасиеттері. Осындай қаланың билеушісіне сәйкес келуі талап етілетін шарттардың барлығы дерлік исламдық қауымдастыққа қатысы бар екендігін атап кеткен жөн. Зерттеудің нысаны мен мақсатының түпкі ортақтығын негізге ала отырып, әл-Фараби саясатты мұсылмандық құқықтық доктринамен және діни канондармен бір қатарға қойды. Бұдан саясаттың грек философиясы мен мұсылман моралін, дінін және құқықтық теориясын саясат туралы бір жалпы теорияға біріктіру әрекетін көруге болады. Саясатқа мұсылман діни көзқарасы мен мораль тұрғысынан қарау, билікке талдау жасау - бұл ислам философиясын сол кездегі мемлекет - Араб халифатын ислам құқығымен бірлесе отырып зерттеуін жақындатты. Дегенмен, әл-Фарабидің өзі философияны білімнің шыңы деп санап, ғылымды діннен жоғары қойған. Ә.Қасымжанов «бүтін және иілімді» деп сипаттайтын Әл-Фарабидің ойлауының осы қыры өзінің негізі түпнұсқалық, қазіргі кезде пайдалы жалпылама жұмыстарына зерттеушілердің /Машани және т.б./ назарын аударады. Әртүрлі дәуірлердің ойшылдары саяси қайраткердің тұлғасына, оның моральдық және басқа да ерекшеліктеріне қызығушылық танытқан. Әрбір нақты қоғамға қандай да бір ұсыныстарды шығару үшін жалпы Шығыстағы мемлекеттік биліктің ерекшеліктерін білу керек. Әл-Фарабидің айтуынша, қайырымды мемлекетте заң шығарушы әкім немесе имам, рухани ұстаз зайырлық билік пен рухани билікті біріктіреді, философ-әкім бірінші билеушінің қасиеттерін біріктіреді: ол теорияға ие және оны іс жүзінде қолдануға қабілетті. Және бұл – Ұлы дала халқының далалық дүние тануына үстемеленген пайғамбардың ілімімен бірге қабылдаған шығыс дүниетанымының квинтэссенциясы. Бұл – көптеген көрнекті антропологтар, әлеуметтанушылар, этнологтар және саясаткерлер өз еңбектерін арнаған үлкен теориялық дилемма. Асылында (идеалында), қайырымды қала, Әл-Фарабидің пайымдауынша, исламның мінсіз ережелерін сақтай отырып, тұрғындарының рухани тазалығы мен парасаттылығы, тәрбиенің «ізгілікті» идеялары негізінде құрылып өмір сүре алады. Бүгінгі геосаясат жағдайында аталған идеялар кейде жай утопиялық деп қана емес, тіпті кейде ислами фанатизмнің 9 рухани нұсқауы ретінде түсіндіріледі. Осылайша, арам ниетті тәржімалашыларға радикализмге көпір салуы қиын емес, кейбір бұқаралық ақпарат құралдарында ондай жасалынып та жатыр. Әл-Фараби және көптеген басқа да реформатор-ағартушылар сияқты ойшылдар энциклопедиялық білімдері мен мүмкіндіктеріне қарай, тіпті көзқарастарының кей тұстары идеалистік болып көрінсе де, қоғамдастықтарға өмірді ақылға қонымды негізде қалай ұйымдастыруға болатынын көрсетуге тырысқан. Арман да утопия сияқты адамға қалауының/болашақтың бейнесін, импульсін, үмітін береді. Бұл – адам ұмтылатын мақсат. Халық даналығында айтылғандай, «үмітсіз - тек шайтан»: тек мақұлықта ғана сезімталдық, идеалға, арманға ұмтылу жоқ. Бұл армандар мен утопиялардың негізі ақылға қонымды идеялар ретінде ешқашан жүзеге асырылмайды деген сөз емес. Әрбір азамат, қоғамның саналы және қабілетті мүшесі саналы шешім қабылдауға құқылы. Тәуелсіз Қазақстанның жас ұрпағы әлемнің зияткерлік қазынасынан өзіне ең үздікті мұра етіп, оны жаңа тұжырымдамалық негіз бен әдіснама арқылы дамытуға, дәстүрлерді қорғауға тиіс. Абай мұрасындағы этикалық антропология Раев Д.С. – ф.ғ.д., Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру кафедрасының профессоры Қасым-Жомарт Тоқаев үстіміздегі жылдың 9 қаңтарындағы өзінің «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында: «Абай Құнанбайұлы ғұлама, ойшыл, ақын, ағартушы, ұлттың жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, аудармашы, композитор ретінде ел тарихында өшпес із қалдырғаны... Оның өлеңдері мен қара сөздерінде ұлт болмысы, бітімі, тұрмысы, тіршілігі, дүниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы көрініс тауып, кейін Абай әлемі деген бірегей құбылыс ретінде бағаланды» [1], -деп көрсетеді. Осыдан өрбитін басты ой – ол біздің мақалаға арқау болған: «Адамның моральдық болмысы» дейтін концепт болатыны анық. Алдымен біз мақалада «этикалық антропология» деген сөз тіркесін негізгі теориялық ұстаным немесе өзекті концепт ретінде алатынымызға тоқталғанды жөн санаймыз. Біріншіден, белгілі француз тарихшысы Фишердің «Тарихты жасайтын да, жазатын да адам» деп айтқанындай, кезкелген адамзат қоғамын, ондағы әлеуметтік қатынасты құрайтын да, бүлдіретін де, түзейтін де сол «Адам» дейтін жаратылыс. Бұл сайып келгенде қоғамдағы қатынас атаулының адамнан басталып, адаммен аяқталатынын, яғни қоғамның антропоцентристік мәнін білдірмек. Олай болса қоғадық қатынас адамдар арасындағы қатынастың нәтижесі немесе қоғамдағы қатынас әлеумет қатынасының табиғатына тәуелді. Осы ретте 10 Эйзенштейннің: «Табиғаттағы адам мен адамдағы Табиғат диалектикасынан басқа диалектика жоқ...» [2, 14 б.], -дегенінің мәнісі зор екенін айтқымыз келеді. Сондықтан қоғамдағы мінез әлеумет мінезіне, ал соңғысы жеке адам мінезіне тәуелді болып шығады. Алаштың ардақты ұлы Мұстафа Шоқайдың: «Жаман халық деген жоқ, жаман адамдар бар; адамгершілігі мол мемлекет деген болмайды, адамгершілігі мол адамдар болады» деп жиі айтқан екен. Демек, дүние дидары оны жасаушы жеке адамдардың ой-өрісіне, іс-әрекетіне көп байланысты», -дегені соның кепілі. Реми Хесс те осы ойды: «Адам ‒ табиғаты тұрғысынан қоғамдық жануар. Сол себепті оның өмірдегі мінезқұлқын зерттейтін негізгі ғылым саясат болуы тиіс. Мораль да осы салаға кіреді» [3, 16 б.], -деп жалғастырады. Міне осының бәрі қоғамдық құбылыстардың бәрінің антропцентристік әрі моральдық сипат алатынын дәлелдей түседі. Екіншіден, адамның мінезіне, оның моральдық болмысына, әдепке байланысты мәселе өзінің мәңгілік, шексіз проблема болатыны анық. Демек адам болатын жерде әдеп, мораль мәселесі таусылмақ емес. Неге бұлай дейтін болсақ, ол адамның өз табиғатына байланысты болып шығады. Өйткені, адам жаратылысынан «кәміл емес», осыдан мұсылман дініндегі «кәміл адам» концепциясы қалыптасқан, Абайдың да «толық адам» концепті осыған байланысты болғанын түсіну қиын емес. Ежелгі грек ойшылы Аристотельдің де «адам – жартыкеш жаратылыс» деуі де сондықтан болар. Олай болса, адам аяқталмаған, үнемі жетіліу, даму үстінде болатын жаратылыс. Осыдан бұл мәселе жалпы ейкумендік мәселе болып қала береді дейтін аксиома келіп шығады. Үшіншіден, адам мінезі өзінің таза руханилық, құпиялылық, трансценденттік табиғатымен ерекшеленеді. «Адам баласы – Ұлы Жаратушының құдіретімен келген жұмбағы мен сыры қалың құбылыс. Құбылыс сырына қанша сүңгіп, тереңіне қанша бойласаң да, шеті мен шегіне жету мүмкін емес» [4, 30 б.], -деген пікір, осы ретте өте орынды, өйткені шындығы солай. Егер осы мәселеге рухани-онтогендік тұрғыдан келетін болсақ, бұған негіз болатын себептің бірі – адам табиғатындағы жаратылысынан берілетін еркіндік. Мәселен Қайтаөрлеу дәуірінің гуманисі Эразм Роттердамский: «Еркін ерік – ізгі мен зұлым істерді анықтаушы түп негіз», -деген екен. Бұған негіз болатын себеп – адамның төрт қасиетке ие болуы: ақыл, рух, нәпсі, көңіл. Төртіншіден, адамдағы антропологиялық дуализм мәңгілік қасиет деуге болады. Адам әрі тәни, әрі рухани жаратылыс. Мұны Абай өзінің жетінші қара сөзінде: «...Бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсек, жесек, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі білсем екен демеклік. ...Көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген» [5, 103 б.], -деп келтіреді.. 11 Бесіншіден, жоғарыдағыдан туындайтын, ең бастысы – адам болмысынада болатын оң және теріс мінездердің табиғи егіз құбылыс болуы. Мәселен, шариғат бойынша, пенденің бір басында жақсы да, жаман да қасиеттер болады [6, Бақара сүресі, 117-аят], теолог-дінтанушы Б.Сағындықұлының айтуынша, «адамның бойында 999 жақсы қасиеттің 999 жаман сыңары бар» [7, 29 б.]. Ал теоретик моралистерді тыңдайтын болсақ, адамзаты «ізгілік пен зұлымдық арасындағы алаңда» өмір сүреді екен. Адамзатының өмірі – «жақсылық пен жамандық» арасындағы күрес алаңы болатын көрінеді [8, 227 б.]. Осы ретте Абайды тыңдасақ, жиырма сегізінші қара сөзінде: «...Жақсылық, жамандықты жаратқан – құдай, ләкин қылдырған құдай емес... деп, нанып, ұқсақ болар» [5, 126 б.], -деген тұжырымды оқимыз. Бұдан түйтінімі оны жасайтын адамның өзі. Мұндағы басты моральдық актор – нәпсі. Өйткені ол оң іске де, теріс әрекетке жетелейді. Жоғарыдағыларды жинақтай келе біз жалпы әлеуметтік мінез антропоцентристік табиғатқа ие және ол шексіз өзгеріп отыратын рухани феномен деген қорытындыға келеміз. Міне осыған сүйене отырып, Абай Құнанбайұлының қара сөздерінің арқауы – кісілік, ізгілік – сияқты моральдық категориялар болғанын негіздеуге және оларды иман категориясына жүгіндіргенін айтуға болады. Ел Президентінің мақаласындағы: «Абай бізге нені аманаттады? Абай бізден нені талап етті? Абай бізден нені күтіп еді? Абай елдің қай ісіне сүйініп еді? Сол сүйінген ісінен үйрене алдық па? Абай қазақтың қай ісіне күйініп еді? Сол күйінген ісінен жирене алдық па?» [1], -деген сұрақтардың көтерілуі және «Абайдың ой-тұжырымдары баршамызға қашанда рухани азық бола алады. Мен бұл мақалада Абай сөзінің бүгінгі заманымыз үшін көкейкестілігі, ақын шығармаларынан халқымыз қандай тағылым алуға тиіс екендігі жөнінде жұртшылықпен ой бөліскім келеді» [1], -деп тұжырымдауы да мәселенің мәңгі антропологиялық құбылыс болатынын дәлелдей түспек. Бұл – ұлттық мұраларымызды бүгінгі оң үрдістермен үйлестіре дамытуды көздейтін құбылыс болатыны сондықтан. Осыларды Абайдың жиырма сегізінші қара сөзіндегі «әрбір ақылы бар кісіге иман парыз, әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз екен» [5, 126 б.], -дегені тәуелдендірмек парыз деген абзал болар. Абай ілгерілеудің негізі білім мен ғылымда екенін айта отырып, қазақтың дамылсыз оқып-үйренгенін бар жан-тәнімен қалағаны анық. Бірақ ол отыз екінші қара сөзінде: «Біз білім-ғылымды сатып мал іздемек емеспіз», – дей келіп, «пайда ойлама, ар ойла» [5, 128 б.], деген өнегелі өсиетке назар аударды. Бұл тұжырымдар қазір де аса өзекті. Тіпті бұрынғыдан да зор маңызға ие болып отыр. Себебі, ХХІ ғасырдағы ғылымның мақсаты биікке ұмтылу, алысқа құлаш сермеу болатынын, бірақ бүгінгі «пайдаға негізделген» білім, жалаң прагматизмді көздеген білімнің адамның рухани кісілігі мен ізгілігін дағдарысқа әкелгенін көріп отырмыз. Олай болса бүгінгі білім алған жастардың бәрін бірдей адамгершілік тұрғыда сауатты, білімді, арлы, мінезді деп айтудан көрі «мамандыққа ие болған функционерлер» деп айтуға тура келеді десек артық айтқандық болмас. Мәселен, Абай онсегізінші 12 қара сөзінде: «Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ», -десе, ал тоғызыншы қара сөзінде: «Адам атаанадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» [5, 114 б.], -деп есептейді. Яғни Абайдың білімділікті қайырымды, кісілікті, ізгі мінезбен байланыстыратыны анық байқалады. Осы ретте тағыда Абай отыз екінші қара сөзінде өз ойын: «...Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты бар. Сол мінез бұзылмасын» [5, 130 б.], деген пікірмен нақтылай түседі. Абайдың кейбір қарекеттерге көңілі толмай, «Терең ой, терең ғылым іздемейді, Өтірік пен өсекті жүндей сабап» деп үнемі сыни көзбен қарауының себебі осында болса керек. Осы ретте Абай, ең алдымен, білім беру саласын кісілік мінезді қалыптастыру бағытында үйлестіре дамытуымыз керектігін ескертеді. Ұлы ойшыл әр сөзімен ұлттың рухани өресін өсіруді көздеді. Адамның әр ісін адамгершілік мінезге негіздеуге, қайырымды іске бағыттауға тырысты. Абайдың рухани-этикалық мұрасы – парасатты бекзат мінезді тұлғаны тәрбиелеу мектебі, елдікті, кісілік мінезді мұрат тұту мен қадірлеудің негізі. Ұлы ақын «Келелі кеңес жоғалды, Ел сыбырды қолға алды» дегенді бекер айтқан жоқ. «Сыбырдан басқа сыры жоқ, Шаруаға қыры жоқ» замандастарымыз көбеймес үшін билік халыққа әрдайым құлақ түріп отырғаны жөн. Сондай-ақ, қоғамның дамуына кедергі келтіретін, береке-бірлігімізге іріткі салатын жағымсыз қасиеттерден арылу қажет. Бүгінде әлемде бай мен кедейдің, білімді мен білімсіздің, қала мен ауылдың арасы алшақтап кетті. Бизнес тек пайда көздесе, білімділер бөлек орта қалыптастырды, әрқайсысы өздері үшін ғана жауапкершілік арқалайтын болды. Бұл да әлеумет мінезін көрсетсе керек. Ғалымдар мұның барлығы әлеуметтік жауапкершіліктің әлсірегенінен деп есептейді. Әлеуметтік жауапкершілік қайткенде орнына келеді? Әрине, бұл – оңай шаруа емес. Осы күрделі мәселенің шешімін Абайдың «Толық адам» формуласынан іздеген жөн. Бұл – тек өте ілкімді, өзіне сенімді, ізгілік пен жақсылыққа ұмтылатын адамдарға ғана тән сипаттама. Адам өмірі тұтасымен түрлі қарым-қатынастардан құралады. Онсыз адам қоғамнан бөлініп қалмақ. Ал қарым-қатынас міндетті түрде өзара жауапкершілікті туғызады. Бұл жауапкершілік қара басының қамын биік қоятын өзімшілдік араласқан кезде бұзылады. Сондықтан Абай: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек», – деп адамға нұрлы ақыл мен ыстық қайраттан бөлек жылы жүрек керек екенін айтады.Осы үш ұғымды ол үнемі бірлікте қарастырады, бірақ алдыңғы екеуі жүрекке бағынуы керек деп есептейді. Бұл – қазақ халқының өмірлік философиясы. Үнемі үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетіп, сүрінгенге сүйеу, жығылғанға демеу бола білген. Осы 13 құндылықтарды дәріптеп, бүгінге жеткізу арқылы халқымыз өзінің ұлт ретінде сақталуы үшін барын салған. Біз Абайдың «толық адам» тұжырымын қайта зерделеуіміз керек. Бұл бағытта ғалымдарымыз тың зерттеулерді қолға алуы қажет. «Толық адам» концепциясы, шындап келгенде, өміріміздің кез-келген саласының, мемлекетті басқару мен білім жүйесінің, бизнес пен отбасы институттарының негізгі тұғырына айналуы керек деп есептеймін. Абай шығармашылығына арқау болған тақырыптың бірі – масылдықпен күрес. Абай салғырттыққа, ойын-күлкіге салынбай сергек болуға үндейді. Қазір біз көп айтып жүрген эмоционалды интеллектіге де сол тұста назар аударды. Мақтан мен масылдық психологиядан арылып, қайраттанып еңбек етуді, талаптанып білім іздеуді насихаттаған. Абай өлеңдеріндегі «Еңбек етсең ерінбей, Тояды қарның тіленбей», «Тамағы тоқтық, Жұмысы жоқтық, Аздырар адам баласын», «Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, Еңбегің мен ақылың екі жақтап» – деген қазыналы ойлар бәрімізге жақсы таныс. Әр адам осы түйінді тұжырымдарды санасына берік тоқып, өзінің тынымсыз, адал еңбегімен айналасына үлгі болуы керек. Әлемдік мәдениеттің тұлғасы. Қазіргі өркениетті мемлекеттердің барлығы дерлік шоқтығы биік тарихи тұлғаларымен мақтана алады. Олардың қатарында саясаткерлер, мемлекет және қоғам қайраткерлері, қолбасшылар, ақын-жазушылар, өнер және мәдениет майталмандары бар. Қазақ жұрты да біртуар перзенттерден кенде емес. Солардың ішінде Абайдың орны ерекше. Бірақ біз ұлы ойшылымызды жаһан жұртына лайықты деңгейде таныта алмай келеміз. Ең алдымен, Абайды ұлтымыздың мәдени капиталы ретінде насихаттауымыз керек. Өркениетті елдер қазақтың болмыс-бітімін, мәдениеті мен әдебиетін, рухани өресін әлемдік деңгейдегі біртуар перзенттерінің дәрежесімен, танымалдығымен бағалайтынын ұмытпайық. Сондықтан, Абайды жаңа Қазақстанның бренді ретінде әлем жұртшылығына кеңінен таныстыру қажет. Бұл – бүгінгі ұрпақтың қастерлі борышы. Басқасын былай қойғанда, ақын айтқан бес асыл істі жүзеге асырып, бес дұшпанды бойдан қашырып жатырмыз ба деген ойдың төңірегінде толғансақ та талай жайға қаныға аламыз. Абай мұрасы – біздің ұлт болып бірлесуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қастерлі құндылық. Жалпы, өмірдің қай саласында да Абайдың ақылын алсақ, айтқанын істесек, ел ретінде еңселенеміз, мемлекет ретінде мұратқа жетеміз. Абайдың отыз бірінші қара сөзінде айтуынша, «естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт себеп бар: әуелі – көкірегі берік болмақ керек, екінші – сол нәрсені ынтамен ұғу керек, үшінші – сол нәрсені көңілге бекіту керек, төртінші – ой кеселді нәрселерден қашық болу керек. Ой кеселдері: уайымсыз, салғырттық, ойыншыл-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер» [5, 128 б.]. Сондықтан хакім Абай еңбектерінің нәрін өскелең ұрпақтың санасына сіңіру және өмірлік рухани азығына 14 айналдыру – ұлтты жаңғыртуға жол ашатын маңызды қадамның бірі болатыны шындық. Абай арманы – халық арманы. Өйткені ол мінезді түзеуді армандаған. «Халық арманы мен аманатын орындау жолында аянбағанымыз абзал. Абайдың өсиет-өнегесі ХХІ ғасырдағы жаңа Қазақстанды осындай биіктерге жетелейді» [1] дейді Ел Президенті. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қасым-Жомарт Тоқаев «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан»//Almaty Akshamy №7 (5827), 09.01.2020. 2. Жил Делөз. Кино-1. Бейне-қозғалыс. Т.1. –Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2020. -260 б. 3. Реми Хесс Философияның ең таңдаулы 25 кітабы. –Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. -360 б. 4. Оразалиева Э. Әулетіміздің қазынасы //Almaty Akshamy №136 (5799), 14.11.2019. 5. Абай (Ибраһим Құнанбаев) Екі томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1986. Т.2. Аудармалар мен қара сөздер. -200 б. 6. Құран кәрім. –Алматы: Жазушы, 1991. 578 б. 7. Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. –Алматы: Ғылым, 1997. 269 б. 8. Диденко Б. Этическая антропология (Видизм). М.: ООО «ФЭРИ – В», 2003. -560 с. Әл-Фараби мұрасы– адамзаттың рухани қазынасы Сүлейменов ПірімбекМұханбетұлы с. ғ.к., доцент, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Қазақстан Республикасы,Алматы қ. E–mail: [email protected] Қоғам мен мемлекеттегі алуан түрлі жайттарды қамтитын Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) мұрасы ең алдымен халыққа арналған. Өйткені ол саналы ғұмырында қалың жұртшылыққа қызмет етуге ат салысты. Еңбектерін жекелеген тұлғаға, адамның игілігіне, елге, жерге, күллі әлем мен ғаламға арнап, көпшілік ортада қызу талас-тартысқа түскен немесе қордаланған мәселелерді шешуге ұмтылды. Сондықтан да болар оның ғылыми ізденістері әлі күнге дейін өзінің өзектілігін жоғалтпай келеді. Бізге жеткен оның мұрасы философия, музыка, математика, астрономия, филология және жаратылыстану ғылымдарының сан салаларын қамтиды. Ғалымның айтқан әрбір ойы немесе келтірген пікірі, талдаған сараптаулары қордаланған мәселелерге дөп тиіп жатады. Уақыт озса да, Әбу Насыр әл-Фараби мұрасы ортайған емес, қайта жылма-жыл толысып келеді. Бұл оның еңбектерінің қайнар-бастаулары гуманизмде жатқандығын аңғартады. 15 Өзінің еңбектерінде Әбу Насыр әл-Фараби өз заманындағы адамгершілік, ізгілік пен достық, пәлсафалық ойлар, өнер мен мемлекеттілік құрылымдар туралы келелі пікірлерін ортаға салды. Әсіресе «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы» («Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат»),«Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері» атты еңбектерінде адам мен қоғам, адам мен мемлекет, басшы мен мемлекет сынды категорияларды ілкіден келе жатқан философтардың ізденістерімен қабыстырады да, қоғамдық құрылымның өзіндік теориясын жасап шығарады. Сонымен қатар «Бақытқа жету», «Кемеңгерлік меруерті», «Мәселелердің түп мазмұны», «Ғылымдардың шығуы» сынды еңбектерінде де әлем мен қоршаған орта, адамның өзге институттармен байланысы жайында сөз қозғап, келелі пайымдауларын ортаға салған. Әбу Насыр әл-Фарабидің философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің «Категориялар», «Метафизика», «Герменевтика», «Риторика», «Поэтика», бірінші және екінші «Аналитика», «Топика», «Софистика» және т.б көптеген еңбектеріне түсініктемелер жазғандығы белгілі. Ғұлама ғалым осы іс-әрекеті арқылы батыс пен шығыстың ой маржандарын тізбелеп қана қоймай, оларды өзара ұштастыра білді, батысты шығысқа таныстырды, заманындағы сүбелі пікірлерді талдады. Оның осындай келелі ізденістерін қабылдаған ғылыми жұртшылық кейіннен оны «Екінші ұстаз» ретінде мойындап, ғылымға сіңірген еңбегін жоғары бағалаған болатын. Айте кету керек, кешегі кеңестік заманда ғұламаның дінифилософиялық көзқарастары шетелдік басылымдарда және жекелген ғалымдардың ізденістерінде біршіма айтылғанымен толыққанды әрі жеткілікті дәрежеде көтеріле қоймағандығы белгілі[1.104]. Бұған сол кездегі маркстік-лениндік саясат өзіндік әсерін тигізді. Оның ғұмырнамасына қатысты азды-кемді дерек келтірген ортағасырлық араб тарихшысы Ибн Сайд әл-Кифти (1167-1248) Әбу Насыр әл-Фарабидің Сайф ад-Даула сарайынан кеткеннен кейін «тікелей сопылық өмірдің жолына түскендігін» жазады[2.34]. Соңғы жылдары осы бағытта бірқатар зерттеулер жүргізіліп, оның діни-философиялық мұрасынсопылықпен байланыстырушы мамандар саны арта түсті. Бұл, негізінен, қуантарлық жайт. Себебі кезінде А.Машанов қалыптастырған ғұламаның өлеңдеріндегі сопылық поэзия үлгісіндегі мәтіндерді талдау, оның бағасын беру және қазақ даласындағы інжумаржандармен байланыстыру сынды ғылыми дәстүрдің қажеттілігі бәсенеден белгілі жайт[3.192]. Әбу Насыр әл-Фараби әлемі мен оның еңбектерінде көтерілген мәтіндер шығыс халықтарының, соның ішінде түркі әлемінің философиясын қанаттандырды, оның арнасын кеңейтіп, соны бағыттар көрсете білді. Оның шығармаларындағы тақырыптар түркі әлеміндегі философиялық дәстүрден, халық шығармашылығынан бастау алады десек қателеспеген болар едік.Әбу Насыр әл-Фараби шығыс халықтарының тілінде данагөй де жасампаз шығармалар қалыптастырып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар өз 16 заманындағы қарама-қайшы әрі күрделі идеялар мен гуманистік көзқарастарды қалыптастырып, олардың шынайы мән-мағынасын да ашып көрсетті. Әл-Фараби – көрнекті ойшыл, өзінің замандастарының арасындағы еңіріғалым, философ және шығыс аристотелизмінің еңіріөкілі. Шығыста бұл ғұламаны «Бірінші Ұстаз» атап кеткен. Оның ізін қуған оқушылары мен мұрагерлері өте көп болғанымен, ешқайсысы «Екінші Ұстаз» деген жоғары атаққа жете алмаған. Әбу-Насыр Мұхаммед әл-Фараби Отырар қаласының өзінде емес, соның маңындағы Весиж қалашығында туған. Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы орасан зор (150-ден астам философиялық және ғылыми трактаттар), ал оның айналысқан ғылыми салалары ол – философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен поэзия, математика мен астрономия т.б. Қазақстанда әл-Фараби мұраларын зерттеп, саралау ХХ ғасырдың ІІ жартысынан бері қарай жолға қойылды деп шамалауға болады.Қазақстандық фарабитанудың басында, негізгі ұйытқысы, мұраларын тұңғыш іздеуші, аударушы, мәселені көтеруші ретінде А.Машани есімі аталса, ал 1968 жылы ҚазКСР ҒА Философия және құқық институтында «Әл-Фараби мұраларын зерттейтін шығармашылық топ» құрылды, топты ҚР ҰҒА корреспондентмүшесі, философия ғылымдарының докторы, профессор фарабитанушы А.Х. Қасымжанов үйлестірді. Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен энциклопедиялық ғылыми мұрасы, рухани әлемі оның көзі тірі кезінде-ақ сол заман ғалымдарының назарын өзіне аудара бастаған болтын. Әл-Фараби өмірден өткеннен кейін бұл зерттеулер бүгінде әлемнің алуан тілде жазатын ғалымдар шығармаларымен толығып, «Фарабитану» атты тұтас бір ғылым саласына айналды. Әл-Фарабидің мұрасын зерттеуді жалпы бес топқа жіктеп қарастыруға болады. Бірінші топқа ортағасырлық араб, парсы ғалымдарының жазбалары кіреді. Екінші топқа фарабитанудың тағы бір үлкен саласын ХІХ-ХХ ғғ. Мысыр, Сирия, Ливан, Иран және Ауғанстан ғалымдары толықтырды. Фарабитанудағы үшінші топты батыс авторлары құрайды. Бұл саладағы Фараби мұрасына қызығушылық ХV ғасырдан басталады. Фарабитанудағы төртінші топқа патшалық Ресей және кеңес заманындағы шығыстанушылар жатса, фарабитану ғылымының бесінші тобына түркітілдес халықтар ғалымдарының еңбектерін жатқызуға болады. Қазақстандық фарабитанушылардың отандық фарабитануға қосқан үлесін ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Сол фарабитанушы ғалымдардың бастауымен әл-Фарабидің еңбектері қазақ және орыс тілдерінде жарық көрді. А.Х.Қасымжанов үйлестірген «Философия тарихы және Қазақстандағы қоғамдық-саяси ойлар» бөлімі жанынан құрылған шығармашылық топта И.О.Мұхаммед (Иран), Еуропа тілдерінің маманы Б.Я. Ошерович, шығыс математикасының маманы А.Қ. Көбесов, арабтанушылар А.С. Иванов, К.Х.Таджикова, Н. Караев сынды ғалымдар болды, сонымен қатар мәскеулік 17 арабтанушылар Б.Г. Ғафуров және А.В. Сагадеевпен байланыстар орнатылды. Осы ғылыми шығармашылық топтың арқасында ұлы ғұлама философ әл-Фарабидің шығармашылығымен, қолжазбаларымен мұқият танысуға зерделі зерттеулер басталып кетті. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде А.Қасымжанов, М.Бурабаев, Ә.Дербісалиев, Қ.Жарықбаев, Г.Шаймуханбетов, С.Сатыбековалардың еңбектері қазақстандық фарабитану кеңістігін ұлғайта түсті. Алғаш рет әл-Фарабидің «Философиялық трактаттары», «Әлеуметтік-этикалық трактаттары», «Логикалық трактаттары», «Математикалық трактаттары», сондай-ақ «Птоломейдің «Алмагестіне» түсініктеме» атты мирастары қазақ-орыс тілдерінде жарық көрді. Әл-Фараби еңбектерін қазақ-орыс тіліне аудару үшін белсенді жұмыстар жүргізілді. Оның мұрасына арналған көптеген мақалалар мен бірқатар көркем шығармалар жазылды, оның есімімен көшелер мен ғылыми орталықтар аталды. Алайда жетпісінші жылдардан кейін осы ойшылдың мұрасын зерттеу қандай да бір жаңа маңызды жаңашылдыққа әкелген жоқ. Оның үстіне жетпісінші жылдары жасалған еңбектерфилософтар мен шығыстанушыларға ғана түсінікті болды және тарих, философия бойынша жалпы білім беретін курстарға қажетті көлемде енгізілген жоқ. Әл-Фараби мұрасына кеңестік гуманитарлық ғылымның саяси-тәрбие аясында алғашқы қатарға оның әлеуметтік көзқарастары шығарылды. Олар негізінен жалпы «әлем бейнесінен» алшақтықпен түсіндірілді. Әл-Фараби сияқты ғаламдық тұлғаның еңбектері көп уақыттан бері әлемнің көптеген ғалымдары тарапынан зерттелініп келеді. Біздің еліміздегі зерттеулер осы үлкен үдерістің жалғасы десек де болады. Әл-Фараби есімі көптеген Еуропа елдеріне ертеден танымал болып, ХII-ХIII ғғ. өзінде-ақ оның философиялық трактаттары ежелгі еврей және латын тілдеріне аударылды. Бірақ әл-Фараби мұрасын жүйелі әрі нақты зерттеу оның трактаттарының мәтіні мен аудармаларын басып шығарумен қатар, зерттеу жұмыстары ХVIIIXIX ғғ. ортасында шыға бастады. Ортағасырлық Еуропа классикалық ежелгі грек философиясымен көп жағдайда әл-Фараби еңбектері арқылы танысты. Мәселен, XII ғ. кезінде оның «Ғылымдар классификасы» деген еңбегі латын тіліне екі рет аударылды. «Альфарабиуса» – «Сананың мәні туралы», «Сұрақтар негізі» және Аристотельдің «Физика», «Поэтика» еңбектеріне түсініктемелері, «Бақыт жолы туралы» және логикаға байланысты трактаттары мен басқа да еңбектері XII ғ. бастап XVII ғ. дейін латын тіліне бірнеше рет аударылды. Философтың кейбір трактаттары осы күнге тек латын тіліндегі аудармалар арқылы жетті, ал араб тіліндегі кейбір қолжазбалары, өкінішке орай, сақталмаған қазіргі таңда ол зерттеуді қажет етіп отыр. Оның еңбектері еуропалық Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін табыстыруда зор рөл атқарды [4,8б]. 18 Әл-Фараби бойынша энциклопедиялық мақаланы жазу үшін негізгі көз ретінде арабтілді философия бойынша XIX ғасырда шыққан жарияланымдар қызмет етті: Де Россидің 1807 жылғы араб тарихи сөздігі, Бонда басылған Шмольдерстің «Documenta philosophorum arabиm еңбегі» (1836), Фарабидің өмірбаянын сыни тұрғыда қарастырған М. Штайшнейдердің СанкПетербургте 1869 жылы шыққан «Аl-Ғаrаbі (Аlphаrаbіиs) Philosophen Leben dеs аrаbіsсһеn иnd Sсhrіgtеn» еңбегі, 1890 жылы Ф. Дитрицийдің редакциясымен неміс тіліндегі аудармасымен шыққан әл-Фараби шығармалары үзінділерінің жинағы, сондай-ақ, 1898 жылғы К. Броккельманның «Истории арабской литературы» еңбегіндегі әл-Фарабиге қатысты сілтемелер қолданылған. Еуропада философия тарихы бойынша зерттеулер жалғасып жатқан кезде, Кеңес Одағында орыстілді оқырманға аса таныс емес және Құдайды жоғарғы ақыл-ойдың сатысы және мәннің ең бірінші себебі ретінде түсіндіретін, өткен кезеңдегі шығыс ойшылының мұрасына бет бұруы мүмкін емес болатын. Мұсылмандық философиядағы әл-Фарабидің орны және араб әлеміне Аристотельдің ықпалы туралы Мадкуридің 1934 жылы Парижде шығарған еңбектерін, сондай-ақ әл-Фарабидің латын тіліндегі ортағасырлық аудармалары туралы Бедоренің 1938 және Салмонның 1939 мақалаларын да кеңестік ғалымдар бірден байқай қойған жоқ. Әл-Фараби мұрасына бет бұру ұлтшылдықпен, космополитизммен және «басқаша ойлаудың» осындай көріністерімен күрес жөніндегі идеологиялық науқан бәсеңсігеннен кейін ғана мүмкін болды. Бұрынғысынша, «құдай іздеушілікпен» тығыз байланысты тақырыптар жетістікке үміттене алмады және теология тұрғысында мұсылман философтары еңбектері зерттеулерінің кеңестік академиялық институттарда мақұлдануы да екіталай еді. Алайда, «парасатты ойды» іздеуде тәжірибе жинақтаған кеңестік ғалымдар жаңаша «тұжырымдаудың» – пәнді оңтайландыру арқылы өз зерттеулеріне жол таба білді. Әл-Фарабидің бай философиялық мұрасына философиялық көзқарас тұрғысында «парасатты ой» ретінде, бірінші кезекте, әлеуметтік философия мәселелеріне, әлеуметтік әділдік пен жалпы игілік проблемаларына арналған шығармалар іріктелді. Орта ғасыр кезеңінде әсіресе әл-Фараби өзінің философиялық жүйелі ойларымен, ғылым тарихында, логика, музыка теориясы, астрология, теоретикалық медицина, математика, мемлекет іліміне қатысты өзінің жарқын ойларын таныта отырып, әлемдік ғылымға өзіндік ізін қалдырды. Оның ойлары ибн Сина және ибн Рушд сияқты кейінгі философтармен жалғастырылып, Спиноза философиясына және ол арқылы француз философиясына айтарлықтай өз ықпалын тигізді. Демек, әл-Фараби философиясы тек Орта және Таяу Шығыстағы әлеуметтік-философиялық идеялардың дамуына әсер етіп қоймай, Батыс Еуропаға да өз ықпалын тигізді деп айта аламыз. Академик М.М.Хайруллаев айтқандай, «әл-Фараби философиясы Ибн Баджа, Ибн Туфейль және Ибн Рушд секілді аса көрнекті 19 ғалымдарды дүниеге әкелген XI-XIII ғ.ғ. «арабтық» Испания және Солтүстік Африкадағы алдыңғы қоғамдық-философиялық ойлардың дамуына шешуші ықпалын тигізді»[5.123]. Белгілі философ Ибн Баджа (XI ғ. аяғы – 1138 ж.) әл-Фарабидің бірсыпыра идеяларын дамытты. Оның индивидтің мінезін кемелдендіруі мен бақытқа жету жолдары баяндалған «Жалғыз өмір сүру салты туралы» атты басты еңбегі әл-Фарабидің әсерімен жазылған. Әл-Фараби философиясы мен логикасы Ибн Туфейльге де (1110-1185) әсер етті, «Хай және Якзан ұлы туралы роман» деген еңбегінде ғылыми ойдың дамуына әсерін көрсетеді. Әл-Фарабидің Еуропа ғылымына әсері оның ізбасарлары ибн Сина, әсіресе ибн Рушд арқылы көрініс тапты деп айта аламыз. Аверроизм, негізінен XIII-XIV ғ.ғ. прогрессивті француз және итальян философиясына қатты әсер етіп, оның негізі болды. Батыс Еуропа ортағасырының ірі ойшылдары Р.Бэкон, Д.Скот өздерінің теориялық шығармаларында әлФараби, ибн Сина, ибн Рушд еңбектерін қолданды. Спинозаның кейбір трактаттарында құрылымы мен бағытына қарай әл-Фараби еңбектеріне жақындық сезіледі. Осман Әмин әл-Фараби мен Спинозаның ұқсас концепцияларын айтады. И.Мадкур екі ойшылдың зерде мен пайғамбарлық жайлы идеялық ұқсастықтарын көрсетеді[6.152]. Олардың ішіндегі ең ұқсасы әл-Фараби мен Спинозаның әлеуметтіксаяси концепциялары жөніндегі ойлары. Мысалы, бақытқа жетудің жолдары, мақсаты, мемлекетті басқарудың формасы мен функциясы т.б. Спиноза әлФараби секілді өзінің қоғам туралы ілімін адамның «шынайы» табиғатынан шығарады, мемлекеттің мақсаты әрбір адамды ақылмен басқарып, бақыт пен бостандық сыйлау дейді. Әл-Фарабидің адамдардың индивидуалды армандарының бірлігі ретіндегі социум ұғымы Ж.Ж. Руссоның «әлеуметтік келісім» идеясына сәйкес. Сондай-ақ әл-Фарабидің «білім – интуицияға негізделген» деген ойы Николаустың, Шеллингтің, Бергсонның және Штейнердің еңбектерінде өз көрінісін тапты. Әл-Фарабидің адам туралы негізгі идеясы микрокосмос және макроадамдар әлемі ретіндегі ойлары Николаус, Лейбниц, Спенсерден бұрын болды. Әл-Фарабидің зердеге негізделген этикалық жүйесі Еуропада тек ХIХ ғасырда И. Кант философиясында өз көрінісін тапты. Атақты неміс шығыстанушы ғалымы Ф.Детриций сынды зерттеушілердің айтуынша: «Шығыста Аристотель әл-Фарабидің еңбектерінің арқасында ғана Аристотель атанды», – дейді. Көптеген ортағасырлық ғалымдардың айтуынша, әл-Фараби – ортағасырлық еуропалық ойдың қалыптасуына әсер еткен перепатетизмнің негізін қалағандардың бірі. Шығыс перепатетиктері әл-Кинди, әл-Фараби, Ибн-Сина, Ибн Рушд сындылар Аристотель еңбектерін талдап, Еуропаға кеңінен танытты. Сондықтан да арабтілді ортағасырлық философия көне гректік философияның алғашқы мұрасы ретінде шығармашылық жағынан дамытып, 20 жаңа деңгейлерге көтерді. Әл-Фраби Шығыс пен Еуропа мәдениеттерін байланыстырушы «көпірге» айналды. Өз кезегінде әл-Фараби мұраларын тануда ХІХ-ХХ ғғ. Еуропалық ғалымдарды да айта кеткен жөн. Олар: ХІХ ғасырдың екінші жартысында ортағасырлық араб тілді Шығыс рухани мәдениеті жайлы еңбектер жазған неміс ғалымы М.Штейшнейдер, 1890 жылы әл-Фарабидің сегіз философиялық трактатын лондондық, лейдендік және берлиндік жазбалардан жариялаған Фридрих Детриций, неміс және ағылшын тілдерінде жарық көрген «Ислам философиясының тарихы» еңбегінің авторы, голландық ғалым Де Бур болды. Ортағасырлық араб философиясын зерттеген француз ғалымдары, соның ішіндегі фарабитанушылар: И.Форгет, С.Дугат, Л.Лутхер, С.Мунк, Э.Ренан, И.Финнеген т.б.айтуға болады. Э.Ренанның «Аверроэс и авероизм» (Париж,1952) еңбегінің маңызы зор. Танымал француз шығыстанушысы Р.Эрланже 1930-1935 жж. әл-Фарабидің музыкаға қатысты «Китаб әл-мусика әл-кабир» («Музыканың үлкен кітабы») кітабын Парижде түпнұсқадан аударып, жарыққа шығарды[7.172]. Бізге белгілісі, ХХ ғасырдың басында шығыстың рухани мәдениетін зерттеуде әл-Фараби мұраларын зерттеу өз жалғасын тапты. Көптеген шетелдік шығыстанушы ғалымдардың А.Мец, Л.Массиньон, Р.Блашэр, А.Массэ, Ф.Габриели, Э.фон.Грюнбаум, Ф.Коплстон т.б. еңбектері жарыққа шықты. Сондай-ақ, ресейлік И.Крачковский, Е.Бертельс, В.Бартольд сынды шығыстанушы-философтардың да қосқан үлестерін атап өткен жөн. Әл-Фараби жайлы еңбектер Англия, Испания, АҚШ сынды мемлекеттерде де жарыққа шықты. Дүниежүзінің оқымыстылары әл-Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келді. Олардың ішінде араб-парсы тілдерінде жазған Ибн әл-Надим (995ж), әл-Байхаки (1169), Ибн әл-Кифти (1248), Хаджи Халифа (1657), латын тілінде жазған Венике (1484ж), Камерариус (1638), француз тілінде жазған Генрих Зутер (1902) және т.б. бар. Әл-Фарабидің әлемдік мәдениет пен ғылымға қосқан үлесін зерттеудің маңызын алғаш рет шетел ғалымдары Г. Сартон, Д. Беркал және А. Койре негіздеп берді. Музыка саласында әл-Фараби әр алуан шығармалар мен қатар «Музыка туралы үлкен кітап» атты іргелі еңбегін француз тілінде И. Мадкури мен Г. Фармер жариялап, ғылыми түсініктеме жасады. Әл-Фараби мұраларын зерттеуде тек қана шығыс, орыс ғалымдары ғана емес, Батыс ғалымдары да зерттеп, еңбектерін жариялауда. Бұл тұрғыда америкалық ғалым Николас Решердікі айтуға тұрарлық еңбек. Николос Решер – АҚШ-тың Питсбург университетінің профессоры. Ол – Фараби және оның шәкірттерінің ғылыми мұраларын көп зерттеген ғалым. Николас Решер ұзақ ізденудің нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде «Фарабидің аннотацияланған библиографиясы» деп аталатын, Фарабиді зерттеушілер үшін құнды еңбегін жариялады. Мұнда 1000 жыл бойында Фараби жөнінде кім не жазды, Фараби шығармалары қай тілдерге аударылды, оның мұрасының аса құнды екенін дәлелдейді. 21 Отандық фарабитанудағы сүбелі еңбек туралы айтатын болсақ, 1975 жылы Әбу Насыр әл-Фарабидің 1100 жылдығына арналған үлкен халықаралық ғылыми конференция «Мәскеу-Алматы-Бағдад» қалаларында болып өтті. Сөйтіп Алматы аз уақыттың ішінде әл-Фараби мұраларын зерттейтін ғылыми орталыққа айналып, ол жұмыстар шетел ғалымдары арасында да кеңінен танымал болды. Сондай-ақ, 1975 жылы Мәскеу қаласында белгілі шығыстанушы ғалым Б.Г. Ғафуров пен А.Х. Қасымжановтың орыс тілінде шыққан «Әл-Фараби мәдениет тарихында» («Аль-Фараби в истории культуры») [8.67] атты кітабы араб-мұсылман философиясы мен мәдениетін, фарабитанумен шұғылданушы ғалымдар арасында үлкен сұранысқа ие болса, ал 1982 жылы Мәскеу қаласындағы «Мысль» баспасынан А.Х. Қасымжановтың «Аль-Фараби» [9.45] атты кітабы көпшілікке кеңінен танымал болды. Сондай-ақ, белгілі жазушы, қоғам қайраткері Ануар Алимжановтың «Ұстаздың оралуы» атты романы қазақ оқырмандары арасында үлкен резонанс туғызды. Қазіргі таңда жарты ғасырдан астам ел ғалымдарының ізденістері терең тарихқа айналып та үлгерді. Алайда, әл-Фараби мұраларының елімізде тамыр жайюында және аудару мен зерттеу жұмыстарын жүргізуде кеңестік идеологияның көңілінен шығу оңайға тиген жоқ. Сол кездегі фарабитанудың басында тұрған отандық ғалымдардың жанкешті еңбектері мен ғылым алдындағы адалдықтары – олардың бүкіл өмірі мен шығармашылықтарын ғұлама мұраларын зерттеу, насихаттау, әлем кітапханаларынан іздеу жұмыстарына арнағаны айғақ. Осы орайда айтатын нәрсе әлем мұрағаттары мен кітапханаларында сақталған әл-Фараби мұрасын жинап, жүйелеп, зерттеп, ғылым игілігіне, ұлт мүддесіне жаратуды елбасы Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен жасалған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде әл-Фарабидің он томдық еңбектерінің жарыққа шығуы үлкен маңызға ие. Қазақстанда әл-Фараби мұрасына деген қызығушылық әлФараби ілімін зерттеп, зерделеуге ұмтылған ғалымдардың екінші жаңа толқыны өмірге келді. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің таңымен қазақтың ғылымы мен білімінің қара шаңырағы атанған Қазақ Ұлттық университетіне 1991 жылы Әбу Насыр әл-Фарабидің есімі берілді. Ал 1993 жылы «Әл-Фараби орталығы» ашылды. Орталықты отандық фарабитанудың негізін қалаушылардың бірі профессор А.Х. Қасымжанов басқарды. Әл-Фараби зерттеу орталығында әл-Фараби мұрасын зерттеп, насихаттауға қатысты монографиялар мен көптеген ғылыми мақалалар жарық көруде. Сондай-ақ әл-Фараби бабамызды әлемдік деңгейде танытуда да іргелі жұмыстар жасалынуда. 2010 жылдың 18 қарашасында Париж қаласындағы ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде белгілі қоғам қайраткері, ақын Олжас Сүлейменовтің ұйымдастыруымен «Әл-Фараби және еуропалық өркендеу дәуірі» атты дөңгелек үстел өтті. Бұл жиынға әл-Фараби атындағы 22 ҚазҰУ ғалымдары мен қазақстандық фарабитанушы ғалымдар өз үлестерін қосты. Қазіргі таңда әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде арнайы ашылған «әл-Фараби мұражайы» жұмыс жасайды. Айта кетерлік жайт, университет ректоры академик Ғ.М. Мұтанов мырзаның бастамасымен әл-Фараби ғылыми-зерттеу орталығы халықаралық Абай клубы мен оның Президенті, белгілі жазушы Роллан Сейсенбаевпен бірлесе отырып әл-Фараби трактаттарын қайта басып шығару жұмысы жолға қойылды. Бұл еңбектердің қайта оралып, жаңарып бастырылуы жас ұрпақтар үшін әл-Фараби мұраларын танып-білуде үлкен септігін тигізері анық. ҚР БҒМ қолданбалы ғылыми зерттеулер жұмыстары аясындағы орталықтағы шығармашылық топ әл-Фараби мұраларын зерттеу бойынша гранттық жобаларды сәтті жүзеге асыруда. 2014 жылдың 2-12 сәуір аралығында әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 80 жылдық мерейтойына орай тұңғыш «І Халықаралық Фараби оқулары» өтті. Бұл дәстүр жыл сайын жалғасын табуда. Қазақ Ұлттық университетінде «AL-FARABI UNIVERSITY SMART CITY» атты Қазақстан мен Орталық Азиядағы тұңғыш ғылымиинновациялық жоба қолға алынып, іске қосылуда. Әл-Фарабидің әмбебап рухани құндылықтар негізінде құрылған «қайырымды қоғам» «қайырымды Қазақстан» әлеуметтік идеясы осы жобаның маңызды рухани-адамгершілік бастау-бұлағы болып табылады[9]. Ұлы жерлесіміз, ғұлама ғалым әл-Фараби еңбектері күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ, мұраларының қазақ даласына қайта оралуы және оның мемлекет басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық, саяси, философиялық, діни көзқарастары қазіргі жаһандану аясындағы қоғамымыз үшін өте маңызды. Ұлы адамдардың шығармашылығына зейін салып қарасақ, олар өздеріөмір сүрген дәуірдің айқындаушы бейнесі болып табылады. Бірақ, Әбу Наср әл-Фараби өз заманының келбеттіғана болып қоймай, адамзаттың рухани қазынасының кемелдікке жеткізерүздіксіз ұмтылысын бейнелейді. Оның көтерген мәселелер қазіргі кезде де өз маңыздылығын жоғалтпаған, ал бұл мәселелердің шешімі адамдарға Батыс пен Шығыстың өркениеттер аралық сұхбаттастық идеалына жақындай түсуіне жағдай жасайды. Әдебиеттер: 1.Баширов А. Отношение аль-Фараби к суфизму в освещении англоамериканских востоковедов // Аль-Фараби и развитие науки и культуры стран Востока. А., 1974. С.100-104. 2. Мухамедхожаев А. Аль-Фараби и суфизм // Аль-Фараби и развитие науки и культуры стран Востока. А., 1974. С.30-34. 3.Машанов А. Әл-Фараби және Абай. А., 1994. -192 б. 23 4. Бурабаев М.С. Об отношении к предшествующей философии в учении Аль -Фараби (предисловие к книге –Аль- Фараби. Историко-философские трактаты. Алма-Ата: Наука, 1985. С. 8) 5. М. М. Хайруллаев «Абу Наср ал-Фараби» М.,1982. -123б 6. Әл-Фараби философиясы: жиырма томдық / құраст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Құрманғалиева. - Астана : Аударма, 2005. - 480б. 7. Аликбаева, Маржан Башанқызы. Әбу Насыр әл-Фарабидің музыка ілімі: монография / М. Б. Аликбаева ; шығарушы редакторы А. Иманғалиева; әлФараби атын. ҚазҰУ. - Алматы : Қазақ университеті, 2015. - 172б. 8. Б.Г. Ғафуров. А.Х. Касымжанов. Аль-Фараби в истории культуры. М., 1975 9. Әл-Фараби және қазіргі заман: оқу құралы / Ғ. М. Мұтанов [және т. б.] ; жалпы ред. басқ. Ғ. М. Мұтанов ; қазақ тіліне ауд. Г. Ж. Нұрышева; ҚР Білім және Ғылым министрлігі, әл-Фараби атын. ҚазҰУ. - Алматы : Қазақ университеті, 2014. - 231б. О Тюркском вкладе в мировую культуру и цивилизацию Булекбаев С. Б. д. ф. н., профессор КазУМО и МЯ им. Абылай хана Ключевые слова: Тюрки, тюркская история и культура, великая цивилизация, влияние тюрков на другие цивилизации, воинское искусство, политика, государство, эль, дипломатия, разведка, таможенное дело, язык, завоевания, империя тюрков, города тюрков, военное искусство. Summary In this article, the authors, based on the research of outstanding scientists in Turkic studies, open a huge contribution of Turkic peoples into the world culture and civilization which had not only a huge impact, but also set starting conditions for development of other civilizations, first of all the European. Түйін Бул мақалада, авторлар, үздік ғалымдар-түркологтардың зерттеген жумыстарына негізденіп, түркінің алып үлесін дүниежүзілік мәдениетке әйгілейді, тек алып ықпалды емес, одан баска сырт өркениеттердің дамуына, бірінші кезекте еуро өркениетіне старттық шартарды тапсырды. Тюркский мир на протяжениидлительной истории являлась уникальным местом, где зарождались и развивались мощнейшие культуры и цивилизации, оказавшее огромное влияние и воздействие на ход, и развитие мировой истории, культуры и цивилизации. Его влияние было обусловлено тем, что Тюркский мир, будучи географически расположенный в центральной части 24 евразийского континента, всегда был связующим мостом между двумя великими культурами Востока и Запада. И то, что это месторасположение тюрков, с одной стороны вполне закономерно обуславливало, неизбежное влияние и воздействие этих великих культур на тюркскую, что естественно приводило к усвоению и заимствование некоторых элементов этих культур, а, с другой, и тюрки имели свою, и достаточно высокую для своего времени культуру и цивилизацию. Более того, их культура, как показывают объективные не зашоренные различными центризмами исследования, оказывала огромное влияние и воздействие на соседние, часто задавая, по мнению многих выдающихся ученых, стартовые условия для развития соседних цивилизаций, в частности, на российскую и европейскую. Для обоснования этого тезиса, наметим некоторые подходы, которые, с нашей точки зрения, позволяют более четче и аргументированнейобозначить, во-первых, место и роль тюрков в мировой истории, во-вторых, их вклад в мировую культуру и цивилизацию, а в-третьих, отметить, что казахи, как часть тюркского народа по историческому праву занимает свою законную нишу и подобающее место в тюркской истории. Здесь имеется в виду то, что казахи, как народ, исторически проживающий в Великой Степи, в центре Евразии, где в основном начинались и вершились важнейшие исторические события, часто менявшие ход мировой истории, был всегда одним из основных субъектов великой тюркской истории. Отсюда история казахов неотделима от тюркской истории. Поэтому наша история должна рассматриваться и изучаться как история тюрков и казахов. Последние по праву должны разделять как исторические успехи, так и поражения своих предков -тюрков. История тюрков, как известно, начинается с V века. С эпохи Тюркских каганатов, которые, согласно Л. Гумилеву, стало в какой-то мере переломным моментом в истории человечества» [2, 7].Здесь имеется в виду то, что Тюркский мир, контролируя огромную территорию между Востоком и Западом, всегда был тем мостом, который на базе Шелкового пути, проходящий через ее огромную территорию, связывал культуры и цивилизации Востока и Запада. Это стало возможным лишь в конце VI века, поскольку именно тогда границы тюркского каганата сомкнулись на западе с Византией, на юге с Персией и даже Индией, а на востоке с Китаем. Ввиду этого обстоятельства история соседних государств в этот период была связана с судьбой тюркской державы. Образование тюркского каганата, стало в какой – то мере переломным моментом в истории человечества, потому что до этих пор средиземноморская и дальневосточная культуры были разобщены, хотя и знали о существовании друг друга. Бескрайние степи и горные хребты препятствовали сношениям Востока и Запада. Только позднее изобретение металлических стремян и вьючной упряжи, заменившей телеги, позволило караванам сравнительно легко форсировать пустыни и перевалы. В этой ситуации тюрки сыграли роль посредников между Востоком и Западом. Эта связь осуществлялась не только на базе Шелкового 25 Пути, но и на базе разносторонних экономических, политических, культурных, военных, международных и других связей с пограничными государствами [2, 7] Вполне соглашаясь с тем, что тюркский мир был тем мостом, который соединял две великие культуры Востока и Запада, вполне признавая их влияние и воздействие на тюркскую, на мой взгляд, многие исследователи, почему-то не указывают на то, что тюрки имели свою, вполне самостоятельную и вполне самодостаточную культуру и цивилизацию. Отмечая самобытность тюркской культуры, которая возникла и существовала независимо от культур Ирана и Китая Л. Гумилев писал: «Пора прекратить рассматривать народов Центральной Азии только как соседей Китая и Ирана. Надо, наконец, сделать практический вывод из того бесспорного положения, что их история и культура развивались самостоятельно. Только так можно понять, как они жили, чувствовали, торжествовали и погибали»[3.]. Более того тюрки, именно в центре Евразии, сами создали несколько очагов мировой культуры и цивилизации, которые оказали существенное влияние и на другие культуры и цивилизации, в первую очередь европейскую. Задав, как справедливо говорят многие известные ученые, в частности, как Джавахарлал Неру, Вернадский В. И, ей стартовые условия развития. Суть заданных стартовых условий заключается в том, что тюрки привнесли с собой более высокие для того времени образцы и элементы культуры. Особо здесь следует отметить переход от века камня и бронзы к веку железа. Он пришелся на V- III века до новой эры. Это событие отмечено приходом к тюркам нового Бога – Тенгри – хана. Он научил людей плавить железную руду. Началась новая эпоха в жизни не только алтайских, но и других народов. Железо – металл древний. Он был знаком и египетским фараонам. Железо добывали и на Кавказе и в Малой Азии. Только с тем различием, что здесь его не выплавляли, а выжигали, получая так называемое «кричное железо», пригодное для ковки. Что касается алтайских тюрков, то они придумали свою технологию, которая используется во всем мире поныне. Они додумались железную руду не выжигать, а плавить в горнах, последовательно получая чугун и сталь. Это давало колоссальную выгоду и увеличивало выход металла. Между прочим, «чугун» - тюркское слово, «булат» - тоже. Они памятники той далекой поры, когда началась новая эра в истории человечества. Железо в руках тюрков уже не было драгоценностью, как у египетских фараонов, оно превратилось в рабочий металл. Согласно Л. Гумилеву, хотя «железо и раньше было известно кочевникам, но только тюркюты ввели его, а массовое употребление. Он отмечает, что когда известный Земарх, увидев тюркютов, предлагающих ему железо для продажи, был чрезвычайно удивлен и заподозрил, что это делается нарочно, чтобы дезориентировать его: «ибо обыкновенно говорят, что у них трудно достать железо». 26 Здесь нужно отметить, что тюрки не только сумели организовать массовое производство железа, но и то, что их сыродутное железо содержало, по мнению специалистов, до 99,45 % чистого металла и поэтому было весьма ковким и прочным. Из высококачественного железа кочевники-кузнецы изготовляли однолезвийные ножи, тесла-топоры, стремена, удила, мечи, сабли с малым изгибом и массивным клинком, наконечники копий и стрел, железные котлы двух типов: круглые — подвесные и стоячие — на конической ножке. Развитие металлургии позволило тюркским каганам перевооружить свою армию и создать отборные, ударные части из латной кавалерии — фули (т.е. «волки» - «бури» - названные так «в память» своего мифического происхождения от волчицы). На их вооружении были роговые луки, панцири, копья, сабли и палаши. Таким образом, как утверждают археологические и письменные источники, и ранее, и в эпоху средневековья кочевники выступили на арену мировой истории как народ, впервые освоивший в Степях Центральной Азии промышленную добычу железа и благодаря этому поставивший себя в независимое положение по отношению к Китаю и Тибету, откуда до этого времени кочевники получали железное оружие необходимое для успеха их военных предприятий[3]. На наш взгляд, Мурат Аджи совершенно прав, когда говорит, что созданная тюрками технологияполучения железа на основе плавки железной руды в горнах, значительно увеличившая добычу металла по сравнению с традиционным выжигом металла, и поэтому вполне может оцениваться как научно-техническая революция.В дальнейшем, это открытие, совершенное тюрками на Алтае, со временем распространилось по всему миру, начиная с Китая и Европы[4]. Говоря о тюркском вкладе в мировую цивилизацию, нельзя не привести слова великого русского историка Л. Н.Гумилева, который, споря со своими оппонентами, писал:«Нереально думать, что в кочевом обществе невозможен технический прогресс. Кочевники вообще, а хунну и тюрки в частности, изобрели такие вещи, которые ныне вошли в обиход человека как нечто само по себе подразумевающееся. Первое усовершенствование одежды- штанысделаны еще в глубокой древности. Стремя появилось в центральной Азии между 200 и 400гг. Первая кочевая повозка на деревянных обрубках заменилась сначала коляской, а потом вьюком, что позволило кочевникам форсировать горные, поросшие лесом хребты. Кочевниками были изобретены изогнутая сабля, вытеснившая прямой меч, и длинный составной лук, метавшей стрелы на расстоянии до 700 метров. Наконец, круглая юрта в течении времена считалась наиболее совершенным видом жилища [5]. Стартовая позиция для европейской цивилизации была задана культурными достижениями Востока. В этом плане Тюрки в значительной степени содействовали проникновению восточной культуры в Европу. Вернадский обращает в этой связи особое внимание на открытие и распространение книгопечатания, позволяющего в величайшей степени 27 увеличить силу человеческой личности и мысли, фиксируя, сохраняя и передавать из поколения поколение накопленные сведения и знания. С книгопечатания собственно, ведет свое летоисчисление современная научно техническая эпоха. Не позднее VI века в Китае уже практикуется способ печатания с резных деревянных досок. В ХIII - ХIУ вв. он проник в Европу и подготовил открытие Гуттенберга. Марко Поло, обратил внимание на печатание в монгольской империи денежных ассигнаций. «Огромное — по выражению Вернадского – всемирно- историческое значение» «монгольского нашествия» состоит в том, что благодаря нему в рамках единого государственного целого соединились «народы различной, нередко очень высокой культуры».Вместе с ксилографическим способом печатания монголы способствовали проникновению в Европу бумаги, гречихи, буровых скважин [6]. К сказанному можно добавить и высказывание выдающегося казахского философа Касымжанов А. Х., который также отмечал, что тюрки в Евразии создали особую цивилизацию. Он говорит:«С моей точки зрения, в ландшафтной зоне евразийских степей, в которые входит и территория Казахстана, сформироваласьособая цивилизация, связанная конечно, с пастбищным скотоводством в силу природных условий, но включающая в себя, помимо этого, технологические и культурные достижения, «конную культуру», плавку железа, города, ремесла, земледелие, в том числе ирригационное искусство. Добавьте к этому образование мировых империй и влияние на мировые миграционные демографические процессы» [7]. На мой взгляд, все должны знать, особенно тюркские народы, что они представители народа, который уже в глубокой древности раньше других освоил дерево и металл, приручил животных. Что эти открытия их предков, по существу, явились научно-техническими революциями для человечества. Что именно благодаря этим открытиям человечество значительно обогатилось и продвинулось вперед в своем развитии. Об этом надо в полный голос говорить и писать. Раскрывая роль тюрков в мировой истории, нельзя не сказать о том, что Тюрки своими историческими завоеваниями не раз существенно влияли на ход и развитие мировой истории. Отмечая судьбоносную роль тюрков в истории, известный французский философ, Шарль Монтескье писал в своей книге «Персидские письма»: «Ни один народ в мире не превзошел татар своей славой или величием своих завоеваний. Этот народ поистине владыка вселенной; все остальные как будто для того созданы, чтобы ему служить, он также основатель и разрушитель империй; во все времена он проявлял на земле свое могущество, во все века он был бичом других народов. Под именем турок они совершили необъятные завоевания в Европе, Азии и Африке; и они господствуют над этими тремя частями света. А если углубиться в более отдаленные времена, то мы увидим, что от них же произошли некоторые из народов, уничтоживших Римскую империю. Что значат завоевания Александра в сравнении с завоеваниями Чингисхана»?[8]. 28 Монтескье прав, действительно, только завоевания Чингисхана значительно превосходят завоевания семи крупнейших европейских полководцев, признанных всем миром Александра Македонского,Ганнибала, Цезаря, шведского короля Кала XII, Фридриха Великого,А.В.Суворова и Наполеона Бонапарта. Согласно исследованиям монгольского ученого Жадамбына Энхбаяра: «семь великих полководцев мира завоевали на семерых территорию 6 900 000 кв. км, в то время как 7 770 000 кв. км были покорены только одним Чингисханом. Таким образом, «ни один из «великолепной семерки» полководцев не идет ни в какое сравнение с Чингисханом и Бату-ханом ни по площади покоренной территории, ни по устойчивости созданного государства, ни по следу, оставленному в истории» [9]. Мы здесь уже не говорим о других великих тюркских полководцах, таких как Бумын кагане, Истеми кагане, Бильге кагане, Культегине, Сулеймане Великолепном, Тамерлане, чьи завоевания не раз меняли ход и вектор мировой истории и мировой политики. Понятно, что эти завоевания существенно влияли на общественное бытие и социальные институты покоренных народов. На это приходиться обращать внимание потому, что многие европоцентристски ориентированные исследователи, сводят завоевания тюрков, с одной стороны, только к грабежу и разорению, а с другой, к оправданию отсталости развития своих стран. Как правило, полностью забывая о том, что любое явление или событие имеет две стороны- хорошую и плохую. Это зависит от точки зрения. Именно обращая внимание на эту сторону, Джавахарлал Неру писал, что тюрки не только «опустошали Европу – но и цивилизировали Европу» [10]. Другими словами, тюркская культура оказала заметное влияние на становление и развитие европейской культуры. Однако, для того чтобы одна цивилизация оказывать цивилизирующее воздействие на другую, она сама должна быть достаточно развита. В этом плане, вне всякого сомнения, важным достижением тюркской цивилизации, согласно выдающемуся тюркологу С. Максуди является способность тюрков к общественной организации и к созданию государств [11]. Необходимость развития и совершенствования таких институтов было вызвано тем, что во вновь созданных огромных империях, перед тюрками вставала задача - организовывать, управлять и контролировать под своей властью покоренные народы. Это говорит о том, что тюрки должны были совершенствовать свою систему государственного и административного управления. По мнению исследователей, зачастую структура тюркских государств была более совершенной, чем у завоеванных народов. На это приходится обращать внимание потому, что именно на эту стороны исследователи недостаточно уделяют внимание. Если о завоеваниях и империях тюрков есть более или менее достоверная информация, то о их вкладе в создание общественных и государственных институтов известно очень мало, хотя, по мнению 29 Л.Гумилева, тюрки создали для своего времени более сложные и более совершенные формы общественного бытия и социальные институты:эль, удельно-лестничная система, иерархия чинов, кочевая демократия, налоговую систему, денежное обращение, дипломатия, книгопечатание и т.д [12]. Мы здесь полностью согласны с известным тюркологом Р.Рахманалиевым, который говорит, что тюрки «захватив троны трех континентов – в Пекине, Дели, Исфахане, Дамаске, Багдаде, Каире, Константинополе, Алжире, – они должны были действовать так, чтобы не потерять их [13]. А это было возможно лишь в том случае, если могли создать на завоеванной территории управляемую структуру, совершенную систему государственного и административного управления, в частности государственный аппарат, налоговую систему, таможенную службу, наладить торговлю с соответствующей потребностям империи денежное обращение, обеспечить безопасность в стране и торговле. Не говоря о том, что должна быть дипломатическая служба, разведка. Что касается военного искусства, здесь мы имеем в виду военной тактики, стратегии, дисциплины, то в этой области тюрки значительно превосходили другие народы. Кстати военная тактика и стратегия тюрков была взята на вооружение многими армиями мира, в частности русской. Доказательством превосходства военного искусства тюрков могут служить завоеванные тюрками территории и государства. Их завоевания простираются до Тихого и Атлантического океана. Важнейшим достижением тюркского народа было создание впервые в истории человечества письма, в том числе и алфавитного, основанного на звуковом принципе. Алфавитная письменность дала возможность фиксировать речь по звуковому способу с помощью минимального числа легко и быстро запоминающихся знаков-букв. Находка тюркской письменности была в науке ошеломляющей сенсацией. Эрнст Добльхофер искренне писал: “Они (тюркские письмена - С.Б.) происходят из области, являвшейся для всех западных культур “потусторонним миром”, из самого сердца Азии, и принадлежат народу, о котором мы долгое время совершенно ничего не знали, да и теперь еще знаем чрезвычайно мало, - вот почему они и представляют интерес». /14/. Другое его высказывание: «Мы и сейчас не можем равнодушно относится к языку древнетюркских памятников. Выросший в постоянном общении с древними культурными народами этот народ в VI веке стоит на поразительно высокой ступени развития».[14] Еще один аспект, на которое, на наш взгляд, недостаточно уделяют внимание исследователи тюркской истории. Это то, как и за счет чего тюрки помимо силы власти и управления могли удерживать столь длительное время под своим господством покоренные народы?В чем причины феномена «долговечности» существования огромных тюркских государств, «секреты» их управления огромными империями и многочисленными народами? На мой взгляд, это связано, также и с мировоззренческими основаниями тюрков, 30 точнее, их философией. Как сказано уже в сказании огузов, для тюрков «небо – наш шатер, а солнце – наше знамя». Отсюда они своей родиной считали регионы своего проживания и не рассматривали рядом проживающие общности отдельно от своего этноса. Отсюда проистекает их толерантностью. Тюрки всегда стремились к тому, чтобы заставить самые разные народы жить вместе, в гармонии, оставляя им, правда, под своей централизованной до предела и деспотической властью их идентичность, язык, культуру, религию, а часто и правителей. Их толерантность изначально проистекает из специфики тюркского понятия государства, тюркского управления народами. Взойдя на вершины власти, благодаря праву завоевателя, они не гнушались обращаться за помощью к вассалам, когда те были более цивилизованными, чем они сами, и часто доверяли им важные дела; они также не стеснялись заимствовать у них то, что могло быть полезным: иногда технику, иногда образ жизни, иногда религию или язык. Это объясняет, почему так часто они заканчивали тем, что ассимилировали в покоренных массах. [15] Здесь нужно заметить, что тюркское государство, каким бы большим оно ни было, у ней всегда была цель. Этой целью, уже начиная с орхонских надписей, была провозглашена:безопасность, порядок и справедливость. Иначе говоря, тюрки, стремясь овладеть миром, одной из своих важных целей считали привнесение в него мира, порядка и справедливости. Они обеспечивали это путем налаживания порядка, четкой административной и таможенной системы, безопасной торговли по всей империи и с соседними государствами. Следует отметить, что на завоеванных землях чаще всего наблюдался невиданный расцвет, к примеру, Китай под властью Табгача, Иран под сельджуками, Египет под мамлюками, Индия под владычеством Великих Моголов; что касается Османской империи – то это была одна из крупнейших тюркских держав мира, которая сначала являлась для ислама мечом, затем – щитом. Нужно отметить, что тюрки привнесли с собой высокую для своего времени не только духовную культуру, но и материальную. Согласно мнению известного тюрколога Р. Рахманалиева, именно при владычестве тюркской династии Вэй в Китае сформировалась одна из лучших скульптурных школ в пещерах Юньгана и Лунмэня; тюрками были созданы самые прекрасные и экспрессивные монументы Азии – большая мечеть Пятницы в Исфахане, мавзолей Ахмету Ясави в Туркестане, Тадж-Махал в Агре, Регистан в Самарканде и мечеть Сулеймана в Стамбуле [16]. Как видно уже из вышесказанного, достижения тюрков во всех областях культуры и цивилизации весьма внушительны и вряд ли все можно перечесть в одной статье. Мы и не ставим такую задачу. Для нас важно обратить внимание тюркских народов на настоятельную необходимость создания конкретной, вполне осуществимой программы возрождения духовного наследия тюркских народов. Эта программа должна иметь четкий 31 идеологический ориентир позволяющая трезво осмыслить состояние тюркского мира. С точки зрения этой идеологии, на наш взгляд, нужно, в первую очередь возродить тюркское самосознание, тюркскую духовность, ее высокий духовно-нравственный потенциал, то есть создание целостной программы духовного возвышения, а не унижения человека, формируемого современной потребительской цивилизацией запада. Сегодня настало время для возрождения, не востребованных в силу многих причин, тюркской культуры, и настало время понимания того, что общечеловеческая цивилизация представляет собой не только достижение Запада, но и остальной части мира, в том числе и Евразии. Список используемой литературы: 1.Нарымбаева А. К. Туран – колыбель древних цивилизаций. – Алматы, 2009. - с. 675-676. 2.Цит. По книге Уали М. Тюркские мотивы. Алматы: «Галым», 2009. С.218. 3. География этноса в исторический период. Л., 1990. С. 279. 4. Мурат Аджи. С. Азиатская Европа. – М.: АСТ МОСКВА, 2008. с.190191. 5. Гумилев Л. Н. Тысячелетия вокруг Каспия. М., 1993. С.86. 6. Вернадский В. И. Труды по всеобщей истории науки. 2-е изд., М., 1968, с. 91-92 /. (Из книги Касымжанова А. Х. стр150). 7. Касымжанов А. Х. Самоопределение и духовное наследие// Саясат, март 1999. С. 88. 8. Монтескье Ш. «Персидские письма»/Перевод с французского под редакцией Гунста Е.А. – Москва: Издательство "ИОЛОС", 1993. 9. (М. 2008 г., изд-во «Идея-пресс»). 10. Цит. по Козыбаев М. К. Казахстан на рубеже веков. С. 49-50. 11. Садри Максуди Тюркская история и право//Казань, Издательство «Фэн»,2002 – с.10 12.Гумилев Л. Н. Древние тюрки / Л. Н. Гумилев. – М.: ООО «Издательство АСТ», 2004. с. 7. 13. Рахманалиев Р. Империя тюрков. Великая цивилизация. – М.: РИПОЛ классик, 2009. – 576 с. 14.Эрнст Добльхофер. Знаки и чудеса. - М., 1963. - С. 332-333, 352 15. См. подр. Барманкулов М. Тюркская вселенная. – Алматы: Білім, 1996. с. 182-187/ 16. Рахманалиев Р. Империя тюрков. Великая цивилизация. – М.: РИПОЛ классик, 2009. – 576 с. Психолого-педагогическое воззрение аль-Фараби Бейсенбаева А. К. к. п. н., асс.проф.(доцент) Академия гражданской авиации 32 Аңдатпа Бұл мақалада адамның жеке тұлғасының қалыптасуы мен дамуына әлеуметтік-этикалық, этникалық, логикалық және психологиялық ерекшеліктердің оқыту және тәрбиелеу процесіне әсер етету мәселесі қарастырылады. Түйін сөздер: әл-Фараби, оқыту, тәрбие, интеллект, қабілет, педагогика, ойлау, психология. Аннотация В данной статье рассматривается связь и влияние социально-этических, этнических, логических и психологических особенностей на становление, развитие личности человека в процессе обучения и воспитания. Ключевые слова: аль-Фараби, обучение, воспитание, интеллект, способности, педагогика, мышление, психология. Annotation This article examines the relationship and influence of socio-ethical, ethnic, logical and psychological features on the formation and development of a person's personality in the process of education and upbringing. Keywords: al-Farabi, training, education, intelligence, abilities, pedagogy, thinking, psychology. 2020год ознаменован юбилейным, особенно годом двух великих мыслителей 1150 летие аль-Фараби и 175 летие А. Кунанбаева. Их труды стали неотемлемой частью нашей культурной и национальной идентичности.Оба мыслителя определели свое время и сформулировали систему взглядов, которая в сложные периоды истории сумела объеденить вокруг национальных ценностей, родного языка и культуры. Глубокие мысли Абу Насыр аль-Фараби должны лечь в основу учебно-воспитательногопроцесса, что станет доказательством верности мудрым заветам и осознанием долга современного поколения перед памятью учителя нации. «Второму учителю» принадлежит огромная роль в истории становления и развития психолого-педагогической мысли оказавшая огромное влияние на развитие психологии в целом. Ученый в своих трудах акцентировал внимание на проблеме души и тела, причем считал, что душа бессмертна и её центром является не мозг, а сердце. По мнению Фараби, душа делится на действующую, или на движущую и познающую силу. Движущие силы присущи всей живой природе, познающиеже силы имеются только у людей и животных, они способны отражать в мозгу окружающий мир. Преимущество человека перед животным аль-Фараби видит в том, что человек в отличие от других животных обладает особыми душевными способностями, высшей формой которых является речь и разум. Не меньше внимания уделял и познавательным процессам, которые связаны с чувственной ступенью познания, являются различными формами отражения предметов и явлений окружающей действительности. 33 Под функцией восприятия аль-Фараби понимает строение частных конкретных предметов в виде образов, далее получаемые разрозненные ощущения оформляются им в единое целое. Акт восприятия не мыслится без особого анатомического аппарата, состоящего из периферической и центральной частей и соединяющих их нервных проводников, воспринимающиеся качества признаются принадлежащими самим вещам. С чувственным этапом познания аль-Фараби связывает память и представление, которые занимают промежуточное место между ощущением и разумом, т.е. мыслительным процессом. Память сохраняет в себе полученные материалы от мышления и представления, с ее помощью человек увеличивает запас своего знания, обогащает свой жизненный опыт. В мышлении человек познает глубинную сущность ощущаемых предметов. Мышление - общечеловеческое, на него не могут оказать влияние ни религиозные, ни расовые, ни национальные признаки. Мыслительная деятельность - высшее проявление творческой активности человека. Мышление способно организовать и дисциплинировать природные инстинкты и аффекты человека. В отличие же от чувственного восприятия мышлению «свойственно понимание, а не просто отражение и закрепление отраженных образов, так как понимание - это действие, связанное с познанием сущности, общих правил и законов». В мышлении аль-Фараби предпочтение отдает процессу понимания. О мышлении он говорил так: «А где нет ума, там и сердца мертвы»[1., с.510]. Мышление имеет тесную связь с речью. Ученый считал нужным разграничивать речь на внешнюю и внутреннюю. К внутренней речи он относил умопостигаемые сущности, создаваемые в душе человека через понимание, а внешней речью называл выражение языком того, что находится в уме. Проводя грань между мышлением и языком, аль-Фараби подчеркивал коммуникативную роль языка, выступающего в качестве орудия общения. Анализируя слово как внутреннее явление, он дает интерпретацию логического и грамматического подхода к этому феномену. Признавая общезначимый характер мышления, наличие общего для всех людей логического строя мышления, аль-Фараби рассматривал логические правила как некие общие, универсальные правила для слов всех языков, а грамматические правила - как относящиеся к словам определенного языка. Эмоционально-волевые процессы, по мнению аль-Фараби, не являются самостоятельной душевной силой. Так, страсти, аффекты лишь окрашивают различные душевные силы, приводят организм человека в движение. Эмоции особенно ярко проявляются в телесных выражениях человека. Например, при стыде человек краснеет, при страхе лицо становится бледным. В своем учении о душевных силах аль-Фараби не выделяет волю в самостоятельный психологический акт. Проблему воли он рассматривает в морально-этическом плане. Воля - это желание, возникающее из ощущения и воплощающееся в стремлении. 34 Учение аль-Фараби о познавательных процессах человека играли значительную роль в эпоху раннего средневековья и содействовали освобождению науки от влияния религии, а также развитию материалистического учения о психике человека. Оригинальные мысли высказывал ученый и об индивидуальных особенностях людей. Говоря о различиях психических особенностей, он ищет корень этих различий в строении тела. В частности, он писал: «Так как тела бесконечно различаются друг от друга, то души также бесконечно различаются друг от друга. Состояние души зависит - у одних в большей, у других - в меньшей степени - от темперамента (темперамент аль-Фараби рассматривает не в психологическом, а в анатомо-физиологическом плане), и поскольку всякое состояние души определяется состоянием того тела, в котором эта душа находится, то неизбежно следует, что состояние души должно изменяться с изменением тела, в котором она находится. Поскольку же изменчивость тел безгранична, то и изменчивость душ также безгранична». По мнению аль-Фараби, у всех людей единая натура, но они различаются по своим характерам. В истории мировой психологической мысли, кроме аль-Фараби, трудно найти ученого, который бы высказал столь много ценных и оригинальных идей в области социальной психологии. Так, серьезного внимания заслуживают его высказывания о взаимоотношениях человека с обществом, о больших и малых человеческих сообществах, о социально-психологических особенностях людей различных слоев и групп. В одном из трактатов он писал, что народы отличаются друг от друга тремя признаками: естественными привычками или нравами, характером и языком. Народный характер и причины его возникновения объясняются особенностями георафической среды, в которой живет тот или иной народ, а также естественными ресурсами, которыми он пользуется. Из года в год проблемы нравственного самовоспитания человека приобретают особую актуальность, следовательно, необходимо придавать важное значение разработке прикладных аспектов личностного самоусовершенствования, поэтому ученых могут заинтересовать отдельные приемы, методы самовоспитания, которые в те далекие времена успешно использовал в своей практике аль-Фараби (самовнушение, самонаказание, самоубеждение и т.д.) [1., с.510]. Не меньший интерес для аль-Фараби представляют педагогические идей, в которых затрагиваются вопросы воспитания и образования. В основе этих идей лежит учение о человеке и его отношение к окружающему, а для познания необходим разум. Только наделенный разумом человек способен воспринимать новые знания, использовать опыт прежних поколений и применять их в практической деятельности. Идеал воспитания и образования, по мнению мыслителя, включает в себя овладение научными знаниями, нравственное и эстетическое совершенство не только обучаемого, но и самого педагога. Аль-Фараби пришел к выводу, что основная цель 35 воспитания заключается в том, чтобы научить человека побеждать в себе отрицательные черты характера и способствовать формированию положительных черт, что может быть достигнуто в том случае, если этическое воспитание будет начинаться с ранних лет, в школе. Крайне важны для понимания идей нравственного воспитания, этические положения аль-Фараби о смысле и путях достижения человеческого счастья. Он выделял в этой связи четыре вида добродетелей: теоретические, мыслительные, этические и практические, -и подчеркивал, что приобрести эти добродетели можно с помощью двух способов - обучения и воспитания. Задача педагога состоит в том, чтобы в процессе обучения направить поиск своих воспитанников в нужное русло. Иными словами, процесс познания для мыслителя есть одновременно процесс самосовершенствования человека и достижения им счастья. В процессе воспитания поведение и характер человека формируются в общении с другими людьми. Для аль-Фараби человек - существо, с одной стороны, коллективное, с другой - индивидуальное. Поэтому, считал мыслитель, поведение человека зависит как от политического устройства общества, так и от уровня знаний, которыми он владеет. Объясняя задачи воспитания, аль-Фараби связывал их с возможностями самого человека. Мыслитель разделял три категории людей, которые формируются обществом. Это: "свободный человек", "животный тип", "прирожденный раб". Только "свободный человек", по мнению аль-Фараби, может научиться здраво рассуждать и обладает способностями и решимостью добиться счастья. Таким образом, изучение трактатов аль-Фараби позволило сделать следующий вывод: счастье - это не только этическая, но и педагогическая категория. Весь комплекс философских проблем - об обществе, о человеке, о познании человеком окружающей среды - оказывается органичной основой педагогической концепции мыслителя, основой его трактовки целей и задач воспитания. Основа гармонического развития личности, согласно его идеям, лежит в единстве интеллектуального и морального совершенства отдельного человека и общества в целом. Аль-Фараби утверждал, что создание нового, идеального общества возможно только при воспитании гармонически развитого человека. Ребенок от рождения не наделен разумом. Разумным он становится только при условии правильного воспитания и образования. "Воспитание разумного человека происходит благодаря усилиям педагога в процессе воспитания обучающего, Аль-Фараби связывал развитие разума с воздействием внешнего мира начувства человека. При этом он отводил разуму ремающую роль в формировании личности ребенка. Нормирование умственных способностей обучающихся зависит, по мнению аль-Фараби, и от последовательности обучения. В трактате "Классификация наук" аль-Фараби 36 предлагал схему последовательного обучения. На первое место аль-Фараби ставил изучение языкознания, потому что, по его мнению, совершенствуя и шлифуя язык, "языкознание тем самым способствует развитию всех наук". После языкознания аль-Фараби ставил логику, т.к. всеобщие законы логики позволяют понять содержание и развитие всех остальных наук. Далее следуют математика, естествознание и богословие, а также науки об общественном развитии. В трактате "Классификация наук" аль-Фараби разрабатывал способы овладения знаниями. Он предлагал начинать обучение с самых простых вещей и по мере накопления опыта, познания окружающего мира переходить к более сложным явлениям и понятиям. Говоря об умственном развитии, философ различал два вида, разума: практический и теоретический. Практический разум - конкретен, теоретический разум- абстрактен и формирует общие понятия. Такое разделение имело самое непосредственное отношение к воспитанию и было необходимо ученому для того, чтобы показать способы постижения ребенком знаний. Тем самым он обращал внимание учителя на необходимость и способы формирования умственных способностей учеников[2]. Большое внимание аль-Фараби уделял художественному и эстетическому воспитанию, способствующие гармоничному развитию личности. Практические рекомендации аль-Фараби основаны на применении метода "положительного примера". Использование этого метода воспитания, как считает аль-Фараби, даст нужный результат только в том случае, если он подтверждается моральными качествами самого воспитателя. В вопросах нравственного и эстетического воспитания аль-Фараби основное внимание уделял роли педагога в формировании мировоззрения обучающихся. По мнению аль-Фараби, человек после своего рождения наделен только врожденными предрасположенностями, которые можно легко развить, воспитать и направить в нужное русло, что зависит, в первую очередь, от идеального справедливого правителя и мудрого педагога, обладающего целеустремленностью, трудолюбием, запасом знаний и культуры, хорошей подготовленностью, практическими навыками. Педагог может правильно ориентировать подрастающее поколение на знание законов общества и жизни, объясняя молодежи,- что силой воли, настойчивостью и знаниями чело век может преодолеть невзгоды и достичь желаемого результата. Но главной задачей педагога является воспитание подрастающего поколения и привитие обучающимся уважения к моральным ценностям. Поэтому для успешного выполнения своих обязанностей педагог должен обладать педагогическим талантом, интеллектом и самыми различными дарованиями[3.,26c.]. Учитель должен заботиться об учениках, подобно их родителям, быть к нимснисходительным, умело направлять их обучение. Ученики обязаны уважать и почитать своих наставников, избегать 37 критических ситуаций в общении с ними. Правила, предложенные альФараби, утверждали социальную значимость обучения и воспитания, основанных на взаимном уважении учителей и учеников. Эти правила были прогрессивными для своего времени. В трактатах "О взглядах жителей добродетельного города", "альФараби затрагивал вопросы психологии в отношениях педагога и обучающихся. Он считал необходимым изучение предрасположенностей учеников и их характеров для того, чтобы обучение было не напрасным. Учитель своими поступками, своими мыслями управляет душами своих учеников. Обучение может быть качественным, если принимаются во внимание психологические свойства учеников и их интеллектуальные предрасположенности. Все это, по мнению мыслителя, помогает учителю ориентировать учеников на выбор профессии, которая соответствует данному складу ума и задаткам ребенка. Образованный учитель - основное звено учебно-воспитательного процесса. Получить должное образование учитель может только при условии специальной подготовки.Пониманий возникновения и познания мира позволит учителю, воспитателю овладеть нужными знаниями, проникнуть в душу ребенка и выработать способы и приему, позволяющие осуществлять обучение и воспитание подрастающего поколения. Аль-Фараби соотносил функции педагога с функциями мудрого правителя государства, города, т.к. на учителе лежит ответственность за воспитание подрастающего поколения, от которого зависит благополучие общества [1, 510с.; 4, c.31]. Аль-Фараби предлагал два основных метода обучения: метод прослушивания и метод объяснения и толкования. Основой метода прослушивания является устное объяснение. Таким образом, предложенная аль-Фараби система обучения, методы обучения позволяли активизировать творческую и познавательную деятельность обучающихся, способствовали развитию логического мышления и осмыслению полученной ими информации. Независимо от методов обучения, по мнению аль-Фараби, существуют общие правила, которые педагоги должны соблюдать, чтобы обеспечить эффективность учебного процесса: следование от простого к сложному, изучение и учет индивидуальных возможностей обучающихся в зависимости от вида изучаемого предмета и его объема, последовательность и повторение пройденного, систематичность усвоения знаний, доброжелательность и убежденность в процессе объяснения, отсутствие излишней строгости. Изучение и анализ трактатов аль-Фараби показывают, что мыслитель рассмотрел все стороны учебного процесса: деятельность педагога, последовательность обучения, методы обучения, обязанности обучающего и педагога. Он рассматривал вопросы, связанные с личности обучающегося как активного, а не пассивного участника учебного процесса, четко определил круг его обязанностей и нормы поведения обучаемого. 38 Позитивный вклад аль-Фараби в учение о воспитании заключается в том, что он учитывал психолого-педагогические особенности и индивидуальные качества каждого. Использованная литература: 1.Антология педагогической мысли Казахстана/ Сост. К.Б. Жарикбаев, С.К. Калиев.- Алматы:Рауан, 1995.-512с 2. Жарикбаев К.Б. Психологическая наука в Казахстане (история и этапы развития в ХХ в.): Монография. - Алматы, 2002. 3. Чистов В.В. Психологические воззрения Аль-Фараби : автореферат дис. ... кандидата психологических наук : 19.00.01. - Москва, 1990. - 26 c. 4. Жарикбаев К.Б. К вопросу изучения научного наследия аль-Фараби в Казахстане// Материалы Международной научной конференции «АльФараби-Абай: проблема преемственности»-Алматы, дом Дружбы 9-10 ноября 2007г.-с.27-31 39 Секция №1 «Әл-Фараби мұрасы – адамзат қазынасы» Әл-Фараби дүниетанымындағы азаматтық қоғам негіздері: философиялық талдау Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Философия және саясаттану факультеті, Философия маманығының 2 курс студенті Қаниятов Жәнібек Толешұлы Ғылыми жетекеші: филос.ғ.к, доцент м.а. Амиркулова Жамиля Амангельдиевна Қазақ даласындағы орта ғасырлардағы саяси ой тарихын қайта өрлеу дәуірінің бірі кезеңі деп бағалауға болады. Осы уақыт аралығында аты әлемге әйгілі орта ғасырлық түркі заманының ойшылдары бірінен кейін бір өмірге келіп, жемісті шығармашылықпен айналысты. Олардың қатарына: Шығыстың ұлы ғұламасы Әл-Фарабиді, Жүсіп Баласағұнды, Махмұд Қашқариді, Ахмет Игінүкиді және т.б. жатқызамыз. Бұл ойшылдардың шығармалары өз заманындағы философиялық, әлеуметтік, психологиялық, тарихи оқиғалар желісін суреттеумен қатар, мемлекеттану мәселелерін де қамтыған болатын. Мемлекеттанудың басты мәселесі мемлекеттің шығуы, мемлекеттік биліктің ұйымдасуы, мемлекеттің нысандары, мемлекеттің қызметі т.б. мәселелер екендігі белгілі. Жоғарыда аталған ойшылдарымыз бұл мәселені де өз еңбектерінде жеткілікті деңгейде қамтып, оны дамытып отырды. Ортағасырлық саяси-құқықтық ой тарихында шоқтығы биік, өзіндік орны бар тұлға кезінде екінші ұстаз, «Шығыс Аристотелі» атанған ӘлФараби екендігі баршамызға белгілі. Қазақ даласынан шыққан ұлы ғұлама, саяси ойшыл, әлеуметтанушы, математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зерттеушісі Әбу Насыр Мұхаммед ибн Тархан әл-Фараби 870 – 950 жылдары өмір сүрген. Ол Арыс өзенінің Сырдарияға құяр жерінде орналасқан Фараб (кейінгі Отырар) қаласында туды. Жасында сонда оқу-тәрбие алып, кейін Бұхара, Александрия, Каир, Дамаск, Бағдат қалаларында тұрып, білімін ұштап, қызмет атқарды. Бабамыз ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра қалдырды. Оның саяси ғылымға қатысты «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жолдары», «Саясат туралы» деген еңбектері бар [1]. Әбу Насыр әл-Фарабидiң еңбектерiнде орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билiк пен құқық туралы ойлар жан-жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билiк арасындағы айырмашылықтарға көңiл бөлмеген араб философтары бұл ұғымдарды синонимдер ретiнде бағалап саясат пен саяси iлiмнiң басқа нұсқаларын ұсынды. Саяси мәселелердi қарастыруда арабмұсылман саяси философиясы көп жағдайда ежелгi грек саяси 40 философиясына, әсiресе Платон, Аристотельдiң көзқарастарына сүйендi. Саясат, олардың көпшiлiгi үшiн өздерi «қайырымды қала» деп ат қойған ізгілікті мемлекет туралы ғылым болып саналды [2, 23 133 б.]. Мұндай қалалар ретiнде олар бiрге тұрған, мақсаттары бiр, бiр басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейiнгi адамдар қауымдастығын түсiндi. Грек дәстүрлерiн мұсылманның саяси өмiрiмен байланыстыру арабмұсылман философиясының барлық тармағында өз белгiсiн қалдырды. Араб саяси философиясының атасы атанған әл-Фараби саяси теория қайырымды басқаруды сақтау мен оны ұйымдастырудың тәсiлдерiн, қала тұрғындарына қайырымдылық пен игiлiктiң қалай келетiндiгiн және бұл нәтижеге қандай жолмен жетуге болатындығын оқытып үйретедi деп атап көрсеттi. Оның саяси көзқарастарын «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөздерi», «Бақытқа жету жолдары» және «Азаматтық саясат» еңбектерінен табуға болады. «Бақыт – әрбiр адам ұмтылатын ұлы мақсат» екендiгiн атап көрсеткен әл-Фараби бақытқа бiлiм мен игiлiк нәтижесiнде ғана жетуге болады, ал ондай мүмкiндiк қайырымды қала тұрғындарында көбiрек болатындығын дәлелдейдi. Әл-Фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз деп екіге бөлді. Қайырлы, білімді, мәдениетті басқару халықты бақытқа бастайды, олардың іс-әрекетін, ерікқасиетін осы жолға бағыттайды. Ол үшін басқару заң күшіне, игі тәжірибеге негізделуі тиіс. Ал қайырымсыз, надан басқаруда теріс әрекеттер мен жаман қасиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам басқарған, озбырлыққа суйенген, қайырымсыз, қатал мемлекеттік тәртіпті өткір сынайды. Ол мінсіз, ізгілікті басқаруды, мемлекетті уағыздайды. «Бақытқа жету жолдары» еңбегiнде ол «бақыт дегенiмiз игiлiктердiң iшiндегi ең қадiрлiсi, ең үлкенi және ең жетiлгенi» деп атап көрсетедi және әр адамның оған толық құқығы бар дейдi. Ал ондай құқыққа ие болуға қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкiндiгi бар, сондықтан да қайырымды билеушiлер билеген қала тұрғындары ғана бақытқа жете алатындығын айтады. Мұндай қалалардың басқа қалалардан басты айырмашылығы және негiзгi белгiсi жоғары тәртiп пен оның тұрғындарының мәдениеттiлiгi, сыпайыгершiлiгi және билеушiлерiнiң қайырымдылығы, ақыл-парасаты. Сондықтан, әл-Фараби бұндай қалалардың өмiр сүруi өзiнiң бiлгiрлiгi мен ұстамдылығына толық жауап бере алатын билеушiге тiкелей байланысты деп тұжырымдайды. Адамдар өздерінің санасынан тыс қалыптасатын материалдық игіліктерді өндіруде әр түрлі топтарға, қауымдастықтарға біріккені белгілі. Осындай ұйымдастырушылықтың бірі – толық, екіншісі –толымсыз қоғам деп аталады. Өз ретінде толық қоғам үлкен, орта, кіші болып бөлінеді. Үлкен қоғам – жер бетіндегі мекендеуші барлық адамдардың жиынтығы. Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші, шағын қоғамға жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен отбасы мүшелері жатады. Ғұлама қайырымды және қайырымсыз қала тұрғандарына талдау жасап, ондағы жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, айналысатын кәсібін, тұрмыс-салтын, өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарын 41 көрсетуге ұмтылды. Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» еңбегінде қала тұрғындарын бес топқа бөледi. Оның ойынша, «қайырымды қала бес түрлi адамдар тобынан құралады: ең құрметтi адамдардан, шешендерден, өлшеушiлерден, жауынгерлерден және байлардан». Әл-Фараби ең құрметтi адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды iстерде беделге ие болғандарды жатқызады. Екiншi топтағы шешендерге ол дiни қызметкерлердi, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды сол сияқты шығармашылық жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушiлерге – есепшiлердi, дәрiгерлердi, астрологтарды, математиканы оқытушыларды қосады. Әл- 24 Фараби бойынша, байлар дегенiмiз – қалада байлық табатындар, егiншiлер, мал өсiрушiлер, саудагерлер, қол өнершiлер [3, 104 б.]. Қоғам, мемлекет өмірінің дамуы, Аль-Фараби ойынша, негізінен Ел басында басқарып отырған адамның қасиеттерімен байланысты болғаннан кейін, ойшыл оның қандай болуы керектігіне аса зор назар аударған. Ойшыл ондай адамның он екі қасиеті болу керек дейді. Сонында олардың бәрін алты тұлғалық қасиеттерге әкеліп тірейді. Енді соларға назар аударарамыз. Біріншіден ол- даналық дәрежеге жетуі керек, яғни барлық істі ақыл-ой елегінен өткізіп, халықтың тарихи тәжірибесіне, әдет-ғұрыптарына, адамгершілік түсініктеріне сай келтіруі керек; екіншіден, ол- білімді адам болу керек, өзінің есінде өткен тарихтағы заңдар, әдет-ғұрып нормалары мен ережелерін жақсы білуі керек; үшіншіден, әрқашанда тапқырлық көрсету керек, өйткені өмір үне бойы өзгерісте, олай болса елдің алдында бұрынғысоңғы болмаған жаңа ақуал пайда болып, бұрынғы басқару тәсілдерінің бәрін, жоққа шығаруы мүмкін. Сондай жағдайда өмірге жаңаша қарап шығармашылық тұрғысынан жаңа шешімдерге жету қажет; төртіншіден, аңғарғыш, көреген болу қажет. Ел басшысы- тек бүгінгі күнді ғана ойлап қолмай, болашақ ұрпақтардың өмірі қандай болмақ; негізгі мақсат-халықтың әлауқатын өсіру-оны естен шығармау керек; бесіншіден, Өзінің сөзімен халықты елдің заңдарын бұлжытпай орындауға бағыттау болмақ; алтыншыдан, Ел басының денсаулығы, дене күші жақсы болуы керек; ол оған соғыс жүргізген кезде әсіресе қажет болады. Әл-Фараби елбасшылығына лайықты, осы көрсетілген қасиеттердің бәрі бойында бар тұлғаның сирек кездесетінін атап өтеді. Сондықтан, бұл қасиеттер екі тұлғада жиналса, онда олар бірігіп басқарсын дейді. Ал екі адамның бойынан табылмай, төрт-бес адамнан табылса, олар бірге қосылып басшылық жасауы керек. Сонымен қатар, ел басына керек негізгі қасиет – ол даналық. Егер белгілі бір уақытта елдің басшылығында даналық болмай қалса, онда елдің бірінші басшысы тіпті болмай-ақ қойсын, ондай қалаға қауып төнеді,- деп ескертеді ұлы ойшыл [4, 137-138 б.]. Әл-Фараби қоғамды мемлекеттен бөлiп қарамайды. Қоғамның өзi адамның ағзасы сияқты «Қайырымды қала» дене мүшелерiнiң бәрi де тiршiлiк иесiнiң өмiрiн сақтау, оны анағұрлым толыққанды ету үшiн бiр-бiрiн толықтырып тұратын адамның сау тәнi секiлдi көрiнедi. Өйткенi, қоғам да оның толыққанды мүшелерiнен тұрады және олар да бiр-бiрiн қажетсiнедi. Адамдардың әлеуметтiк теңсiздiгi туралы айтқан 42 әлФараби «адамдардың әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман әрекеттер де әуел бастан жаратылысынан дарымайды» олар адамдардың бiр-бiрiне деген үстемдiк құруға ұмтылысынан пайда болған деген ой түйедi. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» трактатында әлФараби әлеуметтiк әдiлеттiлiк пен еркiндiктi орнықтыратын – iзгiлiктi қоғам туралы ой қозғайды. Мұндай қоғамды ұлы ойшыл «әрбiр адам екiншi адамның өмiр сүруiне қажеттi үлесiн беретiн, бiр-бiрiне көмектесетiн адамдарды бiрiктiру арқылы ғана адам өз табиғатына сай жету дәрежесiне ие болатын» қоғам түрiнде елестетедi. Халықтың аз қамтамасыз етiлген топтарын мемлекеттiк қолдау туралы бұдан мың жылдан астам бұрын айтылған ғұлама идеясы бүгiнгi күнi де мемлекеттiң iшкi саясатындағы басты мiндеттердiң бiрi болып саналады. Осындай «жетiлдiрiлген қоғамда, әл-Фарабидiң айтуынша бiрбiрiмен қарым-қатынас жасау, көмектесу, қолдау, ұжымдасу адамдардың өмiрлiк қажетiне айналады». Әл-Фараби мұндай қоғамды тумысынан табиғат берген он 25 екi қасиетi бар ақылды, бiлiмдi, сабырлы, рухани билiктi iзгiлiктi билiкпен ұштастыратын, адам қасиеттерiн бағалауға қабiлеттi адам басқаруы керек дейдi [5, 173 б.]. Әрбiр отбасын қоғамның кiшкене бөлшегi ретiнде қарастырған әл-Фараби оның өзiнiң жеке мақсаты болады, бiрақ бұл мақсат қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа қызмет етуi тиiс, яғни адамдар өзiнiң жеке мүдделерiн қоғам мүдделерiне бағындыруы керек дегендi айтады. «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөзiнде» ол отбасы мүшелерiн (Аристотель сияқты) бiрнеше бөлiкке бөледi. Олар ерi мен әйелi, қожайыны мен қызметшiсi, ата-ана мен балалары, мүлкi және оның иелерi. Үйдiң өзiне тән мақсатын қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа жұмылдыруын әл-Фараби адамдардың адамгершiлiк қасиеттерiнiң көрiнiсi деп есептейдi. Ал адамдардың көздеген мақсаттарына жетуi оның өзiне ғана байланысты, шын ақыл-парасатқа, iзгiлiкке, игiлiкке тек адам ғана қабiлеттi, бұл адамның қолы жете алатын ең биiк бағыт деп ой қозғайды ұлы ойшыл. Адамдардың рухани жетiлуiнде де дiн мен философияны салыстырған әл-Фараби, философия дәлелдеудi, дiн сенудi қажет етедi, бiрақ екеуi де адамдардың ақиқатқа жету жолына көмек бере алады дейдi. Философия мен дiндi, әсiресе этиканы жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкiндiк беретiн ғылым ретiнде қараған ол, адам баласын жаратылыстың ең құндылығы, сондықтан да адамдар арасындағы өзара құрмет пен мейiрбандықты, сыйластықты жоғары қояды. Адамның шын бақытқа қол жеткiзу тек осы дүниеде ғана мүмкiн екендiгiне назар аударған әл-Фараби, адамдар өзiн-өзi жетiлдiруi және қиындықтан қашпауы тиiс дейдi. Оның пікірінше, адам өмiрiндегi «жақсылық» пен «жамандық» құдайдан емес, адамдардың күнделiктi белсендi әрекетiне ғана байланысты. Адамның табиғи қабiлетi жақсы әдеттi де, жаман әдеттi де iстеуге бiрдей мүмкiндiк бередi, ал оны таңдау адамның iзгiлiктi мiнез-құлқына келiп тiреледi. Сондықтан да адамның жақсы iстерге үйiр болуы оның мiнез-құлықтық жетiлуiне де тәуелдi. Бүкiл араб саяси философиясында саясатқа көзқарас оның адамгершiлiк мазмұнымен 43 сипатталып, саясат «саяси адамгершiлiк философиясы» ретiнде көрiнедi. Сондықтан әл-Фараби саясаттың басты мақсаты адамдарды бақытқа жеткiзу, игiлiкпен жеткiзу деп санайды. Қайырымды қаланың орнығуында әл-Фараби мұсылман құқығының принциптерiн талап етпейдi, оны ақыл-парасаттың дамуы мен қайырымдылықтың нығаюымен байланыстырады. Ол тұжырымдаған жағдайдың бәрiнде мұндай қала билеушiлерi моральдықэтикалық қалыпқа сай болып келедi, олардың ешқайсысының исламға тiкелей қатысы жоқ. Бiрақ Араб халифаты заманында өмiр сүрген әл-Фараби зерттеулерiнiң тақырыптық шеңберiнде саясатты мұсылман құқығы доктринасымен, дiни догматикасымен бiр қатарға қояды. Дегенмен, грек философиясының ықпалын терең сезiнген ол бұл бағытта түбiрлi бетбұрыс жасамайды. Грек философиясын мұсылман құқығы, дiнi және құқықтық теориясымен байланыстырып, одан саясат туралы жалпы iлiм жасауға талпыну бұл iлiмнiң дiнимұсылмандық сипатын бiлдiрмейдi. Әл-Фараби саясат туралы iлiмдi мұсылман құқығымен, догматикасымен салыстыру арқылы олардың құдайлық бастауы туралы ұқсастығын емес, бұл iлiмдердiң адам iс-әрекетi мен мiнез-құлқындағы әртүрлi жақтарға тигiзген әсерiнiң мәнiн атап көрсетедi. Әл-Фарабидiң саясат туралы айтқан құнды ойлары Араб шығысы мен Орта Азия елдерiнде саяси-құқықтық iлiмнiң одан кейiнгi дамуына өз ықпалын тигiзе алды. Оның саяси идеялары орта ғасырлық және жаңа заман ойшылдарының еңбектерiнде көрiнiс тапты. ӘДЕБИЕТТЕР 1.Ә.Дербісалиев. Қазақ даласының жұлдыздары, Алматы, 1995. 2.История политических и правовых учений /Под общ. ред. В.С.Нерсесянца, М., 2001. 3.История политических и правовых учений: Учебник /Под ред. О.Э. Лейста. М., 1997. 4.Мырзалы С. Философия. А., 2010. 5.Әбу Насыр әл-Фараби. «Қайырымды қала» - Алматы, Халықаралық Абай клубы, 2015. 6. ӘЛ-ФАРАБИДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ЖӘНЕ БАСҚАРУ ТУРАЛЫ ІЛІМІ Исаева Л. Н Ақтау 2020 Әбу –НасырӘл-Фарабидіңэтикалықжәнеэстетикалықкөзқарастары Қыдыр Маржан Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Философия мамандығының 2-курс студенті Ғылыми жетекші: Амиркулова Ж.А. Әбу Насыр Әл-Фараби Әбу Насыр Мұхаммад ибн Мұхаммад Тархан ибн Узлағ әл-Фараби ат-Турки (870 - 950 ж.ж.) - әлемге әйгілі ойшыл, 44 философ, социолог, математик, физик, астроном, лингвист, логик, музыка зерттеушісі. Әл-Фараби көптеген ғылыми зерттеулерге өз үлесін қосқан данышпан ғалым десек артық айтқанымыз емес. Менің қозғағалы отырған тақырыбым Әл-Фарабидің этикалық және эстетикалық көзқарастары. Кемеңгер ойшылдың философиялық мұрасында адам этикасы, өз қоғамындағы адамының мінез-құлқы, өз-өзін ұстай білуі, жанындағы адамдардың тағдырына жауапкершілікпен қарауы адам этикасындағы басты мәселелер десек болады. Егерде адам бойында өнегелі қасиеттер мен қайырымдылық болмаса, ғылымдада жетістікке жетуі екі талай. Этикалық ізгіліктер адам бойындағы жанның алға қарай ұмтылуына әсерін тигізеді.Мәселен оларға ұстамдылық, батылдық, жігер, қайраттылық пен шыдамдылықты жатқызамыз. «Әл-Фараби этикасы адам бойындағы ізгі қасиеттерді дамытуға, дәріптеуге, тәрбиелеуге шақырады». Адам ең алдымен адамгершілік қасиетін жоғалтпауы тиіс. Өз ортасында адамның этикасы сөйлеу мәнері мен өз ойын жеткізу барысындада да байқауға болады.Этиканы көп салада қарастыруға болады.Соның бірі ғылымдағы этикаға тоқталатын болсақ ғылыммен айналысатын адам, бойындағы жаман қасиеттер мен қатар құмарлықпен күресіп, қоғамдағы құбылыстарды зерттеу барыснда кейбір сәттерге тосқауыл қойып, өз көзқарасын жеткізе білуі тиіс. Ғылым, тәрбие мен жақсы мінез-құлық бір-бірімен тығыз байланысты. Шынында ғылыммен айналысатын адам-қайырлы адам, ол ешқашанда өлімнен қорықпайды. Ол өлімді өзінен алшақ ұстап, өмірін ұзартуға барынша тырысады. Өмірін ұзартуға тырысқан ғалым сапалы пайдасы көп өзін бақытты ететін істерді көбірек жасайды. Әл-Фарабидің зерттеулерінде тағы бір этикалық көзқарас ата-ананы құрметтеу. Баласы үшін барлық ізгі істер мен жақсы қасиеттер ата-ана алдында жасалуы тиіс. Ата-ананы сыйлау, барынша көңілдерінен шығып, олардың разылығыналу бала үшін ең бірінші парыз болып есептеледі. «Әл-Фараби діни тұрғысынан этиканы Құранмен байланыстырды. Этика Құранда «жақсылық», «зұлымдық», «әділеттілік» ұғымдарын қарастырған болатын». Құдай жаратқан бұл қасиеттер адамдар үшін ортақ. Адамдар қорыққанан емес, өз бойындағы жақсы қасиеттерін одан әріге қарай дамыту үшін ізгі істерді жасаған жөн. Тек Алла алдында сауап жинаумақсатында емес, өз жүрек қалауы арқылы сол игі істерді жасау үшін қамдану қажет деп есептеймін.Әл-Фараби өзінің этикасында жамандық және жақсылық атауларын былай қарастырады: Жамандық- жақсылық сияқты емес, ол болмыс жоқ жерден пайда болған дейді. Жақсылық - өмірдің мәнмағынасының бір бөлігі сондықтан ол өмірмен біте қайнап жатыр. Енді Әл-Фарабидің әлеуметтік этикалық трактаттарына тоқталатын болсақ, әлеуметтік этика трактаттары- әлеуметтік-этикалық мәселелерге арналған шығармаларының жинағы. Оларда әл-Фараби қайырымдылық, ізгілік, ар-ождан, даналық, кішіпейілділік секілді қасиеттерге философиялық тұрғыдан өз көзқарасын білдіреді. Бақыт және оған жету жолдары туралы 45 айтады. "Адам өмірінің мақсаты бақытқа жету болғандықтан, ең алдымен оның не екенін ұғынуы және сол бақытқа жету үшін не істеуі керек екенін білуі қажет" дейді. Адамзат қоғамының дұрыс бағытта дамуы әлеуметтік тәртіпке, әлеуметтік құндылықтар жүйесіне тікелей байланысты екенін көрсетеді. Трактаттар орыс және қазақ тілдерінде алғаш рет 1975 жылы жарық көрді. Бұл жинакка әл-Фарабидің этика тақырыбына жазған "Ӏзгі қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат", "Бақытқа жету туралы", "Бақытқа жол сілтеу", "Азаматтық саясат", т.б. еңбектері енген. Ал эстетикалық көзқарастарына тоқталатын болсақ. Егер біз, қазіргі заман термологиясымен айтатын болсақ, - эстетика мәселелерімен, осы кезге дейін әл-Фарабидің музыка, риторика, поэтика еңбектерінде көрініс тапқандығын байқаймыз. Оның эстетикалық көзқарастары аз зерттелген. ӘлФарабидің пікірінше эстетика бұл-өнер. Ал өнер дегеніміз адамның өз туындысы, оның қызметі – адамға оның білімі мен моральдық қабілеттерін жетілдіруге ықпалын тигізу. Өнердің қайнар көзі болмыстың өзі болып табылады, ал оны жасаушы адам ғана. Әл-Фарабидің эстетикалық еңбектері деп оның келесі трактаттарын айтуға болады: «Поэзия өнерінің канондары туралы», «Риторика», «Поэзия (өнері) туралы», «Бақытқа апарар жол», «Бақытқа жету туралы». «Музыка туралы үлкен кітап». Әл-Фарабидің болмыс пен логика, әлеуметтік утопия мен этика туралы ілімдері де оның эстетикалық көзқарастарын қамтып көрсетеді. Әл-Фараби өз трактаттарында эстетиканың негізгі категориясын, атап айтқанда әсемдік категориясын ашуға және оны негіздеуге үлкен назар аударады. Ойшылдың пікірінше, әсемдік – бұл адамның дене, рухани және өнегелік сұлулығының көрінісі. Оның эстетикасында әсемдік пен сұлулық біртұтастықта көрсетілген. Адамдарда үйлесушілікке, ырғақтылыққа және сұлулыққа деген табиғи (туа біткен) бейімділік бар. Біздің мақсатымыз әл-Фарабидің эстетикалық мұрасын жай ғана талдау емес, онысонымен қатар оның идеялары мен мәдениетке тигізген ықпалын ашу. Ғалымның эстетикалық көзқарастарын түсінуде, Еуропада ортағасырларда танымал болған және музыка теориясының дамуына ерекше ықпал еткен оның «Музыка туралы үлкен кітабы» ең маңызды тарихи мағұлматтар көзіболып табылады. 1967 жылы ғана «Музыка туралы үлкен кітап» Каирда толық ескертулермен және алғысөзбен (көлемі 1200 беттен асады) түпнұсқа тілінде жарық көрді. Жоғарыда атап өткеніміздей бұл кітаптың Қазақстандағы аудармасы 1992жылы баслып шықты. Әл-Фарабидің бұл кітапта қарастырылатын, мәселелердің тізімі төмендегідей: - Әуен категориялары және музыка өнерінің аспектілері. - Музыкалық дарын әуенінің тууы. - Адамның жанына әр түрлі әсер ететін музыкалық жанрлар түрлері. - Орындаушылар дарыны: ән салу және аспаптарда ойнау. - Музыкалық білім (практикалық жаттығулар мен теориялық оқу). - Музыкадағы «табиғилық» түсінігі. - Музыка теориясының негізгі принциптері. - Теориялық өнердің кәсіби әншінің мінездемесі. 46 - Адам қабылдау үшін үйлесімді табиғи әуендер. -Үйлестірушілік немесе дыбыстардың үндестігі. Әуендегі үндердің орналасуы. Дыбыстық интервалдар. - Шахруд пен лютня – табиғи үндерді еске түсіруге арналған аспаптар. - Гомегендік үндер тобы. Октава, квенто және кварта; - Қатты және жұмсақ диотоникалық жанрлар (түрлері). Жартылай үндер туралы. - Үндерді сандармен көрсету. Үндер туралы теориялық және практикалық түсініктер; - (Музыка өнерінің теориялық негіздері). Музыкалық алғашқы негіздер (принциптері). Музыка (гармонияның) он кемелі; - Музыканың алғашқы негіздерін (игеру) әдістемесі. (Индуктивті және дедуктивті әдістер. Қорытындылай келе Ұлы ғалымның осынау этикалық көзқарастарынан терең мағыналы ойлардың лебі еседі,ол адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының ең биік шоқтығы, сондықтанда адамды құрметтеу, қастерлеу қажет деп есептеген. Сонымен қатар адам баласы өз бойындағы адами қасиеттерді жоймау қажет. Ал этика осы адам баласының бойындағы қасиеттерді сақтап қалу үшін берілетін құрал десекте болады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қабылова А. Әбу Насыр Әл-Фараби философиясындағы білім мен зерде. Алматы 2009 2.Шостакович Д. Национальные традиций в музыке. Курьер. Музыка столетий. – Париж, 1975. 3.Трактаты о музыке и поэзий. – Алматы,1973 ӘбуНасыр әл-Фараби философиясының қайырлы қоғам идеясының қазіргізаманғы өзектілігі Аділханқызы Мадина Алматы, Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті Есеп және Аудит мамандығы, 2 курс студенті Ғылыми жетекші: Сырбаев Е.Ө. Қазақстан тарихы және Қазақстан халықтарыныңмәдениетікафедрасыныңағаоқытушысы Аннотация. Бұл мақалада қоғам, идеалды қоғам деген көзқарастар кеңінен қарастырылды. Философ Әбу Насыр әл-Фараби берген идеалды қоғамды құру қағидаларына, принциптеріне ерекше назар аударылды. Қазіргі үкіметте Әл-Фараби шығарған ережелерді ескеру қажет деген қорытынды жасалды. Сондай-ақ, ғылыми зерттеу негізінде әл-Фараби трактаттарындағы бақытқа жету жолы, оның ішіндегі, жеке адамның бақыты мен қоғам (мемлекет) ізгілігінің негізі екендігін дәлелдеуге тырысты. «Қайырымды қала 47 тұрғындарының көзқарасы», «Бақытқа жету туралы кітап», «Бақыт жолдарының көрінісі», «Азаматтық саясат» сынды еңбектерінен нақты мысалдар көрсетіліп, мақаланы жазу барысында сараптама, талдау, логика, баяндау мен салыстыру сияқты әдіс-тәсілдер қолданылды. Кілт сөздер: философия, қоғам, адам, мемлекет, идеалды қоғам, трактат, бақыт Кіріспе. Мінсіз қоғам құру мүмкіндігі туралы идеялар ежелгі уақыттың кезінде-ақ пайда болды. Әйгілі философтар мен ғалымдар өз еңбектерінде осы мәселені қозғаған – біреулері ішінара тақыласа, енді біреулері бүтін бір трактаттар арнап жазған: Аристотель мен Платон, Гоббс пен Локк, Чаадаев пен Герцен – бәрі де идеалды қоғам, идеалды мемлекет қандай болуы керектігі туралы ой қозғаған. Әрине, олардың әрқайсысының осы «идеалдылық» туралы өзіндік көзқарасы болды. «Қоғам» дегеніміз не? Бүгінгі таңда бұл сұраққа нақты бір жауап жоқ. Қоғам деп өмір мен әрекеттің тарихи түрде шартты әлеуметтік формамен біріктірілген адамдардың жиынтығын немесе кез-келген мақсат үшін ерікті, үнемі жұмыс істейтін адамдардың бірлестігін атауға болады [1]. Э. Дюркгейм: «Қоғам – бұл ұжымдық көріністерге негізделген индивидуалды рухани шындық», - деген екен. М. Вебердің көзқарасы бойынша, қоғам – бұл басқаларға бағытталған әлеуметтік әрекеттердің өнімі болып табылатын адамдардың өзара әрекеті. К. Маркс берген анықтаманы да ұмытпаған жөн, ол белгілі бір тарихи дамуға ие, өзара бірлескен әрекеттері барысында дамитын адамдар арасындағы қатынастардың жиынтығы ретінде қоғамды атайды. Жоғарыда аталған барлық ұғымдардың өзіндік ерекшелігі бар, бірақ олардың бәрін бір ортақ қасиет біріктіреді – қоғам әрқашан бірнеше адамдардың бірлестігі, бұл – ұжым, бұл – адамдар арасындағы қарым-қатынас. Демек, қоғамды құраушы – жеке адам. Десе де, «идеал қоғам» деген не?» деген сұраққа жауап беру әлдеқайда қиынырақ, өйткені оған жауап берудің бірыңғай тәсілі жоқ. Мысалы, Платон идеалды қоғамды үш тең емес әлеуметтік топтардың: билеушілердің, стратегтердің және өндірушілердің одағы деп санады. Осылайша, идеалды қоғамда барлық адам өз міндеттері есебінде тең бола алмайтындығын көрсетіп отыр, керісінше, әр адам өзіне жүктелген белгілі бір функцияны, өзінің рөлін орындайды, себебі әр адамның өз жаны бар. Барлығына ортақ болып «әділеттілік» саналады. Аристотель «қоғам» және «мемлекет» ұғымдарын өзара тең санаған. Ол идеалды мемлекет, сәйкесінше қоғам, деп мүмкіндігінше көп адамдар үшін бақытты өмір сүруді қамтамасыз ететін мемлекетті атайды. Ол көзқарасында, мемлекет деген – ортақ игілік үшін бірігетін адамдардың саяси қоғамы. Негізгі бөлім. Бұл мәселені зерттеуде ежелгі Шығыстың көрнекті философы Әбу Насыр Әл-Фараби (837-950) мемлекет пен қоғамға қатысты шығыс утопиялық көзқарастың бастауын салған. Әл-Фараби Орта және Таяу Шығыстағы аристотелизмнің негізін қалаушы, «Аристотельден кейінгі екінші ұстаз», классикалық араб-мұсылман философиясы мектебінің жарқын 48 өкілдерінің бірі болып саналады [2]. Оның «Ізгілікті (қайырымды) қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат», «Бақытқа жету туралы кітап», «Бақыт жолдарының көрінісі», «Азаматтық саясат» және тағы басқа еңбектері идеалды мемлекет идеяларын бейнелейді, мұнда Платон мен Аристотель сында грек философтарының саяси және этикалық идеялары негізге алынған. Әл-Фарабидің әлеуметтік және мемлекеттік құрылымға көзқарасын, мұраттарын сипаттай отырып, ең алдымен, адамның рөлі мен орны туралы оның түсінігін атап өткен жөн. Рас, біздің ойымызша, осы жөнінде Г.Г.Нагиев былай деп пікір білдірген: Әл-Фараби адам бақытын барлық діни ережелер мен талаптардан жоғары қояды [3]. Идеалды қоғам құру үшін алдымен ізгі адам болып, тазалықпен, ізгі істер арқылы келу керек. «Бақыт – бұл әр адам ұмтылатын мақсат, өйткені бұл кемелдіктің, мүлтіксіздіктің бейнесі іспеттес. Мұның түсіндірмесі сөзді қажет етпейді, өйткені бұл барлығына өте танымал нәрсе», «Бақытқа апаратын жол» трактаты осындай сөздерден басталады [4]. Әл-Фараби мемлекет қызметінің мақсатын әр адамның бақытына жету деп санайды. Мемлекет пен қоғамның жалпы тағайындалуы үшін ол «қала» (АльМадина) ұғымын енгізеді. Қала екі түрлі болуы мүмкін: «қайырымды» және «қайырымсыз», екіншісі азғындықпен, надандықпен, тек билік, ақша, тәндік ләззаттарды алғысы келген қатыгез адамдарымен сипатталды. Қайырымсыз қалалардың да бірнеше түрі болды: «мәдениетсіз қала», «айырбастау қаласы», «билікті сүйетін қала», «өнегесіз қала». Бұл қалалардың барлығын материалдық байлыққа, билікке деген ұмтылыс, бәрінен бұрын материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру ниеті біріктіреді. Қайырымды, идеалды қала – мемлекет қандай болуы керек? Әл-Фараби бұл сұраққа адам ағзасымен салыстыра отырып, барлық адам ағзалары бірбірімен өзара әрекеттесіп, көмектесіп, денсаулықты сақтай, және адам денесін сау ететін мысал келтіре отырып жауап береді [5]. Осылай барлық адамдар – осы қала-мемлекеттің тұрғындары өзін әл-ауқатымен, бақытымен қамтамасыз ете отырып өзара әрекет жасасуы керек. Осылайша, әл-Фарабидің көзқарасы бойынша «идеалды қоғам дегеніміз – идеалды мемлекет» деген тұжырым жасауға болады. Ол сондайақ Аристотель сияқты осы ұғымдарды теңестірген. Идеал қоғам – мемлекет – бұл жалпыға ортақ бақытқа жетуге, өзара көмек, өзара құрмет, қолдау және түсіну арқылы барлық қажеттіліктерді қабылдамай, материалдық игілікке, даңқ пен байлыққа деген қызығушылықтан бас тарту арқылы әділеттілік пен өркендеуге, бақытқа қол жеткізуді мақсат ететін «қайырымды» адамдардың бірлестігі. Айта кету керек, әл-Фараби ізгі қасиеттерге ие болуы тиіс қала-мемлекет басшысының рөліне де үлкен мән берген, атап айтқанда: - даналық; - мінсіз ойлау; - сендіре білу; 49 - елестету қабілеті; - қасиетті соғысты физикалық түрде жүргізу мүмкіндігі; - денесінде проблема болмауы. Әл-Фараби бостандық, жалпыға бірдей теңдік, өзара құрмет, ынтымақтастық, әрбір адам ұмтылуы тиіс мінсіз, әділетті қоғамды көргісі келді. Г.Г. Нагиевпен келіспеуге болмайды, ол әл-Фарабидің көзқарастары мен идеялары құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды орнықтыру, қоғамда келісім мен бейбітшілік қағидаттарын қабылдау тұрғысынан өзекті бола түседі деп тұжырымдайды. Адамзаттың тарихи дамуы барысында бақыттың мәні мен оған жетудің жолдары туралы түрлі көзқарастар, ілімдер қалыптасты. Философиялық ойлау тарихында бұған көптеген мысалдар бар. Егер кейбір ілімдерде тек бір адамның бақытына жету идеясы алға тартылса, басқаларында тұтастай қоғамның бақыты туралы идеялар айтылады. Бұл мағынада адам бақытын жалпы адамзаттық үйлесімділікте көрген ұлы философ Әбу Насыр Фарабидің көзқарастары бақыт мәселесінің ерекше шешімімен және қазіргі көзқарастарымен ерекшеленеді. Тұжырымдар мен ұсыныстар. Жеке адамның әл-ауқатқа қол жеткізуі қоғамның әл-ауқатын жақсарту арқылы мүмкін болады деген пікір әл-Фараби философиясының басты тезистерінің бірі болып табылады. Жеке адам, басқалармен қарым-қатынас жасамаса, бақытты өмір сүре алмайды. Адам өз бақытын отбасының, достарының және балаларының бақытында көреді. Адамдар өз қажеттіліктерін қанағаттандырып, өз армандарын жүзеге асырған кезде бақытқа басқа адамдармен ынтымақтастық пен өзара көмек арқылы қол жеткізеді. Оның бұл идеясы бұрынғы құндылықтар құлап, экономика әлсіреп, айқын көрініс табатын қоғам дамуының өтпелі кезеңінде ерекше маңыздылыққа ие болады. Қорытындылай келе, әл-Фарабидің көптеген идеялары қазіргі қоғам мен мемлекетті құрудағы негізгі қағидаттарға айналуы керек екенін атап өткім келеді. Қазақстан Республикасының Конституциясында негізінен әлФарабидің және оның алдындағы адамдардың идеялары көрсетілген ережелерді кездестіруге болады. Мысалы, 12-бапта адам, оның құқықтары мен бостандығы мемлекеттегі ең жоғары құндылық деп жарияланған, ал оны мойындау, құрметтеу және қорғау мемлекеттің міндеті; ал 21-бап ҚР-ның саясаты адамның лайықты өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға бағытталғандығын растайды; осы және басқа да көптеген адамдарның заң, сот және тұтастай мемлекет алдындағы теңдігін мойындайтын баптар бар [8]. Бірақ бір бекіту жеткіліксіз. Осы ережелердің барлығын орындау қажет, нормалар ешқандай ерекшеліктерсіз сақталуы керек. Мемлекет онда өмір сүретін қоғамнан, ал қоғам – адамнан басталады. Барлығына лайықты, бақытты өмірді қамтамасыз ету, адамды өзін-өзі жетілдіруге итермелеу арқылы мемлекет қоғамды, демек, өзін жетілдіруді қамтамасыз ете алады. Әдептілік, жақсы ойлар мен істерді қолдау, өзара 50 сыйластықты ұстанып, билікті асыра пайдалануды, заңсыздықты басу – бұл әл-Фараби жазған идеалды мемлекет құрудың негізгі қағидаттары. Әл-Фараби өзінің ілімінде білімнің күші туралы идеяны алға тартады, әркім өз іс-әрекетінде белсенді және еркін екендігіне, әркім білімге, ізгілікке және бақытқа ұмтыла алатындығына және барлық адамдар дүниеге келгеннен тең екендігіне сенім білдіреді. Қазіргі Қазақстандағы үйлесімді дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеудің мемлекеттік бағдарламасының айтылған міндеттерін әл-Фарабидің жоғарыда айтылған ойларымен салыстыра отырып, ағартушының идеялары уақыт өткен сайын үйлесімді болып келеді, ғасырлар өтсе де, өзектілігі мен құндылығын жоғалтпады және адамзат үшін және оның бақыты үшін болашаққа бағыт беретін бағдарлама бола алады деген қорытындыға келу керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Ожегов С.И. Словарь. М., 2005. 560-бет. 2. Нагиев Г.Г. Политическая философия Аль-Фараби и вызовы современного мира // Сб. науч. тр., посвященный 90-летию МГАВМиБ им. К.И. Скрябина. М., 2009. 243-247-беттер. 3. Нагиев Г.Г. Указ. соч. С. 243-247. 4. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата: Наука, 1973. 436бет. 5. Сперанская Н.В. Эпистрофе как восстание. Добродетельный Град АльФараби // Материалы семинаров по проблемам современной философии и социологии. М., 2011. Вып. 2. 186-190 беттер. 6. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет 7. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 8. Қазақстан Республикасының Конституциясы: [1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)] // https://online.zakon.kz/ Абай Құнанбаевтың еңбектеріндегі адамгершілік мәселесі Қайрулла Д.М. 2 курс студенті, Ғылыми жетекшісі : ф.ғ.к. (Қазақстан Тарихы әлеуметтік ғылымдары) кафедрасының доценті Божбанбаев Б.М Т.Қ.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА. Алматы қ. Аннотация Бұл мақалада ұлы гуманист Абай Құнанбаевтың философиялықпедагогикалық көзқарастары адамгершілік тәрбие мәселесіне арналған. Әр адамның өміріндегі моральдық принциптер мен адамгершілік 51 құндылықтарды қалыптастырудың негізгі жалпыға ортақ мәселелеріне ерекше назар аударылады. Әр халықтың рухани және моральдық тірегі бар. Қазақ халқының санасындағы осындай іргелі тіректердің бірі - көрнекті ағартушы Абай Құнанбаевтың шығармашылық мұрасы. Ағартушының еңбектерінде халық шығармашылығының дәстүрлері мен қоғам мәселелерін түсіну мүмкіндігінше бейнеленген. Абай - өткеннің ұлы гуманистерінің бірі. Адамдардың санасы мен сезімдеріне әсер ету, поэтикалық сөздер арқылы қоғамды жаңарту, адамның қадір-қасиетін терең құрметтеу - Абай философиясына тән нәрсе. «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін»,- деп ғұлама Абай шығарманың тақырыбын өзі анықтады. Ия, бұл жастарға - өз халқының болашағы үшін және оның жарқын болашағы үшін, уақыттың күрделілігіне қарамай, ұлы ойшыл, ақын, ағартушы-демократ, сенімін жоғалтқан жоқ, былай деп айтқан: «Кімде-кім жақсы-жаман ғибадат қылып жүрсе, оны ол ғибадаттан тыюға аузымыз бармайды, әйтеуір жақсылыққа қылған ниеттің жамандығы жоқ қой дейміз. Ләкин, сондай адамдар толымды ғибадатқа ғылымы жетпесе де, қылса екен», деген сөзбен аяқтайды. Тоғызыншы қара сөзінде : «Тегінде ойлаймын: бұ да жақсы, өлер кезде «әттегене-ай, сондай-сондай қызықтарым қалды-ау!» деп қайғылы болмай, алдыңғы тілеу болмаса, артқа алаң болмай өлуге». Қазақтың ұлы ақыны және ойшылы, ағартушы-демократ Абай Құнанбаевтың көп қырлы еңбегі философия, әдебиет, тарих, педагогика, психология саласындағы терең идеяларға толы. Онда қазіргі қазақ қоғамының озық идеялары көрініс тапты. Абай мемлекеттік құрылым, билер сотын ұйымдастыру, қазақ ұлттарының пайда болуы мен білімі, өнердің мақсаты, ақынның халықтың өміріндегі рөлі, өнердің формалары мен мазмұны, адамның табиғаты, танымдық қабілеттері мәселелеріне көп көңіл бөледі. Этикалық мәселені қозғап, Абай билеуші топтың құлдырау себебін ашуға тырысты. Ал қазіргі ғылыми тұлғаны зерттеу мен тәрбиелеудегі белсенді көзқарас қандай? Абай әр түрлі әлеуметтік мәртебеге қарамастан, адамдар әрине тең деген. Абай адамдардың осы туа біткен биологиялық теңдігі туралы отыз төртінші қара сөзінде былай деп жазады: « Адам баласына адам баласының бәрі - дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарда сұралуың - бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне қаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың - бәрі бірдей екен». Адамдар тең болғандықтан, олардың өз еріктерін, күштерін басқаларға еріксіз жүктеуге тырысуға ешқандай негіз жоқ, өйткені олар басқалардан еш артықшылығы жоқ. Керісінше, барлық адамдар қай ұлт өкілі болмасын бір-бірін құрметтеп, бір52 бірін жақсы көріп, тату-тәтті өмір сүріп, араздық пен бір-біріне қызғаныш білдірмеуі керек. Абай бізді эстетикалық, этикалық бет-бейнесімен, білімі мен тәрбиесімен, сезімдері мен ақыл-ойымен, идеалдары мен өмірлік мақсаттарымен қызықтырады. Адамгершілік - бұл адамды басқаратын ішкі рухани қасиеттер, этикалық нормалар, осы қасиеттермен анықталған мінез-құлық ережелері адамзат қоғамының негізгі проблемаларының бірі және ол пайда болғаннан бері педагогика ғылымының назарында. Адамдар теңдікке ие болғанымен, Абай, одан әрі адамдар бір-бірімен этикалық жағынан тең емес: кейбіреулері азғын, қатыгез, ақымақ, айлакер, ал басқалары керісінше адамгершілікті, парасатты, ақылды, қарапайым және т. Б. Адамдар арасындағы осы айырмашылықты қоршаған ортаға байланысты деп қисынды түсіндіреді. Бүгінде біз Абай атамыздың тұжырымының 100% дұрыстығына көз жеткіздік, қан төгіссіз, құрбандықсыз ғылым, ағартушылықты ,мәдениетті, және рухани байлық арқылы адамзаттың және тұтас қоғамның бойында адамгершілікті қалыптастыруға болады. Абай өзінің жоғары этикалық идеалын моральдық формуламен білдірді: «Адам бол! - адам бол, ол тұжырымдамасын ең алдымен жастарға арнады. Абай формуласының этикалық мәні «Адам бол!» ,адамның өмірдегі рөлі жоғары бағаланады. Оның түсінігінде адам ақыл мен адамгершілікті, еңбекқорлық пен білім, достық пен махаббат деген ұғымдарды біріктіруі керек. Ол өз замандастарына күн мен айдың аспанның сәні екенін еске салудан жалықпады; ормандар мен жидектер - бұл таулардың сәні, ал жердің сәні – адам. Тәрбиенің адам дамуындағы рөліне және тағдыр мен тағдырдың рецептісімен адамдардың жамандықтарын түсіндіруге тырысқан адамдарға қарсы күреске маңызды мән бере отырып, Абай адам моральдық қасиеттерді табиғи түрде қабылдамайтындығын, тек тәрбие барысында адамгершілікке жатпайтын немесе азғындыққа айналатынын баса айтты. Баланың мұғалімі кім? Әрине, бұл ең алдымен оны қоршаған адамдар. Абай оларды 3 топқа бөледі. Оқу процесін басқаруда біз бірінші кезекте жіберілген кемшіліктерді нақтылау үшін, сонымен бірге өсіп келе жатқан жеке тұлғаның адамгершілік қалыптасуындағы ауытқулар туралы ескертулерді енгізу үшін Абайдың беделін қолдана аламыз. Сонымен бұл қандай топтар? Біріншіден, бұл атаана, ағайынды, қарындас, яғни, отбасы- баланың отбасылық ортасы. Екіншіден, бұл мұғалімдер, тәрбиешілер, тәлімгерлер, яғни, баланы тәрбиелеуге кәсіби жауапты ересектер. Үшіншіден, бұл құрдастар, достар, жолдастар. Бірақ Абай өте маңызды моральдық-этикалық тұжырым жасайды: «Балалар осы категориялардың қайсысын балалар жақсы көреді, қайсысы сенеді, оның ықпалы ең күшті, маңызды болып шығады. Жақсы адам балалардың бірінші және басты тәлімгері. Абай бізді педагогикалық ойларға қаншалықты қалдырды және балалардың адамгершілік қалыптасуының тиімді жолдарын іздестірді. «Педагогика саласындағы кез-келген теоретик 53 пен практик таңдаған мұғалімдердің таңдаған санаттарына қарап, бүгінгі таңда ол қылықтардың қайсысы анықталатындығымен келісе алады. Отбасы және ата-ана педагогикасы туралы әдебиеттердің болуына қарамастан, балаға тәрбиелік ықпал ететін отбасы болып табылады». Абай өзінің редакциясында қазақ балаларының моральдары ата-аналарының, тәлімгерлерінің дұрыс тәрбие бермеуінен, сондай-ақ надан құрбы-құрдастарының зиянды әсерінен бұзылатынын бірнеше рет еске алады. Абайдың ақыл-кеңестері мен адамгершілік өсиеттеріне жүгіну бізге өзінің адамгершілік жетілмеуін жеңуге, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеуге көмектесуі мүмкін. Өзінің адамгершілік принципі "Адам бол!"Адамгершілік поэтикалық шығармалар циклінде Абай жастар үшін достық пен серіктестіктің этикалық нормаларының, ерлі-зайыптылықтағы махаббат, борыш пен ар-ождан, адами қарым-қатынастың батылдығы мен сұлулығының толық кодексін әзірлейді. т. б. Егер бір өлеңде Абай адам болу үшін не істеу керектігін үйретсе, басқаларында да адам болу үшін не істеу керектігін үйретеді. Абай адамның адамгершілік қасиеттерін өзгертудегі тәрбиенің рөлін жоғары бағалай отырып, тәрбие мен білім берудің адамгершілік мақсаттарын анықтайды. Абайдың пікірінше, тәрбиенің жоғары мақсаты-баладан еңбеккер мен патриот жасау, ал оқыту мақсаты - әлемді тану, білім алу, білім алу және мамандық алу. Басты құралдарымен адамгершілік тәрбиесі Абайда деп санайды және ол- еңбек және ағарту болды. Оның адам өміріндегі еңбектің мәні туралы айтылмаған бірде-бір туындысы жоқ. Абай еңбегін адамның өмірлік қажеттілігі ретінде және оның адамгершілік негізі ретінде жырлайды. Еңбек адамы - шынайы мейірімділіктің иесі, ол Абай бойынша "адамнын киесі" қасиетті адам. Ал ғылым, ағартуға келер болсақ, Абай барлық адамгершілік мәселелерді шешу үшін әмбебап құрал деп санайды, яғни жас адамның білімге, ақылға деген ұмтылысын тәрбиелеу. Абай этиканы ғылыми, ал ғылымды этикалық, адамгершілік ету қажеттілігін дәлелдеуге ұмтылады. Абайдың осы идеалды арақатынасына жетудің бір жолы-қанағат ету. Абайдың қажеттіліктердегі және оның іс-әрекеттеріндегі ұстамдылықтары біртұтас адамгершілік категория, өсиет ретінде көрінеді. Барлығын білу-үлкен іс. Ал адамға іс-әрекеттер мен мінез-құлықтың адамгершілік реттеушісі болып табылатын ар-ождан айтылуы керек. Ар - ождан адам қоршаған адамдардың алдында өзінің моральдық жауапкершілігін сезінеді, өйткені арождан - өз іс-әрекетінің жеке басының өзін-өзі бағалауы. Абай өз ар-намысы алдында үнемі есеп береді. Осылайша, Абай оның поэзиясы мен прозасында, оның жоғары этикалық идеалындағы " Адам бол!". Бұл, біріншіден, еңбексүйгіштік, екіншіден, білімге ұмтылу, ақылдылық, үшіншіден, ұстамдылық, төртіншіден, ар-ождандық және, бесіншіден, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі тәртіпке баулу еді. 54 Осылайша, Абай шығармашылығының ерекше ерекшелігі-ол жалпыадамзаттық мәдениетпен жақындасу арқылы өз халқын ағарту идеясын дәйекті түрде насихаттайды. Абай өзінің терең ізгілікті шығармашылығын объективті мазмұнмен ғана емес, мұғалімнің, ізгілік пен ізгілікті уағыздаушының, жастардың нағыз ұстазы мен мұғалімдердің жеке ынтық ұстанымымен тәрбиелеуді жалғастыруда. Әлбетте, адамзат болған кезде ол қандай да бір қиындықтарға қарамастан, үйретеді және тәрбиелейді. Абайдың шәкірттеріне арнаған сөздері өте өзекті болып, оны оптимизм мен өз еңбектерінің түпкі нәтижелеріне сенуге шақырады : Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң,арқалан. Сен де – бір кірпіш, дүниеге Кетігін тап та, бар қалан! Сонымен, өткен жүзжылдықта жария етілген жаңа моральдық нормалар, бір жағынан, адалдық, әділдік, ар - ұят, екінші жағынан-еңбекке деген сүйіспеншілікті, халық мүддесі үшін жанкешті күресті, адалдық, шыншылдық, ғылымды зерделеудегі табандылық, оның жоғары этикалық идеалы " Адам бол!"ғана емес, өз маңызы бар, біздің уақыт, ал сатып алған жаңа күшті дыбыстауты талап етеді. Абай осы моральдық-адамгершілік ұғымдарды талдай отырып, қоғамда жаман мысал бола тұра, ол ізсіз өтпейді, ал адамдарда жиі жаман мінезқұлықты қалыптастырады деген тұжырымға келеді. Абай адамгершілік тәрбиесінің әдістері мен құралдары туралы айта келе, балаларға ата-ана махаббатының, шыдамдылығының, көңілінің және ата-ана махаббатының қажеттілігін атап көрсетеді. Абайдың пікірінше, ең зиянды және қауіпті әдіс-бұл айқайлылық, ашулану,ызалану. "Ата - анадан, деп жазды ол, - ол алдымен ақыл емес, ашудан балалар үлгі ала алмайды." Өзінің бірқатар шығармаларында ол: балалардың мінез-құлқы олардың атааналарының, тәлімгерлерінің дұрыс тәрбиелмеуі салдарынан бұзылып отыр. Балалар құрдастарының, достарының және жолдастарының зиянды әсерінің нәтижесінде бұзылады. Сонымен, ата-аналар балаларды тәрбиелеуді есептік мақсатпен байланыстырады. Біріншіден, өз балаларының атынан олар тек өз мұрагерлерін ғана көреді; екіншіден, өлгеннен кейін рухани аталар; үшіншіден, қарт жастағы асыраушылар. Абай балаларды тәрбиелеу мақсатында осы көзқарасқа қарсы шықты. Оның пікірінше, барлықкөрсетілген мақсаттар болашақ азаматтың ар - намысын қорлайтын өзімшілдік. Абайдың педагогикалық мұрасында адамгершілік тәрбие туралы айтылғандарды қорытындылай келе, ол сол уақытта қалыптасқан педагогикалық ғылымда кеңінен пайдалана отырып, адамның адамгершілік тәрбиесінің өте үйлесімді жүйесін құрғанын атап өткен жөн. Оның жүйесінде достық, ар-ождан, ерік, ұят, жалқаулық, қиянат, қорқақтық және т. б. сияқты адамгершілік категориялардың интерпретациясы берілген. 55 Абайдың, ақын мен ағартушының бай мұрасынан біз үшін ең құнды идеялары, болашаққа ұмтылған және халықты жарыққа, білімге шақыруға бекем бел буған оның прогрессивті идеялары болып табылады. Бұл идеялар жас ұрпақты ақыл-ой тәрбиесінің өзіндік бағдарламасына айналды. Абай Жаңа адамның идеалын бекітуге ұмтылды - ақыл-ой мен білім беруге ұмтылушы, еңбек пен ғылым жанашыр идеалын бекітуге ұмтылды. Сондықтан Ұлы Абай былай деген : Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып шаттанба Ойнап босқа күлуге, Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. Пайдаланған әдебиеттер тізімі. 1. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық). – Алматы: Көркем әдебиет, 2002. – 368 б. 2. Абай Кунанбаев. Избранное. Серия «Мудрость веков». – М.: Русский раритет, – 426 с. 3 Құнанбаев А. Книга слов / Пер. с каз. Р. Сейсенбаева. – Семипалатинск, 2001. – 218 с. 3. Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. – Алматы: Гылым, – 334 с. 4. Мамырбекова А.С. Нравственный оптимизм Абая // Мысль. – 2007. – № 8. – 116 с. 5. Философский энциклопедический словарь. / Под ред. Л. Ф. Ильичев; П. Н. Федосеев, С. М. Ковалев; Л. Г. Панов. М. «Советская энциклопедия»; 1983.840 с. Al-Farabi’sphilosohikalviews Ахметова Альфия Агзамовна, 2 курс, книжная графика, КазНАИ Научный руководитель: БожбанбаевБауржанМуратбекович Annotation This article discusses the philosophical treatises of Al-Farabi, his work, as well as comments on the works of Aristotle and other philosophers. His views on topics such as the doctrine of being, questions of matter and its development, the properties of the inorganic and organic world, the ratio of the physical and mental, problems of cognitive activity of a person, form and level of knowledge, the doctrine of logical thinking, the connection of thought and speech, the question of reason and its role in social activities of man, etc. Аннотация 56 В этой статье рассматриваются философские трактаты Аль-Фараби, его работы, а также комментарии к работам Аристетеля и других философов. Его воззрения на такие темы, как учение о бытии, вопросы материи и его развития, свойства неорганического и органического мира, соотношение физического и психического, проблемы познавательной деятельности человека, формы и уровня знаний; учение о логическом мышлении, связь мысли и речи, вопрос о разуме и его роли в социальной деятельности человека и т. д. Philosophy of Al – Farabi Farabi Abu Nasr Muhhamed (IX-X centuries) is a world-famous philosopher during the Muslim period of the East of the early middle Ages. He was one of the first popularizers of ancient philosophy, who tried to combine the teachings of Aristotle with Neoplatonism. An outstanding scientist, philosopher, Abu Nasr al-Farabi was born in 870 in the city of Farab, located at the inflow of the Arys River into the Syr Darya now the Otyrar district of the South Kazakhstan region of modern Kazakhstan. In the IX-X centuries, city of Farab was quite a political, cultural and commercial center, a junction point of caravan roads The Great Silk way connecting with Middle-Age Europe and Asia. Places such as madrasseh attracting travelers and explorers. He has the opportunity to be acquainted with the philosophical and scientific works of the Otrar library, which, according to some scholars, considered the rich and second in the world in the number of books and manuscripts after the famous library of Alexandria. He went to Bukhara, Samarkand, lived for many years in Baghdad, being the cultural and political center of the Arab Caliphate. Al-Farabi spent the last years of his life in Cairo, Aleppo and Damascus. All these cities are located on the Great Silk Way, which contributed to the multifaceted development of thought and its mastery of 70 languages and dialects (Arabic, Greek, Persian and Russian). He studied the works of Aristotle, comprehending their meaning. Philosophy is not the last science, which was also good in mathematics, medicine, astronomy, and knew many languages despite the large number of sciences that he comprehended. Ancient Greek philosophy had a great influence on him, which clearly influenced his personal worldview. Al-Farabi had the opportunity to be acquainted with the genuine works of Aristotle, Plato and other ancient Greek philosophers. Farabi wrote comments on such work: “Category”, “Hermeneutics”, “Sophistry”, “Rhetoric”, “Logic” and “Poetics”, as well as “Introduction to Philosophy” by Porphyry and other thinkers. One of the unique Farabi works, the most popular is the treatise The Pearls of Wisdom, The Treatise on the Views of the Residents of a Virtuous City, The Philosophical Treatises, and The Big Book of Music. These paraphrases reflect not only a wide spreading of the ideas of the great Aristotle, but also in some areas of his activity provided rich material for studying the social and philosophical views of Abu Nasr himself. These paraphrases reflect attitude of 57 Farabi to Aristotle as well to various philosophical problems. A founder of Sufism Ghazali had to admit that not one of the philosophizing muslims understood Aristotelian science as deeply as Al-Farabi and Ibn Sina. Al-Farabi was a unique mastermind who absorbed the atmosphere of the cultural environment of his homeland, Iranian, Indian and ancient cultures. That is why he managed to rise above limited ideas and prejudices, to make his thinking soft and flexible. AlFarabi was able to give a synthesis of knowledge of his scope, an authentic encyclopedia of his time. Compiling comments to the works of Greek philosophers and writing various essays about them is only the first stage of Farabi's scientific activity, reflecting a certain stage in the development of his philosophical interests. Farabi is both original and informative works, the result of independent research on pressing problems of medieval socio-cultural thought. Their appearance, in our opinion, connected with the second stage of his activity, with the period of his scientific maturity, the heyday of creative independence and research abilities. According to the content of Al-Farabi’s work can be divided into the following groups: - Treatises on philosophical issues, i.e. dedicated to common properties, laws and various categories; - Treatises on the philosophical aspects of human cognitive activity, i.e. about the forms, steps and methods of cognition; - Treatises on the study of quantitative, spatial and spatial relationships of matter, i.e., arithmetic, geometry, astronomy, music; - Treatises considering various properties of matter and its types, properties of inorganic nature, animals and the human body, i.e. works in the natural sciences: physics, chemistry, optics, medicine, biology, etc. - Treatises on linguistics, poetics, rhetoric, calligraphy; - Treatises on socio-political life, features of the social system, issues of public administration, morality and its categories, problems of upbringing, i.e. work on state studies, politics, ethics, pedagogy, etc. Unable to list the names of all the works written by the philosopher, and their coverage, it is necessary to disclose the main provisions of his philosophical views. The scientific views of Al-Farabi cover almost all philosophical problems of the Middle Ages: the doctrine of being, questions of matter and its development, the properties of the inorganic and organic world, the ratio of the physical and mental, problems of cognitive activity of a person, form and level of knowledge; the doctrine of logical thinking, the connection of thought and speech, the question of reason and its role in social activities of man, etc. The questions of being, its structure and categories especially detailed in the treatises “Essences of Questions”, “Treatise on Differences”, “On the Beginning of the Existence of Accidents and Bodies”. Al-Farabi, only externally and structurally reproducing the doctrine of the stages of the emergence of being like the Neoplatonists, pursues a completely 58 different goal. The doctrine of al-Farabi leads in the opposite direction from the essence of Neoplatonism, it leads to freethinking. According to Farabi, being consists of six stages, which are simultaneously the foundations of everything that exists and connecting with each other by a relationship of cause and effect. The first stage is the root cause (al-sabab-alavval), the second stage is the second cause (al-sabab-al-sony), the third stage is the third cause, active mind (al akl al-faol), the fourth stage is the fourth ¬ cause, soul (en nafs), the fifth stage is form (al-surat), the sixth stage is matter (al-modda). Everything that exists, and everything that we know in this world, comes from these six foundations (fundamentals), and all that exists, including these beginnings, divided into two types by their nature, principles and capabilities. Things belong to the first, from the essence of which their existence does not follow with necessity. Things of this kind called "possibly existing". Another type includes things from the essence of which their existence always and necessarily follows. Things of this kind called “necessarily existing”, i.e. existing by themselves. The root cause is God. Only he is inherent in uniqueness, while the other five principles are manifold. The second reason, which formed from the first, is the existence of celestial bodies, which by their nature differ from earthly bodies. The third step, or beginning, is a certain abstract cosmic mind whose function is to take care of a rational animal and strive to bring it to a degree of perfection. The fourth, fifth and sixth causes are directly related to real earthly objects, to material things. In the philosophical system of Farabi, the main attention paid to the consideration of these three last stages of being. It is in their presentation that the content and essence of the natural-scientific and philosophical ideas of the philosopher revealed - all that is valuable and positive that he achieved. Farabi limits the power of God by removing him from interference in nature. This gives the thinker a wide opportunity to consider changes and the development of nature according to his natural laws, to approve ideas about the dominance of cause-effect relations in nature, to assert free will and the possibility of achieving human happiness in earthly life. The most important thing is that, because of such a consideration, Farabi draws a materialistic conclusion based on the eternity of the world, nature and the indestructibility of matter. He writes: it, “essential being” is the reason for the existence of all things in the sense that it gives them eternal existence and generally excludes them from non-existence. Al-Farabi’s doctrine pays much attention to the categories of substance and accident, in the explanation of which he stands mainly on materialistic positions. Considering the question of the relationship between accident and substance, about diversity and development, the transient nature of form and incident, Al-Farabi brings to the main idea of his philosophy - to the eternity of matter. Farabi pays great attention to the relationships and interconnections of form and matter. The form, in his view, is the unity of the figure, structure and other quantitative definitions, and matter is that of which things consist, that is, essence, 59 foundation. In the section “On Matter and Form” from the “Treatise on the Views of the Residents of a Virtuous City”, the philosopher writes that everything, object consists of two principles - the matter of “haul” and the form of “surat”. Form exists thanks to matter, and matter is a substrate for forms. Forms do not exist by themselves. For their existence, they need a substrate. Their substrate is matter. One of the most interesting aspects of the philosophical system of Farabi is his doctrine of knowledge, which he pays attention to in his works: “Philosophical questions and answers to them”, “The essence of wisdom”, “Comments”, “On the beginnings of the existence of forms and accidents”, etc. These works highlight the issues of the emergence of human knowledge, its relation to reality, cognition of objective reality, the degree of cognizability of the world, forms and types of cognition. When considering the problem of cognition, a scientist proceeds from the natural scientific achievements of his era and uses his knowledge in the fields of medicine, physiology, mathematics, astronomy, philology and other sciences. He considers the problem of cognition as part of the general task of ascertaining the essence of man. The problem of cognition in the philosophical system of Farabi arises from his general doctrine of man and is associated with the consideration of man as a creature distant from nature, as a subject in relation to nature - the object. In relations with the surrounding nature, man acts as a knowing subject, and nature as an object of knowledge. In the question of the cognizability of nature, the philosopher claims that a person receives all his knowledge from the outside, in the process of knowing the phenomena surrounding him. To do this, he endowed with many means and abilities: sensations, memory, representation, and most importantly - the mind. Al-Farabi linked his doctrine of reason with mystical goals, but their achievement becomes possible only thanks to the utmost tension - intellectual forces. In connection with the strengthening of rationalism in the spiritual life of society, the problem of reason in philosophy of the middle Ages becomes extremely important and undergoes comprehensive development. This problem, in the solution of which, on the one hand, valuable ideas about the nature of human cognition were reflected, and on the other, the significant influence of mysticism reflected, expressed the question of the duality of truth - philosophical and religious, specific to progressive medieval philosophy. The issues of developing the theory of reason are covered in the writings of Farabi “Civil Policy”, “Substantive Issues”, “On the Importance of Mind” (“Maani al - akl”). Equally valuable is the statement of Farabi about the specific features of logic and grammar. His interpretation of the basic properties and essences of linguistic expressions, speech and thinking confirm the provisions of modern science and testify to the depth of his ideas and the scientific approach to the phenomena studied. He points out that grammar is common with logic, but at the same time, it is different because grammar gives rules for language expressions that are unique to the language of a given nation, while logic gives rules for language expressions common to all languages. The same thought is expressed in a 60 clearer form in Ihso al-ulum: The grammar of each language considers what is characteristic of the language of a given nation and what is common in it for a given language and for another language, but not because it is common, but because it is especially peculiar to their language. The logic of Farabi is one of the most developed parts of his philosophical system. Like Aristotle in ancient Greek philosophy, he was the first in the medieval "Muslim" East to give the most detailed and systematic description of the forms and principles of logical thinking. Many of Farabi's logical propositions have retained their significance to the present time, because in general in the field of formal logic, in the field of describing the basic natural principles and forms of thinking, there have been few changes since the time of Aristotle. In many matters, relying on natural laws, the “second teacher” made scientific conclusions that contradicted official Islamic doctrine. Therefore, supporters of orthodox Islam condemned the philosophical and logical teachings of Al-Farabi, and the works were put to destruction. However, Al-Farabi was the son of his time. He is an idealist and proceeds from the theological concept of God as the creator of the world. Therefore, AlFarabi was an idealist, like many thinkers of the Middle Ages; admitted God as the root cause of being, but later emphasized the objective existence of the external world, its independence and independence from supernatural forces. Farabi defended the knowability of the world. Sources of knowledge are the senses; intelligence and speculation. Farabi praised the role of logic in the knowledge of God and developed ways to prove its existence. In Europe already in the XII-XIII centuries. Al-Farabi's works began to be translated into Latin and Hebrew, and in 1930-1932 in Paris, a French translation of the first part of the Great Book of Music, was published by French scholar Baron Rudolph d'Herlange. The name Al-Farabi has firmly entered the history of world science and culture. His works, having a great influence on the European Renaissance, became a connecting bridge for the rapprochement of cultures and philosophies of the West and the East. List of sources 1. Al-Farabi. Philosophical treatises: Alma-Ata: Science, 1972.- [L], 430 p. Translators: B. Ya. Osherovich, A. S. Ivanov, Ilyas Omar Mohammed, A. V. Sagadeev 2.https://the-gid.ru/citaty-al-farabi-filosofskie-traktaty-al-farabi.html 3.http: //elibrary.kaznu.kz/ru/node/5 Список источников 1. Аль-Фараби. Философские трактаты: Алма-Ата: Наука, 1972.- [L], 430 с.Переводчики: Б. Я. Ошерович, А. С. Иванов, Ильяс Омар Мохаммед, А. В. Сагадеев 2. https://the-gid.ru/citaty-al-farabi-filosofskie-traktaty-al-farabi.html 3. http://elibrary.kaznu.kz/ru/node/5 61 Екіншіұстазтанымындағыкемеладамтұжырымдамасы Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Философия және саясаттану факультеті, Философия маманығының 2 курс студенті Олжашев Айдын Ғылыми жетекеші: филос.ғ.к, доцент м.а. Амиркулова Жамиля Амангельдиевна Әбу Насыр Әл-Фараби ортағасыр араб-мұсылман философияның көрнекті өкілі, ұлы ғұлама. Антика дәуірінің классик философы Аристотельдің ізін жалғастырушы, Шығыс әлеміне перепатетизмді алып келген, дүниежүзі мойындаған әлемнің «Екінші ұстазы» болып табылады. Әл-Фараби Аристотель мен Платонның еңбектерін зерттеп, араб-мұсылман философиясына енгізе ғана қоймай, өзіндік бағыт қалыптастырды. Фараб қаласында дүниеге келген ойшыл, жас тайынан көптеген еңбектер оқып, Фараб, Бағдат сияқты сол дәуірдегі үлкен қалалардан білім алды. Философия мен логика, физика мен матемтаика, музыка мен поэзия, грамматика мен саясат секілді ғылымдарға аса көңіл бөліп, орасан зор үлес қосқан болатын. Әл-Фараби, Аристотель секілді өз дәурінде ғылымдарды жіктеген болатын. Олар: тілтану, логика, математика, физика, азаматтық туралы ілім. ӘлФараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "Категориялар", "Метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші "Аналитика", "Топикасы" және т.б көптеген еңбектеріне түсініктемелер жазды.Әл-Фараби сананың тек теориялық-танымдық қана емес, саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуде де алатын орнын жоғары бағалады, адамзат баласы сананы жетілдіру арқылы соғыс секілді қайшылықты жағдайды да шеше алады деп есептеді.«Адам» деген ұғым – адам баласына тән жалпы қасиеттердің жиынтығын білдіретін түсінік. Адамың әлемде алатын орны ерекше. Адам жаратылыстың, табиғаттың туындысы және әлеуметтік феномен.Әбу Насыр әл-Фараби өзінің барлық жұмыстарын адамға арнады. Арабтілді философтар шешкен басты мәселелер - білім, таным, дүниедегі ақиқатты іздеу мәселелері болды. Бұл мәселелер адам таңдауы, бостандық мәселесімен байланысты болып, адамның философия мен дінге қатынасына, білімді немесе сенімді тандау шешіміне тәуелді еді. Бұл дәуірдің философиялық ой тарихы ислам тарихымен ажырамас бірлікте болды, діни сана мен философия күрделі, қарамақайшылыққа толы, әрі әсем «алтын дәуір» деп атлаған сол кезеңнің бейнесі еді. әл-Фараби рационализмнің өкілі болғандықтан адам ақыл-оймен дұрыс шешіп қабылдау тиіс, адамның қабылдаған шешімі оның рухани дүниесінің бейнесін көрсетеді. әл-Фараби адами құндылықтарды жоғары қоя білген ғұлама, сол себепті ойшылдың философиясында этика, эстетика сынды ғылымдар бөлек тарау болып келеді. Әл-Фараби адамзат болмысының жекеше қырларын қарастыра келіп, адам өмірінің мақсаты шынайы бақытқа жету, ендеше ол бақыттың не екенін 62 біліп алып, оны өзінің мақсатына айналдырып, соған қарай қадам басуы қажет деп айтты. Ғалым Фараби рухани күш табиғатын анықтауға көп мән берген. Ол өзінің «Даналық негіздері» атты еңбегінде адам табиғатының қасиеттеріне қарай оның сыртқы және ішкі дүниесінің бар екенін айтады. Қоршаған ортаның құбылыстарын тани алатын физиологиялық дене құрылысы мен бітім болмысын құрайтын сыртқы тән сезімдері ішкі дүниеге де әсерін тигізеді. Ал ішкі құпия дүние дегеніміз - адамның рухани күштері. Оның еңбектерінде адам баласының ішкі дүниесі мен сыртқы дүниесі арасалмағына ерекше мән беріледі. Ғалымның айтуынша, рухы әлсіз адамдардың ішкі әлемін құрайтын сезім күйлерінің терең өріс алуы оның сыртқы дүниесінің белсенділігін өшіреді, яғни дүние құбылыстарын дұрыс табиғи тепе-теңдікте қабылдай алмайтындай жағдайға жеткізеді. Адам рухының тұрақтылығы, ең алдымен, оған нәр беретін, дәлелді тәжірибе мен терең ой толғаныстарының сүзгісінен өткен, сөйтіп орнықты пікірге ие болған санаға байланысты дей келіп, рухты сананың сәулесі түсіп тұрған айнаға теңейді. Араб-мұсылман ойшылы адамның рухани дамуы тікелей санамен байланысты және де ақиқатқа жету жолы деп санады.Адамның әлемге қатынасының ерекшелiгi оның өзiн және өзге адамдарды, қоршаған дүниедегi заттарды, құбылыстарды, процестердi қайырымдылық, әдiлеттiлiк, сұлулық, пайдалылық және т.б. тұрғысынан бағалап, құндылықтар арқылы қарастырумен сипатталады. Әл-Фараби философиясында адам және этика байланысының бейнесін көруге болады. Себебі, адами құндылықтар жоғары дамыған болса, адам әрқашан дұрыс жолдан таймай, өмірлік шешімді дұрыс қабылдайды. Адам дүниеге келгенен бастап, әрқашан сұрақ қоюмен жүреді. Себебі, қоршаған орта әр уақытта адаммен байланыста бола отырып не дамиды, не құлдырайды.Адамның әлемге қатынасының ерекшелiгi оның өзiн және өзге адамдарды, қоршаған дүниедегi заттарды, құбылыстарды, процестердi қайырымдылық, әдiлеттiлiк, сұлулық, пайдалылық және т.б. тұрғысынан бағалап, құндылықтар арқылы қарастырумен сипатталады. Құндылықтық қатынас әрқашанда Субъектiнiң бойында белгiлi бiр эмоциялары - қуану, сүйсiну, таңдану, табыну т.б. туғызады. Оның iшiндегi ең жоғарғысы - қасиеттерге табыну.Тек қайырымдылық пен адамға қызмет ететiн нәрсе ғана нағыз құндылық болып табылады. Құндылықтар әлемi – сөздiң кең мағынасында мәдениет әлемi, адамның рухани әрекетiнiң саласы, тұлғаның рухани байлығының өлшемiн бiлдiретiн оның адамгершiлiк санасының, басымдылықтарының саласы. Әрбiр мәдениеттiң өз құндылықтар кешенi бар. Құндылықтар адам болмысының әртүрлi формаларына деген қатынасты бiлдiретiн адамзат мәдениетi болып табылады. Құндылықтар өмiрге, еңбекке, шығармашылыққа, адамгершiлiк насихаттарға, еркек пен әйел арасындағы байланысқа, адам өмiрiнiң мәнiне деген бағалаушы қатынас. Әл-Фарабидің «Қайырымды қаласында» теңсіздік орын алады. Тек рухани ғана емес, дәулет теңсіздігі де, себебі «Қайырымды қала» тек өзінің қажеттілігімен шектелген еңбек етушілер тұратын «қажеттілік қаласыз» 63 мүмкін емес. Олар қажетін өзара көмек арқылы табады және төзімділік пен көну арқылы аман-саулыққа қол жеткізеді. Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы трактатында былай дейді: - «Адам толығымен дамып жетілуі үшін көптеген нәрселерден тәуелді болады. Яғни ол өзіне қажет нәрселерді жалғыз өзі жасай алмайды. Сондықтан, адам өзінен басқа адамдардың қоғамдастығында өмір сүруі керек және адам қоғамда ғана толық жетіліп, бақытқа қол жеткізе алады»,- деп тұжырымдайды. Сонымен, ол да қоғамдастықтың құраушысы болып табылады, басқалардың жоғын тауып беруші ретінде де болады, сөйтіп қоғамның әрбір мүшесінің іс әрекеті оның әрбір мүшесіне қажеттіні тауып беретін болады дейді.Әл-Фараби әлеуметтік әділеттілік пен еркіндікті орнықтыратын қоғам туралы ой қозғайды. Халықтың аз қамтылған топтарын мемлекет тарапынан қолдау қажеттігі туралы осыдан мың жылдан астам бұрын айтылған ғұламаның идеясы бүгінгі күні де мемлекеттердің басты саясаттарының бірі болып табылады. Осындай жетілдірілген қоғамда бір бірімен қарым қатынас жасау, көмектесу, қолдау, ұжымдасу адамдардың өмірлік қажетіне айналады дейді және адамдар өзін өзі жетілдіріп, қиындықтан қашпауы тиіс дейді. Әл Фараби мемлекет саясатының басты мақсаты адамдарды бақытқа жеткізу, игілікпен жеткізу деп санайды. Осы еңбегінде ол «бақыт дегенімізигіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені, ең жетілгені» деп атап көрсетеді және әр адамның оған толық құқығы бар дейді. Ал ондай құқыққа ие болуға қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкіндігі бар, сондықтан да қайырымды билеушілер билеген қала тұрғындары ғана бақытқа жете алатындығын айтады. Мұндай қалалардың басқа қалалардан ерекшелігі және негізгі белгісі жоғарғы тәртіп пен оның тұрғындарының мәдениеттілігі, сыпайыгершілігі және билеушілерінің қайырымдылығы, ақыл парасаты.ӘлФараби қоғамды мемлекеттен бөлiп қарамайды. Қоғамның өзi адамныңағзасы сияқты «Қайырымды қала» дене мүшелерiнiң бәрi де тiршiлiк иесiнiң өмiрiн сақтау, оны анағұрлым толыққанды ету үшiн бiр-бiрiн толықтырып тұратын адамның сау тәнi секiлдi көрiнедi. Өйткенi, қоғам да оның толыққанды мүшелерiнен тұрады және олар да бiр-бiрiн қажетсiнедi. Адамдардың әлеуметтiк теңсiздiгi туралы айтқан әл-Фараби «адамдардың әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман әрекеттер де әуел бастан жаратылысынан дарымайды» олар адамдардың бiр-бiрiне деген үстемдiк құруға ұмтылысынан пайда болған деген ой түйедi. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» трактатында әлФараби әлеуметтiк әдiлеттiлiк пен еркiндiктi орнықтыратын – iзгiлiктi қоғам туралы ой қозғайды. Мұндай қоғамды ұлы ойшыл «әрбiр адам екiншi адамның өмiр сүруiне қажеттi үлесiн беретiн, бiр-бiрiне көмектесетiн адамдарды бiрiктiру арқылы ғана адам өз табиғатына сай жету дәрежесiне ие болатын» қоғам түрiнде елестетедi. Әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы» трактаты, ойшылдың философиядағы адам мәселесі, адам болмысын көрсеткен болатын. Әр адам ізгі қоғамды қалыптастырушы, қоғамның дамуы қарапайым адамның қабылдаған 64 шешімінен, билеушінің қарым-қатынасына тікелей байланысты. Қазіргі таңда, дәл осындай ізгі қоғамның үлгісін біздің университетіміз барлық жоғарғы оқу орнына насихаттауда. Ізгі әрі қайырымды қоғам қалыптастыру қоғамдағы әр мүшенің міндеттідеп білем. Адам баласы өзінен бастап түзелсе, қоғамға пайдасы ғана тимей, адами құндылықтарды өзіне , әрі басқаларғада дарыта біледі. Әл-Фарабидің музыкалық сараптамасы Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Философия мамандығының 2-курс студенті Нұрқасымов.Н.Б Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к.,доцент Амиркулова.Ж.А Ұлы ғалым, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логик, музыка зерттеушісі Әбу Насыр Әл-Фараби Оңтүстік Қазақстан өлкесінің көне Фараб, кейіннен Отырар қаласында дүниеге келген. 20 жасына дейін сонда оқып, тәрбиеленеді де өсе келе Шығыс елдерін аралап білімі мен ғылымын дамытады. Солардың ішінде араб халифатының саясимәдени орталығы Бағдатта, Кайрде, Алеппода, Дамаскіде болып көптеген ғылыми зерттеулер жасайды. Шам шахарында көптеген жылдар бойы тұрып ғылыми салаларды игереді. Фараби бабамыздың асыл ғылыми шығармашылығы дүние жүзі мәдениеті мен ғылыми жаңалықтарына Шығыстың Аристотелі деп танылған. Болашақ ұрпаққа қалдырған ғылыми мұрасы, 160-қа жуық трактаты біздің заманымызға жетті. Ұлы ғалым Әл-Фараби музыка саласына да ерекше үлес қосқан.Оны күллі мұсылман әлемі философ, физик, логик, астроном ретінде ғана емес, сонымен қоса, музыкант, музыка саласының зерттеушісі ретінде де мойындайды. Әл-Фарабидің еңбектерінің ішіндегі ең шоқтығы биігі олмузыка саласы. Негізінен алғанда, Фарабидің өзі - асқан музыкант, аспапта шебер орындаушы болған. Ол жайлы ел арасында тараған біраз аңыздар бар. Музыка саласындағы зерттеу еңбектерінде Фараби музыканың емдікқасиетін, жағымды әсерін, дәлелдеді, сондай-ақ оның тәрбиелік мәні зорекенін баса айтты. Адамның музыка шығару қабілеті дарындылығы дәрежесінің әртүрлі сатысын көрсетіп адамның жан-жақты дүниесіне жағымды, жағымсыз әсер ететін музыкалық жанрларға талдау жасайды. Музыка зерттеу саласында Фараби әр алуан шығармаларымен қатар «Музыка туралы үлкен кітап» атты көлемді еңбек қалдырды. Бұл жұмыс музыкалық дыбыстың сипаты мен құрылымынан бастап, музыканың поэзиямен байланысына дейінгі музыканың эстетикалық – теориялық принциптерін шешуге бағытталған. Ғұлама бұл еңбегінде математикалық тәсілдерді пайдалану арқылы музыкалық дыбыстарды тұңғыш рет қағаз бетіне түсіріп, нотаны алғаш дүниеге келтірді. Ол текмузыка теориясын ғана емес 65 музыкалық аспаптарды да қолдан жасап, соласпаптарда керемет ойнайда білген екен. Қазақ домбырасын дүниеге келтірген асқан музыка зерттеушісі ұлы бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби десекбіз қателеспеген боламыз. Оған бірнеше ғылыми дәлелдер, Фараби жасаған музыкалық аспаптар түрі куә бола алады. Оның шебер орындаушылығы жөнінде шығыс халықтары арасында күні бүгінге дейін айтылып жүргенкөптеген аңыздар да бар. Фараби «Музыканың Үлкен кітабы» еңбегің замандастарының өтініші бойынша жазған, оның себебі жайлы былай дейді: «Сен ежелден келе жатқан байырғы музыка өнерін білгің келіп, түсінікті әрі жеңіл, жұрттың көдесіне жарайтын кітап жазуды өтінген едің… Сол тапсырмаңды осы уақытқа дейін орындай алмай келдім. Себебі бұл мәселе жөнінде жазған ертедегі ғалымдардың еңбектерін тегіс, мұқият қарап шығуға тура келді. Мен қарап шыққан еңбектерде бұл өнердің кейбір жақтары мүлде ескрусіз қалған сияқты. Көпшілік кітаптарда музыка мәселесі, әсіресе, оның теориясы бірбіріне байланыссыз жазылған. Алайда бұл кемшіліктер ертедегі ғалымдар қабілетінің нашарлығынан кетті. Ал енді олардың музыка жөнінде жазған еңбектері не жоғалып кеткен немесе арабшаға нашар аударылған болуы керек. Бұл мәселенің олқыболыпотырғанын мен осылайтүсіндіреаламын. Міне, солсебептен мен сеніңт ілегіңді орындауды өзіме борыш санап, осы кітапты жаздым.» Фарабидің музыка саласында жазған «Музыканың ұлы кітабы» атты трактаты құрғақ музыкалық шығарма емес, бүкіл орта ғасырлық ғылымдардың сындарлы ескерткіші. Мұнда ғылымның философиялық мәселелері мол қамтылған, музыканың тәжірибелік және теориялық негізін қалап, музыкалық аспаптарды қалай жүзеге асыру жолдарын көрсетіп береді. Нақтылы айтқанда, Фараби теориялық ғылым жасаудың үш шартын қойып, осы шарттар негізінде музыка теориясын өз бетінше жаңадан жасап шығады. «Музыканың ұлы кітабы» үлкен-үлкен төрт тараудан тұрады. Олар: 1. музыка ғылымына кіріспе; 2. музыка ғылымының негіздері; 3. музыкалық аспаптар; 4. музыкалық композиция. 1. «Музыканың үлкен кітабы» оның бірінші тарауы- «Музыка өнеріне кіріспе». Бұл татараудан бөлімнен құралады. Оның алғашқысында «музыка» атауы, оның этимологиясы мен семантикалық негіздері, музыка ілімінің саналуан мәселелері әуенінің шығу тегі, оны шығару, орындау, сондайақмузыкалық теориясы туралы ұғымдар болады. Бұл тараудың екінші бөлімінде, адам құлағына жағымды әуендер, дыбыстың табиғи сезілуі, гармония және үндестік, музыкалық тондардыңәрқандай ерекшеліктері, сөз болады. Мұнда дыбыстардың табиғи ерекшеліктері музыкалық әуендерді кемелдендірудің жолдары мен принциптері, музыка теориясына байланысты көптеген құнды теориялық мағлұматтар келтіріледі. Тағы бір көңіл бөлетін жай әл-Фараби музыка мен поэзия арасындағы табиғи бірлікті мойындайды. Мұның өзі Фарабидің әндердің синкреттік сипатынан хабардар болғандығын дәлелдесе керек. Бұл 66 біздер үшін өте құнды деректердің бірі болмақ. Яғни біздер Фарабидің поэзия өнерімен де шұғылдағандығы туралы мәлімет аламыз 2. «Музыка өнерінің негіздері»-деп аталатын екінші тарау да екі бөліктентұрады. Бірінші бөлікте физикалық оның анықтамасы, дыбыс шығаратынденелер, жоғары және төмен дыбыстардың себептері, музыкалықинтервальдар-қос октава, кварта, тон, үндестік және диссонанс қатынастарыүлкен, орта кіші интервальдар жасаудың тәсілдерін, теориялық негіздерін көрсету. Тараудың екінші бөлімінде Фараби квартадан немесе аралықта пайдаболатын интервалдар туралы теориялық мәселелерді қозғайды. 3. Трактаттың үшінші – «Музыкалық аспаптар»-тарауы да екі бөліктентұрады. Алғашқысы- «кең таралған музыкалық аспаптардағы тондардыңқалыптасу жолдары». Мұнда Фараби, ең алымен, уд аспабының құрылысы, ашық пернелері, оған орындаушы саусақтарының орналасуы, төрт ішекті уд,соның бойында жасалатын интервалдардың арақатынасы, дыбыс қатары,жағымды тондар. Уд аспабын күйге келтірудің қарапайым және күрделітүрлері, оларды қолданудың тәсілдерін қарастырады. Тараудың екінші бөлігі тамбур аспабының ерекшеліктеріне арналған.Бағдат тамбуры, тұрақты және айналымы пернелер, әр түрлі аккордтаржайында айтылады. Содан соң Фараби Хорасан тамбурына тоқталады. Оныңда сан алуан нәзік ерекшеліктеріне үңіліп, теориялық мәселелерін сөз етеді. 4. Кітаптың соңғы тарауы,-«Музыкалық композиция» деп аталады. Соңғытарау да екі бөліктен тұрады. 1-ші бөлікте мелодияның анықтамасы, толықжәне толық емес топтар, топтардың кестелері, үндестік және диссонанс,эволюция, ырғақ негізгі ырғақ, соғулар, қосылушы ырғақтар, арабтардыңдәстүрлі ырғақтары, мелодиялар шығару-сөз болады. Екінші бөлігінде дауыс мелодиялары, адам дауысы, фонема және фризалар, сөздің мелодияға бейімделуі, бос және толтырылған тондар, босжәне толтырылған топтарды айту, аралас айту, қосылушы және ажыратушыайтыстың, түрлері, дауыс мелодияларын шығарып (композиция) айтудың басталуы мен соңы мелодияның тиімділігі (әсері), мелодиялары әшекейлеу және олардың адам сезіміне қатысты жайлы айтылады. Бұл тұста да біздерәл-Фарабидің поэзиядан хабары бар екенін жақсы аңғарамыз. Себебі, әл-Фарабидің поэзия және әдебиет теориясымен айналысқан, зерттелгенғылыми еңбектері жайлы мағлұматтар өте аз. Фарабидің бұл еңбегі ХV ғасырда-ақ латын тіліне аударылып, Европа музыка ғылымы мен өнерінің дамуына үлкен әсерін тигізді. 1930-35 жылдары француздың белгілі музыка зерттеушісі Г. Эрланже француз тіліне «Музыканың үлкен кітабын» аударған. Ол, «...Фарабидің бұл салада кейіннен араб тілінде жазған авторлардан артықшылығы жер мен көктей» деп жазса ағылшынның қазіргі үлкен бір музыка зерттеушісі Г. Фармер: Фараби орта ғасырдағы музыка жазған ең үлкен авторлардың біріболды-деп жазды. Фараби музыка ілімін жасауда сөз жоқ ертедегі грек оқымыстылары Пифагор, Аристотель, Евклид, Аристоксен, Птоломейдің еңбектеріне 67 сүйенеді. Алайда Фараби бұл авторлардың идеяларын сын көзбен қарап, логикалық сарапқа салып, ғылымның жаңа жетістіктері негізінде қайта талдап шығады. Олардың дұрыс-бұрыс жерлерін дәл басады. Сондықтан да Фараби бұл салада гректерден көп озық кеткен. Мәселен, ежелгі грекғұламалары аспаптарды зерттеуді тіпті қолға алмаған. Ал, Фараби музыкалық аспаптарды зерттеуді тыңнан бастап, математика мен физиканы жетік білгені сонша , олардың музыка іліміндегі мүлт кеткен жерлерін дәл тауып түзетеді, дамытады. «Мен тек музыка ғылымын бағалаушы ғана емеспін, музыка өнерін бағалаушыдамын, сондықтан да ертедегі гректерге қарағанда, көбірек зерттеуіме, ізденуіме мүмкіндігім болды» деп жазды. Осыған бір дәлел ретінде Ж.Нәжімеденов еңбектеріне сүйенетін болсақ, Әл-Фарабидің музыка өнеріне кіргізген тағы бір жаңалығы—оның бесті төртке бөлген терция атты дыбыс ара қашықтығы. Бұл ара-қатынас Фарабиге дейін музыкалық гармония қатарына кірмеген.Терция атты интервал бұл музыка өкілдеріне таныс ұғым. Пифагор заманынан бастап, сексен бірдің алпыс төртке қатысы ретінде алынған. Бұл қатынастан дәлді бөлінетін сан шықпайды, иррационал сан шығады. Оның орнына ғалым 5:4 қатынасын алған. Осыған байланысты Фараби барлық музыкалық гаммасы интервалдарды қайта есептеп шығарған. Фарабидің бұл еңбегі кейін музыка өнерінде «таза бұрау» немесе «дәлді» пернелеу мағынасында теориялық негізге айналды. Кейіннен Фараби ойлап тапқан таза бұраудың, Еуропада көптеген көп дауысты (полифониялық) шығармаларды дамытуға тікелей ықпал етіп,негіз Еуропаның атақты композиторлары Г.Ф.Гендель(1685-1759), И.С Бах (1685-1750) т.б көп дауысты шығармаларыосы Фарабидің «таза бұрау» системасынан шығарылған деуге толық негіз бар. Тағы айтып кететін бір жайт Фарабидің пікірінше, музыканың ғылыми іргетасы тәжірибе-бақылау мен физика-математика ғылымдарының қағидаларынан тұрады, ал оның негізгі мақсаты мен адамның эстетикалық мұқтаждығын қанағаттандыруға тиісті, оның бір ұшы поэзияға тіреледі, өйткені поэтикалық тіл мен музыка тілі бір-біріне етене болып қабысқан кезде музыканың әсерлігі мен эфектісі күшейе түседі, яғни музыка ғылым ретінде математикаға жақын тұрса, өнер ретінде поэзияға туыстас. Фараби музыка саласын зерттеуде поэзия мен музыканың өзара байланыстылығына да мән берген. Ол поэзиямен тығыз қарым-қатынастағы әуенге сипаттама жасай отырып, оны тыңдаушы қалай қабылдайды, тиянақты ма,әлде үстірт пе,егер кереметтей рахат күй кешіп,адам бақытқа қол жеткізсе, сондағы әуен ғана қошеметке ие,- деп есептеген. Осы тұста лингвистиканың, яғни тіл шеберлігінің мәртебесі өсіп, сөз қорының молаюмүмкіншіліктері артады, поэтикалық пікірталастар көбейіп, адамзат зердесі кемеліне жетеді деген Аристотельдің көзқарасын Әл-Фараби де құптап отырады Аристотельдің пікірінше, тамаққа тұз қаншалықты қажетті қоспа болса, музыка тыңдаушыға да күрделі, лирикалық әуендермен қатар, көңіл көтерерлік,әзіл араласқан, жеңілтек, ұшқалақ әуенде соншалықты Аристотельдің осы талғамын ескере отырып,әл-Фараби өзі өмір сүрген 68 қоғамдағы жеңілтек ұшқалақ әуендерге деген діни заңдылықтарды көрсете алмаса да, Құранның ақындар мен өнер адамдарына деген қарсылығын сынға алып отырған. Зерттеулерге жүгінетін болсақ, ортағасырлық музыка екі түрлі бағытта дамыды: кейбір ғалымдар грек ғылымы әл-мусиқаның соңынан ерсе, басқалары шығыс араб - иран әл-чинаның соңынан ерді. Біріншілері музыка теориясына мән берсе, екіншісі музыканың практикасына мән берді. ӘлФараби осы мектептердің көзқарастарын, жетістіктерін Музыканың Үлкен кітабында айтып отырған. Қорыта айтсақ, Әбу-Насыр әл-Фараби Батыс пен Шығыс музыка мәдениетіне ерекше үлес қосқан. Оның музыкалық зерттеулері сол кездегі музыка ғылымының алға жылжып, дамуына ерекше серпін берді. Музыка зерттеушісі Г.Фармердің пікірінше, «әл-Фараби —шығыстың ең ұлы теоретигі.Оның музыкалық ілімі кейінгі ойшылдарға үлгі-өнеге». Шынымен де әл-Фарабидің қолжазбалары өздерінің ауқымыдылығы мен ғылыми сөзтіркестерін қолданылуы қырынан, оқылу күрделілігі мен терең мазмұндылық жағынан күні бүгінге дейін зерттеушілерді қайран қалдыруда» Сондықтан әл-Фараби сынды тамаша да ерекше тұлға тұралы, оныңдүниежүзілік мәдениетке қалдырған мұрасы туралы жастарға қашандаайтып, оны зерттеу нысанасына айналдырып отыру қажет. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жұмагелді Нәжімеденов, әл- Фарабидің "Музыка туралы үлкен кітабындағы ойлар". Монография, 2010 2.Әл-Фарабидің «Музыка туралы үлкен кітап» (аударған Ж.Сандыбаев. Алматы: «Колор», 2008 3.Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии. 4. Медетбаев Т. Әл-Фарабидің әдеби мұралары // Наследие аль-Фараби и мировая культура. Истоки казахской духовности – эстетические взгляды Аль-Фараби Сеитова Дильназ студентка гр. МО-19 р/о, фак-т СНиП, КазАТиСО Научный руководитель: Акбаева Л.Н., к. филос. н., доцент кафедры «СГД» КазАТиСО, г. Алматы Аннотация В статье рассматриваются эстетические взгляды аль-Фараби, включающие следующие эстетические проблемы: 1) «прекрасное» как категория эстетики; 2) «красота» и «гармония» как эстетические понятия; 3) поэзия как род искусства; 4) ритм, пропорция, мера как нормы и принципы искусства; 5) риторика как теория ораторского искусства; 6) музыкальная эстетика. 69 Ключевые слова: эстетика, прекрасное, красота, поэзия, гармония, ритм, пропорция, мера, риторика, музыкальная эстетика. Түйін Мақалада әл-Фарабидің эстетикалық көзқарастары қарастырылған. Оларға мыналар жатады: 1) «әсемдік» эстетикалық категория ретінде;2) «сұлулық» пен «гармония» эстетикалық ұғымдар ретінде; 3) поэзия өнердің басты түрі ретінде; 4) ырғақ, пропорция, өлшем өнердің нормалары мен принциптері ретінде; 5) риторика ораторлық өнердің теориясы ретінде; 6) музыкалық эстетика. Кілт сөздер: эстетика, әсемдік, сұлулық, поэзия, гармония, ырғақ, пропорция, өлшем, риторика, музыкалық эстетика. «Начало самоопределения казахской теоретической эстетической мысли или становление отечественной эксплицитной эстетики, связанное с формированием этноэстетической науки, восходит к представителю восточного перипатетизма, родившегося на территории нынешнего Казахстана – Абу Насыру аль-Фараби (870-950 гг.)» [1, с.109]. В отличие от представителей казахской непрофессиональной эстетической мысли, чьи эстетические воззрения представлены в разрозненных тезисах, суждениях или частях поэтических и прозаических произведений, эстетические воззрения аль-Фараби носят теоретический или эксплицитный характер. Они нашли своё отражение в специализированных трактатах по теории искусства и эстетики, а именно в «Трактате о канонах искусства поэзии», «Об искусстве поэзии», «Риторике», «Большой книге о музыке», «О музыкальной гармонии», «Указания пути к счастью», «О достижении счастья», «О классификации наук» (раздел «Наука о музыке»), «Классификация ритмов». Основными эстетическими проблемами, исследованными аль-Фараби, являются: 1) «прекрасное» как категория эстетики; 2) «красота» и «гармония» как эстетические понятия; 3) поэзия как род искусства; 4) ритм, пропорция, мера как нормы и принципы искусства; 5) риторика как теория ораторского искусства; 6) музыкальная эстетика. Эстетические взгляды аль-Фараби рассматриваются как часть его философии, которая «переплетается со всей его онтологией, со всей системой его мировоззрения и может быть расматриваема как философская эстетика, как один из ракурсов всей его системы мира и человека» [2]. Единство философии и искусства (частью которой является эстетика) объясняется у аль-Фараби единством их цели – стремлением к прекрасному: «искусство, целью которого является только достижение прекрасного, называется философией или, в абсолютном смысле, мудростью» («Указание пути к счастью»). Исходными посылками эстетических воззрений аль-Фараби является античная философия (Гераклит, Демокрит, Платон, Аристотель) и восточной поэзия и музыка. 70 В трактате «О взглядах жителей добродетельного города» аль-Фараби определяет прекрасное как высшую ступень красоты бытия: «Красота, великолепие, и украшение всякого бытия состоит в том, чтобы осуществить своё бытие наилучшим образом и достичь его полного совершенства». В трактате «Книга «Катагурийас» или «Категории» аль-Фараби относит к детерминантным особенностям прекрасного симметрию, целесообразность, пропорцию, меру, гармонию и др. Взаимосвязь прекрасного, доброго и полезного раскрывается через понятие аль-Фараби «гражданская мыслительная добродетель» («О достижении счастья»), в котором прекрасное отождествляется с общественном благом, справедливостью, то есть с добром, а всё дурное – с безобразным. Взаимосвязь прекрасного, доброго и полезнего в отношении человеческой красоты трансформируется у аль-Фараби в телесную красоту – здоровье: «совершенство тела человека – это здоровье» («Указание пути к счастью»). Придерживаясь позиции Демокрита, считавшего телесную красоту без разума чем-то звероподобным, аль-Фараби главным критерием совершенного человека считает разум – «мыслящую силу», ибо «человек стал человеком именно благодаря разуму». «Гармония» как эстетическое понятие у аль-Фараби является сутью всех природных вещей и явлений, нашедшая отражение в его тезисе: «...среди естественных вещей нет ничего напрасного» («Гражданская политика») [3, с.56]. Гармония в этике, по мнению аль-Фараби, предполагает наличие у человека двух начал: положительного природного нрава – гармонии и отрицательного природного нрава – дисгармонии («Афоризмы государственного деятеля»). Критерием гармонического в человеке является «мера» как категория диалектики, отождествляемая у аль-Фараби с понятием «среднее», «уравновешенное», «умеренное», и, прежде всего, связанная с его физическим организмом, в котором соразмерно сочетаются органы, образующие систему первичных элементов и вторичных качеств. В содержание понятия человеческая гармония аль-Фараби включает понятие эстетический идеал. Эстетически идеальным аль-Фараби считает главу государства – «добродетельного города» («Трактат о взглядах жителей добродетельного города»), «которым может стать любой гражданин государства, обладающий 6-ю качествами – мудростью, образованием, способностями, находчивостью и грамотностью, умением внушать доверие, силой и воинским искусством» [4, с.81]. Составными частями эстетически идеального человека являются три компонента: физическое бытие, политическое состояние и мусульманское учение воспитанного и образованного человека – об адабе. Учение аль-Фараби о эстетически идеальном или совершенном человеке пронизано идеей всестороннего развития человеческой личности. Несмотря на этический утопизм в понимании главы государства, в действительности погрязших в роскоши и разврате, аль-Фараби первым на Востоке сумел создать эстетически идеальный образ человека-лидера будущего с добродетельными жителями, живущими по закону естественной гармонии. 71 Гармонию аль-Фараби привносит в такой вид искусства как архитектура, связывая её с такими архитектурными критериями, как соответствие, уравновешенность, соразмерность, порядок, подобие, родство, пропорциональность («Книга духовных искусных приемов и природных таин о тонкостях геометрических фигур»). Искусство, по мнению аль-Фараби, не формально копирует действительность, а отображает в мысли сущность предмета, то есть складывает в сознании «зеркальную модель вещи, изображение того, что есть и могло бы произойти» [перевод наш; 5, с.135]. Критериями такого отображения являются правдоподобие и достоверность, подтверждённые аль-Фараби в трактате «Об искусстве поэзии». Из видов искусства альФараби исследует музыку, а из родов искусства – поэзию. Характерно, что в последующем, в казахском профессиональном искусстве наибольшее развитие получают именно поэзия и музыка. В трактате аль-Фараби «Об искусстве поэзии» психология искусства рассматривается через воображение (как понятие психологии) на примере его применения в поэзии. Как и Аристотель в иерархии наук, аль-Фараби отводит четвертое место поэзии, считая её наукой рациональной, как компонент логики, предполагающей наличие абстрактно-логического мышления («О классификации наук»). Поэзия (или поэтика) рассматривается как смежная с языкознанием (максимально исчерпывающем возможности языка), логикой, музыкой (теорией музыки). Классификация жанров поэзии с определением их эстетической сущности (трагедия, дифирамб, комедия, ямб, драма, айнос, диаграмма, сатира, поэма, эпос, риторика, амфигенезис и акустика), данная аль-Фараби в «Трактате о канонах искусства поэзии» является творческим переосмыслением «Поэтики» Аристотеля. Критерием данной классификации является содержательная специфика жанров. Классификация поэтов на «одаренных от природы», «мыслящих», «подражающих» обусловлена степенью их художественного таланта, обуславливая их последующее деление на профессиональных и самодеятельных. Эстетическое понятие «художественный талант» определяется им как синтез интеллектуально-психологических ингредиентов, предполагающих особые физические и творческие данные. Аль-Фараби определяет эстетическую специфику риторики, считая, что это «не только наука об ораторском искусстве, но и учение о красноречии вообще. Поэтому риторика не относится к какой-нибудь определенной отрасли знания, а излагает общие законы убеждения, характерные для всех отраслей знания» [6, с.141], то есть имеет чисто методологическое значение. Аль-Фараби предлагает 12 приёмов убеждения в риторике («Риторика»). Они используются для того, чтобы скрыть сомнительные или ложные места, резче подчеркнуть то, что выгодно для говорящего. Ораторское искусство альФараби связывает и с моральным обликом говорящего, и с культурой речи, и с артистическими способностями. Трактовка аль-Фараби риторики как основного средства получения информации (из-за повальной безграмотности 72 населения средневекового Востока), приближена к современному пониманию её как «нормативистской теории ораторского искусства и шире – художественного слова вообще» [6, с.297]. Музыкальная эстетика аль-Фараби состоит из следующих компонентов: 1) тождества эстетического и этического в отношении этиковоспитательной роли музыки; 2) мелодии как основы музыкального искусства; 3) философско-эстетической категории «гармония» как основы музыки; 4) эстетической категории «жанр» как типологической в музыке; 5) ритма как средства формообразования в музыкальном искусстве. Уровень музыкально-теоретического наследия аль-Фараби, воплотившийся в энциклопедическом труде «Большая книга музыки», ставит его имя в ряд с выдающимися учеными средневековья, создателями целостного учения о музыке – Августином и Боэцием. Тождество эстетического и этического в музыке связано с этико-воспитательной ролью музыки или учением об этосе (от греч. ēthos – нрав, обычай) древнегреческой этики, эстетики и педагогики. Самое низкое место занимает музыка, производящая простое удовольствие. Более высоко оценивается музыка, выражающая и вызывающая страсти, но наиболее совершенна та музыка, которая обращена к нашему воображению, и связана со словом, с поэзией. В связи с чем, аль-Фараби отметил специфику восточной музыки, оказывающей особое воздействие на чувства и воображение человека, посредством специфического интонирования (рифмования), усиливающего эмоциональное зучание поэтического текста. Рассмотрение мелодии как основы музыкального искусства, связывается с рассмотрением музыки как науки, которую аль-Фараби относит к математике (а не виду искусства), целью которой является изучение мелодии. Разделив музыку на два вида – музыкальную практику и музыкальную теорию, воспроизведение чувственно воспринимаемых мелодий посредством естественных (гортань человека, язык) и искусственных (муз. инструменты) инструментов он относит к цели музыкальной практики, а музыкальная теория даёт знания о тонах и мелодиях («О классификации наук»). Главным критерием гармоничности и красоты музыки, согласно аль-Фараби, является естественность мелодии. Аль-Фараби выделяет три вида мелодий: 1) простейшие мелодии, доставляющие наслаждение; 2) мелодии, связанные с эпическими и дидактическими текстами, оставляющие определённый отпечаток в сознании; 3) мелодии аффектов, вызывающие определённое эмоциональное состояние («Большая книга о музыке»). Учение аль-Фараби о музыкальной гармонии исходит из понимания гармонии как ведущего принципа созвучия тонов. Отождествляя понятия гармония и «совершенное соединение нот» аль-Фараби полностью опроверг существовавшее мнение о наличии этих двух понятий только в западноевропейской музыкальной культуре. 73 Эстетическая категория жанр в музыке как типологическая, связывается аль-Фараби с её классификацией на вокальную и инструментальную. Жанры инструментальной музыки классифицируются им по принадлежности к определенному инструменту (например, уд, танбур, рабаб, сурнай). Вокальная музыка классифицируется им в соответствии с характером использования текста, то есть соотношения слова и музыки (например, пение, марсия, декламация стихов, хида (песни погонщиков верблюдов). Музыкальная форма связывается аль-Фараби с ритмом («Классификация ритмов») как её основой. Классификация ритмов, осуществлённая аль-Фараби (основные производные ритмы), нашла широкое распространение в профессиональной музыке, устной традиции и в фольклоре многих народов Востока. Рассмотрение аль-Фараби эволюции музыкального искусства по принципу от простого к сложному фактически является базовой теоретической основой развития казахского музыкального искусства, когда единая непрофессиональная народная музыка постепенно формируется в профессиональную ветвь казахского музыкального искусства. Список использованных источников: 1. Акбаева Л.Н. Основы казахской этноэстетики. Учебное пособие. – Алматы: Атамұра, 2012. – C. 264. 2. Акбаева Л.Н. Эстетика Абу Насыра аль-Фараби в рамках этноэстетического образования в Казахстане // Казахский язык и литература в русской школе. 2004. – №4. – С. 109-120. 3. Аль-Фараби Социально-этические трактаты. – Алма-Ата: Наука, 1973. – 400 с. 4. Касымжанов А.Х. Эстетические взгляды Фараби. – Душанбе: Ирфон, 1990. – 144 с. 5. Ақбаева Л.Н. Үндестік немесе Әл-Фараби мен Т.Кампанелла мемлекет туралы //Ақиқат. – 1997. – №1. – Б. 80-84. 6. Социальные, этические и эстетические взгляды аль-Фараби (М.Бурабаев, Г.Курмангалиева, А.Сагадеев, В.Брянов). – Алма-Ата: Наука, 1984.-175 с. Әбу насыр әл-фарабидің музыка зерттеуіне қосқан үлесі Аманжол Дауылбаев, Байбақты Ідірбай, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы Халық музыкасы факультетінің 2-курс студенттері. Ғылыми жетекші: аға оқытушы Е.Ж. Жапаров Түйіндеме Бұл мақалада музыкатану ғылымы дамуының басында тұрған Әбу Насыр әл-Фарабидің «Музыканың үлкен кітабы» жайлы трактатындағы 74 зерттеулердің ерекшеліктері мен маңызы сөз етіледі. әл-Фараби еңбегіне сүйеніп, әлемге таралған музыкалық аспаптардың түп негізі мен бастауы Ұлы далада жатқаны нақты дәлелдермен айтылады. Кілт сөздер: әл-Фараби, музыканың үлкен кітабы, әл-Фараби және музыка, музыканың ұлы кітабы, китаб әл-мусика. Аннотация В статье раскрываются особенности и значение исследования трактата «Большая книга о музыке» родоначальника музыкальной науки Абу Насра аль-Фараби. Опираясь на научные труды, аль Фараби можно сказать, что происхождение всемирно известных музыкальных инструментов связано с историей Великой степи. Summary This article considers the researches and the importance of the treatise about "the Big Book of Music" by Abu Nassyr al-Farabi, who was the head of the science of musicology. Referring to the works of al-Farabi, it is stated with concrete arguments that the initial basis of all musical instruments of the whole world lies on the Great Steppe. Екінші ұстаз атанған ойшыл, әйгілі ғалым Әл-Фараби ғылымның бірнеше саласына қатысты құнды еңбектер жазғаны мәлім. Сол ғылымның бір саласы музыка жөнінде «Музыканың үлкен кітабы» атты бағалы трактат жазып, музыканың зерттелуіне зор үлес қосқан. Аталған еңбек «Музыка» ұғымы және оның мазмұны», «Музыка өнерінің пішіндері», «Әуенді орындау пішіні», «Әуен шығару пішіні» сияқты тақырыптардан басталып, онда музыка жайлы жалпы мағлұматтарды түсіндіреді. Әл-Фараби: «Әуеннің үш түрі бар екені белгілі болды: бірі – жанды рахаттандыратын (муләз-зә), әуен; екіншісі – күйзеліс тудыратын (инфиьалия ) әуен; үшіншісі – образдарды хабарлайтын (мухаййлә) әуен. Адам үшін әдеттегі әуен – осы үш түрдің бірімен күллі адамға және күллі кезде немесе көпшілікке және көп уақытта әсер қылады»[1, 55-б], – деп жазады. Музыка жайындағы түсінгіндежағымды-жағымсыз дыбыстардың барын, соның ішінде жанды рахаттандыратын, күйзеліс тудыратын, образдарды хабарлайтын әуендерді атап көрсеткен. Және де музыка өнерінің пішіндері: «әуенді орындау пішіні, әуенді шығыру пішіні» деп атаған. Осындай қарапайым түсіндірмелерден басталған еңбегінде «Өлең әндерінің жасалуы», «Жасалған аспаптардың шығу тегі» сияқты тағы да басқа музыка ұғымын, вокальды әуен мен аспаптардың дыбысталуы жайында сөз еткен. Ғалым Т.Қоңыратбаев «Әлемдік өнертану» атты еңбегінде көне дәуірде ғұмыр кешіп, музыка туралы еңбектер жазған мынадай бірнеше ғалымдарды атайды: «Әбунәсір әл-Фараби («Музыканың ұлы кітабы»), Әбуғали Ибн-Сина («Білім кітабының» музыка туралы тарауы), Махмұд ашШирази «Музыка туралы ілім»), Әл-Әмули («Музыка туралы ілім»), Зейнулабдин әл-Хұсейни («Музыка ілімінің ғылыми және тәжірибелік ережелері»), Ад-Дихлауи («Музыка тыңдау жайындағы зерттеулер»), 75 Каукаби әл-Бұхари («Музыка туралы трактат»), «Абдулқадыр Мареги («Музыка туралы трактат»), Әбдрахман Жәми («Музыка хақында трактат»), Дәруіш Әли («Музыкалық трактат»)[2, 170-б]. Біз бұл деректерден орта ғасырлық ғалымдардың музыка жайында жазған еңбектері аз емес екенін байқаймыз. Аталған білімпаздар жазған бірінің еңбегі екіншісіне ықпал етіп, бір-бірін толықтырып отырған. Мысалы, әл-Фарабидің Пифагордың музыкалық еңбегін әрі қарай дамытқанын атақты ғалым Ақжан әл-Машани «Әл-Фараби және музыка» атты еңбегінде жазады. Онда: «Пифагордың музыкалық еңбектерін әрі қарай дамытқан шәкірттері болған – Пифагорлық ғалымдар болған. Солар арқылы оның ілімі сол кездегі халықтар, орта ғасырлардың бас кезінде Таяу Шығыс елдерінде, арабтар арасына жайылған. Әл-Фараби өзінің музыкалық еңбектерінде алдымен осы Пифагор еңбектеріне үлкен көңіл бөлген, оны ары қарай дамытқан»[3, 74-б], – деп, әлФарабидің Пифагор шәкірттерінің бірі екенін айтып: «бес саны қатысатын ноталарды пифагорлықтар қолданбаған және қатты тыйым салған. Пифагорлықтардың осы әдеті бертінге дейін Еуропа елдерінде сақталған. Әл-Фараби өзінің музыкалық есептерінде пифагорлықтардың ол тыйымына қарамай өз бетімен жол ашқан»[3, 83-б], – дейді. Музыкалықматематикалық қатынастардың сақталу заңын зерттеген ғалым Пифагор бес санын кие тұтқан. Бес санын аспандық зат, петаграмма жұлдыздық зат деп есептеген. Бес бұрыш пентаграмманы ол тұмар ретінде тағып, үйлерінің есіктеріне суретіне салған. Пифагордың оқушылары да осы жолды ұстанған. Ондағы сенім- аспандық әулиелі бес бұрышты затқа қарсы бәле-жала жоламайды деген. Пифагордан бастау алған музыкалық-сандық терция қатынасы 81/64, сектама қатынасы 213/128 деп құралатын. Бірақ Әл-Фараби өзінің 12 дәптерлік кітабында музыкалық нотаға бес санын енгізеді. Содан бері терция қатынасы- 5/4, сектама 15/8 болып өрнектеледі. Үлкен өлшемдердің жай өлшемге айналып, дәлдікпен орын тепті. Пифагордың космологиялық аспан денелерін зерттеуде планеталардың қозғалысынан үйлесімді дыбыстар шығады деп пайымдаған. Бабамыз физикада ондай жаңалықтың болуы мүмкін еместігін, планеталардың қозғалысы ешқандай дыбыс шығармайды деп мәлімдеген. Пифагор зерттеген музыка саласын әл-Фараби дамытты десек те, Американың музыка зерттеуші ірі ғалымы Г.Фармер былай дейді: «ӘлФарабиді екінші ұстаз деп атайды. Барлық ғылымдар саласында ол дұрыс болар. Бірақ, музыка саласына келгенде бірінші орында оның (әл-Фарабидің) өзі деп білу керек. Өйткені, оның алдындағы тарихта белгілі адамдар арасында әл-Фарабиге музыка саласында үлгі болуға жарарлық адам жоқ. Музыканың королі әл-Фараби деп білу керек»[3, 18-б]. Әл-Фарабидің музыка жайында еңбек жазуына Қыпшақ даласына тән музыканы терең білген деп тұжырымдауымызға болады. Себебі, ол зерттеу алдында бірнеше музыкалық аспаптар жасағаны жайында деректер кездеседі. Ол жайында мынадай дерек бар: «Әл-Фарабидің өзі ұстаз музыканткомпозитор, ән-күйші музыкант, оны ұйымдастырушы болған. Музыкалық 76 аспаптарды ол өз қолымен жасаған. Осынша бай мұраның халықаралық әсері де зор болған»[3, 19-20-бб], – деген мәліметті кездестірсек, қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеуші ғалым Б.Сарыбаев «әл-Фараби және музыка» атты мақаласында: «Әл-Фараби музыкалық аспаптарда шебер орындаушы болды, жанынан ән-күй шығарды, музыканы зерттеді, аспаптардың жаңа түрлерін өзі ойлап тауып, жасап шығарды және жетілдірді, өз замандастары қобызшы Нышан Абызбен, аты аңызға айналған күйші Қорқытпен таныс болған. Олардың орындауында «Құс жолы», «Жез табақ», «Сыр сандық», «Желмая» күйлерімен танысады және осы күйлердің әсерімен «Шұбар айғыр» күйін шығарады. Музыка теориясы саласында әл-Фараби араб философы әл-Киндидің (800-879) еңбегімен танысады»[4, 202-б], – деп әл-Фарабидің музыка зерттеушісі ғана емес, өзі де музыкант болғанын айтады. Аспаптар жайында Әл-Фараби: «Соғыстар мен шайқастарда падаланатын; би, үйлену тойы, сауық-сайран үшін қолданылытын және махаббат жырларын сүйемелдейтін асппаптар болады»[4, 203-б], – деп бүгінгі біз білетін аспаптардың бәрі музыкалық аспап емес екенін айтқан. Әрине, соғысқа, саятшылдыққа да ұрмалы аспаптарды кешегі ХІХ ғасырдың аяғына дейін қолданып келгені аян. Әл-Фараби еңбегінде мынадай үрлеп тартылатын – най, сыбызғы, қыпчақ; ішекті тартылатын – уд, чанг, рубаб, қобыз, танбур, канун; ұрып соғатын: нагора, тыйбл, дойра т.б үрмелі, ішекті және ұрмалы аспаптардың аттары аталған. Ал ұрып ойналатын аспаптар туралы айтсақ, дауысы қатты шығатын адамның құлағын тұндыратын қатарға жатқызылған. «Дойра, танбура, нагора ойнау, әуен ырығағымен қол қағу, би, ырығаққа негізделген мимика- осылардың бәрі музыка саласына жатады»[4, 74-б], – деп ғалым ұрып ойналатын аспаптарға анықтама ұсынады. Әл-Фараби айтқандай, әуенді орындау пішініне вокалдық музыкада (дауыс аппараты) кіреді. Орта ғасырларда музыкант вокалдық музыканың дамығанын айтқан. Ол ғасырда әншілер шертіп немесе ысқышты аспаптардың көмегімен ішекті бір әуезбен қарапайым сүйемелдеген. Аспаптар қарапайым болғандықтан, оларды орындау мүмкіншілігі де шектеулі болған. Сол себепті Әл-Фараби әншілердің диапазондарына, регистріне, тембріне қарай аспаптарды күрделендірген (уд,танбур). Музыкант адамның дауысын ең шыңдалған табиғи аспапқа теңеген. Рубабты, үрлеп ойналатын аспаптарды Әл-Фараби адам дауысына жақын дыбыстар шығаратынын аңғартқан. Баритон немесе альттық регистріндегідей нәзік, майда қоңыр үн шығарады. Музыкант бұл жөнінде тамаша суреттеген екен: «...аспапта сүйемелдейтін вокальдық музыка мейлінше құлпырып, байи түседі, құлаққа жағымды естіліп, жүрекке жылы тиеді және поэзиясы мен ырғақтылығының арқасында оңай жатталады...»[4, 73-б]. Әл-Фараби шертіп шертіп ойнайтын аспаптардың бәрін екі түрге бөледі: 77 а) әрбір ішегі бір ғана үн шығаратындар – арфа, канун; б) ішекті мойынға басып тарту арқылы үн шығыратындар – уд, дутар, танбур»[4, 204-б].Ғалым арфаның алғаш шығуын садақпен байланыстырады. Басында арфаның ішегі екеу, содан кейін он үш ішекке дейін жеткенін жазып, Әл-Фараби көне арфаның басымен шанағын аққуға ұқсайтынын, одан шығатын дыбыстың аққудың үніне келетінін айтқан. Арфаның ішек сандарын көбейтіп диапазонын ұлғайту керек екенін назарға салған. Ал орта ғасырларда кеңінен таралған аспаптардың біріне – уд жатады. Сыртқы құрылысы лютняға келеді. Уд аспабының мойны қысқа, шанағы көн терімен қапталып төрт перне төрт саусағына арнайы байланған. Ғалымның кереметі, уд аспабына бесінші ішек байлайды. Осылайша ғалым музыка зерттеумен қатар, аспаптардың жетіліп, дамуына да өз үлесін қосқанын көреміз. Әл-Фараби екі және үш ішекті шертіп ойнайтын аспаптардан танбурды зерттеген, танбурдың бағдаттық және хорасандық түрлерін назарға алған. Жалпы аспап бойындағы құрылыстары бірдей болып келетін Бағдат танбурының перне саны бесеу болса, Хорасан танбурының саны түрліше. Ол жайында былай делінген: «Хорасан танбурының түрі, көлемі де әр түрлі болып келген. Оның мойнында шайтан тиек тұратын жерде екі тесік болған, олар арқылы ішек өткізілген. Ішек мойнының ұшында бір-біріне қарамақарсы орналасқан құлаққа оралған»[4, 205-б]. Үрлеп ойнайтын аспаптардың тұңғыш шығуын Әл-Фараби қамыс түріндегі өсімдіктердің сабақтары желмен шайқалғанда дыбыс шығатынынан туындаған деп көрсеткен. Най, қыпшақ (сыбызғы) секілді үрлеп ойналатын аспаптарды ғалым олардың айырмашылықтарын, ұқсастықтарын қарастырған. Үрлеп ойналатын аспаптардан үннің шығу сипаты түтіктің ішкі қуысының көлеміне байланысты екенін дәлелдеген. Әуенді шығару пішіні композиция өнері деп аталатынын, әуені шығару пішініне адамның үйлесімді дыбыс пен үйлесімсіз дыбысты ажыратып, құлаққа жағымды дыбыстарды реттілікпен қойып, кемелдену шағына жетсе әуен шығара білу қабілетіне ие болу, ақыл елегіне өткізу, керек екенін, адамның бойында әуен шығарудағы ниетімен бірге аспапта орындаушылық техникасы, вокалдық ынтасы болуы керек екеніне ғалым баса мән берген. Сонымен қатар, мұның бәрі кемелденудің бірден-бір жолы деп түсіндіреді. «Біріншісі – адам әуенінің образын жасуы үшін естілетін нәрсеге мұқтаж емес; екіншісі- сол образды ақыл елегінен өткізу қабілетіне әлі ие болмай тұрып, ол естілетін нәрсеге мүлдем мұқтаж емес; үшіншісі- адамның елесінде болған күллі нәрселерді ақыл елегінен өткізе алу потенциясына ие болу түрі»[1, 51-б]. «Музыка [әл-мусиқа] сөзі әуенді білдіреді. «Әуен» [әл-ләхн] белгілі тәртіппен құрылған түрлі дыбыстардың жиынтығын және әдеттегі сиқты мағынаны білдіру үшін белгілі әдіспен құрылған, сөз тіркестері пайда болған «әл-хуруф» фонемаларының жиынтығын білдіреді»[1, 45-46-бб], – деп, әуен шығару пішіні үш түрге бөлінетінін жазады. 78 Бір мақалада әл-Фараби зерттеуінің маңызын айтып тауысу әрине мүмкін емес, қорытындылай келе, ол дәуірлерден бері қаншама ғасыр өтіп, музыкалық аспаптар жетілгенмен, зерттеу әдістері өзгергенмен музыка зерттеу ісінің, музыкатану ғылымы дамуының басында әл-Фарабидің тұратыны анық. Кезінде атақты ғалым Қ.Жұбанов: «Музыка мәдениетін күшейту ісінде халық музыкасының мұраларын тексерудің маңызы өте зор. Өйткені, болашақтағы жоғары мәдениетті музыка мен қолда бар музыка мәдениеті арасының жібі үзілмеу керек»[5, 52-б], – деген еді. Сол айтқанда, алдағы уақытта, «Музыканың үлкен кітабын» тереңдей зерттеп, оқу жүйесіне енгізу баба мұрасын танытып қана қоймай, білімімізді тереңдете түседі деп білеміз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Әбу Насыр әл-Фараби. «Музыка туралы үлкен кітап». Ауд.: Ж.Сандыбаев. Алматы: «Колор», 2008. – 751 б. 2. Қоңыратбай Т. Әлемдік өнертану. Үш томдық. /3-т.: Музыка өнері – Тынысбек Қоңыратбай. – Алматы: Өлке, 2009.– 480 б. 3. Әл-Машани Ақжан. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: АлматыБолашақ» баспасы, 2011. 16-том. әл-Фараби және музыка. – 416 б. 4. Сарыбаев Б. Әл-Фараби және музыка. Кітапта: Классикалық зерттеулер: Көп томдық. – Алматы: «Әдебиет әлемі», 2004. Т.32: Ұлт зиялылары туралы. – 384 б. 5. Жұбанов Қ. Қазақ музыкасындағы күй жанрының.пайда болуы жәйлі (Тіл мен тарих деректері). Кітапта: Классикалық зерттеулер: Көп томдық. – Алматы: «Әдебиет әлемі», 2004. Т.32: Ұлт зиялылары туралы. – 384 б. «Қазақ руханиятының қайнар көздері : қазіргі әлемдегі әл-Фараби мен Абай мұралары» Әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Философия және Саясаттану факультеті, Жалпы және қолданбалы Психология кафедрасының Психология мамандығының 1 курс студенті: Айкішова Аружан Жетекшісі: Аязбаева Бейбіт Бөлтекқызы Аннотация Арысы түркі, берісі қазақ топырағының түлектері саналатын, екі ұстын, екі арыстың – ұлы хакімдер Абай мен Әл-Фарабидің рухани, идеялық, ағартушылық қарым-қатынастарын терең зерттеудің көкейкестілігі кейінгі кезде дұрыс айтылып, күн тәртібіне қойыла бастады. Бұл – табиғи, заңды талап, өйткені араларын мың жылдай уақыт алып жатқан бұл екі данышпанды біріктіретін, іліктестіретін өзекті желілер аз емес. Бұлардың бірі мұсылман мәдениетінің, Шығыс мәдениетінің көшбасшысы болса, екіншісіне оны аяқтаушы міндеті тарихи несіп болып еді. 79 Шығыстың ұлы ойшылы Әбу- Насыр – әл - Фарабидің шығармашылығын бүкіл әлем жоғары бағалайды. Әбу- Насыр Мұхаммед Ибн Мұхаммед Ибн Ұзлақ Ибн Тархан әл-Фараби ат-Түрки – ұлы ғалым, энциклопедист, ислам философиясының жарық жұлдызы, әлемдік философияның көрнекті өкілі. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз. Ал қазақ әдебиетіндегі сыншыл реализмнің негізін салушы дегенде бірден Абай Құнанбаевты атаймыз. Абай реалист ақын, философ. Абайдың дүниетанымдық көзқарасына келер болсақ, ол сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды. Мысалы, 43-қара сөзінде адам «... көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады» дейді. Әл – Фараби мен Абайдың мұрагерлік сабақтастығы туралы ең бірінші зерттеу мақала «Фараби – Дауани – Абай» деген атпен 1973 ж. 6 шілдеде «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрді. /Авторы – А. Көбесов/. Содан кейін бұл тақырып М.Мырзахметов, А.Машанов еңбектерінде жалғасын тапты, алайда Фарабитану мен Абайтану арасы жүйелі шешімін табудан алшақ, әлі де «ақтаңдақ» күйінде жатқаны мәлім. Бұл бағытта тындырылар шаруалар қыруар және сан салалы. Абай шығармаларын оған дейінгі Шығыс оқымыстылары рисалаттарымен \трактаттарымен\ салыстырып, байыптап қарап, сарапқа салғанда, көптеген ортақ жәйттер мен ұқсас ой-пікірлерге тап боламыз. Абайдың жас шағында Шығыс ақын-шайырларына сыйынып жазған: Фзули, Шәмси, Сәйхали, Науаи, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз – бу һаммаси, Мәдәт бер, я шағири фарияд – деген өлеңі – осының дәлелі. Ал бұл ақындардың қайсысы болмасын заманындағы сан түрлі ғылым-білімді жетік меңгерген білімпаздар еді. Мәселен, түркінің ұлы ойшыл ақыны Әлішер Науаи бір сөзінде Аристотельден Фарабиге дейінгі ғылымды қарап, талдап шыққанын ашық айтады. Ал Абай болса, өзінің отыз бірінші қарасөзінде білім игеру туралы айтады, Фарабидің жолын қуған шәкірті Әбу Әли Ибн Сина өзінің бірсыпыра рубаяттарында адамдарды білімді болуға шақырады, білімді кісі ғана өз күшін толық сезе алатынын айта келіп, надандар алдында білгеніңді орынсыз дәріптеп, қасиетті сырыңды беталды, жөнді-жөнсіз аша бермеу жөнінде кеңес етеді. Ол шәкірттеріне : «Құпияңды кез келгенге айта берме, абай бол: естелік бір басқа, сақтық бір басқа. Егер сақтай білсең, сенің сырың – өзіңнің пендең, ал әшкере етіп алсаң, сен- оның пендесісің», - деп орынды ескерту жасайды. Ұлы ғұламаның бұл пікірі Абайдың: Өзіңде бармен көзге ұрып, Артылам деме өзгеден. Күндестігін қоздырып, Азапқа қалма езбеден, - деген нақыл сөзімен үндесіп жатыр. Шығыстың көп ойшылдары /Омар Хаям және басқалары/ өлеңдерін философиялық терең ойларды халыққа қонымды түрде жеткізудің құралы ретінде шебер пайдаланған. Осыған орай Абай өлеңдерінде де ойшылдық, ағартушылық сарынды көптеп кездестіреміз. Абай творчествосында поэзия мен фәлсафа астасып, қабысып жатады. Абай шығармаларын оған дейінгі Шығыс 80 оқымыстылары рисалаттарымен салыстырып, байыптап қарап, сарапқа салғанда, көптеген ортақ жәйттер мен ұқсас ой-пікірлерге тап боламыз. Бұған, әсіресе, Абай мен Әл-Фарабидің ғылыми-философиялық, діни, ағартушылық, өнер т.б салалардағы төркіндес, тектес, жақын келетін, бірінбірі толықтыратын идеялары, ойлары мысал болады. Олардың педагогикалық, тәлім-тәрбиелілік мазмұндағы байланысы, тамырластығы төңірегінде сөз қозғаудың маңызы жоғары. Әл-Фараби де, Абай да – ең әуелі ұстаз, ағартушылар, олардың бүкіл философиялық ізденістері мен пайымдаулары адамды барынша кемелдендіру, дамыту мақсатына арналған. Әл-Фараби адамдарды шынайы бақытқа жеткізу жолдарын табуды мұрат тұтса, Абай толық кемел адамды тәрбиелеп шығару мақсатын көздеген. Абай мен Әл-Фарабидің педагогикалық жүйелерінде тәрбие мен тәлім, білім мәселелері бірін-бірі толықтырушы, ажырамас, диалектикалық бірлікте және олар адамзат қауымдастығымен қабыстырыла қарастырылады. Әл-Фарабидің айтуынша адам ғылым, философия, тәрбие арқылы кемелділікке жетеді. Ол шартты түрде адамды нағыз бақытқа, мұратқа бастайтын негізгі құрал ретінде мінез-құлақ, мораль және ақыл-ой, интеллектуалды тәрбие мәселелеріне шешуші мән береді. «Біз жақсы мінез-құлық пен ақылпарасатқа ие болған кезде, олардың арқасында бақытқа жетеміз... Бұл екеуі бар кезде біздің өзіміз және іс-әрекеттеріміз үстем де кемел болады, осылардың арқасында біз шын мәнінде қастерлі, қайырымды, инабатты боламыз», - дейді ұлы ұстаз. Абай болса өзінің педагогикалық трактатында (отыз сегізінші сөзінде) толық, ізгі адам туралы ойларын былай тұжырымдайды: «Белгілі жәуанмәртлік үш хаслат бірлән болар деген – сидық (шыншылдық), кәрәм (ізгілік), ғақыл (даналық, ақылдылық )... Бұл айтылмыш үш хаслаттың иелерінің алды – пайғамбарлар, онан соң-әулиелер, онан соң – хакімдер, ең ақыры – кәміл мұсылмандар». Жастарды тәрбиелеу жүйесінде әл-Фараби мен Абай бірінші орынға адамгершілік, моральдық тәрбиені қояды. Кең мағынада алып қарағанда, олар бұл тәрбиенің ауқымына имандылық, еңбек, эстетика, дене т.б тәрбие түрлерін енгізіп, тұтас қараған сияқты. Әл-Фарабидің ілімі бойынша, мінез-құлықтың жақсысы да, жаманы да туа бітпейді, жүре бітеді. Оларға әсер етуші шешуші факторлар, себепші әрекеттер ортаның әсеріне, сіңген әдетке, дағдыға тіреледі. Ол былай дейді: «Біз мінез-құлық сапаларының абзалы да, оңбағаны да жүре келе пайда болады дейміз. Адамда қалыптасқан мінез-құлық болмаса, қарама-қарсы мінез-құлыққа өз еркімен көщіп кетуі мүмкін. Адамның белгілі бір мінезқұлыққа ие болуына немесе жақын жұғысудың арқасында бір мінез-құлықтан басқа бір мінез-құлыққа ауысуына себепші болатын нәрсе – әдет, ал әдет деп мен белгілі бір әрекеттің жиі-жиі және ұзақ уақыт қамтылуын айтамын. Мінез-құлықтың қалыптасу жолдары өнер үйрену жолдары сияқты...» Абай осы жайды толық қуаттай отырып, отыз сегізінші сөзінде: «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім», «Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, замандасының бәрі виноват» деп кесім айтады. Әл-Фараби тәрбиені 81 неғұрлым ерте бастағанды ұтымды санайды, қатаң және жұмсақ әдістерді қатар пайдалануды ұсынады. Абай өзінің отыз сегізінші сөзінде бұл бағыттағы ойларын былай тұжырымдайды: «Ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады... Оның үшін көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады, соңынан моллаға берген болады, я ол балалары өздері барған болады –ешбір бәһра болмайды. Ол қиянатшыл балалары талапқа да, ғылымға да, ұстазға да, хаттә жарым адам, жарым молла, жарым мұсылман. Олардың адамшылығының кәмеләт таппағы – қиынның қиыны». Абай мен әлФарабидің ұстаздық, тәлімгерлік үрдістерінде ұқсас идеялар мен мен қағидалардың көптеп кездесуі кездейсоқ емес. Олар Абайға әл-Фарабиден тікелей ауысты ма, жоқ оның ізбасар шәкірттері (Ибн Сина, Дауани, Науи т.б) арқылы келді ме – бұл басы ашылып, анықталмаған, арнайы зерттеуге мұқтаж, қиын да, қызықты үлкен ғылыми мәселе болып табылады. ӘлФарабидің музыка теориясына арнап бірнеше еңбектер жазғаны белгілі. Олар: «Музыканың ұлы кітабы», «Музыка туралы талдау», «Ырғақтардың классификациясы» және «Ғылымдардың шығуы» мен «Ғылымдар тізбегінің музыкаға арналған тараулары» т.б . Ал, Абайға келсек, ол да ән-күй, өлеңдер жазған. Олар: «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол», «Өзгеге көңілім тоярсың», «Құлақтан кіріп бойды алар», «Домбыраға қол соқпа», және «Көңіл құрғыр құйқылжыр шартарапқа». Соңғысын музыка сүюшілер үшін әдейі жазылған дербес трактат деп атау қисынға келеді. Мұны Абайдың өзі де өлеңінің соңғы жағында ашық жазып кеткен: Білімдіден аяман сөздің майын, Алты өлеңмен білдірдім әннің жайын. Елдің басы қаңғырсын, ердің көңілі Жаңғырсын деп ойладым айтқан сайын. Көкірегінде оты бар ойлы адамға Бұл сөзімнің суреті тұрар дайын. Әл-Фараби қағидасы бойынша көзге көрікті зат құлаққа да жағымды дыбыс береді. Табиғат дүниесіндегі көріктің ғажабы аспан шырақтарында, жердегі заттың дыбыстық көркі – музыкада. Ол өнер адамының жан-дүниесіне жалғасады. Музыка мақамы адамның ғажайып гармониясын түсіндіреді. Осындай дәрежеге көтерілген адамдар ғана философиямен айналысу керек дейді баба. Ол адамды шындыққа жеткізетін жол – ғылым жолы деп білген де, барлық өмірін сол жолға жұмсаған. Сол себепті халық оны әулие санаған. Ғұлама “Қайырымды қала басшысының қасиеттері туралы” деп аталатын еңбегінің 28-бөлімінде Бірінші басшының қасиеттері туралы былай деп өрнектейді: “Мұндай адам өзіне ешкім билік жүргізбейтін билік иесі. Міне, бұл адам имам, ірі елдің бірінші басшысы, ірі ұлттың билеушісі, әлемнің билеушісі болады. Мұндай жағдайға тек бойында жаратылысынан 12 табиғи қасиеті бар адам ғана жете алады: Қоғамның бірігуінің нәтижесінде баршаның өмір сүруі және кемелдікке ұласуы үшін қажетті нәрселерге мүмкіндік туады. Ең жоғары парасат пен ең жоғары кемелдікке ең алдымен тек қана қоғамда қол жеткізуге болады. Шын мәнінде, жақсылықтар таңдау 82 мен ерік арқылы қол жеткізуге болатын ерекшелік болғандықтан, жамандық та тек қана таңдау мен еріктің жемісі болғандықтан жаңа мүдделерге қол жеткізу үшін адамдардың бір-біріне жәрдем беретін болмыс ретінде құрылуы мүмкін. Сол себепті де барлық қоғамда бақытқа қол жеткізе алмауымыз мүмкін. Олай болса шын мағынада бақытқа қол жеткізетін ізгі нәрселер үшін адамдардың бір-біріне көмектесуін мақсат еткен ел ізгі, кемелденген ел болып табылады. Адамдары бақытқа жету үшін бір-біріне көмек берген қоғам ізгі, қайырымды қоғам болып табылады. Барлық елді өзара бақытқа жеткізетін нәрселер үшін бір-біріне көмек беретін бір ұлт – ізгі, қайырымды ұлт болып табылады. «... Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олардың ішінде ... дәл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш ғылым саласына бірдей ұлы үлес қосқан, аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын. Платон, Аристотель, Птоломей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен». Бұл жарты ғасырдай уақыт бойы үзбей Әл-Фараби мұрасын зерттеумен шұғылданып келе жатқан ғұлама ғалым Ақжан Жақсыбекұлы Әл-Машани тұжырымы. Шындығында Әл-Фараби тек ғалымдығымен ұлы емес, ол көп қырлы ғұлама, өнерпаз ақын да. Ал біздің заманымызда оған жақын, рухани сабақтас адам бар ма десек, біз алдымен Абайды айтар едік. Ұлы адамдар дүниеге мың жылда бір-ақ келеді дегендей қазақ топырағынан шыққан екі ойшыл данышпанның арасы да мың жыл шамасы, – дейді ол. Екі ұлы бабаларын ұрпағы дана дейді. Сонда олардың даналығы неде? Заманымыздың ойшылы М.Әуезов халқымыз нәр алған руханияттың үшқайнар көзі бар деген-ді. Олар, бірінші – қазақ халқының көнеден келе жатқан мәдениет імен өнері, екіншісі орыс мәдениеті сол арқылы келген Батыс мәдениеті, үшіншісі – Шығыс мәдениеті мен өнері. Осының үшеуінің де Абайға да, Әл-Фарабиге де ортақ. Көп жылдар бойы ізденістің, бабаның ғылыми трактаттары мен тарихи оқиғаларды салыстыра зерттеу нәтижесінде кітапта авторӘл-Фараби – Абай даналығын жалғастырар ұқсастықтарды логикалық жолмен түйіндеумен шектеліп қаймай, дәлелді дәйектер де ұсынады. Сондықтан да ұлы бабаның Абайдағы рухани жалғасын кітап авторының: әдебиет, поэзия саласынан, музыка, есеп саласынан, аспантаным, логика, философия, дін және инабат пен тәлім-тәрбие салаларынан іздеу салып, бәрін байланыстыра қарастыруын құптайсыз. Егер Абайдың ғылыми мирастар деңгейін шырқау биікке көтерген Әл-Фараби ілімінің нұр сәулесі десек, кестенің бізіндей өрнекті Абайдың көркем де нәрлі тілі арқылы ұлы бабаның терең қағидалары саф алтын күйінде түсінікті түрде халқына жетті. Бұл халқымыздың рухани өміріндегі биік асуы деуге әбден болады. Сөйтіп ұлы бабамыздың ғылыми мирастарын туған ел топырағына оралтып, халық санасына жеткізуші Абай болғаныдығына автор салиқалы ой түйеді. Ал Абай қара сөздері ғылыми ойға, философиялық толғамға тұнып тұр. Әл-Фараби ілімінің ізін Абай шығармаларының бәрінен кезіктіреміз. Табиғат танудағы Әл-Фарабидің басты еңбегі «Табиғат тағылымы» идеясы Абай шығармаларында кеңінен айтылатыны екі алып арасында желі болып 83 тартылады да отырады. Мәселен, Әл-Фараби «Ғылымның көркі оның иесін танудың жолы» екендігін ескертсе, Абай «жер жүзін безендірген тәңірім шебер» деп ғалым иесіне тәубе келтіреді. Немесе бабаның: «Әр адамның ғаламда орны бар» деген тұжырымын Абай: «Сен де бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан» деп нақтылай түседі. Әл-Фарабидің ғаламның тартылыс күші магнитте, жер заты – темір деп бүгінде қапысыз дәлелденген тұжырымын, Абай: «Қара жер адамзатқа болған мекен, қазына іші толған әр түрінен. Ішінде жүз мың түрлі асылы бар. Солардың ең артығы қайсысы екен?» деп жұмбақтап, баба ойын өлеңге айналдырады. Оның шешуі темір екенін өзі айтады. Әлемнің жұмбағын тану үшін сана, парасат қажет. Ол үшін әр затқа есім беріп, ажырата білу керек. «Дүние ғажап сен есім, Жаһли көзбен қарасаң, Дүние – қоқыс, сен – мешін» Көне заманғы осы ойды Абай былай деп өрнектейді: «Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң арқалан». Екі дана да дүние – ғажап құбылыс екендігін, әр заттың, әр адамның өз орны болатынын, орнын тапқанда ғана қадірі артатындығын, яғни Әл-Фараби – Абай қағидасының «адам табиғаттан үйренеді» дегенге саятындығын түсіндіреді. Абайдың ғақлия, ғылым – құдырет, жүрек таразысы – инсаф, өмірдің өзі – шындық тәріздес әр қайсысы бір-бір томдық шығармаға өзек боларлықтай қағидаларының Әл-Фараби мирасынан түйген даналық екені дау тудырмайды. Зерделілердің осы айтып кеткен ой-түйіндерін бұл күнде ғылым растап отыр. Адамзат өз мекенінде жарастықпен тату-тәтті, ынсаппен қанағатпен ғұмыр кешпесе өз мекенін өзі ойрандайды. Кешегі кеңес империясы кезінде ұлт басына түскен трагедия осыны дәлелдеп берді. Осыны көріп, болжағандай, дана Абайдың: «Адаспайтын хакімдер болмаса, дүние ойран болар еді» деген сәуегейлік сөзі мың жыл бұрын «Қайрымды қала адамдары» кітабында баба айтқан оймен астасып жатуы кездейсоқтық болмаса керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ауданбек Көбесов, Әл-Фараби мен Абайды қатар оқығанда, 2006 2.Қазақ энциклопедиясы 3. Абай Құнанбайұлы шығармалары. 2-том. — Алматы, 2004. 4. Мекемтас Мырзахметұлы. Абайдың адамгершілік мұраттары. — Алматы, 1993 5. М.Б. Аликбаева, Әл-Фарабидің музыка ілімі, Алматы -2015 Әбу Насыр Әл-Фараби 1150 жыл юбелейі Байбақыт Ыриза студент МР-203П Кеңесбек Құндызай студент МР-203П Ғылыми жетекші: Абуханов Ш.А аға оқытушы Қаз ҰАУ Алматы қаласы 84 Түйіндеме Бұл мақалада Әлемнің екінші ұстазы, шығыстың ғұлама ойшылы Әбу Насыр Әл-Фараби жайлы сыр шертетін боламыз.Әмбебеп –ғалымның өмірбаяны мен танысып,ғылыми философиялық еңбектері және философиялық көзқарастары жайлы сөз қозғаймыз.Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету,болашақты болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы бар. Қолда бар материалдарға сүйене отырып,ұлы ғалымның ғылым мен өнердегі қол жеткен табыстарының,мұраларының кейбір қырларын көпшілікке түсінікті таныту болып отыр. Түйіндісөздер:метафизика,философия,логика,этика,эстетика,астраномия, ботаника,лингвистика,социология,музыка т.б Әл-Фараби – көрнекті ойшыл, өзінің замандастарының арасындағы ең ірі ғалым,көп қырлы энциклопедист, философ және шығыс аристотелизмінің ең ірі өкілі. Өзінің білімділігі мен сауаттылығының арқасында "Екінші Ұстаз" атауына ие болды. Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы орасан зор (150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар), ал оның айналысқан ғылыми салалары ол – философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономия. Ғылыми еңбектерінің ең әйгілісі "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат" деп аталады. Оның атақты “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған. Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "Категориялар", "Метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші "Аналитика", "Топикасы" және т.б көптеген еңбектеріне түсініктемелер жазды. Әбу Насырдың Платон және Аристотель философиясындағы идеяларға арналған кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі философия пәнін терең меңгергенін дәлелдейді. Фараби Аристотельдің әлеуметтік-қоғамдық идеяларын дамыта отырып, өз тарапынан да “Кемеңгерлік меруерті”, “Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы”, “Мәселелердің түп мазмұны”, “Ғалымдардың шығуы”, “Бақытқа жету”, “Азаматтық саясат”, “Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері” сияқты көптеген сындарлы философиялық еңбектер жазған. Фараби бұл еңбектерде дүние, қоғам, мемлекет, адамдардың қатынастары туралы заманнан озық тұрған пікірлер, пайымдаулар айтады. Әбу Насыр әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактаты» ойшыл дүниетанымының мазмұнды арналарының бірі. Трактатта ізгілікті қоғам болмысының негізгі тетіктері мен қажетті шарттары туралы жан-жақты талданып, зерделенеді. Мәселен, адамның табиғатынан көмекті қажетсініп, қоғам құруға бейілді екенін және адам қоғамының түрлері көптігін айтады. Себебі әрбір адамның тіршілік етуі мен кемелділікке жетуі үшін қандайда болмасын қауым керек. Фарабидің пікірінше, «қайырымды қала» идеал болып табылады. Бұл қайырымды 85 билеуші басқарған феодалдық қала. Оған өзінің мақсатына сәйкес әрекет ететін басқарушы шешеуніктер мен сол шенеуніктердің мақсатын жүзеге асыратын келесі рангілі шенеуніктер көмектеседі, осылайша қоғамның төмен қабаттарына дейін. Ол да Аристотель секілді саясатты географиямен байланыстырады, бірақ оған құрамында жай ғана табиғи-географиялық компонентті емес, сондай-ақ одан өзге аумақтық-территориалды факторды қамтитын территориалды аспектті толықтырады. Мысалы, Фарабидің адамзат қоғамы – ол тек осы факторлардың бірлескен ықпалы нәтижесінде ғана бола алатын «бір өмір сүру орнында көптеген адамдардың бірігуі». ӘлФарабидің «қайырымды қаласында» теңсіздік орын алады, тек рухани ғана емес, дәулет теңсіздігі де, себебі, «қайырымды қала» тек өзінің қажеттілігімен шектелген еңбек етушілер тұратын «қажеттілік қаласыз» мүмкін емес. Олар қажетін өзара көмек арқылы табады және төзімділік пен көну арқылы аман-саулыққа қол жеткізеді. Жалпы адам қоғамдастығын философ екі түрге бөліп көрсетеді: толық және толық емес. Толық қоғамдастықтың өзін үш түрге бөлген: үлкен, орташа, кіші. Үлкен қоғамдастық деп ол бүкіл жерді мекендеуші барлық адамдардың жалпы қоғамдастығы деп көрсетеді. Ал орташа қоғамдастық дегеніміз білгілі бір халық ретіндегі қоғам дейді, кіші қоғамдастық ол белгілі бір қала ретінде көрсетілген. Толық емес қоғамдастыққа келер болсақ әл-Фараби оларды төртке бөліп қарастырған. Олар: квартал, көше, үй және ауыл. Соңғысы қала құрамында көрмегенімен ол қалаға қызмет көрсетуші толық емес қоғам болып табылады. Жоғары деңгейдегі дамуы мен игілікке адам ең бірінші ретте ең кіші дегенде қалада ғана қол жеткізе алады деп көрсеткен. Кез келген нәрсеге шын көңіл білдіріп, шынайы таңдау жасап талаптанып жетуге болатындықтан кез келген қалада бақытқа қол жеткізуге болады дейді. Әрбір тұрғыны бақытқа жету жолында бір-біріне көмектесетін қайырымды қала деп түсіндіріледі. Сол сияқты қайырымды қала, қайырымды тұрғындар (халық) болады. Қайырымды қалада бақыт адамдар, мейірімділік, әділдік және әдемілілік арқыл жүзеге асырылады. Қала болмысы – адамның кемелденген денесі мен оның мүшелері секілді. Дене мүшелері тіршілік ету мақсатында бір-біріне көмектесіп отырады және өздерінің қабілеттері мен жаратылыстарына қарай бөлінеді. Дәл сол секілді қала бірлестіктері де қабілеттеріне байланысты бөлінеді. Данышпан ізгілікті қоғамды қалай билеу керек, оның бөлшектері туралы, әділ билеудің әдістері мен билеушінің қабілеті, белгісі, негізгі шарттары жайлы пайымдайды. Қала басшылары қала бірлестігінің мүшелері болуы үшін тек табиғи қасиеттерімен ғана емес, өнер секілді қасиеттерімен де мүшелікке енеді. Ал қала бірлестігінің басшысы бойындағы қасиеттерімен өзгелерден кемелді болғандықтан жоғары тұрады және мәртебелі. Ол қаланы тәртіпке келтіруші, жол сілтеуші, мұны әлФараби адам тәніндегі жүрекпен теңестіреді. Әрбір адам өмір сүруі мақсатында «әуел бастан-ақ Бірінші Себептің үлгісі мен мақсатына жету үшін жаралған, міне нақ осының арқасында олар ең мәртебелі басқыштарға 86 шығып отыр». Сондықтанда, қаланың әрбір мүшесі өз қызметтеріне сәйкес қала басшысының мақсаттарын көздеулері тиіс. Қайырымдылық бұл адамға қызмет ететін құндылық.Құндылықтар бұл мәдениет әлемі немесе рухани байлығының өлщемін білдіретін адамгершілік санасының басымдылықтарының бірі.Философия ғылымында оны зерттейтін аксиология (aksios-құнды,logos-ілім) деген мағына береді.Құндылықтар дегенде адам өмірінің бағытын анықтайтын,оған керек мәнді,құрмет тұтатын,керек болса бас иетіннің бәрін жатқызуға болады.Құндылықтар әлемінің өмір сүруінің себептері ол адамның өзіне,оның салалығында және өмірдің мән мағынасын іздеуінде жатса керек.Жалпы біз құндылықтарды екіге бөлуге болады.Олар:материалдық құндылықтар және рухани құндылықтар. Діндар адамдар үшін барынша қастер тұтып, қадірленетін құндылықтар бұл – діни құндылықтар. Құндылықтар әлемі шексіз десе де болады, тіпті жаратылыстың өзі біз үшін танымдық, философиялық және эстетикалық тұрғыдан құнды болып саналады. Діни құндылықтар Құдайға сенуге негізделеді және әрбір дін адамның Жаратушымен руханипрактикалық байланысын анықтап қана қоймай, оның жалпы қоғамдағы және тұтас әлемдегі орнын реттейді. Жоғары діни құндылықтар адамдардың өмірінің мәні мен қамын айқындайды. «Құндылықтық фактор» Құдай идеясының өзінде болады, өйткені құндылықтық басымдылықтардың мазмұны мен мәртебесі Жаратушының өзінен туындайды. Көптеген діни жүйелерде этикалық, яғни моральдық-адамгершілік қасиеттердің эталоныҚұдайдың аты мен затынан, сипаттарынан алынады, содан әрбір діни ағым құндылықтық императивтерді, парыздар мен тыйымдарды қалыптастырады. Бір Құдайға табынушылықтың тәухид концепциясы мейлінше жетілген соңғы дін ислам діні болып табылады. Оның негізгі қайнар көздері – қасиетті кітап Құран және пайғамбардың өсиеттері Сүннет. Осы қайнарлардан шыға отырып, мұсылманның тал бесіктен жер бесікке дейінгі бүкіл отбасылық және қоғамдық өмірқамын Шариғат айқындайды.Шариғат бойынша қорғалатын исламның негізгі құндылықтары мыналар: дін, өмір, ақыл, бала тудырумен ұрпақ жалғастыру, меншік. Дін кәлима-шахадат айту, намаз, ораза, зекет, қажылық тәрізді бес парызды қамтиды. Құндылықтар сатысында дін алдыңғы орында тұрса, оның ең маңыздысы – кәлима келтіріп, Алладан басқа құдай жоқ екеніне, Мұхамедтің Оның құлы әрі елшісі екендігіне куәлік ету. Материалдық құндылықтар-еңбек құралдары мен тікелей тұтынатын заттар. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Алтай Ж,. Қасабеков А., Мұхамбетәлі Қ., Философия тарихы. -Алматы 1999 2. Абышев Қ., Философия. –Алматы, 2001. 3.Ә.Дербісәлиев. «Қазақ даласының жұлдыздары». Алматы-1995 4.Ж.Алтай «Философия және мәдениеттану». Алматы-1998 5.С.Қирабаев «Ежелгі дәуір әдебиеті». Алматы-1991 87 Әл-Фараби мен Абайдың шығармаларындағы рухани үндестік Ақан Абылай Қазақ ұлттық аграрлық университетінің 2-курс студенті Ғылыми жетекшісі: Сембаев Р.М. Қазақ ұлттық аграрлық университетінің аға оқытушысы Алматы қаласы Аннотация Әл-Фараби мен Абай шығармашылығын жақындату, болмаса оларды өзара үндестіру біздің халқымыздың мыңжылдық рухани-мәдени, әдеби дүниесін қайта тірілту деген сөз. Абай еңбегінде айтылатын талай қағидалар, мысалға алғанда, «ғақлия-нақлия», «ғаламның сәнді сәйкес жарастығын», «ғылымды құдірет», «өмірдің өзі шындық» деген тәрізді қағидаларының өзі бір-бір томдық дүниелерді жазуға тұрарлықтыай дүние. Бір қызығы, осылардың барлығы Әл-Фараби еңбектерінде бар, терең талқыланған құнды дүниелер. Мақсаты: Әл-Фараби мен абай шығармашылықтарын басты назарда ұстай отырып, әділеттілік, сенімділік, имандылық пен ізгілікті жастар бойына сіңіру. Міндеті: Сан-алуан дүниенің жарықтарына қызықпай, қоғамның дұрыс қалыптасуы жолында шыдамдылық танытып, білімге құштарлықты арттыру. Түйін сөздер: кемелгенден, ізгі ниет, ғақли, жаһли. Биылғы жыл озық ойлы ғалымдарымыздың еңбектерімен етене танысып, ізгілікке толы құнды дүниелерімен тағы да бір жақсылап танысуға мүмкіндік тудырып отыр, себебі биыл Шығыс философиялық тағылымының ұлы тұлғасы Әбу-Насыр әл-Фарабиге 1150 жыл болса, қазақ халқының ұлы ақыны Абай атамызға 175 жыл толып отыр. Тарихи маңызы бар осындай күндерді елемей өту, болашақ ұрпақ үшін үлкен сын болмақ. Ислам дәуірі әдебиеті мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде, мықтап ескеретін бір жәйт бар. Кез келген халық әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы сол қоғамдағы тарихи жалғастықтың құрамдас бөлігі болып табылатыны сөзсіз. Ал тарихи жалғастық дегеніміздің өзі, ең алдымен ақыл-парасат жалғастығы екендігін ұмытпағанымыз жөн. Мәселен, Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтікэтикалық ой-тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл қаламгерлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі жалғастығын тапқандығын тарих беттері дәлелдеп береді. Әл-Фараби «жүре келе дарыған интеллект» туралы айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын, интеллектің өзі жүре кел, естіп, көріп барып қана дамитынын ескертеді. ӘлФарабидің интеллект жөніндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға тоғыз ғасырдай уақыт салып, қазақ қауымының жаңа тарихи жағдайында Абай Құнанбайұлы зор білгірлікпен жалғастыра түскен сияқты. Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде»: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, 88 көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің сөзін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады», – деп жазады. Сондай-ақ, Әл-Фарабидің ғылым-білімді меңгерудегі интеллект рөлі жайындағы философиялық тұжырымын Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде» мейлінше айқындай түскен. Абай өз ойын: «ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпен яки алдаумен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады», – деп тұжырымдайды. Әл-Фараби өзінің жоғарыда аталған еңбегінде «жан қуаты» жөнінде қолданған ұғымдар мен термин сөздер сол қалпында Абай қара сөздерінде (7,17,27,38,43-сөздер) қайталануы кездейсоқ құбылыс емес, Әл-Фараби: «Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш» деп көрсетеді. Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты философиялық трактатында «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес», – дейді. Әл-Фарабидің «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» жөніндегі философиялық тұжырымы Абайдың «Он жетінші сөзінде» өзінің логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда «ғылым» бұл үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де қажетсің: «Ей, Қайрат, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаталдығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман», – депті. Бұдан кейін «ғылым» өз шешімін «Ақылға» айтыпты: «Жаратқан тәңіріні де сен танытасың. Жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да – бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның – екеуінің де сүйенгені, сенгені – сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүресің, соның жаман », – депті. Бұдан кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әл-Фарабидің жоғарыда айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді. Абай осы үшеуінің басында қос, бәрін де «Жүрекке» билет, – деп ұқтырып айтушының аты «ғылым» екен. – Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы» – депті деген қорытындыға келеді. Абай шығармаларын оған дейінгі Шығыс оқымыстылары трактаттарымен салыстырып, байыптап қарап, сарапқа салғанда, көптеген ортақ жәйттер мен ұқсас пікірлерге тап боламыз. Бұған әсіресе, Абай мен әл89 Фарабидің ғылыми-философиялық, діни, ағартушылық, өнер т.б. салалардағы төркіндес, тектес, жақын келетін, бірін-бірі толықтыратын идеялары, ойлары мысал болады. Олардың педагогикалық, тәлім-тәрбиелік мазмұндағы байланысы, тамырластығы төңірегінде сөз қозғаудың маңызы жоғары. Әл-Фараби де, Абай да – ең әуелі ұстаз, ағартушылар, олардың бүкіл философиялық ізденістері мен пайымдаулары адамды барынша кемелдендіру, дамыту мақсатына арналған. Әл-Фараби адамдарды шынайы бақытқа жеткізуді мақсат етіп қойса, Абай толық, кемелденген адамды тәрбиелеп шығаруды көздеген деп қарастырылады. Абай мен Әл-Фарабидің педагогикалық жүйелерінде тәрбие мен тәлім, білім мәселелері бірін-бірі толықтырушы, ажырамас, диалектикалық бірлікте және олар адамзат қауымдастығымен қабыстырыла қарастырылады. ӘлФарабидің айтуы бойынша, адам ғылым, философия, тәрбие арқылы кемелдікке жетеді. Ол шартты түрде адамды нағыз бақытқа , мұратқа бастайтын негізгі құрал ретінде мінез-құлық, мораль және ақыл-ой, интеллектуалды тәрбие мәселелеріне шешуші мән береді. Ал, Абай болса, өзінің педагогикалық трактатында (отыз сегізінші сөзінде) толық, ізгі адам туралы ойларын былай тұжырымдайды: «адам бойында шыншылдық, ізгілік пен даналық қатар жүргенде ғана кемелділік қалыптасады». Ал жастар тұрғысынан алатын болсақ Әл-Фараби де, Абай да бірінші орынға адамгершілік пен моральді қойған. Кең мағынада алып қарағанда, олар бұл тәрбиенің ауқымына имандылық, еңбек, эстетика, дене т.б. тәрбие түрлерін енгізіп, тұтас қараған сияқты. Әл-Фарабидің ілімі бойынша, мінезқұлықтың мінездің жақсысы да жаманы да туа бітпейді, жүре пайда болады. Оларға сыртқы факторлар мен әдет, сонымен қатар ортаның қалыптастырған дағдылары себепші болып жатады. Абай осы жайды толықтай қуаттай отырып, отыз сегізінші сөзінде: «Мен егер зәкөн қуаты қолымда болса, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім», «адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, замандасының бәрі виноват» деп кесіп айтады. Әл-Фараби тәрбиені балаға ерте жастан бергенді құп көреді, балаға қатаң және жұмсақ әдістерді қатар пайдалана отырып зердесін ашу керектігін айтса, Абай: «Ғылым-білімді бала жастайынан өзі таппайды, басында зорлықпен болмаса алдап үйрету керек, үйрене келе өзі іздегендей болады» дейді. Абайдың рухани әлемі — ерекше бір тылсым дүние, ал оның негізгі зерттеу объектісі — адам. Сол адамның эстетикалық, этикалық бет пернесі, арман мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі, болмысы мен ұлттық ойлау ерекшелігі ұлы ойшылды терең тебіреністерге түсірген. Олардың негізінде адам және кісілік философиясы жатыр.Абай былай дейді: …Өлсе өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес. «Мені» мен «менікінің» айырылғанын «Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес… 90 Өйткені, адам мәселесі, оның дүниемен қатынасы, адамның өмірі мен тұрмысының мәні философияның, негізгі өзегін, басты проблемасын құрайды. Мәселен, бүгінгі таңда біз бастан кешіп отырған жүйелі дағдарыстың өзі де — сайып келгенде осы адамның дүниеге деген түбегейлі катынасының дағдарысы Шығыс ойшылы ретінде Абайда қарастырылатын күрделі адам проблемасы – үлкен ауқымда, яки қоғамдық, руханилық,құндылық, этикалық, эстетикалық жақтарда қаралады. Ал, бұл мәселелердің. қайсысының да бір-бірімен тығыз байланысты екендігі күмәнсіз. Абай адам табиғатын этикалық түрғыда қарай отырып, оның тұтас алғандағы кісілік қалпын, ұжданды, «сегіз қырлы, бір сырлы» сырбаз адам, яки кемеліне жеткен «толық адам» кейпінде алға тартады. «..Адам деген даңқым бар», — дейді Абай. Сол арқылы ол неден қашық, неге асық болуға үндейді, жақсылық пен жамандықтың, надандық пен имансыз адамның шынайы мәнін ашады. Мысалы, ақынның мына сөзі де осының бір дәлелі: «Тілеуді құдайдан тілемей, пендеден тілеп, өз бетімен еңбегімді жандыр демей, пәленшенікін әпер демек ол құдайға айтарлық сөз бе? Құдай біреу үшін біреуге жәбір қылуына лайығы бар ма? Екі сөздің басын қосарлық не ақылы, не қыльшы жоқ тұра, өзімдікін жөн қыламын деп, құр «өй, тәңір-ай!» деп таласа бергеннің несі сөз? Абайдың этикалық тұжырымдамасында «еңбек» деп аталатын ұғым ерекше орын алады. «Адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ», — деп қандай еңбекті дәріптеу керектігін байқатады. Тіптен ақынның адал, шынайы еңбектің адам өмірінде зор орын алатындығын қозғамайтын шығармасы жоқ деп айтуға да болады. Өйткені еңбек адамның азамат ретінде қалыптасуы үшін рухани тұрғыдан да, парасаттылық тұрғысынан да басты қызмет атқарады деп есептеген. Сондай-ақ,. ақын еңбек кісінің жан дүниесін мейірімділікке бөлейді, ал, оның қадірін білмейтін салбөксе жалқаулар көбіне теріс қылықты болып келеді деген тоқтамға келеді. Сол себепті ол: «Еріншектік – күллі дуниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, үятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады», – деп жазды. Қысқасы, ақын еңбекті ең жоғары игіліктің көзі, адам қаракетінің ең биік өлшемі, халқына қызмет етудің, оның ұлттық арман-мүддесін жүзеге асырудың, намысын қорғаудың басты көрсеткіші деп білді. Адамның тұлға ретінде қалыптасу процесінде өскен ортаның, тәрбиенің рөліне үлкен мән бере отырып, ұлы ақын әркімнің өзін-өзі жуйелі түрде тәрбиелеп отыруы керектігіне айырықша көңіл бөледі. Өзінің он бесінші сөзінде ол осы ойды былайша толғайды: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бІр – өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өміріңді қалай өткіздін, екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?» Бұнда ақын адамның өзіне өзгелердің көзімен қарап, күнделікті істеген ісіне талдау жасауға, барлық 91 әрекетіне жауап бере алуға, өзінің, өмірдегі орнын біліп, соған лайық ісқимыл жасауға міндеттілігін ашады Адамның тұтыну мүмкіндіктері жайлы толғана келіп, Абай бұл мәселеде қанағатсыздыққа ұрындырмайтын мөлшер, шамадан асып кетпеу керектігін өсиет етеді: «Әрбір жақсы нәрсенің, өлшемі бар, өлшемінен асса — жараманды. Өлшемін білмек — бір үлкен керек іс… Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық — бұл нәрселердің бәрінің де өлшемі бар». Ал, сол өлшемнің шамасын қалай анықтауға болады? Ақын пікірінше, — оның таразысы — ұяттылық пен арлылық. Осы сезім бар жерде адам қанағатшылдық пен кісіліктің тізгінінен айырылмақ емес деген ойға жүгіндіреді Бұл жерде біз белгілі орыс философы Вл. Соловьев пен Абайдың ұят туралы ой-пікірлерінің соншалық күтпеген үндестігіне таңданамыз. Вл. Соловьев ұят сезімі ұят дегенің өзі жалпы адамдықтың, моральдың маңызды бірінші бөлігі деп есептеген, ұятты мінез-қүлықтың айрықша реттеушісі дей келіп, Декарт сөзін былайша келтіреді: «Мен ұяламын, демек, мен өмір сүрудемін».. «Ұятты жоғалту», яғни «адамдықты жою» деген байламға келеді орыс философы. Ал Абай «Ғақлияның» отыз алтыншы сезінде осы үғымды толық, талдай келіп: «Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы», – дейді. Ғақлияның он төртінші сөзінде қазақ ойшылы былайша ой қорытады: «ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі үнемі жаманшылыққа,. мақтанға салынып, өз бойын бір тексермей кёткен кісі, тәуір түгіл, әуелі адам ба өзі? Екі ойшылдың идеяларындағы мұндай айқын, салыстырмалы үндестіктің, этикалық идеялардың, мұндай жаңғырығын түсіндіру өте қиын. Қорытынды: Бүгінгі күнде заман ағымымен өсіп келе жатқан жастар арасында көркем шығармалар мен әдеби туындыларды оқуға құлшыныс танытатын оқырмандар саны азайып бара жатқаны белгілі. Бірақ әлі де болса қазақ топырағынан жаралған ұлы ғұламалар Әл-Фараби мен Абай шығармаларының идеясын түсініп, оларды салыстыра біліп, одан жақсы әсер алып,өз өмірінде пайдалану үшін жастарға беріліп отырған мұндай мүмкіндіктер көңіл қуантады. Жазылған жәйттерді қорытындылап өтер болсам, болашақ - ол жастардың қолында. Осы екі ғұламаның еңбектері мен ой үзінділерін салыстыру барысында, қаншама мәлімет алып отырмыз. Тарих толқынын дұрыс қалыптастырып, ұлы ақындарымыз бен ойшылдарымыздың саф алтындай сақталған шығармаларын ұмытпай, дәріптеп отырсақ, біз білімсіз болмаймыз. Абай атамыз айтпақшы: «Әр ұлтын сүйген адам, дүниенің кетігін тауып, кірпіші болып қалануы тиіс!» Философское наследие Аль-Фараби Джолдасова Диляра Анарбековна Студентка гр. АТ(АВ)18-1 Академии Гражданской Авиации Научный руководитель: Ассоц. профессор кафедры 92 «Социально-гуманитарных дисциплин» Академии Гражданской Авиации, к.ф.н. Акбаева А.Н. Аннотация В наступившем 2020 году мировое сообщество отмечает важную дату: 1150 лет со дня рождения выдающегося ученого Востока – Аль-Фараби. В данной статье рассматриваются его философские позиции ссылаясь на его самые известные труды. Читатель сможет ознакомиться со взглядами философа на различные сферы жизни. Ключевые слова: философия, АльФараби, бытие, счастье, мера. Түсініктеме 2020 жылыәлемдікқауымдастықмаңыздыкүндіатапөтеді: Шығыстыңкөрнектіғалымы - Әл-Фарабидіңтуғанына 1150 жыл. Бұл мақалада оның ең танымал шығармаларына сілтеме жасай отырып, оның философиялық ұстанымдары қарастырылады. Оқырман философтың өмірдің түрлі салаларына қатысты көзқарастарымен таныса алады. Түйінсөздер: философия, әл-Фараби, болмыс, бақыт, өлшем. Annotation This year, the world community marks an important date: 1150 years since the birth of the outstanding scientist of the East - Al-Farabi. This article discusses his philosophical positions referring to his most famous works. The reader will be able to get acquainted with the views of the philosopher on various spheres of life. Keywords: philosophy, Al-Farabi, being, happiness, measure. Введение. Абу-НасырМухаммадИбн-МухаммадИбн-Тарханибн-УзлагальФарабиат-Турки – полноеимявеликогофилософа, гениальногоматематика, теоретикамузыки, выдающегосяучёногоВостока. Он - один из крупнейших представителей средневековой восточной философии, автор комментариев к сочинениям Аристотеля и Платона. Его труды оказали влияние на ибн Сину, ибн Баджу, ибн Туфайля, ибн Рушда, а также на философию и науку средневековой Западной Европы. Аль-Фараби за всю свою жизнь овладел около 70 языками: в совершенстве владел тюркским, арабским, греческим, персидским языками. Также он является основоположником арабоязычного перипатетизма. Основная часть. В своём учении о бытии Фараби находится под некоторым влиянием эманационной теории неоплатонизма, внешне и структурно воспроизведя учение о ступенях возникновения бытия. Если для неоплатонизма материя является гранью затухания божественного излучения, тьмой, мраком, исчезновением, смертью, то Фараби утверждает и раскрывает богатство материи. Для него материя, природа есть носитель жизни, вечности, благодаря ей возникают науки. В пантеистической системе мыслителя, как и его последователей — Ибн Сины, Ибн Рушда и других, 93 функции бога значительно ограничиваются, а права природы соответственно возрастают. Если у Платона — основателя неоплатонизма материя пассивна, инертна, то у Фараби она активна, сама создаёт свои формы. Материальным телам присущи закономерности изменения, движения, обновления. Согласно Фараби, бытие состоит из шести ступеней, которые одновременно являются основами всего существующего и связаны друг с другом отношениями причины и следствия. · Первая ступень — первопричина (ас-сабаб-ал-аввал) · Вторая ступень — вторая причина (ас-сабаб-ас-сони) · Третья ступень — третья причина, деятельный разум (ал акл ал-фаол) · Четвёртая ступень — четвёртая причина, душа (ан нафс) · Пятая ступень — форма (ас-сурат) · Шестая ступень — материя (ал-модда). Всё, что существует, и всё, что нам известно в этом мире, исходит из этих шести основ (начал), причём всё существующее, в том числе и эти начала, по своему характеру, принципам и возможностям разделяются на два вида. К первому принадлежат вещи, из сущности которых не вытекает с необ-ходимостью их существование. Вещи этого вида называются «возможно сущими» (вужуди мумкин). К другому виду относятся вещи, из сущности которых всегда и необходимо вытекает их существование. Вещи этого вида называются «необходимо сущими» (вужуди вожиб), т.е. существующими сами по себе. Первопричина — это бог. Только ему присуща единственность, тогда как остальным пяти началам — множественность. Второй причиной, образующейся из первой, является бытие небесных тел, которые по своей природе отличаются от тел земных. Третью ступень, или начало, составляет некий абстрактный космический разум, функция которого заключается в заботе о разумном животном и стремлении довести его до степени совершенства. Четвёртая, пятая и шестая причины непосредственно связаны с реальными земными предметами, с материальными вещами. В философской системе Фараби основное внимание уделяется рассмотрению этих трёх последних ступеней бытия. Именно в изложении их раскрываются содержание и сущность естественно-научных и философских идей философа — всё то ценное и положительное, что им было достигнуто. Аль-Фараби считал, что подлунный мир состоит из цепи «нусов» небесных сфер (мысль, дух, разум). На вершине нусов - «активный ум», управляющий процессом возникновения и уничтожения в этом мире. «Соединение» с «активным умом» – предельная цель человеческого знания. Таким образом, «активный ум» – Бог постигается только разумом, абсолютен и трансцендентен, т.е. потусторонний. Вместе с тем Бог у аль-Фараби, – чистейшая форма и абсолютный разум и рассматривается как категория идеального. Аль-Фараби вслед за Аристотелем допускает существование перводвигателя – Бога, тем не менее, он признает объективное существование внешнего мира и его основные первоэлементы. Он признавал 94 Аллаха первопричиной бытия, однако считал, что внешний мир существует самостоятельно и независимо от Бога. Мир, по его мнению, состоит из шести природных элементов: простые элементы, минералы, растения, животные, человек, небесные тела. Научные взгляды аль-Фараби охватывают почти все философские проблемы средневековья: учение о бытии, вопросы материи и её развития, свойства неорганического и органического мира, соотношение физического и психического, проблемы познавательной деятельности человека, формы и ступени познания; учение о логическом мышлении, связи мысли и речи, вопрос о разуме и его роли в общественной деятельности человека и т.п. Вопросы бытия, его структуры и категорий особенно подробно излагаются им в трактатах «Существа вопросов», «Трактат о различиях», «О началах существования акциденции и тел». Список философских произведений Аль-Фараби: · «Слово о субстанции» · «Существо вопросов» · «Книга о законах» · «Книга о постоянстве движения вселенной» · «О смысле разума» · «Книга о разуме юных» · «Большая сокращенная книга по логике» · «Книга введения в логику» · «Книга доказательства» · «Книга об условиях силлогизма» · «Трактат о сущности души» · «Слово о сновидениях» · «Трактат о взглядах жителей добродетельного города» · «Книга об определении и классификации наук» · «Книга о смысле философии» · «Книга о том, что нужно знать для изучения философии» · «Примечания к философии» Форма, в представлении Аль-Фараби — это единство фигуры, структуры и других количественных определений, а материя — это то, из чего состоят вещи, т. е. сущность, основание. В разделе «О материи и форме» из «Трактата о взглядах жителей добродетельного города» философ пишет, что всякая вещь, предмет состоит из двух начал — материи «хаюла» и формы «сурат». Форма существует благодаря материи, а материя является субстратом для форм. Формы не существуют сами по себе. Для своего существования они нуждаются в субстрате. Их субстратом является материя1. Одной из наиболее интересных сторон философской системы Фараби является его учение о познании, которому он уделяет внимание в работах: «Философские вопросы и ответы на них», «Сущность мудрости», «Комментарии», «О началах существования форм и акциденций» и др. В 95 этих трудах освещаются вопросы возникновения человеческого знания, его отношение к реальности, познание объективной действительности, степень познаваемости мира, формы и виды познания. При рассмотрении проблемы познания учёный исходит из естественно-научных достижений своей эпохи и использует свои знания в области медицины, физиологии, математики, астрономии, филологии и др. наук. Проблему познания он рассматривает как часть общей задачи выяснения сущности человека. Проблема познания в философской системе Фараби вытекает из его общего учения о человеке и связана с рассмотрением человека как существа, отдалённого от природы, как субъекта по отношению к природе — объекту. Во взаимоотношениях с окружающей природой человек выступает как познающий субъект, а природа — как объект познания. В вопросе о познаваемости природы философ утверждает, что человек все свои знания получает извне, в процессе познания окружающих его явлений. Для этого он наделён множеством средств и способностей: ощущениями, памятью, представлением и самое главное — разумом. Аль-Фараби имел свои взгляды и в социальной философии. Он считал, что «аль-мадиной» – доброжелательным, благочестивым городом должен управлять эмир или халиф, будучи одновременно имамом – главой религиозной общины, а идеальным государством должен управлять правитель – философ, одновременно выполняющий функции имама – предводителя религиозной общины. «Благочестивый город» – не ведет завоевательных войн, заботится об образовании и воспитании своих граждан, создает все возможное для обеспечения счастья. В социально-этических трактатах Аль-Фараби («О взглядах жителей добродетельного города», «Указание пути к счастью», «О достижении счастья») немало философских категорий, повлиявших на становление тюркского философского языка. К ним относятся: «счастье», «добродетель», «душа», «истина», «мудрость», «разум», «справедливость», «страдание», «удовольствие» и др. Счастье, по Фараби, является целью жизни потому, что оно есть высшее добро, т.е. оно необходимо человеку ради него самого, а не как средство достижения других благ, целей и пр. «Поскольку мы видим, что достигнув счастья, мы совершенно не нуждаемся в том, чтобы стремиться к другой цели, постольку из этого явствует, что счастье предпочитается ради себя самого и никогда - ради другого», - утверждал в «Указании пути к счастью» Аль-Фараби . Другой аспект, значимый для концепции счастья Фараби - релятивное понимание счастья: «. счастье мнится каждым человеком именно таким, каковым оно является в его представлении». У каждого человека оно свое, нет единого образца счастья. Для кого-то счастьем может быть богатство, для кого-то - здоровье, семья, карьера и т.д. Пути к достижению счастья Фараби также намечает достаточно «земные», посюсторонние. К ним относятся: самосовершенствование; 96 выполнение прекрасных действий и избегание безобразных; культивирование положительных качеств; здравомыслие и хороший нрав; умеренность, избегание крайностей избытка и недостатка. Этические идеи Фараби во многом сопрягаются с этической установкой традиции существования (характерной и для тюркской философии), которая может быть обозначена как атараксия невозмутимость, довольствование малым. Данная интенция прекрасно выражена в следующих словах отрарского мыслителя: «Если не можешь достичь того, чего желаешь, надо желать того, чего можешь достичь». Отсюда ясно, что доминантой этического релятивизма Фараби является категория меры. Необходимо заметить, что понимание меры в качестве главной нравственной ценности присуще в целом тюркскому, в частности казахскому, менталитету. В казахской народной мудрости, к примеру, значимое место занимает такое нравственное чувство, как «канагат», т.е. чувство, обретаемое человеком в результате поисков меры, гармонии, правильного соотношения, соразмерности. В то же время «канагат» выступает в качестве нравственного регулятора, предостерегающего индивида от неумеренности, перехода границ, от крайностей. В этом смысле «канагат» может пониматься и как «моральное удовлетворение», и как «примирение с судьбой». У аль-Фараби мере, умеренности уделяется главное внимание в его основном этическом трактате «Указание пути к счастью». Действие человека, чтобы быть умеренным, должно учитывать: время действия; место действия; от кого происходит действие; на кого направлено действие; от чего происходит действие; чем производится действие; почему и для чего совершается действие. Он также отличителен тем, что не реализует общую для восточной традиции интенцию выделения не бинарных оппозиций (добро - зло), а делает более гибкие противопоставления, состоящих из трех частей: для каждого нравственного качества выделяет его недостаток, «идеальное», гармоничное присутствие и избыток. Подобная методологическая позиция позволяет более дифференцированно подойти, к примеру, к нравственным изъянам людей, которые представляются в таком случае не как отсутствие данного нравственного качества, а как его недостаток или избыток. Классификация нравственных качеств человека, по аль-Фараби, достаточно значима. «Идеальные» нравственные качества, а также их недостаток и избыток таковы: Безрассудство (чрезмерная смелость) - храбрость (умеренная смелость, проявленная в опасных делах и воздержании от них) - трусость (недостаток смелости). Расточительство (чрезмерная трата и недостаточная бережливость) щедрость, бережливость - скупость (чрезмерная бережливость и 97 недостаточная трата денег). При этом при рассмотрении данной триады возникает интересное «перевертывание». Расточительство может пониматься как избыток, а скупость - как недостаток только при определении «идеальным» качеством щедрости. Тогда как выбор в качестве «идеального» качества бережливости меняет их местами, т.е. скупость становится избытком (бережливости), а расточительство - недостатком. Алчность, прожорливость (избыток в наслаждениях) -воздержание (умеренное пользование наслаждениями: едой, женщинами) - отсутствие чувства удовольствия (недостаток в наслаждениях). Шутовство (избыток шутки) - остроумие (умеренное использование шутки) - отсутствие юмора (недостаток шутки). В этом случае Фараби весьма лоялен по отношению к такому нравственному изъяну как избыток шутки: «Человек должен в своей жизни отдыхать, а отдых всегда лишь таков, что чрезмерность в нем бывает приятна или, [по крайней мере] безболезненна. Шутка относится к числу того, что при своем обилии доставляет удовольствие или [по крайней мере] она безболезненна. Ложное самомнение (приписывание себе благих качеств, добрых поступков, которых у него нет) - правдивость по отношению к самому себе (приписывать себе благие качества, добрые поступки, которые у него имеются) -притворство (человек приписывает себе что угодно, но не то, что ему присуще). Подобострастие (избыток в этом) - дружественность (возникает благодаря умеренности в общении одного человека с другими, ввиду чего он получает удовольствие в разговоре или поступках) - высокомерие (недостаток в этом), недружелюбие (делает другому то, что того огорчает). Рассуждая о путях достижения «идеальных» нравственных качеств, Фараби использует образ качелей. Люди обычно «бросаются из крайности в крайность», попеременно выбирая то избыток нравственного качества, то его недостаток. Ситуация осложняется тем, что обеим крайностям присуща легкость их достижения. В то время как достичь гармонии, «золотой середины» весьма и весьма непросто. Только длительная практика, каждодневные усилия, рассудительность и решимость, стремление к рациональному удовольствию могут привести человека к формированию в нем «идеальных» нравственных качеств. Заключение. Хотелось бы завершить эту статью небольшой легендой, которая завершает образ великого мудреца, являющегося нашим великим предком: «Шел старец по пустыне, с посохом в руке и сумой за плечами. Его томила жажда, от усталости он еле передвигал ноги… Но он шел, не теряя надежды на чудо – и чудо свершилось! Он вдруг увидел маленький зеленый оазис – там был сад, там было жилье человека, а значит была вода! Собрав последние силы, краешком чалмы утерев пот со лба и приложив влажную ткань к губам, он ускорил шаги. Вот он, оазис! Вдруг дорогу ему преградил хозяин. Он тоже был стар, но суров: «Это мой дом, мой сад! Я давно ушел от зла, от людей. Любой чужеземец мне враг, я не знаю тебя, не знаю, с чем ты 98 пришел и что мне принес – добро или зло». «Чем же я могу доказать свою доброту, если ты видишь во мне зло»?! – воскликнул страждущий странник. «Ответь мне, что в этом плоде прекрасно? Его краски, его сок, его вкус или его форма? – спросил хозяин, подняв над головой яблоко. «Ни то, ни другое, ни третье, – ответил странник. «Семя! Семя, из которого родился этот сад и вырастут другие сады… И капля воды, которая дает вечность жизни этим семенам…» – добавил скиталец, теряя последние силы и падая у ног хозяина сада… Тот подхватил его и бережно отнес в свой дом… Этим скитальцем и был Абу Наср аль-Фараби.» Әл-Фараби дүниетанымындағы қайырымдылық және ізгілік мәселелері Шермаханова Гүлнұр Сабитқызы Алматы қаласы, «Азаматтық Авиация Академиясы» «Авиациялық техника және технологиялар» мамандығының 2 курс студенті Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мұхабаев Н.Ж Аңдатпа Мақалада Әл-Фараби дүниетанымындағы қайырымдылық пен ізгілік мәселелеріне жалпы шолу жасалады.Оның кемел туындыларының бірі «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатына», адамдар арасындағы қарым қатынас, мемлекет пен қаланы басқару туралы көзқарастарына сараптама жасау және ізгілік және қайырымдылық мәселелері туралы тұшымды ойлары қарастырылады. Түйінді сөздер: қайырымдылық, ізгілік,этика,ақыл-ой, ізгілікті мемлекет, қайырымды, бақыт, мәңгілік ел. Кіріспе. Жалпы алып отырған Әл-Фарабидің екі мәселесін ашпай тұрып, осы екі мәселенің кең тараған негізгі анықтамасын айта кетейік. Қайырымдылық — адамның асыл қасиеттерінің бірі. Кісінің айналасындағы адамдарға деген ықыласы мен көмегін адамгершілік қарым-қатынастарын білдіреді. Ізгілік (латынша Humanitas – адам табиғаты) – адамның еркін ойлауының әр түрлі көріністерімен байланысты, оған сәйкес еркіндікті, адамның индивидуалдық дамуын уағыздайды. Қоғамдық жағдайы мен өзінің шығармашылық күштерін еркін дамытатын жеке бас құқығына тәуелсіз түрде, адамның құндылығын, адамдардың арасындағы теңдік, әділеттілік, адамгершілік қатынастарды қуаттайтын көзқарастар мен идеялар жиынтығы.[ғ.р.] Осы алып отырған екі сөз Әл-Фарабидің өз дүниетанымында көп мән беріп қарастырған мәселелерінің негізгілерінің бірі болды. Бұл екі мәселені бөліп қарастырғанмен де бір-біріне өте жақын ұғым. Адамзат ұстазы ақыл мен адамгершілік, қайырымдылық өзара табиғи түрде байланысып жатқан құбылыстар екенін түсіндіреді. Ақыл-ой, адамгершілік 99 этикалық-адамгершіліктен айырғысыз нәрсе: ақылды, демек, ол адамгершілігі мол қайырымды адам. Әл-Фараби өз зерттеулерінде этика, мораль мәселелеріне ерекше назар аударып отырған. Этиканың зерттеу объектісі - мораль, мінез-құлық, әдептілік нормалары екенін жан-жақты дәлелдеген. [205] Негізгі бөлім. Бағдад әл - Фараби өмірінде де зор рөл атқарды. Ол мұнда араб тілін үйренді. Бірақ, уақыт өте келе оның философиядағы рационалдық ойлау бағыты мұсылман діншілдеріне ұнамай бастады, сөйтіп ол Бағдаттан кетеді. Содан кейінгі өмірін Дамаскіде өткізген екен. Сонда жүріп, ол «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат» атты әйгілішығармасын жазған. Оның ерекше, елеулі дейтініміздің бір себебі, онда ол осыған дейін жиған білімдерінің барлығын қорытындылап жазған делінеді. Әл Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы трактатында былай дейді: - «Адам толығымен дамып жетілуі үшін көптеген нәрселерден тәуелді болады. Яғни ол өзіне қажет нәрселерді жалғыз өзі жасай алмайды. Сондықтан, адам өзінен басқа адамдардың қоғамдастығында өмір сүруі керек және адам қоғамда ғана толық жетіліп, бақытқа қол жеткізе алады»,- деп тұжырымдайды. Сонымен, ол да қоғамдастықтың құраушысы болып табылады, басқалардың жоғын тауып беруші ретінде де болады Сөйтіп, қоғамның әрбір мүшесінің іс әрекеті оның әрбір мүшесіне қажеттіні тауып беретін болады дейді. Әл Фараби адам қоғамдастығын екіге бөліп көрсетеді: толық қоғам және толық емес қоғам.Толық қоғамдастықтың өзін үшке бөліп көрсетеді: үлкен, орташа және кіші. Үлкен қоғамдастық оның пікірінше, барлық жер бетін мекендеуші адамдардың жалпы қоғамдастығы. Орташа қоғамдастық деп, белгілі бір халық ретіндегі қоғамдастықты айтады да, кіші қоғам ол белгілі бір қала дейді. Толық емес қоғамдастықты Әл Фараби төртке бөліп көрсеткен. Олар квартал, көше, үй, ауыл. Ауыл қала құрамына кірмегенімен, ол қалаға қызмет көрсетіп отыратын толық емес қоғам. Жоғары деңгейдегі даму мен игілікке адам ең бірінші қалада ғана қол жеткізе алады делінеді. Кез келген қалада бақытқа қол жеткізу үшін, адам барлық нәрсеге шын көңіл білдіріп, шынайы таңдау жасап, талаптану қажет дейді. Әрбір тұрғыны бақытқа жету жолында бір біріне көмектесетін қала қайырымды қала деп түсіндіріледі. Және онда қайырымды қоғам да, қайырымды халық та болады дейді. Әл Фарабидің айтуынша, қайырымды қала адамның сау әрі мінсіз денесіне ұқсас келеді делінеді. Яғни, оның әрбір мүшесі денсаулықты сақтау үшін бір біріне көмектесіп өмір сүреді дейді. Алайда адам денесіндегі органдар бір бірінен табиғаты, атқаратын қызметіне байланысты айырмашылық жасайтыны сияқты, қала тұрғындарының да қызметі мен қоғамдағы орны бойынша бір бірінен айырмашылығы болады. Қаланың басшысы өзінен сатысы төмендегілерге белгілі бір істердің атқарылуын талап етеді, ал талап етілгендер өз кезегінде өздерінен кейінгілерден талап етеді, сөйтіп, ешкімнен талап ете алмайтындар ең төменгі сатыға да жетеді. Әл Фараби бұл еңбегінде қала тұрғындарын бес топқа бөледі: ең құрметті адамдар, шешендер, өлшеушілер, жауынгерлер 100 және байлар. Ең құрметті адамдар ақылдылар, пайымдағыш адамдар, маңызды істерде беделге ие болғандар. Екінші топтағы шешендерге-діни қызметкерлер, ақындар, музыканттар, хатшылар, шығармашылық жұмыспен айналысатындар. Өлшеушілерге есепшілер, дәрігерлер, астролог, математиктер, оқытушылар жатады дейді. Ал байларға егіншілер, мал өсірушілер, саудагерлер, қол өнершілерді жатқызады. Әл-Фараби қайырымды қаланы басқаратын адамда алты түрлі қасиет болуы керек деп есептейді. Олар: даналық, асқан пайымдылық. сенімділік, ойлау қабілетінің жоғары болуы, соғыс өнерін жетік білуі, денсаулығының мықты болуы. Осықасиеттің барлығы бойында бар адам, барлық уақытта қайырымды қала адамдарына кімге еліктеу керек екенін, кімнің айтқан сөзі мен ақылына құлақ қоюы керек екенін көрсететін үлгі бола алады. Мұндай адам мемлекетті өзінің қалауынша басқара алады. Әл-Фараби қаланы әкім ғана емес, қаланы билеудің алқалық түрін де жоққа шығармайды. Жақсы қасиеттердің бәрін өз бойында ұштастыратын адам алайда, бұл қасиеттер адамдарда жеке дара дарыған болса, онда, бұл топтың мүшелері біріге отырып әкім орнына ие болады, оларды халық жақсы басшылар немесе, қадірлі адамдар деп атайды, олардың басшылығы қадірлі адамдардың басқармасы деп аталады. Қайырымды қала... Әл-Фараби әлеуметтік әділеттілік пен еркіндікті орнықтыратын қоғам туралы ой қозғайды. Халықтың аз қамтылған топтарын мемлекет тарапынан қолдау қажеттігі туралы осыдан мың жылдан астам бұрын айтылған ғұламаның идеясы бүгінгі күні де мемлекеттердің басты саясаттарының бірі болып табылады. Осындай жетілдірілген қоғамда бір бірімен қарым қатынас жасау, көмектесу, қолдау, ұжымдасу адамдардың өмірлік қажетіне айналады дейді және адамдар өзін өзі жетілдіріп, қиындықтан қашпауы тиіс дейді. Әл Фараби мемлекет саясатының басты мақсаты адамдарды бақытқа жеткізу, игілікпен жеткізу деп санайды. Осы еңбегінде ол «бақыт дегеніміз-игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені, ең жетілгені» деп атап көрсетеді және әр адамның оған толық құқығы бар дейді. Ал ондай құқыққа ие болуға қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкіндігі бар, сондықтан да қайырымды билеушілер билеген қала тұрғындары ғана бақытқа жете алатындығын айтады. Мұндай қалалардың басқа қалалардан ерекшелігі және негізгі белгісі жоғарғы тәртіп пен оның тұрғындарының мәдениеттілігі, сыпайыгершілігі және билеушілерінің қайырымдылығы, ақыл парасаты. Бүгінгі таңдағы Мәңгілік ел ұлттық идеялар түріндегі саяси бастамалар сөзсіз ұлы ойшылдың идеяларымен ұштасатыны анық. Мәңгілік ел ұлттық идеясы барлық қазақстандықтарға, барлық халыққа жолдау болып табылады, өз кезегінде әлФараби де өз ғылыми шығармаларында қамтыған болатын. Мәңгілік ел идеясы Платонның ізгілікті, әділетті, мемлекет және әл-Фарабидің «қайырымды қала» жөніндегі идеясы жайындағы ойлардың қисынды жалғасы болып табылады.[21] Мәселен ғұламаның мынандай тұжырымдары кездеседі: «Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын 101 қойған қала - қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын қоғам- қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық- қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бірбіріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ». Адам өмірін жәй ғана сүрмей, үнемі қайырымдылық жасауға, ізгілікке, жақсылыққа қарай ұмтылуға қажеттігін ескертеді ұлы ойшыл, сонымен қатар қоғамдағы ең негізгі рухани құндылықтарға «өзара көмектесуді» жатқызады. Тұжырымдар мен ұсыныстар. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адамды табиғатынан адамға жау деп ұғу да қате. Қайырымдылық адамның табиғатында бар нәрсе. Адам баласынан рухани өмірдің шегі қайырымдылықты, ізгілікті талап етеді. Бұны ХХ ғасырдың басында өмір сүрген батыс ғалымдары «шекаралық жағдай» деп түсіндірген. Қазақ философиясында «жалған дүние» деген ұғым бар. Бұның мағынасы адам өмірінің мәні де, сәні де жиған дүниесімен емес, ұрпаққа, елге жасаған ісімен өлшенеді дегенді білдіреді. Сол сияқты Әл-Фараби философиясында зерделенген қайырымдылық, ізгілік мәселелері адамзат баласына ортақ, оның табиғатының мәнін ашатын, адамның тұлғалық қасиеттерін тарих қатпарынан аршып алатын құндылық.[72.] Әл-Фарабидің пайымдауынша, ізгілікті мемлекет салауатты бір организмге ұқсайды. Организм әрбір органының атқаратын қызметі болады, ал олардың бірыңғай жұмыс істеуін жүрек қамтамасыз етіп отырады. Ізгілікті мемлекетті де басқарудың дұрыс жұмыс істеуі билеушіге байланысты. Сол себепті, мемлекетті ізгі ниетпен басқаруларына билеушілердің бойында белгілі бір ерекшеліктерінің болуы керек. Біріншіден, ізгілікті мемлекет билеуші салауатты да керемет денеге (құрылымына) ие болуы керек. Ойының ұшқырлығымен (тапқырлығымен), мықты әдемі баяндау мен түсіндіру мәнерімен, оқу-білімге деген ынтасымен ерекшеленуі керек. Пенделік ләззаттарға шектен тыс ынтық болмай, адалдылық мен ақжүректілік қасиеттеріне ие болып, адамгершілігі мол, намысқой болуы керек, сонымен қатар ең бастысы әділетті іс-әрекет жасауды қадағалап (қамтамасыз етіп), табанды батыл, ашкөз емес әрі жомарт болуы керек. Фараби бойынша, ізгілік пен кесел туа біткен болмайды. «Ол туа біткен тоқымашы немесе хатшы сияқты, адам ең басынан табиғатынан ізгілікті немесе кесір болуы мүмкін емес» [3]. Кім, туылғанынан ізгілікке бейім болса, сол құдайға ұқсас болар еді, бірақ бірыңғай кеселге бейім біреу туылса, ол хайуанға ұқсас болар еді. Табиғи бейімділік тек алғы шарт. Оны тіптен жоқ етуге немесе әлсіретуге, немесе қарсы әрекет жасауға және басқа арнаға бағыттауға болады. Фарабиде адам жанының өлімі туралы идея оның өмір мен өлім туралы пайымдарымен қуатталады. Тек қана жанның өткіншілігін және одан шығатын екінші, шынайы, бұл өмірге қарағанда, о дүниедегі жақсы өмір идеясын шектеумен, оны біз Фарабидің "Қайырымдылар қаласы 102 тұрғындарының көзқарастары туралы трактатында" кездестіре алатын, сол жердегі өмірге деген діни уағыздарды сынай аламыз [30]. "Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздерінде", адами өмірдің өзіндік құндылығы туралы айта келе, ол былай деп жазады: "Қайырымды адам өлімді асықтырмауы керек. Керісінше, қаншама бұл мүмкін болғанымен, соншама өмірді ұзарту мүмкіндігін іздеуі керек, өйткені қала адамдары оның ізгіліктерінен алатын пайдаларынан айырылмауы үшін, ол сол бақытты ұзарта беруі қажет"[29]. Фараби бойынша, адамның жетілуі, оның ізгіліктерінің қалыптасуы – бұл өмір бойы созылатын және өліммен тоқталатын процесс, сондықтан адам "өмірді сүюі керек, себебі ол адамға жақсылықты жасауға және бақытқа жетуге мүмкіндік береді"[32]. Сондықтан ол өлімнен қорықпауы керек, өйткені оның артында жақсылық та, жамандық та жоқ [33]. Адамзат қоғамы қаншалықты дамығанымен, бүгінгі ақпараттық технология үстемдік құрған заманда да ізгілік, адамгершілік, қайырымдылық мемлекеттің болашағына тікелей қатысы бар құндылықтар ретінде өзінің тарихтан бері келе жатқан орнын сақтап қала бермек.[70] Әл-Фарабидің идеяларынан түсінетініміз мемлекет халықтың, жеке адамның рухани болмысының толыққандылығымен, тереңдігімен нығаяды. Ел болмысының негізін құрайтын ұрпақтың болмысы болса, жаңа айтып өткеніміздей дұрыс сенім, дұрыс таным, дұрыс білім, денсаулық, табиғи ортаның тазалығы, қоғамдық ортадағы қайырымдылық, адамдардың бірбіріне деген адамгершілігі, жауаптылығы мемлекетті көркейтеді. Ұрпағын дұрыс тәрбиелеп, қорғай білген елдің ұрпағы елін қорғайды.[72]. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. «Ұлы ойшыл, ғұлама – Әл Фарибидің даналық негіздері»: атты университетішілік апталықтың материалдары, Ақтау: Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті, 2019. 127 б. 2. Келімбетов Н. Түркі халықтарының ежелгі әдеби жәдігерліктері. — Алматы: Раритет, 2011. — 432 б. 3.Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 2-том. ӘлФараби философиясы. / Құраст. Ә.Нысанбаев, Ғ.Құрманғалиева. – Астана: Аударма, 2005. – 480 б. 4. Әлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 4том. Әл-Фараби мен Ибн Сина философиясы. / Құраст. Т.Ғабитов, Ғ.Құрманғалиева. – Алматы: Жазушы, 2005. – 568 б. 5. 4. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. 6. . Көбесов А. Әл-Фараби. – Алматы: Қазақстан, 1971. – 171 б Әль-Фараби: ізгілікті қоғам туралы көзқарастары Аманчаева Қ. АБ-18.2 тобының студенті Ғылыми жетекші: аға оқытушы Махамбетжанова А.Т. 103 Түйіндеме Бұл мақалада негізгі қарастырылатын мәселе қоғамның негізі, болашағы ұлттық тәрбиеге тәуелділігі, ұлттық тәрбие болмаса қоғамдық ортада кісілік қалыптаспайды. Кісілігі жоқ қоғам мемлекетке, оның болашағы ұрпаққа қажетті құндылықтарды бере алмайды, бұндай орта тарихтың бойындағы рухани дүниелерді кейінгі уақытқа жеткізуге, мемлекет мүддесін қорғауға қабілетсіз келеді. Әл-Фараби жазып кеткендей, мемлекеттің рухын қоғамдағы адамгершілік, қайырымдылық, әділеттілік, шынайылық, тұрақтылық, ізгілік көтереді, рухани құндылықтары ғана сақтай алады. Кілт сөздер: қайырымды қала, моральдық норма, мемлекет, қоғам, рухани құндылықтар. Аннотация В данной статье основной рассматриваемой проблемой является то, что основа общества, будущее, зависимость от национального воспитания, национальное воспитание, а также общность в общественной среде не формируются. Несправедливое общество не может передать государству, его будущим поколениям необходимые ценности, не способно донести до конца духовные вещи в истории средней истории, защищать интересы государства. Как пишет Аль-Фараби, дух государства поднимает в обществе только нравственность, милосердие, справедливость, стабильность, гуманизм, сохраняют только духовные ценности. Ключевые слова: добродетельный город, моральная норма, государство, общество, духовные ценности. Annotation In this article, the main problem under consideration is that the basis of society, the future, dependence on national education, national education, as well as community in the social environment are not formed. An unjust society cannot pass on the necessary values to the state and its future generations, it is not able to bring to the end the spiritual things in the history of middle history, to protect the interests of the state. According to al-Farabi, the spirit of the state raises only morality, charity, justice, stability, humanism in society, and only spiritual values are preserved.. Keywords: a virtuous city, a moral norm, the state, society, and spiritual values. Мемлекетті күшейтіп, тәуелсіздікті қорғайтын қоғам қандай болуы қажет? Бұған қатысты адамзат тарихында Платон, Аристотель, Әл-Фараби сынды ірі ойшылдар жауап берген. Кемеңгер тұлғалардың ізгілікті қоғам құру жөніндегі идеялары қашанда өркениетті мемлекеттің үлгісі, өлшемі болып табылады. Адамзат қоғамы қаншалықты дами берсін, бүгінгі ақпараттық технология үстемдік құрған ғасырда да ізгілік, адамгершілік, қайырымдылық әлеуметтік ортаның тереңдігін айқындап, мемлекеттің болашағын шешетін құндылық ретінде өзінің тарихтан бері келе жатқан орнын сақтап қала бермек. Алаш зиялысы Жүсіпбек Аймауытов жазып 104 кеткендей, «Мәдениет жүзінде адам баласы құс болып ұшып, балық болып жүзіп, алысты жуық болдыруды анық қалап отырса да, бірін-бірі өлтіруді, зорлығы қиянаты қалмай отыр. Неге? Адам тәрбиенің құлы болуға жетпей, әлі күнгі табғаттың құлы болып жүргендігі. Адам баласы табиғатқа қашан құл болудан құтылады? Анық ақылға билетіп жалпы жұрт жақсы тәрбиелі болғанда құтылмақ. Адамшылықтың тарихына көз жүгіртсек, өмір жүзінен мысал қарастырсақ, атақты данышпандардың пікірін, сөзін байқасақ тәрбие адамды бұзуы, түзеуі көрінеді [1; 133б.]. Ұлт, ұлт тұлғасы, мемлекет, ұрпақтың зиялылығы, тұлғалануы бұның барлығы адам баласының өзінің бастапқы табиғатынан рухани деңгейі арқылы ажырап, ұлттық табиғат пен кісілік табиғатты иеленгендігін көрсетеді. Жүсіпбек Аймауытовтың айтып отырған табиғаты қоршаған орта, ата мекен табиғаты емес, адамды тарих пен мәдениет үдерісінен бөліп алып тұйыққа тірейтін табиғат, яғни надандық. Қоғамның негізі, болашағы ұлттық тәрбиеге тәуелді, ұлттық тәрбие болмаса қоғамдық ортада кісілік қалыптаспайды. Кісілігі жоқ қоғам мемлекетке, оның болашағы ұрпаққа қажетті құндылықтарды бере алмайды, бұндай орта тарихтың бойындағы рухани дүниелерді кейінгі уақытқа жеткізуге, мемлекет мүддесін қорғауға қабілетсіз келеді. Сондықтанда өркениетті мемлекеттің бет-бейнесі оның мәдениеті, әлеуметтік ортада адам бойында кіслік қасиеттердің орын алуымен көрінеді. Әл-Фараби жазып кеткендей, мемлекеттің рухын қоғамдағы адамгершілік, қайырымдылық, әділеттілік, шынайылық, тұрақтылық, ізгілік көтереді, рухани құндылықтары ғана сақтай алады. Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала» еңбегінде адам танымынан бастау алып, оның қызметімен (ісімен), рухани өмірімен жалғасатын құндылықтарды, білім түрлерін кеңінен талдаған. Ойшылдың ұғымынша қоғамның беріктігі, тұрақтылығы, күштілігі имандылықтан, жаратылыс құдіреті туралы адамзаттың дұрыс танымынан (ілімнен) бастау алмақ. Барлық ғалам, адам баласы үшін бір ғана мән, бір ғана негіз бар, ол жаратушы. Әл-Фараби ілімінде жаратылыс ақиқат, ақиқат туралы дұрыс білім, адам баласының жаратылыс ақиқатын дұрыс ұғынуы Бірінші Тұлға туралы дұрыс білімінен көріненді. Қазақта, «жалғыздық бір Аллаға ғана жарасады» деген ұғым осыдан туса керек. Бұның мәні адам қанша атақты болсын, данышпан, кемеңгер, батыр,сәуегей болсын, барлық адамзатты өзіне қарата берсін ол адам дүниені өзгерте алмайды, табиғатты қайта жасай алмайды, кәрілікті жеңе алмайды. Сондықтанда барлық құдірет, мінсіздік жаратылыс иесінің құдіретіне ғана үйлеседі, сол ғана барлық жаратылыстың иесі болуымен ғана дара деген ұғымды білдіреді. Зиялы адам өз заманында имандылығы, діни білімі, қабілеті, тәрбиесі, адамгершілік қасиеттері арқылы адамзатқа, ұлтына, діні мен діліне дұрыс қызмет етіп, ұрпаққа ізгілігі мол істерін қалдыра білсе адамзаттық кеңістіктегі тұлғалыққа қол жеткізбек, бірақ адам қанша кемеңгер болса да Бірінші Тұлға бейнесін біле алмайды. Демек қоғамның, адамзат қоғамының, ұрпақтың бейбіт өмірін, ізгілігін қалыптастыратын жалпыға ортақ дұрыс білім, діни сауаттылық және 105 парасаттылық. Бұлар қашанда адамзаттық мәдениет пен өркениеттің тірегі болып табылады. «Бірінші Тұлға – барлық жан біткеннің өмір сүруінің бастапқы себебі. [Жалғыз] сол ғана кемшіліктен ада: басқа жан біткеннің бәрінде – Одан басқасында ең болмағанда бір кемшілік немесе бірнеше [кемшілік] бар. Ал Біріншіні [Тұлғаны] алатын болсақ, ол мұндай [кемшіліктің] бәрінен ада, өйткені Оның тіршілігі кәміл және болмысында басқаның бәрінен озық, Одан кәміл жетілген еш нәрсе жоқ және одан бұрын ешнәрсе де болмақ емес. Бұл ретте оның тіршілігі ең мәртебелі дәрежеде әрі ізге, әрі кәміл жетілген» - деп жазып кеткен Әл-Фараби [2; 60 б]. Адам баласы тарихтың қайнаған дәуірінен қанша алыстағанымен ол діннен, жаратылыс ақиқаты туралы ұғымнан алыстамайды. Дін адамзат баласының әлемінде, дұрыс өмір сүрудің жолын сақтап тұру үшін Жаратылыс иесінің адамзатқа салып берген тура жолы. Осы тура жолдың басында Бірінші Тұлға ақиқаты құр пайым түрінде емес, ақиқатты білім, парасатты түсінік, кемел ұғым болуы тиіс. Себебі ізгілікті қоғам, мемлекет халықтың дұрыс діни танымынан, білімінен шығып отырады. Әл-Фарабидің бұл ұғымына Абай өзінің Отыз сегізінші қара сөзінде былай деп жауап берген: "Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі –надандық, екінші – еріншектік, үшінші – залымдық. Надандық – білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады. Залымдық - адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады»[3. 100 б.]. ӘлФарабидің, Абайдың, Жүсіпбек Аймауытовтың айтып отырғаны адамды, сол арқылы мемлекетті, ұрпақты, ұлтты сақтайтын кемел білім. Адамзаттық болмыстың мәні оның бойындағы ізгілігімен көрінсе, ізгілікті қоғамның кілті ұрпаққа таза дін, кемел білім, дұрыс ілім арқылы табысталмақ. Заманыңда білім мен ғылым бола тұрып оны дұрыс иелене алмасаң, мемлекетіңе білімің мен ғылымыңарқылы көмектесе алмасаң ілгерілеу болмайды. Әлеуметтік ортадағы даму, адам болмысының өрісіндегі рухани дамудан басталады. Рухани дамудың негізінде дұрыс таным, тарих, отан, келер ұрпақ алдындағы жауапкершілік тұр. Жоғарыда айтып өткеніміздей адамзат дүниесіне, халыққа, ұлтына және оның дүниелеріне ақыл парасаты мен білімі арқылы қызмет ете білген адам зиялы адам. Шынайы (дәстүрлі) діннің өзі адамзаттан зиялылықты талап етеді. Ұлттық мүдде, халық игілігі жолында жүрген адам көкірегі ояу, мінезі дұрыс, шыдамды, қайратты, батыл болуы қажет. Нағыз зиялы адам өзін ұлтының қызметшісі санайды. Кемеңгер бабаларымыз айтып кеткендей, ұрпақтың қашанда өзін, өмірін қор қылатын нәрселерден аулақ болғаны жөн. Адамның шынайы, әрі дұрыс білімі оның танымын сақтап тұрады. Егерде 106 надандық болса, қоғамдағы барлық кемшілік сауатсыздықтан, әділетсіздіктен, әдепсіздіктен шығар болса ұрпақ өзінің, мемлекетінің болашағына қажетті көптеген мүмкіндіктерден қолы үзуі мүмкін. Қашанда адамның дініне, діліне күш беретін білім, көркем мінез. «Қайырымды қала тұрғындарын алатын болсақ, - деген Әл-Фараби, - ата-бабаларының көзқарастарына сәйкес олардың бойында қалыптасқан рухани жағдай олардың жандарын матерядан азат етеді» [2; 170б]. Адам өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғаммен интеллектуалдық байланыста болуы тиіс. Интеллектуалдық байланыстың биік көрінісі парасаттылық. Ата бабаларымыз ата мекенменен парасатты негізде байланысу нәтжесінде мәдениетті, ұрпақтың мүддесіне қызмет ететін тарихты қалыптастырған. ӘлФарабидің идеяларынан түсінетініміз мемлекет халықтың, жеке адамның рухани болмысының толыққандылығымен, тереңдігімен нығаяды. Ел болмысының негізін құрайтын ұрпақтың болмысы болса, жаңа айтып өткеніміздей дұрыс сенім, дұрыс таным, дұрыс білім, денсаулық, табиғи ортаның тазалығы, қоғамдық ортадағы қайырымдылық, адамдардың бірбіріне деген адамгершілігі, жауаптылық мемлекетті көркейтеді. Ұрпағын дұрыс тәрбиелеп, қорғай білген елдің ұрпағы елін қорғайды. Қай жағынан болмасын адам болмысындағы, қоғам өміріндегі жасандылық қайырымды ортаның болмысына жат. Ойшылдың өзі жазғандай, «көзсіз батырлық ерлікке ұқсас, ысырапшылық жомарыттыққа ұқсас, әзілқойлық өткір тілділікке ұқсас, жарамсақтық доскерлікке ұқсас, өзін-өзі кемсіту кішіпейілділікке ұқсас, көлгірсу адамдағы адалдыққа ұқсас. Осы шеткерліктердің ішінде жаратылысымыз бойынша өзіміздің бейімдірек тұратындарымыз бар болғандықтан, біз бұлардан cақтануымыз қажет. Қатерлі істің тұсында батылдығымыз жетпей қалушылық, жаратылысымызда өзіміз бейім тұратын сараңдық бұған мысал бола алады» [2; 222 б]. Қоғамдық ортадағы адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасының негізіндегі шынайылық ел болмысының деңгейін арттырады. Жалған нәрселермен ел мүддесіне қатысты мәселелер шешілмейді. Шынайылық, дұрыс мінез өсіп келе жатқан буынның болашаққа дұрыс бағдар (тәрбие) алуына ықпал етері сөзсіз. Себебі шынайлық пен дұрыс мінезді талап ететін қашанда уақыт. Әл-Фарабдің ұғымынша кез келген нәрсенің шегі болады, ол шектен еш нәрсе де шығып, асып кете алмайды. Мәселен батырлықтың шегі тарих, кез-келген батырлық тарихтан асып, немесе озып кетпейді, оның ұясы тарих. Сол сияқты жалған әдетте қоғамнан, уақыттан асып кетпейді, қоғам қажеттіктері, уақыт, заман талабы шынайы мінезді талап етеді, уақыты келгенде ол айқындалып отырады. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адамды табиғатынан адамға жау деп ұғу да қате. Қайырымдылық адамның табиғатында бар нәрсе. Адам баласынан рухани өмірдің шегі қайырымдылықты, ізгілікті талап етеді. Бұны ХХ ғасырдың басында өмір сүрген батыс ғалымдары «шекаралық жағдай» деп түсіндірген. Қазақ философиясында «жалған дүние» деген ұғым бар. Бұның мағынасы адам өмірінің мәні де, сәні де жиған дүниесімен емес, ұрпаққа, елге жасаған ісімен 107 өлшенеді дегенді білдіреді. Сол сияқты Әл-Фараби философиясында зерделенген қайырымдылық, ізгілік мәселелері адамзат баласына ортақ, оның табиғатының мәнін ашатын, адамның тұлғалық қасиеттерін тарих қатпарынан аршып алатын құндылық. Адамды қадірлейтін, өзінің төл құндылықтарын дәріптейтін, сақтай алатын, кейінгі ұрпаққа дінді, адамды, табиғатты құрметтеуді үйрете білетін, құндылықтарын табыстай алатын ел ғана қайырымды мемлекетті құра алады. Мемлекеттің қайырымдылығы адамының рухани байлығында, барлық қоғамдық сана түрлерін (дін, білім, тарих, мәдениет, өнер, ғылым, заң және т.б.) сақтай алған, оның қызметін ұқыпты пайдалана білген қоғам өзінің өкілі жеке адамның бойындағы қайырымдылықты оята біледі, адамының кісілігі арқылы мемлекетті қайырымды мемлекет (қала) деңгейіне шығарады. ӘлФараби былай деген: «Діни сенімдері кейбір ескі теріс көзқарастарға негізделген реттерде қала надан немесе адасқан қала болып шығады» [2; 178 б]. Шыныменде қоғамдық ортадан оқшауланбайтын, білімі, сенімі, көзқарасы арқылы өгейленбейтін, мемлекетінің болашағын өз болашағымен ұштастыра білген елінің өмірін, дінін, тарихы мен дәстүрін, құндылықтарын сақтаудағы ата бабасының, яғни елдің тәжірибесін құрметтеп, рухани өміріне, болашағына пайдалана білетін адам қайырымды адам, қазіргі сөзбен айтқанда заманынан қалмайтын өркениетті адам. Қайырымдылықтың тарихта қалатын, кейінгі уақыттың құрметіне бөленетін алып бейнесі мемлекетке қол ұшын беру. Ел, халық, ұрпақ үшін ақылды, білікті, сауатты, төзімді болу. Байлығы мен күшіне сенген мемлекет жөнінде Әл-Фараби, «...олар былай деп ұйғарған: қала біткен бір-бірімен күресіп, жауласуға тиіс, бұл қалалардың ешқандай дәрежесі жоқ, бұларда еш бір тәртіпте жоқ және бұл жерде басқаларға қарағанда сый-құрметке немесе тағы бір артықшылыққа жалғыз өзі лайық келетін ешкім де жоқ. Олардың ұйғаруынша, әрбір өз қолындағы игіліктіңбәрін емін-еркін пайдаланып, өзіне пайдалы нәрсе үшін басқаға қарсы күресуге тиіс, сөйтіп өз дұшпанының бәрін жеңіп шыққан адам-ең бақытты адам. Осының бәрі қалада надан қалаларға тән көптеген көзқарастың тууына себепкер болады» - деп жазып кеткен [2; 180 б]. Қазақ руханиятында несібе, ырыс, адал еңбек, ар- ұят, обал, сауап деген ұғымдар бар. Бұның түпкілікті мәні біреудің тағдырына нұқсан келтірмеуде, біреудің ырысына, несібесіне қол созбауда жатыр. Надандық әлеуметтік ортада күш алса қоғамда тұрақсыздық болады. Өткенге зер салмайтын, бірін-бірі қолдамайтын, дұрыс сөзге тоқтамайтын, Абай айтқандай бас басына би болып шыға келетіндер надандықтың көсеуін көсейтіндер. Бұны Әл-Фараби еңбегінде былай деп түсіндірген: «Мәселен, кейбіреулердің ойынша, адамдар арасында ешбір байланыс деген жоқ, табиғи байланыс та, жасанды байланыс та болмайды, сондықтан әркім басқа біреудің мүддесіне нұқсан келтіруге тиіс, әркім өзгені жат санауға тиіс, екі адам тек зәру болғанда ғана бірігіп, тек лажсыздан ғана келісімге келмек, ал осылай біріккен күнде біреуі әрқашан да жеңуші, екіншісі жеңілуші жақ болады. Егер әйтеуір бір сыртқы жағдай бұларды бірігіп, келісімге келуге 108 итермелейтін болса, бұлар мұны қалайда зәру болғандықтан ғана, сыртқы жағдай бұларды осыған мәжібүр еткендіктен ғана істейді. Ал осы сыртқы жағдай жоғалды дегенше-ақ бұлар сөзсіз суысып кетеді де, айрылысуға тиіс болады. адамзатқа тән көзқарастардың ішіндегі хайуандық көзқарас міне осындай» [2; 180 б]. Әл-Фараби орта ғасыр мен жаңа заманның, шығыс пен батыс мәдениетінің ортасында, екі уақыттың, екі аймақтың ерекшеліктерін, ілімін зерттеп, адамзат өркениетінің болашағын тереңнен тани білген ойшыл. Адамзат баласына өскен ортасынан, жүрген жерлерінен жиған білімін, дін ілімінен үйренген ғылымын ұсынып, сол арқылы болашақта ғылымның, технологияның күшімен қалыптасқан адамзаттың жаңа өркениетіне үлгі болатын, жаһандану заманында адамның болашағына қамқор болатын қайырымдылықтың үлгісін жасап кеткен. Әл-Фараби ілімінде өз заманының ғана емес, бүгінгі уақыттағы адамзат қоғамының да картинасы бар. Қоғамда Бірінші Тұлға, яғни жаратылыс иесі туралы дұрыс діни білімнің болуы, мен меншілдік, эгоизм, бұның барлығын ойшыл өз заманында кеңінен талдаған. Адамзаттың екінші ұстазы атанған Әл-Фарабидің пайымдауынша мәдениеттіліктің күші мәмілеге келу. Мемлекет пен халықтың бір бағытта бір-бірін қолдап отыруы. Мәмілеге келудің басты белгісі түсінік, түсіну, халық мемлекетті, мемлекеттің халықтың жағдайын түсінуі [4; 3б]. Әдебиеттер: 1. Аймауытов Ж. Бес томдық шығ. жинағы. 5-т., А.: Ғылым, 1999ж.-304 б. 2. Әбу Насыр әл-Фараби. «Қайырымды қала» - Алматы, RS: Халықаралық Абай клубы, 2015ж. – 284 б. 3. Абай. Қара сөз. – Алматы, 1993ж. 4. Сарсембин У., Ақтөбе, 2017ж., Abai.k Әл-Фараби мен Абай дуниетанымдарындағы мінез-құлық мәселесі Оразалы А, Рашидұлы Д, Ахметова А- АБ-17.1. Азаматтық авиация академиясы Ғылыми жетекшісі: П.ғ.к., қаум.проф.(доц) Бейсенбаева А.Қ. Аңдатпа Бұл мақалада Абай мен Әл-Фарабидің философиялық, психологиялық және педагогикалық жүйелерінде тәрбие мен білім мәселелері бірін-бірі толықтырушы болып табылатыны қарастырылған. Мінез-құлық, ақыл-ой және ерік-жігер адамның ажырамас бөлшегі екені пайымдалған. Түйін сөздер: Абай, Әл-Фараби, мінез-құлық, мораль, психология, ақыл-ой, әдет, тәрбие. Аннотация 109 В данной статье раскрывается особенности поведения человека. На каком этапе происходит развитие, какова проблема борьбы с коррупцией в обществе, каковы моральные нормы и их роль в противодействии коррупции, подробно изложены ответы на вопросы о том, в каких условиях идет борьба с коррупцией в своей суверенной стране, т. е. в Казахстане и в целях искоренения коррупции. Ключевые слова: коррупция, моральная норма, государство, общество, взятка, преступление, закон, демократия. Annotation The article gives a General definition of corruption and the factors influencing it; at what stage in development occurs; what is the problem of combating corruption in society; what are moral norms and their role in combating corruption; detailed answers to questions about the conditions in which the fight against corruption in their sovereign country, i.e. Kazakhstan and to eradicate corruption. Keywords: corruption, moral norm, the state, society, the bribe, law, democracy. КіріспеӘл-Фараби де, Абай да - ең әуелі ұстаз, ағартушылар, олардың бүкіл ізденістері мен пайымдаулары адамды барынша кемелдендіру, дамыту мақсатына арналған. Әл-Фараби адамдарды шынайы бақытқа жеткізу жолдарын табуды мұрат тұтса, Абай адам жанының білгірі болған. Оның шығармалары терең және ерекше ойларға қанық болды. Ол адамның барлық танымдық, ерікті және эмоционалды процестерінің табиғатын материалистік түрде түсіндіреді. Оның ойынша, ойлау мен сөйлеу әрқашан бірлікте болуы керек. Негізгі бөлім Абай мен Әл-Фарабидің педагогикалық жүйелерінде тәрбие мен тәлім, білім мәселелері бірін-бірі толықтырушы, ажырамас, диалеірлікте және олар адамзат қауымдастығымен қабыстырыла қарастырылады. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адам ғылым, философия, тәрбие арқылы кемелдікке жетеді. Ол шартты түрде адамды нағыз бақытқа, мұратқа бастайтын негізгі құрал ретінде мінез-құлық (ақлақ), мораль және ақыл-ой, интеллектуалды тәрбие мәселелерін шешуші мән береді. «Біз жақсы мінез-құлық пен ақыл-парасатқа ие болған кезде, олардың арқасында бақытқа жетеміз… Бұл екеуі бар кезде біздің өзіміз және іс-әрекеттеріміз үстем де кемел болады, осылардың арқасында біз шын мәнінде қастерлі, қайырымды, инабатты боламыз», дейді ұлы ұстаз[1]. Жастарды тәрбиелеу жүйесінде Әл-Фараби мен Абай бірінші орынға адамгершілік, моральдық тәрбиені қояды. Кең мағынада алып қарағанда, олар бұл тәрбиенің ауқымына имандылық, еңбек, эстетика, дене, т. б. тәрбие түрлерін енгізіп, тұтас қараған сияқты. Әл-Фарабидің ілімі бойынша, мінезкұлықтың жақсысы да, жаманы да туа бітпейді, жүре бітеді. Оларға әсер 110 етуші шешуші факторлар, себепші әрекеттер ортаның әсеріне, сіңген әдеке, дағдыға тіреледі. Ол былай дейді: «Біз мінез-құлық сапаларының абзалы да, оңбағаны да жүре келе пайда болады дейміз. Адамда қалыптасқан мінезқұлық болмаса, қарама-қарсы мінез-құлыққа өз еркімен көшіп кетуі мүмкін. Адамның белгілі бір мінез-құлыққа ие болуына немесе жақын жұғысудың арқасында бір мінез-құлықтан басқа бір мінез-құлыққа ауысуына себепші болатын нәрсе - әдет, ол әдетте деп мен белгілі бір әрекеттің жиі-жиі және ұзақ уақыт қамтылуын айтамын. Мінез-құлықтың қалыптасу жолдары өнер үйрену жолдары сияқты»[2, 3]. Абай шығармаларында адамдардың ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу туралы құнды тұжырымдар аз емес. Оның пікірінше, ерік - адамның мақсатқа жету, білімді игеру үшін қажетті қасиеті. Абай адамның бірқатар жағымды және жағымсыз қасиеттерін тізімдейді және олардың табиғатын түсіндіруге тырысады. Осылайша, тұрақсыз адам кез-келген кедергілерге қарамастан, алға қойылған мақсатқа жетеді. Табандылық үлкен рухани және физикалық шыдамдылықты, дайындықты қажет етеді. Абай адамның жалқаулық, қорқақтық, қыңырлық жағымсыз қасиеттерінің бірі екенін білдіреді. «Мақтаншақтың ар-ұжданы да, байсалды ойы да ащы ойы да болмайды, ешқандай батылдық та адамгершілік те жоқ». Абай шығармаларында балалар, педагогикалық және әлеуметтік психологияның кейбір мәселелеріне қатысты бірқатар ережелер бар. Абай жастардың психологиялық ерекшеліктеріне үлкен мән береді. Ол қазақ халқының басқа ағартушылары сияқты жастарға үлкен үміт артып, олардың жарқын болашағына сенеді. Ол жастарға іс-әрекеттерінде абай болуға, шешім қабылдауға және әрекет етер алдында мұқият ойлауға кеңес береді. Сезім үстемдігінде болуға болмайды, әрдайым жақсы үлгіге еліктеу керек. Абай өзін-өзі жетілдіру мәселелеріне үлкен мән берді. Адам табиғаттан қандай дарынды болса да, оның дамуы үшін күш жұмсамаса, оның қабілеттері жойылып кетуі мүмкін. Абайдың тұжырымдамаларында ерік пен мінез-құлықтың өзін-өзі тәрбиелеу идеясы басты өзек мәселе болып табылады. Абайдың ойынша, адамды көздеген мақсатқа жетелейтін тәсілдердің бірі – ол еркінің темпераментін шыңдау. «Ерік-жігерді дамыту - бұл ақылойды сақтайтын құрыш. Көңіл көтеруге және мақтануға ұмтылма» - бұл Абайдың ерік-жігердің өзін-өзі тәрбиелеу туралы тұжырымдарының лейтмотиві. Он бесінші сөзде ол өзін-өзі тәрбиелеу процесінде өзін-өзі есептеудің және тексерудің үлкен рөлі туралы айтады. «Егер сіз өзіңіздің ақылға қонымды адамдар қатарына жатқызғының келсе, онда күніне бір рет, немесе аптасына бір рет, болмаса айына бір рет осы уақыт ішінде сіз өміріңізде қандай әрекет жасадыңыз, жақсылық пен ақылға сәйкес келетін іс-әрекеттер жасағаныңыз туралы есеп беріңіз. Өкіну үшін бір нәрсе жасадыңыз ба?! Өміріңізді қалай өткізгеніңіз туралы ойланыңыз! 111 Қорытынды:Әл-Фараби мен Абайды қарастыратын мәселелері бір екендігіне көзіміз жетіп отыр. Яғни Әл-Фараби «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес», – дейді. Әл-Фарабидің «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» жөніндегі философиялық тұжырымы Абайдың «Он жетінші сөзінде» өзінің логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда «ғылым» бұл үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де қажетсің: «Ей, Қайрат, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаталдығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман», – депті. Бұдан кейін «ғылым» өз шешімін «Ақылға» айтыпты: «Жаратқан тәңіріні де сен танытасың. Жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да – бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның – екеуінің де сүйенгені, сенгені – сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүресің, соның жаман », – депті. Бұдан кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әл-Фарабидің жоғарыда айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді. Абай осы үшеуінің басында қос, бәрін де «Жүрекке» билет, – деп ұқтырып айтушының аты «ғылым» екен. – Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы» – деген қорытындыға келеді[4, 5]. Сонымен, ойымызды түйіндей келсек тек жігерлі адамдар ғана ақылға сала отырып өз мінез-құлықтарын басқара алып, көптеген жетістіктерге жетеді. Қолданған әдебиеттер: 1. Антология педагогической мысли Казахстана/ Сост. К.Б. Жарикбаев, С.К. Калиев.-Алматы:Рауан, 1995.-512с. 2. Жарикбаев К.Б. Психолого-педагогические воззрения Абу Насыра альФараби / К. Жарикбаев // Материалы Первой респ. конф. по методике преподавания и педагогике высш. школы ( 1969 г., окт.) / М-во высш. с сред. спец. образования КазССР. - Алма-Ата, 1971. - С. 265-276. 3. Жарикбаев, К.Б. Психологические взгляды Абая// Южный Казахстан – Газета.-1971-27 мая., 3с. 4. Чистов, В. В. Психолого-педагогические основы обучения и воспитания в наследии аль-Фараби / В. В. Чистов. - Караганда, 1992 5. Абай Қара сөз -Алматы; Атамура, 2016.-200 б. Әл -Фарабидің халықтың саяси билігін жүзеге асыру жайындағы саяси пікірлері мен ойлары 112 АБ-19.1 тобының студенті Тургенова Айдана Ғылыми жетекші: с.ғ.к., қауымдастырылған профессор Оспанов Қ.И. Аннотация Бұл мақалада, Әбу Насыр Әль-Фарабидің еңбектері мен трактаттар қысқаша шолу жасалынады. Кіріспе бөлімінде Әль-Фарабилің өмірінде, сонымен қатар, Әль-Фарабидің ғылымға қосқан үлесіне қысқаша шолу жасап өтемін. Негізгі бөлімі бірнеше тақырыпшаға бөлінеді, саяси ой-пікірлерін, сол замандағы саяси пікірлер мен қазіргі заманғы саяси ой-пікірлерге салыстыру жасалады. Билік басындағы адамның бойында болуы қажет бірнеше қасиеттерге, қоғамдағы адам сатылары жөнінде мәліметтерге тоқталамын. Қорытынды бөлімінде,өз ойыммен,тақырыпты ашу барысындағы қалыптастырған көзқарастарыммен бөлісемін. Адамзат дамуы тарихында елеулі , ерекше көңіл аударарлық мәселелердің ішінде биліктің пайда болуы, дамуы. Халықтың саяси билікті іске асыруы жайлы саяси пікір қалдырғандардың ішінде Әбу Насыр әльФараби ерекше орын алады. Ол өз заманында халықтың саяси билігін жүзеге асыру туралы саяси ой-пікірлер қалдырған. Ең алдымен «Аль-Фараби кім?»деген сұраққа тоқталатын болсақ, (870 - 950 ж. ш.) - әлемге әйгілі ойшыл, философ,социолог, математик, физик,астроном,ботаник, линг вист, логика, музыка зерттеушісі. Әбу Насыр Әль-Фарабидің еңбектері әлі күнге өзінің маңыздылығын жойған емес. Кейде, бір адамның бойында осынша білім қалай болуы мүмкін деген ой келеді. Әль-Фарабидің есімі тарихта алтын әріптермен жазылған, биыл 2020 жыл Әль-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойы аталып өтілмек. Әбу Насыр Әль-Фараби Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз» деген атпен тарихта қалды. Ол 150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар жазып қалдырды. Ғалым философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономияны зерттеген ғұлама ғалым. Ұлы ойшыл ғылымды 2 топқа бөлген. Бұл еңбектерінен бөлек, саяси билік жөнінде де біраз ой-пікірлер қалдырып кеткен. Әл-Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. Оның еңбектері еуропалық Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. [1] Ғалымның пікірінше, өз бойында туа біткен қасиеттерді ұштастыратын адам ғана қайырымды халықтың басшысы бола алады. Саясат негізінен өте күрделі, әрдайым дамуды, жан – жақтылықты, әрқашан басқалардың мұң-мұқтажын тыңдай білуді қажет етеді. Осы саяси билік жөнінде Әбу Насыр ӘльФарабидің еңбектері мен ой пікірлеріне тоқталсақ. Шығыс философтары оны "Ал муаллим ас-сани"— екінші ұстаз деп атаған. Фараби Аристотельдін философиясына түсініктемелер жаза отырып, 113 өз тарапынан да "Ғылымдардың шығуы", "Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбесі", "Ізгі қала түрғындарының көзқарасы", "Музыканың үлкен кітабы","Философияны аңсап үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі жайлы", "Ақылдың мәні туралы", "Әлеуметтік этикалық трактаттар", "Философиялық трактаттар", т. б. жазып, артынан мұра етіп қалдырған. [2] Фарабидің пікірінше, ғылым мен философия адамы болу үшін қойылатын ең бірінші талап — ол адамның жан тазалығы, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз халқына деген таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы мен берілгендігі. Меніңше, Әль-Фараби зерттеп қарамаған, сол ғылым туралы өз ой- пікірін жазбаған ғылым саласы жоқ секілді. Мен ӘльФараби еңбектерімен танысу барысында ең алдымен «Риторика» атты трактатымен таныстым. Әбу Насыр Әль-Фарабидің еңбектерін түсінуде біраз қиыншылықты туғызады, жазылу тілі күрделі, дегенмен мағынасы жағынан түпсіз терең тұңғиықтай. Әрбір пікірі, әрбір еңбегі ерекше мағынаға ие. Оның тұжырымдамаларының негізі жақсылық пен мейірбандық категориялары басты орында. Ғалымның гуманистік идеялары әлемге танылған. Ақыл -ойды және білімді дәріптеді. Әбу Насыр Әль-Фарабидің пікірінше адамның мақсатына жетуі адамның өз қолында . Мен бұл пікірмен толықтай келісемін. Ғалымның еңбектерімен толықтай таныспаған болсамда, оның ой-пікірлерін, тұжырымдамаларымен жақсы таныс болуға талпынамын. Себебі Әль-Фарабидің әрбір сөзі кез-келген адамды алға жетелейді, өмірдің қыр-сырымен таныстырады. Қазақ даласындағы орта ғасырлардағы саяси ой тарихын қайта өрлеу дәуірінің бірі кезеңі деп бағалауға болады. Осы уақыт аралығында аты әлемге әйгілі орта ғасырлық түркі заманының ойшылдары бірінен кейін бір өмірге келіп, жемісті шығармашылықпен айналысты. Солардың ішінде ерекше орын алатын- Әбу Насыр Әль-Фараби. Ол саяси ғылымдар туралы бірнеше трактаттар жазып қалдырған. Оларды атап өтетін болсақ - «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жолдары», «Саясат туралы» деген еңбектері бар . Ойшылдың шығармалары өз заманындағы философиялық, әлеуметтік, психологиялық, тарихи оқиғалар желісін суреттеумен қатар, мемлекеттану мәселелерін де қамтыған болатын [3]. Бұл еңбектерде саясат, билік толықтай талқыланып, қарастырылған. Ежелгі Араб философтары саясат, мемлекет және билік сөздеріне терең мән бермеген және бұл сөздерді синоним ретінде қарастырған, ал Әль-Фараби осы тұрғысынан үлкен зерттеулер жүргізген. Оны "Қайырымды қала" деп аталатын еңбегінде қарастырады. "Қайырымды қала" деп ретiнде олар бiрге тұрған, мақсаттары бiр, бiр басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейiнгi адамдар қауымдастығын түсiндi. Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» еңбегінде қала тұрғындарын бес топқа бөледi. Оның ойынша, «қайырымды қала» бес түрлi адамдар тобынан құралады: ең құрметтi адамдардан, шешендерден, өлшеушiлерден, жауынгерлерден және байлардан». Әл-Фараби ең құрметтi адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды iстерде беделге ие 114 болғандарды жатқызады. [4, 104 б.]. Қоғам- мемлекет өмірінің дамуымен тығыз байланысты. Ал қоғам жақсы болу үшін мемлекет басшысы үшін үлкен талаптар қойылатыны анық. Сол талаптар, Әбу Насыр Әль-Фараби ойпікірлерінде кездеседі.Ойшыл ондай адамның он екі қасиеті болу керек дейді. Сонында олардың бәрін алты тұлғалық қасиеттерге әкеліп тірейді. Енді соларға кішкене шолу жасап кетсем: Біріншіден, ол- даналық дәрежеге жетуі керек. Даналық дәрежесі менің пікірімше, кез-келген істі ой-елегінен өткізетін, сонымен қатар адамгершілік түсініктеріне сай болуы керек деген. Екіншіден,білімді болу керек. Бұл қасиетке еш түсініктеме бермей-ақ,барлығына түсінікті деп ойлаймын. үшіншіден, әрқашанда тапқырлық көрсету керек, өйткені өмір үне бойы өзгерісте, бір жағдай қайталана бермесі анық. Кез-келген жағдайда жол таба білуі шарт. алтыншыдан, Ел басының денсаулығы, дене күші жақсы болуы керек. [5,138-137] Әль-Фараби қоғамды мемлекеттен бөліп қарамайды. Бұл меніңше, ең дұрыс көзқарас. Себебі, қоғам адам ағзасы десек, қоғамдағы адамдар адам денесіндегі мүшелер секілді, олар бір-біріне мұқтаж. Бірбірінсіз толыққанды жұмыс жасай алмайды. Ал сау қоғам үшін, кез-келген қоғам мүшесінің орны ерекше. Ал басшының орны айтпасам да белгілі деп ойлаймын. әл-Фарабидiң айтуынша бiр-бiрiмен қарым-қатынас жасау, көмектесу, қолдау, ұжымдасу адамдардың өмiрлiк қажетiне айналады». ӘлФараби мұндай қоғамды тумысынан табиғат берген он екi қасиетi бар ақылды, бiлiмдi, сабырлы, рухани билiктi iзгiлiктi билiкпен ұштастыратын, адам қасиеттерiн бағалауға қабiлеттi адам басқаруы керек дейдi [5, 173 б.]. Әрбiр отбасын қоғамның кiшкене бөлшегi ретiнде қарастырған әлФараби оның өзiнiң жеке мақсаты болады, бiрақ бұл мақсат қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа қызмет етуi тиiс, яғни адамдар өзiнiң жеке мүдделерiн қоғам мүдделерiне бағындыруы керек дегендi айтады. «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөзiнде» ол отбасы мүшелерiн (Аристотель сияқты) бiрнеше бөлiкке бөледi. Олар ерi мен әйелi, қожайыны мен қызметшiсi, ата-ана мен балалары, мүлкi және оның иелерi. Үйдiң өзiне тән мақсатын қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа жұмылдыруын әл-Фараби адамдардың адамгершiлiк қасиеттерiнiң көрiнiсi деп есептейдi. Бұл пікір қазіргі таңда да өз маңызын жоймады және жоймайтыны да анық.Әл-Фарабидiң саясат туралы айтқан құнды ойлары Араб шығысы мен Орта Азия елдерiнде саяси-құқықтық iлiмнiң одан кейiнгi дамуына өз ықпалын тигiзе алды. Оның саяси идеялары орта ғасырлық және жаңа заман ойшылдарының еңбектерiнде көрiнiс тапты. [6] Әр заманның өзіне сай қалыптастырған саяси ой-пікірлері бар. Дегенмен, меніңше қай заман болмасын Әбу Насыр Әль-Фарабидің саяси ойпікірлер өз мән-мағынасын жоймайды. Билік адамы да, Әль-Фараби сипаттап кеткен алты тұлғалық қасиетті өз бойына жинақтаса , кез-келген уақытта бейбіт әрі бақытты ел қалыптасады. Саясат тек ғана мемлекеттік дәрежеде сипатталмайды деп түсінемін. Біздің күнделікті өміріміз- қоғаммен, бізді қоршаған адамдармен тығыз байланысты. Ал сол байланыстың өзі бір саясат. Шпенглердің айтуы бойынша "Саясат ол өмір, ал өмір -ол саясат" 115 деген.Біздің бүкіл өміріміз саясат. Мысалға, қарапайым өзіміз көріп жүрген студенттің өмірінде кездесетін саясат. Студент өзінің оқу, білім алуы мен басқада тығыз мүдделерін староста, куратор, оқытушы , декан және т.б лауазымды адамдар арқылы жүзеге асырады. Судент пен староста,староста мен куратор арасындағы мүдде. Егерде жұмысшы адам болса, жұмысшы мен басшылық арасындағы мүддені алып қараса, ол да саяси іс-әрекетке жатады. Меніңше, Әбу Насыр Әль-Фарабидің ой-пікірі мен қазіргі заманғы ойпікірлерінің ұқсастығы да , айырмашылығы да бар деп ойлаймын. Басқару жүйесінде өзгерістер өте көп, саяси көзқарастар да біршама өзгеріске ұшыраған. Дегенмен, басқарушының бойында Әль-Фараби атап өткен алты қасиет өз мән-мағынасын, маңыздылығын болмау қажет. Бейбіт өмір сүру, ел бақытты болу басқарушыға байланысты. Жоғарыда атап айтқанымдай, мемлекет бір ағза ретінде жұмыс жасайды. Ал сол ағзаның жұмысы үшін кезкелген қоғам мүшесі ерекше орын алады. Қазіргі таңда, еліміз демократиялық мемлекет. Яғни, кез-келген тұлға өз ойын еркін жеткізіп, өз еркімен өмір сүре алады. Сол себепті, адамдар арасындағы кез-келген қарым-қатынас саясат деп түсінемін. [7] Қорытындылай келе, Әл-Фараби саяси философиясын зерттеу Қазақстандағы бейбіт қатар өмір сүруді нақтылаудың, құқықтық, зайырлы мемлекетті құрудың, демократиялық қайта құруларды күшейтудің қазіргі шарттарында ауқымды қазір де өзектілігін жойған жоқ.Көшбасшы қандай болуы тиіс? Сонау заманнан бері бұл сұрақ көптеген белгілі философтарды толғандырып келді. Бұл сұрақ қазірде маңызды,себебі билік адамдары қазіргі таңда өте көп. Сол адамдарының еңбегі еліміздің болашағы үшін маңызды. Саясат қазір өте күрделі жүйе, қарапайым адамға түсіну өте қиын. Саясатты толықтай танып білу үшін бірнеше жылдар мен терең білім қажет. Саяси ой-пікірлерде уақыт өткен сайын күрделеніп келеді. Бірақ, біз саясатты тек мемлекеттер мен басшылар арасындағы қарым-қатынас деп түсінбеуіміз қате. Саясат ол- студент пен оқытушы арасындағы, жұмысшы мен басшы арасындағы және т.б қарым-қатынастар. Саясат және саяси ой-пікірлер адамзат даму барысында бірге дамиды. Кейбір ғалымдар саясат адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде пайда болды десе, кейбірі Алланың адамзат өміріне жазғаны деп айтады. Бұл жөнінде нақты пікірлер мен дәлелдер жоқ. Қандай жағдай болмасын, саясатта және билік адамдарының ойы таза, адал, әділ болуы шарт. Сонда ғана кез-келген мемлекет ьқғырлы болады. Бұл даусыз дүние екені анық. 1. 2. 3. 4. 5. Пайдаланылған әдебиеттер. https://sputniknews.kz/spravka/20191123/12106699/Al-Farabi-qazaq.html https://kitaphana.kz/refkaz/231-kazak-adebieti/2582-al-farabi.html Ә.Дербісалиев. Қазақ даласының жұлдыздары, Алматы, 1995. История политических и правовых учений: Учебник /Под ред. О.Э. Лейста. М., 1997. Мырзалы С. Философия. А., 2010. 116 6. Әбу Насыр әл-Фараби. «Қайырымды қала» - Алматы, Халықаралық Абай клубы, 2015. 7. Ұлы ойшыл ғұлама- әль-Фарабидің даналық негіздері, 2019 Нравственное совершенствование в трудах аль-Фараби Батанова Милена Азаматтық авиация академиясы, Алматы Научный руководитель: ст.преп. Богачева М.А. Аннотация Данная работа посвящена анализу этических воззрений в творчестве Абу Насра аль-Фараби, которое, способствует нахождению ответов на вопросы, возникающие в процессе воспитания личности, формирования гуманистических взглядов, а также развития его нравственных качеств.Идейное наследие аль-Фараби необычайно велико и разнообразно. Об этом свидетельствуют многочисленные труды, которые принесли ему широкую известность не только в странах Востока, но и во всем мире. АльФараби изучал и сравнивал известные в то время отрасли знаний, такие, как этика, политика, естествознание, психология, эстетика, логика. Особое значение придавал вопросам нравственности, гуманизма, которые считал основами достижения человеком счастья. Ученый, обладавший самостоятельным и оригинальным философским мышлением, создал целую энциклопедическую систему. Говоря о пути достижения нравственного совершенства, философ утверждает и то, что «если человек достигает искомой цели и становится абсолютно хорошим и достойным, но идет к этой цели непохвальным путем, то это порицается. Самоелучшее этодостичьцеликрасивоидостойно» Основные термины: совершенный человек, добродетель, философ, великий мыслитель, добродетельное государство, идеальный город, глава государства, Порок, знание, город. Актуальность: В нашем мире очень часто можно услышать от взрослых, что современное поколение потеряно.Современный человек живет совсем по-другому, с каждым годом уничтожая в себе наследие прошлого все сильнее. Те ценности, которые были заложены в нем, сменяют другие. А вдь еще в IXвеке аль-Фараби заложил основы нравственного совершенствования человека This work is devoted to the analysis of ethical views in the work of Abu Nasr al-Farabi, which helps to find answers to questions that arise in the process of educating a person, the formation of humanistic views, as well as the development of his moral qualities. Al-Farabi’s ideological heritage is unusually large and diverse. This is evidenced by numerous works that brought him wide fame not only in the 117 countries of the East, but also throughout the world. Al-Farabi studied and compared the branches of knowledge known at that time, such as ethics, politics, natural sciences, psychology, aesthetics, and logic. He attached particular importance to the issues of morality and humanism, which he considered the basis for human achievement of happiness. The scientist, who had independent and original philosophical thinking, created a whole encyclopedic system. Speaking about the path to achieving moral perfection, the philosopher asserts that “if a person achieves the desired goal and becomes absolutely good and worthy, but goes to this goal in a non-creditable way, then this is condemned. The best thing is to achieve the goal beautifully and with dignity ” Основная часть Абу Наср аль-Фараби родился в крупном, культурном, политическом, торговом городе Фараб (Отрар). Город являлся узловым пунктом караванных дорог Центральной Азии, одним из посредников между Русью, Персией и другими государствами. Еще в детстве он начать изучать науки, научные и философские произведения великих древних ученых. Вскоре великий ученый-энциклопедист получал знания в культурных центрах Узбекистана,таких как Бухара и Самарканд. Великий мыслитель написал свыше 150 трактат. Последние годы жизни провел в Дамаске, Алеппо и Каире, скончался в декабре 950года. Идейное наследие аль-Фараби необычайно велико и разнообразно. Об этом свидетельствуют многочисленные труды, которые принесли ему широкую известность не только в странах Востока, но и во всем мире. Аль-Фараби изучал и сравнивал известные в то время отрасли знаний, такие, как этика, политика, естествознание, психология, эстетика, логика. Особое значение придавал вопросам нравственности, гуманизма, которые считал основами достижения человеком счастья. Современники почтительно называли его «Муаллимус Сони» - «Вторым Учителем» после Аристотеля, а также «Аристотелем Востока». На формирование социальных, этических, философских взглядов ученого-энциклопедиста оказали большое влияние, прежде всего, оригинальная и самобытная культура народов Средней Азии, стран Среднего и Ближнего Востока, древнегреческая философия, в частности, наследие Аристотеля, а также идеологии того периода. Ученый, обладавший самостоятельным и оригинальным философским мышлением, создал целую энциклопедическую систему. О значении трудов и важности деятельности Абу Насра аль-Фараби свидетельствует и то огромное, все усиливающееся внимание, которое уделяется изучению его богатого научного наследия. Для понимания социально-этических взглядов аль-Фараби особый интерес представляет труд «Сущность «Законов» Платона», в котором философ проводит сопоставительный анализ и которое свидетельствует о своеобразном и критическом восприятии платоновского сочинения. 118 Фараби, основываясь на положении о том, что у новорожденного разум представляет собой чистую возможность, то есть находится в потенциальном состоянии, и, следовательно, не может осуществить выбор между добрым и злым действием, считал, что добродетели приобретаются человеком в процессе его жизни. Такое изначальное состояние человека он называет естественным, и, согласно ему, оно не есть ни добродетель, не порок, хотя человек может быть предрасположенным к ним, как к писанию, чтению. Человек лишь по мере совершенствования своего разума способен выбрать между добром и злом, вследствие чего он, повторяя добрые и злые действия, приобретает определенный нрав. И хорошие, и плохие нравы благоприобретены, считает философ. Согласно мыслителю, человек не обречен на грех и порок, а становится таковым при том условии, если не будет стремиться к добродетели: «Тому, кто желает овладеть какой-либо добродетелью, следует приложить усилие к изгнанию пороков, которые противостоят добродетелям, поскольку добродетели достигаются редко и только после освобождения от пороков» [1. с.151]. Поэтому человеку необходимо закреплять в себе добродетели, превращая их в привычки. Говоря о пути достижения нравственного совершенства, философ утверждает и то, что «если человек достигает искомой цели и становится абсолютно хорошим и достойным, но идет к этой цели непохвальным путем, то это порицается. Самое лучшее - это достичь цели красиво и достойно» [1. с.150]. Помимо этого, аль-Фараби подчеркивает: "В пути приобретения привычки к справеливости, целомудрию, храбрости других, равно как в отрицании дурных поступков, необходимо, чтобы прошло время, в течение которого человек отказывается от плохих поступков.необходимо, чтобы была сильна надменность, с тем, чтобы сдерживать любовь от сладострастных желаний. В этом случае следует извлекать пользу от гнева, чтобы не дать своей душе всего того, что губит человека, а приучить его с самого начала к проявлению недовольства собой» [1, с.178]. Мощным средством формирования человека философ считает также воспитание и обучение, благодаря которым вырабатываются нравственные и интеллектуальные качества, необходимые для молодого человека, Так мыслитель из города Фараб пишет: «Воспитание - это способ наделения народов этическими добродетелями искусствами, основанными на знании" [2, с. 320]. Помимо этого, философ убежден в том, что воспитательный процесс порождает разумность и подчеркивает особую роль законом в этом процессе: «У кого отсутствует воспитанность, тот находит приятными пороки, а обладающий воспитанностью находит приятными только блага. Закон - это путь к благам, и, следовательно, законодателю следует приложить усилие в укреплении воспитания. Если привычки и характер человека не являются законными, прекрасными и удовлетворительными, то он всегда будет в состоянии низости, безобразности, он будет отступником всякий раз по мере того, как будет порицать закон» [1, с.165]. 119 Основным и глубочайшим по своей сути произведением аль-Фараби является произведение «Трактат о взглядах жителей добродетельного города», в котором он раскрыл сущность, структуру, развитие и процветание «идеального города», Составной частью проблемы «идеального города» Фараби является вопрос о различных нравственных категориях и воспитании совершенного человека. Говоря о совершенном человеке, Фараби имеет в виду главу государства. По его мненино, такой правитель должен быть причиной существования добродетельного государства, причиной формирования у его членов необходимых качеств [3, с.309]. Философ уподобляет правление нравственно совершенного правителя искусству. Правитель, по Фараби, должен уметь образно передавать словами свои знания и направлять наилучшим способом людей к счастью. Великий мыслитель также обратился к врожденным качеством совершенного человека, таким, как любовь к правде, справедливости, ненависть ко лжи и лжецах, гордость души, честь, презрение к деньгам и другим атрибутам мирской жизни. «Пороки исчезают из городов либо когда добродетели укрепляются в душах людей, либо когда последние становятся воздержанными» [2, с.185]. В добродетельном государстве воспитание и обучение осуществляется двумя методами: методом убеждения, который стоит на первом месте, и методом принуждения, который должен применяться по отношению «к бунтующим и непокорным горожанам и народам, которые не побуждаются добровольно, по собственному желанию к благоразумию» [2, c.323]. В трактате «Сущность «Законов» Платона" философ из города Фараб соглашается с мнением Платона о чувстве умеренности, которое необходимо для совершенствования личности: «Воспитанным людям, говорит Платон, необходимо заставить свои души пренебречь тем, что выходит за рамки умеренности, подобно постоянной радости, чрезмерному смеху, сильной печали, чрезмерной скорби. Если человек питает надежду на приобретение божественных добродетелей, то жизнь его будет наиприятнейшей, а образ жизни - наипрекраснейшим. А прекрасный образ жизни бывает прекрасным и у народа, и у богов» [1, с.178 - 1791. Как отмечает философ, глава государства, или «идеальный» человек, в процессе воспитания и нравственного совершенствования должны знать и определять идеальную меру воздействия, которое не должно быть ни чрезмерным, ни недостаточным. Аль-Фараби дает определение нравственным категориям, тем самым характеризуя понятие «середина». Храбрость, он определяет, как середину между безрассудством и трусостью, щедрость как - между скупостью и расточительством. Умеренность в действиях, согласно Фараби, полезна для здоровья человека. Плохой же нрав есть не что иное, как болезнь души, которую можно устранить, как и болезнь тела. Избыток или недостаток в нравах доводить до умеренного состояния, кое есть добродетель, искусным приемом, убеждал Фараби, предлагая в качестве приема самоанализ и самодисциплину. 120 Огромное значение придается философом «мыслительной добродетели». В частности, философ утверждает, что самая совершенная мыслительная добродетель - это забота о народах, народе и городе, рассчитанная на долгое время. За ней следуют мыслительные добродетели, которые распространяются на каждое искусство, на каждый дом, на индивида в его повседневной жизни [2, с. 222]. Вопрос о счастье, о нравственном совершенстве человека, о путях и способах его достижения был в эпоху великого ученого аль-Фараби одним из проблематичных вопросов. Сегодня этот вопрос не потерял своей актуальности. Счастье, согласно «Муаллимусу Сони», есть некое совершенство, к которому человек стремится инстинктивно. В частности, он пишет, что среди благ оно «является наибольшим благом и совершенной целью, к которой стремится человек, прежде всего» [5, с.2] По Фараби, совершенство человека, становление его добродетелей - это процесс, длящийся всю его жизнь и прекращающийся со смертью. К нравственным качествам философ причисляет темперамент, мужество, великодушие, справедливость. Но Фараби утверждает, что полного совершенства можно достичь при присутствии рациональных добродетелей. Таким образом, мыслитель подчеркивает связь этического и рационального, нравственности и разума, критикуя тех, кто ее не признает. Исходя из неразрывности этих понятий и их взаимообусловленности, он трактует гуманистические идеалы совершенного человека и добродетельного общества. Воплощение подлинного нравственного совершенства и знания, которые ведут к счастью, есть основная идея философии Фараби. Литература: 1. Абдильдин Ж. М., Бурабаев М. С. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Перевод с арабского. АлмаАта: Наука, 1985. 2. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. 3. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата, 1970. 4. Хайруллаев М. Абу Наср аль-Фараби. М., 1982. 5. Аль-Фараби. Книга указания пути к счастью. Хайдарабад. 1927. Әл-Фарабидің ізгілікті қоғам жөніндегі идеялары Сейткул А.Б. Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің М-18-1ус тобының студенті, Тараз қ. Ғылыми жетекші:аға оқытушы Мынбаева М.Б. Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті, Тараз қ. Түсініктеме Мақалада әл-Фарабидің ізгілікті қоғам жөніндегі идеялары қарастырылған. Әл-Фараби – энциклопедист ғалым ретінде даңқы шыққан 121 ортағасырлық ғұлама-ойшыл. Философия мен логика, математика мен физика, музыка мен поэзия, грамматика мен саясат саласында үздік еңбектер қалдырды. Ол көне гректің бай мұрасын жан-жақты игерген ол, ислам идеяларына да өте терең талдаулар жасады. Әл-Фараби сананың теориялықтанымдық және саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуде де алатын орнын жоғары бағалады. Оның философиялық көзқарастары, мемлекет басқару, ізгілікті қоғам жөніндегі гуманистік идеяларының рухани құндылығы қазіргі заман үшін де зор маңызға ие. Әл-Фараби ілімінде өз заманының ғана емес, бүгінгі уақыттағы адамзат қоғамының да көрінісі бар. Түйін сөздер: қоғам, адам, қайырымды қала, ізгілік, бақыт. Аннотация В статье рассматриваются идеи аль-Фараби о гуманном обществе. АльФараби - средневековый мыслитель, которого прославили как энциклопедиста. Он оставил выдающиеся работы в области философии и логики, математики и физики, музыки и поэзии, грамматики и политики. Он обладал богатым наследием древнегреческого, а также глубоко анализировал исламские идеи. Аль-Фараби высоко оценил роль сознания в решении теоретических и политических проблем. Его философские взгляды, духовная ценность гуманистических представлений о государственном управлении и гуманном обществе сегодня имеют большое значение. Учение Аль-Фараби отражает не только времена, но и человеческое общество сегодня. Ключевые слова: общество, человек, добродетельный город, добро, счастье. Annotation The article discusses the ideas of al-Farabi about a humanitarian society. AlFarabi is a medieval thinker who was glorified as an encyclopedist. He left outstanding works in the fields of philosophy and logic, mathematics and physics, music and poetry, grammar and politics. He possessed a rich heritage of ancient Greek, and also deeply analyzed Islamic ideas. Al-Farabi praised the role of consciousness in solving theoretical, cognitive and political problems. His philosophical views, the spiritual value of humanistic ideas about public administration and a humanitarian society today are of great importance. AlFarabi’s teachings reflect not only times, but also human society today. Key words: society, man, virtuous city, good, happiness. Кіріспе Әл-Фарабидiң әлеуметтік- саяси идеялары орта ғасырлық және жаңа заман ойшылдарының еңбектерiнде көрiнiс тапты. Ә-Фарабидің пікірінше, этика мен саясат саласындағы прогрестің алғышарты болып табылады. Әл-Фараби адам қоғамы пайда болуының табиғи теориясын ұсынды. Адам тек басқа адамдармен қарым – қатынаста ғана, әлеуметтік топта ғана өмір сүруі мүмкін. Адамдардың бірігуінің себебі олардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандырудағы мұқтаждығы болып табылады. Бір халық екінші халықтан үш белгісі бойынша: табиғи әдеттері, табиғи мінезі, үшінші ойды білдіретін құралы - тілі арқылы ажыратылады деп түсіндірді. Мемлекет туралы ілімінде Фараби мемлекеттің ішкі және сыртқы 122 міндеттерін анықтап көрсетеді. Мемлекеттің сыртқы міндетіне қайырымды қала тұрғындарын қорғау немесе елді сыртқы жаулардан қорғау, яғни қорғаныс ұйымдастыруды атайды. Мемлекеттің ішкі міндеті бұл тұрғындардың бақытқа жету жолын қарастырады: әділеттілік орнату, халыққа білім беру, тұрмыс туралы ілімге оқыту оларды адамгершілікке тәрбиелеу, бақытқа жеткізетін әдеттерді тарату болып табылады. Экономикалық мәселемен шектелетін мемлекет Фарабидің есептеуінше мәдениетсіз мемлекет. Өзінің «қайырымды» және «қайырымсыз» қалалардың әр түрлі мінездемелерімен классификацияларында Фараби қоғамның жетілдірілген әлеуметтік құрылымы қайта жасады. Ол қала – мемлекеттің қоғамдық өмірінің толық мінездемесін береді. Фараби «адамның жануарлар әлемімен бөлініп тұратыны ақыл ойы және тәнінің жетілдірілгендігімен, бірақта адам одан әрі жетіле түсу үшін ол тіл және әр түрлі өнерге зәру » деді. Әл-Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. Оның еңбектері еуропалық Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін табыстыруда зор рөл атқарды. Фарабидің философиялық еңбектерінде ең негізгі орындардың бірін қоғамдық өмір туралы ілімі алады. Негізгі бөлім Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлi қасиет болу керек деп есептейдi. Олар: даналық, асқан пайымдымдылық, сенiмдiлiк, ойлау қабiлетiнiң жоғары болуы, соғыс өнерiн жетiк бiлуi, денсаулығының мықты болуы. «Осының бәрiн өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кiмге елiктеу керек екенiн, кiмнiң айтқан сөзi мен ақылына құлақ қою керек екенiн көрсететiн үлгi болады. Мұндай адам мемлекеттi өзiнiң қалауынша басқара алады». Қаланың басшысы болу үшін адамның бойында қасиеттердің табылуы шарт. Бірақ жаратылысынан бойында мұндай қабілеттер мен қасиеттер бір адамның бойында табылуы өте қиын жағдай. Данышпанның пайымдауынша игі қасиеттердің алтауы, тым болмаса бесеуі оның бойына біткен болса, ол адам қаланың басшысы бола алады. Әл-Фараби қаланы билеудiң алқалық түрiн де жоққа шығармайды. Билiктiң бұл түрi туралы ол былай деп жазады: «Жақсы қасиеттердiң бәрiн өз бойында ұштастыратын адам болмаса, бiрақ бұл қасиеттер бiр топ адамдардың арасында жеке-дара дарыған болса, онда бұл топтың мүшелерi бiрлесе отырып, әкiмнiң орнына ие болады, оларды жұрт жақсы басшылар және қадiрлi адамдар деп атайды, ал олардың басқаруы қадiрлi адамдардың басқармасы деп аталады». Әл-Фараби қоғамды мемлекеттен бөлiп қарамайды. Қоғамның өзi адамның ағзасы сияқты «Қайырымды қала» дене мүшелерiнiң бәрi де тiршiлiк иесiнiң өмiрiн сақтау, оны анағұрлым толыққанды ету үшiн бiр-бiрiн толықтырып тұратын адамның сау тәнi секiлдi көрiнедi. Өйткенi, қоғам да оның толыққанды мүшелерiнен тұрады және олар да бiр-бiрiн қажетсiнедi. Адамдардың әлеуметтiк теңсiздiгi туралы айтқан әл-Фараби «адамдардың әуелден 123 тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман әрекеттер де әуел бастан жаратылысынан дарымайды» олар адамдардың бiр-бiрiне деген үстемдiк құруға ұмтылысынан пайда болған деген ой түйедi. Қайырымды қаланың ерекшеліктерін анықтап, Әл-Фараби қайырымдыға қарсы қайырымсыз қалаларды және олардың қанша түрлері бар екендігі, олардың басқару түрлері мен әдістерін де назардан тыс қалдырмайды. Егер қандай да бір қала қайырымды қаланың қасиеттерінің біріне ие болмаса, оны қайырымсыз қала қатарына жатқызады. Сол себепті, философ Платон және Аристотельдің атап кеткен қалалардың бәрін қайырымсыз қалаларға жатқызады. Тіпті, философтармен басқарылатын Платонның мінсіз қаласы да қайырымсыз қала саналады. Себебі, әл-Фараби дана философтың басқаруы ғана қаланы қайырымды жасай алмайды деген. Қайырымды қала туралы ілімде, азаматтық қоғамның мұраты көрініс тапқан десе болады. Өзінің «қайырымды» және «қайырымсыз» қалалардың әр түрлі мінездемелерімен классификацияларында Фараби қоғамның жетілдірілген әлеуметтік құрылымын қайта жасады. Ол қала – мемлекеттің қоғамдық өмірінің толық мінездемесін береді. Фараби «адамның жануарлар әлемімен бөлініп тұратыны ақыл ойы және тәнінің жетілдірілгендігімен , бірақта адам одан әрі жетіле түсу үшін ол тіл және әр түрлі өнерге зәру» — деді. Әл-Фарабидің қайырымды қаласында қауымдар көп. «Қайырымды қалада бес бөлім бар: аса лайықты тұлғалар – ораторлар, есепшілер, батырлар және байлар. Кейін дін қызметшілері. Байлар- ол қаладағы байлықты сатып алатындар, жер иеленушілер, малшылар, сатушылар және оған сәйкес келетіндер». Фараби бұл туралы былай дейді: «Әр адам өзінің табиғаты бойынша былай орналасқан, адам өзінің өмір сүруі және жоғары дамуға қол жеткізу үшін және жалғыз өзі қол жеткізе алмайтын көптеген заттарға және оның мұқтаждылығын ескере отырып қандайда бір затты бере алатын адамдар тобынан кейбір заттарға қажетсінеді» [1]. «Қайырымды қала тұрғындарын алатын болсақ, - деген Әл-Фараби, ата-бабаларының көзқарастарына сәйкес олардың бойында қалыптасқан рухани жағдай олардың жандарын матерядан азат етеді» [2]. Адам өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғаммен интеллектуалдық байланыста болуы тиіс. Интеллектуалдық байланыстың биік көрінісі парасаттылық. Ата бабаларымыз ата мекенменен парасатты негізде байланысу нәтжесінде мәдениетті, ұрпақтың мүддесіне қызмет ететін тарихты қалыптастырған. Қай жағынан болмасын адам болмысындағы, қоғам өміріндегі жасандылық қайырымды ортаның болмысына жат. Ойшылдың өзі жазғандай, «көзсіз батырлық ерлікке ұқсас, ысырапшылық жомарыттыққа ұқсас, әзілқойлық өткір тілділікке ұқсас, жарамсақтық доскерлікке ұқсас, өзін-өзі кемсіту кішіпейілділікке ұқсас, көлгірсу адамдағы адалдыққа ұқсас. Осы шеткерліктердің ішінде жаратылысымыз бойынша өзіміздің бейімдірек тұратындарымыз бар болғандықтан, біз бұлардан cақтануымыз қажет. Қатерлі істің тұсында батылдығымыз жетпей қалушылық, жаратылысымызда 124 өзіміз бейім тұратын сараңдық бұған мысал бола алады» [2]. Қоғамдық ортадағы адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасының негізіндегі шынайылық ел болмысының деңгейін арттырады. Жалған нәрселермен ел мүддесіне қатысты мәселелер шешілмейді. Шынайылық, дұрыс мінез өсіп келе жатқан буынның болашаққа дұрыс бағдар (тәрбие) алуына ықпал етері сөзсіз. Себебі шынайлық пен дұрыс мінезді талап ететін қашанда уақыт. Әл-Фарабдің ұғымынша кез келген нәрсенің шегі болады, ол шектен еш нәрсе де шығып, асып кете алмайды. Мәселен батырлықтың шегі тарих, кез-келген батырлық тарихтан асып, немесе озып кетпейді, оның ұясы тарих. Сол сияқты жалған әдетте қоғамнан, уақыттан асып кетпейді, қоғам қажеттіктері, уақыт, заман талабы шынайы мінезді талап етеді, уақыты келгенде ол айқындалып отырады. Зиялы адам өз заманында имандылығы, діни білімі, қабілеті, тәрбиесі, адамгершілік қасиеттері арқылы адамзатқа, ұлтына, діні мен діліне дұрыс қызмет етіп, ұрпаққа ізгілігі мол істерін қалдыра білсе адамзаттық кеңістіктегі тұлғалыққа қол жеткізбек, бірақ адам қанша кемеңгер болса да Бірінші Тұлға бейнесін біле алмайды. Демек қоғамның, адамзат қоғамының, ұрпақтың бейбіт өмірін, ізгілігін қалыптастыратын жалпыға ортақ дұрыс білім, діни сауаттылық және парасаттылық. Бұлар қашанда адамзаттық мәдениет пен өркениеттің тірегі болып табылады. «Бірінші Тұлға – барлық жан біткеннің өмір сүруінің бастапқы себебі. [Жалғыз] сол ғана кемшіліктен ада: басқа жан біткеннің бәрінде – Одан басқасында ең болмағанда бір кемшілік немесе бірнеше [кемшілік] бар. АлБіріншіні [Тұлғаны] алатын болсақ, ол мұндай [кемшіліктің] бәрінен ада, өйткені Оның тіршілігі кәміл және болмысында басқаның бәрінен озық, Одан кәміл жетілген еш нәрсе жоқ және одан бұрын ешнәрсе де болмақ емес. Бұл ретте оның тіршілігі ең мәртебелі дәрежеде әрі ізге, әрі кәміл жетілген» - деп жазып кеткен Әл-Фараби [2]. Адам баласы тарихтың қайнаған дәуірінен қанша алыстағанымен ол діннен, жаратылыс ақиқаты туралы ұғымнан алыстамайды. Дін адамзат баласының әлемінде, дұрыс өмір сүрудің жолын сақтап тұру үшін Жаратылыс иесінің адамзатқа салып берген тура жолы. Осы тура жолдың басында Бірінші Тұлға ақиқаты құр пайым түрінде емес, ақиқатты білім, парасатты түсінік, кемел ұғым болуы тиіс. Себебі ізгілікті қоғам, мемлекет халықтың дұрыс діни танымынан, білімінен шығып отырады. Әл-Фарабидің бұл ұғымына Абай өзінің Отыз сегізінші қара сөзінде былай деп жауап берген: "Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі –надандық, екінші – еріншектік, үшінші – залымдық. Әл-Фараби еңбегiнде «Бақыт дегенiмiз – игiлiктердiң iшiндегi ең қадiрлiсi, ең үлкенi және ең жетiлгенi. Артынан мадақтауға немесе жазғыруға болатын жағдайларда адам бақытқа жете алмайды. Әрекетіміз дұрыс болуы үшін біздің соған баратын жолымыз қандай болуы керек екенін, ал ойдағыдай болуы үшін жанымыздың аффектісі қандай болуға тиіс екенін және жақсы ақыл-парастқа жету үшін ол парасат қандай болуға тиіс екенін анықтап алуға тиіспіз» [ 3] деп атап көрсетедi және әр адамның оған толық 125 құқығы бар дейдi. Мұндай қалалардың басқа қалалардан басты айырмашылығы 33 және негiзгi белгiсi-жоғары тәртiп пен оның тұрғындарының мәдениеттiлiгi, сыпайыгершiлiгi және билеушiлерiнiң қайырымдылығы, ақыл-парасаты. Сондықтан әл-Фараби бұндай қалалардың өмiр сүруi өзiнiң бiлгiрлiгi мен ұстамдылығына толық жауап бере алатын билеушiге тiкелей байланысты деп тұжырымдайды. Ізгілік - адамның басты құндылығы. «Кісіге екі дүниеде пайдалы нәрсе: ізгі іс немесе мінезі түзулік. Екіншісі - ұят, үшіншісі - әділдік. Бұл үшеуі арқылы адам шын бақыт табады»-, дейді Жүсіп Баласағұн. Қорытынды Әл-Фарабижің ізгілікті қоғам құру жөніндегі идеясы өркениетті мемлекеттің үлгісі болып табылады. Адамзат қоғамы қаншалықты дами берсін, бүгінгі ақпараттық технология үстемдік құрған ғасырда да ізгілік, адамгершілік, қайырымдылық әлеуметтік ортаның тереңдігін айқындап, мемлекеттің болашағын шешетін құндылық ретінде өзінің тарихтан бері келе жатқан орнын сақтап қала бермек. Алаш зиялысы Жүсіпбек Аймауытов жазып кеткендей, «Мәдениет жүзінде адам баласы құс болып ұшып, балық болып жүзіп, алысты жуық болдыруды анық қалап отырса да, бірін-бірі өлтіруді, зорлығы қиянаты қалмай отыр. Неге? Адам тәрбиенің құлы болуға жетпей,әлі күнгі табғаттың құлы болып жүргендігі. Адам баласы табиғатқа қашан құл болудан құтылады? Анық ақылға билетіп жалпы жұрт жақсы тәрбиелі болғанда құтылмақ. Адамшылықтың тарихына көз жүгіртсек, өмір жүзінен мысал қарастырсақ, атақты данышпандардың пікірін, сөзін байқасақ тәрбие адамды бұзуы, түзеуі көрінеді [4]. Ұлт, ұлт тұлғасы, мемлекет, ұрпақтың зиялылығы, тұлғалануы бұның барлығы адам баласының өзінің бастапқы табиғатынан рухани деңгейі арқылы ажырап, ұлттық табиғат пен кісілік табиғатты иеленгендігін көрсетеді. Қоғамның негізі, болашағы ұлттық тәрбиеге тәуелді, ұлттық тәрбие болмаса қоғамдық ортада кісілік қалыптаспайды. Кісілігі жоқ қоғам мемлекетке, оның болашағы ұрпаққа қажетті құндылықтарды бере алмайды, бұндай орта тарихтың бойындағы рухани дүниелерді кейінгі уақытқа жеткізуге, мемлекет мүддесін қорғауға қабілетсіз келеді. Сондықтанда өркениетті мемлекеттің бет-бейнесі оның мәдениеті, әлеуметтік ортада адам бойында кіслік қасиеттердің орын алуымен көрінеді. Әл-Фараби жазып кеткендей, мемлекеттің рухын қоғамдағы адамгершілік, қайырымдылық, әділеттілік, шынайылық, тұрақтылық, ізгілік көтереді, рухани құндылықтары ғана сақтай алады. Әл-Фараби ізгілікті қоғамды қалай билеу керек, оның бөлшектері туралы, әділ билеудің әдістері мен билеушінің қабілеті, белгісі, негізгі шарттары жайлы пайымдайды. Қала бірлестігінің басшысы бойындағы қасиеттерімен өзгелерден кемелді болғандықтан жоғары тұрады және мәртебелі. Әл-Фараби: «қайырымды қала- сау әрі ешбір мінсіз адам мінезіне ұқсас. Адам өміріндегі жақсылық пен жамандық тәңірден болмай, адамның өзі таңдауға болатын жағдайда белсенді әрекет факторынан. Ұстамдылық жақсы қылық. Ал ұстамды болу үшін, шамадан тыс молшылық болса, одан 126 жетіспеушілікке қарай ауытқып, мінез-құлқымызда ұстамдылықты қалыптастырғанша әрекеттену керек» [5]Әл-Фараби үшін қайырымды қаланы кім және қанша уақыт басқарғаны маңызды емес. Оған қалай басқаратыны маңызды. Пайдалынған әдебиеттер 1. Әлемдік философиялық мұра. 4 т. А., 2005. 2. Әбу Насыр Әл-Фараби. «Қайырымды қала» - Алматы, RS: Халықаралық Абай клубы, 2015. 3. Әлеуметтік философия (хрестоматия) А., 1996. 4. Аймауытов Ж. Бес томдық шығ. жинағы. 5-т., А.: Ғылым, 1999.-304 б. 5. .Ақмамбетов Ғ. Философия және мәдениеттану. А., 1998 Социально-философские взгляды аль-Фараби Г.К.Мусабекова старший преподаватель, магистр философии Таразского государственного университета, г.Тараз Научный руководитель: И.А.Яхяиев ф.ғ.к., доцент Таразского государственного университета, г.Тараз Аннотация В этой статье рассматриваются социально-философские взгляды альФараби. В своём социально-философском учении аль-Фараби отразил социальные проблемы общества и выразил критическое отношение к политико-правовой реальности своего времени. аль-Фараби представил рационалистический идеал устройства государства, основанного на началах нравственного совершенствования, справедливости и общего блага. Этот идеал был найден в виде сообщества людей, существующих как гармоничное целое на основе сотрудничества и взаимопомощи. Достижение счастья людьми, возможно, если они придут к совместному "согласному проживанию", т.е. сообществу, основанному на принципах взаимопомощи, взаимопонимания при правильном управлении и воспитании своих граждан. Ключевые слова: государство, общество, счастье, добродетельный город, невежественный город. Түсініктеме Бұл мақалада әл-Фарабидің әлеуметтік-философиялық көзқарастары қарастырылады. Өзінің әлеуметтік-философиялық ілімдерінде әл-Фараби қоғамның әлеуметтік мәселелерін көрсетіп, өз заманының саяси-құқықтық болмысына сыни көзқарас білдірді. әл-Фараби моральдық жетілдіру, әділеттілік және жалпы игілік қағидаттарына негізделген мемлекеттің рационалистік идеалын ұсынды. Бұл идеал ынтымақтастық пен өзара көмек негізінде үйлесімді тұтас ретінде өмір сүретін адамдар қауымдастығы түрінде табылды. Адамдардың бақытқа қол жеткізуі, егер олар бірлесіп «келісіммен 127 өмір сүруге» келсе, мүмкін. өзара көмек қағидаттарына негізделген қауымдастық, өз азаматтарын дұрыс басқару және тәрбиелеу. Түйін сөздер: мемлекет, қоғам, бақыт, ізгі қала, надан қала. Annotation This article discusses the socio-philosophical views of al-Farabi. In his socio-philosophical teachings, al-Farabi reflected the social problems of society and expressed a critical attitude to the political and legal reality of his time. alFarabi presented the rationalistic ideal of a state based on the principles of moral improvement, justice and the common good. This ideal was found in the form of a community of people existing as a harmonious whole on the basis of cooperation and mutual assistance. Achieving happiness by people is possible if they come to a joint "consensual living", i.e. community based on the principles of mutual assistance, understanding with the proper management and education of their citizens. Key words: state, society, happiness, virtuous city, ignorant city. Введение Философию аль-Фараби, представленную в единстве логикогносеологических, методологических, эстетических и других аспектов, можно определить как целостную социальную философию, смысл и предназначение которой заключались в том, чтобы дать ответ на вопрос о возможности создания справедливого общества на Земле, во-первых, вовторых, ответить на вопрос, может ли быть счастлив человек и в чём заключается его счастье? Аль-Фараби отразил пункты напряжения социальной проблематики и выразил критическое отношение к политикоправовой реальности своего времени, отразив стремление интеллектуальных слоёв общества, если не освободиться от сдерживающих развитие установок догматизированной религии, то хотя бы попытаться указать на её недостатки и ограниченность. Именно с этой мыслью связан поиск "надрелигиозного общественного идеала", способного решить основные социальные и иные противоречия эпохи, представить рационалистический идеал устройства государства, основанного на началах нравственного совершенствования, справедливости и общего блага. Великое общество - это совокупности многих народов, которые объединяются и помогают друг другу. Среднее - это один народ. Малое - это общество, представленное одним городом. Эти три вида обществ являются полными. Город находится на высшей ступени совершенства. Селения, кварталы, улицы и дома представляют неполные общества [1, с.398]. Самым несовершенным из них является домашнее общество, которое представляет собой составную часть общества улицы. Общество улицы представляет собой часть общества квартала. Это последнее общество представляет собой часть городского общества. Общества кварталов и общества селений принадлежат городу, но разница между ними в том, что кварталы являются частью города, в то время как селения служат городу. Городское общество представляет собой часть какого-то народа. Народ делится по городам. 128 Абсолютно полное человеческое общество подразделяется на народы. Один народ отличается от другого тремя естественными вещами: естественным нравом, естественными чертам характера и третьей, основанной на характере людей, которая также имеет какое-то касательство к естественным вещам. Это - язык, то есть речь, являющаяся средством выражения мысли. Народы подразделяются на большие и малые. Каждому жителю добродетельного города надлежит знать первые начала существующих вещей, их иерархические ступени, счастье, первое руководство добродетельным городом, ступени этого руководства, затем похвальные дела, которые ведут к достижению счастья. Основная часть Добродетельный Город, согласно целостной установке аль-Фараби основан на иерархии. У добродетельного города пять частей: наиболее достойные лица, ораторы, измерители, воины и богачи. К наиболее достойным относятся мудрецы, люди, обладающие рассудительностью, и те, кто пользуется авторитетом в важных делах. Далее - служители религии и ораторы, а именно проповедники, риторики, поэты, музыканты, писари и те, кто им подобен и принадлежит к их числу. Измерители это счетоводы, геометры, врачи, астрологи и им подобные. Воины - это ратники, стражники и те, кто им подобен и причисляется к ним. Богачи - это те, кто приобретает богатства в городе, вроде земледельцев, скотоводов, купцов и им подобных. Каждому в Добродетельном Городе, - пишет аль-Фараби, должны быть предоставлены ремесло, одна работа, одна функция - " на уровне служения или на уровне главенствования", за пределы коих член общества не должен преступать [2, с.62]. Иерархия подразумевает гармонию и равновесие категории, которым аль-Фараби вообще уделяет большое внимание в своем философском учении. При этом общество уподобляется человеческому организму, где царем является Сердце (его олицетворяет духовная элита мудрецы и праведники). Второй главный орган - это Мозг. (светский правитель, царь, полководец), который должен обслужить Сердце в его благородных намерениях, мобилизацией воли и разумом он помогает сохранять и поддерживать слаженность и здоровье всего организма [3, с.182]. Прототипом добродетельного города для аль-Фараби служил реально существовавший в IX - XI вв. в Южной Аравии, в Бахрейне, город. Но в жизни он оказался скроенным не по схеме "истинной религии", а по канонам своего времени. "Добровольные действия, помогающие достижению Счастья - это прекрасные действия. Нравы и привычки, которые производят их - это добродетели. Действия, которые мешают достижению Счастья, являются плохими или уродливыми действиями. Нравы и привычки, откуда эти действия исходят - это недостатки, пороки и низости", - пишет аль-Фараби [4, с.43]. Невежественные Города, то есть общества, которые утратили гармонию и извечные духовные начала, делятся в философии аль-Фараби на различные виды. Это - Сластолюбивый Город, Властолюбивый Город, 129 Безнравственный Город и др. Но разница между ними непринципиальна, ибо объединяет их противодействие Добродетелям и Истине. Общество, названное в наследии аль-Фараби "Невежественным Городом" - это общество людей, которые не знают подлинной цели и истинных ценностей. Каков же образ жизни этого города, идеалы его граждан? Мыслитель пишет: "Цели их жизни - телесное здоровье, богатство, наслаждения, свобода предаваться своим страстям, почести и величие". Его жители думают лишь о пище, одежде, жилищах и половых сношениях, а взаимное сотрудничество жителей состоит в том, что они помогают друг другу в удовлетворении указанных материально-биологических целей. Люди в Невежественном Городе стремятся к физическим наслаждениям и их интересуют "веселье и забавы всех видов" [4, с.54]. Они, продолжает далее аль-Фараби, "помогают друг другу в получении таких чувственныхудовольствиях, как развлечения, шутки или и то и другое вместе, и в наслаждении такими вещами, как еда, питье и совокупления. Самым достойным и самым счастливым и довольным у них является тот, в чьем распоряжении больше средств для развлечения и больше предметов, дающих наслаждения" [5, с.76]. Невежественным городом является тот, жители которого никогда не знали счастья, и им и в голову никогда не приходило к нему стремиться. Они никогда его не ведали и никогда в него не верили. Величайшее же и полное счастье состоит в соединении всех благ. А благам этим противолежат несчастья - такие, как болезни тела, бедность, отсутствие наслаждений, невозможность следовать своим страстям и отсутствие почестей. Невежественный город подразделяется на несколько городов. Город необходимости - это такой город, жители которого стремятся ограничиться лишь необходимыми вещами, то есть теми, которые нужны телу для его существования, - едой, питьем, одеждой, жилищем, половыми сношениями и помощью друг другу в достижении этого. Город обмена - тот, жители которого стремятся помогать друг другу для достижения зажиточности и богатства, но не как средства для достижения чего-то другого, а как цели всей жизни. Город низости и несчастья - это тот город, жители которого стремятся к наслаждениям - в еде, питье, половых сношениях, короче - они стремятся к такому наслаждению, которое действовало бы на чувства и воображение, стремятся возбудить веселье и утешаться забавами во всех их видах и проявлениях. Честолюбивый город - это такой город, обитатели которого стремятся помогать друг другу с тем, чтобы их почитали, восхваляли, чтобы о них говорили и чтобы их знали другие народы, чтобы их прославляли и возвеличивали словом и делом, чтобы они выступали в великолепии и блеске - либо в глазах чужих, либо друг перед другом, - и все это в меру того, насколько они стремятся к этому или насколько им удается этого достигнуть. Город властолюбивый - это такой город, жители которого стремятся к тому, чтобы другие покорялись им, а сами они не покорялись никому; их усилия 130 направлены на достижение той радости, которую доставляет им только победа. Город сластолюбивый - это такой город, жители которого стремятся к тому, чтобы каждый из них свободно мог делать то, что он хочет, ничем не сдерживая свою страсть. Повелители невежественных городов подобны самим этим городам. Каждый из них ведет дела управляемого им города так, чтобы добиться удовлетворения собственных страстей и наклонностей. Занятия жителей невежественных городов, которые могут быть рассмотрены как цели их жизни, составляет все то, что мы перечислили выше. Безнравственный же город - это такой город, взгляды которого относятся к добродетельным и который знает счастье, Аллаха, Великого и Всемогущего, вторичные образования, деятельный разум и вообще все то, что могут знать жители добродетельного города и во что они верят; но действия жителей этого города являются теми же, что и действия жителей невежественных городов. Переменчивый город - это такой город, воззрения и действия которого были в прежние времена теми же, что и воззрения и действия добродетельного города, но который впоследствии переменился: в него проникли иные идеи, и действия его стали совсем другими. Заблудший город - это тот, который полагает, что счастье будет после этой жизни. Но представления его изменились, и он имеет теперь об Аллахе, Великом и Всемогущем, о вторичных образованиях и о деятельном разуме настолько порочные представления, что таковые не могут ни служить основой для благочестия, ни быть приняты как подобия и образы всех этих вещей. Первый глава этого города относится к тем, кто выдает себя за просветленного свыше, не будучи таковым в действительности, и использует для этого подлог, обман и высокомерие. Повелители этих городов противоположны повелителям городов добродетельных; управление одних совершенно противоположно управлению других; то же относится и ко всем другим их обитателям. Повелители добродетельных городов, следующие друг за другом во времени, представляют собой как бы единую душу и как бы единого вечного государя. Равным образом, если случится так, что в одно и то же время будут существовать несколько добродетельных государей в одном или многих городах, то все они вместе будут являть собой как бы единого государя, а их души - как бы единую душу. Так же обстоит дело с жителями города всех прочих степеней: живя в разные времена и следуя друг за другом, они все образуют как бы единую вечно пребывающую душу. Равным образом, если в одно и то же время оказывается несколько человек одной и той же степени в одном или многих городах, то их души будут составлять как бы единую душу, независимо от того, будут ли эти люди по своим степеням относиться к тем, кто главенствует, или к тем, кто обслуживает [6, с.47]. Одни объекты знания и деятельности жителей добродетельного города являются общими, а другие присущи лишь людям определенных степеней. Каждый из них достигает предела счастья через посредство этих двух 131 категорий вещей, а именно - того, что обще ему со всеми другими жителями города, и того, что свойственно только тем, кто относится к одной с ним степени. Если каждый из них выполнит все эти действия, то от деяний своих он обретет это состояние душевной благости и добродетели. Чем дольше он будет действовать таким образом, тем лучше; устойчивее и добродетельнее будет становиться состояние его души. Так же как в результате долгих старательных упражнений в искусстве письма человек обретает совершенство в этом искусстве, и чем дольше он этим занимается, тем сильнее и совершеннее становится он в этом искусстве, причем мастерство его растет от постоянного повторения этих действий, возрастает наслаждение, проистекающее из этого душевного состояния, а сам человек с еще большей радостью и любовью занимается этим искусством. Так обстоит дело с теми действиями, посредством которых обретается счастье: чем они больше и чаще выполняются и чем больше упорства проявляет в них человек, тем сильнее, добродетельнее и совершеннее делают они душу,предназначенную для счастья, - так что она, все более и более совершенствуясь, оказывается не нуждающейся в материи и свободной от нее, и душа эта не разрушается вместе с материей и не нуждается в ней для своего существования. Когда душа отделяется от материи, не обретая при этом другой телесной формы, она освобождается от акциденций, возникающих тем или иным образом в телах как таковых, так что о душе нельзя уже более говорить, что она движется или покоится, - в данном случае уже следует применять к ней лишь такие высказывания, которые соответствуют тому, что не является телом. Все то, что в человеческом уме служит описанию тел, поскольку они суть тела, должно быть отрицаемо по отношению к душам, отделенным от материи. Понять же и представить себе такое состояние души - дело очень трудное и непривычное. Точно так же, отделяясь от тел, души освобождаются от всего того, что с ними было связано и что в них привходило ранее. Так как в этих отделившихся от материи душах были души, находившиеся в различных материях, и так как было ясно, что состояния души зависят - у одних в большей, у других в меньшей степени от темперамента тела и что всякое состояние души определяется темпераментом того тела, в котором эта душа находится, то неизбежно следует, что состояние души должно изменяться с изменением тела, в котором она находится. Поскольку же изменчивость тел безгранична, то и изменчивость душ также безгранична [7, с.387]. Города бывают невежественными или заблудшими в тех случаях, когда их верования основаны на некоторых старых порочных взглядах. Некоторые, например, говорят так: мы видим, как некоторые существа противоположны друг другу и как каждое из них стремится к уничтожению другого существа. Каждое из них, как мы видим, получает вместе со своим существованием нечто такое, благодаря чему оно сохраняет это существование от уничтожения, и нечто такое, посредством чего оно защищает себя от 132 действия противоположного ему существа и спасает от него свой род, а затем - нечто такое, посредством чего оно уничтожает противоположное ему существо и образует из него тело, подобное себе по виду, и, наконец, - нечто такое, благодаря чему оно способно, используя прочие вещи, обеспечить себе лучшее и постоянное существование. Многие из этих существ наделены тем, что позволяет им преодолевать все, что им противодействует. Так обстоит дело с любым существом по отношению к его противоположности и ко всем прочим существам, так что нам кажется, будто каждое существо одно только и предназначено для достижения лучшего существования, будто именно для этой цели оно было наделено всем, что необходимо для уничтожения того, что ему вредит и не приносит пользы, и всем, что может быть использовано для обеспечения наилучшего существования. Выводы Центром, фокусирующим и аккумулирующим в себе всю содержательность философии аль-Фараби, является социально-политический идеал. Устремлённость и направленность философской системы Абу Насра утверждение идеала общественной жизни, представленного в виде сообщества людей, существующего как гармоничное целое на основе сотрудничества и взаимопомощи. Это прежде всего рационалистический идеал устройства государства, основанный на началах нравственного совершенства, справедливости и общего блага. Предметом социально политического исследования аль-Фараби становится государство как всеобщий представитель человеческого общества. Исследуя проблему происхождения государства, аль-Фараби приходит к выводу о том, что оно результат объединения людей, вызванный потребностями совместного добывания средств к существованию, обусловленный, прежде всего, материальными причинами, поэтому в этом тезисе усматривается явная позиция отрицания божественного происхождения государства, а следовательно, и установления в нём соответствующих порядков. Исследуя природу государства, аль-Фараби раскрывает, что оно есть закономерный результат развития общественных отношений, приходящий на смену кровнородственным связям, основанным на дружбе и любви, в то время как государство основывается и включает в систему своих общественных отношений не только семейные узы и связи, но и право как форму регуляции общественных отношений. Идеал совершенного правителя - один из главных акцентов внимания аль-Фараби. Это человек, воплощённое совершенство, существо особого ряда, единое в двух лицах - философ и имам. "Первый правитель является философом, поскольку обладает теоретической добродетелью в совершенстве, законодателем, поскольку прекрасно знает условия реализации практических умопостигаемых сущностей среди народов и городов, имамов, поскольку благодаря способностям воображения, он может быть прорицателем будущего и истолкователем текущих частных событий". Предметом социально - политического исследования аль-Фараби становится государство как всеобщий представитель человеческого 133 общества. Исследуя проблему происхождения государства, аль-Фараби приходит к выводу о том, что оно - результат объединения людей, вызванный потребностями совместного добывания средств к существованию, обусловленный, прежде всего, материальными причинами, поэтому в этом тезисе усматривается явная позиция отрицания божественного происхождения государства, а следовательно, и установления в нём соответствующих порядков. Идеал совершенного правителя - один из главных акцентов внимания аль-Фараби. Это человек, воплощённое совершенство, существо особого ряда, единое в двух лицах - философ и имам. "Первый правитель является философом, поскольку обладает теоретической добродетелью в совершенстве, законодателем, поскольку прекрасно знает условия реализации практических умопостигаемых сущностей среди народов и городов, имамов, поскольку благодаря способностям воображения, он может быть прорицателем будущего и истолкователем текущих частных событий". Использованная литература: 1. Аль-Фараби. Афоризмы государственного деятеля // Избранные трактаты. Алматы, 1994 2. Бернал Дж. Наука в истории общества. М., 1956 . Азимхан А. Философское приношение аль-Фараби. - Алматы, 2006 . 3. Книга гражданской политики (сокр. Политика) цит. По: Аль-Фараби. Социально - этические трактаты. - Алма-Ата, 1973 . Фролова Е.А. История средневековой арабо-исламской философии. М., 1995 . 4. Фредрик Колпстон "История средневековой философии", - М., 1997 . 5. Бурабаев М.С., Курмангалиев Г.С. Социальные, этические и эстетические взгляды аль-Фараби. - Алма-Ата: Наука, 1984 . 6. Байганатов Б. "Великий кипчак из отрара" // Зеркало. - июнь-июль 2002 . 7. Хайруллаев М.М. Фараби и его философские взгляды. М.: Знание, 1975 . Филосософские аспекты познания в творчестве аль-Фараби Г.К.Мусабекова старший преподаватель, магистр философии Таразского государственного университета, г.Тараз Б.К.Танатаров старший преподаватель Таразского государственного университета, г.Тараз Аннотация В этой статье рассматриваются филосософские аспекты познания в творчестве аль-Фараби. В идеях аль-Фараби получила достаточно чёткое 134 выражение идея совечности Бога и материального мира, логики как главного инструмента познания человеком мира, а через него Бога. В теории познания аль-Фараби четко обрисовываются и материалистические и идеалистические тенденции: с одной стороны, человек предстает как обладатель творческого начала, которое ведет его к познанию мира, а с другой стороны, исходный и конечный пункты познания заключаются в первой причине всего сущего. Процесс познания начинается с работы "внешних чувств", с контакта субъекта с внешним миром. Чувственная ступень познания, по аль-Фараби, связана с воздействием внешнего мира на органы чувств человека. В формировании следующей - абстрактного мышления - решающая роль отводится разуму. Концепция разума является основой теории познания альФараби. Ключевые слова: познание, разум, мысль,наука, логика. Түсініктеме Бұл мақалада әл-Фараби шығармашылығындағы танымның философиялық аспектілері қарастырылады. Әл-Фараби идеялары Құдай мен материалдық әлемнің өмір сүруі идеясының айқын көрінісін алды, логика адамның әлемді және ол арқылы Құдайды тануының негізгі құралы болды. Әл-Фарабидің білім теориясында материалистік те, идеалистік тенденциялар да айқын көрсетілген: бір жағынан, адам оны әлемді тануға жетелейтін шығармашылық принциптің иесі ретінде көрінеді, ал екінші жағынан, танымның бастапқы және соңғы нүктелері бәріне де бірінші себеп. Таным процесі «сыртқы сезім» жұмысынан, субъектінің сыртқы әлеммен байланысынан басталады. Білімнің сезімдік деңгейі, әл-Фарабидің пікірі бойынша, сыртқы дүниенің адам сезіміне әсер етуімен байланысты. Келесі абстрактілі ойлауды қалыптастыруда шешуші рөл ақылға жүктеледі. Ақыл ұғымы әл-Фараби туралы білім теориясының негізі болып табылады. Түйін сөздер: таным, ақыл, ой, ғылым, логика. Annotation This article discusses the philosophical aspects of cognition in the work of al-Farabi. The ideas of al-Farabi received a rather clear expression of the idea of the coexistence of God and the material world, logic as the main tool for man to know the world, and through him God. In the theory of knowledge, al-Farabi clearly outlines both materialistic and idealistic tendencies: on the one hand, a person appears as the owner of a creative principle that leads him to knowledge of the world, and on the other hand, the initial and final points of cognition are the first reason for everything. The process of cognition begins with the work of "external feelings", with the contact of the subject with the outside world. The sensory level of knowledge, according to al-Farabi, is associated with the impact of the external world on the human senses. In the formation of the next - abstract thinking - the decisive role is assigned to the mind. The concept of reason is the basis of the theory of knowledge of al-Farabi. Key words: cognition, reason, thought, science, logic. 135 Методология науки определяется в целом уровнем и характером познавательного отношения человека к миру, который с наибольшей полнотой и целостно выражается в философии. Наука выступает как развитая форма адекватного отражения объективной действительности и возникает в собственном смысле тогда, когда знание превращается в предмет специализированной деятельности. Фиксация знания в науке, а также его выделение всегда предполагает определённого рода работу с ним, его формами, регулирует особыми нормами и правилами. Последние же не возникают сами по себе, лишь внутри собственного знания, но скорее и, прежде всего, вырабатываются в рамках целостного познавательного отношения человека к миру и существенным образом определяются мировоззренческим содержанием эпохи [1, с. 195]. Познавательное отношение возникает и формируется в пределах целостного мировоззренческого основания, каковым в арабо-мусульманской культуре является религиозное мировоззрение, ибо бытие этой культуры есть по своему происхождению и существу исключительно бытие религиозное. Само возникновение философии как рационалистического направления в культуре мусульманского мира во многом было связано с дискуссиями по поводу вопросов о творении мира и свободе воли, предопределения и ответственности человека и др., вызванные к жизни теологическими и правовыми спорами, требовавшими обращения к некоторому абстрактному, уравнивающему принципу и критерию - разуму. Мировоззренчески и по сущности любая форма научности в арабо-мусульманской средневековой культуре определялась религией, это её характерная черта. Философия альФараби, внутри которой формировался познавательный логический инструментарий, в этом смысле не является исключением. Ислам в период своего становления в лице философов-рационалистов применял греческую методологию в целях обоснования религиозной истины, поскольку философы активно вступали в теологический дискурс, но это нередко приводило к подрыву авторитета догматического богословия. В идеях альФараби получила достаточно чёткое выражение идея совечности Бога и материального мира, логики как главного инструмента познания человеком мира, а через него Бога. Поскольку мир был создан согласно божественному промыслу, поскольку методологически главным для человека было сохранение существующего порядка вещей, установленных нравственноценностных норм и отношений, а потому сохранение традиционного поведения. Поэтому для мусульманского мира в целом на протяжении всей средневековой истории оставалась определяющей позиция направленности на жизнь, сознающую бренность и конечность своего существования, лишающую человека активного созидания собственной жизни. Основой теории познания аль-Фараби является концепция разума. У аль-Кинди эти рамки были ограниченными, поскольку он признавал приоритет божественного откровения. Для аль-Фараби же приоритет разумного познания бесспорен. Весьма важно и то, что он предпосылает ему 136 чувственное познание как низшую, но необходимую ступень. Признание первичности ощущений в постижении мира ведет и к соответствующей интерпретации разумного познания: выполняя интегрирующую роль, оно оказывается ближе к земному, чем к небесному, миру. Для достижения конечной цели разумного познания - получения истины привлекаются логические операции, т.е. все те операции, которые полностью зависят от человека. Вышесказанное позволяет утверждать, что аль-Фараби сыграл прогрессивную роль в развитии теории познания на арабоязычном Востоке [2, с.286]. В теории познания аль-Фараби четко обрисовываются и материалистические и идеалистические тенденции: с одной стороны, человек предстает как обладатель творческого начала, которое ведет его к познанию мира, а с другой стороны, исходный и конечный пункты познания заключаются в первой причине всего сущего. Большую роль в познании играют ощущения, ибо они представляют собой тот отправной момент постижения мира, который приводит к получению абстракций или понятий, отрешенных от материи, и, налагаясь на единичные предметы, они конкретизируют их и объединяют в роды и виды. Особенно ярко процесс познания аль-Фараби описывает в своем трактате "О достижении счастья". Здесь, как и во многих других трактатах, обретение знания отождествляется с достижением счастья. А поскольку достижение счастья - это цель жизни человека, то, следовательно, оно осуществляется через познание человеком окружающего мира и этических норм, направляющих его жизнь. Признание исходным моментом познания непосредственного контакта с миром через органы чувств человека, несомненно, материалистично. Оно соответствовало развитию эмпирического естествознания, но наталкивалось на трудности установления связи эмпирического и теоретического, необходимости материалистической трактовки различных идеализаций, роли абстракций, допущений, интуиции. И здесь появлялось умопостигаемое не просто как постигаемое умом, а как особая реальность, умственная, идеальная система гипостазированных понятий, идей. Аль-Фараби формулирует вопрос о механизме процесса познания следующим образом: "Как и каким образом возникает в уме представление о том, что лежит вне его, и притом так, как это бывает в действительности?" И отвечает: "Представление в уме состоит в том, что человек воспринимает нечто из находящихся вне его вещей. Затем разум формирует это нечто и запечатлевает его форму в своей душе так, что существующая вне души] действительность не соответствует полностью тому, что человек представляет в своей душе, ибо интеллект самое тонкое изо всех вещей и, следовательно, то, что он представляет себе, является самой тонкой из форм" [3. с.76]. В теории познания аль-Фараби, принимая во внимание то, что было сказано выше, в значительной мере склоняется к номинализму, т.е. к признанию первенства отдельных чувственно воспринимаемых вещей перед общими понятиями. Маркс считал средневековый номинализм в противовес 137 реализму, утверждавшему первичность и реальность универсалий (общих понятий), проявлением материализма. Познаваемое существует до познания, чувственно воспринимаемое - до восприятия, говорит аль-Фараби [4, с. 19]. Целью теоретического знания, по аль-Фараби, "является изучение существующих вещей". Теоретическое знание включает знание вещей, о которых он не знает, "как и откуда они возникли". Аль-Фараби их называет первыми знаниями. Все остальные знания основываются на них и получаются "путем размышления, изучения, исследования, учения и обучения" [5, с.93]. Таким образом, теоретическое знание включает в себя два вида знаний: первые посылки и доказуемые знания. Теоретическое знание ("теоретическая добродетель") рассматривается аль-Фараби во взаимосвязи с этическими добродетелями. Для нравственного деяния необходимо предварительное теоретическое знание смысла бытия и благ. Но в свою очередь теоретическое знание хотя и может существовать обособленно, но само по себе не обеспечивает добродетельного действия. Человек, обладающий только мыслительной добродетелью, "не будет благим ни в одной этической добродетели". Здесь аль-Фараби утверждает мысль о том, что недостаточно осмыслить добродетели теоретически, ценным и завершающим является их практическое претворение [3, с.48]. В трактате "Взгляды жителей добродетельного города" мыслящую (мыслительную) силу аль-Фараби определяет как силу, посредством которой человек воспринимает умопостигаемые объекты, отличает красоту от уродства и обретает искусства и науки. Аль-Фараби подчеркивает, что мыслящая сила господствует над всеми другими силами души, хотя и не обладает способностью "становиться самостоятельно актуальным интеллектом", и, "чтобы стать им, ей необходимо что-то другое, позволяющее ей перейти из потенции в актуальность". Мыслящая сила становится актуальной тогда, когда в ней реализуются умопостигаемые объекты, а последние становятся актуальными благодаря деятельному разуму [6, с.329]. Теоретическое познание, хотя и представляет в известном отношении познание более высокого порядка, чем практическое, должно постоянно сталкиваться с практикой, реализоваться в конкретном мире. Поэтому среди философских терминов аль-Фараби мы встречаем такие, как "разумная практическая сила души", "практическая мыслительная сила", "практическая профессиональная сила". Чувственная ступень познания, по аль-Фараби, связана с воздействием внешнего мира на органы чувств человека. В формировании следующей - абстрактного мышления - решающая роль отводится разуму. Аль-Фараби исходит из веры в возможность самостоятельного постижения человеком силами разума мировой гармонии и порядка. АльФараби показывает, что разумная душа сочетает в себе практический и теоретический разум. С теоретическим разумом аль-Фараби связывает аксиоматичность схватывания исходных принципов познания, ибо разум наделен силой, которая получает достоверное знание "посредством общих 138 необходимых посылок". "Общие посылки" аль-Фараби отождествляет с началами знания, от которых человек отталкивается и идет дальше. Практический разум формируется в результате большого опыта и длительного наблюдения, он наделяет человека посылками, "при помощи которых он может постичь, что следует предпочитать, а чего избегать". Аль-Фараби высоко ценил авторитет науки и людей, занимающихся ею. Для науки нужны люди чистого сердца, высоких помыслов, лишенные всякого тщеславия и мелочного честолюбия. Атмосфера научного исследования формирует культуру человека, способность его быть объективным и преклоняться перед истиной. Он нетерпим к тем, кто не способен выполнить высокое предназначение человека науки. Истина объективна, она позволяет возвыситься над своекорыстием и субъективизмом. "Двое ищущих истину уже понимают свою цель, знают ее и не расходятся во взглядах относительно ее" [3, с.52]. Особенности философии аль-Фараби-концентрация мысли на принципиальных вопросах, синтетизм, эрудиция, систематичность и ясность высоких целей, к которым он стремился в своей философской доктрине. Эти особенности проявляются в разработанной им весьма дифференцирование богатой энциклопедии наук. Она реализована в форме классификации наук, архитектоника которой продиктована объективной логикой строения мира. В ней действует также логика восхождения знаний от простого к сложному, логика освоения научного знания. На эту классификацию опирались ИбнСина и Роджер Бэкон. Трактат Абу-Насра о классификации наук был широко известен в свое время как обстоятельное произведение для тех, кто претендует на обзор всего состава человеческого знания. Всю совокупность известных наук он разбивает на пять разделов: . Языкознание. . Логика. . Математика. . Физика и метафизика. . Гражданская наука. Науке о языке альФараби отводит первое место. Язык как стихия научной мысли действительно та форма ее существования, с которой мы сталкиваемся прежде всего. Логика, связанная с грамматикой, поскольку она даже свое название заимствует от слова речь, занимает первенствующее положение по отношению к другим наукам, поскольку она рассматривает исходные посылки, аксиомы, от которых отправляется всякое знание истины, а также пути движения к истине и уклонения от заблуждения. Примечателен довод в пользу необходимости логики, который характерен для демократической гуманистической тенденции, проводимой аль-Фараби в области психологии и этики, - довод о равенстве всех людей по их способностям. Кто полагает, что логика - ненужное излишество, исходит из предположения, что возможно такое совершенство человеческого ума, при котором исчезает всякая возможность заблуждения. Далее, говоря о математике, аль-Фараби подчеркивал ее связь с логикой, выражающуюся в абстрактности этих наук. Внутренняя архитектоника математики представляет собой движение мысли от абстрактного к конкретному. 139 Математика, как и языкознание, делится на семь разделов. Первые два раздела-арифметика и геометрия - в свою очередь содержат теоретическую и прикладную части. С точки зрения аль-Фараби, арифметика наиболее отвлеченная наука о количестве, отождествляемом с числом и рассматриваемом в совершенном отрыве от всех остальных свойств вещей. Предмет гражданской науки - человек и все то, что связано с его волей. Она включает в себя этику и политику. В классификации наук аль-Фараби отражено это обстоятельство. Очень много внимания аль-Фараби уделяет обоснованию основных понятий математики. В "Комментариях к трудностям и во введении к первой и пятой книгам Евклида" он выступает против превращения точек, линий, поверхностей и т.п. в самостоятельные субстанции. Анализ творческого наследия аль-Фараби даёт основание считать его мыслителем опережавшим своё время. На основе аналитического осмысления достижений античности и мыслителей своей эпохи аль-Фараби создал оригинальную систему учений о мире в целом и, в частности, об обществе, личности, государстве, науке. Анализируя социальные отношения и социальное поведение своих современников аль-Фараби формирует методологические тенденции социальной теории. Аль-Фараби актуализирует проблему человека в объяснении проблем общества. Человек, как творец общественных поступков, добрых дел и прекрасных действий, согласно мыслителю является и объектом общества. Аль-Фараби продолжает, вслед за Платоном, развивать рационалистическую этику. Только знания, развитие разума, по утверждению аль-Фараби, позволят человеку совершать добрые дела и достичь счастья. Аль-Фараби как истинный гуманист, отдавал предпочтение методам просвещения, убеждения, мудрого наставничества. Человек, обладая свободой воли и разумом, должен сделать достойный выбор между добром и злом, между невежеством и распутством, с одной стороны и знанием и благочестием, с другой. Подлинная, нравственно ориентированная философия (которая непременно должна быть доведена до умов всех людей) учит жить в соответствии с высшими идеалами добра, истины и красоты. Однако, зная, что души и сознания людей, особенно определенных групп (возрастных или социальных) остаются незрелыми и эгоистично ориентированными, аль Фараби допускает методы принуждения и существование строгих законов и регламентации в обществе. Аль-Фараби рассматривал образ идеального общества людей оперируя понятием "город", понимая его как объединение людей на основегражданского участия в политической жизни, олицетворение государства как всеобщего представителя человеческого общества. Эта позиция философа объясняется не только простым следованием античной классической традиции, а является закономерным развитием социального познания на этапе средневековья, когда общество в своём теоретическом осмыслении самого себя и проблем своего развития ещё не знает другой 140 формы всеобщей организации, кроме государства. Оно ещё не развилось до такой степени когда становится ясным, что общество и государство не одно и тоже. В силу этого познание воспроизводит в качестве своего предмета государство, что мы отмечаем и в социально-философских взглядах альФараби. Таким образом, идеал общественного устройства для аль-Фараби это совершенная государственная жизнь, жизнь в государство - высшая форма общения людей, возникающая как реализация стремления быть счастливым. Учение Аль-Фараби сильно отличается от доктрин западноевропейских мыслителей, как по содержанию, так и по программным положениям. Политическая жизнь Арабского халифата не давала оснований для обсуждения традиционных для европейской мысли проблем различных форм правления, соотношения церкви и государства, государства и права, но настоятельно требовала обсуждения моральных качеств и компетентности правителя, задач и способов осуществления его власти. Что касается политического устройства, то за его основу бралась оказывающая влияние на власть мусульманская община - скреплённое шариатом территориальное объединение верующих, морально-религиозные качества общины, по альФараби, тоже важны для оценки города-государства. Так, коллективный город, занимающий промежуточное положение между добродетельным и невежественным городами, Фараби описывал уже близко к критическому изображению демократии у Платона. Несомненным является тот факт, что социальная утопия аль-Фараби была попыткой критически осмыслить реалии своего времени и представить своё понимание государства. Средневековый мыслитель пытался, сохранив мусульманские законы, изменить их направленность в сторону нравственного совершенства посредством разума, а не слепого следования откровению. Религия рассматривается им как способ объяснения большинству, неспособному освоить истинное знание, действительную истину с помощью символов и притч. Уникальное наследие средневекового мыслителя из Отрара в аксиологической интерпретации нашего времени имеет высокий нравственный смысл для духовного преобразования человечества и для успешного продвижения Казахстана по пути демократии и духовно - нравственно здорового общества. Когда мы пристально вглядываемся в жизнь великих людей, мы понимаем, что они выражают целую эпоху. Данная статья является одной из попыток осмысления социально-политических открытий восточного перипатетика через призму современных актуальных проблем. Использованная литература: 1. Жарикбаев К.Б. Психологическая наука в Казахстане (история и этапы развития в ХХ в.): Монография. - Алматы, 2002 2. "История политических и правовых учений" под ред. Нерсесянца М. Москва 1995 3 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. - Алма-Ата, 1973 141 4. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана VII-XII вв. М., 1960 20 Книга гражданской политики (сокр. Политика) цит. По: Аль-Фараби. Социально - этические трактаты. - Алма-Ата, 1973 5. Таукелев А.Н., Сапаргалиев Г.С. Государственно-правовые взгляды альФараби. - Алма-Ата: Наука, 1975 6 . Касымжанов А. X. Эстетические взгляды Фараби. Душанбе, 1990 Әл-Фарабидің саяси ой-пікірлері Ж.Б.Жунисова Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің оқытушысы, тарих магистрі, Тараз қ. Түсініктеме Бұл мақалада әл-Фарабидің саяси ой-пікірлері, қоғам мәселесі қарастырылады. Оның ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтікэтикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. ӘлФарабидің ілімі еңбек, тәрбие, адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесінің теориялық негізін қалыптастырды. Әл-Фарабидің ғылыми-философиялық және саяси ой-пікірлері өте күрделі саяси-әлеуметтік және экономикалық жағдайларда қалыптасты. Түйін сөздер: мемлекет, адам, қоғам,саясат, адамгершілік. Аннотация В этой статье рассматриваются политические взгляды аль-Фараби. Его взгляды на управление страной, его социально-этические и политические взгляды имеют особое значение для современного общества. Учения АльФараби формируют теоретические основы труда, воспитания, нравственности и интеллекта. Научные, философские и политические взгляды Аль-Фараби были сформированы сложными политическими, социальными и экономическими условиями. Ключевые слова: государство, человек, общество, политика, мораль. Annotation This article discusses the political views of al-Farabi. His views on governing the country, his socio-ethical and political views are of particular importance to modern society. The teachings of Al-Farabi form the theoretical foundations of labor, education, morality and intelligence. Al-Farabi's scientific, philosophical, and political views were shaped by complex political, social, and economic conditions. Key words: state, person, society, politics, mora Кіріспе 142 Қасиеттіқазақдаласыталайұлығұламалардыдүниегеалыпкелді. Қазақтопырағынанкөкірегіояу, көзіашықойшылазаматтарымызбүкілшығысараб-парсымәдениетінмеңгеріп, өзшығармаларынкөпкеортақтілдежазабіліп, кейінгіұрпақтарынамұраетіпқалдырабілді. Олардыңішіндеатыәлемгетанылғандарыдааземес. Солардыңбірі — бәрімізгетанымалұлыжерлесімізӘбуНасырәл-Фараби [1; 12б]. Бірнеше ғасырдан бері Әл-Фараби мұрасы әлемдік көркем ойға өз үлесін қосқан педагогикалық мұраның қатарында көрінді. Осындай биік рухани өсу біздің қазақ педагогикасының өткені мен оның даму тарихына, яғни Әл-Фараби мұрасына қатысты екені ақиқат. Сондықтан да оның қазіргі кездегі мұрасы сан-салалы гуманитарлық –педагогикалық арналары бойынша қазақ ғалымдарының зерттеуімен Әл-Фарабидің әрбір ғылымының арнасы айқындалып,ол біздің еліміздің рухани игілігіне айналуда. Фарабидің өмірі жөнінде бізге жеткен мағлұматтар үзік-үзік,аңыз-шыны аралас болып келеді. Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты -жөнінде “Тархан” деген атаудың болуы. ӘлФараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының территориясында. Сол тұста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Зерттеулерге қарағанда оқу-ағарту жүйесінің дамуы мен пайда болуы орта ғасырлар заманындағы ғұлама оқымысты,ұлы энциклопедист Әл-Фарабидің ғылыми мұраларымен тығыз байланысты. Мұнда мың жыл бойы Әл-Фараби жөнінде кім не жазды,оның шығармалары қай тілге аударылды,оның мұрасы жайында алдағы уақытта қолға алынатын жұмыстар жөнінде айтып,мәселелер қойылды. Негізгі бөлім Қазақстан мен Орта Азиядағы тұңғыш әл-фарабитанушы болған Ақжан Машановтың пікірінше, әл-Фараби балалық шағында сауатын Отырарда қыпшақ тілінде ашқан [1; 46б]. Оның заманында Жібек жолы бойындағы түркі қалаларының, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезі еді. Бастапқы білімді ол туған қаласы Отырарда алады, одан соң Хорасанға барады. Әбу Насыр әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарларға шығып, тез есейеді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасады [2; 208б]. Тарихи деректер бойынша, жетпіске жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, 143 жаратылыстану, география, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қалдырған [2; 201б]. Бұл тұрғыдан әл-Фарабидің елі, жұрты немесе басқа бір қасиетті мақсат үшін өмір сүру немесе өзін-өзі құрбан етіп шахидтік дәрежеде көтерілетін еңіреген ерлер туралы жазады. «Ізгі адам ажалды жақындатуға ұмтылмауы тиіс, қайта өмірді ұзартуға барынша тырысуы керек, өмір ұзара берсе, мұның өзі оған бақытты ететін істерді көбірек істеуге мүмкіндік туғызады. Ол өзінің қайырымдылығымен келтіріп отырған пайдадан қала тұрғындары мақрұм қалмауы үшін де істеуі керек. Ол адам өлімге бой ұсынғанда тек мынадай ретте ғана — оның өлімі арқылы қала тұрғындарына ол одан әрі өмір сүргендегіден гөрі көбірек пайда келтіретін болғанда ғана ұғынуы тиіс. Егер оған ажал еріксіз келсе, онда ол мұнан қорықпай, абыроймен өтуі тиіс. Ол ажалдан тіпті де қорықпайды; өлім оны абыржытарлық дәрежеде қорқыта алмайды. Өлім тек надан қалалардың тұрғындары мен бұзық адамдарды ғана қорқыта алады» [2; 536]. Әл-Фараби заманында Түркістан елі исламды қабылдап, ғылыми, мәдени салада араб тілін меңгере бастаған. Исламданған көшпелі мәдениет бұрынғы мәдениетке қарағанда әлдеқайда жоғары тұрған, рухани жағынан дамыған жаңа сатысы болып табылады. Өйткені ол жоғары сатыда этика мен идеологияға негізделген, әмбебеп өркениеттің құрамдас бөлігі ретінде қызмет етеді. Көшпелілік пен исламның бірігуі түркілердің мәдени тұйықталуы жағдайынан шығып, жалпыадамзаттық интеграцияға қадам басуға мүмкіндік береді. Сондықтан әл-Фарабидің араб елдерінде болып, ғылымды сол тілде жазуы түсінікті. Ол кезде араб тілі дүние жүзінде ең жоғары ғылыми дәрежеге көтерілген тіл болатын. Әл-Фарабидің араб ғалымдары қатарында саналуы да содан [2; 53б]. Әл-Фараби туралы жазған адамдардың бәрі оның үстінен түркі киімін тастамағанын айтады. Бұл оның түркінің салт-дәстүрін қатаң ұстаған ортада есейгенін, «білім іздеп келді» дейтін арабтарға оның тіпті де еліктемегендігін көрсетеді. Екіншіден, ол түркіге тән жауынгерлік өнерді өте жақсы меңгерген [5; 3б]. Ол адамдардың патриоттық сезімдерінің күшті болуына үлкен мән беріп: «Ол өзінің халқын сүйіп, беріліп, оның абзал дәстүрлерін дамытып, жоғын жоқтап, мұңын мұңдап отыруы қажет», — дейді [3; 156]. Х ғасырдан бастап исламның саяси iлiмi шеңберiнде мемлекет пен саясатты зерттеу — оны нормативтi-құқықтық және этикалы-философиялық тұрғыда қалыптастырды. Нормативтi-құқықтық бағыт мұсылмандыққұқықтық теорияға сүйендi және басқа iлiмдердiң ықпалын сезiнбедi. Философиялық-этикалық бағытта зерттеушiлер гректiң саяси философиясының дәстүрлерiне сүйендi және оны мұсылман мемлекетi — Араб халифатының ерекшелiктерiне қарай бейiмдеп пайдаланды. Қазақтың бірінші фәлсафашысы, әлеуметтанушысы, математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зерттеушісі Әбу Насыр Мұхаммед ибн Тархан әл-Фараби 870-950 жылдары өмір кешті. Ол Арыс өзенінің сырдарияға құяр жерінде орналасқан Фараб (кейінгі Отырар) қаласында 144 туды. Жасында сонда оқу-тәрбие алып, кейін Бұхара, Александрия, Каир, Дамаск, Бағдат қалаларында тұрып, білімін ұштап, қызмет атқарды.Оны әріптестері көзі тірісінде-ақ «екінші Аристотель» деп атаған болатын. Бабамыз ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра қалдырды. Саясаттануға байланысты «Қайырымды қала тұрғындары көзқарастары туралы», «Азаматтық саятсат», «Бақытқа жету жолдары», «Саясат туралы» деген еңбектері бар [3; 12б]. Әбу Насыр әл-Фарабидiң (870—950 жж.) еңбектерiнде орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билiк пен құқық туралы ойлар жан-жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билiк арасындағыайырмашылықтарға көңiл бөлмеген араб философтары бұл ұғымдарды синонимдер ретiнде бағалап саясат пен саяси iлiмнiң басқа варианттарын (нұсқаларын) ұсынды. Саяси мәселелердi қарастыруда арабмұсылман философиясы көп жағдайда ежелгi грек философиясына, әсiресе Платон, Аристотельдiң көзқарастарына сүйендi. Саясат, олардың көпшiлiгi үшiн өздерi «қайырымды қала» деп ат қойған идеалды мемлекет iстерi туралы ғылым болып саналды. Мұндай қалалар ретiнде олар бiрге тұрған, мақсаттары бiр, бiр басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейiнгi адамдар қауымдастығын түсiндi. Грек дәстүрлерiн мұсылманның саяси өмiрiмен байланыстыру араб-мұсылман философиясының барлық тармағында өз белгiсiн қалдырды. Араб саяси философиясының атасы атанған әл-Фараби саяси теория қайырымды басқаруды сақтау мен оны ұйымдастырудың тәсiлдерiн, қала тұрғындарына қайырымдылық пен игiлiктiң қалай келетiндiгiн және бұл нәтижеге қандай жолмен жетуге болатындығын оқытып үйретедi деп атап көрсеттi. Өзiнiң саяси көзқарастарын ол «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөздерi» және «Азаматтық саясат» трактаттарында кеңiрек баяндайды [3; 42б]. «Бақыт - әрбiр адам ұмтылатын ұлы мақсат» екендiгiн атап көрсеткен әл-Фараби бақытқа бiлiм мен игiлiк нәтижесiнде ғана жетуге болады, ал ондай мүмкiндiк қайырымды қала тұрғындарында көбiрек болатындығын дәлелдейдi. Әл-Фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз деп екіге бөлді. Қайырлы, білімді, мәдениетті басқару халықты бақытқа бастайды, олардың іс-әрекетін, ерік-қасиетін осы жолға бағыттайды. Ол үшін басқару заң күшіне, игі тәжірибеге негізделуі тиіс. Ал қайырымсыз, надан басқаруда теріс әрекеттер мен жаман қасиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам басқарған, озбырлыққа суйенген, қайырымсыз, қатал мемлекеттік тәртіпті өткір сынайды. Ол мінсіз мемлекетті уағыздайды. «Бақытқа жету» еңбегiнде ол «бақыт дегенiмiз игiлiктердiң iшiндегi ең қадiрлiсi, ең үлкенi және ең жетiлгенi» деп атап көрсетедi және әр адамның оған толық құқығы бар дейдi. Ал ондай құқыққа ие болуға қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкiндiгi бар, сондықтан да қайырымды билеушiлер билеген қала тұрғындары ғана бақытқа жете алатындығын айтады. Мұндай қалалардың басқа қалалардан басты айырмашылығы және негiзгi белгiсi 145 жоғары тәртiп пен оның тұрғындарының мәдениеттiлiгi, сыпайыгершiлiгi және билеушiлерiнiң қайырымдылығы, ақыл-парасаты. Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледi. Оның ойынша, «қайырымды қала бес түрлi адамдар тобынан құралады: ең құрметтi адамдардан, шешендерден, өлшеушiлерден, жауынгерлерден және байлардан». Әл-Фараби ең құрметтi адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды iстерде беделге ие болғандарды жатқызады. Екiншi топтағы шешендерге — дiни қызметкерлердi, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды сол сияқты шығармашылық жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушiлерге-есепшiлердi, дәрiгерлердi, астрологтарды, математиканыоқытушыларды қосады. Әл-Фараби бойынша, байлар дегенiмiз — қалада байлық табатын-дар, егiншiлер, мал өсiрушiлер, саудагерлер, қол өнершiлер. Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлi қасиет болу керек деп есептейдi. Олар: даналық, асқан пайымдымдылық, сенiмдiлiк, ойлау қабiлетiнiң жоғары болуы, соғыс өнерiн жетiк бiлуi, денсаулығының мықты болуы. «Осының бәрiн өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кiмге елiктеу керек екенiн, кiмнiң айтқан сөзi мен ақылына құлақ қою керек екенiн көрсететiн үлгi болады. Мұндай адам мемлекеттi өзiнiң қалауынша басқара алады» [4; 32б]. Әл-Фараби қаланы билеудiң алқалық түрiн де жоққа шығармайды. Билiктiң бұл түрi туралы ол былай деп жазады: «Жақсы қасиеттердiң бәрiн өз бойында ұштастыратын адам болмаса, бiрақ бұл қасиеттер бiр топ адамдардың арасында жеке-дара дарыған болса, онда бұл топтың мүшелерi бiрлесе отырып, әкiмнiң орнына ие болады, оларды жұрт жақсы басшылар және қадiрлi адамдар деп атайды, ал олардың басқаруы қадiрлi адамдардың басқармасы деп аталады». Әл-Фараби қоғамды мемлекеттен бөлiп қарамайды. Қоғамның өзi адамның ағзасы сияқты «Қайырымды қала» дене мүшелерiнiң бәрi де тiршiлiк иесiнiң өмiрiн сақтау, оны анағұрлым толыққанды ету үшiн бiр-бiрiн толықтырып тұратын адамның сау тәнi секiлдi көрiнедi. Өйткенi, қоғам да оның толыққанды мүшелерiнен тұрады және олар да бiр-бiрiн қажетсiнедi. Адамдардың әлеуметтiк теңсiздiгi туралы айтқан әл-Фараби «адамдардың әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман әрекеттер де әуел бастан жаратылысынан дарымайды» олар адамдардың бiр-бiрiне деген үстемдiк құруға ұмтылысынан пайда болған деген ой түйедi. «Қайырымды қала» трактатында әл-Фараби әлеуметтiк әдiлеттiлiк пен еркiндiктi орнықтыратын — iзгiлiктi қоғам туралы ой қозғайды. Мұндай қоғамды ұлы ойшыл «әрбiр адам екiншi адамның өмiр сүруiне қажеттi үлесiн беретiн, бiр-бiрiне көмектесетiн адамдарды бiрiктiру арқылы ғана адам өз табиғатына сай жету дәрежесiне ие болатын» қоғам түрiнде елестетедi. Халықтың аз қамтамасыз етiлген топтарын мемлекеттiк қолдау туралы бұдан 146 мың жылдан астам бұрын айтылған ғұлама идеясы бүгiнгi күнi де мемлекеттiң iшкi саясатындағы басты мiндеттердiң бiрiнен саналады. Осындай «жетiлдiрiлген қоғамда, әл-Фарабидiң айтуынша бiр-бiрiмен қарымқатынас жасау, көмектесу, қолдау, ұжымдасу адамдардың өмiрлiк қажетiне айналады» . Әл-Фараби мұндай қоғамды тумысынан табиғат берген он екi қасиетi бар ақылды, бiлiмдi, сабырлы, рухани билiктi iзгiлiктi билiкпен ұштастыратын, адам қасиеттерiн бағалауға қабiлеттi адам басқаруы керек дейдi [5; 54б]. Әрбiр отбасын қоғамның кiшкене бөлшегi ретiнде қарастырған әлФараби оның өзiнiң жеке мақсаты болады, бiрақ бұл мақсат қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа қызмет етуi тиiс, яғни адамдар өзiнiң жеке мүдделерiн қоғам мүдделерiне бағындыруы керек дегендi айтады. «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөзiнде» ол отбасы мүшелерiн (Аристотель сияқты) бiрнеше бөлiкке бөледi. Олар ерi мен әйелi, қожайыны мен қызметшiсi, ата-ана мен балалары, мүлкi және оның иелерi. Үйдiң өзiне тән мақсатын қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа жұмылдыруын әл-Фараби адамдардың адамгершiлiк қасиеттерiнiң көрiнiсi деп есептейдi. Ал адамдардың көздеген мақсаттарына жетуi оның өзiне ғана байланысты, шын ақыл-парасатқа, iзгiлiкке, игiлiкке тек адам ғана қабiлеттi, бұл адамның қолы жете алатын ең биiк бағыт деп ой қозғайды ұлы ойшыл. Адамдардың рухани жетiлуiнде де дiн мен философияны салыстырған әл-Фараби, философия дәлелдеудi, дiн сенудi қажет етедi, бiрақ екеуi де адамдардың ақиқатқа жету жолына көмек бере алады дейдi. Философия мен дiндi, әсiресе этиканы жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкiндiк беретiн ғылым ретiнде қараған ол, адам баласын жаратылыстың ең құндылығы, сондықтан да адамдар арасындағы өзара құрмет пен мейiрбандықты, сыйластықты жоғары қояды [6; 22б]. Адамның шын бақытқа қол жеткiзу тек осы дүниеде ғана мүмкiн екендiгiне назар аударған әл-Фараби, адамдар өзiн-өзi жетiлдiруi және қиындықтан қашпауы тиiс дейдi. Оның айтуынша, адам өмiрiндегi «жақсылық» пен «жамандық» құдайдан емес, адамдардың күнделiктi белсендi әрекетiне ғана байланысты. Адамның табиғи қабiлетi жақсы әдеттi де, жаман әдеттi де iстеуге бiрдей мүмкiндiк бередi, ал оны таңдау адамның iзгiлiктi мiнез-құлқына келiп тiреледi. Сондықтан да адамның жақсы iстерге үйiр болуы оның мiнез-құлықтық жетiлуiне де тәуелдi. Бүкiл араб саяси философиясында саясатқа көзқарас оның адамгершiлiк мазмұнымен сипатталады. Осы жағынан алып қарағанда саясат «саяси адамгершiлiк философиясы» ретiнде көрiнедi. Сондықтан әл-Фараби саясаттың басты мақсаты адамдарды бақытқа жеткiзу, игiлiкпен жеткiзу деп санайды. Қайырымды қаланың орнығуында әл-Фараби мұсылман құқығының принциптерiн талап етпейдi, оны ақыл-парасаттың дамуы мен қайырымдылықтың нығаюымен байланыстырады. Ол тұжырымдаған жағдайдың бәрiнде мұндай қала билеушiлерi моральдық-этикалық қалыпқа 147 сай болып келедi, олардың ешқайсысының исламға тiкелей қатысы жоқ. Бiрақ Араб халифаты заманында өмiр сүрген әл-Фараби өзiнiң зерттеулерiнiң тақырыптық шеңберiнде саясатты мұсылман құқығы доктринасымен, дiни догматикасымен бiр қатарға қояды. Дегенмен, грек философиясының ықпалын терең сезiнген ол бұл бағытта түбiрлi бетбұрыс жасамайды. Грек философиясын мұсылман құқығы, дiнi және құқықтық теориясымен байланыстырып, одан саясат туралы жалпы iлiм жасауға талпыну бұл iлiмнiң дiни-мұсылмандық сипатын бiлдiрмейдi [7; 36]. Әл-Фараби саясат туралы iлiмдi мұсылман құқығымен, догматикасымен салыстыру арқылы олардың құдайлық бастауы туралы ұқсастығын емес, бұл iлiмдердiң адам iс-әрекетi мен мiнез-құлқындағы әртүрлi жақтарға тигiзген әсерiнiң мәнiн атап көрсетедi. Әл-Фарабидiң саясат туралы айтқан ойлары Араб шығысы мен Орта Азия елдерiнде саясиқұқықтық iлiмнiң одан кейiнгi дамуына өз ықпалын тигiзе алды. Оның саясиқұқықтық идеялары орта ғасырлық және жаңа заман ойшылдарының еңбектерiнде көрiнiс тапты. Қорытынды Қорыта келгенде, Фараби еңбектерінің, оның өз дәуірі үшін жасаған шығармашылық, тарихи, ғылыми мұраларын зерттеп, кейінгі ұрпаққа қалдырған оқу-ағарту, білім беру ілімінің мәні мен мазмұнының гумандылық маңызы ерекше. Әл-Фараби шығармашылығын зерттеудің жаңа көк- жиектерін атауға ең бастысы Батыс пен Шығыстың диалогына, әртүрлі елдер мен халықтардың дүниетанымдарының өзара жақындай түсуіне, адамзат баласы енді аяқ басқан жаңа мыңжылдықта бейбітшілік пен келісімнің салтанат құруына септігін тигізетіні де ақиқат. Араб саяси философиясының атасы атанған әл-Фараби саяси теория қайырымды басқаруды сақтау мен оны ұйымдастырудың тәсiлдерiн, қала тұрғындарына қайырымдылық пен игiлiктiң қалай келетiндiгiн және бұл нәтижеге қандай жолмен жетуге болатындығын оқытып үйретедi деп атап көрсеттi. Өзiнiң саяси көзқарастарын ол «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөздерi» және «Азаматтық саясат» трактаттарында кеңiрек баяндайды [1; 44б]. Әл-Фараби ілімі тәрбиенің әрбір қоғам кезіндегі (феодализм, капитализм, социализм) әлеуметтік мәнін ашты. Оның ілімі тәрбие, еңбек, адамгершілік, гумандылық, ақыл-ой тәрбиесінің теориялық негізін қалыптастырды. Еңбек әр қоғамда қоғамдық құбылыс ретінде өзгеріп отырады, еңбекеңбек тәрбиесінің мазмұны мен мәнін өзгертеді. Игілік, байлық атаулы -өткінші дүниенің, пәнидің ғана өлшемі, ал ізгілік бақыт ұғымдары – мәңгіліктің бақилықтың жолы. Ізгілік-имандылықтың сәулесі. Жүрегінен иманы тайған, нәпсісін ынсабын тыймаған жан адамзат баласына жазмыш ілім-білімді, тағлым тәжірибиені ізгілік жолына емес, кесірлі кесапатқа, теріс пиғылға пайдалануы мүмкін, жүрегін таза ұстап, 148 иманына кіршік түсірмей, рухани кемелдікке талпынған тұлғалар ұлы жаратушы деңгейіне жақын сатыға көтеріліп, жер бетіндегі тіршілік сырын бағамдай алады. [2; 45б]. Әл-Фараби өзінің «Риторика», «Поэзия өнері туралы», «Бақытқа жол сілтеу» туралы трактаттарында этикалық, эстетикалық мәселелерге көңіл бөліп, көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірбандық туралы білім категорияларының бетін ашып, солардың негізін дәлелдеп берді [6; 56б]. Шынында да туған даламыздың құнарлы топырағы рухани суат көзі болып ашылып, әлемде сирек ұшырасатын кемеңгер тұлғаларды жарық дүниеге әкелгені ақиқат. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы,1991. 2. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы,1995. 3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы,2003. 4. Алтаев Ж. Әмбебап әл-Фараби. – “Ақиқат” журналы, 1994. 5. Көбесов А. «Әл – Фарабидің ашылмаған әлемі» Алматы – 2002 6. Көбесов Ауданбек «Әбу Насыр Әл – Фараби» Алматы – 2004 7. Бейсенов А. «Әл – Фарабидің тұжырымдары» // Ақиқат. – 2006. Философские трактаты Аль-фараби Бегалиев Акназар курсант 2 курса АПС КНБ РК г. Алматы Научный руководитель : Байсадыкова А.А. По тематике философские исследования Фараби охватывают почти все отрасли средневековой науки. В совокупности их можно назвать энциклопедией знаний того времени. Как показывает содержание отдельных трактатов, Фараби больше всего интересовался теоретической стороной различных наук, их философским смыслом. Рассматривая даже отдельные конкретные науки той или иной научной дисциплины, он подходил к ним не как эмпирик, а как теоретик, философ. Достижения греческой естественно-научной мысли и общественнофилософских идей в условиях господства религиозной ортодоксии явились важным источником просвещения и распространения светских знаний. Прогрессивные люди средневековья хорошо понимали значение греческой мудрости для освобождения от тисков религиозной догматики, для свободы мышления и поэтому уделяли большое внимание пропаганде её достижений и использованию их в целях разработки и развития передовых идей. В этом чрезвычайно важном деле виднейшую роль сыграл Фараби. Свою деятельность по пропаганде греческой философской мысли Фараби осуществлял двумя способами: во-первых писал комментарии к крупным сочинениям древнегреческих мыслителей и естествоиспытателей, стремясь сделать их доступными и понятными читателям, объясняя трудные 149 места, зачастую излагая их своими словами; во вторых, посвятил специальные работы анализу и раскрытию общего содержания и направления отдельных важных сочинений греческих мыслителей. Те сочинения, к которым философ предпослал свои комментарии, весьма ярко характеризуют его научные интересы. Фараби написал комментарии почти ко всем сочинениям Аристотеля: «Первая аналитика», «Вторая аналитика», «Об истолковании», «Топика», «Категории» — по логике; к таким естественнонаучным трудам, как «Этика», «Риторика», «Поэтика», «Метафизика», «Софистика» и др. Помимо этого, он предпослал комментарии к «Алмагесту» Птолемея, «О душе» Александра Афродезийского, к отдельным главам «Геометрии» Евклида, «Изагоге» Порфирия и др. В описываемый период были известны три вида комментариев: а) большой комментарий, где по каждым главам и разделам комментируемого произведения отдельно приводятся цитаты — высказывания автора, а затем даётся объяснение к ним. б) средний комментарий, где цитируются только первые слова текста каждого параграфа комментируемого сочинения, а остальные — объясняются. в) малый комментарий — парафраза или анализ комментируемого произведения, где комментатор говорит от своего собственного имени. Он излагает учение комментируемого философа, прибавляя что-либо или опуская, приводя из других трактатов то, что может пополнить данную мысль, устанавливая порядок по своему выбору. Парафразы отражают не только тематику и общее содержание рассматриваемого сочинения, но и мысли, воззрения, идеи самого автора, избравшего данное сочинение. Очевидно, парафразы преследовали две цели: во-первых, просветительную — ознакомить читателей с произведениями древнегреческой естественно-научной и философской мысли; во вторых, они служили лучшим средством для выражения прогрессивных идей самого комментатора. Парафразы Фараби к произведениям Аристотеля не только способствовали широкому распространению идей великого Стагирита, но и в пределах тематики его произведений давали богатый материал для изучения общественно-философских воззрений самого Абу-Насра. Эти парафразы отражают как отношение Фараби к Аристотелю, так и его отношение к различным философским проблемам. Составление комментариев к произведениям греческих философов и написание различных сочинений о них — это лишь первый этап научной деятельности Фараби, отражавший определённую стадию развития его философских интересов. Большая часть трудов Фараби — это оригинальные как по тематике, так и по содержанию сочинения, результат самостоятельного исследования по актуальным проблемам средневековой социально-культурной мысли. Появление их, на наш взгляд, связано со 150 вторым этапом его деятельности, с периодом его научной зрелости, расцвета творческой самостоятельности и исследовательских способностей. По содержанию произведения Абу-Насра Фараби можно разделить на следующие группы: - трактаты по общефилософским проблемам, т.е. посвященные общим свойствам, законам и различным категориям; - трактаты, посвященные философским аспектам познавательной деятельности человека, т.е. о формах, ступенях и способах познания; - трактаты о началах, предмете, содержании и тематике философии и различных конкретных натрактаты, посвященные изучению количественных, пространственных и объёмных отношений материи, т. е. арифметика, геометрия, астрономия, музыка; - трактаты, рассматривающие различные свойства материи и её виды, свойства неорганической природы, животных и человеческого организма, т.е. работы по естественным наукам: физике, химии, оптике, медицине, биологии и др; - трактаты по лингвистике, поэтике, риторике, каллиграфии; - трактаты, посвященные общественно-политической жизни, особенностям социального строя, вопросам государственного управления, нравственности и её категориям, проблемам воспитания, т. е. работы по государствоведению, политике, этике, педагогике, и др. Не имея возможности перечислить названия всех работ, написанных философом, и их освещение, следует раскрыть основные положения его философских взглядов. Научные взгляды аль-Фараби охватывают почти все философские проблемы средневековья: учение о бытии, вопросы материи и её развития, свойства неорганического и органического мира, соотношение физического и психического, проблемы познавательной деятельности человека, формы и ступени познания; учение о логическом мышлении, связи мысли и речи, вопрос о разуме и его роли в общественной деятельности человека и т.п. Вопросы бытия, его структуры и категорий особенно подробно излагаются им в трактатах «Существа вопросов», «Трактат о различиях», «О началах существования акциденции и тел». Согласно Фараби, бытие состоит из шести ступеней, которые одновременно являются основами всего существующего и связаны друг с другом отношениями причины и следствия. Первая ступень — первопричина (ас-сабаб-ал-аввал), вторая ступень — вторая причина (ас-сабаб-ас-сони), третья ступень — третья причина, деятельный разум (ал акл ал-фаол), четвёртая ступень — четвёртая причина, душа (ан нафс), пятая ступень — форма (ас-сурат), шестая ступень — материя (ал-модда). Всё, что существует, и всё, что нам известно в этом мире, исходит из этих шести основ (начал), причём всё существующее, в том числе и эти начала, по своему характеру, принципам и возможностям разделяются на два вида. К первому принадлежат вещи, из сущности которых не вытекает с 151 необходимостью их существование. Вещи этого вида называются «возможно сущими» (вужуди мумкин). К другому виду относятся вещи, из сущности которых всегда и необходимо вытекает их существование. Вещи этого вида называются «необходимо сущими» (вужуди вожиб), т.е. существующими сами по себе. Первопричина — это бог. Только ему присуща единственность, тогда как остальным пяти началам — множественность. Второй причиной, образующейся из первой, является бытие небесных тел, которые по своей природе отличаются от тел земных. Третью ступень, или начало, составляет некий абстрактный космический разум, функция которого заключается в заботе о разумном животном и стремлении довести его до степени совершенства. Четвёртая, пятая и шестая причины непосредственно связаны с реальными земными предметами, с материальными вещами. В философской системе Фараби основное внимание уделяется рассмотрению этих трёх последних ступеней бытия. Именно в изложении их раскрываются содержание и сущность естественно-научных и философских идей философа — всё то ценное и положительное, что им было достигнуто. Фараби ограничивает власть бога путём отстранения его от вмешательства в природу. Это даёт мыслителю широкую возможность для рассмотрения изменений и развития природы по своим естественным законам, для утверждения идей о господстве в природе причинноследственных отношений, утверждения свободы воли и возможности достижения счастья человеком в земной жизни. Самое главное заключается в том, что в результате подобного рассмотрения Фараби делает материалистический в своей основе вывод о вечности мира, природы и неисчезаемости материи. Он пишет: оно, «необходимо сущее» есть причина бытия всех вещей в том смысле, что оно наделяет их вечным существованием и вообще отрешает их от несуществования. В своём учении о бытии Фараби находится под некоторым влиянием эманационной теории неоплатонизма, внешне и структурно воспроизведя учение о ступенях возникновения бытия. Но цель, преследуемая им, совершенно иная. Если для неоплатонизма материя является гранью затухания божественного излучения, тьмой, мраком, исчезновением, смертью, то Фараби утверждает и раскрывает богатство материи. Для него материя, природа есть носитель жизни, вечности, благодаря ей возникают науки. В пантеистической системе мыслителя, как и его последователей — Ибн Сины, Ибн Рушда и других, функции бога значительно ограничиваются, а права природы соответственно возрастают. Если у Платона — основателя неоплатонизма материя пассивна, инертна, то у Фараби она активна, сама создаёт свои формы. Материальным телам присущи закономерности изменения, движения, обновления. 152 Фараби уделяет большое внимание взаимоотношениям и взаимосвязи формы и материи. Форма, в его представлении, — это единство фигуры, структуры и других количественных определений, а материя — это то, из чего состоят вещи, т. е. сущность, основание. В разделе «О материи и форме» из «Трактата о взглядах жителей добродетельного города» философ пишет, что всякая вещь, предмет состоит из двух начал — материи «хаюла» и формы «сурат». Форма существует благодаря материи, а материя является субстратом для форм. Формы не существуют сами по себе. Для своего существования они нуждаются в субстрате. Их субстратом является материя1. Одной из наиболее интересных сторон философской системы Фараби является его учение о познании, которому он уделяет внимание в работах: «Философские вопросы и ответы на них», «Сущность мудрости», «Комментарии», «О началах существования форм и акциденций» и др. В этих трудах освещаются вопросы возникновения человеческого знания, его отношение к реальности, познание объективной действительности, степень познаваемости мира, формы и виды познания. При рассмотрении проблемы познания учёный исходит из естественно-научных достижений своей эпохи и использует свои знания в области медицины, физиологии, математики, астрономии, филологии и др. наук. Проблему познания он рассматривает как часть общей задачи выяснения сущности человека [1]. Проблема познания в философской системе Фараби вытекает из его общего учения о человеке и связана с рассмотрением человека как существа, отдалённого от природы, как субъекта по отношению к природе — объекту. Во взаимоотношениях с окружающей природой человек выступает как познающий субъект, а природа — как объект познания. В вопросе о познаваемости природы философ утверждает, что человек все свои знания получает извне, в процессе познания окружающих его явлений. Для этого он наделён множеством средств и способностей: ощущениями, памятью, представлением и самое главное — разумом. В своих философских работах, особенно в «Трактате о взглядах жителей добродетельного города» и «Основы мудрости», Фараби выдвигает интересные положения о развитии и характерных особенностях душевных сил «т.е. психики» человека. Он пишет, что у человека при его рождении возникает питательная сила, с помощью которой он питается. После этого у него появляется осязательная сила, посредством чего он ощущает тепло, холод и т.п. Потом возникает та сила, посредством которой он ощущает запах, после этого появляется сила, посредством которой он ощущает цвет, свет и всё видимое. Вместе с возникновением чувствительных сил возникает у него и та сила, которая влечет его к тому, что он ощущает, или удаляет его от него и благодаря этому у него появляются симпатия или антипатия к ощущаемым вещам. После этого у него появляется другая сила, посредством которой он сохраняет образы ощущаемых им вещей, после того, как эти вещи ушли из поля деятельности чувств. Это есть воображающая сила, и она 153 выполняет функцию комбинирования воспринятых образов. Часть данных комбинаций бывает правдивой, часть — ложной. Эти вообразительные комбинации привлекают его, «человека», к тому, что он воображает. После этого у человека возникает разумная сила, посредством которой он мыслит разумно и абстрактно, отличает прекрасное от безобразного, приобретает знание, искусство и науку и увлекается тем, что он разумеет. Это единство организма и централизованное управление обеспечивают взаимность между всеми душевными силами человека, в частности, между отражением посредством ощущений, т.е. чувственным познанием, и познанием посредством говорящей силы, т.е. рациональным познанием. Душевные силы человека возникают как естественное свойство человеческого тела с момента его рождения. Они не существуют в готовом виде и не привносятся в человеческий организм извне2. В связи с усилением рационализма в духовной жизни общества проблема разума в философии эпохи средневековья приобретает исключительно важное значение и подвергается всесторонней разработке. Эта проблема, в решении которой, с одной стороны, нашли своё отражение ценные идеи о характере человеческого познания, а с другой — сказалось значительное влияние мистики, выражала специфичный для прогрессивной средневековой философии вопрос о двойственности истины — философской и религиозной. Вопросы разработки теории разума освещаются в трудах Фараби «Гражданская политика», «Существа вопросов», «О значении разума» («маани ал — акл»). Мыслитель рассматривает проблему разума в двух аспектах: с точки зрения действия разумной силы как естественного свойства каждого человека и с точки зрения общего процесса углубления разумного познания как свойства человека в целом. Определив разумную силу как естественное и неотъемлемое свойство человека, философ разделяет её теоретическую (назарийя) и практическую (амалийя). При помощи теоретической разумной силы человек овладевает наукой. Практическая же разумная сила такая, при помощи которой человек изучает то, что он сам может совершить и при его власти. Практическая разумная сила в свою очередь делится на профессиональную и мыслительную. При помощи профессиональной силы человек овладевает искусствами и ремёслами, при помощи мыслительной — размышляет и рассуждает о том, что следует и чего не следует делать. Это деление относится к характеристике различных частей разумной силы в том виде, в каком она составляет естество человека. Но в то же время для оценки совершенствования разумного познания, углубления в сущность его Фараби отдельно рассматривает теоретический (или умозрительный) разум, не имеющий формы и являющийся нематериальным [2]. Для того чтобы показать преимущество разума и научного метода познания перед религиозной догматикой, необходимо было прежде всего поднять их авторитет до уровня столь громадного в эпоху средневековья авторитета религии, божественной истины. Требовалось возвысить 154 человеческий разум до уровня мирового, придав божественную окраску. И таким способом разум и научное познание были поставлены рядом и даже возвышены над догматикой как религиозно-мистическим познанием бога, а наука, философия — над религией, теологией. Отсюда весьма популярный в средневековой философии вопрос о двойственности истин — религиозной и философской, отражавшей процесс отделения философии от религии. Учение Фараби о познании было направлено на возвеличивание роли науки, на отделение философии от религии, оно служило делу изучения природы и способствовало развитию научных методов познания. Философ придаёт огромное значение разуму, возвышает его над слепой верой и догматикой; рационализм пронизывает все стороны философской системы. Философия, цель которой является достижение истины, постигается на основе высоких умственных способностей, которые подразумевают и обеспечиваются изучением логики. Весьма интересны в данном случае ход мыслей и аргументации Фараби. Философия (говорю я) постигается только при хорошем здравомыслии, а хорошее здравомыслие достигается только при (такой) потенции ума, которая должна наличествовать у нас до этого времени. А потенция ума возникает тогда, когда у нас имеется такая способность, посредством которой мы об истине судим как о достоверной и убеждаемся в ней; посредством которой мы судим о ложном, что оно действительно ложно, и избегаем его, судим о ложном, подобно истине, и не заблуждаемся относительно него и судим о том, что истинно само по себе, но сходно с ложным, и не заблуждаемся и не обманываем относительно этого. Искусство, посредством которого мы приобретаем эту способность, называется искусством логики. Проблема логики занимает одно из важных мест в философской системе Фараби. Логика, требующая строгой последовательности и доказательности мысли, в глазах сторонников научного познания являлась лучшим методом отыскания и обоснования истины и была противопоставлена религиозно-догматическому методу ортодоксального ислама. Фараби одним из первых в средневековой арабоязычной философии последовательно разработал вопросы логики, благодаря чему он приобрёл широкую известность на средневековом Ближнем и Среднем Востоке не только как первый, но и как крупнейший учёный-логик. Современники почтительно именовали его «ал — муаллими ас — сони» — «вторым учителем», а также «мантикий» — «логичный». Значительные достижения Фараби в области логики неоднократно отмечались исследователями его творчества. Так, автор XIII в. аль-Кифти указывал, что Фараби «комментировал книги по логике, объяснял неясное в них, выявлял их смысл, вскрывал скрытое. При этом он обращал внимание на то, что оставил неразрешенным аль-Кинди в искусстве анализа и обучения наукам»... Аль-Кифти подчёркивал, что Фараби написал ряд работ по логике и достиг в ней высшего совершенства [2]. 155 В разработке логики учёный исходит из богатого античного наследия, особенно из логических сочинений Аристотеля, к которым предпослал подробные комментарии. Его комментарии к «Органону» Аристотеля были широко известны на Востоке и в средневековой Европе. Популярность комментариев Фараби объсняется тем, что он всесторонне и досконально знал все логические сочинения Аристотеля, прекрасно представлял общую схему его логических учений, последовательность изложения и значение всех их составных частей, сумел определить конкретное место и значимость каждого исследования этого великого мыслителя древности. Кроме того, он расширил и дополнил обшую логическую систему, круг знаний по логике, привлекая и другие труды Аристотеля. Из числа работ философа, непосредственно посвященных вопросам логики, следует назвать «Введение в логику», «Вводный трактат в логику», «Изагога», изложение и комментарии ко всем шести книгам «Органона» Аристотеля. Ряд вопросов по логике излагается также в: «Ихсо ал — улум», О происхождении наук», «Философские вопросы и ответы на них». Изучая и комментируя логические труды Аристотеля, Фараби использовал его творческое наследие в качестве исходного момента. На основе его наследия он создал свою логическую систему, в отдельных случаях исправляя и дополняя Аристотеля, при необходимости и критикуя его. В трактовке Фараби логика выступает как орудие познания вещей, средство достижения истины, как научный метод, необходимый для всех отраслей знания. «Искусство логики, — указывает Фараби в «Вводном трактате по логике», — когда оно применяется в тех или иных частях философии, суть инструмент, посредством которого добывают достоверное знание всего того, что охватывает теоретическое и практическое искусство». Нет более пути к подлиной достоверности в чём-либо, к знанию чего-либо без искусства логики. Не менее ценным является высказывание Фараби о специфических особенностях логики и грамматики. Трактовку им основных свойств и сущностей языковых выражений, речи и мышления подтверждают положения современной науки и свидетельствуют о глубине его идей и научном подходе к изучаемым явлениям. Он указывает, что с логикой имеет общность грамматика, но в то же время различествует, ибо грамматика даёт правила для языковых выражений, присущих лишь языку данного народа, в то время как логика даёт правила для языковых выражений, общих для всех языков. Эта же мысль в более четкой форме выражена в «Ихсо ал — улум»: Грамматика каждого языка рассматривает то, что характерно для языка данного народа и что в нём есть общего для данного языка и для другого языка, но не потому, что оно общее, а потому, что оно особо присуще именно их языку. Логика Фараби является одной из наиболее разработанных частей его философской системы. Подобно Аристотелю в древнегреческой философии, он первым на средневековом «мусульманском» Востоке дал наиболее 156 подробное и систематическое описание форм и принципов логического мышления. Многие логические положения Фараби сохранили своё значение до настоящего времени, ибо вообще в области формальной логики, в области описания основных естественных принципов и форм мышления со времён Аристотеля произошло мало изменений. Список литературы: 1. Аль-Фараби. Трактат о взглядах жителей добродеятельного города // Философские трактаты. - Алма-Ата, 1970. -С. 237. Там же. - С. 265. 2. Аль-Фараби. Указание пути к счастью // Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 1973. - С. 35.36. Значение политической этики тюркских мыслителей для современности Батыр Темир, курсант 1 курса Научный руководитель: к.ф.н., доктор PhD, старший преподаватель, майор О.Ю.Загинайко Академия Пограничной службы КНБ РК, Алматы В статье рассмотрена такая философская категория, как политическая этика. Автор изложил особенности политической этики в трудах тюркских философов аль-Фараби и А.Яссави. В заключении перечислены выводы о роли и значимости трактатов древности для современного общества. Ключевые слова: политическая этика, поучения владыкам, законы нравственности. Such philosophical category, as political ethics, is considered in the article. An author expounded the features of political ethics in labours of turkic philosophers of Аль-Фараби and А.Яссави. In a conclusion conclusions are enumerated about a role and meaningfulness of treatises of antiquity for modern society. Keywords: political ethics, edifications to the rulers, laws of morality. Демократизация общественной жизни, процесс развития национального самосознания, происходящие в современном мире, борьба с терроризмом, насилием никак невозможны без обращения к человеку, его внутреннему бытию, следовательно, и к науке философии и этики. Ведь именно в философии, особенно в ее практической части, наиболее сконцентрировано выражена проблематика, связанная с духовными поисками человека вообще и правителя (политического лидера), в частности. В этом плане особый интерес представляет исследование проблемы политической этики тюркских мыслителей X-XI вв., с ее поиском новых духовно-нравственных основ человеческого существования. 157 Без изучения истории политической этики, рассматривающей вопросы «поучения владыкам» и проблематику власти, невозможно понимание закономерностей развития современной политической этики. В средневековье многие ученые обращались к жанру «поучений владыкам» с целью через высказывание философских мыслей довести особенности политической этики. Некоторые исследователи указывают, что в трактатах этого жанра «ощущается сильное влияние греческой, персидской и даже индийской философской мысли и культуры», и отмечает, что авторы трактатов советуют «заимствовать знания у древних народов», «разум объявляют главным источником познания и основным судьёй в вопросах этики» [1, 233]. Аль-Фараби (870-950), знаменитый ученый-энциклопедист, Второй (после Аристотеля) учитель, как называли его арабы, автор многочисленных философских трудов, в одном из них – известном «Трактате о взглядах жителей добродетельного города» получили отражение его религиознофилософские взгляды. Поскольку сочинение это писалось для публики и в качестве особого читателя имело в виду правителя (или правителей), то в нем соблюдались принятые каноны – отдавать должное учению ислама, вести разговор в соответствии с ним. Ученый немало рассуждает о значении разума в жизни человека и общества. Разум – это божественный дар, который человек обязан употребить на познание пути благочестия. Он позволяет человеку знать, что должно делать в земной жизни, чтобы получить справедливое воздаяние после смерти. Разум как понятие юридическое,связанное с вопросом об ответственности человека за поступки. В человеке, учит аль-Фараби, образуется желание, исходящее от мыслительной способности. «Это последнее называется свободным выбором, оно присуще только человеку... И благодаря ему человек может совершать похвальные и порицаемые, хорошие и плохие поступки и получать за это воздаяние и наказание». Праведное поведение – обязанность человека зрелого, обладающего разумом и знаниями, знанием религиозного закона. Следовательно, разумность выражает обязанность человека перед самим собой и перед обществом, является условием праведной жизни в обществе и спасения. Аль-Фараби были хорошо известны труды Платона и Аристотеля, их идеи об идеальном обществе. В своем «Трактате о взглядах жителей добродетельного города» аль-Фараби – Добродетельный Город представляет как общество всеобщего счастья, но всеобщего не как одинакового для каждого индивида в отдельности, а счастья совокупного. Конечно, каждый человек стремится к нему, счастье составляет его цель. Но содержание индивидуального счастья зависит от степени развития человека, знания, которым он обладает: “Счастье мнится каждым человеком именно таким, каковым оно является в его представлении”. В Добродетельном Городе аль-Фараби присутствует всё: описание потребностей человека, которые приводят к объединению людей; 158 разъяснение понятий Добродетельного Города и противоположных ему невежественных и заблудших городов; наставления Мудрецу-правителю Города. Поэтому идеальный Город выступает в то же время и как символ устройства вполне реальных, земных дел. Большой вклад в распространение ислама среди кочевого тюркского населения Южного Казахстана внес основатель суфийского ордена Ясавия уроженец города Сайрама (Испиджаба) Ходжа Ахмет Ясави. Своим учителем Яссави считал пророка Мухаммеда. В возрасте 63 лет Яссави поселился в подземной келье и прожил там, проповедуя, до конца дней. Не видевший белого света с момента своего добровольного заточения, Яссави и в темном подземелье распространял вокруг себя Свет. Он был добрым, духовным, милосердным человеком, призывал людей к добру, защищал бедных и угнетенных. Могущий стать богатым, Ходжа Ахмед Яссави жил в своей келье на одном хлебе и воде. Неподалеку от этого подземелья поселилась и вся семья святого, многочисленные его ученики и последователи, внимавшие поучениям и наставлениям Сохранилось его произведение "Диван-и-хикмет" ("Книга мудрости" часто сокращенно употребляется под именем "Хикметы"). А.Яссави вошел в историю духовной культуры как большой мастер художественного слова, понятного и близкого простому люду. Произведение Яссави - общее духовное достояние всех тюркских народов, его стихи проповедовали величие бога и необходимость смирения. До сих пор все тюрки могут читать текст "Хикметов" без перевода, хотя он написан на кыпчакском диалекте. В них - взгляды Яссави на нравственные устои своего времени. Пророка есть такое завещенье: Нечаянно столкнувшись с иноверцем, зла не чини ему. Людей с жестоким сердцем не любит бог. За гробом наказанье жестоких ждет: Им предстоит томиться в темнице. Такой совет я слышал от мудрейших Теперь его я вам передаю. Прежней щедрости в народе нашем нет… Правды шахов и визиров стерся след… Отвергает бог дервишеский обет.. Для народа – время страшных бед, о люди! Благовоспитанность покинула народ, Изящных девушек бесстыдство охватило. «Где стыд – там нравственность»,- сказал Пророк. Бессовестность – всеобщая могила О Яссави говорят как основателе "тюркского" пути мистического познания в исламе. Признавая значимость его идей о единой сущности всего сущего, о близости и даже тождестве процесса познания бога самосознанием, о необходимости собственного духовного опыта на пути созерцания, общения, 159 соединения с богом, Яссави приблизил эти идеи к народному миропониманию [2, 47-56]. Изучение историко-этических вопросов политической этики в трудах тюркских мыслителей X-XI вв. позволило сделать следующие выводы: 1) Жанр «поучения владыкам» как одно из направлений средневековой этики представляет собой систему, имеющую историко-философскую ценность. Творческое наследие ученых данной эпохи впитало в себя мудрость и духовные особенности предыдущих поколений мыслителей и мировоззренческие основы различных философско-этических школ, однако этическое учение тюркских ученых отличается оригинальностью и самобытностью. 2) Тюркские ученые показали взаимосвязь политики и этики, раскрыли смысл воздействия религии в целом, и этики в частности, на формирование и развитие политико-правовой практики. Жанр «поучения владыкам» основной целью имел через этику и нравоучения повлиять на политику. 3) Содержание политической этики представляет собой ряд рекомендаций, касающихся различных сторон жизни средневековых правителей, и самое главное, воспитания правителей в духе нравственности и справедливости. 4) Тюркские мыслители Х-ХI вв., придавая личности правителя большое значение и определяя его роль в государстве, рассматривали вопрос совершенствования его этических качеств. Они, считая правителя «источником для подражания», ставили перед ним важные и ответственные задачи, для выполнения которых он должен был этически самосовершенствоваться. Это является одним из условий добродетельной политики. Если государством правит совершенный и справедливый владыка, то все люди, равняясь на него, стремятся к приобретению добродетели и совершенства. 5) Тюркские представители жанра «поучений владыкам» X-XI вв. высказывали ряд ценных идей о нравственном воспитании и совершенствовании человека и руководителей государств. В частности, ими высказаны идеи о влиянии характера владык на нравственную атмосферу общества [3, 158-163]. Список использованных источников: 1) Геюшева 3. Этические взгляды восточных мыслителей. - Баку, 1999 2) Аликулов X. Труды тюркских мыслителей эпохи Cредневековья. Ташкент, 2008. 3) Камолова Х. Проблемы политической этики в трудах тюркских мыслителей. – Душанбе, 2016 Абай және Әл-Фараби шығармашылығындағы «идеалды адам» концепциясы Жұмағали Ләзиза 2 курс студенті, 160 Жетекші: PhD, мәдениеттану докторы Ермагамбетова К.С. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұттық университеті Түйіндеме. Мақалада Абай және Әл-Фараби шығармашылығындағы идеалды адам мәселесі қарастырылады. Абай бойынша өнегелік принциптері мен өнегелік құндылықтарын бағалай білген адам – жоғарды дана адам, яғни идеалды адам деп саналады. Әл-Фараби бойынша білімге ұмтылған адам бақытта адам, ал бақытты адам – идеалды адам. Абай мен Әл-Фарабидің идеалды адам тұжырымдамаларына салыстырмалы талдау жасалады. Түйін сөздер: идеалды адам, өнегелік, қайырымдылық, адамгершілік, бақыт. «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған білімді болады. Естілердің айтқанын ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады»[1, 48б] - деген Абайдың қара сөзі адамның дүне есігін ашқаннан бастап адам болып қалыптасуға жазылғанын аңғартады. Әл-Фараби: «адам іс-әрекетіне ақыл болуыға бағытталған табиғи формасын мойындаған кезде ғана аданың жоғарғы деңгейіне қол жеткізеді»[2, 113б] - дейді. Абай мен Әл-Фарабидің осы айтқандарынан «адам деген кім? Ол қандай болу керек?» деген сұрақтар туады. Әдебиеттерден білетініміз, адам – әлемдегі ең жоғарғы даму сатысындағы ең саналы, миы бәрінен жүйелі тірі ағза. Адам көп қасиеттерге ие. Алайда, әрбір адам бүкіл қасиетке ие бола алмайды. Адам болу – ол, қасиеттердің асылы – адамгершілік қасиетіне ие болу. Адам мәселесі, оның пайда болуы, өмірде алатын орны, тіршілігінің мәні мен мақсаты адамның танымының формалары – мифологиядағы, діндегі, философиядағы, ғылымдағы ең негізгі мәселе. «Идеалды адам» тұжырымдамасын шығыс және батыс ойшылдарының еңбектерінен кездестіруге болады. Дегенмен, адам мәселесін философияның орталық өзекті мәселесі ретінде бірінші болып көтерген Сократ еді. Сократ адам мәселесін моральдік-этикалық құндылықтар шеңберінде түсіндіреді. «Әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейіпі, оның денесінің тұрқы мен мүшелерінің қалпы сол адамның қылығы болып табылады»[2,115 б] – деген данышпан Әл-Фарабидің нақыл сөзіне сәйкес адамның қасиетіне байланысты адам туралы бірнеше тұжырымдаманы көрсетуге болады. Мысалы, Қытайдың ұлы ойшылы Конфуций бойынша адам үш түрлі болады: «Дана адам – асып таспайды, Жақсы адам – күй талғамайды»[3,122 бет]. Шығыс ғұламалары адамдарды былай ажыратқан: Ешетеңе білмейтін, бірақ, ешетең білмейтінін түсінбеген адам – ақымақ, ол адамды айналып өт. 161 Ештеңе білмейтін, бірақ өзінін білмейтінін түсінген адам – шәкірт, ол адамға ілім үйрет. Барлығын білетін, бірақ, білгенін іске асырмайтын адам – ұйқыдағы жан, ол адамды оят. Барлығын білетін, білгенін іске асыратын адам – данышпан, ол адамды ұстаз тұт[3, 125 б]. Конфуцийдің «Қайырымды адамы», Лаоцзыдың «Дана адамы», Ницшенің «Асқан адамы», Абайдың «Толық адамы», Әл-Фарабидің «Білімді адамы» және тағы басқалары адамгершілік тәрбие, өнегелік құндылықтар, моральдік-этикалық принциптер шеңберінде анықталады. Адам өзінің осы қалпына қоғам аясында жетеді. Ендеше, адамгершілік тәрбие – қоғамдағы адамның өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, қарым-қатынас этикасы, оң іс-әрекеттен бастау алады. Адам болам десеңіз, ең алдымен адами қасиеттерге ұмтылу қажет. Абай айтқандай: «үш нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек»[4, 218б]. Ешбір жан тумасынан ерекше болмайды, өзін кемелдікке жету жолында тәрбиелеп, шыңдайды. Адамның дүние-өмір танымдық қуат көзі, нағыз адамдықтың негізі нәзік болмыс – ақыл, ес, ой-өріс, жад, түйсік және сезім. Адам болу — киелі даңқ. Абай атамыз айтқандай: «Адам болу үшін сүймек, сезбек, кейімек, Харекет қылмақ, жүгірмек. Ақылмен ойлап сөйлемек… Ақыл керек, ес керек, мінез керек…[4, 117б]. Хакім ақынның қай еңбегін алсақ та, оның бас тірегі – Адам. Ол «нағыз Адам», «Толық адам» қандай болу керек деген сұраққа жауап іздейді, әрі оған: «Атымды «Адам» қойған соң қайтып надан болайын» - деп, жауап береді. Адам ұғымын Абай кең қауым, қоғам, ұлт мағынасында қарастырған. Ұлттың өркендеп жетілуі үшін сол ұлтты құрайтын адамдар тобының көкірек көзін ашуға қызмет ету керек. Абайдың адам болу жайындағы жүйелі танымы «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» өлеңінен басталады: Ер ісі ақылға ермек, бойды жеңбек, Өнерсіздің қылығы өле көрмек. Шыға ойламай, шығындап қылық қылмай, Еріншек ездігінен көпке көнбек[4, 98б]. Ақынның сөз қолданысында «Ер» сөзі кемелденген «Толық адам» бейнесінде келеді. Ал «бойды жеңбек» тіркесінің мән-жайы орта ғасырдағы шығыс ойшылдары мен ақындарынан да табылады. Олардың ойынша, адам болуға ұмтылған кісі ең алдымен нәпсі тілегін тежеп, жанының зиян әкелер құмарын шектей білуі керек. Абай «бойды жеңбек» деп осыны айтып отыр. Абайдың негізгі ойы – адамды жетілдіру болған, яғни кемел адамға, толық адамға жеткізу еді. Ыстық қайрат пен нұрлы ақыл, жылы жүрек арқылы сол адамдықтың шыңына шығуға болады деп есептеген. Ақын толық адам туралы танымын өмірінің соңына дейін алып барады. 162 Абай адам болам деген әрбір ынталы жастың бойында адамшылықтың қандай нәрі, ізгілікті сипаттары басым болу керектігін алғаш рет «Ғылым таппай мақтанба» атты өлеңінде талдап, саралап берді. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. Тілеуің, өмірің алдыңда, Оған қайғы жесеңіз. Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер малшашпақ – Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым, ойлап қой – Бес асыл іс, көнсеңіз [4, 66-67 б.] – деп,толық адам кемелдігі туралы тезис жазған. Осы өлеңге сәйкес қара сөзінен де мысал келтірсем: «...Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі — надандық , екінші — еріншектік, үшінші залымдылық деп білесің.Надандық – білім-ғылымның жоқтығын, дүниеден еш нәрсені біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады.Еріншектік-күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік бәрі осыдан шығады.Залымдық – адам баласының дұшпаны...»[1, 123б]. Бұл жерде адам парасатты атану үшін қай қасиеттерден бойын аулақ ұстау қажеттігін атап көрсетеді. Сонымен қатар, ақын адамгершілік жолында үш талап қойды. Біріншісі – мораль тұрғысында оң мінезді, сыпайы, ізгі ниетті жан атану, жоғарыда айтылған жаман қасиеттерден арылу. Екінші талабы – тұрақтылық. «Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын»[1, 125б] – дейді. Үшінші талап – әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті – дүниені өзгертуге құмар адамның бірі болып, халқы, отаны үшін қызмет істеуі. Жалпы «жан қуаты» немесе «өзін танымақтық» жайлы күрделі ой санасына қазақ топырағында арғы заманда Фараби , соңғы дәуірде Абай терең барлап барған. Мәселен, Әл-Фараби: «Қайырымды қала тұрғындарын алатын болсақ, ата-бабаларының көзқарастарына сәйкес олардың бойында қалыптасқан рухани жағдай олардың жандарын материядан азат етеді. Ал оларға жаман әдеттен ауысқан оңбаған рухани жағдай алғашқы жағдаймен ұштаса келіп, осы алғашқы жағдайды дүрліктіреді, оған қарсы тұрады, сөйтіп соңғылардың алғашқыларға қарсылық көрсетуі салдарынан жан аса бір ауыр азапқа ұшырайды. Надан қала тұрғындарының іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасқан осындай рухани жағдайлар жанның парасатты бөлігін шынында да ауыр азапқа салады. Әл-Фараби өзінің еңбегінде адам танымынан бастау алып, оның қызметімен, рухани өмірімен жалғасатын құндылықтарды, білім түрлерін кеңінен талдаған. Зиялы адам өз заманында имандылығы, діни білімі, қабілеті, тәрбиесі, адамгершілік қасиеттері арқылы адамзатқа, ұлтына, діні мен діліне дұрыс қызмет етіп, ұрпаққа ізгілігі мол істерін қалдыра білсе 163 адамзаттық кеңістіктегі тұлғалыққа қол жеткізбек. Әл-Фараби де Абай секілді білімпаздық мен надандық категорияларына жиі талдау жасаған. Сол бойынша, адамзат дүниесіне, халыққа, ұлтына және оның дүниелеріне ақыл парасаты мен білімі арқылы қызмет ете білген адам зиялы адам. Шынайы, дәстүрлі діннің өзі адамзаттан зиялылықты талап етеді. Ұлттық мүдде, халық игілігі жолында жүрген адам көкірегі ояу, мінезі дұрыс, шыдамды, қайратты, батыл болуы қажет. Нағыз зиялы адам өзін ұлтының қызметшісі санайды. Кемеңгер бабаларымыз айтып кеткендей, ұрпақтың қашанда өзін, өмірін қор қылатын нәрселерден аулақ болғаны жөн. Адамның шынайы, әрі дұрыс білімі оның танымын сақтап тұрады. Ал қоғамдағы барлық кемшілік сауатсыздықтан, әділетсіздіктен, әдепсіздіктен шығар болса ұрпақ өзінің, мемлекетінің болашағына қажетті көптеген мүмкіндіктерден қолы үзуі мүмкін. Қашанда адамның дініне, діліне күш беретін білім мен көркем мінез болып табылады. Әл-Фарабидің идеяларынан түсінетініміз мемлекет халықтың, жеке адамның рухани болмысының толыққандылығымен, тереңдігімен нығаяды. Ел болмысының негізін құрайтын ұрпақтың болмысы болса, жаңа айтып өткеніміздей дұрыс сенім, дұрыс таным, дұрыс білім, денсаулық, табиғи ортаның тазалығы, қоғамдық ортадағы қайырымдылық, адамдардың бір-біріне деген адамгершілігі, жауаптылық мемлекетті көркейтеді. Ұрпағын дұрыс тәрбиелеп, қорғай білген елдің ұрпағы елін қорғайды. Әл-Фарабидің адам және қоғам, дүниетаным көзқарастары, оның қалдырып кеткен мұрасы бүгін біз өмір сүріп отырған қоғамның даму мәселелерімен үндес өркениеттің даму тұрғысынан алғанда аса маңызды мұра, батыл қағидалар екеніне күмән жоқ. Абайдың шығармашылығындағы мәселелер, Ғарифолла Есім айтқандай: «Абайдың өзінің жеке басынан өткені. Абайдың бойындағы кісілік, адами қасиеттер қайталанбайды»[5, 11б]. ӘЛ-Фараби мен Абай мыңнан бір туылатын тұлғалар. Олардың айтқан әрбір ойлары мен тұжырымдамалары бүгінгі күннің өзекті мәселелеріне айналып отыр. Қандай заманда өмір сүрсек те, адам өзекті мәселе болып қала бермек. Қорыт айтқанда,, Әл-Фарабиді және Абайды «Идеалды адам» адам деп айтсам ешкім қарсы болмас. Өйткені, олар білгенін білмегенмен бөліскен, ұстаздық етуден жалықпаған, білім мен ғылымның қырларын меңгерген, ұлттық өнегелік құндылықтарын пір тұтқан ғұлама адамдар. Қолданған әдебиеттер: 1. Абай. Қара сөз. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2009 – 160 бет 2. Әбу Насыр әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындары. – Алматы: Халықаралық Абай клубы, 2015 – 284 бет 3. Қазақ халқының философиялық мұрасы. Философиялық антропология. Мәдениет философиясы. – Алматы: «Аударма» баспасы, 2006 – 536 бет. 4. Абай Құнанбайұлы. Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: «Раритет», 2008. – 384б. 164 5. Ғарифолла Есім. Хакім Абай. – Астана: «Фолиант», 2012 – 400 бет Екінші ұстаз-Әбу Насыр Әл-Фараби Смайлов Ермек, Ильяс Мадияр ҚР ҰҚК ШҚА 2 курс курсанттары ғылыми жетекшісі аға оқытушы А.А.Байсадыкова Әбу Насыр Әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырға барып құятын сағасындағы Фараб (қазіргі Түркістан облысы Отырар ауданы маңайындағы ортағасырлық қала – Sputnik) қаласында дүниеге келді. Ғұлама ойшылдың толық аты-жөні – Әбу-Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Ұзлағ Әл-Фараби. "Ол әулетті отбасыда өмірге келді. Оның әкесі әскери қолбасшы болған. Орта ғасырда Фараб қаласы ғылым мен мәдениеттің ордасы еді. Мұнда Александриядан кейінгі әлемдегі ең үлкен кітапхана орналасты. Осының арқасында Әл-Фараби ондағы құнды қолжазбалар және кітаптармен танысуға мүмкіндік алды. Ғалымның жастық шағы осы шаһарда өтті". Ғұлама ғалым түркі тайпасынан шыққан. Бұған дәлел оның толық атыжөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Ғалымның туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар "Барба-Фараб" деп атап кеткен. Сондықтан "әлемнің екінші ұстазы" атанған ойшыл Әбу Насыр Әл-Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Тарихи деректерде Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Әбу Насыр бала күнінен ғылымға үйір болып өсті. Ғалым алғашында Бұхарада, Самарқанда, одан кейін Хамадан, Бағдат, Шам, Каир, Дамаск, Александрия, Мәдина, Мекке қалаларында болып, білімін үнемі жетілдірумен болды. "Ол Хамада қаласында араб тілін үйренді. Одан кейін 20 жылдай Бағдат қаласында тұрып, антикалық философиямен әлемдік мәдениетпен танысты. Жалпы Әл-Фараби бір жерде тұрақтамаған. Ол үнемі бір қаладан екінші қалаға саяхат жасап, білімін шыңдаған. Ғұлама ойшыл бар өмірін ғылым мен білімге арнады. Біздегі мәліметтерге сәйкес, ол 70-ке жуық тілді меңгерген. Сондай-ақ ғұлама ойшыл медицина ғылымындарын меңгеруге де бар күшін салады. Ол біраз жыл Бағдат шаһарында ғылыми ізденістермен айналысып тұрақтап қалады. Содан кейін Шам аймағына қоныс аударып, 950 жылы өмірден өткенше сол өлкеде қалады. Әл-Фараби білімге деген құштарлығының арқасында Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" атанды. Ол 150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар жазып қалдырды. Ғалым философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономияны зерттеді. Ғұлама ойшыл ғылымды 2 топқа бөлген: Бірінші: теориялық ғылымдар. Бұл топқа жаратылыстану ғылымдары мен метафизиканы енгізген. Екінші: практикалық ғылымдар. Бұл топқа этика, фиқһ, кәләм (исламдағы өзекті тақырыптарын қамтыған ғылым саласы) ғылымдарын жатқызған. Ғылыми еңбектерінің ең әйгілісі – "Қайырымды 165 қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат" ("Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы"). "Ғалым қала басшыларын "қайырымды және надан" деп екіге бөледі. Ол кезде қала-мемлекет болған. Оның тұрғындары қай кезде бақытты болады? Ғалымның пікірінше, бұл шаһардың әкімдеріне байланысты. Егер әкім білімді, әділ, ойы таза болса, барлық қала тұрғыны бақытты болады. Ал қаланың әкімі надан болса, өтірік айтса, шаһардың адамдары бақытсыз болады. Әл-Фараби шын бақытқа жету үшін адам үнемі іздену керек дейді. Сондай-ақ адамның мінез-құлқы да жақсы болуы керек", - дейді Жақыпбек Алтайұлы "Әл-Фараби - өркениет философы" деректі фильмінде. Сонымен қатар Әл-Фарабидің "Музыка туралы үлкен трактат" деген шығармасы әлемнің көптеген тіліне аударылған. Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "Категориялар", "Метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші "Аналитика", "Топикасы" және тағы басқа да еңбектерін түсіндірген. Ғалым Аристотельдің әлеуметтік-қоғамдық идеяларын дамыта отырып, өз тарапынан да "Кемеңгерлік меруерті", "Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы", "Мәселелердің түп мазмұны", "Ғалымдардың шығуы", "Бақытқа жету", "Азаматтық саясат", "Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері" сынды көптеген философиялық еңбек жазды. Бұл еңбектерде дүние, қоғам, мемлекет, адамдардың қатынастары туралы заманнан озық тұрған пікірлер, пайымдаулар туралы баяндайды. Мысалы, Әл-Фараби "білімсіз адамгершілік молаймайды, білімсіз адам өзгенің абзал қасиеттерін тани алмайды. Жандүниені тәрбиелемей үлкен жетістікке жету жоқ. Ғылым мен тәрбие ұштасса ғана рухани салауаттылыққа жол ашылмақ. Мінез-құлқын түзей алмаған адамның ақиқат ғылымға қолы жетпейді" деп ескертеді. Әл-Фарабидің еңбектері күні бүгінге дейін өз мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Әл-Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. Оның еңбектері еуропалық Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. Алайда бүгінгі күні қоғамда ғалымның ұлтына байланысты сан алуан пікір бар. Осы орайда шығыстанушы Әбсаттар қажы Дербісәлі бұл мәселені түсіндірді. "Бұл кісіні "қазақ" деп жазады. Оны "өзбек, тәжік" деп айтады. Ол – қате. Бұл кісі өмір сүрген уақытта біздің халқымыз жеке ұлт ретінде тарих сахнасына көтерілген жоқ. Сондықтан Әл-Фараби – түркі текті. Бұл мәселеге академик Гафур нүкте қояды. Ол "Әл-Фараби өмір сүрген уақытта қазақ, өзбек деген болған жоқ. Бірақ Әл-Фараби қазақ жерін мекендеген түрік тайпасынан шыққан. Бұл тайпа кейін қазақ халқының құрамына енді. Сондықтан қазақ халқының перзенті деуге негіз бар. "Орта ғасырда Әл-Фарабидің ұлтын нақты айту үлкен бір қателік болар еді. Себебі, ол тұста ұлттардың қалыптаспаған тұсы. Әл-Фарабиді түркі дүниесіне ортақ, мұсылман әлемінен шыққан ұлы жерлесіміз деп нақты айта аламыз. Әл-Фараби жетпіске тарта кітаптар мен зерттеу жұмыстарын жазып кетті. Оларда философия, астрономия, логика, геометрия, музыка сынды ғылым мен өнердің сан алуан түрінің мәселелері 166 талқыланады. Алайда оның еңбектерінің көбі аумалы-төкпелі замандарда жоғалып кетті де бізге осынау мол мұраның аздаған бөлігі ғана жетті. ӘлФараби еңбектері һижраның төртінші, бесінші ғасырларында мұсылман әлемінің шығыс бөлігіне таралып, одан соң Андалузияға жетті. Андалузиялықтар әл-Фараби еңбектерін оқып-үйреніп, олардан көршілес европалықтар оқып, көпшілігін өз тілдеріне аударады. Әл-Фараби ғылымдарды мынадай басты екі бөлімге бөлген: Бірінші: теориялық ғылымдар. Бұл топқа жаратылыстану ғылымдары мен метафизиканы енгізген. Екінші: практикалық ғылымдар. Бұл топқа этика, фиқһ, кәләм ғылымдарын жатқызған. Данышпан бұл пікірін Ихса әл-Улум («Ғылымдардың классификациясы») атты еңбегінде келтірген. Осы кітап әлФарабидің түрлі танымдар мен ғылымдарды энциклопедиялық тәсілмен алғаш рет жүйелеген ғалым екендігін дәлелдейді. Аталмыш еңбегінде ғұлама оқырманды әрбір ғылым саласының қыр-сырымен таныстыруға тырысқан. Европалық шығыстанушылар мен тарихшылардың пайымдауынша әлФараби сондай-ақ Шығыс философияның да негізін қалаушы. Олар ұлы кемеңгердің келелі пікірлерінің астарларына үңіліп, көп зерттеген. ӘлФарабидің ойшылдығына тәнті болысқан. Ғұламаның пікірлерінің құндылығы сонда – ол философиялық ой-толғаныстарын ежелгі грек философтары Аристотель, Платондардың пікірлері негіздерінде өрбіте отырып, сол пікірлерді ислами негіздерге орайластырған. Сондай-ақ, әлФарабидің Ара’у әл-Мәдинат әл-Фадила («Ізгі қаланың пікірлері») атты атақты кітабы бар. Бұл еңбекте ұлы философтың этика, қоғамтану, саясат, теология, психология салаларындағы құнды пікірлері жинақталған. ӘлФараби ізгі қала деп идеалды билік жүйесін атайды. Ол қаланың тұрғындарының осы дүниеде де, ақыретте де бақытты болуларының жолдарын іздейді. Әрбір халықтың осы бақытқа жетуі үшін керекті жайттардың ғылыми негіздерін жасап шыққан. Мысырдың жиырмасыншы ғасырдағы ойшылы Аббас Махмуд Аққад әл-Фарабидің аталмыш кітабы жайында: «Әл-Фарабидің басқа мұсылман филосфтарынан ерекшелігі сол ол саясатты таза философиялық таным тұрғысынан қарастырып, зерттей білген. Биліктің ең идеалды түрін елестетіп, оның жүзеге асуы үшін қажетті этикалық нормалар, саяси принциптерді белгілеген. Билеуші мен биленушінің мақсаттарын нақты түрде айқындаған. Жамандық пен азғындық жайлаған қоғамды қатты сынаған. Айналып келгенде мұның бәрі әлФарабидің кемеңгерлік деңгейі мен пікірінің еркін екендігін дәлелдейді», – деп ой тербейді. Әл-Фараби Бағдат шаһарында әл-Муқтадир билләһ атты халифаның тұсында логика ғылымын оқып-үйреніп, жетік меңгереді. Бұл салада алдына жан салмайтын майталманға айналады. Логика тақырыбында жазылған еңбектерге түсіндірмелер жазып, оны оқып-үйренудің жаңа жолдарын, әдістемелерін енгізеді. Өзінен бұрынғы араб философы әл-Кинди және тағы басқа ғалымдар ескермеген көмескі мәселелерді жарыққа шығарып, айқын дәлелдермен өзіндік жаңаша үрдіс қалыптастырады. Ғұлама логиканың зерттеу объектісін айқындап, бұл ғылымды үйренудегі 167 мақсаттарды ашып көрсетті. Қолдану аясын кеңейтті. Осындай жаңашылдық қабілеттеріне байланысты оның логика тақырыбында жазылған еңбектері үлкен сұранысқа ие болды. Жалпы әл-Фарабидің ғылымның логика, философия салаларында жазған еңбектері көп болған. Әрі нақ осы салалардағы тың пікірлері оның атын асқақтатып, төрткүл дүниеге әйгілі етті. Сол еңбектердің бірі жоғарыда атап өткен Ихса әл-Улум кітабы. Ол аталмыш кітабында түрлі ғылымдардың басын тоқайластырып, олармен таныстырып өткен. Әл-Фарабидің бұл жаңашылдығы бұрын-соңды болмаған жаңа ғылыми әдіс болатын. Сондықтан бұл кітап әл-Фарабидің жаңашылдығына жарқын дәлел бола алады. Платон және Аристотель философияларының негіздері атты кітабы. Бұл кітап әл-Фарабидің философия ғылымындағы керемет білімдарлығын, даналық атаулының қырсырын жетік меңгергендігіне айғақтайтын еңбегі. Бұл кітап логикалық дәлел келтіру мен ғылыми зерттеудің негіздерін үйрететін және түрлі ғылымдардың құпия-сырларын ашып көрсететін таптырмас құрал. Ұлы данышпан жаратылыстану, логика салаларындағы өзінің алдына қойған мақсаттарына жетіп, олардың әрқайсысына жеке-жеке кітап жазып шыққан. Осылайша ғылым-білімнің әу бастағы қайнар бұлағы Алла Тағала тарапынан келетіндігіне жаратылыстану ғылымдарынан нақты дәлелдер келтірген. Мұндай пікірін ұлы ойшыл өзінің Платон философиясының негіздері атты кітабында айтып өткен. Аталмыш кітап философия ғылымына ден қойған ізденуші шәкірт үшін өте пайдалы құрал болды. Өйткені бұл кітапта түрлі ғылымдарға тән ортақ мағыналармен бірге әрбір ғылымға жеке-дара түсіндірмелер берілген. Сондай-ақ, әл-Фарабидің құдайлық білім мен адами білім туралы жазылған екі кітабы бар. Біріншісі әс-Сиясат әлМәдәния(«Азаматтық саясат»), ал екіншісі Ара’у әл-Мәдинат әл-Фадила («Ізгі қаланың пікірлері»). Бұл екі еңбегінде автор иләһи ілімді бірінші ұстаз Аристотельдің әдісімен ашықтап түсіндіріп, иләһи білім мұхитынан жарқыраған інжу-маржандарды қалай іліп алудың жолдарын ашықтап көрсетеді әрі хикмет-даналықты игерудің тәсілдерін тәптіштеп жеткізеді. Содан соң қабілеттілік пен рухани күш жағынан адамдардың дәрежелерін анықтап береді. Пайғамбарларға ғана түсетін иләһи уахи мен адами ақылойдың жемісі – философияның ара-жігін айқындайды. Қалалардың ізгілері мен бұзықтарын да сипаттап береді. Ізгі қоғамды уахи мен ой-сананың негізінде ғана құруға болатындығын баса айтады. Әл-Фарабидің бұдан басқа да талай шығармалары, өзінен бұрынғы философтардың еңбектеріне жазған түсіндірмелері бар. Атап айтар болсақ: Батлеймостың әл-Миджасти кітабына, Аристотельдің әл-Бурһан, әл-Хитаба, әл-Қияс, әл-Мақулат, әс-Сәмә уа әлАләм, әл-Ахлақ, әл-Әсәр әл-Улуия кітаптарына жазған түсіндірмелері. Сондай-ақ, бұларға қосымша өзі жазған Шурут әл-Қияс, әл-Жәдәл, әлМауадиъ әл-Муғлита атты кітаптары да бар. Сонымен қатар түрлі қоғамдық құрылымдар жайында әл-Мәдинат әл-Фадила, әл-Мәдинат әл-Жәһилә, әлМәдинат әл-Фасиқа, әл-Мәдинат әл-Мубдәлә, әл-Мәдинат әд-Далла атты еңбектері және теология тақырыбында философ Ар-Разиге жазған жауабы, 168 Мәбәди Ара’и әл-Мәдинат әл-Фадила, Китаб әл-Мусиқа әл-Кәбир тағы басқа толып жатқан құнды туындылары бар. Білімінің осыншама молдығына таң қалған бір кісі әл-Фарабиден: «Сіз көп білесіз бе, әлде Аристотель көп біле ме?» – деп сұрағанда, данышпан: «Онымен замандас болған жағдайда мен оның ең мықты шәкірті болар едім», – деген екен. Әл-Фараби – араб тілінің білгірі әрі ақын Әбу Насыр әл-Фараби алуан түрлі ғылымдардағы біліктілігімен бірге араб тілінің білгірі әрі талантты ақын да болатын. Тіпті араб грамматикасының әл-Мубарридтен кейінгі ірі өкілі Ибн әс-Сарадж замандасы әл-Фарабимен бірге сұхбаттас болғанда ұлы данышпан оған грамматикалық қағидаларды жатқа айтып берсе, ал әс-Сарадж өз кезегінде логика ілімін оқып беретін болған. Сонымен қатар әл-Фараби даналық пен тақуалық мағыналарға толы өлең шығара білетін дарынды шайыр да еді. Ол пәни дүниенің жалған қызықтарынан бойын аулақ ұстап, саф таза рухани әлемге ден қойып, рух азығын тән азықтарынан биік қойды. Оның өлең туындылары жер бетіндегі тақырыптар емес, иләһи әлеммен байланыстылық бар. Сондықтан да оның өлеңдері басқа философтардың шығармаларына оқ бойы озық тұр. Солардың бірі төмендегідей: Ей, достым! Жалғандыққа жуымағын, Көтеріп ақиқаттың ақ туын алғын. Бұл дүние бізге мәңгі болмас мекен, Пенде һәм жерде бақи болмайды екен. Сызықтармыз сызылған бар болғаны, Шимақтар шыр айналған шарда ол-дағы. Әл-Фарабидің осындай өлеңдері оның өресінің биіктігін, дүниелік жалған қызықтардан аулақтығын білдіреді, рухани әлемнің ұшар биігіне жеткендігін паш етеді. Дүние мәңгілік мекен емес өткінші, жалған әлем, сондықтан да әрбір ақылды жан осынау жалған пәни дүниені тәрк етіп, рухани тазалыққа, бекзатттыққа бет бұруы тиіс, шыншылдар мен шәһидтердің шың-мәртебесіне шарықтап шығуы тиіс деп тұрғандай автор. Әл-Фараби әрдайым пәни дүниелік пендешілік қасиеттерден қалыс қылуын сұрап шынайы түрде Алла Тағалаға жалбарынатын, күндіз-түні дұға қылатын. Жаратқаннан күнә-қателіктерден тазартып, айқындыққа бастайтын таза ақыл нәсіп етуін сұрады. Тегінде тылсым дүниенің құпия-сырларын білуге деген зор ынтықтық оны түрлі білімдерге жетеледі, даналық пен хикметтің саф бұлағынан сақи сусындауға апарды. Осылайша әл-Фараби адамның әу бастағы жаратылыс материясы – топырақ пен төмен деңгейлерден бойын аулақ ұстап, рухтық рахатқа, ақыли биік дәрежелерге жетті. Оның дәйім аузынан тастамайтын мінәжатдұғаларының бірі мынадай болатын: «Уа, Алла! Уа, болуы сөзсіз міндетті һәм болуының ешбір себеп-салдары жоқ, әзәлдән (басталуы жоқ мәңгіліктен) бар әзіз Иләһім! Пендеңнен надандық пердесін сыпырып, пәнилік кінәраттардан пәк ете гөр. Өзің разы болатын іс қылуыма нәсіп ет! Уа, Алла! Мәртебемді биік ет! Әр ісімнің соңын қайырлы қыл! Мақсат-мұраттарымды асыл қылып, іске асыр! Уа, шығыстар мен батыстардың Иесі! Уа, Раббым! Бойыма тектілік пен бекзаттықты сіңіргейсің, пайғамбарлардың кереметтерін көрсеткейсің, байлардың бақытын бергейсің, данышпандардың даналығын дарытқайсың, тақуадарлардың тақуалығын танытқайсың! Уа, Алла! Пәни жалғанның ғапылдығынан сақтап, таза ақылдың иелерінен қылығайсың! 169 Аспан әлемінің тұрғындарының әулиелігіне, шыншылдар мен шәһидтердің мәртебелеріне жеткізгейсің. Шын мәнінде Сенен басқа ешбір құдай жоқ. Әр нәрсенің себеп-салдары Сенсің, аспан мен жердің нұры Сенсің! Маған ақиқатты ақ қылып көрсет һәм соның соқпағындағылардан қыл! Жалғанды жалған етіп көрсет һәм оның жолынан жырақ қыл! Уа, Алла! Өзіңе деген тақуалығымды адасудан арашалайтын алдаспаным қыл! Расында Сен әрбір нәрсені толық Білушісің! Уа, Алла! Нәпсілік нақұрыс сипаттардан, надандықтан құтқара гөр! Өзіңнің биік дәрежелеріңе жеткізіп, дәргейіңе жақындат. Уа, Алла! Өзің сыйлаған рухымды тазартып, сол арқылы жарылқа. Даналықтың ең биік деңгейіне жеткізіп, пәкизат періштелеріңнің әлеміне жақындат. Уа, Раббым! Өткінші қызықтарға қарсы күресімде өзіме ыстық қайрат, керемет күш-қуат бер! Туралыққа бастап, иманымды тақуалықпен берікте! Жанымды дүниеге деген құштарлықтан құтқарып, пәнилік пенделіктен, ластықтарынан айықтыр. Жанымды биік рухтардың әлеміне бастағайсың! Шынында мені туралыққа бастап, қамқорлыққа алатын, пана болатын тек бір Өзіңсің!». Расында да әл-Фараби қазақ халқының ғана емес, жалпы мұсылман үмметіне, барша адамзатқа ортақ тұлға, ортақ мақтаныш. Ұлы ұстаз һижраның сексенінші жылында Дамаск шаһарында дүниеден озды. Оған Алланың рахымы болсын! Добродетельный город как модель «Al-Farabi university Smart city» Курсант 118 УЗ Каженов Д.С. АПС КНБ РК Научный руководитель ст.преподаватель Байсадыкова А.А. Абу Наср Мохаммед аль-Фараби (870-950) родился в городе Фарабе в Мавераннахре (современный южный Казахстан). Тюрк по происхождению, он получил образование на арабском языке в Сирии и стал одним из основоположников арабоязычной философской и политико-правовой мысли, за что получил почетные имена «первого философа арабов» и «Аристотеля Востока». В христианстве и исламе принципиально различается соотношение религиозной доктрины и рациональной философской мысли. И в Библии, и в Коране строго не оговариваются принципы рационального человеческого мышления в его соотношении с божественным Откровением, но в христианской теологии Фома Аквинский в своей формуле «наука- служанка богословия» определил их как высший и низший виды знания, что существенно сузило пространство научного поиска. Прагматичная исламская теология не знает особых ограничений для человеческого мышления, что создало парадоксальную ситуацию расцвета рациональных наук (математики, химии, медицины) в теократиях Арабского Востока в средние века, когда в Европе, являвшейся прямой наследницей 170 античного мира, свирепствовала инквизиция, а в университетах преобладало преподавание схоластической теологии. Арабские ученые в отличие от европейских переводили тексты античных авторов на арабский язык без религиозной коррекции и настолько точно, что в Новое время эти тексты стали переводить обратно с арабского на европейские языки. С позиций современного подхода в основе учения аль-Фараби об идеальном городе представлен научно-инновационный проект «Al-Farabi university Smart city». Как известно, проект Smart city активно и успешно реализуется во всех развитых странах, но понимается при этом сугубо в жилищно-коммунальном смысле – как обеспечение качества жизни горожан за счет применения информационно-коммуникативных технологий. Особенность идеи Smart university заключается в сочетании гуманистической и технологической платформ, гармонии материального и духовного начал. По сути, прообразом Smart city является добродетельный город, представленный в трактатах аль-Фараби как справедливое и гуманное общество, важнейшими признаками которого являются духовные ценности и сотрудничество в достижении наилучшей жизни. Каковы же основные положения трактата Аль-Фараби. В своем главном политико-правовом произведении «Трактат о взглядах жителей добродетельного города» аль-Фараби вслед за Платоном ставит проблему создания модели «идеального государства». Если у Платона теория мировой гармонии носила социально-правовой характер, то у аль-Фараби - моральный, т. к. в рамках исламской интеллектуальной традиции не различаются религиозные, правовые и моральные проблемы. Если гармония государства Платона основана на силе мирового закона, то у аль-Фараби она происходит из договора между людьми. У Платона главной проблемой являются противоречия между людьми, сословиями, обществом и государством. Аль-Фараби, напротив, воспринимает государство, общество и индивидов как единую органичную целостность, в которой не может возникнуть противоречий. Мыслитель понимает человека как конформную единицу, у которой отсутствует самостоятельный инстинкт жизни и которая концентрирует либо положительные, либо отрицательные качества. Аль-Фараби следует догмату равенства всех мусульман перед Аллахом и в отличие от Платона в его «добродетельном городе» нет разделения граж-дан на сословия по роду занятий. Мыслитель разделяет людей в соответствии с их интеллектуальными и моральными качествами: - на мудрецов; - на «людей религии», к которым он также относит писцов, поэтов и музыкантов; - на счетоводов, геометров и врачей; - на воинов; 171 - на людей, занятых в сфере материального производства, т. е. на земледельцев, скотоводов и торговцев. «Город» аль-Фараби тождественен «государству», т. е. у него проявляет-ся типичное для восточных цивилизаций отождествление городов и сел, отсутствует городское самоуправление, автономное от государственной власти. «Город» аль-Фараби населяют «подданные», а не «граждане». «Добродетельным городом» руководит имам, главной добродетелью которого является просвещенность, а главной целью и долгом - забота о его подданных. Но если у Платона целью деятельности государя является абстрактное общее благо, то у аль-Фараби это вполне конкретные практические задачи - обеспечение безопасности, воспитание и обучение подданных, забота об их материальном благосостоянии и моральном достоинстве. Имам является единственным правителем, законодателем и судьей в государстве, в котором в принципе невозможно разделение властей. Он должен быть просвещенным правителем, т. е. способным издавать законы на основании рационального постижения окружающего мира и тем самым обеспечивать совершенствование своих подданных. Аль-Фараби выбирает концепцию государственного управления Платона, а не Аристотеля, не как науки, а как искусства. Его имам может произвольно менять законы, причем сам он не связан законами в своих действиях, за результаты которых он несет ответственность перед Аллахом, но не перед своими подданными. Авторитарность власти имама обусловливается Кораном, который требует покорности мусульман Аллаху и его наместникам без ее логического и юридического определения. Для мусульманина слово Аллаха - это закон, а не предмет логических спекуляций. В то же время картина мира аль-Фараби пантеистична. Аллах растворен в природе, т. е. является первопричиной бытия в его онтологическом единстве. Он творит мир не произвольно, а в соответствии с требованиями строгой причинности. Соответственно, правление имама не может быть произвольной диктатурой. Его просвещенность проявляется в способно-сти постичь волю Аллаха как всеобщий закон мироустройства, передать его подданным и управлять государством в соответствии с ним. Аль-Фараби не различает ортодоксальные религиозные доктрины и ереси, т. к. в исламской традиции не сложилось церкви как автономного относительно государства института, который бы мог квалифицировать религиозные течения как ортодоксальные или еретические. Исламский мир отличался значительным плюрализмом и относительно высокой веротерпимостью в отношении религиозных меньшинств. В то же время отрицание противоречий между государством и негосударственными структурами блокировало источник развития и обусловило стагнацию исламской цивилизации в средние века и Новое время. 172 Аль-Фараби допускает в качестве формы «добродетельного города» наследственную монархию. Он различает формы государства не по способу их организации, а по методам осуществления власти, как просвещенные и непросвещенные. Непросвещенные государства у аль-Фараби отождествляются с недо бродетельными, т. к. в них непросвещенный имам определяет цель общественного развития не по объективному «знанию», а по субъективным «мнениям»». Последние становятся причиной порочности, т. к. в качестве блага определяют не духовные блага, не следование в своей жизни «пяти столпам ислама», а физическое здоровье, материальные богатства или почести. Недобродетельным, по мнению аль-Фараби, может быть «безнравственный город», если в нем имам и его подданные имеют знания, но игнорируют их в своем поведении. Другим вариантом является «переменчивый город», в котором имам отказывается от добродетели ради порока. Также недобродетельным является город, которым имам управляет, сле-дуя своим неразумным «страстям», который ведет завоевательные войны ради материального обогащения. Идеалом аль-Фараби является мир между народами, т. е. он начинает переход от «малого» к «большому джихаду». Таким образом, теория «добродетельного города» положила начало созданию рациональной исламской политико-правовой мысли, обеспечила эволюцию исламской политико-правовой традиции в соответствии с ростом сложности и многообразия исламских государств. Список использованной литературы: 1. Сагадеев А.В. Восточный перипатетизм. – М. 2009г. 2. Бурабаев М.С. Духовное наследие Аль-Фараби. – Алматы 2001г. 3. Кирабаев Н.С. Социальная философия мусульманского Востока. – М. 1984г. Учитель на все времена Култаев Темирлан курсант 2 курса АПС КНБ РК г. Алматы Научный руководитель : Байсадыкова А.А. О значении трудов и важности деятельности аль-Фараби свидетельствует огромное, все усиливающееся внимание, которое уделяется изучению богатого научного наследия Великого учителя прошлого. Его более чем полувековой жизненный опыт странника, страсть к познанию, приводившая его к знатокам наук в Мерве и Багдаде, Харране и Каире, Бухаре и Багдаде, Александрии и Дамаске – дают основания говорить о его причастности ко многим интеллектуальным и духовным традициям мировой культуры. Работы по логике, медицине, математике, этике и эстетике, литературоведению и языкознанию и другим отраслям естественных и общественных наук переведены на различные языки мира (персидский, 173 еврейский, турецкий, латинский, английский, немецкий, французский, испанский, русский, казахский, узбекский и др.). О широте его мировоззрения сами за себя говорят названия его трудов: «Философские трактаты», «Математические трактаты», «Социально-этические трактаты», «Логические трактаты», «О разуме и науке», «Историко-философские трактаты», «Естественно-научные трактаты», «Трактаты о музыке и поэзии». Ценность трудов аль-Фараби состоит не только в том, что они являлись прорывными в различных научных направлениях, но и в том, что в них мыслитель смог мастерски синтезировать различные науки во имя их служения человеку. Полное имя ученого – Абу Наср Мухаммед ибн Мухаммед ибн Тархан ибн Узлаг аль-Фарабиат-Тюрки. Его труды оказали влияние на формирование мировоззрения мыслителей Востока (Ибн-Сина, Ибн Рушд, Ибн-Халдун, Низами, Навои и др.), на развитие прогрессивной философской мысли Европы (Леонардо да Винчи,Ф. Бэкон, Г. Галилей, Р. Декарт, Б. Спиноза и др.), где он был известен под латинизированным именем Alpharabius. Учение аль-Фараби повлияло и на последующее развитие научной мысли народов Средней Азии, Казахстана, Кавказа [2]. Аль-Фараби, внесший значительный вклад в развитие трудов греческих философов и способствовавший их широкому распространению в восточных странах, был высоко оценен на Востоке, где в знак признания его выдающихся способностей, достижений и многогранного таланта он получил титул «Ал Муаллимассана» («Второй учитель» после Аристотеля, последователем которого он являлся), или «Аристотель Востока». Как и Аристотеля в древнегреческом культурном мире, аль-Фараби отличали не только широта и разносторонность научных интересов, но и стремление к достижению свободы, к личному и общественному счастью, поиск лучшего будущего, близость к практической житейской мудрости народа. Принципиально важен тот факт, что аль-Фараби не слепо преклоняется перед Аристотелем, а избирательно учитывает только то, что именно ему «по душе» в его воззрениях, использует те идеи, которые, по мнению аль-Фараби, необходимо информацию о жизни великого учителя. Достоверно известны рассматривать как теоретический источник собственных воззрений. Считается, что аль-Фараби родился в 870 году в районе Фараба, в городке Васидж, у впадения реки Арысь в Сырдарью (территория современного Казахстана). Для однозначного определения этнической принадлежности аль-Фараби имеющихся фактов также недостаточно, поскольку процесс этнического самоопределения на тот момент еще далеко не был завершен. Традиционным считается происхождение аль-Фараби от среднеазиатских тюрков. В то же время существует и иная версия о персидском происхождении аль-Фараби. В источниках есть упоминание о том, что до своего увлечения науками аль-Фараби был судьей, но, решив посвятить себя поискам истины, оставил эту должность, занявшись светскими делами, в частности, преподавательской 174 деятельностью. Рассказывается также и о том, как аль-Фараби приобщился к знаниям: однажды один из близких людей отдал аль-Фараби на хранение большое количество книг, среди которых было много трактатов Аристотеля; аль-Фараби в часы досуга начал листать эти книги и настолько увлекся ими, что, покинув должность судьи, занялся научными изысканиями. Для дальнейшего обучения аль-Фараби отправился в Багдад. Здесь он основательно пополняет свои знания, входит в контакт с видными учеными и благодаря эрудиции, силе мысли и величию характера довольно быстро занимает среди них первенствующее положение. Именно в этом городе альФараби, углубившись в изучение наследия Аристотеля, обретает легкость восприятия идей и совокупности задач и проблем, поставленных великим греком. О трудоемкости усвоения наследия Аристотеля арабоязычным мыслителем говорит хотя бы фраза, которая была написана аль-Фараби на копии аристотелевского трактата «О душе»: «Я прочел этот трактат двести раз». Как-то у аль-Фараби спросили: «Кто больше знает – ты или Аристотель?», на что он ответил: «Если бы я жил в тот период и встретился с ним и занимался бы у него, то я мог бы быть его лучшим учеником». «Трактат о взглядах жителей добродетельного города» – одно из самых зрелых произведений аль-Фараби. В этой работе аль-Фараби противопоставляет добродетельный город невежественному и заблудшему городу, подлинно добродетельного человека тому, кто живет низкими ценностями и прозябает в лжи, клевете и высокомерии: «Этот город является самым восхитительным и счастливым из невежественных городов и своим внешним видом напоминает цветастое и красочное одеяние и в силу этого оказывается любимым кровом каждого, ибо любой человек в этом городе может удовлетворить свои желания и устремления. Почему-то народ стекается [в этот город] и оседает там. Его размеры безмерно увеличиваются. В нем рождаются люди разных родов, имеют место браки и половые связи разного вида, здесь рождаются дети самого разного рода, воспитания и происхождения. Этот город состоит из многообразных, входящих друг в друга объединений с отличными друг от друга частями, в которых чужеземец не выделяется из местного населения и в которых объединяются все желания и все действия. Поэтому очень возможно, что с течением времени в нем могут вырасти самые достойные [люди],там могут сосуществовать мудрецы, ораторы, поэты всех видов» (Аль-Фараби. Трактат о взглядах жителей добродетельного города / Аль-Фараби. Философские трактаты. – Алма-Ата, 1972). В его еще малоизученных произведениях «Афоризмы государственного деятеля», «Гражданская политика», «Достижение счастья» излагаются мысли о том, как достичь счастья и достойной жизни, о природе человека, об образованности и этическом совершенстве, о качествах настоящего правителя. По аль-Фараби, человек должен быть достойным и хорошо воспитанным; он должен начинать с изучения Корана и юридических наук, быть честным и правдивым, держаться подальше от интриг, лжи, 175 хитростей; должен быть свободомыслящим человеком, опирающимся на основы права, использовать принципы шариата, не искажая их. Требования, предъявляемые аль-Фараби к тому, кто желает постичь мудрость, столь же высокого порядка: «Тому, кто стремится к истокам науки мудрости, необходимо с малых ногтей быть доброго нрава, воспитанным наилучшим образом, изучить Коран и науки Закона в первую очередь. Быть благоразумным, целомудренным, совестливым, правдивым, отталкивающим порок, разврат, измену, ложь, уловки. Быть свободным умом от интересов пропитания, приближаясь к выполнению законных назначений, не нарушая опоры законных основ и не нарушая ни одного из правил сунны и шариата. Стремиться к возвышению в науке и среди ученых, не избирая науку ради нескольких достижений и приобретений, не избирая ее средством приобретения материальных благ» (Аль-Фараби. Социально-этические трактаты / перевод с арабского. – Алма-Ата: Наука, 1973). Аль-Фараби был поистине мыслителем мирового значения, знаковой фигурой исламского мира в период так называемого «Золотого века», синтезировавший в своем творчестве достижения арабской, персидской, греческой, индийской и тюркской культуры и, тем самым, внесший ценный вклад в сокровищницу социально-философской, этико-эстетической, естественно-научной мировой мысли [2]. Аль-Фараби – человек мира, которому в поисках знаний и истины удалось преодолеть существующие различия по этническому, культурному, языковому, религиозному признакам и сблизить различные культурные традиции. Обобщив достижения материальной и духовной культуры своей эпохи, он создал прогрессивную гуманистическую систему. Идеалы аль-Фараби, провозглашавшие справедливость, дружбу народов, равенство всех людей в развитии культуры, науки, умственных способностей и нацеливавшие их на достижение благополучия, счастья, совершенства, созвучны стремлениям всех народов мира. И сегодня весьма актуальны слова Великого учителя прошлого аль-Фараби: «Вся земля станет добродетельной, если народы будут помогать друг другу для достижения счастья» (Аль-Фараби. Трактат о взглядах жителей добродетельного города / Аль-Фараби. Философские трактаты. – Алма-Ата, 1972). СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Аль-Фараби. Трактат о взглядах жителей добродеятельного города // Философские трактаты. - Алма-Ата, 1970. -С. 215. 2. Аль-Фараби. Указание пути к счастью // Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 1973. - С. 47. Сыр сүлейлері шығармаларындағы адамгершілік туралы ойлар Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті э-18-1 оқу тобының студенті Өтегенова Ляззат 176 жетекші: ф.ғ.к., доцент Апенов Болат Мейрамұлы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында мұсылманша білім алу – Сыр елін рухани өрлеу дәуіріне жетелегені белгілі. Мұсылманша оқып, хат танудың қазақ қоғамында ағартушылық үдерісті дамытуда мәні күшті болды, өйткені соларқылы ойшылдар ғылым мен білімнің заманауи қоғамдағы ролін айқын түсінді, қазақ қоғамы болашағын ғылым мен білімді қаншалықты ертерек қабылдап, меңгеруімен байланыстырды. Сөз өнерін қастерлеу, білімге, өнерге ұмтылу, адамгершілік пен имандылықты жоғары бағалау күнделікті өмір заңына айналды. Бірбірімен бір заманда өмір сүрген Сыр сүлейлерінің шығармаларында ортақ үндестік бар, дегенмен олардың барлығының дүниетанымдық ой-пікірлері бір сарында, бір мәселе төңірегінде болды деп айта алмаймыз. Басқа ақындарға қарағанда, Омар билікке араласты. Шораяқтың Омарының шығармашылығын қарай отырып, оның қоғамдық саяси жағдайға қатысты айтқан сындары көңіл аударуды қажет етеді. Кеңестік идеологияның барлық адамды тең қыламыз, билік шаруаларға деген саясатының барлық халықтар үшін жемісті болмағаны анық, кейбір ұлттар үшін, оның ішінде қазақ халқы үшін де зор залалы болғаны анық. Ешқандай ел билеу туралы қабілеті мен білімі жоқ солақай белсенділердің қазақ қоғамына жат ұрандармен, жаттанды саясатпен ел билеуі, оның салдарынан қазақ тұрмысының төмендеуі оған деген ақынның ішкі қарсылығын тудырады және өз ойын өлеңдеріне арқау етеді. Түркістан бес болыстық түрлі уәләят, Бірінен бірі тауып жатыр жазым... Қаз болып қара қарға шақырам деп, Бипарық былықтырды қыс пен жазын. Сарапсыз совет болып бұзылып тұр, Еске алсақ көне ықылымды қылып сарын... Кеңестің шықты небір келеңсізі, Тоқсанда тоң аударғандай айдап соқа. Көңілінде жұрттың бәрін тонды қылмақ, Жанына байлап жүріп жарты малта - деп, «Тау еліне» дастанында заман өзгерісін талдай отырып, кеңестік идеологияның қазақ қоғамына тигізген залалдарын, теріс салдарларын айқын көрсетеді, оның саясатын өткір сынайды, бұзылған қоғамдық өмірді мысал етеді.Қазақта «жарлыдан байыған бай жаман», «адамды білгің келсе, қолына билік бер» деген нақылдар бар. Қазақ әрдайым билікті алмас қылышқа теңеген. Сондықтан, билікті тек қабілеті мен тегі сәйкес келетін адамдарға ғана сеніп тапсырған. Кеңестік дәуірдегі тек кедейлерді ғана билікке қою саясатын ақын тектілік институтының бұзылуы деп санайды, оның мысалы ретінде шаш пен мұрт қоюды жаңа заман үлгісі, билік көрінісі санайтын надандықты атайды. Бұл күнде баз біреу жүр большевик боп, 177 Өскенін өнер көріп шаш пен мұрттың. Омар ақын дүниетанымының ерекшелігі қоғамдағы мәселе мен айшылықты көтеріп қана қоймай, оның шешімін, шығар жолын іздейді, табуға талпынады. Адамдардың қолына билік тисе, адамдардың обалына қарамай өзгелеріне әлімжеттік қылып, зорлық жасайтынын, қоғам ішінде ашкөздіктен дау-жанжалдардың көбейгенін сынай келе, адам ынсабының дүзелуін тек Алладан күтеді, адамдардың пейілі түзелмесе оның арты жақсылыққа апармайтынын ескертеді. Бір алла «ал, құлым» деп дүземесе, Дау-жанжал бүгінгінің ынты-шынты. Ғұл-ғұпылық ел ішінде дау көбейіп, Әр жерде көрініп тұр бәле кілті. Ойламай обал, сауап іс қылады Бір елі биік болса кімнің тұрқы. Зүлзала бола ма деп қауіп ойлаймын, Алаштың дүзелмесе пейлі, құлқы. Сыр сүлейлерінің арасында өзіндік ойы мен орны бар Тұрмағанбет жырлары халықты ізгілік пен адамгершілікке, құрмет пен кішілікке үндейді. Оның ойтолғамдары халықтың сан ғасырлық даналағымен, өмірлік тәжірибесімен толығымен үндеседі. Халық даналығы «қыс тірлігіңді жазда ойла» деген өсиет қалдырса, ақын жырларында: Жаз болғаннан есіңе ал, Алдыңдағы қысыңды – деп ой толғайды. Халық даналығынан нәр ала отырып, Тұрмағанбеттің өзге адамды құрмет тұтуды, ізгілік пен тазалыққа, қанағатшылдық пен ұстамдылыққа, өзгеге үлгі-өнеге болуға, шамасына қарай ұмтылуға шақыратын өмірлік ұстанымын төмендегі жыр жолдарынан анық байқауға болады: Бақ құс қонса басыңа, Қадір тұт келген кісіңді. Үйретіп үлгі өнеге, Таза бақ, жасы кішіңді. Ақылың озат болғанмен, Орнына жұмса күшіңді. Қанаты қалар қайырылып, Қалыңға салсаң құсыңды. Ел ізіңе ермейді Тазартып алмай ішіңді. Ақын да өз толғамдарында осы адамгершілік қағидаларынан айнымай, еліне қамқор болуға шақырады. Ол үшін, ең алдымен, адам өзін-өзі түзеп, өзін, өзінің жақсылылығы мен жамандығын тануы қажет, сонда ғана халық алдында сыйлы болып, сөзі өтетінін деп тұжырымдайды. Бұл пікір гректің көне замандағы ойшылы Сократтың «ең алдымен өз-өзіңді таны» деген басты қағидасын еске түсіреді. Құбылып тұрған қу заман, 178 Әлі-ақ бастан өтесің. Ажалдан аман қалудың, Тапқан жоқ ешкім төтесін. Қазақтың ойшылдары арасында өзіндік ойымен ерекшеленетін Жүсіп Ешниязұлының шығармашылығы – қазақтың философиялық ойтолғамдарының жаңаша сипатымен танылады. Ақын-тірлік қозғалыстарын жан дүниесімен қабылдайтын, айрықша тіршілік иесі. Жаратылыс құбылыстарының өзара үндескен ұқсас қасиеттерін, сырларын өлең жолдарына айналдырады. Туған халқының психологиялық болмысын терең сезіне білген ақын жұртының қуанышын да, қайғысын да өзіне алады, жыр өзегіне айналдырады. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде – қазақ әдебиетінің сөз өнеріндегі өркениеттің озық дәстүрлерінен үндесе өркендеді. Жүсіп ақынның өлеңдері – өзі ұстанған дәстүрдің аясында танылатын туындылар. Ақын – халық әдебиетінің насихатшысы. Жүсіптің өлеңдерінде қазақ халқының ата-бабалар қалыптастырған ұлағат жолы насихатталады. Адамзаттың бәріне ортақ асыл қасиеттерді ғанаЖүсіп Ешниязұлыныңмұрат тұту басты назарға алынады. Адамның балалық шағынан бастап бозбала, жігіт, жігіт ағасы, ересек, егде болған кезеңдерде ұстанған қасиеттерінің маңындағы адамдарға кейінгі ұрпақтарға үлгі болатын ұлағатты, ғибрат уағыздалады. Жүсіптің «Әлеумет келді жиналып», «Адамдық пен надандық», «Өмір сырлары», «Жақсыдан есте қалған бір ауыз сөз», «Тіл ал!» атты насихат өлеңдері бар. Оның өлеңдері өнеге боларлық, тағлым аларлық, ғибраттылық мәнімен ойды көркемдеп нақышты сөздермен жеткізетін бейнелілігі, тартымдылығымен құнды болған. Насихат өлеңнен сол замандағы қоғамдық көзқарастар, арман-мұраттар, халықтың адамгершілікке, ерлікке, әділдікке ұмтылысы, жақсы мен жаманды қалай түсінетіні айқын танылады. Жүсіп – ойшыл ақын. Барлық адамзат үшін дүниеге келгенде бесікке тиген арқасымен ертең-ақ табытқа жататын заңдылығы үнемі еске алу арқылы қысқа ғұмырда имандылықпен өмір сүру ұлағаты ұғындырылады. Насихат өлеңдерінің негізгі идеялық түйіндері – осы өмірдегі адамгершілік, жақсылықты. Оның мәні мен мағынасын түсіндіру, оны о дүниедегі имандылық игілігіне ұластыру. Бұл – қазақ поэзиясында сонау ежелгі түркілік дәуір әдебиетінен үзілмей жеткен сопылық дүниетаным дәстүрінің жалғасы. «Өлең сырлары» насихат өлеңінде осыны айта отырып, ақын түркілік дүниетаным аясында, фәниді мағыналы өткізуді насихаттайды: Көңілім – гүл, өмірім – бақша, тілім – бұлбұл, Адамзат осы үшеумен жайнайды гүл. Өмірі адамзаттың жаз бен қыстай, Гүлденіп тұрады ол жасап жыл-жыл... Қызықты қызық көрер нағыз осы, Ертерек, есің болса, мұны бір біл! «Темірді қызған кезде соқ», – деген бар. 179 Жүсіп ақынның «Әлеумет келді жиылып» өлеңінде ажамдарға міндетті адамзаттық парасат, халық алдындағы борышы, рухани қызметі, парызы үлгі етіледі. Өлеңнің негізгі бөлімінде ақынның насихат сөзін тыңдаушының да тұлғасы айқындалады. Ақынның жалпы ұлағатты ақылшының сөзін тыңдайтын байсалды, байыпты, маңғаз қазақ ұлты өкілінің тұрпатын елестетеміз. Қазақтың халық даналығы бойынша «Тыңдаушысы жоқ сөз жетім» деген ұлағатты тұжырым бекер айтылмаған. Ақынның өлеңдері оның адамгершілік тәрбиесіне бағдарланған азаматтық парасат биігіндегі қалпын танытады. Жүсіптің мұндай өлеңдері философиялық мазмұндағы азаматтық, адамгершілік тәрбиесін негіздей жырлаумен ерекшеленеді.Өлеңнің негізгі бөлімінде он екі түрлі адамға баға беріледі. Ақын тыңдаушысын өзі бейнелеген сол он екі түрлі адамның мұраттарына баламалап бейнелейді, ондай адамдардың қоғамдық-әлеуметтік ортадағы іс-әрекеттеріне, рухани дүниетанымына баға береді. Бұл өлең – адамгершілік тәрбиенің аса жауапты салмағын ұқтыратын туынды. «Халық айтса, қалт айтпайды» деген даналықтың шындығы, тұрмыстағы реалистік таным бағалауларымен түсіндіріледі. Адамдардың әртүрлі кәсіппен айналысқаны халық ортасында түрліше бағаланатыны аталады. Сонда алуан түрлі таныммен қарайтын халықтың әлеуметтік ортасындағы әрбір жеке жолы жіңішке аса нәзік тағдырлы тұрмыстық қарым-қатынастың өлшеміне ақын өзінің насихат тілімен бағдар-бағыт, үгіт сөзін айтады: Бұл халыққа адам жақпас, Жамандықтан пайда таппас. Жақсылық болса ете бер, Қолыңнан келсе әрнешік! Насихат сөзге құлақ сал Лебізің болсын шырын бал! Тірі жанмен шатаспа, Мүләйім бол сонша кішік. Кімде-кімнің ұлындай бол, Жасы үлкеннің «құлындай» бол, Аңқауырақ қолбаңдау бол, Тым жүгініп – болма пысық! Қазынаға жетер жол қуған, Бәлеге қалар сөз қуған, Бұрынғының нақылы бар: «Жай жүрген жақсы көтті қысып. Ақынның өсиет өлеңдерінің негізі адамгершілік, астамшылықққа ұрынбау, үлкен мен кішіні құрметтеу. Көне қытайдың ұлы ойшылы Конфуций «Жэнь» қағидасының мәні мейірімділік пен ізгілік болса, «Сяо» қағидасының өзегі үлкен мен кішіге құрмет көрсету. Ақын өз адамгершілік туралы ойларында осы Қытай қоғамының даму тарихында маңызды роль атқарған ойшылдың ұлы ойшылдың өмірлік принциптерімен үндеседі және адамгершілік қағидаларын адам өмірінің басты мұраты, құндылығы ретінде насихаттайды. 180 Ақын мұраты қазақ елінің басқа жұрттармен терезесі тең ел болуы. Тәуелсіздік, өз алдына ел болу қазақ халқының қашанда да айқын мақсаты болған. Жүсіп ақын ел болудың алғышарты бірлік, тәуелсіздікке деген ұмтылыс, татулық екенін айтады. ХХ ғасырдағы қазақ қоғам қайраткерлерінің дүниетанымында кең таралған, әсіресе Мұстафа Шоқайдың еңбектерінде көп кездесетін «Пантуркизм» идеясынына Жүсіп ақын көзқарасының да жақындығын байқауға болады. Ақын өзбек, қырғыз, ноғай халықтарының қазақпен іштей туыстығын негізге ала отырып, бір-бірінің өз алдына ел болуына сеп болуына, ел тәуелсіздікке бастар тұлғаларды күндемей, оларға демеу болып, артына еруге шақырады. Ақынның өлеңіндегі адамзаттық ойдың түйіні – қазақ ұлтының ақылды басшыны қолдай отырып бірлік туының астында нығайған ұлтқа айналуы. Тарихтың талай сын сағаттарын, қилы кезеңдерін бастан кешкен халқымыздың ішкі бірлігі, туысқан жұрттармен де ынтымақтастығы кемелдікке жеткізетін сара жол екендігі нағыз ұлт ақынына тән парасат үні болып төгіледіАқын – ақылымен, талпынысымен, ізденісімен биіктерге жететін жандарды үлгі етеді. Халықтың даналығы – ақындық жанрдың өзегі. Қазақтың халықтық мақал-мәтелдері – философиялық әдебиеттің көркемдік негізі. Мақал-мәтелдер –философиялық ғибрат үлгілері. Жүсіптің өлеңдеріндегі ойлар осындай тағылымды танытады: Жақсыдан есте қалған бір ауыз сөз, Өлмесең өміріңде болады кез. Дамылсыз іздеуіне ерінбесең, Асықпа «Түспеді деп қолыма тез!» Ақылдан, жастық пенен кәрілік жоқ, Абырой ақылдыдан арылу жоқ! Ақылсыз аты шықпас ажарлаумен, Алтын шам май құймаса жарығы жоқ. Ақын - адамзатқа ортақ тағылым атауына ғибратшыл ой өрімдерімен өрнектейтін парасат иесі. Жан дүниесіндегі ізгіліктен қуат алған, жамандықтан жабыққан көңіл-күй әуендерін ғибратшыл ойлы толғаныстармен жырлайды. Ата-бабалар қалыптастырған ізгілік жолын өзімен тұстас және кейінгі толқын ұрпақтардың жалғастыруын армандайды. Насихат өлеңдеріндегі адамгершілік ұлағатына шақырған ой өрімдері ақынның ұлттық топырақтағы гуманистік мұраттарды биіктетуші тұғырнамасын дәлелдейді.Жүсіп Ешниязұлының терме толғаулары да ерте түркілік дәуірден қалыптасқан дәстүрлігін сақтап келе жатқан жыртолғаулармен үндеседі. Жүсіп ақынның адамгершілік қағидаларының негізі үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық, сабырлық, кішіпейілділік. Оның пікірінше, ел тірлігінің негізі бірлік пен татулық. Араздық елдің тұрақсыздығына, бүлінуіне апарар құбылыс. Өмірдің қысқалығын мысал ете отырып, халықты бірлік пен татулыққа шақырады, араздықтың кім де болса да жақсылыққа 181 апармайтынын, ашуға бой алдырмай, барлығын ақылмен шешуге өсиет айтады. Сонымен, Сыр сүлейлері шығармашылығында адамгершілік мәселелері адам болмысының басты қасиеті ретінде ғана емес, қоғам өмірі мен адамдар арасындағы қарым-қатынастардың үйлесімділігін реттеуші ретінде де қарастырылған. Мұнда жақсылық пен жамандық, қайырымдылық пен зұлымды, пендешілік пен имандылық, байлық пен кедейлік, сараңдық пен жомарттық секілді адами қасиеттердің өзіндік диалектикалық байланысы ашылған. Әрине, адам ұғымы мәнін адамгершілік ұғымынсыз ашу да, түсіну де мүмкін емес. Осы тұрғыда адамгершілік қағидаларының ақындар дүниетанымында кеңінен қамтылып, олардың еңбектерінің өзегіне айналғаны заңдылық деуге болады.. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Шораяқтың Омары. Сөйле, тілім, жосылып! Өлеңдер, дастандар, айтыстар. – Алматы: Рауан, 1995. -301б. 2. Шораяқтың Омары. Шығармалары. Терме-толғаулар, өсиет-мысалдар, айтыстар мен дастандар. –Астана: Фолиант, 2009, -336б. 3. Тұрмағанбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. І том. Алматы, Жазушы, 2007 ж. 4. Кете Жүсіп (өлең-толғаулар, дастандар мен айтыстар). Алматы, Арыс баспасы, 2003ж. 5. Жанбершиева Ұ. Тұрмағанбет Ізтілеуовтың әдеби мұрасы. Алматы, Арыс баспасы, 2013 ж. 6. Шегебай мен Әлібек ақындар. Алматы, Арыс баспасы, 2007ж. 7. Егізбай Н. Сыр сүлейлері. Қызылорда, 2001 ж. 8. Сейтжан ақын мен жорықбай жырау. Алматы, Арыс баспасы, 2006 ж. Абай және Әбу Насыр Әл-Фараби шығармаларындағы азаматтық, адамгершілік ой-пікірлер Айгерім Сағатова Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің 2 – курс студенті Ғылыми жетекші: ф.ғ.д. (PhD), Омаров Д.К. «Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады». Абай Адамгершілік - бұл рухани тәрбие. Оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу – бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мәселе. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік - рухани тәрбие беру. «Адамгершілікке тәрбиелеу құралы – 182 еңбек пен ата - ана үлгісі», - деп Ы. Алтынсарин атамыз айтқандай, құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру баланың туылған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз — өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани - адамгершілік тәрбие - екі жақты процесс. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру барысында, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге. Рухани адамгершілік білім беру – жас ұрпақтың бойына өмірдің мәні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы баланың қоғамда өз орнын табуына, қабілет - дарынының ашыла түсуіне, ақыл - парасатын дамытуына, яғни сәнді де мәнді өмір сүруіне қызмет етеді. Қазақ қоғамында «ар», «ұят», «адамгершілік», «азаматтық» мәселелері тереңінен қолданылған. Адамның тұлғалық қасиеттеріне кіретін бұл ұғымдармен ел ертеден таныс. Оны біз Абай, Әл-Фараби шығармаларынан да көре аламыз. Фараби мұрасының ішінде этнопедагогика үлкен орын алады. Ол этниканы жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қараса этнопедагогиканы халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін кейінгі ұрпаққа жеткізетін ілім деп санады. Бұған оқу, білім алу, тәрбие беруді жатқызды. Ұлы ғалымның осындай этникалық ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі, ол адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы деп түсінді. Бірақ жамандықты жақсылық жеңгенде ғана адам баласы игі мұратына жетеді деп қорытынды жасайды. Сонымен, Фараби туындыларының оның ішінде еңбек пен еңбек тәрбиесі, адамгершілік, игілік туралы тағылымдарының маңызы әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Қайта оны тағылымдарының мазмұны қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта түлеп, заман талабына сай жаңа көрініс алуда. Ол жаңа теориялық мазмұн алары хақ. Әл Фарабидің ілімі Шығыс халықтарының, оның ішінде қазақ халқының педагогикалық ой-пікірінің дамуында революциялық төңкеріс болып есептелді. Демек, ол Шығыс халықтарының салт-санасының, әдет-ғұрпының ағартушылық тәлім-тәрбиелік, ой-пікірінің, ғұламалық тағылымының дамуында жаңа кезең ашып, халықтық педагогиканың негізін қалауы дейміз. Әл Фараби трактаттарында қолданылған бұл ой-пікірлерді бірнеше ғасыр салып, Абай шығармаларынан да байқаймыз. Абай ел жұрттың болашағын ойлап, халықты ауыр тұрмыстан, азаптан құтылудың жолын меңзеп, оқу – білімге шақырған. Адамның сол кездегі 183 жаман қасиеттірінің бәрін санап, атап көрсетіп, содан арылуға, жақсылықты өн бойына жинауға, яғни тәрбиеге көп көңіл бөлген. Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашу сияқты, рулық тартыс, бітпейтін дау - жанжал елдің сиқын бұзөатынын, еш мақсатсыз бос жүрген халықты көріп, қатты қынжылған. Ел ішіне іріткі салатын, өтірікпен мал жиып, байыған би – болыстарды өлеңмен шенеген. Абайдың адамгершілік идеалы, мұраты, принципі – қысқаша ғана «Адам бол!» деген формула, тұжырым. Адам болу – кісіліктің кісісі, шын мәнінде азамат болу, қара бастың қамы, тіпті, бүкіл адамзаттың қамын ойлайтын, «өзін - өзі зор тұтып», «надандарды менсінбейтін», дүниеге әлем тұрғысынан қарайтын Азамат адам болу. Абай қазақ жастарын желөкпе, әр нәрсеге көрсеқызар болмай, өнерді үйренуге, табиғатты тануға, ғылыми көзқарасқа негізделген тиянақты білім алуға үндеді. Абайша айтқанда еңбек сүйгіштік — адамгершілік қасиет, сол себепті адам болғысы келген жанның бәрі де адал еңбек істеулері керек. Тек еңбек қана адамды адам етеді, материалдық молшылық жасайды, рухани қайрат береді. "Адалдыққа, адамгершілікке тырысушылық, — деп жазады Абай, — биік дәрежедегі сананы туғызады, сана адамның адамшылығын, ақыл-ойын және ғалымға деген қызығушылығын туғызады. Қорытындылай келе, Абай шығармаларындағы да, Әл Фараби шығармаларындағы да «адамгершілік» мәселелері – бүгінгі күнгі жас ұрпаққа рухани азық. Ұлттық болмысымызды сақтауда осы ой-пікірлерді ескері, кемел келешекке аттануымыз керек. Әбу насыр әл-фарабидің әлеуметтік-саяси көзқарастары Г.Е.Турарбекова В17ЮП-11 тобының студенті, Тараз қ. Г.Б.Еменова М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті аға оқытушы, ғылыми жетекші, Тараз қ. Түсініктеме Мақала Әл Фарабидің қоғамдық саладағы көзқарастарын зерттеуге арналған. Әл-Фараби сананың тек теориялық-танымдық қана емес, саясиәлеуметтік мәселелерді шешуде де маңыздылығын көрсете алды. Оның әлеуметтік-этикалық, саяси, философиялық көзқарастары, мемлекет басқару, ізгілікті қоғам жөніндегі гуманистік идеялары мен ғылымның әртүрлі салаларын қамтитын трактаттарының рухани құндылығы қазіргі заман үшін де маңызын жойған жоқ. Түйін сөздер: адам, қоғам, саясат, мемлекет, билік. 184 Аннотация В данной статье рассмотрены социальные-политические взгляды АльФараби. Аль-Фараби рассмотрел важность социальных и политических проблем в контексте теоретических и когнитивных вопросов. Выдвигает духовную ценность социально-этических, политических, философских взглядов, гуманистических идей государственного управления и трактатов, охватывающих различные отрасли науки, остающихся актуальной и ключевой проблемой государства и в наши дни. Ключевые слова: человек, общество, политика, государство, власть. Annotation This article discusses the social and political views of Al-Farabi. Al-Farabi examined the importance of social and political issues in the context of theoretical and cognitive issues. It puts forward the spiritual value of socio-ethical, political, philosophical views, humanistic ideas of public administration and treatises covering various branches of science, which remain an urgent and key problem of the state today. Key words: human, society, politics, state, power. Кіріспе Қазақстан 2020 жылы есімі дүние жүзіне мәлім болып, ғылыми және рухани мұралары ғасырлар бойы ардақталып, ұрпақтан-ұрпаққа өтіп келе жатқан ұлы ойшылдардың бірі, әрі бірегейі Әбу Насыр Әл-Фарабидің туғанына 1150 жылдық мерейтойын мемлекеттік деңгейде атап өтпек. 26 тамызда ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойына дайындалу және өткізу жөніндегі мемлекеттік комиссия құру туралы қаулыға қол қойды. Сондай-ақ, еліміздің Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев халқымыздың тарихтан тағылым алып, ұлы бабаларымызды әрдайым ұлықтай білгенін айтып, олардың мұралары «Рухани жаңғырудың» маңызды бағдарына айналуы қажет екенін атап өткен еді. Бұл – қуанарлық іс, себебі ғұлама тұлғаларымыздың өмірі мен ғылыми мұрасын жастарға таныстыру арқылы біз болашақ ұрпақтың бойында ғылымға деген қызығушылығын оятып, тұлға ретінде қалыптасуына ықпалын тигіземіз. «Әлемнің екінші ұстазы» атанған, күллі түркі жұртының ұлы ойшылы Әл-Фарабидің есімі мен еңбектерін тек ғалым, мұғалім немесе тарихшы ғана емес, жалпы кез-келген Қазақстан азаматы білуі керек деп есептеймін. Әл-Фараби – ортағасырлық ғылымдардың қай саласында да үздік білімнің иесі, энциклопедист ғалым ретінде даңқы шыққан ғұлама-ойшыл. Философия мен логика, математика мен физика, музыка мен поэзия, грамматика мен саясат саласында үздік еңбектер қалдырды. Көне гректің бай мұрасын жан-жақты игерген ол, ислам идеяларына да өте терең талдаулар жасады. Ол өз заманының рухани шамшырағы болды. Әл-Фараби сананың тек теориялық-танымдық қана емес, саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуде де алатын орнын жоғары бағалады. Оның әлеуметтік-этикалық, саяси, философиялық көзқарастары, мемлекет басқару, ізгілікті қоғам жөніндегі 185 гуманистік идеялары мен ғылымның әртүрлі салаларын қамтитын трактаттарының рухани құндылығы қазіргі заман үшін де зор маңызға ие. Әл-Фараби ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра қалдырды. Оның ішінде әлеуметтік-саяси ғылымға қатысты «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жолдары», «Саясат туралы» деген еңбектері бар. Негізгі бөлім Әл-Фарабидің дүниеге көзқарасы - әлеуметтік, саяси, этика, эстетика мәселелерін бірге қамтитын біртұтас жүйе. "Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдерінде", "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары" деген трактаттарында өз заманында сирек кездесетін соны пікірлер айтады, тіршілік пен ой-пікірдің тарихи негіздерін қайта құру тұрғысынан алғанда аса маңызды қағидалар ұсынады; мұнда адам қоғамының тегі туралы, мемлекеттік құрылыс туралы, қоғамдық тіршіліктің түрлі формалары туралы, адамның этикалық және басқа да мінез-құлық ережелері туралы баяндайды. Жалпылама баяндалуына қарамастан, Әл-Фараби еңбектерінде көрсеткен мемлекет қайраткеріне тән ақиқатты жарату, ізгілік, байсалды мінез, адамгершілік сипаттар қазіргі кезде де маңызы мен мағынасын жоғалтқан жоқ. Ол соғыс жағдайын сорақы нәрсе деп біледі, шамадан тыс аскетизмді айыптайды. Бір айта кететін нәрсе, Ибн Синаны Әл-Фарабиден артықша дәріптеу дәстүрін берік ұстанған Г.Лейдің өзі әлеуметтік-саяси салада негізгі қағидаларды ұсынған Әл-Фараби деп санайды. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Азаматтық саясат» шығармаларында ортағасырлық Шығыста бірінші болып философияның көмегімен әлеуметтік-cаяси қарама-қайшылықтармен ушыққан феодалдық қоғамның саяси және моральдық жағдайын пайымдауға талпыныс жасады [1]. Ол рақымды істердің және дұрыс саясаттың көмегімен адамдардың бақытқа жетуін түпкі мақсат деп есептеді. Әл-Фараби саяси мәні бойынша адамзат қоғамының бір-бірінен ерекшелену мүмкіндігін түсінді. Олардың арасында толығы және толық емесі де бар. Толық қоғамның үлкен, орта, шағын үш түрін атап көрсетті. Үлкен қоғам - "бұл жер бетінде тұратын барлық адамдардың қауымдастығының жиынтығын", орта қоғам - "бұл бір ғана халықтан тұратын қоғам", шағын қоғам - "бұл қайсыбір халық тұратын, белгілі бір жердің бөліміне орналасқан қайсыбір қаланың тұрғындарынан тұратын қоғам" деп анықтап берді [2]. Әл-Фараби саясат жөнінде өз кезеңіндегі терең ойлар айтқан ойшыл. Оның ілімі бойынша қоғамның құрылымы әлемнің құрылымына сәйкес келеді. Әл-Фарабидің саяси идеялары рахымды және рахымсыз қалаларды салыстыру арқылы беріледі. «Рахымды қалада» билеуші мен оның тұрғындарының дүние және бақыт жөнінде шынайы түсінігі бар. «Рахымсыз, күнәға батқан қалада» ондай ұғым жоқ. Бұл қалалар сипаты мұраларға қатысы жағынан да өзгеше. Бақытсыз және опасыз қалада тұрғындар сезім мен қиялға негізделген әрекетке сүйенетін рахатты жоғары бағалайды, ал қайырымды қалада басқару заң күшіне, игі тәжірибеге негізделеді. Әл186 Фараби мынадай адамгершілік қасиеттерді де атап көрсетеді: шындықты сүю, игіліктілік, мінез парасаттылығы. Тұтас алғанда, әл-Фараби Платонның философ-билеуші идеясын қолдайды. Ол ғалымдарды қоғамның жүрегі деп санайды. Әл-Фарабидің «Адам еңбектің арқасында жануарлық жағдайдан құтылатын қабілеті бар бірден-бір тіршілік иесі, оның қалыпты жағдайы санасына сәйкес және өзін-өзі жаңғыртуға тиіс» деген ойлары аса бағалы пікірлер болып табылады. «Әр адам өзінің табиғаты, - деп жазды Фараби, өзінің өмір сүруі және жетістіктерге жетуі үшін көптеген қажеттіктерді зәру етеді, оған өзінің күші, жағдайы жетпейді, ал өзінің мұқтаждығын өтеу үшін жұрттардың бірлестігінің, қоғамдастығының әрқайсысының әр түрлі көмектерін қажет етеді, бірлестіктің барлық мүшесінің қызметі әркімге өзінің өмір сүруі және жетістіктерге жетуі үшін барлық жағдайды жасайды » [3] . Осындай негізде Фараби адам қоғамы пайда болуының табиғи теориясын ұсынды. Тек басқа адамдармен қарым – қатынаста ғана, әлеуметтік топта ғана адам өмір сүруі мүмкін. Адамдардың бірігуінің себебі олардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандырудағы мұқтаждығы болып табылады. Бір халық екінші халықтан үш белгісі бойынша: табиғи әдеттері, табиғи мінезі, үшінші ойды білдіретін құралы тілі арқылы ажыратылады деп түсіндірді [4]. Мемлекет туралы ілімінде Фараби мемлекеттің ішкі және сыртқы міндеттерін анықтап көрсетеді. Мемлекеттің сыртқы міндетіне қайырымды қала тұрғындарын қорғау немесе елді сыртқы жаулардан қорғау, яғни қорғаныс ұйымдастыруды атайды. Мемлекеттің ішкі міндеті бұл тұрғындардың бақытқа жету жолын қарастырады: әділеттілік орнату, халыққа білім беру, тұрмыс туралы ілімге оқыту оларды адамгершілікке тәрбиелеу, бақытқа жеткізетін әдеттерді тарату болып табылады. Экономикалық мәселемен шектелетін мемлекет Фарабидің есептеуінше мәдениетсіз мемлекет. Өзінің «қайырымды» және «қайырымсыз» қалалардың әр түрлі мінездемелерімен классификацияларында Фараби қоғамның жетілдірілген әлеуметтік құрылымы қайта жасады. Ол қала – мемлекеттің қоғамдық өмірінің толық мінездемесін береді. Фараби «адамның жануарлар әлемімен бөлініп тұратыны ақыл ойы және тәнінің жетілдірілгендігімен, бірақта адам одан әрі жетіле түсу үшін ол тіл және әр түрлі өнерге зәру » деді [5]. Фараби өз қоғамындағы дамып танылған өнердің әрқилы түрлеріне көңіл бөледі. Олар жер шаруащылығы, малшылық, балық аулау, тігіншілік, бишілік өнері, дәрігерлік, шешендік, заңгерлік. Қорытынды Әл-Фарабидiң саясат туралы айтқан құнды ойлары Араб шығысы мен Орта Азия елдерiнде саяси-құқықтық iлiмнiң одан кейiнгi дамуына өз ықпалын тигiзе алды. Оның саяси идеялары орта ғасырлық және жаңа заман ойшылдарының еңбектерiнде көрiнiс тапты. Ұлы ойшыл бабамыз Әл-Фарабидің бай мұрасы қазақ халқының саяси санасын жетілдіріп, сан ғасырлар бойы ғылымның, оның ішінде саяси 187 білімдердің дамуына игі әсерін тигізді. Белсенді сана жетелейтін адамның шығармашылық қызметі, әл-Фарабидің пікірінше, этика мен саясат саласындағы прогрестің алғышарты болып табылады. Әл-Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. Оның еңбектері еуропалық Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін табыстыруда зор рөл атқарды. Фарабидің философиялық еңбектерінде ең негізгі орындардың бірін қоғамдық өмір туралы ілімі алады. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Әл – Фараби. Әлеуметтік трактаттар . Алматы . 1975 ж. 2. Ғ.Сапарғалиев "Государственно-правовые взгляды Аль-Фараби".- Алматы, 1976. 3. Азаматтық саясат // Әл – Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы 1974 ж. 49-184 б.б. 4. Даналық негіздері, Әл – Фараби // 10 томдық шығармалар жинағы. Астана 2007ж. 5-том. Әлеуметтік философия. Этика және эстетика 211-219 б.б. 5. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат //Әл – Фараби философиялық трактаттар. Алматы, 209-391 б.б. Heritage of Al-Farabi and modern cultural space Z. Alimbekova - 2th year student B. Bozhbanbaev - Supervisor: Ph.D., Associate Professor of the Department of "IK and KN" KAZNAI them. T.Zhurgeneva. Kazakh National Academy of Arts named after Zhurgenova Republic of Kazakhstan, Almaty city Annotation The article compares modern society with the ideal of al-Farabi. The article discusses the views of al-Farabi and searches for the right direction for the development of society Abu Nasr ibn Muhammad al-Farabi - One of the largest representatives of medieval Eastern philosophy, philosopher, mathematician, music theorist, scientist of the East. Al-Farabi is the author of comments on the works of Aristotle (hence his honorary nickname "Second Teacher") and Plato. We will consider Al-Farabi precisely from the side of his political philosophy and the community of its ideals with the modern national mentality and aspects of the Kazakhstan social system. 188 Al-Farabi is known to us as the founder of Arabic-speaking peripatetism. What is this philosophy like? It is called Oriental Aristotelianism. One of its characteristic features is theocentrism. Abu Yusuf Yakub ibn Ishaq al-Kindi was recognized as an “Arab philosopher” because he was the first to study “alien sciences” and is considered to be the ancestor of the falsififa (philosophy), but he was unable to combine his versatile and motley conglomerate of teachings into a single philosophical system. The real founder of Arabic-speaking peripatetism is Al-Farabi. It was he who in his writings propagated morality and made its presence a prerequisite not only for the ruler, but also for every citizen of the state. In the works: “A treatise on the views of the inhabitants of a virtuous city”, “An indication of the path to happiness”, “Politics”, “Aphorisms of a statesman”, “On achieving happiness” Abu Nasr AlFarabi refers to the Platonic “State” (“A treatise on views of the inhabitants of a virtuous city ”), contrasts the ideal state with vicious, ignorant and lost. The virtuous city of Al-Farabi is a city as a single organism, in which every organ, every loin and every cell is part of a single whole, a part that, in alliance with others, works to achieve common happiness and prosperity. In the conditions of modern realities, it seems possible to assess the level of virtue of a modern society against the background of the general situation at a given moment in time. Now, March 2020, and the world is overwhelmed by the epidemic of coronavirus, in this regard, we are required to consciously observe the regime of self-isolation. General exemption from restrictions depends on each citizen. Instead, we observe hysterical buying of products, speculation on essential goods and violation of the quarantine regime. Is a person virtuous in our modern world in relation to another? According to Al-Farabi “Ignorant cities are: 1) A city of necessity, in which people are limited only by needs from the lower level of the pyramid of needsphysical. 2) The city of exchange, in which the purpose of the whole life of residents is enrichment and they help each other in this. 3) A city of baseness and misfortune, whose inhabitants strive for fun, entertainment and enjoyment of being in this idleness. 4) An ambitious city whose inhabitants strive to be honored and praised, their splendor and splendor are their main goal. 5) The city is powerhungry, in which there is a person’s desire for power over everyone, but at the same time disobeying anyone. 6) The city is voluptuous, the inhabitants of which do not restrain their passions and strive for complete freedom in their implementation. ” Compare these descriptions with the description of your own city and society and answer the question: “is your environment virtuous if we observe all signs of ignorance in the so-called elite class, in numerous entertainment venues and on the streets of our city?” A key area of Arab philosophy is the pursuit of morality through religion. In a secular state we cannot propagate purely religious dogmas, but we can also call people to morality, spirituality and tolerance through the transformation of their own "I". For this, it is necessary in modern society to pay attention to the development of culture and its various industries, to develop programs that encourage us to commit benefactors and mutual assistance. 189 For this to happen, it is necessary to modernize public consciousness in this direction. This is what has been happening in recent years in Kazakhstan. One of the accepted programs is called “Rukhani Zhaңғyru”, which literally is called “spiritual modernization”. “Rukhani Zhanyru” includes several projects: “Tugan Zher” aims to develop a “small homeland”, Sacred Geography collects data on sacred places, the special project “Modern Kazakhstan culture in the global world” introduces foreigners to the culture of the nomadic people, and “100 new persons "tells about talented Kazakhstanis.Thus, stimulating the revival of national traditions, preservation of identity, the development of various areas of culture, the program immerses Kazakhstanis in the world of art and spirituality, where the city is ruled not by money and vanity, but by cultural development and enrichment. In whom I personally see all the prerequisites and the closest approach to a good ruler. I want to note the former akim of Almaty. Bauyrzhan Kydyrgaliuly Baibek made a huge contribution to the development of the city precisely from the cultural side. In order for society to understand what virtue and happiness are, society needs a high level of culture and education. Bauyrzhan Baibek, being a cultural figure himself, and by education he is a musician, he paid attention to this area, objects of modern art appeared in the city, a center for young artists was opened, the Almaty Gallery, the Museum of the City of Almaty, many educational objects were opened, transformed the city, park zones were created for walking and interaction of citizens, painting appeared in pedestrian crossings and music sounded! This man directed the city along the path of culture, all-round development, which means he helped take a step towards spirituality. At the initiative of the current President of the Republic of Kazakhstan, Kassym-Zhomart Tokayev, 2020 has been declared the Year of the Volunteer. Who is the volunteer? A person who is ready to help his neighbor free of charge is a virtuous resident and if we focus our attention and efforts to help our neighbor in the year of a volunteer, we will approach the very ideology of Al-Farabi, in which good and justice captured the public consciousness. Within the framework of, for example, the Sabaktastyk project, volunteers can take patronage of children from orphanages. Through the direction of "Saulyk" medical volunteering will develop - providing assistance in caring for the sick. The Taza Alem project is environmental protection, cleaning rivers and forests, planting trees, and training in sorting garbage. The Asyl Mura direction will attract volunteers to preserve the material and spiritual cultural and historical heritage of our people. The Camcor direction is aimed at volunteer work in nursing homes. "Bіlіm" - volunteer assistance to senior pupils of rural schools in preparation for the UNT, teaching English and computer literacy. And the Umit project, in the light of the 75th anniversary of the victory in the Second World War, will be able to focus on the search for documents telling about the deeds of our compatriots, ”the President of the Republic of Kazakhstan said [4]. We must educate our children in the traditions of mercy, teach them to be compassionate, to be honest. The key task is to educate members of society in which virtue should not be stimulated by any motivation, but exist a priori in them, 190 members of society for whom the highest punitive instance is a conscience to which they listen every time and it is it that encourages them to abandon antisocial action, not a criminal code. These views now seem utopian, but the upbringing of descendants in spirituality will give such fruit, if not in the next generation, but after several generations will become a hallmark of the nation. Education in the spirit of patriotism, with the desire to modernize society, the state, the homeland, with an understanding of the spirit of unity of every citizen, respect for each member of the society should be the goal not only of state programs, but also of each individual family. The legacy of Al-Farabi is a synthesis of ancient and Islamic cultures, the implementation of intercultural communication and dialogue, it is a theoretical development of the idea of unity and global synthesis, where different times and cultures met. The creativity of the medieval thinker is historical evidence of the dialogue of cultures, realized through and through communication of different cultures, different philosophers, different worldviews of individuals. It historically contributed to the development of a universal language for such a dialogue, tools and way of being in culture, demonstrating dialogue as a unique phenomenon of culture and communication. A dialogue culture expresses the essence of a humanistic culture. Dialogue has not only cognitive value, but also social value. The formation of the foundations of social, cultural and political dialogue and interaction in Kazakhstan is organically linked to the development of a model of the social behavior of individuals whose actions are determined by the idea of civic consent, a desire for cooperation, joint actions and mutually agreed decisions. Such a model is of great importance for the development of multi-ethnic and multi-faith Kazakhstan. Al-Farabi's idea of the unity of human society is now more important than ever. It is of great importance for the formation of the historical fate of Kazakhstani democracy and the consolidation of Kazakhstani society. Al-Farabi is sure, “that a person can and should live in harmony with the truth and with his conscience, in unity with other people and the voice of reason, listen to his heart and solve complex problems. Goodness, justice, peace and harmony should be the determining factors and obligations of every citizen in matters of building a modern society and its consciousness. The society is preoccupied with the problems of education, upbringing, the formation of the worldview of its members, is striving for government and the formation of the state in the best possible way in terms of the possibilities of realizing its human and civil mission. In any period of history, society, including modern Kazakhstani society, feels the need to establish moral hygiene and maintain this purity, improve the spiritual, and search for truth. ” That is why we are returning to the historical, ideas, discoveries and insights of Al-Farabi. But what is still a measure of human ability in Al-Farabi? It is defined by the most noble part of the soul, which is closest to the Creator “by nobility, grace and purity, but not by place and position.” This is the intellect, the theory of which occupies a key place in Al-Farabi. It should be noted that the thinker divides all 191 issues into apodictic (they are addressed to “persons with a clear conscience and correct views”), political (to those with prudence) and religious (only those with spiritual inspiration can understand, pose and solve them). “... Anyone who does not have a good disposition, believes Al-Farabi, is not educated, and even if he achieves some results, he looks pathetic and ridiculous. Therefore, one must demand that he exert efforts to master the virtues. ” The concepts of “perfect man”, “Virtuous city”, created by al-Farabi and the Eastern peripatetics, had a significant impact on the subsequent representatives of the medieval philosophy of the peoples of the Near and Middle East, they remain relevant in our time. Every person is a “person of his own culture,” changing in time and space. The specificity of the moment being experienced today is that changes in the sociocultural space of society are taking place in a historically compressed framework, in front of one generation. Along with transformations in the social and economic structure, the formation of society has a strong social, psychological, and cultural impact on the individual. In the being of modern society, as in a mirror, all forces and creation and destruction are reflected. Not only a sense of unity, the connectedness of peoples and cultures by a single space and time, but also their shrinking, shrinking reality, often crowding out spirituality. There is a noticeable unification of mass consciousness, because almost simultaneously people "consume" the same news, especially of a global nature. Due to the global media system, society is subject to the full propaganda of other people's values. But the main and most strict judge for a person should be himself. In order for the court of one's own “I” to be objective and impartial, it is first necessary to form a concept of virtue and good in the minds and minds of other members of society. The concept of dishonesty should not turn into a necessary necessity and justified, first of all, by the person himself. Undoubtedly, it is up to each individual to decide from what point of view to evaluate himself for someone it will be a conscience, for someone a religion or education. But clearly the main task that will form a virtuous nation is to increase the level of culture and preserve the national CODE. Culture should be brought up in families, schools, higher educational institutions, in the work collective, by the state. The task of forming the spirituality of society is in our hands and together we must take a step towards building a moral society. Bibliography: 1) The legacy of al-Farabi and the formation of a new integral worldview. Collective Monograph / Ed. ed. Z.K. Shaukenova. - Almaty: IFPR KN MON RK, 2012 .-- 323 p. 2) Program article of the Head of State N.A. Nazarbayeva "A look into the future: the modernization of public consciousness" publ. April 12, 2017 3) Speech by President Kassym-Zhomart Tokaev at the close of the Year of Youth, 2019. 4) “A treatise on the views of the inhabitants of a virtuous city”, Abu Nasr alFarabi. 192 5) Sagadeev A.V. Eastern peripatetism. - M.: Publishing. Mardzhani House, 2009 .-- 232 p. Истоки казахской духовности: наследие Аль-Фараби и абая в современном мире (посвященная 1150-летию Абу Наср ибн Мухаммеда аль-Фараби и 175 летию Абая Кунанбаева) Ахметов Даурен студент 1 курса специальности "Общая медицина" "НАО Медицинский университет Астана" г.Нур-Султан Алькеева С.М. старший преподаватель, магистр пед.наук "НАО Медицинский университет Астана" г.Нур-Султан Жарикова Д.Р. кандидат педагогических наук, доцент "НАО Медицинский университет Астана"г. г.Нур-Султан Белеуханова К.М. "НАО Медицинский университет Семей" г.Семей Аннотация В данной статье рассмотрены философские и педагогические взгляды великого гуманиста Абая Кунанбаева и мыслителя Востока Абу Наср альФараби на проблему нравственного воспитания. Особое внимание обращается на основополагающие общечеловеческие проблемы формирования нравственных принципов и нравственных ценностей в жизни каждого человека. Ключевые слова:нравственные ценности, духовное наследие, духовнонравственное воспитание, гражданский долг, нравственная природа, нравственные ориентиры, духовный потенциал. Аннотация Бұл мақалада ұлы гуманист Абай Құнанбаев пен шығыс ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің адамгершілік тәрбиесі мәселесіне философиялықпедагогикалық көзқарастары қарастырылады. Әр адам өміріндегі моральдық принциптер мен адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың негізгі жалпыға ортақ проблемаларына ерекше назар аударылады. Тірек сөздер: адамгершілік құндылықтар, рухани мұра, рухани-адамгершілік тәрбие, азаматтық парыз, адамгершілік табиғаты, адамгершілік нұсқаулар, рухани әлеует. 193 Abstract This article discusses the philosophical and pedagogical views of the great humanist Abay Kunanbayev and the Eastern thinker Abu Nasr al-Farabi on the problem of moral education. Particular attention is paid to the fundamental universal problems of the formation of moral principles and moral values in the life of every person. Key words:moral values, spiritual heritage, spiritual and moral education, civic duty, moral nature, moral guidelines, spiritual potential. Введение В понимании современного образа социального государства необходимо учитывать историческую традицию формирования отношений человека и общества, гражданина и власти, которая характерна для разных эпох и стран. Так, специфику подхода к построению социального государства в современном Казахстане невозможно понять без обращения к традициям менталитета и образу человека, общества, власти в тюркоязычном мире в целом и в казахской степи – в частности. Именно здесь картины общественно-политической жизни стали фоном для размышления мыслителей Востока о предназначении государства, его роли и функциях, типах правления, характеристиках народа и др. вопросах. Идеи Абу Наср аль-Фараби, Абая Кунанбаева, Жусупа Баласагуни, Чокана Валиханова, Шакарима Кудайбердиева, Ахмета Байтурсынова, Султанмахмута Торайгырова опирались на признание человека, его жизни, достоинства, свободы высшей ценностью, мерой всех вещей. Для их творчества характерны высокий гражданский долг и ответственность перед обществом, перед своим народом. Их путь, так же как и путь других общественных деятелей и просветителей казахского народа - это путь служения своему народу, путь к созиданию и знаниям. "Основная часть" Казахские мыслители показали нравственную природу справедливости и значение таких ценностей общественной жизни, как трудолюбие, взаимопомощь, сострадание, милосердие, достоинство и др. Это и выделяет их как носителей высокого духовного потенциала своего народа и выразителей основополагающих идей социального государства. Вклад казахских мыслителей прошлого следует рассматривать как формирование теоретических представлений о социальном предназначении жизни людей, выраженных в памфлетической, поэтический, публицистической, научной формах изложения. Так как труды и деятельность казахских просветителей были известны в сопредельных странах, то не только в казахской степи, но и у соседей, благодаря этому формировалось представление о ценностях и традициях казахского народа. Изучить тайны бытия - такова цель вечного поиска человечества. Над предназначением человека задумывались и великие мыслители Востока. 194 Среди целой плеяды выдающихся ученых, поэтов, философов личность Абу Наср аль - Фараби (870-950) отмечена величием и уникальностью. Заслуги ученого были по достоинству оценены современниками: благодаря нравственной высоте силе мысли ему был присвоен титул "Муаллим ассана""Второй учитель" (первым был Аристотель). Фараби требовал от человека соблюдения высоких норм морали. "Тому, кто стремится к истокам науки мудрости, необходимо быть доброго нрава, воспитанным наилучшим образом, изучить Коран и науки Закона в первую очередь. Быть благоразумным, целомудренным, совестливым, правдивым, отталкивающим порок, разврат, измену, ложь, уловки. Быть свободным умом от интересов пропитания, приближаясь к выполнению законных назначений, не нарушая опоры законных основ и не нарушая ни одного из правил сунны и шариата. Стремиться к возвышению в науке и (среди) ученых, не избирая науку ради нескольких достижений и приобретений, (не избирая ее) средством приобретения материальных благ" [1,с.25]. Это воззвание Фараби, прозвучавшее в X веке, должно стать жизненным кредо современных ученых, многие из которых ради известности и материального благополучия готовы переступить тонкую грань вседозволенного. Выступая в защиту добродетели, мыслитель указывает пути к счастью: человек не только должен обладать хорошим нравом, но, самое главное, совершенствовать его. "Действия, благодаря которым человек добивается совершенства своего нрава, подобны тем, (действиям), благодаря которым человек добивается совершенства своего тела" [2,с.51]. Только соблюдая меру, можно достигнуть гармонии души и тела. "Уклон от меры - это избыток, либо недостаток" [2,с.51]. И, действительно, чрезмерное стремление быть добродетельным, не подкрепленное искренними намерениями, грозит выйти за рамки морали. А недостаток нравственных чувств ведет к бедности души. рассуждая о людских пороках, Фараби рассматривает типологию человеческих качеств. Особенно интересны высказывания о добре и зле: "Добродетельный человек, обладающий этическими добродетелями, всегда желает и жаждет целей, которые действительно являются благом, и делает их предметом стремления. Злой человек всегда стремится к целям, которые являются действительно злом, но представляются ему добром в силу болезни его души. Хитрый и лживый человек злым и порочным" [2,с.52]. Представления о демократизации жизни общества выражены в политической мысли XIX века великими представителями казахского народа Абаем Кунанбаевым. Образование является краеугольным камнем свободного общества, тем фундаментом, на котором строится и держится сильное и здоровое государство [3, с.18]. Творчество Абая является действительно своеобразной "энциклопедией казахской жизни", настолько оно полно и глубоко, а главное, с невероятной смелостью и критической остротой охватывает все стороны социальной и духовной жизни казахов второй половины XIX и начала ХХ века. 195 Духовное наследие Абая Кунанбаева стало достоянием общечеловеческой культуры. Его общественно-политические взгляды отражены в поэзии, в «Назиданиях» и в своде законоположений под названием «Бий ережелерi» и выразили условия жизни казахского народа, его судьбу. В этих работах осуждаются и бичуются пороки в жизни феодальнородовой и чиновничьей знати, казахский народ призывается к просвещению, преодолению нищеты, невежества, рабской покорности, межродовой вражды и разобщенности. Абай последовательно проводит идею о том, что знание, вера и нравственность это основные ценности, которые формируются и сохраняются народом: «Лишь знанием жив человек. Лишь знанием движется век». «Благословенны будьте – труд земной, ученье доброе и знания покой. Все остальное – власть ли, своевластье – тщета пред этой мудростью простой» [4, с.196]. А как часто не только современники Абая, но и мы, вступившие в XXI столетие, забываем об этой высокой, прекрасной миссии человека на земле быть её украшением, нередко теряя время, силы и здоровье во всевозможных щедро "дарованных" нам нашей действительностью мелочных конфликтах, конфронтациях, стрессовых ситуациях, нередко нами самими же создаваемых. Манера общения с молодым поколением, нашедшая продолжение в творчестве Абая, сводится к перечислению свойств нравственных и безнравственных. Ценными являются для молодого человека справедливость, правдивость, терпение, щедрость, трудолюбие: Стыдливость и совесть - преграда порокам, Бесстыжий томится в недуге жестоком... Правдивость, стыдливость и доброе дело В единстве - залог преблагого удела!.. [5, с. 32]. Абай, Абу Наср аль - Фараби гении своего народа. В них много общего, несмотря на то, что они жили и творили в разное время. Гуманисты, чьи сердца пронизаны любовью к своему народу, мечтой о его просвещении и свободе. Каждый из них - целый мир, который человечество тщится открыть, познать и освоить. Что поразительно, каждый из них, будучи национальным гением, носителем и выразителем национального языка, духа, идеи и менталитета, смог вырваться из сугубо национальных тенет и воспарить над сферой всечеловеческих идеалов и ценностей. Идеи Абу Наср аль-Фараби, Абая Кунанбаеваопирались на признание человека, его жизни, достоинства, свободы высшей ценностью, мерой всех вещей. Для их творчества характерны высокий гражданский долг и ответственность перед обществом, перед своим народом. Их путь, так же как и путь других общественных деятелей и просветителей казахского народа - это путь служения своему народу, путь к созиданию и знаниям. «Духовно политические ценности свобода, справедливость, равенство – воплощается в комплексе идей, доктрин, концепций» [6,с.16]. 196 Казахские мыслители показали нравственную природу справедливости и значение таких ценностей общественной жизни, как трудолюбие, взаимопомощь, сострадание, милосердие, достоинство и др. Это и выделяет их как носителей высокого духовного потенциала своего народа и выразителей основополагающих идей социального государства. Вклад казахских мыслителей прошлого следует рассматривать как формирование теоретических представлений о социальном предназначении жизни людей, выраженных в памфлетической, поэтический, публицистической, научной формах изложения. Так как труды и деятельность казахских просветителей были известны в сопредельных странах, то не только в казахской степи, но и у соседей, благодаря этому формировалось представление о ценностях и традициях казахского народа. "Выводы" Поколения сменяются чредой... Но остаются Абай, аль- Фараби как вечные духовные наставники и нравственные ориентиры человечества в взбаламученном, бушующем океане бытия. Могучий дух Абая, аль- Фараби воспевающие общечеловеческие нравственные ценности, актуальны и востребованы всегда. Поэтому не случайно спустя века наследие Абая, альФараби притягивает и волнует, заставляя нас вновь и вновь обращаться к ним. Список использованных источников: 1.Портреты А.Х. Касымжанов. - Университет "Кайнар", Алматы, 1995 - 127с. 2.Антология педагогической мысли Казахстана /Сост. К.Б. Жарикбаев С.К. Калиев - Алматы: Рауан, 1995. - 512с. 3.Байкадамова А.Б. Демократия и образование. Вестник КазНПу им.Абая № 1 (17) - с.51-54 4. Казахская литература: информационнолитературный сборник/ составители М.Сергеева, М.Чирчик. – Алматы, 1998. – 200 с. 5. Батырбекова Р. Изучение наследия Абая в начале XX века. Алматы: Казахстан,1999 - с.56. 6.Баймурзаева В.Х. Функции общеказахстанских ценностей. Вестник КазНП У им.Абая. № 4(20). – С.16-23. Al Farabi and his legacy cadet Myrzashev D.M. advisor: Mussabekova A.A. teacher of Border Service Academy of National Security Committee of the Republic of Kazakhstan, master of humanitarian sciences An outstanding scientist, philosopher, Abu Nasr al-Farabi was born in 870 in the city of Farab, located at the confluence of the Arys river in the Syr Darya now the Otyrar district of the South Kazakhstan region of modern Kazakhstan. 197 In the IX-X centuries. Farab city was a major political, cultural and commercial center, a key point of caravan routes of the Great Silk Road, which connected medieval Europe and Asia. In this connection, the city had its own educational institutions, such as madrassas, which attracted travelers and researchers. Abu Nasr received the basis of scientific knowledge in Farab, where he lived until he was 20, where he had the opportunity to get acquainted with the philosophical and scientific works of the Otrar library, which, according to some scholars, is considered the richest at that time and the second in the world in the number of books and manuscripts after the famous library of Alexandria. Growing up, he went to Bukhara, Samarkand, lived for many years in Baghdad, which was the cultural and political center of the Arab Caliphate. AlFarabi spent the last years of his life in Cairo, Aleppo and Damascus. All these cities were located on the Great Silk Road, which contributed to the multifaceted development of the thinker and his mastery of about 70 languages and dialects (he was fluent in Turkic, Arabic, Greek, Persian languages, as evidenced by his work and various dialects of the east). Al-Farabi had the opportunity to get acquainted in the scripts with the works of Aristotle, Plato and other ancient Greek philosophers, in connection with which he was nicknamed the "Second Teacher" after Aristotle. Farabi wrote comments on such works of Aristotle as “Category”, “Hermeneutics”, “Sophistry”, “Rhetoric”, “Logic” and “Poetics”, as well as “Introduction to Philosophy” by Porfiry and other thinkers. Of the original works of Farabi, the most famous are the pearls The Pearls of Wisdom, The Treatise on the Views of the Residents of a Virtuous City, The Philosophical Treatises and The Big Book of Music. In Europe already in the XII-XIII centuries. Al-Farabi's works began to be translated into Latin and Hebrew, and in 1930-1932. in Paris, a French translation of the first part of the Great Book of Music, published by French scholar Baron Rudolph d'Herlange, was published. The name al-Farabi has firmly entered the history of world science and culture. His works, having a great influence on the European Renaissance, became a connecting bridge for the rapprochement of cultures and philosophies of the West and the East. In Kazakhstan, questions of studying the heritage of al-Farabi were addressed in the second half of the twentieth century. So, in 1960, on October 15, academician Akzhan Mashanov (Mashani) wrote a letter to the president of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR, academician K.I. Satpayev requesting support for the idea of scientists researching the heritage of al-Farabi and translating his works, noting that: "The great al-Farabi is our fellow countryman, and we know little about him ...". From this moment, scientists began to continuously study, study the life and works of al-Farabi.And with the independence of Kazakhstan, the pace of development of this area accelerated, as evidenced by the fact that the Kazakh National University bears the name of alFarabi since October 23, 1991. Significant contribution to Farabi studies was made by such scholars as a philosopher, corresponding member of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, the founder of the Al-Farabi 198 Scientific Center in KazNU A.Kh. Kasymzhanov; the well-known mathematician who spoke Arabic and defended his doctoral dissertation in mathematics al-Farabi A. Kobesov; Academician, philosopher M. Burabaev; famous Kazakh writer A. Alimzhanov A significant event was the international conference on the heritage of alFarabi, held simultaneously in Almaty, Moscow and Baghdad with the support of UNESCO and the Government of the Kazakh SSR, organized by Akzhan Mashani and Agyn Kasymzhanov in 1970 on the occasion of the 1100th anniversary of alFarabi. In 2010, also with the support of UNESCO, the International Round Table “Al-Farabi and the European Renaissance” was held in France, in Paris, which was attended by scholars of Farabi scholars from 20 countries, including Kazakhstani scientists. Today, the annual Farabi readings are held within the walls of the Al-Farabi Library and the Al-Farabi Kazakh National University, and the university leadership is awarded a gold and silver medal to researchers of the life and work of Abu Nasra al-Farabi. Al-Farabi Kazakh National University hosted the 50th international scientific-methodological conference "A modern interpretation of al-Farabi's pedagogical concept in the context of digitalization of education." The event is timed to the 1150th anniversary of the great scientist al-Farabi, Almaty.tv reports. At breakout sessions, master classes, and round tables, discussions were lively on the competency models of the university graduate in modern conditions, on the profile of the competencies of a university teacher in the context of digitalization of education, and on the system of training and certification of university teachers. The speakers and participants of the event examined the mechanisms of motivation for the pedagogical activity of university teachers, new information technologies in the educational process, new forms of interaction between secondary and higher education in training. In his report, the Chairman of the Board of the Association of Higher Education of the Republic of Kazakhstan, Professor Ali Abishev, emphasized that the future for those teachers who will be able to maintain and develop unique skills will learn how to effectively interact with modern digital technologies. At the same time, the key requirements for teachers will remain professionalism, technological and social skills, he noted. After acquainting the conference participants with world innovations in information technologies in the field of education, Ali Abishev showed a solution from the field of artificial intelligence called Robot Kit, which is a special technique that allows the student to explain how to create their own artificial intelligence learning algorithm. At the end of the presentation, A. Abishev presented applications that can reduce the share of the teacher’s routine work and give him new tools for creativity in pedagogical activity. In turn, the director of the Center for Advanced Studies and Retraining of Tomsk State University Svetlana Veledinskaya noted that being carried away by 199 technology, one should not forget about the digital learning methodology. “Digital learning requires a teacher to fundamentally restructure the learning process,” said Svetlana Veledinskaya. In order to correctly understand the ideological orientation of the creative heritage of al-Farabi, it is necessary to know the historical situation of that time. For this, it is important to take into account the crucial importance of the largest historical events in the world. It can be assumed that the socio-political situation and spiritual life in Central Asia and Kazakhstan in the VIII century. were in their usual traditional rhythm, internally did not suggest any special changes. Nevertheless, a period of a cardinal turn in the spiritual life of this region has begun, associated with the spread of Islam religions, respectively, of a new spiritual and religious orientation, and the departure of its peoples from previous religious systems. In the 7th century, a new Muslim religion, Islam, was born in the Arabian Peninsula. Islam - the religion of Muslims, arose in the VII century. on the traditions of monotheistic religions. A Muslim must firmly believe that there is only one god - Allah; that Muhammad was his messenger-prophet. He fully believed that the work of God would sooner or later triumph on Earth. Under him, there was already a fusion of spiritual and secular power together. According to A. Karpyk, religious genius in the absence of self-conceit, ambition and falsehood is the fruitful basis for the appearance of the Prophet [2]. The sources of the creed of Islam are the Qur'an and the Sunnah. Muslims consider the Qur'an (Arabic: “Quran” - reading) the highest and most complete of the scriptures, which include the Torah and the gospels. Islam has become a factor determining the social life of Arabs in the conditions of developing feudalism in the East. During the life of Muhammad, the religion of Islam spread rapidly in the world. Its successors, the warlike caliphs Abu Bakr, Omar, Osman, conquered neighboring, and then more distant countries in a short time. The followers of Muhammad word and sometimes force very diligently spread it to large areas of northern Africa, the countries of the Middle East and Asia. And the Koran, adopted by the peoples of these countries, began to exert as much influence on people's lives as the Bible and the New Testament. In a relatively short period of time, Islam has become one of the universal world religions. Under Muhammad, there was a fusion of spiritual and secular power together. Muhammad simultaneously acted as a politician and religious leader in creating the foundation of the future united state - the Arab Caliphate at the beginning of the 7th century. In the second half of this century, Islam is divided into Sunni and Shiism. Although Islam to a certain extent ideologically united people on the basis of a common religion, the national-ethnic features in Islamic countries did not disappear, but, on the contrary, grew into sharp contradictions. This is reflected in the emergence of various currents in the Muslim religion, in schisms and sects. The first earliest major schism occurred in connection with the emergence of Shiism ("Shiya" in Arabic - party, sect). The case began with an internal struggle among the Arabs themselves, with a struggle for power between the successors of Muhammad. The split laid the foundation for 200 the outbreak of civil war in the Caliphate. Adherents of the fourth caliph Ali did not recognize the legality of previous caliphs, arguing that they were not of the kind of prophet, but were “elected” by a religious community, that is, they simply usurped power. Ali's supporters were defeated in the fight and he himself was killed. His followers gained a foothold in Iran and Iraq, where a new trend in Islam - Shiism, which as an expression of protest against the authority of the Arab caliphate adhered to Sunni Islam, was widely spread there. He lived in Central Asia, a Turk by origin 100 years earlier than Avicenna. His treatises on mathematics, music, and maybe even medicine, although I don’t know for sure, were translated into all the main languages of Europe in the 12th century, when the first universities were opened in Europe with the help of Arabs who came to teach Europeans medicine, mathematics, astronomy and other exact sciences. His treatises in the medieval version can be found in the libraries of the universities of the Sorbonne, Cordoba and other oldest universities.The name Al Farabi is the most beloved by the world famous orientalists. In general, the Internet is now teeming with information about Muslim medieval scholars and the Muslim renaissance of the 8-16 centuriesin English. And the names of these scientists are estimated at least in hundreds, and all are outstanding The teachings of al-Farabi had a great influence on the subsequent development of peripatetism in the Arabic-speaking world, in particular on the formation of Ibn Sina as a philosopher, on the theory of Ibn Baji, Ibn Tufeyl, Ibn Rushd, as well as on Maimonides List of references: 1. Al-Farabi. Philosophical treatises. Alma-Ata, 1970 2. Al-Farabi. Socio-ethical treatises. Alma-Ata, 1973 3. Al-Farabi. Logical tracts. Alma-Ata, 1975 4. Al-Farabi. Comments on the "Almagest" Ptolemy. Alma-Ata, 1975 5. Al-Farabi. About reason and science. Alma-Ata, 1975 Al-Farabi Narmahan Abilmansur cadet 2 course NSC RK BSA [email protected] Advicer : A.A. Baisadikova Al-Farabi Abu-Nasr Ibn Muhammad is a philosopher, scholar and encyclopedist, one of the main representatives of Eastern aristotelism, intertwined with Neoplatonism. Nickname-the Second teacher (after Aristotle). He lived in Baghdad, Aleppo, and Damascus. Main works: "Gems of wisdom", "a Treatise on the views of the inhabitants of a virtuous city", a treatise on the classification of Sciences, "a Large book about music". 201 Seeking to know the world, al-Farabi left his native places. According to some sources, he left in his youth, according to others — at the age of about forty years. Al-Farabi visited Baghdad, Harran, Cairo, Damascus, Aleppo and other cities of the Arab Caliphate. There is evidence that before his passion for science, al-Farabi was a judge. It is also told about how he joined the knowledge. One day, a close friend gave alFarabi books for safekeeping, among which were many treatises of Aristotle. AlFarabi started leafing through these books and became interested in them. Al-Farabi was fluent in Turkish and some other languages before coming to Baghdad, but did not know Arabic, and by the end of his life he was fluent in more than seventy languages. While living in Baghdad, al-Farabi began to study various Sciences, primarily logic. At this time in Baghdad, the most popular thinker was Abu-Bishr Matta Ben-Yunis. Al-Farabi joined the ranks of his students, who wrote down comments on Aristotle's works on logic from the words of Abu-Bishr Matta. Al-Farabi delved into the study of Aristotle's legacy, he finds ease of perception of ideas and a set of tasks and problems set by the great Greek. The result of al-Farabi's extensive scientific research was the treatise "on the classification of Sciences", which listed the Sciences of that time in strict order, and determined the subject of each study. In Baghdad, al-Farabi thoroughly replenishes his knowledge, comes into contact with prominent scientists and quickly becomes the most authoritative among them. But among dogmatically minded theologians, there is a dislike for the entire structure of al-Farabi's thinking, aimed at opening rationalistic ways of knowledge and seeking to achieve happiness for people in earthly life. Al-Farabi sought to understand the construction of the world systematically. The beginning looks quite traditional-this is Allah. The middle is the hierarchy of being. A person is an individual who comprehends the world and acts in it. The end is the achievement of true happiness. Literature Compositions Al-Farabi. Philosophical treatise. Alma-ATA, 1970. Al-Farabi. Mathematical treatises. Alma-ATA, 1972. Al-Farabi. Social and ethical treatises. Alma-ATA, 1973. Al-Farabi. Logical treatises. Alma-ATA, 1975. Al-Farabi. Comments on Ptolemy's Almagest. Alma-ATA, 1975. Al-Farabi. About reason and science. Alma-ATA, 1975. Al-Farabi. Historical and philosophical treatises. Alma-ATA, 1985 Al-Farabi. Natural science treatises. Alma-ATA, 1987 Al-Farabi. Treatises on music and poetry. Alma-ATA, 1993. Проблемы нравственности: взгляды великих мыслителей Абу Наср АльФараби и Абая Талипжанова Н.Т Учащаяся 2 курса группы ТОП189-2 Нуржаупова К.Б 202 научный руководитель, преподаватель истории высшей категории Авиационный колледж г. Алматы Аннотация В данной статье рассмотрены философские и педагогические взгляды великого философа X века Абу Наср Аль-Фараби и великого гуманиста XIX века Абая Кунанбаев на проблему нравственного воспитания. Особое место вработе занимает сравнительныйанализ позиций Абу-Насра Мухаммада АльФараби и Абая по вопросам нравственности, в ходе которого были сделаны выводы, чтонаучные труды Аль-Фараби и Абая направлены на то, чтобы люди стремились к совершенству, а общества развивались. Поэтому материал статьи может помочь в поиске путей решения проблем, возникающихв процессе воспитания личности и формирования его нравственных качеств. Аңдатпа Бұл мақалада ХХ ғасырдың ұлы философы Абу Насыр Әл-Фараби мен XIX ғасырдың ұлы гуманисі Абай Құнанбаевтың адамгершілік тәрбиесі мәселесіне қатысты философиялық-педагогикалық көзқарастары қарастырылады. Бұл жұмыста Әбу Насыр Мұхаммед Әл-Фараби мен Абайдың моральдық мәселелерге қатысты ұстанымдарына салыстырмалы түрде талдай отырып, талдау барысында Әл-Фараби мен Абайдың ғылыми еңбектері адамдардың жетілуге ұмтылуына және қоғамның дамуын қамтамасыз етуге бағытталған деген қорытынды жасалды. Сондықтан мақаланың материалы жеке тұлғаны тәрбиелеу және оның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру үрдісінде туындайтын мәселелерді шешудің жолдарын табуға көмектеседі. Annotation This article discusses the philosophical and pedagogical views of the great philosopher of the 10th century Abu Nasr Al-Farabi and the great humanist of the 19th century Abay Kunanbayev on the problem of moral education. A special place in the work is occupied by a comparative analysis of the positions of Abu Nasr Muhammad Al-Farabi and Abay on moral issues, during which it was concluded that the scientific works of Al-Farabi and Abay were aimed at ensuring that people strive for excellence and that societies develop. Therefore, the material of the article can help in finding ways to solve problems arising in the process of educating the individual and the formation of his moral qualities. Ключевые слова: нравственность, совершенство, знания, образование, трудолюбие. Введение. Времена меняются, человечество стремительно движется вперед в ногу с техническим прогрессом,но духовные ценности остаются теми же, они не подвластны влиянию времени. Добро и зло, жадность и великодушие, верность и предательство – это противостояние все также ведет борьбу в душе всякого человека.В разные времена люди пытались найти такие 203 нравственные нормы взаимоотношений, которые бы объединяли (а не разъединяли) человеческое сообщество, делали его возможным.Тем болеесовременный мир все в большей и большей степени сталкивается с проблемой размывания общественной нравственности. Эта проблема возникла не сегодня и не вчера. На протяжение всей человеческой истории вопрос о нравственности был всегда в центре внимания мыслителей разных эпох.Представления о чести, достоинстве и, наконец, о счастье в целом изначально является одним из основных составляющих мировоззрения человека.Начиная с древности и до современности проблема нравственности была и остается злободневной в философии, этике, политике, психологии, педагогике. С течением времени и развитием человеческих обществ менялись подходы к понятию нравственности как предмета, изучаемого этикой, тем более, что жизнь давала все новые яркие примеры нравственных взлетов.Хорошо известно, что без духовного опыта прошлых поколений, без освоения их культурного наследия невозможно полноценное развитие общества. Людей всегда волновали и волнуют проблемы построения общества, в котором бы господствовали такие явления как: добро, справедливость, мир и согласие, в котором он был бы счастлив. То есть вся жизнь человека — это,как правило, естественное стремление к совершенству, к счастью. Представления человека о счастье входят в смысложизненную систему его ценностей и выражают его сущностное отношение к миру [8, с. 550]. Счастье, благо — одни из основных человеческих ценностей. Человеческая доброта и милосердие, умение радоваться и переживать за других людей создают основу человеческого счастья. Идея тесного единства человеколюбия, доброты и человеческого счастья пронизывают воззрение многих выдающихся мыслителей. Римский философ Сенека в своё время сказал: «Человек, который думает только о себе, ищет во всём своей выгоды, не может быть счастлив. Хочешь жить для себя, живи для других». Человек, делающий другим добро, умеющий им сопереживать, чувствует себя счастливым, а себялюбец и эгоист – несчастлив. Доброта – это стремление человека дать полное счастье всем людям, всему человечеству. Человеколюбие общества определяется отношением к детям, старикам и добрым отношением к самым беззащитным братьям нашим меньшим, к родной природе, стремлением помогать людям в несчастье.Поэтому во все времена человеческое общество проникалось проблемами воспитания и образования своих граждан, старалось решать вопросы управления государством так чтобы оно могло обеспечиватьсвоих граждан наилучшими условиями для реализации воплощения их места и смысла жизни. Не является исключением и казахстанское общество, которое испытывает потребность в духовном совершенствовании и нравственной чистоте. В связи с этим и сохраняется необходимость обращения к тем историческим духовноинтеллектуальным прозрениям и идеям, которыми отмечено творчество мыслителей прошлого. Поэтому проблемой этого исследования 204 являются вопросы нравственности в философии величайшего мыслителя Абу-Насра Мухаммада Аль-Фараби (870-950 гг.) и в деятельности выдающегося просветителя казахского народа Абая Кунанбаева.Попробуем проанализировать взгляды представителей философской мысли разных эпох на тему нравственности и духовных ценностей. Основная часть. Каждый народ сохраняет свою идентичность и историю благодаря своим духовным и нравственным опорам. И, несомненно, в сокровищнице казахского народа такой основополагающим фундаментом является богатейшее наследие выдающихся его представителей мыслителей, ученых, поэтов, мудрецов, чья жизнь и деятельность пришлась на период средневековья, нового и новейшего времени. Высокая активность общественности в вопросах изучения духовного наследия Абу Наср АльФараби и Абая говорит о важности и востребованности на современном этапе их трудов.Философ, к мнению которого мы обращаемся в вопросах нравственности, Абу-Наср Мухаммад Аль-Фараби, которого арабы называли «Вторым Учителем»,жил в далекие средние века, родился в городе Фараб (развалины этого города находятся в Отрырском Южно-казахстанской области в районе реки Арысь на территории Казахстана).С юности Аль Фараби изучал, анализировал такие науки как политика, логика, этика, психология, эстетика, естествознание. При этом он делал упор на такие проблемы как нравственность, гуманизм, так как видел в них основу достижения счастья. То есть в эпоху Аль- Фараби вопрос о нравственном совершенстве человека, о путях его достижения был так же одним из проблематичных вопросов, как и сегодня. По мнению мыслителя, совершенство человека, формирование его добродетелей – это процесс, занимающий всю его жизнь. И заканчивается этот процесс только с его смертью. К нравственным качествам совершенного, добродетельного человека Аль-Фараби относит темперамент, мужество, великодушие, справедливость. Совершенством, которое достигается путем овладения всеми знаниями о существующих предметах, философ считает счастье. «Счастье же — это абсолютное благо. Все, что необходимо для достижения и получения счастья, равным образом является благом, но не ради себя, а потому,что это необходимо для достижения счастья. Все то, что в какой бы то ни было мере препятствует счастью, является абсолютным злом. Добро полезно для достижения счастья» [1, с. 23].Таким образом мы видим, что Аль-Фараби не приемлет обыденное понимание счастья, включающее «почести, достаток, наслаждение богатством и тому подобное» [3, с. 177]. По его мнению, счастье — это достижение совершенного знания и высоких нравственных норм, которые и после смерти отдельного человека или исчезновения данного поколения могут служить человечеству. Поэтому для молодого человека необходимы нравственные и интеллектуальные качества, которые могут формироваться только в процессе воспитания и обучения. Вот их Аль- Фараби считал очень сильным фактором формирования человека. Так, его перу принадлежит цитата: «Воспитание- это способ наделения 205 народов этическими добродетелями и искусствами, основанными на знании» [1, с. 320].Тема борьбы Добра со Злом в ракурсе человеческого общества и отдельного члена этого общества стала ключевой в социально-политических и этических взглядах Аль-Фараби. Именно отсюда берет свое начало концепция Аль-Фараби о высшем, всеобщем благе или счастье, достижение которого составляет конечную цель человеческого общества и любых государственных объединений. И путь к этому счастью лежит через науку, просвещение и воспитание.Чтобы лучше понять социально-этические мысли Аль-Фараби необходимо обратиться к его труду «Сущность «Законов» Платона», в которомтема борьбы Добра со Злом стала ключевой. Здесь заложена теория Аль-Фараби о высшем, всеобщем благе или счастье, достижение которого представляет конечную цель человеческого общества и любых государств. И путь к этому счастью по мнению мыслителя лежит через науку, просвещение и воспитание. Суть его концепции такова, что разум новорожденного еще не в состоянии сделать выбор между Добром и Злом. Поэтому добродетели, т.е. высокие нравственные качества, приобретаются человеком в течении всей его жизни. Считая это первоначальное состояние человека естественным, Аль- Фараби утверждал, что оно не есть ни порок, ни добродетель. Человек, по его мнению, в процессе совершенствования своего разума может выбрать между Добром и Злом, совершая, вследствии этого, добрые и злые деяния, обретает определенный нрав. Соответственно человеком благоприобретены бывают и хороший и плохой нравы. Отношение великого философа к вопросам нравственности нельзя понять, не обратившись к одному из его главных произведений «Трактат о взглядах жителей Добродетельного города», в котором он делит все города на добродетельные и недобродетельные. Недобродетельные городапо Аль- Фараби определяются ложными благами, которые привлекают их жителей:власть, почести,стяжательство, развлечения. А к достижению совершенства, к счастью стремятся жители Добродетельного города. В Добродетельном городе высшее сословие составляют «люди практической мудрости» [1, с. 127], то есть философы, поскольку благодаря своей мудрости они являются самыми счастливыми людьми и поэтому они владеют знаниями всех путей достижения счастья.И,в силу этого, философы могут показать горожанам путь к счастью. И, конечно же они необходимы обществу как руководители города.Исходя из этой своей теории, Аль-Фараби был уверен, что будущее есть только у добродетельных городов. Участь всех остальных- это распад и гибель. Но, Аль-Фараби утверждал, что вся земля, все города и людимогут стать добродетельными, если народы будут помогать друг другу в деле достижения счастья.Отмечая основные моменты нравственного учения величайшего мыслителя казахской степи можно выделить следующее. Высшее и особое благо человека по Аль- Фараби-это разум. Все этиблага духовной культуры,нравственные ценности, переходя от поколения к поколению, постепенно накапливаются, и лучшие интеллектуальные и 206 нравственные достижения, выработанные каждым поколением, развиваются и совершенствуются их потомками. И все совершенное, светлое, доброе, хорошее есть своего рода вклад в дальнейшее обогащение, развитие и усовершенствование общечеловеческой духовной культуры. Любой человек способен достичь счастья только сам, путем свершения добрых дел, и эти его добрые деяния будут бессмертны.По прошествии почти тысячелетия, в XIXвеке казахский народ подарил свету еще одного величайшего мыслителягуманиста Абая Кунанбаева. Так же, как и Аль-Фараби, мудрец Абай много веков спустя размышляет о счастье своего народа, его будущем.Своим творчеством он старается повлиять на разум и чувства людей, на развитие общества.Перу Абая не принадлежат научные философские и педагогические работы, но практически во всех его произведениях красной нитью проходят нравственно-этические назидания, содержащие нравственные ценности и мудрость казахского народа. Не потеряли своей актуальности и сегодня мысли Абая о формировании нравственных принципов и нравственных ценностей личности на протяжении всей ее жизни. По его мнению, человек не появляется на свет уже готовой личностью. Все, что составляет совершенные добродетели, нравственные качества формируются в процессе его жизни и деятельности. Поэтому, обращаясь к молодым, он пишет: «Не кидайся на всё сгоряча, Дарованьем своим гордись: И ты, человек, кирпич мирозданья В здание жизни самой ложись» [2]. Абай уверял, что человек должен сочетать в себе разум и гуманность, трудолюбие и образованность, дружбу и любовь. Он не уставал напоминать современникам, что «…солнце и луна — украшение небес; леса и ягоды — украшение гор, а украшение земли – человек» [4]. Абай сформулировал формулу нравственности: «Адам бол! — Будь человеком!», обращаясь с которой, прежде всего, к молодёжи, отмечал, что зрелость человека определяют три главных качества: разум, сердце, воля. И только личности, обладающие всеми этими качествами, смогут стать достойными и надежными представителями своего народа.Особое значение в воспитании молодежи Абай придавал семейному воспитанию. Первые и самые главные воспитатели, учителя, по мысли Абая, – это родители. Абай большую роль в становлении человека отводил воспитанию. Противореча тем, кто пытался пороки людей объяснять предписанием рока, судьбы, Абай отмечал, что в человеке не природой закладываются высоколичностные качества, он становится нравственным или безнравственным лишь в процессе воспитания. И особую значение в этом процессе считал он играет семья, родители, близкое окружение. Ведь человек- существо социальное. Его нельзя оторвать от конкретных условий общества. Поэтому мы и говорим, что основу его поведения составляет та общественная среда, в которой он живёт.Для великого поэта, мыслителя, гуманиста, выразителя сокровенных дум казахского народа Абая Кунанбаева главное нравственное качество личности 207 –это человечность, это гордость и достоинство. Искренний патриот, преданный своей земле, своему народу, Абай понимал, что будущее казахов в образовании, просвещении, в развитии науки и искусства, в упорном и созидательном труде. Он писал: «Тот, у кого больше знаний, любви, справедливости, – тот мудрец, тот ученый, тот и обладает миром» [5]. В каждом слове Абая звучит призыв не стоять на месте, постоянно развиваться, совершенствоваться, обогащать свой духовный мир. Абай в «Словах назиданий» размышляет о значении мировой культуры в просвещении казахского народа, видя в этом возможности совершенствования каждого человека и всего общества. Для Абая наука, просвещение, приобщение к мировой культуре являются верными путями достижения совершенства, достижения добродетели, счастья.И как своевременны и актуальны слова великого поэта. мудрого Абая. "Не для обогащения или приобретения других вещей, не ради дела, которое принесет тебе выгоду или положение в обществе, стремись к науке. Если ты страстно увлечен ею, то богатством для тебя явится каждое твое открытие, устремление самого незначительного пробела в твоих знаниях. Что может быть ценнее такого приобретения? И бывает ли на свете наслаждение выше того, которое ты испытал при этом? У тебя родилась любовь к науке, а она, как и всякая любовь ненасытна, - значит, ты идешь на новый труд и поиски». Итак, по мнению Абая труд и просвещение народа лежат в основе его нравственного становления. Во всех практически произведениях Абая воспевается труд как жизненная потребность человека, как фундамент его нравственности. Все пороки, все пристрастия к дурному Абай объясняет бездельем. Труд лежит в основе всего миропонимания Абая, его понимания счастья и смысла бытия. Он видит человека труда как настоящего носителя добродетели. Касательно науки, просвещения, Абай видит в них универсальные средства воспитания в молодом человеке стремления к знанию, к разумности, нравственности. Таким образом, Творческое наследие Абая представляет нам познакомиться с нравственными принципами его высшего этического идеала «Адам бол!». Во-первых, это трудолюбие, вовторых, стремление к знанию, разумности, в-третьих, умеренность, вчетвёртых, совестливость и, в-пятых, самоконтроль, самовоспитание, самодисциплина [2].Можно утверждать, что провозглашенные в далеком Xвеке философом Абу Наср Аль-Фараби и в прошлом столетии гуманистом Абаем моральные нормы, осуждающие с одной стороны, подлость, нечестность, распутство, с другой — возвышающие любовь к труду, самоотверженную борьбу за интересы народа, честность, правдивость, упорство в изучении науки, не только не утратили своего значения в наше время, а приобрели новую силу звучания и требуют самого пристального изучения и овладения ими каждым. Выводы и предложения.Проработав исследования известных фарабиедов и абаеведов о жизни и творчестве великих мыслителей, ознакомившись с их трудами следует отметить, что в настоящее время духовно-интеллектуальное 208 наследие Абу Насра Аль-Фараби и Абая стало олицетворением богатой культуры наших предков и символом глубокого уважения к культурному наследию прошлого в современном Казахстане. Впитав в себя духовнонравственную культуру своего народа, родной земли, Аль-Фараби, а через столетия и Абайученый-энциклопедист и поэт, два мыслителя и добродетельных человека – смогли не только осветить, но и решать смысложизненные проблемы человечества. Они просветители, интеллектуалы. Несмотря на то, что они жили в разное время, на смыслосодержащие понятия и явления у них во многом сходятся взгляды. Это великие творцы, мудрецы. Абай так же, как и Аль-Фараби изучал труды Сократа, Платона, Аристотеля. Этим объясняется тот факт, что их позиции и отношения к проблемам нравственности идентичны и актуальны. Поэтому мы, молодое поколение, современники третьего тысячелетия, уже сегодня должны приобщаться к нравственным ценностям Аль-Фараби и Абая, осмысливая их общечеловеческое и гуманистическое содержание.В преодолении собственного нравственного несовершенства и в деле воспитания молодого поколения большую помощь может оказать обращение к советам и нравственным заповедям Абая, к теории счастья и добродетели Абу Наср Аль-Фараби. Не лишним было бы воспользоваться кодексом этических норм дружбы и товарищества, любви в супружестве, долга и совести, мужества и красоты человеческих отношений, разработанным для молодежи великим Абаем. Нравственное наследие великих мудрецов прошлого может стать весомым вкладом в работе с подрастающим поколением казахстанцев. Список использованных источников 1. Аль-Фараби. Трактат о взглядах жителей Добродетельного города // Григорян С. Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана VII-XII вв. М.: Прогресс, 2000. С. 157. 2. Абай Кунанбаев. Избранное. Серия «Мудрость веков». – М.: Русский раритет, – 426 с. 3 Құнанбаев А. Книга слов / Пер. с каз. Р. Сейсенбаева. – Семипалатинск, 2001. – 218 с. 3. Мамырбекова А.С. Нравственный оптимизм Абая // Мысль. – 2007. – № 8. – 116 с. 4. Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. – Алматы: Гылым, – 334 с. 5. Сатыбекова С. Х. Гуманизм аль-Фараби. Алма-Ата: Наука, 2005. С. 127. 6. ХайруллаевМ. М. Фараби и его философские взгляды. М.: Полиграф, 2005. С. 29. Роль учений Аль-Фараби о справедливости на современном этапе Д.Рахимжанов, курсант 1 курса Научный руководитель: к.ф.н., доктор PhD, старший преподаватель, майор О.Ю.Загинайко Академия Пограничной службы КНБ РК, Алматы 209 Знания без воспитания рушат судьбу человечества аль-Фараби В данной статье рассмотрена концепция «справедливости» в учении средневекового восточного философа аль-Фараби. Автор освящает взаимосвязь философских понятий аль-Фараби с древнегреческой философией. В заключении перечислены основные признаки категории справедливости и их актуальность в современном мире. Ключевые слова: справедливость, социальное равновесие, внутреннее развитие человека. In this article conception of "justice" is considered in the studies of medieval east philosopher Аль-Фараби. An author sanctifies intercommunication of philosophical concepts of Аль-Фараби with ancient Greek philosophy. In a conclusion the basic signs of category of justice and their actuality are enumerated in the modern world. Keywords: justice, social equilibrium, internal development of man. Философские понятия «справедливость», «нравственность», «идеал» на современном этапе развитияобщества стали основой государственной политики Казахстана. Стратегия развития духовно-нравственного воспитания, формирования гражданственности и патриотизмаличности в Республике Казахстан отражена в государственных программах «Рухани жаңғыру» [1]и «Мәңгілік Ел»[2]. Категория справедливости является основным философским понятием. Определение этого понятия дано в философском словаре: «В современной этике ценностей справедливость является предварительным условием осуществления остальных ценностей и состоит в том, чтобы быть справедливым по отношению к чужой личности как таковой, уважать ее и не вторгаться в сферу ее свободы, чтобы сохранить ее свободу действий и не препятствовать созданию культурных ценностей»[3, 278]. В последние годы термин «справедливость» доминирует в современном обществе как «новое» слово в экономике, политике, нравственности. Понятие «социальная справедливость» - это достижение духовной культуры, концепция справедливости определяет права и обязанности, а также распределительные отношения в обществе, и ее действенными способами можно решить проблемы координации взаимоотношений людей и общества. Исследователь творчества аль-Фараби Ризо Довара Ардакони отмечает, что «философскую мудрость Фараби следует признать истинным правовым источником справедливости», так как аль-Фараби утверждал, что «правитель города обязан со всей полнотой знать теоретическую философию, обязан внедрить предписания справедливости в городе» [4, 592]. 210 Аль-Фараби подчеркивал нерасторжимую связь справедливости с религиозными канонами, которые должны быть заложены в основу политики государства, а справедливость определяет как основной принцип управления государственной властью, то есть справедливость берет начало с божественного милосердия. Описание справедливости в учениях мыслителя, начинается, прежде всего, с описания внутреннего мира человека, имеющего сложную природу. Именно внутреннее развитие человека и определяет его подготовленность к различным социальным отношениям. Справедливость в познании Фараби выступает в двух значениях. Первое -социальное равноправие, второе - справедливость в значении права, поскольку упорядочение и безопасность страны, благополучие и защита чести и достоинства сограждан связаны именно с правом. АльФараби был сторонником законности и определял наказание согласно предписаниям закона: ал-Фараби понимает справедливость в юридическом смысле, как-то, что обеспечивает безопасность, богатства, достоинство и материальное блага. По проблеме наказания он придерживается той точки зрения, что оно должно быть соразмерно проступку. При изучении концепции справедливости были выявлены некоторые черты взаимосвязиучений Востока с дреневнегреческой философией. Понятие «дружба» Аристотеля и «любовь» аль-Фараби имеют черты преемственности. Анализ философских учений мыслителя выявляет, что концепция справедливости во все исторические эпохи продолжает сохранять актуальное значение, ибо мировоззренческие взгляды, идеи, основанные на здравом смысле, заключают в себе единство знаний и ценностей, интеллект и разумные эмоции. Таким образом, существенными признаками справедливости в учении аль-Фараби являются: а) выбор каждым членом общества однопрофильного занятия и выполнение определенного занятия, согласно способности каждого члена общества; б) государство обязано быть защитником прав своих граждан и выразителем желаний народа и общества; в) развитие науки в стране во имя процветания экономических и социальных отношений; г) устойчивость высоконравственных отношений в обществе; д) определение критериев наказания; е) религиозные каноны обязаны быть выразителями требований общества, должны согласовываться с нравственными поступками; ж) уравновешенная деятельность секретного аппарата государственной власти в обществе. Ученияфилософа о равенстве всех людей в развитии умственных способностей и образовании, нацеливающие их на достижение совершенства, 211 созвучны идеям современной эпохи. Именно поэтому философское наследие мыслителей тех далеких времен вписывается в контекст культуры нового XXI века. Cписок использованных источников: 1) Рухани жаңғыру // https://adebiportal.kz 2) Мәңгілік Ел // https://www.inform.kz/ru/patrioticheskiy-akt 3) Философский энциклопедический словарь – М, 1999. С 278. 4) История философии в кратком изложении.- М., 2011. Наследие Аль-Фараби и формирование нового интегрального мировоззрения Алтаев Данияр Маратулы Курсант 118 УЗ АПС КНБ РК Интерес к творческому наследию великого мыслителя Востока огромен во всем мире. Абу Наср Мухаммед Ибн Мухаммед Ибн Узлаг Ибн Тархан аль Фараби ат-Турки – великий ученый, энциклопедист, яркая звезда исламской философии, выдающийся представитель мировой философии, названный Вторым Учителем после Аристотеля. Его влияние на последующее развитие культуры, и в первую очередь, культуры народов Востока и Центральной Азии, тюркской и казахской культуры, было весьма многосторонним и длительным. Творческое наследие аль-Фараби бесценно, оно по праву стало символом единения и взаимопонимания культур Востока и Запада. Один из национальных Вузов Казахстана Казахский национальный университет, носящий имя аль-Фараби, видит свою миссию в популяризации и пропаганде идей великого мыслителя. В КазНУ ведется большая работа по укреплению научно-исследовательского центра «Аль-Фараби», развитию музея, изданию трудов ученого, организации дальнейшего научного поиска в рамках фундаментальных проектов. В 2013 году в Йорданском университете совместно с КазНУ был открыт научно-образовательный и культурный центр «Аль-Фараби». Вышли в свет первые 3 тома нового издания: серии философских трактатов аль-Фараби на трех языках – казахском, русском и английском. Важное значение также имеет внедрение в учебный процесс университета специального курса «Аль-Фараби и современность». Одной из главных категорий в мировоззрении аль-Фараби выступает категория счастья. Счастье заключается в умении жить в гармонии с миром, людьми и с самим собой, в обладании добродетелями. Вот, что мыслитель пишет в своем трактате: «Поскольку целью существования человека является достижение высшего счастья, то для этого ему необходимо знать, что такое счастье, сделать его своей целью и идти к ней. Затем ему необходимо познать, что следует совершать для достижения счастья». Следуя мысли аль-Фараби, не каждый обладает способностью достигать счастья, поэтому человек нуждается в наставнике, который мог бы 212 ему помочь пройти этот нелегкий путь: «Из того, что говорилось о различных свойствах разных индивидов, явствует то, что не каждому человеку свойственно самому познать счастье и вещи, которые следует знать при этом. Для этого часто требуется учитель и наставник». Такое наставничество могут и должны реализовывать современные университеты. Как отмечал аль-Фараби в своих социально-этических трактатах, «человеку, прежде всего, необходимо воспитание: знания, приобретенные без него, принесут вред человечеству». Образование, по альФараби, - надежный руководитель в формировании у человека нравственных и интеллектуальных навыков, ведущих к подлинной гуманности и счастью. Миссия современных университетов заключается не только в том, чтобы готовить высококвалифицированных профессионалов, но и генерировать новые поколения граждан с высокими нравственно-этическими и гражданскими установками, определять ориентиры в ценностных системах современного общества. В целях создания университета новой формации в КазНУ им. АльФараби реализуется крупный научно-инновационный проект «Al-Farabi university Smart city», в основе которого лежит учение аль-Фараби об идеальном городе. Как известно, проект Smart city активно и успешно реализуется во всех развитых странах, но понимается при этом сугубо в жилищно-коммунальном смысле – как обеспечение качества жизни горожан за счет применения информационно-коммуникативных технологий. Особенность идеи Smart university заключается в сочетании гуманистической и технологической платформ, гармонии материального и духовного начал. По сути, прообразомSmart city является добродетельный город, представленный в трактатах аль-Фараби как справедливое и гуманное общество, важнейшими признаками которого являются духовные ценности и сотрудничество в достижении наилучшей жизни. Создание высокотехнологичного общества неразрывно связано с развитием научно-технического прогрессаи Smart-технологий. Люди научились реализовывать желаемые закономерности в системе «человекмашина», но не достигли, к сожалению, такого же результата применительно к современной системе «человек-общество». Человечество до сих пор не научилось правильно понимать законы и механизмы саморазвития и саморегуляции, действующие в живой природе, и использовать их потенциал применительно к собственному существованию. Бурное развитие технологий высвобождает время, а точнее, энергию человека, которую важно правильно распределить и направить в креативное русло. При этом действия человека не должны уподобляться действиям «умных» технических приборов, напротив, его мысли и поступки должны основываться на высоких духовно-нравственных ценностях, от которых, в конечном счете, зависит его созидательная деятельность. Используя наставления и ориентиры аль-Фараби, культивируя в себе те качества личности, которыми должны обладать и простые люди, и правители 213 (руководители), мы сможем построить наш «Добродетельный город». В каждом городе, сообществе на первом плане человек, люди, жители. Проводя аналогии, мы можем говорить, что это и мы все вместе. Аль-Фараби говорил: «Только сообща, объединившись, люди могут достичь счастья. Лишь через объединение многих помогающих друг другу людей… человек может обрести то совершенство, к которому он предназначен по своей природе. Гарантом счастья, таким образом, является «добродетельный» союз единомышленников». Стать подобной моделью в ближайшем будущем может стать университет, которому отведена важная миссия по производству духовных ценностей нации. Список использованной литературы: 1. Игнатенко А.А. В поисках счастья. – М., 1989г. 2. Касымжанов А.Х. Великий мыслитель Востока.- Алматы 1975г. 3. Машанов А.Ж. Аль-Фараби.- Алматы,1970г. Әбу Наср әл - Фарабидің әлеуметтік-этикалық көзқарастары Курсант А.М. Нуралынов Научный руководитель доцент кафедры философии и социально-политических дисциплин АПС КНБ РК Задерий В.В. Академия Пограничной службы КНБ РК г. Алматы Мақалада әлемнің екінші ұстазы - Әл-Фараби пікірлерінің мәнін ашатын материалдар келтірілген. Бұл ойшының айтуынша, бақытқа жету үшін адам шын бақыт туралы білімге ие болуы керек. Осы білімге сәйкес әрекеттерді орындаңыз. Білімділік дін, ғылым, философия, өнер туралы білім арқылы жүзеге асырылады. Адамгершілік қасиеттер болмаса, адам шынымен бақытты бола алмайды. В статье изложены материалы, раскрывающие сущность воззрений второго учителя мира – Аль-Фараби. По мнению данного мыслителя, для достижения счастья человеку необходимо обладать знанием об истинном счастье. Совершать действия в соответствии с этим знанием. Знания достигаются благодаря познанию религии, науки, философии, искусства. Не обладая нравственными качествами, человек не сможет быть по-настоящему счастливым. Ключевые слова:Элита, элитарность, этнофилософия, эллинская философия, общеэллинская идея. The article sets forth materials that reveal the essence of the views of the second teacher of the world - Al-Farabi. According to this thinker, to achieve happiness, a person needs to have knowledge of true happiness. Perform actions in 214 accordance with this knowledge. Knowledge is achieved through knowledge of religion, science, philosophy, art. Without moral qualities, a person cannot be truly happy. Қазақ топырағында дүниеге келген ұлы бабамыз, энциклопедиялық ойшыл Әбу Наср әл-Фарабидіңәртүрлі саладағы уақытқа байланысты ойларынүзілген байланыстардыжалғау, өткен онжылдықтарда маңызы кеміген адамгершілік және рухани құндылықтарға қайта оралу тұрғысынан көрсету маңызды.. Қазіргі жағдайларда мәнісі жаңа парадигма қалыптастыру болып табылатын жаңа мәдени-философиялық мақсат туындап отырған кезде әлемге әйгілі ойшылдың орасан, тақырыбы мен идеялары жағынан кең ауқымды да сантүрлі, батылдығымен, және шешімдерінің төлтумалығымен ерекшеленетін және әсері мықты шығармашылығын қарастыру – күрделі, кей-кейде дағдарыстық сипаты бар, құндылықтардың құны түсуі байқалатын шиеленісті әлеуметтік-мәдени жағдайларда күш-қуат беретін қайнар көз болып табылады»[1]. Сонымен қатар ғұлама бабамыздың шығармаларындағы идеялар, одан әрі де тәуелсiз Қазақстанда қазақтардың өзiн-өзi танып бiлуi үшiн туып отырған мүмкiндiктерге сай, арнаулы, тереңдетiп саналау керек. Бұл кезінде еуропоцентристік көзқарасқа сай неміс философы Гегельдің Шығысқа және оның мәдениетiне мейлiнше немқұрайлы қарағанына жауапта болар еді. Ол бүкiл тiршiлiк дүниесiндегi теңселулер мен бас айналдырулар таза шығыстық қасиет боп табылады деп санады. Қирату нақты ешнәрсенi мойындамайтын шығыстық көтерiңкiлiкпен толықтай үйлеседi. Арабтарда философия «сырттан алынды», бұл шығармаларды аударған арабтардың өзi емес, сириялықтар, арабтарда «философия, философияның даму барысында өзiндiк сатыны құрамайды». Олар философияны алға жылжытқан жоқ деген де пiкiрлер бар. Ал мынау еуропалықтардың өзi Шығыстың Аристотелi, екiншi ұстаз деп атаған ұлы ғалым туралы айтқаны: «әль-Фараби Аристотельдiң «Есту туралы» кiтабын қырық рет оқыды, ал «Риторикасын» екi жүз рет оқыды, және бұл оны титтей де жалықтырған жоқ. Демек оның асқазаны жақсы болуы керек». (Гегель Г.В.Ф.,1993). Ал мүмкiн осы 40 және 200 рет қайта оқуы шығыс ойшылының, адамзаттың рухани бiрлiгiн бөлшектеуге және материализм мен идеализмдi, ғылым мен өнердi, жаратылыстану мен гуманитарлық мәдениеттi өткiр күресте бiрбiрiне қарама-қарсы қоюға болмайтындығына көзiн жеткiзген болар. Өйткені, данышпан ғалым – тiл жөнiндегi ғылымды, логиканы, математиканы, оптиканы, жұлдыз туралы, музыка туралы, ауырлық туралы, қонақты талғампаздықпен қабылдау туралы ғылымдарды, физика, метафизика, азаматтық ғылымды, заңгерлiктi, бұлжымас құдай сөзiн өзара үйлесiмдi, әрi тығыз байланысты, бiр-бiрiмен үздiксiз бiрлiкте қарастырып, ой тастап кетті. Мысалы, Әбу Наср Мұхаммад әл-Фарабидің бір ғана «Китаб алмусика ал кабир» немесе «Музыканың үлкен кітабы» атты еңбегінің өзі тұтас тұжырымдама ретінде философия және ғылыми шығармашылықпен 215 байланысты деп айтқан»[2]. Бұл трактаттың құрылымында ғылымның жіктелуін де, таным тақырыбында және т.б ұлы ойшыл үйлесімді тұрғыда қарастырған. Қазіргі кезде мұны жаратылыстану және гуманитарлық білімнің бірінғай тілінің пайда болуы деп айтамыз. Осындай түрлі ғылымдардың үйлесімділігін табуды қазіргі кезде синергетикалық тәсіл деп батыс ғалымдарының жетістігі деп жүрміз. Сонымен қатар табиғаттың әмбебап заңдарың айқындайтын түрлі пәндерді біріктіруші жаратылыстанудың жаңа эволюциялық, синергетикалық парадигмасы қалыптасып жатыр деген ұстаным да бар. Ал соңғы кезде француз математигі Рене Том және ресей математигі В.И. Арнольд өзін-өзі құрылудың көптеген процесін сипаттауға бейімделген апат теориясының математикалық аппаратын шығарса, шығыс данышпаны әл-Фараби жоғарыда аталған «Музыканың үлкен кітабы» атты еңбегінде музыка теориясының математикалық аппаратын ғана жетілдіріп ғана қоймай соның негізінде физиканың акустика, механика мәселелері бойынша кең қамтылып, дыбыстың табиғаты, таралуы, резонанс т.б бойынша көптеген соны пікірлер айтқан»[3]. Мұның барлығы шын мәнінде әл-Фарабидің пайымдаулары мен зерттеулерінде жасаған тұжырымдары синергетика теориясының пайда болуын алдын ала болжап қойған тәрізді. Жалпы шығыс ғұламасының шығармашылығында көрініс тапқан ойлары, оның түрлі саладағы жетістіктері көптеген ғылыми ізденістерге тірек нүкте, бұлақ болып отыр және болашақта да өзінің жалғасын тауып жатады. Шығыстың ұлы ғұламасының ойларына үнделген сайын оның қаншалықты күрделі тақырыптарды жан-жақты терең зерделейтіндігіне көз жеткіземіз. Осы ретте бүгінгі таңда барлығымызға әйгілі әл-Фараби Аристотельдiң күрделі еңбектерін алғашқылардың бірі болып батысқа танытты, олардың көп нәрсеге көзін ашты. Антик энциклопедиялық ойшылдың шығармашылығын талдай келiп, оның алғаш кез келген ғалымның философиялық және ғылыми идеяларын түсiну үшiн «тоғыз заттың» қатарында философиядан танымы бар адамның басында болуы тиiс жағдайды бiлу, осы жөнiнде түсiнiктiң болуы, оның өмiр сүру тәсiлiн бiлу қажеттiлiгiн айтады. Осы факторлардың бәрi ғылымнан тыстай да көрiнедi. Бiрақ, ойшыл ғалым бұларды ерекше атап көрсетiп, сол арқылы сезiмдiк және басқа өмiрлiк жағдайлардың шындыққа қол жеткiзу iсiне мiндеттi түрде әсер ететiнiн дәлелдейдi. Өзiнiң ойын нақтылай келе әл-Фараби ұлы Аристотель iлiмiн жеткiзетiн адамның жай-күйi әлгiнде айтқанымыздай болуы тиiс. Яғни, ол өз табиғатының, ең алдымен жанының сезiмталдық қасиеттерiн рақатқұмарлыққа ғана емес, тек қана шындыққа, тағы да шындыққа – бағыттауға тиiс дейді. (әл-Фараби,1972). Мұнда бiр қарағанда екi түрлi құбылыс – шындық пен «сезiмтал жанның қасиеттерi» тiкелей байланыстырылып отыр. Ал соңғысы бәрiнен де көркем, әрi осы түрiнде де философиялық және ғылыми шығармашылыққа шүбәсiз әсерiн тигiзедi»[4]. 216 Әл-Фарабидiң ойларын әрi қарай қарастырайық. Мұнымен қоса саналы жан күшiн, оның еркi тек қана шындыққа бағытталатындай етiп жақсарту лазым. әл-Фарабидiң айтуынша Аристотельге елiктеу, оған деген сүйiспеншiлiк – ешқашан оны ақиқаттың өзi деп ұғып, жеккөрушiлiктiң нысанасына айналдырған кезде, оны жоққа шығару тiлегiн шақыратындай дәрежеге жетпеуi керек. (әл-Фараби,1972). Неткен терең ой! Бiрiншiден «ақылды жан» деген түсiнiк абстрактiлiлогикалық шындыққа сезiмдiк факторлардың әсер ету жолдарын, жаңаша iздеу тәсiлдерiн қамтиды. Осыдан ұлы шығыс ойшылы (әл-қуат алмутехайла) адамның дүниені танып-білу қуаты деп, бұл мәселеге ерекше мән берген. Әсіресе таным процесіндегі адамның орнына деген көзқарасы қазіргі ноосфералық білім туралы концепте өзінің көрінісін тауып отыр. Бұл жаңа парадигмалық өлшемде пайда болған концепт бойынша да табиғат пен әлемнің үйлесімді негізгі құрамы адам болып табылады. Және адам феноменін түсіну үшін ғылымның жетістіктері адам туралы діндік ілімдермен бірігу керек деп санайды. Ноосфералық білім концептінің негізінде өмірдің мәдени шығармашылық, антропосфералық және биосфералық бастауы тұр. Мұндай білімнің мақсаты адамның біртұтас ноосфералық санасын қалыптастыру. Ал, ол болса тұтас бірдей биологиялық ойлау, бірдей биологиялық-этикалық тәрбие әдісі және экологиялық дүниетаным деген үштіктен тұрады. Осы концепт әл-Фарабидің көзқарастарымен үндесіп жатқанын, әсіресе, ұлы ғұлама таным процесінің рационалистік және иррационалистік жақтарын жан-жақты зерделеп, соның нәтижесінде шығарған тұжырымдарын ой елегінен өткізгенде айқын көрінеді. Әрбір нәрсенің мәнін түсіну үшін ең алдымен ақыл, парасат болу керек десе де, сезімдік танымды жоққа шығармайды. Өйткені, ұлы шығыс данышпаны ғылым мен мораль, ақиқат пен ізгілік деген мәңгі мәселелердің арақатынасы туралы идеяларын алға тартады. Атап айтсақ, «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы» деген еңбегінде қайрымды қалада (мемлекетте) ғылым мен мораль үзіліссіз бір-бірімен байланыста екендігінің көрінісін ойшыл «теориялық ізгілік», «ойшылдық ізгілік», «практикалықізгілік» категориялары арқылы көрсетеді. Ұлы ойшылдың айтуынша «ойшылдық ізгілік» өз бетімен «практикалық ізгіліксіз» іске аспайды. Әсіресе, оның көрінісі қазіргі кезде ерекше орын алып тұр. Көптеген ғалымдардың идеялары түрлі себептермен іске аспай жатады немесе керісінше қандай да бір «білімдардың» «асыл» идеяларының нәтижесінде жасалған істер қайран қазақ жеріне, оны мекендеген адамдарына зиянын тигізіп тұрады. Өкінішке орай барлығымыз сондай «данышпан идеяларға» және іс-әрекеттерге күәгер бола тұрыптосқауылқоя алмаймыз. Ал, шынтуайтына келгенде әрбір істің негізінде құндылық, мәндік негіз болып, ол адамның рухани детерминантының жинағы ретінде алға шығу керек. Нағыз идеяға жан жүрегіңмен сенім артқанда ол іске асады. Мысалы, әл-Фараби «жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ, мұның үстемдігі 217 1. 2. 3. 4. 5. бірінші емес» – дейді. (әл-Фараби,1972). Шығыс ойшылының бұл сөздерінен жүрекке шешуші мән беріп, таным процесі адам жанына тән тума қасиет деп санайтынын көреміз. Өйткені, адамның жаны өз тереңінде адамның жүрегі қалайтын және өзінің нағыз адами мәнінде адамның өзі толық көрінетін әлдебір асылды жасырады. Адамның құпия асыл мәні дегеніміздің өзі – онтологиялық рухани негіздің тап өзі: адамның ақиқаты»[5]. Ал екiншiден, әл-Фараби табиғи, «махаббат пен жеккөрушiлiк» өзiн-өзi басып-жаншуға айналуынан сақтандырады. Бұдан толықтай ғалым да ғылым да арыла алмайды, әрi мұның керегi де жоқ. Өйткенi, онда ғылымның өзiне келеңсiз әсер етуi мүмкiн, себебi «саналы жансыз» ғылымның дамуы тиiмсiз болып табылар едi. Үшiншiден ұлы ғалым «шындық» пен «ақиқат» деген – өзара ұқсас екi ұғымды текке қолданып отырған жоқ. Бiздiң заманымызда зерттеушiлер көркемдiк шындық пен ғылыми ақиқаттың арақатысы мәселелерiн неғұрлым кең қарастыруда, бұл жалпытанымдық мәдениеттану тұрғысынан көп үмiт артқызады. Әсiресе, қазақ халқының тарихы мен мәдениетiн тану үшiн, яғни ұзақ уақытқа тұсауланып келген нәрсенiң бәрiне тиiмдi болмақ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Философия К. Әбішев Алматы 2002 Философия. Т. Ғабитов. Алматы 2004 Даналық пен түсініктің үлгілері. Т. Рысқалиев, 2003 ӘбішевК., ӘбжановТ. философия тарихындағы таным теориясы және метод проблемасы А.1999. Алтай Ж.,ҚасабекА., Мухамбетәли Қ. философия тарихы. Алматы 1992 Добродетельный город как модель «Al-Farabi university Smart city» Курсант С.Шатанов Научный руководитель доценткафедры философии и социально-политических дисциплин АПС КНБ РК Журкобаева А.Х. Академия Пограничной службы КНБ РК г. Алматы Мақалада әл-Фараби университетінің ақылды қаланың үлгісі ретінде ізгі қаланың мәнін ашатын материалдар келтірілген. Мемлекет, қоғам және жеке тұлғалар әл-Фарабиде біртұтас органикалық тұтастық ретінде көрінеді. Ойшыл адамның болмысын оң немесе теріс қасиеттерді қамтитын бірлік ретінде түсінеді. Әл-Фараби мемлекеттік басқару тұжырымдамасын Платонды таңдайды. Оның имамы заңдарды еркін өзгерте алады. Әл-Фараби мемлекет формаларын ағартушылық және ағартушылық деп ажыратады. Заманауи көзқарас тұрғысынан «әл-Фараби университетінің ақылды қаласы» 218 ғылыми-инновациялық жобасы әл-Фараби идеалды қала туралы ілімдерінің негізінде ұсынылған. В статье изложены материалы, раскрывающие сущность добродетельного города как модель «Al-Farabi university Smart city». Государство, общество и индивиды выступают у Аль-Фараби как единая органичная целостность. Человека мыслитель понимает как единицу, которая включает в себя либо положительные, либо отрицательные качества. АльФараби выбирает концепцию государственного управления Платона. Его имам может произвольно менять законы. Аль-Фараби различает формы государства как просвещенные и непросвещенные. С позиций современного подхода в основе учения аль-Фараби об идеальном городе представлен научно-инновационный проект «Al-Farabi university Smart city». The article sets forth materials revealing the essence of a virtuous city as a model of Al-Farabi University Smart city. The state, society and individuals appear in Al-Farabi as a single organic whole. The thinker understands the human being as a unit, which includes either positive or negative qualities. Al-Farabi chooses the concept of public administration Platon. His imam can arbitrarily change laws. Al-Farabi distinguishes the forms of state as enlightened and unenlightened. From the perspective of a modern approach, the scientific and innovative project “AlFarabi university Smart city” is presented at the heart of al-Farabi’s teachings on the ideal city. Ключевые слова: Элита, элитарность, этнофилософия, эллинская философия, общеэллинская идея. Абу Наср Мохаммед аль-Фараби (870-950) родился в городе Фарабе в Мавераннахре (современный южный Казахстан). Тюрк по происхождению, он получил образование на арабском языке в Сирии и стал одним из основоположников арабоязычной философской и политико-правовой мысли, за что получил почетные имена «первого философа арабов» и «Аристотеля Востока». В христианстве и исламе принципиально различается соотношение религиозной доктрины и рациональной философской мысли. И в Библии, и в Коране строго не оговариваются принципы рационального человеческого мышления в его соотношении с божественным Откровением, но в христианской теологииФома Аквинский в своей формуле «наука- служанка богословия» определил их как высший и низший виды знания, что существенно сузило пространство научного поиска. Прагматичная исламская теология не знает особых ограничений для человеческого мышления, что создало парадоксальную ситуацию расцвета рациональных наук (математики, химии, медицины) в теократиях Арабского Востока в средние века, когда в Европе, являвшейся прямой наследницей античного мира, свирепствовала инквизиция, а в университетах преобладало преподавание схоластической теологии. Арабские ученые в отличие от европейских переводили тексты античных авторов на арабский язык без религиозной коррекции и настолько точно, 219 что в Новое время эти тексты стали переводить обратно с арабского на европейские языки. С позиций современного подхода в основе учения аль-Фараби об идеальном городепредставлен научно-инновационный проект «Al-Farabi university Smart city». Как известно, проект Smart city активно и успешно реализуется во всех развитых странах, но понимается при этом сугубо в жилищно-коммунальном смысле – как обеспечение качества жизни горожан за счет применения информационно-коммуникативных технологий»[1]. Особенность идеи Smart university заключается в сочетании гуманистической и технологической платформ, гармонии материального и духовного начал. По сути, прообразомSmart city является добродетельный город, представленный в трактатах аль-Фараби как справедливое и гуманное общество, важнейшими признаками которого являются духовные ценности и сотрудничество в достижении наилучшей жизни. Каковы же основные положения трактата Аль-Фараби. В своем главном политико-правовом произведении «Трактат о взглядах жителей добродетельного города»аль-Фараби вслед заПлатоном ставит проблему создания модели «идеального государства»[2]. Если уПлатона теория мировой гармонии носила социально-правовой характер, то уаль-Фараби- моральный, т. к. в рамках исламской интеллектуальной традиции не различаются религиозные, правовые и моральные проблемы. Если гармония государстваПлатона основана на силе мирового закона, то уаль-Фараби она происходит из договора между людьми. УПлатона главной проблемой являются противоречия между людьми, сословиями, обществом и государством.Аль-Фараби, напротив, воспринимает государство, общество и индивидов как единую органичную целостность, в которой не может возникнуть противоречий. Мыслитель понимает человека как конформную единицу, у которой отсутствует самостоятельный инстинкт жизни и которая концентрирует либо положительные, либо отрицательные качества. Аль-Фараби следует догмату равенства всех мусульман перед Аллахом и в отличие отПлатона в его «добродетельном городе» нет разделения граждан на сословия по роду занятий. Мыслитель разделяет людей в соответствии с их интеллектуальными и моральными качествами: - на мудрецов; - на «людей религии», к которым он также относит писцов, поэтов и музыкантов; - на счетоводов, геометров и врачей; - на воинов; - на людей, занятых в сфере материального производства, т. е. на земледельцев, скотоводов и торговцев. «Город»аль-Фараби тождественен «государству», т. е. у него проявляется типичное для восточных цивилизаций отождествление городов и сел, 220 отсутствует городское самоуправление, автономное от государственной власти. «Город»аль-Фараби населяют «подданные», а не «граждане»[3]. «Добродетельным городом» руководит имам, главной добродетелью которого является просвещенность, а главной целью и долгом - забота о его подданных. Но если уПлатона целью деятельности государя является абстрактное общее благо, то уаль-Фараби это вполне конкретные практические задачи - обеспечение безопасности, воспитание и обучение подданных, забота об их материальном благосостоянии и моральном достоинстве. Имам является единственным правителем, законодателем и судьей в государстве, в котором в принципе невозможно разделение властей. Он должен быть просвещенным правителем, т. е. способным издавать законы на основании рационального постижения окружающего мира и тем самым обеспечивать совершенствование своих подданных. Аль-Фараби выбирает концепцию государственного управленияПлатона, а неАристотеля, не как науки, а как искусства. Его имам может произвольно менять законы, причем сам он не связан законами в своих действиях, за результаты которых он несет ответственность перед Аллахом, но не перед своими подданными. Авторитарность власти имама обусловливаетсяКораном, который требует покорности мусульман Аллаху и его наместникам без ее логического и юридического определения. Для мусульманина слово Аллаха - это закон, а не предмет логических спекуляций. В то же время картина мирааль-Фараби пантеистична. Аллах растворен в природе, т. е. является первопричиной бытия в его онтологическом единстве. Он творит мир не произвольно, а в соответствии с требованиями строгой причинности. Соответственно, правление имама не может бытьпроизвольной диктатурой. Его просвещенность проявляется в способности постичь волю Аллаха как всеобщий закон мироустройства, передать его подданным и управлять государством в соответствии с ним. Аль-Фараби не различает ортодоксальные религиозные доктрины и ереси, т. к. в исламской традиции не сложилось церкви как автономного относительно государства института, который бы мог квалифицировать религиозные течения как ортодоксальные или еретические. Исламский мир отличался значительным плюрализмом и относительно высокой веротерпимостью в отношении религиозных меньшинств. В то же время отрицание противоречий между государством и негосударственными структурами блокировало источник развития и обусловило стагнацию исламской цивилизации в средние века и Новое время. Аль-Фараби допускает в качестве формы «добродетельного города» наследственную монархию. Он различает формы государства не по способу их организации, а по методам осуществления власти, как просвещенные и непросвещенные. 221 Непросвещенные государства уаль-Фараби отождествляются с недо бродетельными, т. к. в них непросвещенный имам определяет цель общественного развития не по объективному «знанию», а по субъективным «мнениям»». Последние становятся причиной порочности, т. к. в качестве блага определяют не духовные блага, не следование в своей жизни «пяти столпам ислама», а физическое здоровье, материальные богатства или почести. Недобродетельным, по мнениюаль-Фараби, может быть «безнравственный город», если в нем имам и его подданные имеют знания, но игнорируют их в своем поведении. Другим вариантом является «переменчивый город», в котором имам отказывается от добродетели ради порока. Также недобродетельным является город, которым имам управляет, следуя своим неразумным «страстям», который ведет завоевательные войны ради материального обогащения. Идеаломаль-Фараби является мир между народами, т. е. он начинает переход от «малого» к «большому джихаду». Таким образом, теория «добродетельного города» положила начало созданию рациональной исламской политико-правовой мысли, обеспечила эволюцию исламской политико-правовой традиции в соответствии с ростом сложности и многообразия исламских государств. Список использованной литературы: 1. Сагадеев А.В. Восточный перипатетизм. – М. 2009г. 2. Бурабаев М.С. Духовное наследие Аль-Фараби. – Алматы 2001г. 3. Кирабаев Н.С. Социальная философия мусульманского Востока. – М. 1984г. Аль-Фарабидің қоғам және адам болмысы жөніндегі идеялары және бүгінгі қазақ елі Төлеген Диана М.Тынышбаев атындағы Қазақ көлік және коммуникация Академиясының студенті, ОП-18-2 – группа Мырзалы С.К. – профессор Каз АТК, ғылыми жетекшісі Аль-Фараби аса дарынды тұлға ретінде өз бойына Орта Азия халықтарының мәдениетін терең игерген, сонымен қатар білім іздеп, сол кездегі арабтардың Ренессанс заманы кезінде араб-парсы мәдениетін, философиясын терең зерттеп, оны антикалық заманда өмір сүрген Платон, Аристотель секілді ғұламалардың ой-пікірлерімен ұштастырған. Ол кісі философияның қай саласы болмасын дамытты, сондықтан, оған «Екінші ұстаз» атағы берілді. Біздің көңілімізге өте ұяланған оның қоғам мен адам болмысына арналған идеялары. Аль-Фараби қоғам болмысының қажеттігін адами дамудың қайнар көзі ретінде қарайды. Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Өйткені ол өзіне керектінің бәрін жалғыздан-жалғыз жасай алмайды. Бұл мәселенің бірінші 222 жағы ғана. Екіншіден, адам өз ішіндегі барлық қабілет - дарындарын тек қоғамда ғана дамытып талантқа айнлдырады. Осы тұрғыдан қарағанда, қоғам өміріндегі неше-түрлі ауытқулар (аномия) негізінен алғанда адамның өз болмысына қанағаттанбағынан, өзінің тұлғалық дәрежеге көтеріле алмағанынан емес пе? Ол осы заманға дейін солай. Қоғам ұғымы Орта ғасырларда қала (мадина) деген ұғым арқылы берілген болатын. Қаланы Аль-Фараби толық және толық емес қылып екіге бөледі. Бүкіл жер бетіндегі, қоғамдық дәрежеде ұйымдасқан адамзат- ол белгілі халықтың өмірі, кіші - ол белгілі бір жерде орналасқан кешен - қала, ауылсондағы тұратын адамдар. Ал толық емес қоғамға келер болсақ, ол белгілі бір ауылда, я болмаса қаланың бір көшесінде тұратын адамдар. Олар өз-өздеріне жеткіліксіз, сондықтан, оларды ол толық емес деп атайды. Әсіресе, біз Аль-Фарабидің мына ойына көңіл аудармағымыз келеді. “ұлы игілік, ең биік жетістіктерге ең алдымен қала жетеді, ал ауылды алатын болсақ, оның негізгі қажеттілігі- оның тек қаланы қамтамасыз етуінде. Аль-Фарабидің өмірден кеткеніне 1000 жылдан артық уақыт өтсе де, қазақ халқына бұл ой осы уақытқа дейін өзекті мәселе болып жатыр. Бүгінгі өте қиын дағдарысты ақуалда қазақ халқы аянышты ауыр жағдайда урбанизация (қалалық халыққа айналу) процесіне қатысып, қалалық халыққа айналуда. Тек қалалық халық қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне белсенді қатысып өзінің мүдделері үшін тиімді күресе алады (1) Аль-Фараби қалалардың өзін екіге бөледі- олар игілікке бағытталған қала мен надандар қаласы. Игілікке бағытталған қалада адамдар бір-біріне көмектесіп, бақытқа жетуге тырысады. Ол қала кемеліне келген адамның денесіне ұқсайды. Онда барлық дене мүшелері бір-бірімен тығыз үйлесімді байланыста, олар әр-түрлі өздерінің табиғаты мен қабілеті бойынша өмір сүреді (2). Міне, АльФарабидің осы ойы бүгінгі қазақстан қоғамына өзінің өзектігімен көрінетін сияқты. Реформа барысында бұрынғы қоғамның әлеуметтік құрылымы жоққа кетіп, бір жағынан кедей елде алпауыт миллиардерлерлер пайда болып, олардың мал шашуы халық арасында аңызға айналды, қоғамның екінші полюсінде миллиондаған қарапайым халық аянышты өмір сүруде. АльФараби айтқан әр-түрлі топтардың өз мүмкіндіктеріне сәйкес бір-біріне көмектесіп үйлесімді өмір сүруінің иісі де шықпайды. Сондықтан, соңғы жылдардағы әлеуметтік наразылықтың өсуінің негізгі себебі, міне, осында емес пе? Президент Қ.Тоқаев сөйлеген сөздерінде осы мәселелерді өзекті деп санап, біршама әлеуметтік бағдарламаларды қабылдап, қалыптасқан әлеуметтік саладағы ақуалды өзгертуде (3). Әсіресе, көп балалы аналардың жағдайы бұрынғыға қарағанда анағұрлым дұрысталды. Адамдардың жүрегінде болашаққа деген жақсы үміттері пайда болды, мемлекет біртебірте халық арасында жоғалтқан абыройын қайта қайтаруда. 223 Аль-Фарабидің айтуына қарағанда қаладағы адамдар әр-түрлі болса да қала басшысына бағынып бір-бірімен келісіп іс-әрекет жасап өмір сүрулері керек. Әрине, біздің ойымызша, заңға негізделген тәртіп орнатпаған жағдайда қоғам өмірі хаосқа айналып кетер еді. Қоғамның әрі қарай дамуында әлеуметтік әділеттілік өз тиісті орнын алу керек. Оның әдісін американ ғалымы Дж.Роулс уақытында айтқан болатын. Оның мәні мынада; қоғамның әрі қарай дамуында ең төменгі топтардың әлауқаты анағұрлым дәрежеде басқа әлеуметтік топтарға қарағанда өсуі қажет. Тек сонда ғана әлеуметтік әділеттіке қоғам жақындай түседі. Ал енді Фль-Фарабидің надан қалаларына келер болсақ, ол игілікке бағыт ұстаған қалаға қарсы тұр. Ол адамгершілігі жоқ, айырбастау қаласы, адасқан қала. Надан қаланың, адамдары ешқашанда бақытты білмеген, сондықтан олар оған ұмтылмайды да, оған сенбейді де. Олардың ойынша, өмірдің мақсатыденсаулық, байлық, рахатқа бату, ерікті түрде құмартуға берілу, даңқ пен ұлылықты армандау. Осылардың әрбіреуінің өзі осы қаланың тұрғандарына бақыт болып көрінеді. Ал айтылғандардың бәрі қосылса, онда одан асқан бақыт болмайды деп олар ойлайды. Бүгінгі таңда біздің елімізде де мұндай қаланың өкілдері біршама. «Алтын қошақанға» табынған, «бәрі де сатылады» деген принципті ұстайтын, тіпті де қайсыбір мемлекет лауазымындағы адамды сатып алуға болады, әңгіме оған төленетін ақша көлемінде деген циниктер елімізде жетеді. Аль-Фараби надан қаланың түрлеріне тоқтайды. Бүгінгі таңда біз де әлі өзіміздің даму бағытымызды, жалпы ұрандар болмаса, айқын анықтаған жоқпыз. Сондықтан ойшылдың мініздемелеріне тоқтай кетелік, мүмкін оқырман одан өзінше дәріс алып, ойға қалар (4) Қажеттіліктің қаласында адамдар өмірге ең негізгі керек заттарды өндіру үшін бір-біріне көмектеседі. Айырбастау қаласында тұрғандардың бәрі де байлыққа жету үшін бірбіріне көмектеседі, ол сол қаланың негізгі мақсаты, басқа мақсаттарға жету жолындағы құрал емес. Құлдыраған бақытсыз қалада адамдар тек тамақ табуда, ішуде, жыныстық қатынаста тек қана ой өрісіне көтерілмей сезімдік ләззат алуға тырысады. Баққұмар қаладағы адамдар бір-біріне көмектесіп өздерін басқалардың алдында керемет етіп көрсеткісі келеді (біздің бүгінгі таңдағы кейбіреулердің “жаманымызды жасырайық, жақсымызды асырайық, деп жүргендері бұл қалаға жақын келеді оларға “ауруын жасырған - өледі деген нақыл сөзді айтқымыз келеді. (С.М.) Биліктісүйгіш қаладағы адамдар басқаларға жоғарыдан қарап, оларды тәуелді етіп ұстағысы келеді. Оларды тек жеңіс қана қуантады. Адамгершілігіжоқ қаланың тұрғындары игіліктің не екенін жақсы білетұра, өздерінің іс-әрекеттерінде басқаша істейді. 224 Құбылмалы қаланың адамдары бұрын игілікке бағытталған болатын, ал сонынан басқа құндылықтар өмір жолына түсіп кеткен. Адасқан қаланың адамдары бақытты өмір о дүниеге барғанда болады. Бірақ кейін келе олардың көзқарасы Құдайға да, шын өмірге де өзгеріп бұзылады. Қоғам өмірінің дамуы, Аль-Фараби ойынша, негізінен Ел басында басқарып отырған адамның қасиеттерімен байланысты болғаннан кейін, ойшыл оның қандай болуы керектігіне аса зор назар аударған. Ойшыл ондай адамның 12 қасиеті болу керек дейді. Сонында олардың бәрін 6 тұлғалық қасиеттерге әкеліп тірейді. Енді соларға назар аударарлық. Біріншіден ол- даналық дәрежеге жетуі керек, яғни барлық істі ақыл-ой елегінен өткізіп, халықтың тарихи тәжірибесіне, әдет-ғұрыптарына, адамгершілік түсініктеріне сай келтіруі керек; Бұл, әрине, өте биік талап. Бізге – студенттерге - ондай дәрежеге жету үшін тек қана білім емес, сонымен қатар, халқымыздың тарихи тәжірибесін қорытып , өз жеке өмір тәжірибелерімізбен ұштастыра білу керек қой деген ойдамын. Ол бізге болашақта келетін қасиет. Екіншіден, ол- білімді адам болу керек, өзінің есінде өткен тарихтағы заңдар, әдет-ғұрып нормалары мен ережелерін жақсы білуі керек; яғни, жоғарғы оқу орнында берілген барлық мүмкіндіктерді пайдаланып терең де жан-жақты білім алуымыз керек. Кейбір студенттер дипломға қол жету үшін оқиды, өмір әржағын өзі көрсетер деген ойда. Ол дұрым емес деп есептеймін. Кейбірт технократиялық көзқарастағы студенттер «Маған қоғамдық пәндер керек те емес, мен өз мамандығымды білсем болғаны»- деген пікір ұстайды. Ол – үлкен қателеседі. Үшіншіден, Аль-Фарабидің ойынша, әрқашанда тапқырлық көрсету керек, өйткені өмір үне бойы өзгерісте, олай болса елдің алдында бұрынғысоңғы болмаған жаңа ақуал пайда болып, бұрынғы басқару тәсілдерінің бәрін, жоққа шығаруы мүмкін. Сондай жағдайда өмірге жаңаша қарап шығармашылық тұрғысынан жаңа шешімдерге жету қажет; Мұндай тапқырлық, шығармашылық қазіргі кездегі тез дамып жатқан қоғамымызға ауадай қажет. Төртіншіден, аңғарғыш, көреген болу қажет. Ел басшысы- тек бүгінгі күнді ғана ойлап қолмай, болашақ ұрпақтардың өмірі қандай болмақ; негізгі мақсат-халықтың әл-ауқатын өсіру-оны естен шығармау керек; Бесіншіден, Өзінің сөзімен халықты елдің заңдарын бұлжытпай орындауға бағыттау болмақ; Алтыншыдан, Ел басының денсаулығы, дене күші жақсы болуы керек; ол оған соғыс жүргізген кезде әсіресе қажет болады; Аль-Фараби ел басшылығына ылайықты, осы көрсетілген қасиеттердің бәрі бойында бар тұлғаның сирек кездесетінін атап өтеді. Сондықтан, бұл қасиеттер екі тұлғада жиналса, онда олар бірігіп басқарсын дейді. Ал екі адамның бойынан табылмай, 4-5 адамнан табылса, олар бірге қосылып басшылық жасауы керек. 225 1. 2. 3. 4. 5. Сонымен қатар, ел басына керек негізгі қасиет-ол даналық. Егер белгілі бір уақытта елдің басшылығында даналық болмай қалса, онда елдің бірінші басшысы тіпті болмай-ақ қойсын, ондай қалаға қауып төнеді,- деп ескертеді ұлы ойшыл. Біздің бүгінгі қоғамдағы қиындықтарды жеңу үшін үкімет басындағы саяси элитаның биік дәрежеде болуы қажетті нәрсе. Оларды Аль-Фараби қалдырған өсиеттерімен салыстырсақ, онда жетістіктерімізді және кемшіліктерімізді көруімізге болады. Біздің саяси элита аз уақыттың шеңберінде дүниеде жиналған қоғамды жаңарту жөніндегі білімді тез игеруде. Тапқырлық көрсетіп, шет елдерден экономикаға инвестициялар (қаражат) тартып жатыр; көрегендіктен де кем емеспіз қандай қиындықтарды басымыздан өткізіп жатсақ та, қазақ елі 2050 жылға қарай қандай дәрежеге көтерілу керек- оны да ойлыстырып қойдық; дүниежүзілік заң шығару дәрежесіне сай етіп біршама заңдарды да тудырдық; саяси элитаға талантты жастарды тартып жатырмыз (5). Соған қарамастан, жеткен нәтижелер аздау. Оның негізгі себептерінің бірі- даналықтың жетіспеуі. Жалғыз технократизм (білім билігі), нақтылы жағдайды, тарихи тәжірибені ескермейтін, арсыз саясатқорлыққа әкеліп, АльФараби айтқан надан қалаға жеткізуі мүмкін. Сондықтан, саяси элитаға интеллектуалдық топтардың дәрежесін көтеріп, саяси шешімдерді солардың сараптауынан өткізіп отыруы қажет қой деп ойлаймыз. Міне, осыдан 1000 жыл бұрын өмір сүрген бабамыз Аль-Фараби даналығы– оның қалдырған терең ойларының бүгінгі біздің өмірімізге сай келіп алдымыздағы қиын мәселелердің шешімін табуға көмектесіп жатқандығы болса керек. Әдебиеттер Мырзалы С.Қ. Философия. Алматы, Бастау, 2008, 136 б. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата. Наука, 1970, с. 305-306 Токаев К.К. Послание народу Казахстана. www.akorda. kz. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата. Наука, 1970, с. 322-324 Мырзалы С.Қ. Философия. Алматы, Бастау, 2008, 138 б. Секция №2 «АБАЙ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР» Проблема нравственности в философии Абая Мукушева А.К. КазНУ им. аль-Фараби, Факультет философии и политологии, студент 2 курса специальности философия Руководитель – к.филос.н., Амиркулова Ж.А. Абай великий поэт, оставивший за собой большой след, огромное 226 ценностное наследие. Его стихи, рассказы и даже поэмы несут в себе глубокий морально-этический, глубоко философский смысл. Смысл его трудов все еще не полностью понят нашим поколением, однако, человек который поймет и пойдет по пути его, как минимум достигнет высшего нравственно-духовного уровня. Абай — большая личность известная не только в нашей стране но и за рубежом, оставившая большой след в нашей истории и воспитавшая многое поколения. В данной статье будет раскрыта личность Абая, которая повлияла на дальнейшее развитие казахской литературы и казахской философии. Рассматривается такие проблемы как социальное неравенство, безнравственность и отчуждение людей друг от друга. Абай Кунанбаев — всеми известный казахский поэт, мыслитель, общественный деятель, композитор, основоположник казахской письменной литературы и её первый классик. Родился в Семипалатинской области в Чингисских горах. Отец Кунанбай Ускенбаев, мать Улжан Кунанбаева. С малых лет Абай получал образование у муллы, a после в медресе. Так же он посещал русскую школу и изучал такие языки как: арабский, персидский и др. Абай c детства интересовался учением, читал разные книги, которые были у него дома и отличался от своих сверстников. По легенде, его отцу Кунанбаю приснился сон, где пророк назвал ему имя «Ибрагим». После пару месяцев родился сын, которого он и назвал Ибрагимом. Его бабушка Зере ласково называла его Абаем, что в переводе означает «осторожный». Он c удовольствием читал книги, развивался и c большим интересом слушал истории людей, которые приходили к ним в гости. А это великие бии, акыны и др. Человек который любит покажет и скажет тебе все твои черты — хорошие и плохие. Именно так и доносил свои мысли и идеи великий Абай. Однако, не всем было суждено понять и принять те слова и идеи которые он оставил.Основным трудом Абая Кунанбаева является «Қара сөз». В дословном переносе означает как «Чёрные слова», однако само слово «Қара» имеет такое значение как: Великое — Великий Кипчак, Великий меч, Великие слова! Слова назидания Абая — это великие слова, великий труд великого человека. В детстве Абай часто слышал как его народ осуждал узбеков, ногаев и др. В раннем возрасте он не понимал всего, что происходит и не совсем в этом разбирался. Он считал, что нет народа умнее, мудрее и знатнее казахов. Однако, после того как Абай начал окружать себя знатными, умными людьми он понял, что русские, узбеки и ногаи — это великие люди, способные приспособиться ко всему. «Нет такого растения, которого не вырастил бы узбек. Нет такой вещи, которую он бы не смастерил. Живут в мире, вражды не ищут», говорил он об узбеках. Ногаи же в свою очередь, могут быть хорошими солдатами, хорошо переносят жару, чтут религию и живут мирно. Трудятся, вместо того, чтоб проводить время в пустую. Русские же, просвещенные и знатные - говорил Абай. 227 Хоть он и бичевал свой народ, он никогда не унижал и не желал ничего плохого ему. Он критиковал их, ведь ему не было наплевать на свой народ. Как я уже упоминала выше, если человек любит, он будет не только хвалить тебя, но и указывать на несовершенства. Ведь даже в казахской литературе мы знаем такую поговорку, как: «Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады». К 15 годам отец Абая начинает приобщать его к деятельности главы рода. Именно тогда, он начал замечать и встретился c глазу на глаз c такими явлениями, как: социальное неравенства, зло, невежество, проблема морали по отношению к женщинам и др. проблемы, которые замечались в народе. Бичевал же он свой народ, потому, что верил в его незаурядное будущее. Он мыслил и чувствовал со своим народом. Он переживал за свой народ, a то и критиковал их за их действия. Проблема морали, нравственности в философии Абая в большем случае можно заметить в его труде «Слова назидания». Этот написанный труд представляет собой философско-этические, политические, общественные высказывания поэта. В этом труде он призывает освободиться от пороков, унижающих человеческие достоинства и стремиться к духовному совершенству. Он призывает идти по пути приобретенных знаний, искусств и ремесел . Так же он отмечает большое уважение к другим народам и утверждает, что лишь таким путем народ может найти свое место в ряду великих народов. Что мы подразумеваем под термином нравственность ? Нравственность — моральное качество человека, некие правила, которыми руководствуется человек в своём выборе. Нравственность - можно так же считать как синоним слова мораль и этика. Проблемы нашего народа можно начинать замечать уже со второго слова назидания у Абая. О том, как наш великий народ осуждает других и при этом ставит себя выше. Можно заметить как сильно разочаровался Абай в своем народе. Люди, которых он считал великими, так унизительно вели себя по отношению к другим. Разве можно, считать таких людей великими ? Не удивительно, поэта так же интересовало то, почему казахи смотрят друг на друга волками? Почему у них отсутствует сопереживание к родным и нет правдивости? Каждый лентяй безвольный — он труслив и хвастлив. Хвастовство самое ужасное качество в человеке. Он утверждал, что наш народ пришел к этому из-за отстранения от земледелия, торговли , ремесла и науки. Когда все стараються научить своих детей чему-то новому, развить их интерес к науке и заметить их талант, наш народ переживает о том, как больше оставить за собой табунов, о статусе и о богатстве. Разве можно считать нравственным тот народ, который принижает людей по их статусу, одежде и по родословной? Может ли существовать нравственность без религии и почему некоторые люди принимают религию лишь из-за страха перед Всевышним? Можно ли считать их выбор праведным, а действия их простительными? И кто более нравственен в этом случае: человек что не верующий в религию 228 либо, тот, кто пришел к ней из-за страха? Быть правоверным — значит верить во всемогущество и беспорочность Аллаха и принимать иман как учение пророка о всеединстве Аллаха и земного бытия. Есть 2 типа верующих, одни верят искренне и пришли к этому сами. Они принимают иман как нечто святое и это сознательная вера. А есть и такой типаж людей, которые приходят на этот путь, после слов муллы или же чтению священных книг. Их иман по-моему мнению не особо силён и может быть повергнут после доводов людей. Это так же звучит очень устрашающе, однако это и есть уровень нравственности каждого из нас. Ведь каждый в праве сам выбирать свой путь в жизни. Но, можно ли считать чистыми, искренними и правоведными тех людей, что верят в Аллаха лишь из страха, а не по воли собственной ? Абай пишет: «Казаха не очень-то и заботит его непогрешимость перед Всевышним. Он считает достаточно делать то, что делают другие. И вот он падает на колени, творя молитву встает и снова бьет поклоны. Можете убедиться: он чтит Аллаха». Здесь и замечается отношение нашего народа к религии. В те времена, как утверждал Абай, многие казахи были не полностью образованы и не знали всех заповедей Ислама. Они нарушали правила и совершали неподобающие поступки. Их знания о религии были очень малы. В своем шестнадцатом слове назидания он упоминает именно тот второй тип людей, которые верили в бога лишь из-за страха. Люди на протяжении тысячелетий говорят об одном и том же боге. Хоть и истории бывают разные, хоть и представляют его все по разному но о нём говорят. О великом и о непогрешимом Создателе вселенной. Искренне верующие люди всей душой стремятся к высшей справедливости и божественной любви, и мудрым становится тот кто поверил душою во Всевышнего и в его величия. Наш народ безумно любит когда их хвалят, а кому же это не понравиться? Стоит признать, что каждому нравиться когда их хвалят. Однако, есть два типа людей. Кто-то очень дорожит своим именем и главное для них это не стать глупыми, хвастливыми и бестактными. А есть второй тип людей, которым присуще хвастовство. Они все сделают, чтоб снова и снова слушать похлаву в свою сторону. Есть у нас в народе еще и те люди, которые достигнув определённых знаний считают себя умнее и ставят выше других. Они и считаться cо мнениями других не привыкли. Ведь чего им считаться, когда они умнее других? Тщеславия у них конечно на пике. Но, чего хорошего оно приносило людям? Назовите хоть одну личность, хоть одну историю когда подобный человек добивался успеха и уважения в обществе? Такие люди обычно не достигают большего, чем отчуждения. Разве может быть в народе знатным тот человек, который возвышает себя по сравнению c другими или же тот, что кричит о своих добродетельных делах и заявляет о себе? Такой человек может лишь лишиться уважения. Ведь уважения достоин тот человек, который делает добрые дела по своей воли и не кричит о своих достоинствах. Тот, кто искренне делает достойные 229 поступки и не ищет в этом выгоды. Я верю, что человек способен обладать добродетельными качествами и нравственностью и без веры и c верой в религию. Но тот человек безнравственен, кто верит в религию из-за страха либо совершает поступки для собственной выгоды. Таких людей можно назвать жалкими, ведь другого объяснения их действиям нет. Проблемы, о которых писал Абай в те времена, к сожалению, сохранили свою актуальность по сей день. Я бы хотела затронуть актуальность этой темы не только среди нашего народа, но и среди всех нас. В наши дни мы часто сталкиваемся c такими ситуациями, как: социальное неравенство, стремление людей к бестактным вещам и безнравственность. Гуманизм теряет свою ценность. Человека всегда описывали как разумного существа. Собственно, как менялось время, так и менялись человеческие принципы и потребности. Но, когда мы упустили тот момент, когда люди начали ценить и ставить во главе вовсе не гуманные вещи. Людей мало что интересует. У них есть такие потребности, как: поесть, поспать и хорошо провести время. Люди перестали замечать мелочи, взаимосвязь вещей и перестали ценить друг-друга. В каждом они видят соперника и забыли об уважении друг к другу. У современного общества свои ценности, свои взгляды на мир. Но, современное общество перестало замечать свои недостатки. «Каждое поколение считает, что оно умнее нового и мудрее предыдущего». Но правильно ли так считать? Люди должны одуматься, они должны развиваться, не тратить время в пустую и ценить свою историю. В нашем обществе всегда будет цениться умный и начитанный человек. Люди должны быть добрее к окружающим, выслушивать их и никогда не ставить себя выше либо ниже других. Все мы люди и все мы пришли равными в этот мир. Ужасное явление -делить людей на классы.Мы теряем свою нравственность. Мы не пытаемся достичь высшего, хорошего. Современное общество ценит нечто иное. Это и есть ошибка и трагедия поколения. Я надеюсь, что в скором времени мы поменяем наши ценности и откроем глаза на все происходящее. Начнем следить за своими поступками, воспитаем в себе гуманного человека и в наши принципы вновь вернется нравственность и величия наших предков. Ведь мы рождены, чтобы быть людьми. Список литературы: 1) Мухтар Ауэзов, «Путь Абая». Алматы, «Ана тілі» 1997 г. 2) Абай Кунанбаев, «Слова назидания». ТОО «Алматы кітап баспасы», 2017г. 3) Абай Кунанбаев, «Қара сөз». Международный клуб Абая, 2007 г. 4) Алмахан Мұхаметқалиқызы, «Ақиқат» журналы. №10, октябрь 2019 г. 5) Абай Кунанбаев, «Абай. Книги слов. Поэмы». Алматы , «Кітап», 1993г. 230 Абай шығармаларының тәрбиелік мәні Данилова Виктория Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы, логистика мамандығының 1-курс студенті. Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент Ж.С.Көпбаева Аңдатпа Қазақ халқы үшін дара тұлға, әрбір сөзі даналықтың үлгісіндей болған ұлы ақын, ойшыл-философ Абай еді. Ол өзінің құдіретті талантымен, көреген ойшылдығымен қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін салып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзінің қаламгерлік қуатымен бүкіл қазақ қоғамын тәрбиелеген, жақсылыққа жол сілтеуші ұлы қайраткер, адалдықты, шындықты ту етіп көтерген нағыз халық қамқоршысы болды. Абай – қазақ халқының ар-ожданы, ұлттық мақтанышы және намысы. Себебі дүниежүзілік ауқымға сай қазақтың ұлттық санасын оятқан және оны қалыптастырған адам – Абай. 1- Курс студенті В.Данилова “Абай шығармаларының тәрбиелік мәні” атты мақаласында ұлы Абай шығармаларының жастарға берер тәрбиесі туралы кеңінен сөз қозғалады. Мақаланың басында жалпы Абай туралы, оның шығармалары жайлы жазған, зерттеген ғалымдар есімі аталып, оның маңыздылығы айтылады. Негізгі бөлімде ақын өлеңдерінен мысал келтіре отырып, олардың жастарға берер үлгі-өнегесі мол екендігіне мән беріледі. Әсіресе, даналық қарасөздеріндегі адам баласы бойындағы кеселдердің, жағамсыз қасиеттердің қазіргі XXI ғасырда өмір сүріп жатқан бозбалалар мен бойжеткендер бойынан да осындай қылықтарды байқатындығын анық баяндалады. Абай шығармаларындағы ұрлық, көрсеқызарлық, дүниеқұмарлық, ессіздік, еліктеушілік және тағы басқа қылықтарды айқын көрсете отырып, жастарды одан жиренуге шақырады. Қорыта айтқанда В.Данилованың мақаласы бүгінгі жас ұрпақ үшін өте маңызы зор, өзекті. Кілт сөздер: ұлы, ақын, шығарма, тәрбие, жағымсыз қасиет, үлгі-өнеге Аннотация Великий поэт,мыслитель, философ Абай был выдающийся личностью для казахского народа, каждое слово которого становилось примером мудрости.Он не только основал новую казахскую письменную литературу своим могущественным талантом, дальновидным мышлением, но и стал великим, мировым деятелем, оказавшим влияние на казахское общество, явившимся хорошим проводником добра, истинным покровителем людей, призывающий в своих стихах правду и честность. Абай – гордость и честь 231 казахского народа. Абай – человек, который своими работами пробудил и сформировал казахское национальное самосознание в мировом масштабе. В статье “ Воспитательная сущность произведений Абая” студентки 1 курса В.Даниловой говорится о значении произведений великого Абая в воспитании подростающего поколения. В начале статьи упоминаются имена ученых, которые анализировали работы поэта и его произведения. Основная часть статьи содержит стихотворения, которые являются образцовыми для молодежи.В частности, автор говорит о том, чтоотрицательные черты встречаются среди юношей и девушек, живущих в современном XXI веке.В своих произведениях Абай призывает молодежь к отступлению от таких поступков, как: воровство, ложь, неискренность, безумие, подражание и другие. Таким образом, статья Даниловой В. очень важна и актуальна для современного молодого поколения. Ключевые слова: великий поэт; произведение; воспитание; отрицательные черты; образцовый пример. Annotation The great poet, thinker-philosopher, Abay, was an outstanding personality for the Kazakh people, each word of whom became an example of wisdom. He was not only the founder of new Kazakh written literature but a powerful talented, visionary thinking, but also a famous writer who influenced the entire Kazakh society, a good conductor of kindness, a true patron of nation who populated truth and honesty. Abay is a significant and honored writer of the Kazakh people. Abay is a poet who formulated Kazakh national self consciousness on a global scale. The 1st year student V. Danilova has presented the article “The educational essence of Abay’s works ” emphasizing the importance of Abay’s works concerning the education of the younger generation. At the beginning of the article, V. Danilova mentions scholars who analyzed the poet’s biography and his works. The main part of the article is based on poems that are exemplary for young people. In particular, scholars affirm that negative traits of character are found among young generation living in contemporary 21st century. In his works, Abay calls on young people to avoid such acts as: theft, insanity,lie,insinserity, imitation, and others. Thus, the article of Danilova V. is very important and relevant for the modern young generation. Keywords:great poet;works ; education;negative traits;exemplary. Абайшығармаларыныңтәрбиелікмәні Абай – қазақхалқыныңағартушысы, Абайшығармаларықараңғықазақдаласынанұршашып, шуағынеккенерекшетуындылар. 232 басақыны. Оныңмолмұрасыәлікүнгедейінұрпақтарыүшінтаусылмасқазына, ұшантеңізбілім, теңдессізтәрбие. ҰлыАбайтуралыХІХғасырдыңғұламағалымдарыА.Байтұрсынов «Абай – қазақтыңбасақыны» депбағаласа, М.Жұмабаев «АлтынхәкімАбайға», С.Торайғыров «Абайдыоқы, таңырқа» дегенжыршумақтарынарнағанынбарлықелбіледі. БүгінгікүнгідейінАбайөмірі, шығармашылығытуралықаншамағалымдар, ақынжазушыларзерттеумонографияларын, өзтуындыларынжазғаныдабәріңізгебелгілі. ҚазақәдебиетініңклассигіМұхтарӘуезовтіңбейнелепайтуынша: «Қазақағартушыларыныңіріқайраткері, данышпанақынәріойшылыАбайҚұнанбаев «өзхалқыныңруханикөзі» болып, оныменбіргеойлап, сезінебілдіжәнеоныңжарқынболашағынариясызсенді» [1, 23 б.]. Шынымендеұлыжазушыныңайтқансөзішындыққаайналды. ҚазіргіХХІғасырдаөмірсүріпжатқанбіздер, жастарүшінруханиазықауадайқажет. Олардыңөміргекөзқарасы, өмірсүруұстанымдары, қызығушылығы, т.б. қалыптасуынаАбайжәнебасқадақоғамқайраткерлерішығармаларыныңмаңызы ерекше. ЕлПрезидентіҚ.К.Тоқаевтажақындажарияланған «АбайжәнеХХІғасырдағыҚазақстан» аттымақаласында: «Абайдытану – адамныңөзін-өзітануы. Адамныңөзін-өзітануыжәнеүнемідамыпотыруы, ғылымға, білімгебасымдықберуі – кемелдіктіңкөрінісі. ... Абайсөзіұрпақтыңбағыталатынтемірқазығынаайналуықажет [2, ... б.], –деп, ұлыақыншығармаларыныңмаңыздылығынбасаайтады. БіздеөзмақаламыздаосыАбайатамыздыңшығармаларынашолужасайоты рып, олардыңтәрбиелікмәнінеүңілмекпіз. БіздеөзімізшеАбайтуындыларыноқиотырып, біразойтүйдік. Жалпы, Абайдыңкез-келгеншығармасыналмайық, бәріқұнды. Кезкелгентуындыларыныңөнбойынанадамбаласыөзінеүлгіетіпалатынұлағатт ылық, өнегелілік, тәрбиеліклебіесіптұрады. Бәріңізгебелгілі «Ғылымтаппай, мақтанба» өлеңіндежастарғаеңалдымен, білімалдепөсиетайтады. Қазақстанжастарыүшінеңқажеттіжәнеқажетсізқасиеттердіосыөлеңіндеанықай тып, көрсетеді: Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекермалшашпақ – Бесдұшпаныңбілсеңіз. Талап, еңбек, тереңой, Қанағат, рақымойлапқой – Бесасыліс, көнсеңіз [3, ... б.]. 233 «Әсемпазболма, әрнеге» өлеңіндедеақынжасұрпаққаөмірденөзорындарынадаспайтабуға, пайдакүнемдіккеқарсыкүресуге, ерінбей, таза, адалеңбекетугеүндейкеле : Өзіңде бармен көзге ұрып, Артылам деме өзгеден. Күндестігін қоздырып, Азапқа қалар езбеден [3, ... б.], -деп, қазір белең алып бара жатқан мақтаншақтыққа салыну, байлығын көрсетіп, күпіну, күндестік, қызғаншақтық қасиеттерден аулақ болуға шақырады. «Қызғаншақ адамның күндестігін қоздырсаң, бәлеге жолығасың», - дейді. «Жастықтың оты, қайдасың» шығармасында жастардың «кісілікті ойлауды» ерте бастанбілгендері жөн екендігін айтады. «Аямай жанын берер» жолдас болуға, сондай дос табуға талпыну қажет», -дей келе, уақытында әр нәрсенің қадірін білмей, бос өмір өткізгендерді: Енді нені істейміз, Бәрінен де бос қалдық? «Ауызға келіп түс» дейміз Қылып жүріп құр салдық, - деп суреттейді және адам жас шағында қолы жеткен өнерді игеруі тиіс екендігін осы өлең жолдары арқылы жеткізеді. «Ұяламын дегені көңіл үшін» атты өлеңінде дәл біз өмір сүріп отырған замандағы адамдар, оның ішінде жастар бойында ара-кідік кездесіп қалатын «ұсақ қулық», «татымды достық та, қастық та жоқ», «жалығу», «шалқу», «іш пысу», «көрсеқызарлық» сияқты жаман қылықтар мен құбылыстарды сынай отырып, «Өзің үлкен, қылығың бала-шаға» [3, ... б.], - деп ересек жасқа жетсе де, санасыз адамдарды сипаттайды. Осы туындыны оқып отырған әр жас осы ақын көрсеткен қылықтардан жиреніп, ол сипаттаған адам болудан сақтануымыз қажет деп ойлаймын. «Жастықтың оты жалындап» [3, ... б.] деген тағы бір өлеңінде өзі өмір сүрген орта адамдарын суреттейді. «Құйрығы шаян, беті адам, Байқамай сенбе құрбыға! Жылмаңы сыртта, іші арам, Кез болар қайда сорлыға», - деп ескертеді болашақ ұрпаққа. Өз дәуірінің жастарын бейнелеген «Заман ақыр жастарға» деп аталатын туындысындағы жастар бейнесі де дәл осы кездің жас буындарын сипаттап тұрғандай. «Заман ақыр жастары, Қосылмас ешбір бастары. Біріне бірі қастыққа Қойнына тыққан тастары» [3, ... б.], - дейді. Шынында да бір-біріне деген мейірімділіктен, кішіге қамқор, үлкенге ізеттілік деген өнегелі істерден жұрдай болып бара жатқан, құр секеңдеп, ауыр еңбектен қашатын бүгінгі ұрпаққа осыны ұқ, санаңа түй деп тұрғандай. 234 Ақынның қай өлеңіне көз жүгіртсек те, өнегеге толы. Әрбіреуін оқып, оны көңілге тоқи білген адам тәрбие деп аталатын дүниеден терең нәр алары хақ. Енді қарасөздерін алып қарастырсақ, ол – тұнып тұрған даналық! Адам баласының ұрпағына жақсылық, ұлағатты сөз қалдырып, нағыз адам ретінде қалыптасуына үлес қосып келе жатқанына екі ғасырдай уақыт болды. «Төртінші сөзінде» Абай заманындағы жастардың қылығын аяусыз сынап-мінеп жазады. Ол: «Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада, бұ дүниенің рахатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, бірінебірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен қор еткізіп өткізеді де, таусылған күнде бір күндік өмірді бар малына сатып алуға таба алмайды», - дейді [4]. Яғни келешегін ойламай, өмірін жастықпен, мастықпен, қызғаныш және күндестікпен өткізген адамдардың ісіне күйінеді, жаны ашиды. Осы жолдарды оқи отырып, қазіргі ХХІ ғасыр адамдарының бойынан да осындай қылықтардың дендеп бара жатқанын байқайсың. Әсіресе, жаман қылықтарды бойына тез дарытып, еліктегіш келетін жастарды жоғарыда айтылған амалдардан аулақ болуын тілейсің. Одан әрі «Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ – өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сыйынып, екінші қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды», - дейді [4]. Данышпан атаның жастарға айтатыны: еңбек етіңдер, еңбек етсеңдер барлық мұратқа жетесіңдер! «Жетінші сөзінде» оны халықтың тамағы тоқ болса, еш уайымсыз өмір сүретіні, білімге, ғылымға ұмтылмайтындықтары, өркениеттілікке бет бұрмайтын салғырттығы қатты қынжылтады. «Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ», - деп [4]. күрсінеді. Бұл тек қазақ халқына ғана тән емес, барлық халыққа тиісті жағдайлар еді кезінде. Сондықтан заманауи жастардың да тек алған білімдерімен шектеліп қалмай, көп тіл үйреніп, алға ұмтылуын, ғылымды меңгеруін меңзейді. Абай келесі «Оныншы сөзінде» өз халқына: «Құдай тағала саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ол қуатты адал кәсіп қыларлық орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді, қайда жібергеніңді кім біледі?.. Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Оның саған керегі жоқ. Сенікі – біреуден қорқытып алсаң, біреуден жалынып алсаң, біреуден алдап алсаң болғаны, іздегенің – сол», - деп [4] налиды. Ғалымдар Е.Тілешев, Д.Қамзабекұлы «Алаш қозғалысы» атты еңбегінде: «Абай ғалым болу мен адам болу мәселесін бір-бірімен сабақтастыра айтады, бұл екеуінің тамыры, түбі бір деп санайды», - деп [5, 7-8 бб.] нақты айтады. Шынымен де ақынның дәуірінде халықтың көпшілігі сондай болған да шығар. Қазіргі кезде де жұртшылық ішінен ондай адамдар кездеседі, жоқ емес, бар. Осы ғақлия 235 сөздерді жасыл бәйшешектей жайқалып өсіп келе жатқан ұрпақтың көңілге түйе отырып, үлгі алғанын тілейсің. «Он бірінші сөзінде» адам баласының бойындағы жат қылықтардың бірі – ұрлық, бұзақылық туралы сөз қозғалады. Ұрлықтың абырой әпермейтін, адамдарға залалы көп әрекет екендігін батыра айта келіп, «Осы бір ұры, бұзақы жоғалса, жұртқа ой да түсер еді, шаруа қылар еді. Бай барын бағып, кедей жоғын іздеп, ел секілденіп талапқа, тілеуге кірісер еді», - [4] дейді. Алайда күні бүгінге дейін осы әдеттер жойылар емес. Тіпті өрши түсуде. Әрі осыны істеушілер де кейінгі буын өкілдері. Қоғамдағы осы жаман кесірлі әдеттерден тиылсақ, мемлекетіміз одан әрі гүлденіп, одан әрі асқақтай берер ме еді, кім біледі?! «Он бесінші», «Он тоғызыншы» қарасөздерінде де адам бойындағы біраз жақсы, жаман қылықтарды салыстырып, баяндайды. Соның ішінде адамның жастық шағында ұрындыратын, еліктеуден, біреудің ықпалымен баратын қылықты Абай «Он бесінші» қарасөзінде былай береді: «Үшінші – әрбір нәрсеге қызықпақтық. Ол өзі бойға құмарлық пайда қылатын нәрсе екен. Әрбір құмарлық өзіне бір дерт болады екен, әртүрлі құмар болған нәрсеге жеткенде, яки әне, міне, жетер-жетпес болып жүргенде, бір түрлі мастық пайда болады екен... соны көрдім», - дейді [4]. Демек, өз қатарластарының, сол кездегі өскелең ұрпақтың қаракетінен көріп, осындай тұжырымдарға келді. Қазіргі біз өмір сүріп отырған ХХІ ғасырда өсіп келе жатқан жасөспірімдер, жарқын болашағы қол бұлғап, жетіліп келе жатқан ұрпақтар, тіпті кемел шағына, ақыл-есін тоқтатқан деген жасқа келген 35бен 50 жастың арасындағы адамдар да қазір сол «құмарлық» деген сұмдықтың жолында құрбан болуда. Қарапайым компьютер ойындарынан бастап, букмекерлік кеңседе ставка қойып, немесе казиноға кіріп, неше түрлі құмар ойындарын ойнап, ол дертке айналып, жас өмірін, отбасын, балашағасын ойран етіп жатқан, қаншама миллион ақша қарыздар болып жатқан жандар қаншама!.. Ауылдағы адамдар да, жастар да «жұмыс жоқ» деген сылтаумен қалай күнді атырып, батырарын білмей, карта ойынын ойнап жатады. Олар Абай атамыз айтқандай, адам баласы үшін барлық дүние еңбекте, ғылым мен білімде екені көбісінің ойына кіріп те шықпайды. «Жиырма үшінші» қарасөзінде ақын халықтың біреудің жаман аты шыққанына қуанып, оны өсек қылатын қылығын жирене жазады. «Біздің қазақты оңдырмай жүрген бір қуаныш, бір жұбаныш дегендер бар. Оның қуанышы – елде бір жаманды тауып, я бір адамның бұл өзі қылмаған жаманшылығы шықса, қуанады», - дейді [4]. Мен бұл тек қазақ халқына ғана емес, барлық халыққа тән қылық деп ойлаймын. «Жиырма тоғызыншы» сөзінде «Атың шықпаса жер өрте» деген халық мақалын келтіре отырып, «Жер өртеп шыққан атыңның несі мұрат?» - деп қынжыла ойын қорытады. Кемеңгер атаның осы даналық сөздеріндегі жаман 236 әдеттер бүгінгі күні белең алып барады. Жастардың бойынан біреудің жақсылығын, жеңісін, биікке шыққандығын көре алмауы, бірді бірге жамандап, өсек айтуы жиі кездеседі. Кейінгі кезде «хайп» деген терминді желеу етіп, теледидарда, миллиондаған халық алдында немесе шынайы өмірде болсын атын шығарамын деп, жас қыздар мен бозбалалардың, келіншектер мен жігіттердің шешінуі, төбелесуі, бір-біріне дөрекі сөздер айтып, балағаттауы, тағысын тағылар жиілеп барады. Сондықтан бүгінгі құрдастарыма, жасы үлкен аға-әпкелеріме, жалпы өскелең буынға айтарым: Абай атамыздың шығармаларын оқыңдар, оқып, одан сабақ, үлгі-өнеге алыңдар. «Атың шықпаса, жер өрте» дегеннің кері осы екен деп, ойларыңа келген қылықты істемеңдер! Данышпан Абай сөздеріне көз жүгіртіңдер де, тұщыныңдар, өз істеріңді таразыға салып, ойланыңдар», - дегім келеді. Келесі «Отыз жетінші» қарасөзіндегі [4] нақыл сөздері – ұлы адамның көп жылдық өмірден түйген, көрген, жылдар бойы жинақтаған ой қорытындысы. Бұл жерде еріншектік, білімсіздік, надандық, қайратсыздық, кез келген дүниеге еңбек сіңірмей, қол жеткізуге ұмтылу, сатқындық, т.б. күллі адам бойындағы баянсыз қасиеттерді сипаттай келе, болашаққа ұрпаққа тек еңбекпен, адалдықпен мақсатына жетуді ұлағат етеді. Тіпті Абай әндерінен табиғатты сүюді, оны аялауды, өз туған жерін құрметтеуді, махабатқа адалдық, т.б. шексіз тәрбиені түйсінуге болады. Сондықтан да осы еңбегін ғалымдар: «Арқа музыкасынан да, еліміздің шығыс жағында қалыптасқан музыка мәдениетінен де ерекшеленетін өзіндік муызка стилін қалыптастырған», - деп [6, 332 б.] бағалайды. Иә, Абай атамыздың қай шығармасын алып қарамайық, еліміздің келешегі жастар үшін өнегесі ұшан-теңіз. Ғалым Қ.Матыжанов айтқандай: «Абайдың аманаты – ойлау, білім мен ғылым, өнер, адалдық пен әділеттілік, иман,... т.б. Абай – ұлттық болмысымыздың биігі бүгінгі рухани жаңғырудың нәрлі бұлағы, келешегіміздің адастырмас темірқазығы!» [7, 5 б.] ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1. Әуезов М. Абай Құнанбаев /Мақалалар мен зерттеулер/. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. 1988. -388 б. 2. Тоқаев Қ.К. Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан. Егемен Қазақстан // 9 қаңтар. 2020. № ? - ? б. 3. Абайдың өлеңдер жинағы. Zharar.com 4. Абайдың қарасөздері. https://abai.kz 5. Е.Тілешев, Д.Қамзабекұлы. Алаш қозғалысы. –Алматы, «Сардар» баспасы, 2014. -528 б. 6. Авторлар бірлестігі. Ұлы даланың көш сарындары. 1 том. –Алматы, Brand took, 2019. -752 б. 237 7. Матыжанов Қ. Егемен Қазақстан // 27 қаңтар 2020 ж. №17, -5 б. Тәкен Әлімқұловтың Абай танудағы рөлі Асанбаева Елдана Бахытовна, магистр, Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ 1-курс докторанты, Нұр-Сұлтан Қаласы Есхожаева Акнур Абдыразаховна, магистр,аға оқытушы ТАРГПУ,Тараз қаласы Аңдатпа Ұлы Абай ақын, дана, ойшыл, кемеңгер ретінде әбден мойындалған құбылыс. Ал ұлы Абайды тану, жазу, зерттеу үдерісі ақынның көзі тірісіндеақ басталған болатын және бұл үдеріс жүз жылдан астам уақыт өтсе де, үздіксіз, үнемі дамып, жетілу үстінде. Ғасырға жуық уақыт ішінде кемел қалпына келіп, әбден мойындалған абайтану ғылымын зерттеу объектісі етіп, одан әрі дамыта түсу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі деп тануға болады. Сондықтан Т.Әлімқұловтың абайтану саласындағы зерттеулерін жан-жақты қарап, салыстырып, бүгінгі күннің тұрғысынан бастап баға беріп отырудың өзі өзекті мәселе болып табылады. Зерттеудің мақсаты – көрнекті абайтанушы ғалым Т.Әлімқұловтың абайтануға байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның осы абайтану саласына қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі абайтану үшін маңызын анықтау. Түйін сөздер: Тәкен Әлімқұлов, абайтанушы, Абай шығармашылығы, абайтанушы ғалымдар, Абайтану ілімі. Кіріспе Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар жазушы Тәкeн Тәңірбергeнұлы Әлiмқұлoв ұлттық әдебиеттанудың негізгі арналарының бірі –Абайтану ілімінің дамуына айтарлықтай үлес қосты. Автордың Абай Құнанбайұлының шығармашылығын зерттеп талдауға арналған «Абай» (1954) монографиясы, Мұхтар Әуезовпен бірлесе жазған «Из истории казахской литературы» зерттеу мақаласы («О прошлом и настоящем» (1958) еңбегінде) абайтану саласындағы сүбелі еңбектердің қатарына жатады. Ал «Әнді сүйсең, менше сүй» («Қазақ әдебиеті». 1970.3.07), «Абайды тану туралы» («Қазақ әдебиеті». 1971.19.03), «Толғауы тоқсан қызыл тіл» («Қазақ әдебиеті». 1971.14.05), «Тағы Абай мұрасы хақында» («Қазақ әдебиеті».1974.5.07) т.б. мақалаларында данышпан ақынның өмірі мен шығармашылығын, поэзиясының көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін жан-жақты қарастырып талдайды. Кеңестік әдебиеттану ұстанған маркстік-лениндік қасаң ілім шырмауына шырмалмаған еркін ойлы тау тұлға Тәкен Әлімқұловтың «Жұмбақ жан» [1] зерттеуі адамзаттық мәндегі ұлы тұлға Абайдың 238 шығармашылық құбылысына ақын өскен орта, рухани нәр алған халықтық ілкі қасиетке толы қайнар бұлаққа эстетикалық биіктен, ұлттық рухтағы ойлы көзбен қараудағы ғылыми-зерттеушілік арнаға соны тыныс дарытты. Негізгі бөлім Абай тұлғасы мен оның мұрасын зерделеуде ерекше көңіл бөлінетін мәселе– әдебиет пен өнер эстетикасы. Aбай aқын болғандықтан, өлеңнің сапaсына, сөздің мазмұны мен көркемдік құдіретіне үлкeн назар aударған. Абай қазақ поэзиясының өлең өрнектерін дамытып, байытуға зор үлес қосты. Қазақ поэзиясына Абай қосқан жаңалықтар қаншалықты мол болса, ол орнықтырған дәстүрлер де соншалықты мол болды. Абай қазақ өлеңін мазмұны жағынан қаншалық байытып түрлендіргені баршаға аян. Сондай-ақ өлең құрылысы мен формасы жағынан да айтарлықтай жаңалықтардың негізін қалап кетті. Әрбір шумақ, әрбір тармақ көп жайды aңғартады. Фoрмасын, жaнрлық түрін, тіпті тiлiн былай қойып, кейбір шумaқтаpдың ырғағына, iшкі ойнақы үніне, oй oралымына құлақ сaлсақ, бұрынғы қазақ поэзиясынан жер мен көктей айырмашылықтaрын көреміз. Coл aйырмашылықты өз уақытында дәл аңғарған, ұлы aқынды пoэзия әлеміндегі жaңашыл aқын, пoэзия реформаторы деп санаймыз. T.Әлімқұлoвтың «Жұмбақ жан» атты eңбегінде: «Aбайдың aлдындa Aбай құлaп түcерлiк мәдeниетті iрі aқын жоқ-ты. Cахара шындығы ocындай болғaндықтан, aқын Абай, жаңaшыл Абай өзінің oзық эстетикасын, тәуелсіз төл ұғымын «Бірi жамау, бiрі құрау» өлеңдерді сынаудан бастайды да, «Әттeген-ай, cөз таныр кiсі болca» дeп, бapмақ шайнаумен бітеді», - дeп айтқан Абайдың эстетикасы туралы пікірі көп нәрсені аңғартады [1, 39 б.]. Абайдың әдебиет, көркемөнер туралы эстетикалық талғамы биік. Ол қазақ әдебиетінде тұңғыш рет ақынның, әншінің, сөз өнерінің халық алдындағы борышы, әдебиет пен өнердің мәні, мақсаты туралы сөз қозғап, ой тастады. Әдебиет пен өнердің халықтық сипатын көтерді. Абайдың биік эстетикалық танымын білдіретін «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» атты өлеңі туралы М.Әуезов былай деген: «Eң aлғашқы cөздeрде өлeңге көркемдіктiң шapтын қoйып, эстетикалық жаңa норма жaриялайды. Адам баласы aйтып кeлген cөздің асылы – поэзия екенін биік бағалаумен бірге, оны төмендететін олқылықтарды да алдымен айтады» [2, 129 б.]. «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы»[3, 125 б.]. Абай өлеңді бәрінен де жоғары бағалап, оны сөздің патшасына балайды. Ердің данасы ғана сөзді қиыннан қиыстырып тудыратынын айтады. Өлеңнің тілге жеңіл, жүрекке жылы тиюі мен айналасының жұп-жұмыр болуын қадағалайды[4]. «Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы? –деп халыққа үлкен сауал тастап, шарт қояды. Абай өзінің халқына жақын тартып, жақсы өлеңді қазақтың қай баласы 239 келістіріп шығаратынын сұрайды. Ол ақындардан өлеңнің іші алтын, сырты күміс болуын қадағалап, поэзияның шын шабыттан, шын тебіреністен тууын талап етеді. Ішкі мазмұны терең, ал сыртқы пішіні де келісті өлең ғана нағыз өлең екенін ескертеді[4]. «Абайдың өмір тарихына, арманына, өскен ортасына жете зер салмай, шындық шешілмейді» деп білген ғалым Aбайдың ақындық әлемінің күрделі болмысына қазақ қоғамы тарихи шындығының күретамырынан ажырағысыз ұлттық тәлім-тәрбие, рухани нәр алған қайнар, әлеуметшілдік қайраткерлігі, ақындық айналасы тұрғысынан үңіледі. Әр сөзге терең жүк артқан, тарамдала түсер сан қатпарлы ой сілемдерін дарытқан зерттеуші «Aбай өмірі – ғажап өмір. Бeсікте әнмен әлдиленген ол көшпелі елде, әртүрлі рулардың салтында әсершіл болып өседі. «Махаббат пен ғадауатқа» eрте қaнығады» дeй келіп, ақындық мектебінің тағылымына орай «Абайдың маңындағылар Лев Толстоймен хат жaзысaды» дeген өрелі пiкір бiлдіреді. Зерттеуші Абай iзбасары ақын Шәкәрім Құдaйбердіұлы eсімін aтамаса да мәтіндік астармен әдеби-тaрихи шындықты жеткізеді. Сол арқылы Aбайдың ақындық айналасын жан-жақты зерттеу қажеттігіне проблемалық назар аудартады [1, 39 б.]. Т.Әлімқұлов Aбай құбылысының пaйда бoлуының тарихи алғышарттарын зерделеп, Батыс-Шығыс классикалық әдебиетін көркемдік таным, эстетикалық талғаммен шығармашылығында тоғыстырғанын жанжақты талдайды. Мұндайөзекті мәселелерді байыпты саралаған ғалымның ақын шығармашылығын, сыршыл лирикасын талдаудағы теориялық түйіндері зерделі эстетикалық сипатымен ерекшеленеді. «Эстeтикa дегеніміз – әлeуметтік, қoғамдық oй-өрісінен, филосoфиядан, социoлoгиядан, мoральдi-этикaлық қaғидалармен құнaрланған әсeмдік ілім. Бұл iлiм көркeм творчествoның тарaуларын тaлдап, тaбиғатын жетe тaнуға қызмeт етeді. Өрiсті, үлгiлі, oзық әдебиетттерде әлдeқашан құнaрлы да қaжетті санaға айнaлған эстeтика – қaзaқтың бeргі замaнындағы жaзба әдeбиетімізде Aбайдан туындаса, бұндa тaрихи сыр жaтады, дәуірдің ділгірлігі жaтады» - деп клаccикалық сипaттағы лирикасының эстетикалық әлeмін сaралайды [1, 46 б.]. Абай Құнанбайұлы поэзиясының реалистік қуатын «нaғыз пeнде өлeрде өсиeтін, шын суреткeр өнeрде шынын aйтады. Aбай oсының екeуіне де тeлқабыс» екeнін түйіп, клаccикалық сипaтын aйқындайды. Oның халықтық негізінің әлeуметтік рухтағы ұлттық сипатын негіздеп «Aқын неғұрлым ұлттық бoлған сaйын сoл ғұpлым ұлттық бeлгілерге жиі бaрмақ. Oсы жaғынан кeлгeнде, Aбай – нaғыз ұлттық aқын. Oл поэзиялық деректің баршасын дерлік ұлт өмірінен алады.Әбдeн тaңдап, ірiктеп, жұтындыpып алaды. Жәнeoған өзi құл болмай, әмсе биiктен қaрaйды» дeгeн кемeл ойлар түйеді [4]. Көpкемдік дaмудың тарихи сaбақтастығына жiтi үңіліп «Қaзақтың жaзба әдебиеті Aбайдан басталады дeген тұжырым – тым ұшқары тұжырым. Жазбаәдебиетбірадамнанбасталса, оладамқалай классик бола қалады?! Дүниежүзіндеондайтәжірибежоқ. 240 Қазақтіліндежарықкөргенежелгідүниеліктердібылайқойғанда, Абайдыңөзішенегенкітабиақындартобынқайдақоямыз. Сыншылкөзқарас, қатаңтолғамарқылыкөтерілген Абай тақыржерденөспегеншығар. Арқалықтарландардытақырыптантысқарықалдырып, күнгейдіңкөптегенкітабиақыныналсаңыз, жазба әдебиеттің тоғыз тарау жолдары сайрап жатады. Абайдың бесіктегі кезінде дүние салған батыстық Махамбеттің даңғыл жолы тіптен даусыз. Оның өлеңдерінің кейін жариялануы Абай шығар маларының кейін басылуы сияқты әдебиеттің төлтарихына нұсқан келтіре алмайды. Бұлай болса, Абайдың тарихи орнын шендессіз шегерудің, жеке жіктеудің орны жоқ. Әңгіме Абайдың өзінен бұрынғылардан, өзтұстaстарынан ерeкше биіктігінде һәм қaтпарлығында болуға керек» - деп. әдебиет тaрихын тұтастықта әрі кeшенді зерттеудің ділгiрлігін өткiр көтеруі айрықша назар аудартады [4]. Шын мәнінде, Aбай қазақ әдебиетінің негізін салды дегенде, әдеби дамудағы тарихи сaбақтастық, яғни көркемдік дамудың дәстүр ұласуына тән табиғаты басты назарда болуы керек. Демек, ғалым пікірі Абай қазақтың жаңа сипаттағы жаңа жазба әдебиетінің негізін қалады деген пікір айтқан М.Әуезов пікірімен үндес болып табылады. Тәкен Әлiмқұлов«Aбай» атты мoнографиясында қaзақ пoэзиясындағы орны бөлек тұлға – Абайдың жаңашыл ізденістерін, aқынның шығармашылық тұлғaсының дарaлануындағы дәстүр мeн жaңашылдықтың сaбақтастығын ғылыми-тeориялық аcпектіде талда йды. Ocы ғылыми бaсылымда пoэзияны, сөз өнeрін қазiргі күн дeңгейінде түсіну тұрғысынан Абайдың ақындық тұлғасы, оның ерекшелігі ашылады. Aвтор Абай шығaрмаларын жүйелі түрде талдай келіп, ақынның ұлттық көркeмдік дәстүрлермен тығыз байланысын, әрі оның жаңашылдығын, әлем әдебиеті жетістіктерін жете игеруін терең түйіндейді [4]. Ғалымның көп жылдар бойғы ізденістеріне негізделген бұл еңбек Абай шығармашылығына байланысты көптеген маңызды мәселелерді қамтып, ғылыми көзқарастар деңгейінде зерделеуімен ерекшеленеді. Т.Әлімқұлов Абайдың лирикалық поэзиясының ерекшеліктеріне көркемдік-эстетикалық ойдың айрықша өткірлігін, қуатты, күйлі сымбатты құйылатынын, сезімнің барынша нәзіктігін, оттылығын жатқызады. Сондайақ Абай поэзиясының лирикалық кейіпкерінің болмысына, тұлға-тұрпатына, ішкі жан дүниесіне, толғаныс-тебіреністеріне, күйініш-сүйініштеріне зер салып, «сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап беретіні» [1] жөнінде ой өрбітеді. Т.Әлімқұлов Абайдың әдеби мысал жанрын өрелілікпен өркендеткеніне көркемдік шарттылықты шебер ұйымдастыруына, тұспалдап айту тәсіліне, белгілі бір сюжетті, алуан-алуан тұспал-бейнелерді, алыстан орағытып, қиюластырып жеткізу, сөйтіп ғибратты ойлар ұсынғанына, қоғам өмірі, адам баласының ішкі-дүниесін қалтқысыз ашып көрсеткеніне білімбілігін жұмсайды. Нағыз поэзияның жаны – нәзіктік, құштарлық, сезімталдық, ынтықтық, ұшқыр қиял және адамзат тарихына екшелген, 241 қорытындыланған, жинақталған көркемдік тәжірибелерді асқан ұсталықпен меңгеру, «шабыттың қуатымен тебіреніп еркін сөйлеу, жан-тәнімен сезінген жүрекжарды ой толғамын ортаға салу». Ол жалпы халықтық сөйлеу тілін, байырғы ақын-жыраулар тілін, ұлтының ақындық өнерінің асылдарын бойына жинап, көкірегіне тоқып, қазақ өлеңінің жадағай қыстырма сөздерден, қайталаулардан жауһардай мөлдіретіп, гауһардай құлпыртып, қазақ әдеби тілінің атасы болды. Әр сөздің өмірбаянын жаңалықты мағыналармен толықтырып жетілдірді. Сондай-ақ қазақ өлеңінің ұйқастық, ырғақтық, буындық, бунақтық, тармақтық, шумақтық, интонациялық кестесін бұрын-соңды болмаған өзгерістермен кемелдендіреді[5]. Міне, осы жайттар Т.Әлімқұлов монографиясында нақтылы түрде сөз болады. Автор қара сөздердің жанрлық табиғатына ой жіберіп, кейде шешен сөзге, кейде әңгіме-сұхбатқа, бірде діни трактатқа немесе Мұхтар Әуезов пікіріне сүйеніп, сыншылдық, ойшылдық сыр сипаты басым өсиет-толғауға жатқызады. Тұжырымдар мен ұсыныс Абайдың жүрегіне жол іздеген әркім өзінше көпір салады. Осы мақсатқа орайлас, зиялы оқымысты Тәкен Әлімқұлов Ұлы ақынның шығармашылығын зерттеу мен зерделеу ісіне айрықша құлшыныс танытқан. Т. Әлімқұлов Ұлы Абайдың ақындық даналығы мен даралығын сонау 1950 жылдардан бері қажырлылықпен шұғылданып, зерттеген-ді. Т.Әлімқұловтың «Абай» атты монографиясы мен «Жұмбақ жан» зерттеу еңбегі –ойлы, мағыналы қорытындылармен, сөз сұлулығы жайлы әсем талдаулармен ерекшеленетін абайтану ілімі тарихындағы елеулі еңбек. Т.Әлімқұловтың абайтану саласындағы тегеурінді де тағылымды еңбектері – бүгінгі және болашақ зерттеушілерге баянды бағдар нұсқайтын асыл рухани азық. Оның мәні мен маңызы мезгіл өткен сайын салмақтана, саралана береді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1978. – 132 б. 2. Әуезов М. 20 томдық шығ.жин. – Алматы: Жазушы, 1985. – 18 т. 448 б. 3. Aбaй. Өлeң – cөздің пaтшacы. Xaлықaрaлық Aбaй клубы. Жидeбaй, 2006. – 650 б. 4. Әлімқұлов Т. Абай. Монографиялық зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Санат, 1974. – 320 б. 5. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі (Монография). – Алматы, «Санат», 1995. – 208 бет. Құнанбай қажы мен Абай арасындағы ел билеу идеяларының сабақтастығы Карелова Аружан Абай атындағы ҚазҰПУ, саясаттану мамандығының 242 1 курс студенті Жетекшісі: PhD, аға оқытушы Куанышбаева Ж.Ж Аннотация Мақалада Құнанбай мен Абайдың ел билеу ерекшеліктері көрсетілген. Абайдың асыл қазыналары, оның халықтық идеясы, демократизмі, халықты шексіз сүюшілігі, халық рөлін жоғары бағалап, оның тарихтағы орнын биік шыңға көтеруі, халықтар достығын жоғары балауы бүгін де бағалы.Егеменді елдің тәуелсіздігі мен теңдігін нығайтып, ұштастырып жатқан бүгінгі ұрпаққа Құнанбай мен Абай несімен құнды? Ең алдымен, ділмәр даралығымен, ерекше даналығымен. Даралық — тұлғалық, ал даналық – азаматтық болмысы мен белсенділіктерінде, тәжірибелі танымның тапқырлығыда. Тірек сөздер: Құнанбай, Абай, билік, идея, басқару. Қазақта Абайдан өткен ұлы да, Абайдан өткен ғұлама да, Абайдан өткен дана да, одан өткен ғалым да, ақын да жоқ. Ойшыл Абай екі ғасыр бойы адамзаттың бірнеше ұрпағын ойының тереңдігімен және айқын тілімен тамсандырып келеді. Оның терең ойыларын өмірімізге бір кірпіштен қаланып жатса тіптен құба-құп. Ол үйреткен тағлым мен ол көксеген мұраттарды шын қастерлей білуміз керек. Бүгінде Абай туындылары қазақстандықтарды Отанына қызмет етуге шабыттандырады, олардың білімге, ғылымға ұмтылысын, ұлттың мәдениет арқылы дамуын қолдауда. Әке мен баланың арақатынасы мәңгілік мәселе. Мұхтар Омарханұлы Әуезов «Абай жолы» романында қос дара тұлға – Құнанбай мен Абайдың қарым-қатынасын шырқау биікке, шын мәнінде әлемдік деңгейге көтерді. Әке мен баланың арасындағы диалог әйгілі романды оқығандарға жақсы таныс болуы керек. Бала бойындағы жақсылы-жаманды қасиеттерін байқаса, қазақ оны ең бірінші әке мен ата тәрбиесінен көреді, тегіне тартқан дейді. "Әкесі сондай адам еді, атасы жақсы адам, көргенді бала" деп ер адам тәрбиесін ауызға алады. Өйткені әкесінің баласына қалдырған ең үлкен мұрасы – оның жақсы тәрбиесі. Ал әке мектебінен өткен бала сол мұраға қиянат жасамауға тырысқан. Баласы 14-15 жасқа келгенде атқа мінгізіп, алыстағы аузы дуалы ақсақал қарттарға сәлем беріп кел деп жіберетін дәстүрдің ұмыт қалғаны өкінішті. Біріншіден, баланы сынға салып, екіншіден, көпті көрген көнекөз, көкірегі қазыналы қарттардың әңгімесіне қанығудың берері мол еді. Абайтанушы Омар Жәлел дәстүрлі тәрбиеде бала анасынан мейірімділік пен даналықты сіңірсе, әкесінен өжеттік, батылдық сияқты қасиеттерді бойына сіңіріп өскен дейді. – "Әке – асқар тау, ана – баурайындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ" деген бір ауыз сөзге бүкіл тәрбиенің бастауын қазақ атамыз сыйғыза білген. Асқар таудай әкесін пана тұтқан бала қорқақ болмайды. Ал ана атты бұлақтың мейіріміне қанып өскен ұрпақ өзгеге де мейіріммен қарайды. 243 Құнанбай да Абайды тәрбилеуде оған бірнеше мін тағады. «Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Соны тыңда! Ең әуелі, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйрілмейді. Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің! – деді. – Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі дұрыс деп айтам. Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрі, жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын. Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған. Бір қора қойды жалғыз қойшы «ай» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып «шөк» десең, аңырап барып қана бұрылады. Ал, қазіргі ел бұрынғы көрбалалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсек, жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады... Жанашыры бар, жақсылық пайдасы бар ғана кісі бағады... Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы – білім-өнер. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма? Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас...– деді». [1] Құнанбай билік айтқанда мынау би, мынау жуан, мынау аталы деп, олардың ажарына мансап - дәрежесіне қарамайды, тек істің ағына қарайды. Сондықтан, ел Құнанбайды әділ мырза деп атандырады. Құнанбайды қашан қажыға барғанша халық «Мырза» деп атаған. Оның екі түрлі жайты болды дейді ел: Ол басында бай болған жоқ, малы аз болған. Бірақ шын мұқтаж адамнан мал аяп көрген жоқ. Тай-жабағысымен әкесінен он екі жылқы енші алған, солардың мінуге жарайтындарының бәрін аты жоқ кедейлерге май ғып беретін болған. Тамағы жоқтарға асынан бөлгізіп беріп, жалаңаш адамдарға екі киімнің бірін беретін болған,- дейді. Екінші мырзалығы: «Дауласып келген адамдарға адал билігін айтып, ақылсұрағандардан таза кеңесін аямайды екен. Құнанбай туралы соңғы кезде көбірек мағлұмат берген Шәкәрім Құдайбердиевтің ұлы Ахат Шәкәрімұлы, 1900-1986жылдары өмір сүрген. Ол кісінің жазуынша: «Құнанбай діншіл адам болған. Пара алуды, пара беруді, өтірік айтып ұрлық қылуды, адамға табынуды жаны түршігіп жек көрген. Ол тек құдай мен көпке бағынуды лайық деп санаған», - деп айта келіп, «Өскенбайды іздеп келген адамдардың дауларын Құнанбай тыңдап, әділ билік айтады, оған екі жағы да риза болып қайтады екен» 3- деп жазады. «Діншіл адам болған. Пара алуды, пара беруді, адамға табынуды 244 жаны түршігіп жек көрген». «Әділ билік айтқан...». «Сауатты болған...». Міне, Ахат Шәкәрімұлының Құнанбай туралы жазуы. [2] Құнанбайдың уәдеге берік, ұстамдылығы, қайратты, жігерлілігін, сабырлы, шешен, болжампаздығын ел аңыз етеді. Міне, жастайынан балуан, найзагер болған, қатал да әділдігімен ерекшеленген Құнанбай Өскенбайдың тәрбиесімен ел билігіне араласып, әке мұрасы, ата тізгінін ұстайды. 20-25 жастағы Құнанбайдың Тобықты елі қоныстаған Шыңғыс тауының іші-сыртын қалай қорғап-қорғаштап жанұшырғанын архив деректері, М.Әуезов жазбалары, абайтанушы ғалымдардың еңбектері айғақтайды. Жастайынан әкесінің жанында жүріп ел билеу ісіне араласып жөнжосық көріп қалған Құнанбай билік жұмысын тез игеріп ілгері алып кетеді. Оның ел билеу әдістері әкесі Өскенбайдан ерекшелеу болады. Кейбір мінез, билік кесімдері әкесінен асып түседі. Қайсар, қатал мінезді Құнанбай әрдайым алған бетінен қайтпайтын, алысқанын алып жықпай қоймайтын, жер дауы, жесір дауы, күн дауы және сондай ел арасындағы дау-жанжалдарға билік айтарда бұлтармай, жалтақтамай билікті кесе-кесе батыл айтатын адуынды да қатал би болады. Ел билеуі 1831 жылы әкесінің орнына КүшікТобықты болысының старшындығына сайланудан басталады. Осыдан 1856 жылға дейін билік тізгінін қолынан шығармаған. Абайтану тарихындағы ұлы ақын өмір жолы, қоғамдық қызметі туралы көптеген зерттеулер болғанымен де, кейінгі жылдары жаңадан архивтік деректердің табылуы осы тақырыпқа тағы бір оралуға себеп болды. Негізгі мақсат ақынның қоғамдық жұмыстарының Құнанбайдандың ел басқаруынан ерекшеліктерін ашып көрсету болып табылады. Ақын ұрпақтарының естеліктерінде айтылып, күні кешеге дейін ғылыми дәлелі болмай келген Абайдың 1893 жылдары да болыс болып сайлануы мақалада кең қарастырылған. Алғаш 1866 жылы ағасы Құдайберді қайтыс болған соң болыстық жұмысты атқаруды бастаған Абайдың ұзақ жылдар бойы осы қызметті абыроймен атқарумен қатар, ел басқару жолындағы жетістіктер мен көрген қиындықтары да бар. М.Әуезов жазбаларынан: «Сонымен қажыға барып, қажыдан қайтып келген соң, 8-9 жыл өмірін ылғи дін жолындағы құлшылықпен өткізген. Бұл жылдардағы өмірі өзінің жаратылысында бойна біткен қаттылық, беріктігінің белгісімен ерекше күйде өткен. Мекеден келген соң «дүние сөзін сөйлемеймін» деп, ешбір жанмен тіл қатпай қойып, оңаша үйде шымылдықтың ішінде жалғыз отырып, құдайға құлшылық қылуда болған... Осымен Құнанбай 1886 жылы 82 жасында қайтыс болған», - деп жазады. [3] Абайдай кемеңгер тұлғаның әкесі Құнанбай Өскенбайұлының ұлттық руханиятымыздан, тарихымыздан алатын орны ерекше. Әділдік пен ақиқат негізгі ұстанымы болған Абайдың туған халқының жағымсыз, кереғар кейбір мінездерін, ұнамсыз қылықтарын тек әдеби мұрасы, өлең әлемі, ақыл-ойымен ғана емес, ел басқару арқылы түзу жолға салуды мақсат тұтқандығы айқын. 245 Абайдың болыс болғандығы туралы деректер жетерлік. Бұрынырақта қазақ сахарасында дала заңы үстемдік құрды. Мысалы, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Тәуке ханның «Жеті жарғысы» деген қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық заң ережелерін білеміз. Сол секілді 1885 жылдары Қарамола съезінде Абай қазақ елінің әдет-салтын жете зерттей отырып, заң ережелерін жасауға белсене қатысады. Абай съезде төбе би сайланып, оған заң ережесін жасау тапсырылған болатын. Аталған заң ереже 1886 жылы генерал-губернатордың бұйрығымен Қазан қаласында басылып шығады. Кіріспе бөлімінде: «Семипалат облысының бес дуанының барша халқының сайланмыш адамдарының 1885 жылында май айында Шар бойында Қарамола съезінде жасалмыш ережелер», – деп жазылған. 74 баптан тұратын Ережені талқылап, қол қойып, бекіткендердің ішінде Семей облысынан Ибраһим Құнанбаевта бар. [4] Коңыр Көкшедегі болыстық кезеңі Абай өмір жолында ерекше орын қалдырғаны айқын. Ел басқару ісінің ауыртпашылығы пен әурешілікті көп көреді. Тек Қоңыр - Көкше болыстығының ішіндегі ғана емес жалпы ел арасындағы сан алуан оқиғалар Абайға үлкен әсерін тигізеді. Елінің әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатын, мал және егін шаруашылығы жайын, тұрмыс-тіршілігін үнемі назарына алып отырды. Өлеңдері мен қара сөздеріндегі халық тұрмысының мән-шайына баруда осы ел тіршілігімен біте қайнасуында жатқандықтан да болар. Абайдың болыс управителі ретінде қол қойып жіберіп отыратын құжаттарының бірі де болыстықтың жай-күйін баяндайтын статистикалық мәліметтер еді. Осы статистикалық есептің өзінен Абай басқарған болыстықтың жай күйін терең аңғаруға болады. «1876 жылдың аяғында болыста 4163 еркек, 3393 әйел болды. Қыстайтын жерлер саны – 1004, оның 469 –ы тастан, кірпіштен қаланған қыстауларда, 535-і киіз үйде қыстайды. Болыста 900 түйе, 4500 жылқы, 1350 ірі қара мал, 30150 қой-ешкі болды. 19 шаңырақ егін шаруашылығымен шұғылданды. Суару жүйесі Мұқыр, тақыр өзендеріне салынды, бір су диірмен болды»,- дегінген. [5] Жалпы сайлау арқылы емес, арнайы бұйрықпен тағайындалған Абайдың қызметіне Семей әскери-губернаторы жоғары баға берген. Өзге сайланған болыстарға берілмейтін еңбекақының тек Абайға берілуінің де, қызметін жақсы атқарған адамдар қатарында наградталу себебі де осында жатыр. Яғни болыстардың ішінде Абай ғана 300 сом еңбек ақы алып отырған. Бұрын сотты болмағаны, награда алмағаны ескеріле отыра, Абай 1876 жылы 25 қазанда болыстық міндетін мінсіз атқарып, тапсырылған жұмыстарды мерзімімен тиянақты орындап отырғандығы үшін генерал Казнаковтың қол қоюмен №2314 куәлік беріліп, 3 разрядты шапанмен (кафтан) наградталады. Абайдың 1876-1878 жылдар аралығында болыс болған кезіндегі қол қойған келесі бір бізге жеткен архив деректерінің бірі осы 1876 жылы 6 желтоқсанда өзге де болыстармен бірге Қоңыр-Көкше елінің басшысы ретінде қол қойған үндеу еді. Орыс-түрік соғысына байланысты қазақ елін 246 патша үкіметіне қаржылай көмек беруге, моральдық жағынан қолдау көрсетуге Семей уезі болыстары Үндеу жазады. Міне бізге сақталып жеткен Абай қол қойған құжаттардың бірі осы еді. Абайдың туған халқы үшін жанталасып еңбек етуі өз елінің басқа мақсат көздеген жекелеген адамдарына жақпай да жатады. Әділдік пен адалдықты темірқазық етіп ұстанып, өмірлік қағидасына айналдырған Абайдың ел басқарудағы ісіне жаптым жала, жақтым күйе дейтіндей жағдайлар да осы жылдары белең алады. Мұхтар Әуезов: «Абайдың тағы бір жетістігі, оның мұсылманша оқуы еді. Ел басқарған кісілердің көпшілігі Құнанбай секілді оқымаған кісілер болғанда, Абай олардың қасында өзін молдадай көрген[6]» - дейді Абай туралы өзінің ғылыми өмірбаянында. М.Әуезовтің жазуынша Құнанбай оқымаған, дінді берік ұстаған діншіл, өз замандастарынан оқ бойы озық тұрған ақылды да, зерек, шешен, зорлықшыл, шынжыр балақ – шұбар төс дейтіндей дала феодалы. Абайдың қоғамдық-саяси көзқарасы философиясына ықпал етеді. Бірақ оның философиядағы кейбір қайшылықтары қоғамдық-саяси көзқарасын өзгерте алмайды. Абай сөзсіз демократиялық көзқараста болды. Құнанбайдың сұлтандығы реакцияшылдық-кертартпашылдық үш түрлі қырыс бетін ұстаған: Ең алдымен, Құнанбайдың сұлтандығы әлі мүлдем басы ноқтаға кірмеген бұқара халықты патша өкіметіне қайрусыз құл етіп бағындырудың шоқпары болды. Екіншіден, Құнанбай өзінің сұлтандығын «қарадан шыққан хан» есебінде асыра бағалады. Құнанбай күні батқан хандық өкіметін орта ғасырлық билеу «тәртібін» — диспотизмін қолына ту қылып ұстады. Әмірінен бас тартқан бұқараны, феодализмге наразылық көрсеткен халықты варварлық әдіспен өлтіру жазасын қолданды. Үшіншіден, Құнанбай ислам дінін феодализмнің серігі, күзетшісі деп білді. Феодалдық үстемдікті – ислам діні арқылы бекітуге күш салды. Қазақ ішіне мұсылмандықты күшпен таратты. Намаз оқуды, ораза тұтуды, зекет беруді, хажыға баруды, құдайға құдайшылық қылып иман келтіруді, шариғат «догмасына» шексіз сенуді мұсылмандықтың басты шарты етіп қойды. Әдетғұрып, ескі заңнан ауа жайылғандарды қолмен жазалады, дүре соқтырды. Сөйтіп, патриархалдық-феодалдық, оның күзетшісі – хандық, сұлтандық өкіметті – диспотизммен, клерикалдық –софылық дүмшелікпен ұштастырып, шегіне алып барды, — феодализм үстемдігін нығайтты. Абайдың өскелең ой-пікірлері қожа-молда, софылардың бұл көзқарастарына қарама-қарсы болды. Жоқ дүние үшін әрекет қылуға Абай бармады. Дүниедегі барлық іс тек тәңірінің сызуымен болады дегенді қабылдамады. Сондықтан Абай социологияда теңсіздікті көрді. құлдыққа қарсы болды, әдебиетте сын мәселесін қолдады, эстетикада көркемдікті адам өзі жасайтынын, өзінің ақындығымен, өлең жырымен, қоғам кемшілігін сынауымен дәлелдеді. Мұның барлығы – әрине, Абайдың қоғамдық-саяси көзқарастарын толықтыратын жағы. 247 Абай ел басқару ісіне 20-21 жасынан бастап-ақ қатысса керек. Әкесі Құнанбай медреседегі оқуын аяқтатпай, 14-15 жасар Абайды елге қайтарып алып, ел басқару жұмысына баулығанда, осы мақсатты көздегені анық. Әке тәрбиесінде 4-5 жыл жүрген Абай сол 20-21 жас шамасында-ақ КүшікТобықты еліне болыс болған. Одан кейін ақын ел арасында жүріп әлеуметтік, саяси мәселелерді шешуде әбден шыңдалады. Қырықтан асқан шағында Еуропа мен Шығыс мәдениетін жан-жақты зерделеп, жіті танысқан Абай көзі ашық, көкірегі ояу халық қамын ойлайтын тұлғаға айналды. Қазақты ағарту жолында тынбай еңбек еткен хәкімнің дара жолы бүгінгі жас ұрпаққа үлгі. Алты алашқа, тіпті адамзат баласына парасат биігінен үн қатып, ақыл айтқан Абайдың әрбір ісі – қай заманда да маңызын жоймақ емес. Оның өлеңі ұлтымыз үшін қандай касиетті болса, қоғамдағы қызметі де сондай деңгейде насихатталуы заңдылық. Ендеше, «Мыңмен жалғыз алысқан» сөз зергерінің сан қатпарлы ғұмырын ақылға салып, таразылап, болашаққа ұрпаққа таза күйінде жеткізу – біздің айнымас борышымыз. Пайдаланған әдебиеттер: 1. (Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Үшінші том, 406-407 б. Алматы, Жазушы баспасы 1979). 2. Ахат Шәкәрімұлы: ҚҰНАНБАЙ ТУРАЛЫ https://abaialemi.kz/kz/post/view?id=918 3. 2. Жандос Әубәкір, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Abai.kzм 4. 3. Бейсенбай Мұздыбай. «Абай және оның заманы» (Абай ізімен): Әдеби-сын мақалалар мен жаңа деректер. – Алматы: Жазушы, 1988.136 бет 5. 4. АБАЙ. Энциклопедия. – Алматы: «Атамұра» баспасы. 1995.– 720 бет. 6. 5. М.Әуезов. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. Алматы, "Санат"1997ж. Абай философиясының заманауи көкжиектері Нысанбаева Жулдызай Ордабаевна Алматы, Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті «Бизнес және құқық» жоғары мектебі, Есеп және Аудит мамандығы, 2 курс студенті Ғылыми жетекші: Сырбаев Е.Ө. Қазақстан тарихы және Қазақстан халықтарының мәдениеті кафедрасының аға оқытушысы Аннотация Бұл мақалада ұлы гуманист Абай Құнанбаевтың адамгершілік тәрбиесі мәселесіне философиялық-педагогикалық көзқарастары қарастырылды. Әр адамның өміріндегі адамгершілік қағидалары мен құндылықтарды 248 қалыптастырудың іргелі әмбебап проблемаларына ерекше назар аударылды. Сондай-ақ, ғылыми зерттеу негізінде Абай шығармаларындағы адамгершілік нормалары, оның ішіндегі, жастар бойында патриотизм мен еңбекке баулуды тәрбиелеудің маңыздылығы аталып өтті. Өлеңдері мен қара сөздерінен нақты мысалдар көрсетіліп, мақаланы жазу барысында сараптама, талдау, логика, баяндау мен салыстыру сияқты әдіс-тәселдер қолданылды. Кілт сөздер: философия, педагогика, еңбекқорлық, мораль, адамгершілік, тәрбие, жастар Кіріспе. Әр халықтың рухани және моральдық тірегі бар. Қазақ халқының санасындағы осындай іргелі тіректердің бірі – көрнекті ағартушы Абай Құнанбаевтың шығармашылық мұрасы. Оның туындыларында халық шығармашылығының дәстүрлері мен қоғам мәселелерін түсіну барынша ашық бейнеленген. Абай – тарихтағы ұлы гуманистердің бірі. Адамдардың санасы мен сезімдеріне әсер ету, поэтикалық сөздер арқылы қоғамды жаңарту, адамның қадір-қасиетін терең құрметтеу – Абайдың гуманистік көзқарасына тән. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін, – деп Абай өз шығармашылығына анықтама берген [1]. Ия, ұлы ойшыл, ақын, ағартушы-демократ өз заманының қаншама қиындықтарына қарамастан, дәл жастарға – өз халқының болашағына және оның жарқын болатындығына зор сеніммен қараған, өзінің отыз жетінші қара сөзінде «Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың, қатты қыстың артынан көгі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?» дейді. Ал тоғызыншы қара сөзін «Тегінде ойлаймын: бұ да жақсы, өлер кезде «әттегене-ай, сондай-сондай қызықтарым қалды-ау!» деп қайғылы болмай, алдыңғы тілеу болмаса, артқа алаң болмай өлуге» деген оймен аяқтайды [1]. Негізгі бөлім. Егер өткен ғасырда қалыптасқан Абайдың педагогикалық көзқарастарына жүгінетін болсақ, онда педагогикалық теория мен практиканың негізгі жалпыадамзаттық проблемалары көрсетілген. Әсіресе, ғұлама ақын білімнің адам үшін қаншалықты маңызды қажеттілік екенін үнемі алға тартқаны белгілі. Абай арнайы философиялық және педагогикалық еңбектер жазбаса да, жастар тәлімгерінің барлық еңбектері дерлік еңбек халқының мүдделеріне, рухани мұраттары мен өсиеттеріне сүйенген моральдық-этикалық насихаттарға, қазақтың ұлттық зиялыларының – ақындар мен композиторлардың еңбектеріне, Шығыс және Батыс халықтарының қоғамдық ой жетістіктеріне негізделе жүйеленген. Абайдың адамгершілік қағидалары мен құндылықтардың қалыптасуы шынайы өмір процесінде моральдық «маңдайға жазылған» діни ілімге қарама-қайшы келуі туралы ойлары бүгінгі таңда өзекті болып отыр. 249 Абайдың пікірінше, адам қандай да бір дайын жеке қасиеттермен дүниеге келмейді. Ізгіліктің барлық ұғымдары, мінез-құлықтың барлық қағидалары оның өмір сүруі мен атқарған әрекеттері нәтижесінде қалыптасады. Ол жастарды өз жолын табуға шақырады: Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң, арқалан. Сен де - бір кірпіш, дүниеге Кетігін тап та, бар қалан! [2]. Абай әр түрлі әлеуметтік жағдайларына қарамастан, адамдардың өзара тең екендігін айтады. Абай адамдардың осы туа біткен биологиялық теңдігі туралы отыз төртінші қара сөзінде былай деп жазады: «...дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің – бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарда сұралуың – бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне қаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың – бәрі бірдей екен» [2]. Адамдар тең болғандықтан, өз ерік-жігерің, күшіңді басқаларға таңуға тырысудың қажеті жоқ, өйткені олардың басқалардан еш артықшылығы жоқ. Керісінше, адамдар, халық бір-бірін өзара құрметтеу, бір-бірін сүю, татутәтті өмір сүруді ұғынып, араздық пен бір-біріне қызғаныш дегенді білдірмеуі керек. Осылайша, басқа ойшылдар сияқты Абай дүниетанымының орталығында, ойшылдың көзқарасымен биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және педагогикалық тұрғыдан өте жан-жақты деп саналатын адам бар. Яғни, Абай эстетикалық, этикалық адам келбетін, оның білімі мен тәрбиесін, сезімдері мен ақыл-ойын, идеалдары мен өмірлік мақсаттарын сипаттайды. Бұдан әрі Абай адамдар өзара туа біткен теңдікке ие болғанымен, рухани жағынан тең емес деп мәлімдейді: біреулері азғын, қатыгез, ақымақ, айлакер, ал басқалары, керісінше, адамгершілігі мол, парасатты, ақылды, қарапайым және т.б. Абай өзінің жоғары этикалық идеалын «Адам бол!» моральдық формуласымен білдірді: бұл арқылы, ең әуелі, ол жастарды шақырады. «Адам бол!» формуласының этикалық мәні өмірде адам қажеттілігі рөлінің жоғары бағалануында. Оның түсінігінде, адам ақыл мен адамгершілікті, еңбекқорлық пен білім, достық пен махаббатты бойында біріктіруі керек. Ол замандастарына күн мен айдың аспанның әшекейі; ормандар мен жидектер – бұл таулардың әшекейі, ал жердің әшекейі – адам екенін үнемі еске салып отыратын [3]. Жастарды тәрбиелеуде Абай отбасы тәрбиесінің маңыздылығына мән берген. Абайдың айтуы бойынша, ең алғашқы және басты тәрбиелеуші ұстаздар – ата-аналар. Абай надандық пен қараңғылыққа толы уақыт өтіп, оның орнына жастар салатын жарқын әлем келеді деп нық сенді. 250 Баланы тәрбиелеуші кім? Әрине, бұл ең алдымен, оны қоршаған адамдар. Абай оларды 3 топқа бөледі. Біріншіден, Абайдың пікірінше, баланың ата-анасы, ағайыны, әпкеқарындасы, яғни баланың отбасылық, туыстық ортасы. Екіншіден, бұл – мұғалімдер, тәрбиешілер, тәлімгерлер, яғни бала тәрбиесіне кәсіби жауапкершілікпен қарайтын ересектер. Үшіншіден, оның құрдастары, достары, жолдастары [4]. Бірақ Абай маңызды моральдық-этикалық тұжырым жасайды: осы категориялардың қайсысын балалар үшін ең құрметті, қайсысына көбірек сенеді, кімнің әсері ең күшті, маңызды. Абайдың айтуынша, сүйікті адам – балалардың бірінші және басты тәлімгері. Сондай-ақ, Абай өзінің қара сөздерінде қазақ балаларының мінездері ата-аналары мен тәлімгерлерінің дұрыс тәрбие бермеуінен, надан құрбықұрдастарының зиянды әсерінен бұзылатынын үнемі айтады. Абайдың түсіндірмесіндегі «Адам бол!» адамгершілік формуласы, сонымен қатар, бірнеше ережелерді қамтиды. Ағартушының пікірінше, адамның жетілуі үш негізгі қасиеттермен анықталады: ақыл, жүрек және ерік. Қоғам мен халықтың тірегі осы қасиеттерді толығымен игерген тұлғалар болуы керек. Нағыз патриот бола отырып, Абай өз халқының болашағын білімде, ағартуда, ғылым мен өнерді дамытуда, қажырлы және шығармашылық жұмыста көрді. Ол былай деп жазды: «Бұл ғадаләт, махаббат сезім кімде көбірек болса, ол кісі – ғалым, сол – ғақил. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп» [4]. Ойшыл өз халқын бір орында тұрмай, үнемі рухани байюға, жетілдіруге және дамуға шақырады. Абай «Сөздер кітабында» қазақ халқының ағартуы үшін әлемдік мәдениет пен ғылымның маңыздылығын атап көрсетеді. Қазіргі Қазақстанда, жаһандану контексінде, ұлы Абайдың өзіндік бейнені (имиджді), ұлттық және адами қадір-қасиетті сақтай отырып, барлық халықтардан жақсыны үйренуге, достар санын көбейтіп, бүкіл әлеммен достықты нығайтуға шақыруы аса өзекті тақырып саналады. Абай адамды жан мен ақылға ие, ажырамас тұлға ретінде таныды. Абай үшін адам – ғаламның орталығы. Руханият – бұл кітаптар мен халық даналығы, көркемдік және рухани тәжірибе арқылы бойға сіңірілетін, адамды анықтайтын бастау. Абайдың түсіндірмесіндегі білім адам мен қоғамды жетілдірудің құралы ретінде қарастырылады. Мәдениет әлемін игере отырып, адам белгілі бір идеялар мен идеалдарды, тілдер мен мінез-құлық нормаларын қабылдайды. Ұлы ақын, ойшыл, гуманист, қазақ халқының ішкі ойының өкілі Абай Құнанбаев үшін ең бастысы – адамгершілік, адам болмысының құндылығы, өмірден өз орнын табу. Абайдың кеңестері мен адамгершілік өсиеттеріне жүгіну біздің жеке рухани жетілуімізге және әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеуде көп көмектеседі. Бірқатар моральдық поэтикалық шығармаларында «Адам бол!» адамгершілік қағидасын насихаттау арқылы Абай жастар үшін достық пен жолдастықтың, некедегі махаббаттың, парыз 251 бен ар-ожданның, адами қатынастардың батылдығы мен сұлулығының және т.б. этикалық нормалары құрап берді. Осыған байланысты шығармалар «Жігіттер, ойын – арзан, күлкі – қымбат», «Интернатта оқып жүр» және тағы басқалар сияқты. Егер Абай кейбір өлеңдерінде адам болу үшін не істеу керектігін үйретсе, келесі бір өлеңдерінде адам болу үшін не істемеу керектігін айтады. Мысалы, «Бес нәрседен қашық бол», «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» және т.б. Адамдардың мінезін өзгертудегі тәрбиенің рөлін жоғары бағалай отырып, Абай тәрбие мен білім берудің адамгершілік мақсаттарын айқындайды. Абайдың пікірінше, білімнің ең жоғарғы мақсаты – баланы еңбекқор және патриот ету, ал оқытудың мақсаты – ғаламды танып білу, білім алу, мамандық алу. Тұжырымдар мен ұсыныстар. Абай адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралы деп халықтың еңбектері мен ағартушылық мәселелерін қарастырады. Оның адам өміріндегі еңбектің маңызы туралы айтылмаған туындылары жоқ. Абай еңбекті адамның өмірлік қажеттілігі және руханият негізі ретінде бағалайды. Еңбек адамы – ізгіліктің нағыз иесі. Ғылым-білімге келер болсақ, Абай оларды барлық рухани мәселелерді шешудің әмбебап құралы деп санайды, яғни жас адамды білімге деген құштарлыққа, ақыл-парасатқа тәрбиелеу. Абай этиканы ғылыми, ал ғылымды этикалық, моральдық тұрғыдан қарастыру қажеттілігін дәлелдеуге тырысты. Бұл идеалды арақатынастың бір тәсілі – Абайға байыпты және байсалдылық негізі «қанағат ету»-де көрінеді [5]. Абай үшін ұстамдылық – қажеттіліктердің бірі, әсіресе іс-әрекеттерде біртұтас моральдық категория, өсиет ретінде әрекет етеді. Әр нәрсенің және өлшемін білу де – үлкен еңбек. «Ойланбақ жақсы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, қияли болып та кеткені болады. Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, боғы шығады» [1]. Ал өлшемді аламға әрекет пен мінез-құлықтың моральдық реттеушісі – ар-ұждан көрсетуі керек. Саналы адам айналасындағылар алдындағы адамгершілік жауапкершілігін сезінеді, өйткені ар-ұждан – өз іс-әрекетін өзі бағалау. Уақытында өзін азғын әрекеттерден сақтап қалу үшін Абай өзінің ар-ұжданына үнемі есептер беріп отыруды ұсынды. Осылайша, Абай поэзиясы мен прозасында «Адам бол!» ең жоғары этикалық идеалының жалпы адамгершілік қағидалары қалыптасады. Біріншіден, бұл – ауыр жұмыс, екіншіден – білімге деген ұмтылыс, парасаттылық, үшіншіден – ұстамдылық, төртіншіден – саналылық және бесіншіден – өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тәрбиелеу, тәртіп [5]. Өткен ғасырда Абай жариялаған моральдық нормалар бір жағынан жамандықты, арсыздықты, әдепсіздікті айыптайтын, екінші жағынан, еңбекке деген сүйіспеншілікті, адамдар мүддесі үшін жанқиярлық күресті, 252 адалдықты, шыншылдықты, ғылымды зерттеудегі табандылықты, оның ең жоғары этикалық идеалын құрайтынын айтуға болады. «Адам бол!» этикалық идеалы біздің уақытымызда өз маңызын жоғалтқан жоқ, сонымен бірге, жаңа дыбыстық күшке ие болды және барлық адамзаттың оны мұқият зерттеп, шебер болуын талап етеді. Қорыта айтқанда, Абай бізге дәріптеген еңбекқорлық – тек жастардың ғана емес, жалпы адамзаттың бойынан табылуы тиіс қасиет. Еңбекқор адам адалдықтың, уақыттың және шыдамдылықтың қадірін түсіне білетін болады. Сондай-ақ, еңбекқор адам бойында адамгершікке тән барлық қасиет кездеседі. Бұл дегеніміз, жаңа кәсіпке енді бейімделген жастардың, не болмасаа, нағыз өз саласының майталман мамандардың болсын – барлығы үшін жоғарыда айтылған Абай ұсынған моральдық нормаларды бойларына сіңіргені, ең әйуелі, сол адамның өзі үшін, екіншіден қоғам үшін қажетті аспект деп ойлаймын. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық). – Алматы: Көркем әдебиет, 2002. – 368 б. 2. Абай Кунанбаев. Избранное. Серия «Мудрость веков». – М.: Русский раритет, – 426 б. 3. Құнанбаев А. Қара сөздер жинағы – Семей, 2001. – 218 б. 4. Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. – Алматы: Ғылым, – 334 б. 5. Мамырбекова А.С. Нравственный оптимизм Абая // Мысль. – 2007. – № 8. – 116 б. 6. Уксукбаева М.Т. Абай Кунанбаев о проблеме нравственного воспитания // Вестник Инновационного Евразийского университета: Павлодар – 10 б. Рухани тұрғыда кемелденген адам - Абайдың "толық адам" концепциясы Орынбай Зарина Абдіразаққызы «Бизнес және құқық» жоғары мектебі, «Бағалау» мамандығы, 2-курс Ғылыми жетекшісі: Сырбаев Ербол Өмірзақұлы аға оқытушы Кіріспе «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек» [4, 119б.],- дейді. Олай болса, Абай үшін дүниенің басты құндылығы – адам, жәй ғана адам емес, өзі ғылымға енгізген «толық адам» концепциясындағы рухани тұрғыда кемелденген адам. Толық адам дегенде көз алдыңызға қандай 253 түлға бейнесі елестейді? Әркім өзінің балалық шағында болашақтағы өз бейнелері жайлы ойланған болар, әрине, әрбір жан елестетеді емес пе, өмірлік мәні бар жақсылықтардың мәнін ұққандаа өзінің қоршаған әлеміне шапағат шашып жүргенін, шошынарлық оқиға жайлы ойланғанда сол қиындықтарға төтеп беріп, одан қалса олармен арпалысқанын елестеткен болар.. Қазіргі күні көріп жүрген болсын, бізге өздері жетпесе де сөздері жеткен болсын, табысқа жеткен асқақтар осы теңізбен жүзіп өтіп, жеңістерінің жемісін көріп жүрген болар. Ал енді толық адамның шын мәніне тоқталатын болсақ, «толық адам» концепциясына жеке тоқталған әдеби және тарихи тұлғалардың еңбектеріне жасалған зерттеулердің қорытындысы бойынша мынадай қасиеттер адам бойынан табылмақ керек: дін, иман, ғылым, білім, тәрбие, әдеп, өнер, құқық, іскерлік, тапқырлық, қайраткерлік, азаматтық, жомарттық, әділеттік. Ескере кететін жайт, кемелденген тұлға дәрежесіне жету таяқ сындырарлықтай жеңіл, тау қопарарлықтай ауыр болмақ емес, әркімнің ішкі жеке тәрбиесіне, қайратжігеріне байланысты болмақ екен. Әрине, сөзбен айту жеңіл ғой, іске келгенде осалдық танытып қаламыз, қиын екен деп артқа шегінуге де болмайды. Ернат Мелсұлы өзінің «Толық адам һәм төрт даму» мақаласында айтқандай Абай Құнанбаевтың еңбектерінен де тапқан төрт пунктты дамытатын болсақ, жоғарыда атап өткен кедергілерден де өтетін қабілетке ие боламыз. Келесі кезекте туындайтын және бір сұрақ – осындай қасиеттерге ие болу жолында жаңа заманда кедергілерге көп ұшыраймыз ба, әлде, тарихи кезеңдерде қиынға соқты ма екен. Әр заман өз кезеңінде белгілі бір құндылықтарға ие болады, соған байланысты толық адам мінездемесі де, сапасы да, саны да өзгермек. Баяғы Абай ақынның заманында өмір сүрсек, «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай» өлеңіндегідей кедейлерге жан ашымақ түгілі, өз малын қымтап, дүниеқоңыздықпен өмір сүріп жүрген байлардың біреуі болатын бедік, әлде Базаралы секілді кедей болсақта, қайраты, ақылы, жүрегімен ойланатын, басқа жандардың да жағдайын жасап жүретін ұлық тұлға болуымыз да мүмкін еді ғой. Негізгі бөлім Айтылған тұжырымдарға нақты дәлел келтірсек: ең алдымен, әлеуметтік статус пен ел басқару түрлерін салыстыра отырып, толық адам мінездемесін түзейік. Ол үшін монархия кезіндегі бай баласы менен жарлы баласы, демократиялық биліктегі азаматты мысал ретінде қарастырсақ. Бай баласы болсын, хан баласы болсын оның тәрбиесіне көп көңіл бөлінетіні белгілі, барлық түсірілген кино, жазылған шығармаларды шетке қойып, қарапайым тұжырым жасайық. Жарлы болып дүниеге келген соң, интеллектуалдық ой түгілі рухани азыққа көңіл бөле алмай кеткен қанша атабабамыз болды емес пе? Асыл хан тұқымынан шыққанын біліп туылған бала, өзінің ақылдылығына кейбір жағдайларда құдіреттілігіне кәміл сенімді болып ер жетеді. Дәл осы қасиеттерге адамгершілік, жомарттық сияқты және де басқа сынық бөлшектерін қоса білсе, міне, бір бүтін шыға келеді. Көптеген асулардан кейін келген демократия заманына келсек, мұнда өмір 254 сүрушілердің өз қолында десек қателеспейміз. Кейбір эффектілердің бар екенін жоққа шығара алмаймыз, дегенмен, менің ойымша, олардың рөлі алдыңғы дәуірдегідей әсерін тигізе қоймас. Алға қарай қадам басу тек өзіміздің қолымызда, ресурс та жеткілікті , ақылшылар да табылады, материалдық жағдайды да жасап алуға болады. Келесі туындайтын сұрақ: өз заманымызда қалай қарастырылып отырған тұлға дәрежесіне жетуге болады? Біздің өмір сүріп жатқан қоғамда жаңадан енгізілген талаптардың бірі – толеранттылық. Абай атамыз айтқандай: «Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ - Бес дұшпаның, білсеңіз...». Өсек сөзінің мағынасы толеранттылықпен мүлдем кереғар болып келеді, себебі толеранттылық жеке тұлғаның жеке өзіне көбірек көңіл бөліп, айналасындағы адамдардың сөздері мен іс-әрекеттеріне сабырлықпен қарап, сыйлау білу. Ал өсек дегенің барып тұрған көрсеқызарлық, біреудің артың аңдып, алдын сөзбен кес-кестейтін тіл арқылы іске асырылатын ерекше құбылыс болып келеді. Адам бойындағы ізгі қасиеттер жанында өсек дегеніңіз барлығын да іштен шірітетін құрт іспеттес. Бұндай құрттармен өмір сүретін адамдардан құралған әлеумет ешқашан алға баспақ емес, керісінше неғұрлым кемел адамдардан көбейген сайын соғұрлым мінсіз қоғам қалыптасады. Дәл осыны өз заманында-ақ түсінген ұлы Абай ақын қара сөздерімен, өлеңдерімен осыны жеткізбек болды емес пе? Сондықтан біздің заманымызға дейінгі өмір сүрген Әбу Насыр әл-Фараби, Абай Құнанбаев, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қ. Яссауи және Ж. Румидің кемел адам жайлы ой-пікірлерін әділет пен ақылдың сын таразысына салып, тұжырымдар жасалмаса, «толық адам» концепциясы осы дәрежеге жетпес те еді. XI ғасырда өмір сүрген ислам оқымыстысы Ж. Руми: «Адамның болмысы – ішінде әр түрлі аңдар мекендейтін орманға ұқсас. Біздің бойымызда таза-лас, жаман-жақсы, имани-қайуани сияқты мыңдаған қасиеттер бар. Егер ішкі жан шаһарында қасқыр үстемдік ете бастаса, адамның қасқырға айналғаны. Жақсылықтар мен жамандықтар да жасырын жолдармен жүрекке келіп, құйылып тұрады. Сәт сайын адамның жүрегінде бір нәрсе бас көтереді. Сол себепті адам кейде жақсы сипатқа, кейде жаман сипатқа айналып отырады» – деген екен. Ал Сократтың адам туралы ойының ең маңызды белгілері ретінде адамдар бойындағы ең құнды моральдық ұғымдар және мінез-құлық түрлері салыстырмалылық тұрғысынан өлшенген. Платонның шәкірті Аристотель анықтамасы бойынша «Адам ғана сөйлеу қабілетіне ие. Сөз пайдалыны да, пайдасызды да һәм әділеттілікті де, әділетсіздікті де жеткізе алады. Осы қасиет адамдарды барлық тірі жәндіктерден ажыратып тұрады» делінген [2, б.159-171]. VIII-IX ғасырда Әл-Фараби ұстанған моральдық-этикалық ілімінде парасатты адам туралы танымының негізгі ойының түбінде түрік халықтарының мінез-құлықтары, ой-танымын жолға салу әрекеті жатты. ӘлФараби өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» сияқты ұғымдарға түсінік беруге жеке-жеке тоқталып кетеді. «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің 255 ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес» [3, б.289], – дейді. Абайдың «Он жетінші» қара сөзінде де дәл осы түсініктердің қарастырылуына байланысты Әл-Фарабидің осы философиялық тұжырымы қара сөздерде де жалғасын тапқан сияқтанды. Ақынның осы сөзінде «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өздерінің оң тұстарын айтып, таласқа түседі. Ақыр соңында айтысып келісе алмағандықтан үшеуі «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін байыппен тыңдап болып, айтыпты: – Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ – менің ісім, – депті. Бірақ билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді: жақсылық айтқанына жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады. Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін жүрекке билет, – депті. Осы үшеуің бір кісідей менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды» [4, 325-327б.], – деген қорытындыға келеді. Хакім: «Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті, Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» деп түйіндейді. Яғни, «ыстық қайрат» – физикалық дамуды, «нұрлы ақыл» – интеллектуалды дамуды, «жылы жүрек» – рухани дамуды білдіреді. Осындай дамуларды берік ұстанған, өзін осы бағыттарда дамыту жолында жүрген һәм дамытқан адам қайтсе де «материалдық дамуға» қол жеткізеді. Абай айтқан «Толық адамның» мәні осы. Абай ақынның толық адам туралы контексттері «Ғылым таппай мақтанба» өлеңіненде басталып, ақынның «Адам болам десеңіз» деген тезисі айналасында ой толғау жүргізіледі. Тереңірек қарастырып көретін болсақ, «Бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол» [4, 66-67 б.] тіркестерінде адам бейнесін түзуге қатысатын элементтер туралы және сол бейнені қалыптастыруға кедергі жасайтын элементтерді атап өтеді. Автордың мұндай нәтижелі ойға жету үшін қоғамды құрайтын адамзат баласына зерттеу жүргізу арқылы және көптеген ойлар қозғалғаны айдан анық. «Дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз» деген өлең жолдарынан мал тауып, дүние жинап адам болмайсың, ғылымға көңіл бөліп, білгеніне амал жасасаң ғана толыққанды тұлға болмақсың деп, жеңілдің астымен, ауырдың үстімен емес, болашақта өзіңе не керегін біліп, алдыңа мақсат қойып, құрған жоспарларыңның орындалуына сеніп, оны бір Алладан сұрауға ақыл үйретіп емес, кеңесін беріп жатыр. Абай үшін дүниенің басты құндылығы – адам, жәй ғана адам емес, рухани тұрғыда кемелденген толымды адам. Абайдың арманындағы толық адамның іргетасы дінмен ұштасып, дінмен дамиды және дінмен жетіледі. Адамзат бір жағынан өзіне, біліміне, ақыл-жігеріне сенсе, бір жағынан Алланың бар екеніне және оның үнемі оны қолдап жүретініне сену керек дейді. 256 Абай – қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, ойшыл, ақын, композитор, философ. Өзінің шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін көтеріп, тәрбиелік мәні зор қара сөздерін жазып қалдырған, сол себептен де ол кісіні әдебиет және басқа салаларда да жоғары санап, қашан да төрге қоямыз. Бірақ қазіргі кезде жаңашыл тұлғалардың жаңашыл ойлары шығып жатыр екен. Солардың бірі: «Мен оны ұлы адам деп санамаймын және он2ың бүгінгі қоғамда алып отырған орнын мойындамаймын», - деген екен. Блогер Нұрлан Байділдәнің айтуынша қазақтың бас ақынын «Абай біздің заманда өмір сүрсе, ары кетсе атақты блогер ғана болар еді» деп пікірін білдірген Байділдә көпшіліктің назарына ілікті. Әрине, қазіргі заманда әр индивидтің жеке ойы, жеке құқығы бар емес пе, бірақ бір қызығы ол кісінің сөзін қолдағандар да табылды. Солардың қатарында қоғам қайраткері, ақын Мырзан Кенжебай да бар екен. «Абай ешқандай да Бас ақын емес. Ахмет Байтұрсынов айтты екен деп бір адамды бүкіл ұлттың Бас ақыны деу әрі күнә, әрі надандық болар еді. Мына тұрған орыс, одан әрі неміс, тілі мен діні бір өзбек, әзірбайжан халықтарында Абайдан артық болмаса кем түспейтін небір данышпан ақындар бар. Парсы, тәжік поэзиясы әлемдегі ең озық поэзияның бірі. Бірақ олардың ешқайсысы «мынау Бас ақынымыз» деп бір адамды ғана аспанға көтермейді», — деген екен. «Абай дүниеден озғалы 110 жылдан асып кетті. Одан бері табиғат өзгерді, қоғам өзгерді, мемлекет өзгерді. Адамның мінез-құлқы, өмірге көзқарасы, дүниетанымы т.б түгел өзгерді, дамыды. Оның бәріне Абайды үлгі тұтыңдар деу барып тұрған надандық»,- дейді Мырзан Кенжебай. Қазіргі заман хайп үшін өмір сүретін заман болды ғой. Бірінші жүргізген салыстыруға бұл да мысал бола алады, себебі бұрынғы кездегі халқымыз біздің қазірде хайп үшін өмір сүріп жүргенімізді білер болса, мынау қандай сұмдық деп бастарын шайқар, ұрпақтары үшін жан аямай соғысып, тұрып жатқан жерімізді сақтап қалу үшін барын салған ата-бабамыз осы жайттан хабардар болғанда қабірінде бір аунайтын болар. Ал шын мәнінде, бүгінге дейін айтылып жүрген сан түрлі пікірге қарамастан, Абайдың ел арасындағы абыройы артпаса, бір сәт кеміген емес. Оған себепкер болып жүрген жандардың бірі – абайтанушы Мекемтас Мырзахметұлы. «Абайды танудың жолы Абайдың «Толық адам» ілімінде жатыр». Нұрлан Байділдәнің ойын естігеннен кейін Мекемтас ағамыз: «Бұл жігіт ақша табу жолына түскен, ғылыми жағынан – надан. Себебі мұндай сөз наданнан шығады. Ол Абайды тани алмаған. Егер ол шын патриот болса, бұлай айтпас еді. Көп адам Абайды түсіне алмайды», — деді. Абайтанушының айтуынша, Абайды танудың жолы бар. Ол – Абайдың толық адам ілімі. Бұл ілім біздің заманымыздан бұрынғы V-VI ғасырда «ахи» деген ілімнен басау алған екен. Кейіннен әл-Фарабидің «Парасатты адам ілімі», ХІ ғасырда «Құтты білік», ХІІІ ғасырда Қожа Ахмет Ясауидің «Хәл ілімі» болса, ХІХ ғасырда Абай Құнанбайұлының «толық адам» ілімі және Шәкәрім Құдайбердіұлының «Ар ғылымы ұғылса» ілімі зерттелген болса, қытайдағы дәстүрлі ілім Конфуцийден кейін тоқтап қалған деседі. Қанша 257 ғылымға көңіл бөлсек те, шын мәніндегі адамдық қасиеттерді ұмытпауымыз лазым. Тұжырымдар мен ұсыныс «Толық адам», тек қана, діни-рухани, пәлсапалық қана ұғым емес. Әрі «Толық адамдыққа» жету жүзеге аспайтын, біздің заманымызбен қабыспайтын, тек қана кітап, сөз жүзінде ғана болатын утопиялық ой да емес. «Толық адам» болу идеясы қазіргі өмірмен біте қайнасқан, ХХІ ғасырдың барлық талап-шарттарына жауап бере алатын өміршең, нағыз қазақы әрі жаһандық деңгейде жұмыс істейтін мықты жоба. Тек, оны дұрыс түсініп, қарапайым түсіндіріп, жеке өмірімізге тиімді енгізе білуіміз қажет. Қытай жұртының ғұламасы, дао ілімінің негізін қалаушы Чжан – Цзы: өзінің арғы тегінен ажырамайтын адамды «Аспан адамы», рухани бастауынан бөлінбеген адамды «Қасиетті адам», шындықтан бөлінбеген адамды «Кемел адамға» жатқызған екен. Қазақ халқының тарихында ойып алар орны бар, Үш Жүздің басын қосқан Абылай ханның өзі өлер алдында өмірдегі жеткен жетістіктерінің аздығын айтып, көп жылдар бойы тек ат үстінде жүріп өткізгендігін ойлап мұңаяды. Өмірдегі ең үлкен жеңіс – өзін өзі жеңген адамның жеңісі. Кемелденген тұлға дәрежесіне жетуге аз ғана ғұмырымыз жетеде ме, неге десеңіз, біз сол дәрежеге жету керек екендігін біліп туылған жоқпыз, оны түсінуге қаншама жыл кетеді және осы мәселемен жұмыс жасап оған жетуге де уақыт керек. Өмірге адам болып келгеннен кейін, адам болып кету керек. Тағы да осы шығыс ғұламаларының даналық өсиеттерінде: 1. Ештеңе білмейтін, бірақ, ештеңе білмейтінін түсінбеген адам – ақымақ. Оны айналып өт. 2. Ештеңе білмейтін, бірақ, өзінің білмейтінін түсінген адам – шәкірт. Оған ілім үйрет. 3. Барлығын білетін, бірақ, білгенін іске асырмайтын адам – ұйқыдағы жан. Оны оят. 4. Барлығын білетін, білгенін іске асыратын адам – данышпан. Оны ұстаз тұт, - деген кемел ойлар айтылады. Біз, жастар, қазіргі уақытта рухани азық-жинау үстіндеміз. Басқа буынды білмесем де, менің айналамдағылар үнемі мотивация жинаумен айналысады. Қазірде жаңа заман әдебиеті жарыққа шығып жатыр немесе қиындықтан өткен жазушылар өз өмірлері туралы автобиография түрінде жазып жатыр, оқырмандар трендттегі оқулықтармен танысып әуре. Философияның бір маңыздысы оның мәні қай заманда өзгермейді, өзгеретін біздің материалдық жағдайымыз, кейбір мәнінде ғылым да дамып жатыр, бірақ тек қана ғылыми технологиямен айналысу бізге рухани азық бола алмайды. Ол өз кезегінде тек қана интеллектуалдық қабілет қана. Осы жердегі ұсыныс, өткен заман философиясымен де таныс болу жастар үшін де керемет өмірлік тәжірибе болмақ. Өткеніміздімізді толық білмей, болашақты болжау мүмкін емес. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Қайратұлы Б., Факир Т./Адам және заман/ www.namys.kz – 06.06.2011. 258 2. Ғабдуллин Б. Абай және Сократ/ «Абай тағылымы», Алматы: «Жазушы», 1986. 159-171 б. 3. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы : «Ғылым», 1975. – 419 б. 4. Абай Құнанбайұлы. Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: «Раритет», 2008. – 384б. 5. Мұхамеджанұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. – Алматы: «Дәуір»,1993. – 224б. 6. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы: «Атамұра», 2011. Қос ғұлама – Әбу Насыр әл-Фараби мен Хакім Абайдың өнер жайлы философиялық көзқарастары Аскарова Жулдыз Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Философия және саясаттану факультеті Жалпы және қолданбалы психология кафедрасының «Психология» мамандығының 1курс студенті Ғылыми жетекшісі:Аязбаева Бейбіт Бөлтекқызы Аннотация Бұл жұмыстың негізгі мақсаты Әбу Насыр әл-Фараби мен Абай Құнанбайұлының философиялық көзқарастарын рухани сабақтастыру, олардың еңбектеріндегі өнер туралы пікірлерді салыстыра отырып, ортақ нәтиже шығару, Әл-Фараби мен Абайдың пайымдауларындағы ұқсастықты табу болып табылады. Жұмыс ғылыми еңбектерді, мақалаларды және көркем әдебиеттерді игеру; салыстыру; сыни және шығармашылық тұрғыдан ойлау әдістерін пайдаланып жүргізілді. Жұмыстың нәтижесі ретінде Әбу Насыр әлФараби мен Абай Құнанбайұлының өнер туралы көзқарастарының ортақтығы мен пікірлерінің ұқсастығы анықталды. Түйін сөздер: өнер, поэзия, музыка, философия, өлең, ақын, ғұлама. Аннотация Целью данной работы являетсяустановка духовногоединства философских взглядов Абу Насыра аль-Фараби и Абая Кунанбайулы, приход к общему выводу, путем сравнивая мнений об искусстве в трудах двух великих личностей, а так же поиск сходства в точках зрения Абу Насыра альФараби и Абая Кунанбайулы. Работа проведена путем изучения научных статьей и трудов, художественной литературы, а так же сопоставления, критического и творческого мышления. В ходе проведения работы обнаружены сходства мнений и позиций, точек зрения об искусстве Абу Насыра аль-Фараби и Абая Кунанбайулы. Ключевые слова: искусство, поэзия, музыка, философия, поэт, ученый. Annotation 259 The purposes of the article are creating a mental unity between Abu Nasr alFarabi’s and Abai Kunanbaiuly’s philosophical views, reaching a common conclusion by comparing opinions about art of two great thinkersandfinding similarities in points of view of Abu Nasr al-Farabi and Abai Kunanbaiuly. The article was created by studying scientific articles and works, imaginative literature as well as comparison, critical and creative thinking. In the course of the work, similarities of opinions and positions, points of view about the art of Abu Nasir alFarabi and Abay Kunanbayuly were found. Key words: art, poetry, music, philosophy, poet, scientist. Кіріспе Өнер – күллі адамзаттың рухани танымының асқар шыңы, баға жетпес жетістігі. Нағыз өнер мен шынайы адамгершіліктің мақсаттары бірдей. Тұлғаға әсер ету күші, шындықты бейнелеудің тұтастығы мен жанжақтылығы жағынан өнерге тең келе алатын еш нәрсе жоқ. Өнер қай ғасырда, қай кезеңде болмасын, әрдайым адамдарды өзіндік сиқырына бөлеп, тылсым күшімен баурап алатын. Өнерді түсіне білу, сезіне білу және сүйе білу қазағымның бойына сонау ерте заманнан бері дарыған асыл қасиет деп білемін. Себебі, халқымыз өнер атаулыны ерекше құрметке ие етіп, үнемі жоғары бағалаған. Оған дәлелді халық даналығынан көруге болады: «Өнер – таусылмас азық, жұтамас байлық». «Өнерлі өрге жүзеді». «Жақсы жер – жан тынысы, Жақсы өнер – жігіт ырысы». «Өнер – мінсең ат, ұшсаң – қанат, кисең – жанат, ішсең - тамақ». Сонымен қатар, кіндік қаны қасиетті қазақ топырағына тамған талай көкірегі ояу, көзі ашық, ұлы ғұламаларымыз өнер тақырыбына қалам тартып, ой қозғаған. Соның ішінде Әбу Насыр Әл-Фараби мен Абай бабаларымыздың алатын орындары ерекше. Негізгі бөлім Әбу Насыр Әл-Фарабидің бай мұрасында өнер тақырыбының маңызы зор. Әл-Фараби жиырма жасына дейін өзінің тарихи отаны Фараб қаласында өмір сүргені мәлім. Сондықтан да өмірінің кемелденген уақытын араб дүниесінде өткізсе де, оның өнер философиясы араб және түрік мәдениетінің үйлесімді ұштасуы болып табылады. Өнерді философиялық тұрғыдан талдай отырып, Әл-Фараби «Поэтикалық шығармалар түрлері», «Ғылымдар жүйесіндегі поэтиканың орны», «Риторика», «Музыка туралы үлкен кітап», «Поэзия өнерінің қағидалары туралы трактат», «Поэзия туралы», «Поэтика және поэтикалық пайымдаулар», «Силлогизмдер және поэзия» сияқты трактаттар арнады. Әбу Насыр Әл-Фарабидің өнер философиясының басты тақырыптары мынадай: әдемілік пен даналықтың тоғысы – Құдай туралы; әсемдік және асқақтық туралы идеялар; ізгі қасиеттерді қалыптастырудағы өнердің рөлі туралы; ізгілік қаласының тұрғындарының құдайы әдемілікті асыруға ұмтылысы туралы. Әл-Фарабидің ойынша, өнердің жоғары мәні мен міндеті адам жанын жетілдіру туралы құдайы үндеуді жеткізу. Әл-Фарабидің өнер 260 философиясының басты қағидасы: өнер шығармалары ойын-сауық құру үшін емес, адамды рухани асқақтату үшін жасалады. Хакім Абай атамыз да жалпы өнердің, сөз өнерінің, өлеңнің, ән мен күйдің қоғамдық маңызын аса жоғары бағалағаны белгілі. Ақын поэзияның танымдық, тәрбиелік мәнін терең түсініп, оны адам мінезін, заманды түзетудің күшті құралы деп қарағанын көптеген өлеңдерінен, соның ішінде сөз өнері, ән-күй туралы ой-толғамдарын арнайы баяндайтын «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы», «Біреудің кісісі өлсе, қаралы - ол», «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа», «Адамның кейбір кездері», «Құлақтан кіріп бойды алар», «Өзгеге,көңілім, тоярсың» секілді шығармаларынан анық көре аламыз. Әл-Фарабидің өнер философиясында «әдемілік» (джамал) және «ұлы» (джалал) категориялары басты орын алады. Олардан Әл-Фараби «асқақ» (азим-ал-джалал) категориясын туындатады, онда әдемілік пен адамгершілік тоғысқан. Әл-Фарабидің пікірінше, асқақ Құдайда, табиғатта бар және ақыл арқылы игеріледі. Асқақ қол жетпейтін және идеалды нәрсе ретінде бейнеленеді, адам оған өзінің шығармашылығында ұмтылуы тиіс. Әл-Фараби де антика философтары секілді өнерді еліктеу шығармашылығы деп атайды. Өнер шығармалары еліктеу, қайтадан жаңғырту, көшіру және ұқсату принциптері бойынша жасалады. Ғұламаның пайымдауынша, олар құдайы ақиқатты қажеттіні қайтадан жаңғырту арқылы емес, адамдардың субъективті түсініктері бойынша мүмкінді қайтадан жаңғырту арқылы игереді. Әртүрлі өнерлердің арасынан ойшыл музыкаға ең жоғары баға береді: ол бізге көп нәрселер туралы тез арада, бір сәтте білім беруге қабілетті. Әл-Фарабидің мұрасында оның іргелі еңбегі «Музыка туралы үлкен кітап» ерекше орын алады. Зерттеушілер Әл-Фарабидің осы еңбегінің өзінің маңыздылығы жағынан ежелгі грек философтарының бұл жанрдағы барлық шығармаларынан асып түскендігін атап көрсетеді. Оның музыка саласындағы зерттеулері, тіпті Еуропада ұзақ уақыт үлкен беделге ие болды. Әл-Фараби бұл трактатында музыка өнерінің әртүрлі мәселелерін қарастырады: музыканың пайда болуы; музыкалық дарын; адамның жанына әртүрлі әсер ететін музыкалық жанрлардың түрлері; орындаушылық талант: ән айту және аспаптарда ойнау; музыкадағы «табиғилық» ұғымы; музыка теориясының негізгі принциптері; адамның қабылдауына табиғи әуендер; табиғи үндерді жаңғыртуға арналған аспаптар – шахруд және лютня; гармония немесе дыбыстардың қисындылығы; дыбыстық интервалдар; гомогендік үндер тобы – октава, квинта және кварта; жуан және жұмсақ диатондық жанрлар; жартылай үндер; үндерді сандармен белгілеу; композиция принциптері; анализ және синтез әдістерін музыкада қолдану; дыбыстардың пайда болуы және жеткізілуі; дыбыстың жоғарылығын және үндердің төмендігін туындататын себептер. Мұның өзінен Әбу Насыр ӘлФараби бабамыздың осы трактатында қарастырған мәселелердің 261 күрделілігін, тақырыптардың ауқымдығын және ғұламаның асқан еңбекқорлығын байқай аламыз. Әл-Фараби адамға әсер ету дәрежесіне қарай музыканың үш түрін бөліп көрсетеді: музыканың бірінші түрі – тыныштандыратын музыка, ол рахат береді. Екінші түрдегі музыка – асқақ музыка, ол құмарлықты білдіреді. Музыканың үшінші түрі – сергек музыка, ол қиялды оятады. Қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы Абай атамыздың да музыка саласында ізденісі мен жаңашылдығы зор болды. Абай да тамаша композитор ретінде өз жанынан ән шығарып, оны аспаппен сүйемелдеп, өзі орындап отырған. Ахмет Жұбановтың пікірінше: «Абай қазақ музыкасынан ерекше орын алады. Абай әндері басынан аяғына дейін қазақ музыкасының халықтық интонациясына құрылған». «Поэзия өнері туралы» туралы трактатында Әл-Фараби поэтикалық өлеңдер, ритм және форма сұрақтарын талдайды. Осы трактатта бәйіттерді, яғни екі жолдан тұратын өлеңдерді сараптауы оның Шығыс поэзиясын терең білгендігін көрсетеді. Абайдың поэмаларына негізінен Шығыс сарындары арқау болғаны белгілі. Өзінің «Абай жолы» роман-эпопеясының «Шытырманда» атты тарауында М.Әуезов Абай туралы: «Көктем шыққанша оның айналысатын ісі тек кітап оқу еді. Медреседен кейін алғаш рет ол кітапқа біржола бас қойып, күн ұзаққа соларды оқумен болды. Осы уақыттың ішінде ол араб тілі мен парсы тілінен үйренгендерінің біразын ұмытып та үлгерген еді. Ғабитханнан алған сөздіктер оған көмек болды. Ғабитхан молда кітап оқығанды аса жақсы көретін. Оның кітаптарының ішінен Абай Фирдоуси мен Низамидің, Физули мен Науаидың «Жәмшит пен «Мың бір түн», «Тариз» - Табари, «Зылиха-Жүсіп», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Көрұғлы» шығармаларын тауып алды. Абай оларды бас алмастан оқыды». Осыдан-ақ қос ғұламаның Шығыстың поэзиясынан нәр алғанын байқауға болады. Әл-Фараби бәйіттер белгілі не болмаса қайталанбас сөздермен аяқталуы тиіс деп жазады. Ол бейіттердің соңғы жолына ерекше көңіл бөледі, онда өлеңнің негізгі ойы түйінделген. Осындай заңдылықты қазақтың қара өлеңінен де байқауға болады. Абайды қазақтың қара өлеңінің хас шебері ретінде танимыз, оның көптеген туындылары осы аталған ұйқаста құралған. Мысалы: Оқыған білер әр сөзді, Надандай болмас ақ көзді, Надан жөндіге жөн келмес, Білер қайдағы шәргезді. Қара өлең – қазақтың ән өнерінің ең қарапайым және ең кең тараған, музыка мен поэзияны үйлесімді тоғыстырған түрі. Қара өлеңнің ерекшелігі – онда идеологиялық мазмұн жоқ. Қара өлеңде өмір боямасыз, қаз-қалпында бейнеленеді. Оны адамның өмір, өзі,сүйікті адамдары және қоғам туралы асықпай пайымдауының жемісі деуге болады, яғни бір қарағанда жұпыны өлең шумағы біршама терең философиялық мазмұнға ие. Қарапайым ғана, 262 бірақ жайма-қоңыр жағымды әуен қазақтың барлық тойлары мен әртүрлі отырыстарының ажырамас бөлшегі болды. Абай өлеңді, поэзиялық шығарманы кім қалай қабылдайтынына, яғни, тыңдаушыларға көп көңіл бөледі. Сөзді түсінетін, зейіні жетіп ұғатын, содан өзіне сабақ алатын адамдар болса ғана, оның ықпал-әсері күшті болатынын естен шығармайды. «Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен» деп отырған Абай қазақ поэзиясындағы сан алуан жанрдағы өлеңдердің, жыршы-жырау, ақындар туғызған шығармалардың құндылығын айрықша дәріптеген. Ал ұлы ақынның «сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» дей отырып, өлең-жырларды бағалауға үлкен талғампаздықпен қарайтыны, «көр-жерді өлең қылған», сый дәметіп мақтау өлең айтуға бейім тұратын ақындарды қатты сынады. Әбу Насыр Әл-Фараби «Поэзия өнерінің қағидалары туралы» трактатында ақындарды үш категорияға бөлген. Ақындардың бірінші категориясы туа біткен ақындық қабілеттерге ие және талантты өлеңдер жаза алады. Алайда ақындардың осы категориясы поэзияның қағидаларымен жеткілікті мөлшерде таныс болмағандықтан, олардың өлеңдерінде баяндаудың жетілгендігі жоқ. Ақындардың екінші категориясы поэзия қағидаларымен өте жақсы таныс, салыстыру мен метафораларды шебер ойлап табу қабілеті тамаша. Ғұламаның пікірінше, мұндай ақындар «ойлайтын» немесе нағыз ақын атауына әбден лайық. Соңғы, яғни, үшінші категорияға Әл-Фараби алдыңғы қос категория ақындарының шығармашылығына еліктейтін, дегенмен ешқандай туа біткен ақындық қабілеттері немесе поэзия қағидалары туралы білімдері жоқ ақындарды жатқызады. Ғұлама осы ақындарда қателіктер мен кемшіліктер көп кездесетін атап көрсеткен. Менің ойымша, Әбу Насырдың осы классификациясы бойынша, Абайды ақындардың екінші категориясына әбден жатқызуға болады, яғни, ол нағыз ақын атауына толықтай лайық. Қорытынды Қорытындылай келе, Әл-Фараби мен Абайдың өнер туралы философиялық көзқарастарымен және еңбектерімен таныса отырып, олардың араб-мұсылман мәдениеті үшін ғана емес, жалпыадамзаттық мәдениет үшін де қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады. Әл-Фараби мен Абай бабаларымыздың өнер және оның маңызы сөз болатын туындылары күні бүгінге дейін өзектілігі мен өмірлігін жоғалтпады, қайта қазақ руханиятының қайнар көздеріне айналды. Биылғы жылы Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық және Абай Құнанбаевтың 175 жылдық мерейтойларының қатар келуі де қос ғұламаның рухани сабақтастығын одан сайын бекіте түседі. Екі ұлының арасын жақындастыру, үндестіру халқымыздың мың жылдық рухани, мәдени дүниесін тірілту деген сөз емес пе? Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 263 1.Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы шығармаларының екі томдық жинағы.Алматы: Жазушы.-Т.1: Өлеңдер мен аудармалар.-2003.-296 бет. 2.Әл-Фараби және Абай: монография/ А.Ж.Машанов. – Алматы: Қазақстан, 1994.-190бет. 3.Әл-Фараби және қазіргі заман: оқу құралы/ Ғ.М.Мұтанов және т.-:Қазақ унті,2014-231 бет. 4.Әл-Фараби философиясы/Ә.Нысанбаев, Ғ.Құрманғалиева. – Астана, 2005. 5.Абай:Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ: Өлеңдер.Поэмалар.Аудармалар.Қара сөздер.-Алматы. «Білім», 2010 – 304 бет. Хәкім Абай ақындардың Пайғамбары Анарбек Диана Нұрмаханбетқызы ҚазҰАУ-нің 2-курс студенті, ОЦ-204 Ғылыми жетекші:Сырбаев Ербол ҚазҰАУ-нің аға оқытушысыАлматы қ. Аннотация Мақалада Президентіміз Қасымжомарт Кемелұлы Тоқаевтың 9 қаңтар күні жариялаған "Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан" атты мақаласына байланысты Ұлы Абай атамызға биыл 175 жыл толуына орай, бұл мерейтойды атап өту жайында және Абай атамыздың өлеңдері, шығармалары, қара сөздері сонымен қатар рухани тәлім-тәрбиесі жан-жақты қарастырылған. [1] В статье рассмотрены стихотворения, произведения, стихи Абая, а также духовное воспитание, посвященные 175-летию со дня рождения великого Абая, опубликованной 9 января в статье Президента Респулики Казахстана Касымжомарта Токаева "Абай и Казахстан в ХХІ веке".[1] The article deals with poems, works, poems of Abay, as well as spiritual education dedicated to the 175th anniversary of the birth of the great Abay, published on January 9 in thearticleof President Kasymzhomart Tokaev "Abay and Kazakhstan in the XXI century".[1] Түйін сөздер: Абай, өлең, ақын, тәрбие, мерейтой, болашақ Кіріспе Мен өз мақаламды бастамас бұрын өз шығармашылығымнан дана да рухани қазынамыз Абай атамызға арналған бір шумақ өлеңіммен бастасам деймін, және мақаламның соңында тағыда қосатын боламын. Жарқырап көрінетін маңдайдағы, Хәкім Абай ақындардың Пайғамбары, Елі үшін бар жақсыны қалдырған Кемеңгер, ақылына қайран бәрі. Иә, расында да Абай дегенде оны көрмесек те ойымызға бірден данышпан,ақылды,дана, білгіш адам елестейтіндігінде. Неге оны білгішке теңейміз деген сұрақ туындайтын шығар. Қазақ халқына мың ғасырға 264 татитындай еңбектер, ақыл сөздер, мотивациялық қара сөздер жазып кеткен адамды қалайша дана адамға теңемеске?! Президентіміздің "Абай Құнанбайұлы ғұлама, ойшыл, ақын, ағартушы, ұлттың жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, аудармашы, композитор ретінде ел тарихында өшпес із қалдырғаны сөзсіз. Оның өлеңдері мен қара сөздерінде ұлт болмысы, бітімі, тұрмысы, тіршілігі, дүниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы көрініс тауып, кейін Абай әлемі деген бірегей құбылыс ретінде бағаланды", - деп басталған 2020 жылғы 9 қаңтарында жарияланған мақаласы да бекер емес. Бұл – Абайға деген құрмет әрі ұрпақты тәрбиелеудің тиімді тәсілі. Абай жырларын оқу челленджі биыл, ақын мерейтойы тұсында жаңаша жанданады деген ойдамын және сенімдемін. Осы Абай атамыздың 175 жылдық мерейтойы қарсаңында ақын туралы жазылған алғашқы әрі толымды мақала болып саналатын Ахмет Байтұрсыновтың "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласын ұсынғанды жөн көріп отырмын. Қазақтың бас ақыны Абай (шын аты Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ. Ақмола, Семей облыстарында Абайды білмейтін адам жоқ. Ақмоламен сыбайлас Торғай облысында Абайды білетін адам кем, құты, жоқ деп айтса да боларлық. Олай болуы сөзі басылмағандықтан, Абайдың сөздері кітап болып басылып шыққанша Абайдың аты да, сөзі де Торғай облысында естілмеуші еді. Ақмола, Семей облыстарында Абайдың атын, сөзін естімедім дегенге недәуір таңырқап қалады. Мен ең әуелі Ақмола облысына барғанымда Абайды білмегеніме, сөзін естігенім жоқ дегеніме таңырқап қалушы еді.Қай жерде ақындар жайынан я ақындардың сөздері жайынан әңгіме болса, Абайдың сөзін мақтамайтын адам болмады. Абайдың сөзін көрмей тұрғанда, мақтағандарына сенбей, қазақ үкілеген өз құнанын өзгелердің тұлпарынан артық көретін мінезі болушы еді, мақтап отырған Абайы біздің Әбубәкір, Сейдахмет, Ақмолдаларымыз сықылды біреу ғой деп жүрдім.[2]. Осылайша менің ойымша қазақты қазақ еткен Абай деп ойлаймын. Кім біледі Абай болмағанда қазақ даласы осындай күнге жетермеді?! Абайдың даналығы,нақыл сөздері арқылы біз көгердік деп ойлаймын. Барлығымызға белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметовтың «Абайдың адамгершілік мұраттары» атты кітабында, Абай «Адам болам десеңіз» деген тезисінде Абай өз заманының теңдесі жоқ ойшылы болғандықтан, оның адам болу туралы ойларының рухани өзекті желісін жетерліктей танып білу қастерлі міндеттеріміздің бірі болып саналмақ десе Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұлы ойшыл Абайдың 175 жылдығына арналған іс-шаралардың халқымызға ой салатын, ұрпағымыздың санасының көкжиегін кеңейтіп, тәрбие-тағылым алатындай маңызды мағаналы істер атқаруымыз керек деп айтуы Абай іліміне ғылыми тұрғыдан мемлекеттік деңгейде өте жоғары мән берілетіндігі айтылды.[3] Абайдың көз жетпес көкжиектей кең, теңіздей терең ойларын, алтындай асыл, қорғасындай салмақты сөздерін әрбір қазақ баласы, халқымыз оқып санамен, жүрекпен қабылдап өмірде рухани бағдаршамдай 265 пайдалану керектігін сезінесің. Абайдың өз заманында айтқан ой толғанысы қазіргі заманмен үндесіп тұруы халқының, бүгінгі ұрпақтың болашағын ойлаған кемеңгер көреген ойшыл екенінде. Сондықтан Қасым-Жомарт Кемелұлының Абайдың кітабы мен Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» романы тұруы әрбір отбасында болуы керек деген ұсынысын толығымен қолдаймын. Абай тұлғасы мен мұрасын елімізде ғана емес шетелдерде де насихаттау ол біздің рухани байлығымызды, мәдениетімізді халықаралық деңгейге көтеріп Абайдың ұлылығын асқақтату. Ең басты мақсат өткізілетін іс-шаралардың өскелең ұрпаққа тәрбиелік маңыздылығында болатындығында. Негізгі бөлім Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы,деп атамыздың өзі айтқанындай, ол мысал өлеңдерін шебер жаза білді. Ақын осы жанр арқылы қазақ халқының сол кездегі өмірін, адамдардың мінезі мен іс-әрекетін дәл көрсетіп, сатиралық бейнелермен көркем жеткізді. Абай поэма жанрын да меңгерген. Тіпті қырық бес қара сөзін қазіргі заманғы тілмен айтқанда мотивациялық ой,ақыл-кеңес қылып жазып кеткен. Абайдың осы іргелі әрі бірегей еңбегі осы қара сөзі. Қанша мақтау айтсаңда жарасады ғой шіркін. Батыстың өркениеті мен философиясы, ғылымы мен мәдениеті Абайдың рухани жағынан өсуіне айтарлықтай әсер етті. Ол Батыс пен Шығыс мәдениеттерін шебер ұштастыра білді. Абайдың негізгі зерттеу объектісі – адам. Қарап отырсаң расында оның кітаптарын оқитын болсақ өз өмірімізді көріп отырғандай боламыз, барлығы да өмірден алынған,сол сөздер арқылы ары қарай өзімізді дамытатындығымызда. Қазақтың дара ақыны Мағжан Жұмабаев өзінің «Атақты ақын – сөзі алтын хәкім Абайға» атты өлеңінде: Тыныш ұйықта қабіріңде, уайым жеме, «Қор болды қайран сөзім босқа!»- деме. Артында қазақтың жас балалары Сөзіңді көсем қылып, жүрер жөнге! Ай, жыл өтер, дүние көшін тартар, Өлтіріп талай жанды, жүгін артар. Көз ашып, жұртың ояу болған сайын, Хакім ата, тыныш бол, қадірің артар, – деп айтқандай, дана Абайдың өмірі, мұрасы, уақыт өткен сайын қазақ қоғамында ғана емес, күллі әлемде өз орнын тауып, мойындалып келе жатқандығы белгілі.[5] Өзінің философиялық ой-өрімдерге толы өлеңдерінде Абай Құнанбайұлы адамның жеке бас мәселелерінен бастап, күрделі әлеуметтік сұрақтарды, адам мен адам, түрлі жас өкілдерінің, қоғамның түрлі санаттарының бір-бірімен қарым-қатынасын қозғайды. Ал, оның қара сөздері адам өміріне, ойсанасына, дүниеге, жаратылысқа, терең бойлай отырып жазылған адамгершілік құндылықтарды насихаттайтын, мән-мағынасы ерекше туынды. 266 Президентіміз өз мақаласы арқылы біздер жастар қауымын елдің қамын ойлаған ойшыл атамыздың мұрасын терең зерделеуге, оның шығармаларының мәніне барынша үңілуге, оқып,жаттап қана қоймай бойымызға сіңіруге шақырады. Ұлы ойшыл, өзінің даналығынан туындаған қара сөздерімен бүтіндей халықтың ұстазына айналған Абай Құнанбайұлының асыл мұрасы парасатты ұлт қалыптастыруда рухани азық ретінде қарастырылады. Шын мәнінде, ХІХ ғасырда қара сөздерімен халықты парасаттылық пен адамгершілікке шақырып, ұлттық сананы жаңғырту жолында идеологиялық күрес жүргізген Абай бабамыздың шығармашылығын зерттеп, насихаттау еліміздің ХХІ ғасырдағы дамуында өзекті, әрі қажетті мәселе болып табылатыны айдан анық. Қай халықтың болмасын өсіп-өркендеуі, ақыл-ойы мен санасының, әдебиеті мен мәдениетінің, өнері мен білімінің – қысқасы, бүкіл рухани жан дүниесінің дамуы, жалпы адамзаттық өркениетке ұмтылысы сол халықтың өміріне, ұлт ретінде адами болмысы мен рухына іргелі бетбұрыс жасаушы ұлы дарындардың тарихи еңбегімен, қайталанбас қайраткерлік тұлғасымен тығыз байланысты болады. Қазақ халқы үшін сондай дара тұлға, әрбір сөзі даналықтың үлгісіндей болған ұлы ақын, философ Абай. Ол өзінің құдіретті талантымен, көреген ойшылдығымен қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін салып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзінің қаламгерлік қуатымен бүкіл қазақ қоғамын тәрбиелеген, жақсылыққа жол сілтеуші ұлы қайраткер, адалдықты, шындықты ту етіп көтерген нағыз халық қамқоршысы болды. Cондықтан да болар қазақ халқының біртуар азаматы, ағартушы Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы «Қазақ» газетінде жариялаған «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында: «Абайды қазақ баласы тегіс танып, тегіс білу керек», – деген түйін айтады. Абай – қазақ халқының ар-ожданы, ұлттық мақтанышы және намысы. Себебі дүниежүзілік ауқымға сай қазақтың ұлттық санасын оятқан және оны қалыптастырған адам – Абай. Қазақ даласында небір үлкен тұлғалар өмір сүрген, бірақ та дәл Абайдай өз заманына дейінгі дала данышпандарының даналық мәйегін меңгерген, бүкіл көшпелілер дүниетанымын, рухани болмысын, парасатын, көреген ойының мүмкіндіктерін танытқан, сол арқылы бүкіл адамзат санасының дамуына айрықша үлес қосқан дара тұлға болған емес. Ақын мұрасының өзінен кейінгі ұрпаққа берер пайдасы туралы Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің «Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында: «Біз ұлттық сананы жаңғыртамыз және бәсекеге қабілетті ұлт қалыптастырамыз десек, Абайдың шығармаларын мұқият оқуымыз керек. Оның қоғамдағы түрлі үдерістерге қатысты көзқарасы бүгінгі Қазақстан үшін аса пайдалы. Өз заманының ғана емес, қазіргі қоғамның да бейнесін танытқан Абай – елдік мұраттың айнымас темірқазығы», деген пікірін келтіреді. Абай халықты бақытты болашаққа бастар жолды іздеді. Жастардың бойындағы кеселді кемістіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәрбие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды 267 жақтады. Атап айтқанда, ол өзінің бір сөзінде: «Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа мамандықтарды игеруге бағыттау керек», – деп атап өтті. Ұлы ақын өз шығармаларында халықты ғылым мен белсене айналысуға үндеді. Әркімді өзінің өткен әр күніне міндетті түрде есеп беріп отыруға, келер ұрпақты парасаттылыққа шақырды. Қараңғылықтан шығар, елді өркениетке жеткізер жалғыз жол — оқу-білім екенін көзі қарақты жастарға түсіндірді. Ақынның мол әдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани қазынасы болып саналады. Абай – халықтың үлгі тұтар қайраткер тұлғасы, данышпандық пен парасаттылықтың қайнар көзі. 2020 жылы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтетін Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойы – күллі адамзат баласына ортақ мейрам. Атаулы күнді барынша кең ауқымда атап өту мақсатында көптеген іс-шаралар жоспарланып отыр. Жас шамасына қарамай, әрбіріміз ұлы ақынның мерейтойлық жылын жоғары деңгейде өткізуге үлесімізді қосуымыз қажет. Абайдың өлендері қазақтың басқа ақындарының өлеңінен үздік артықтығы әр нәрсенің бергі жағын алмай, арғы асылынан қарап сөйлегендіктен. Басқа ақындардың сөзге шеберлігі, шешендігі Абайдан кем болмаса да, білімі кем болғандығы даусыз. Абай сөзінен Әбубәкірдің "шайды, кебісті әркім тұтынып кеткені асылды қорлау болды" деп қайғырған сөздері табылмайды. Басқа ақындар аз білімін сөздің ажарымен толтыруға тырысқан. Абай сөздің ажарына қарамай, сыпайылығына қарамай, әр нәрсенің бар қалыбын сол қалыбынша дұрыс айтуды сүйген. Мысалы, "Аттың сыны" деген өлеңінде сыпайышылық жүзінен құлаққа жағымсыз тиетін сәздер бар; бірақ аттың сынына керек мүшелері болған соң, оларын айтпаса, аттың сыны толық болып шықпас еді. Абайдың "Аттың сыны" деген өлеңін оқығаныңда, көз алдыңда сол жақсы аттың өзі тұрғандай, пішіні келіп елестейтіні, жақсы атқа бітетін мүшелердің бірін қалдырмай жазғандықтан. Абай көп нәрсені білген, білген нәрселерін жазғанда, "мынау халыққа түсінуге ауыр болар, мынаның сыпайышылыққа кемшілігі болар" деп, таяқтан тартынбаған. Тұжырымдар мен ұсыныс Абай шығармашылығының құндылығы соншама, оны зерттеп, кеңінен насихаттау арқылы үлгілі, бәсекеге қабілетті қоғамның барлық сұранысына жауап беретін тұтастай бір мемлекеттік идеологияны қалыптастыруға болады. Бірақ, бір әттеген-ай дейтін дүние, қазіргі таңда соңғы кездері Абайды танып оны насихаттайтындар азайып бара жатқан сияқты меніңше. Байқап қарасам қазір Абайдың өлеңдерін оқитындар өте аз. Ия, 1 сыныптан мектеп бағдарламаларынан бастап біз оны білеміз,бірақ қаншалықты деңгейде деген сұрақ осы жерде қалып қоятындығында. Тіпті, менің өзім 5-сыныптан бастап Абай өлеңдерін оқуға қатысатын едім, бірақ мен 10-сыныпқа келген кезде тіпті бұл олимпиаданың өзі де тоқтап қалған болатын. Меніңше болашақ ұрпақ, жастар Абайды насихаттау үшін Абай туралы барлық жерде,барлық 268 салада оның сөздері мен өсиеттері тұруы тиіс деп ойлаймын. Мектепте жоқ демеймін, тіпті Абайтану деген пәндерде өтіледі, бірақ сол пәннен бір нәрсе үйреніп шыққан оқушы жоқ. Ол жай ғана мұғалімнің сағатын көбейтіп ермекке тұрған секілді. Бес саусақ бірдей емес әрине. Енді сөзімнің соңын басында айтып кеткенімдей тағы да Абай атама арнаған Арнауыммен аяқтасам деймін: Абай бабам қасиетті, киелі, Өзіңізді бар қазағым сүйеді. Абай дана, Абай пана дегенде Үлкенімен кішісі бас иеді. Қырық бес қара сөзді арнадың, Халқыңның амандығы арманың, Оятуға ұрпағының санасын, Абай ата бәріне де жарадың. Өлең сөздің патшасы деп оқытқан, Жолдары өлеңінің нұр жақұттан. Қуат берер, бойыма сәуле берер, Қаламын-ау, Абайсыз құр бақыттан. Абай ата сен таусың заңғар биік, Тұрмадың зұлымдарға басыңды иіп. Ақылмен бар қазақты ояттың ғой Өлеңмен шырылдадың, жаның күйіп. Абай ата мен өзіңді пір тұтамын, Өзіңді білмесем өмірден не ұтамын. Елім, жерім, қазағым деп өтетін Өзіңдей қара талдың бір бұтағын. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қ.К.Тоқаев «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» // Егемен Қазақстан 2020, 9 қаңтар 2. А. Байтұрсынов «Қазақтың бас ақыны» //Қазақ газеті, 1913 ж 3. М.Мырзахметов «Абайдың адамгершілік мұраттары» //1993ж, 278 бет 4. М. Жұмабаев «Сүй, жан сәулем» // 2014ж 5. А. Құнанбаев «Қалың елім қазағым» 6. А. Құнанбаев «Қара сөздер жинағы» Философский анализ слов назидания Абая Кунанбаева Кайрулла Динмухамед Студент 2 курса 269 Научный руководитель: Божбанбаев.Б.М Доцент, кандидат философских наук Казахская национальная академия Им. Т.К.Жургенова город Алматы Философия Абая Абай Кунанбаев - казахский поэт, философ, композитор, просветитель, мыслитель, общественный деятель. Абай является ключевой фигурой в историй казахсого народа. Он сформировал писменную литературу и сформировал и систематизировал философию нашего народа. Найдя общность на стыке западной и восточной философий проложил свой путь – ПутьАбая. Философия Абая зиждется на западной классической и на исламской философий. Принимая и приветствуя просвещение и прогресс, но не принимая мировоззрение Европы. Если философия Европы основывается на вечном отрицании и на скепсисе, Философия Абая, не без влияния ислама, основывается на любви. То есть первой причиной всего является любовь. Человек создан любовью Создателя. В этом и заключается главное отличие человека от дьявола и ангелов. Самый большой дар данный богом человеку, это - Воля. По Абаю "человек вольный" есть один из лучших творений бога. При этом не обузданная воля способна уничтожить всё человечество. По Шопенгауэру наш мир состоит из многих воли, которые движутся в разных направлениях. И заведомо столкновения и конфликты в мире неизбежны. Как доказательство силы Воли можно привести всю человеческую историю, бессмысленные кровавые войны итд. Абай предлагает направить волю в правильное русло, например: служение народу. Концепция «Толық адам». В разных философских школах понятие «человека и его сущности» трактуются по разному. В мифологическом понимании люди верили что в людях живут животные. И по характеру человека определяли этого животного. Руми описывал нутро человека как лес, где обитают разные животые. Проявление дурного, доброго, грязного и чистого зависит от этих животных. Доброе и злое тайными путями копится в сердце человека, конце проявится то чего больше копилось. В верованиях индейцев в душе человека живут два волка: черный и белый. Они постоянно противоборствуют. Победит тот кого человек больше кормит. Немецкий писатель Гессе в своем романе «Серый волк» писал что в людях уживаются разные животные. У некоторых они уживаются, а в некоторых нет. Исходя из этого и формируется сущность человека. Греческий философы давали давали разные объяснение человеку. Платон называл человека животным политическим «Homo politicus» определяя человека как социальное животное. Аристотель говорил человек единственное животное умеющий говорить и это отличает его от животных. Фридрих Ницще предложил концепцию «сверхчеловека» (ubërmensch) в которой описывал человека 270 который властен над своей судьбой и может властвовать на судьбами чужих, таким образом определяя ход историй. В западной философий есть два подхода к человеку: минимальный гуманизм и максимальный гуманизм. Подход минимального гуманизма определяет человека как животное с первобытными инстинктами и не стоит ему стремиться к чему то возвышенному. Абай в этом плане стремится к максимальному гуманизму. Пропагандируя знание, человечность итд. Посредством стихов и слов назидания он это преподносит. Абай анализирует силу, ум и сердце. По его философий только ум и сила возглавляемые сердцем могут помочь человеку расти и найти себя в правильном пути. По Аль Фараби знание полученное без нравственного воспитание является большой угрозой для человечества. В этим и соприкасаются идеями два мыслителя. В стихе «Адам болам десеңіз» и в 13 слове назидания» он описывает концепцию «Полноценного человека» - «Толық адам» Еще одним большим тезисом Абая является изречение "адамзаттың бәрін бауырым деп". У человечества одно солнце, одна луна и единый Бог и весь род людской создан его любовью. Несмотря на отличия в традициях, в языке и в географической разобщенности. В этом заключается основа гуманистической философий Абая. Этот тезис показывает что Абай является мыслителем не только в масштабе одной наций, но и всего человечества. Роль и функций философий Абая. Философия Абая отражает суть бытия нашего народа. Но протяжении всей истории наш народ борется за свободу и за сохранение нашей идентичности. Нам приходилось бороться за свой язык, за земли итд. Абай приветствуя просвещение и интеграцию всегда был против слепому проследованию за чужими идей. Абай предпочитал адаптировать их под наше мировоззрение обогащая нашу философию и науку. Сейчас век глобализаций. Все и вся переливается теряя свой облик. И новый век бросает нашему народу новый вызов. Как не потерять себя в этом потоке? В это время Абай как ни как актуален. И его идеалы должны стать фундаментом нового Казахстанского сознания. А новое сознание должно стать основой нового Казахстана. Сильного. Справедливого. Независимого. Исходя из это, можно понять что Абай не только часть нашего прошлого, а часть нашего будущего. Для формирования нового сознания и нового общества идей Абая являются ключевыми. Идеалы Абая будут жить с народом. И идеалы и путь Абая будут продолжаться дальше. Использованная литература: Г.Есім. “Хакім Абай”. Издательство Атамұра. 1994 год Г.Есім. “Абай туралы философиялық трактат” Издательство “Қазақ университеті” 2004 “Абай шығармашылығындағы толық адам мәселесі” Болатбекқызы. А https://moluch.ru/archive/88/17589/ “Абай и Казахстан XXI века” К. Токаев 271 http://www.mfa.gov.kz/ru/warsaw/content-view/xxi-18 Abai Kunanbayev’s role in the process of forming a new public consciousness Автор: Козленко М. А. студент 2-го курса Научный руководитель: Божбанбаев Б. М. доцент, кандидат философских наук Казахская Национальная академия искусств имени Т. К. Жургенова г. Алматы Аннотация Статья освещает актуальную в наши дни проблему воспитания будущих поколений посредством приведения в пример гениальной личности, нашего соотечественника; затрагивает темы нравственности, духовности, правильного выбора жизненного пути и переоценки личных поступков индивидуума; раскрывает значение модернизации общественного сознания казахстанцев. Ключевые слова: литературное наследие, слова назидания, просвещение через познание, Абай Кунанбаев, позитивная и негативная преемственности, неизменные истины, критический анализ. Аннотация Мақалада болашақ ұрпақты тәрбиелеудің өзекті мәселесіне ерекше назар аударылады, ол тамаша тұлға ретінде біздің отандасымызды мысалға келтіреді; адамгершілік, имандылық, өмір жолын таңдау және жеке адамның іс-әрекетін қайта бағалау тақырыптарына тоқталады; қазақстандықтардың қоғамдық санасын жаңғыртудың маңыздылығын ашады. Түйін сөздер: қара сөздер, білім арқылы ағартушылық, Абай Құнанбаев, позитивті және теріс сабақтастық, өзгермейтін ақиқаттар, сыни тұрғыдан талдау. Annotation The article highlights the current problem of educating future generations by citing an example of a brilliant personality, our compatriot; touches on the topics of morality, spirituality, choice of life path and reappraisal of the individual actions of the individual; reveals the importance of modernizing the public consciousness of Kazakhs. Keywords: literary heritage; words of edification; enlightenment through knowledge, Abay Kunanbayev, positive and negative continuity, unchanging truths, a critical analysis. Today, when the results of technological and scientific progress have become available to all segments of the population, the development and maintenance of ethical, intellectual and spiritual education remains an important problem. As our president K. Zh. Tokaev put it in a recent article: “Modernization 272 does not mean that we must abandon the past and open the way to new values. In fact, this is a phenomenon that involves the development of national heritage in combination with today's positive trends. However, we can not ignore the work of Abai. Indeed, more than a century ago, the great thinker called on the nation precisely to modernization, renewal. ”[1] In turn, the modernization of public consciousness on which the strategy of our state is aimed today can only be carried out if national interests are taken into account. Without meaningful content and admonition, which requires certain efforts from already held individuals who are motivating engines, society will not be able to develop further in the temporal plane and preserve the valuable core and identity of its culture. And since the future is impossible without the past, especially since such an extraordinary personality already existed in the history of our people, it makes sense to turn to a historical figure suitable for the role of a teacher for the generations of Kazakhstan of the 21st century. Abai Kunanbaev was a nugget, a multifaceted personality, his activities included: poetry, composing, enlightenment and teaching, philosophy, social activity (also related to the struggle for women's rights, which to this day is a hot topic for society), Kazakh written literature by which he was the founder and became a classic of the word, the study of European culture and its adaptation for representatives of the Islamic faith. His undeniably main features were: hard-working and curiosity. The great blessing is that having the resources given to him, he did not waste them in vain, but used his time for meaningful education. Perhaps this was originally the desire of his father, because the son of a wealthy bai should be different from ordinary people, the managing person should be a thinking person and be educated. However, Abai Kunanbayev found his vocation in science and teaching and even abandoned his duties as head of the clan at the age of 28, he did not agree with his father’s policies and many of the laws and traditions of the people adopted at that time, and later engaged in self-education in adulthood. His curiosity, which appeared from a young age, coupled with a receptivity to the new, helped him assimilate and leave to his people a doctrine of his own worldview and path. The main idea, which is visible in almost all of his words, is a call to discipleship, to obtain knowledge and use it in a pious way, that is, for its intended purpose. In his work, “Words of edification,” he tried to reason with his compatriots, directly exposing them, reproaching them for ignorance, extortion, laziness, and other unflattering qualities. “What are they talking about? Not about science and knowledge, not about peace and justice, the Kazakh is happy, he would be rich, but he doesn’t know how? So he catches, is cunning, so that even flattery to entice wealth from others, it will not succeed - he will fiercely be at enmity with the whole world.”[2] The main content of Abay’s poetry is the life of the Kazakh people, characterized by the onset of a crisis of patriarchal-feudal relations, a crisis that arose under the influence of capitalist relations that penetrated and developed in the Kazakh steppe. Clan feuds, strife between large feudal lords supported by 273 barges and atkaminers, the struggle for the position of a volost governor or bah, darkness and stampede, ignorance and lack of culture - all these phenomena found a fair condemnation in the verses of Abai. Abay also understood that these discords were artificially inflamed and supported by tsarism, which acted on the principle of "divide and conquer." The poet saw that the rulers, biys and foremen turned into proteges of the colonial authorities. He thought about the difficult fate of his people. The verses of Abai sounded deep grief over the unfortunate share of the oppressed, powerless and backward Kazakh people. With particular strength, the poet’s grief was reflected in the poem "Oh, my poor country!" As if answering the predecessor poets who mourned the misfortunes of the people, but fell into hopeless pessimism, despondency and mysticism, going into the reactionary idealization of the past, not seeing a way out for him, Abai called on the people to fight for the future: My people, if when you are fighting You don't wash this dirt Anyone will humiliate your honor And anyone will offend you …[3] Abai tried to open people’s eyes, loudly condemning and ruthlessly scourging the truths of the gall, revealing verses of the vices of the feudal nobility and bureaucracy, and urging the masses to enlightenment, which, according to the poet, could only show them the path to a new life. It is interesting to note that Abay does not accept the entire heritage of his people. He refers to proverbs and folk wisdom critically and rationally, without following public opinion. In the words of Edification, he wrote: "There are among the Kazakh proverbs that deserve attention, but there are those that do not carry anything divine or human in themselves.They say: "If you live in need, forget about shame." Damn life that knows no shame! If this is good advice not to disdain any hard work, being in the service, then there is nothing shameful in such work. To earn one’s bread honestly, instead of interrupting in charity or vegetating in idleness, is the destiny of a conscientious person. "[4] The nomadic culture of the people explains why in the Kazakh mythology the image of the path is a world image, with the help of which it cognizes the world. The philosophy of the path in the work of Abay clearly demonstrates the various functions that the image of the path acquires in the art world of the national akyn and contemporary poet.[5] In his works there is a lot of wisdom, understanding of the unchanging truths of life. Because he himself laid his foundation on scripture and the study of such high and eternal questions like: “who is God?”, “why did he create man?”, “how does man live his life worthily?” etc. Also Abay Kunanbayev gave his specific definitions of righteousness, mercy, wisdom, generosity and rationality. He substantiated a certain part of his instructions in the section of moralistic, didactic poetry by the dogmas of Islam. Abai raises a very important issue: is it possible without the idea of a creator to enter the righteous path. To clarify, Abay understands righteousness as a derivative 274 of the truth, and existence itself is the basis of the truth. And in the truth that exists, there is righteousness, since reality exists according to certain laws, established procedures, an approved model, so righteousness itself is reality generated by order and need.[6] Abai also reveals the meanings of such concepts as: purity of thoughts (from which purity of impulses comes), well-intentionedness. And of course the great poet has his own interpretation of rationality and wisdom. The first for him is nothing more than one of the names of science, and wisdom consists of righteousness and mercy. Abai also composed his hierarchy of generous people, where the prophets are the first and most generous, followed by the saints, the saints are the hakims (people who reveal the reason for being, are similar to scientists) and the most recent respectable people. Abai defines the human essence through three basic qualities - a strong will, a bright mind and a warm heart, and also, speaking about the meaning of life, he claims that nature is mortal and man is immortal. I think that this is a great contribution to the future of our people - to explain and show the path of righteousness and what qualities it is worth cultivating. "People are separated by boundaries that correspond to them - the particularities of the way of life, methods of production, traditions and rites, languages, religions, in short, historical worldview. But despite these differences, Abay did not divide humanity into races, religions, political formations, talked about the need to love all people as brothers. This thesis characterizes Abay as a Renaissance personality, elevates him to the top spiritual thought of the Renaissance. "[7] Based on these words, we can conclude that Abay really was a world-wide personality, revered outside of time, because to this day the whole world often faces racial issues and religious intolerance. If we return to the basics of Abay Kunanbayev’s reflections, he calls love the main reason for the universe. Love, for him, is the power of the Creator, his light, the root cause of the creation of the world. And therefore, Abai invites us, following the path of righteousness, to love humanity as brothers, but not in an abstract sense, but in God. Abay also teaches borrowing from his brothers of nations and not condemning their vices, because each nation has enough of them. "Their strength is that they tirelessly learn the craft, work."[8] Today, when the European culture of tolerance and a wide range of opportunities for studying professions, cultures and languages flourish in our country, it is much easier for us to understand our ancestor-innovator. We have a good foundation for paving its way in our own lives. Abay sets the direction and exposes in order to develop the ability to analyze his actions and become a competitive people with own dignity. “Kazakhs teaching children in Russian schools are trying to use their literacy as a sign of superiority in feuds with relatives. Avoid these intentions. We strive to teach children honest and reasonable work to get their bread, let others follow the good example, then we will not tolerate the arbitrariness of noble Russians, since they do not have a single 275 law for all. One needs to study in order to find out what other peoples know, to become equal among them, to become a defense and support for their people. So far, no outstanding personalities have emerged from the youth who received the Russian education. Because parents and relatives spoil them, lead them astray. Nevertheless, they are much better than those who have not received any education. It is a pity that all of their education is enough only to interpret other people's words. Wealthy people rarely give their children to teach, they are likely to give the children of the poor to be scolded and humiliated by Russian teachers. What can they learn, these miserable?”[9] Along with the spiritual and scientific activity, Abay Kunanbayev was engaged in art of literature. Recall his translations of works representatives of Russian literature: his most famous fragments of Pushkin’s translations of “Eugene Onegin”, poems by Lermontov, Goethe and others masterpieces of classical literature. His translations became almost like independent works. This is due to a deep sensitivity to the essence, the accuracy of understanding the essence of artistic images. He introduced new dimensions, rhymes and poetic forms into Kazakh versification: eight-and six-verses. Abay created about 170 poems and 56 translations, wrote poems, “Words of edification”. Abay was also a composer. He created about two dozen tunes that are popular these days. Abai Kunanbaev shifted some of his poems to music, and the song “Kөzimnіn Karasi” (“You are the pupil of my eyes,” translated by Maria Petrova) became popular. All the great artists of the word, including Abai, used the national cultural heritage, enriching, developing and creatively perfecting it. They enriched the sources of folk culture, its linguistic beauty with new, ideological content unknown to folk memory. Only in this way did they achieve the highest degree of artistic embodiment of the advanced ideas and hopes of their era. In this sense, the distance from the original folk motive, the folk source to the inspired poetic embodiment of it in the work of the great classic can be enormous. In conclusion, it is worth quoting our president K. Zh. Tokaev: “To know Abai is to know yourself. Self-knowledge and the constant development of man, the priority of science and education are a manifestation of perfection. ”[1] The list of references: 1. Tokaev K. Zh. Abay and Kazakhstan in the 21st Century//365info. 2020. 2. Kunanbayev A. The words of edification/translation by S. Sunbayeva. - Almaty: Алматыкітап publishing house, 2017. - 224. Chapter №5. 3. Abay Kunanbayev. “Oh, my poor country!”, Excerpt from the poem. 4. Kunanbayev A. The words of edification/translation by S. Sunbayeva. - Almaty: Алматыкітап publishing house, 2017. - 224p. Chapter №29. 5. Abay Kunanbayev. The words of edification. International Club of Abay. Semey, 2001. 276 6. Garifoll Yesim. The philosophical treatise on Abai. Қазақуниверситеті publishing house, 2006. - 76p. pg. 17-18. 7. Garifoll Yesim. The philosophical treatise on Abai. Қазақуниверситеті publishing house, 2006. - 76p. pg. 12-13. 8. Kunanbayev A. The words of edification/translation by S. Sunbayeva. Алматыкітап publishing house, 2017. - 224p. Chapter №2. 9. Kunanbayev A. The words of edification/translation by S. Sunbayeva. Алматыкітап publishing house, 2017. - 224p. Chapter №25. Almaty: Almaty: - Almaty: - Almaty: Абай Құнанбаевтың қара сөздеріндегі адамгершілік тәрбиесі ҚР ҰҚК ШҚ Академиясының 1-курc курсанттары Тұрсынхан М., Дидарұлы Д.Д, Ғылыми жетекшісі: Шет тілі кафедрасының оқытушысы, гуманитарлық ғылымдарының магистрі Мусабекова Айгерим Алтынбековна Түсініктеме Берілген мақалада Абай Құнанбайұлының қара сөздеріндегі халыққа ерекше тәрбие беруі, адамгершілікке үндеуі. Қара сөздерінің оңайдан қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі жайдан үлкен толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектеуі. Мұның барлығы адамзатты адамгершілікке жетелеу мақсатында еді.. Абайдың қара сөздерінің кім үшін болса да, тәрбиелік мәні зор. Әйтсе де білімге ұмтылушы жастар үшін адамның қолын бақытқа жеткізетін ілім – білімді игеру де жастардың ғана қолынан келетін іс. Қартайған адамға қанша ұмтылса да, өндірерсөздерін аз болмақ. Сондықтан білімге ұмтылған жастар ұлы ақынның бұл айтқандарын берік есте сақтау қажеттігі туралы айтылған. Аннотация В данной статье рассматриваются особое воспитание и нравственное обращение к людям в словах назиданиях Абая Кунанбайулы. Медленно ведя слова назидания от простого к сложному, все ближе и ближе, к более интригующим выводам. Все это было направлено на продвижение человечества к человечеству. Слова назидания Абая имеют образовательные последствия для всех. Тем не менее, для молодых людей, ищущих образование, которая приносит человеческое счастье, заключается в том, что только молодые люди могут извлечь из этого пользу. Независимо от того, сколько вам лет, тем меньше вы производите. Поэтому молодым людям, ищущим знаний, говорят, что необходимо помнить слова великого поэта. Annotation This article discusses the special upbringing and moral treatment in the Book of Words of Abay Kunanbayuly. Slowly leading the Book of Words from simple to complex, closer and closer, to more intriguing conclusions. All this was aimed at advancing humanity to humanity. Abay's Book of Words have educational 277 implications for everyone. However, for young people seeking an education that brings human happiness, is that only young people can benefit from it. No matter how old you are, the less you produce. Therefore, young people seeking knowledge are told that it is necessary to remember the words of the great poet. Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш - Абай сөзі, Абай аты боларға керек... Ең жоғары, ардақты орын - Абайдікі. Міржақып Дулатов Абай есімі – қазақхалқыныңұлттықсанасыныңоянуыменруханиқайтажаңғыруының, қоғамныңозықкүштерініңөркениеттіліккеұмтылысыменәлеуметтікәділ діктіңсимволы. Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және Еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен. Абай алғашқы өлеңін 10 жасында жазған. Ал ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы – "Қансонарда". Абай өлеңдерінің ішінде мазмұны жағынан да, көркемдік бітімі жағынан да ерекшеленіп тұрған үздік туындылар көп. "Сегіз аяқ", "Қан сонарда бүркітші шығады аңға", "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым", "Желсіз түнде жарық ай", "Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?" сияқты өлеңдерінің әрбіреуі тың дүние, шығармашылық жаңалық. Александр Пушкиннің "Евгений Онегин" шығармасынан "Татьянаның хатын" және "Ленскийдің сөзін", Михаил Лермонтовтың "Ой", "Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз", "Қанжар", "Теректің сыйы" және тағы басқа өлеңдерін казақ тілінде сөйлетті. Абай мысал өлеңдерін шебер жаза білді. Ақын осы жанр арқылы қазақ халқының сол кездегі өмірін, адамдардың мінезі мен іс-әрекетін дәл көрсетіп, сатиралық бейнелермен көркем жеткізді. Абай поэма жанрын да меңгерген. Оған "Масғұт", "Ескендір", "Әзім" сияқты шығармалар дәлел. Батыстың өркениеті мен философиясы, ғылымы мен мәдениеті Абайдың рухани жағынан өсуіне айтарлықтай әсер етті. Ол Батыс пен Шығыс мәдениеттерін шебер ұштастыра білді. Абайдың негізгі зерттеу объектісі – адам. Абайдың іргелі еңбектерінің бірі әрі бірегейі – қара сөздер. Осы сөздердің бірнешеуі алғаш рет 1918 жылы Семейде шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Артынан Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз және тағы басқа әлемнің көптеген тіліне аударылды. Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеген Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар Әуезов. 278 Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетінде басылған "Абай — қазақтың бас ақыны" атты мақаласында "Одан асқан бұрыңғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ" — деп Абайды аса жоғары бағалады. Мұхтар Әуезов Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерді. Ол "Абай жолы" эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып тұлғасын дүниежүзі оқырмандарына танымал әдеби бейне қатарына жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек атқарды. Әсіресе, Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы осы салаға қосқан елеулі үлесі болып саналады. Абайтану тақырыбын біз қазір қозғап жатырмыз ғой. Бірақ мұның барлығы да маған алғашқы қадамдар сияқты көрінеді де тұрады. Өйткені, «абайтану» деген бұл өте күрделі дүние. Абай күрделі адам. Біз қазір абайтанудың қырықтан астам қара сөздері бар. Абайдың қара сөздерін зерттегендің бірі академик Зейнолла Қабдолов. Содан кейін осы мәселен айналасында Зәки Ахметов, Ж. Дәдебаев, тағы да басқа көптеген ғалымдар зерттеді. Тақырыпты алғанда Абайдың қара сөздерін алдым. Абай қара сөздері прозаның түрі. Сонау революцияға дейін пайда болған бұрынғы проза. Қазақтың біртуар ұлы Ханғали Жұмашұлы Сүйіншәлиев деген ғалым зерттеген болатын. Сол кісінің 1956 жылы шыққан «Абайдың қара сөздері» деген жеке монографиясы болды. М.Әуезовке нақты дерек болған – Абай қара сөздері. «Абай жолын» қарап отырсаңыз, кейбір жерлерінде Абай қара сөздері, негізгі айтылатын ойлар текстерге араласып кетеді. Кейбір жерлерде соның ойларын дәл сол қалпында пайдаланады. «Абай шығармашылығында қара сөздерін, әр түрлі діни лексиканы неге пайдаланды?» деген сұрақтар эпопеяның ішінде айтылады. Соның ішінде Абай бұл сауалдардыңбәріне жауап береді. Абайдың бір-екі шығармасын ғана талдап нәтижеге жете алмаймыз. Абайдың барлық мұрасын талдау үшін арнайы дайындалған адамдар кірісуі керек. Егер соны көрсете алатын болсақ, онда біздің қазақ әдебиеті аспанға бір-ақ шығар еді. Абай қара сөздерінің өмірлік маңызын, ақынның дара тұлғасын Т. Әлімқұлов «Жұмбақ жан» атты еңбегінде былай түсіндіреді: “Абайдың сөздері ақынның дүниеге, өмірген көзқарасын өлеңдерінен де тереңірек көрсетеді. Бұл сөздерінде Абай ғылымдық, моральдық, философиялық, салтсаналық жәйттерді қозғай отырып, үлкен ой айтады. Оның көп сөздерінің халық аузында ұмытылмас мақал, мәтел, нақыл болып қалуында ой-пікірдің терең тамыры бар. Абай зор гуманист-демократ. Бақыт – әлеуметтік категория деген пікірге келеді. Олай болса, қоғамдық құрылыстың әділетсіздігі де байқалмай қалмақ емес еді. Рас, бұл жайды ол барлық жерде ашып айта бермейді. Оған тарихи жағдай да жоқ-ты. Біз үшін, бүгінгі ұрпақ үшін, тар заманда толғаған тамаша пікірлері қымбат” [1]. Әрине, Абай әрқашан танымы мен түсінігі мол қауымға бар еңбегін аямай жазды. Оның өз оқушылар мектебі мен ізбасарлары болды. Нәтижесінде Мүрсейіт қолымен жазып қалдырған Абайдың барлық «Қара сөздерін» академик М.О. Әуезов, Қазақстан Ғылым Академиясының 279 мүше-тілшісі И.Т. Дүйсенбаев пен Қазақстан Ғылым Академиясының академигі З.А. Ахметов зерттеді. Р. Қайшыбаева Абай прозасының орыс тіліне аударылуы туралы зерттеулерін былай деп қорытындылайды: «Конечно, исследуя переводы произведений Абая на русский язык, мы видим, что многие из них не являются точной копией оригинала, это, говоря словами Гете, “нечто третье”, что возникает в результате “сближения чужого со своим, национальным, знакомого с незнакомым”. Художественный перевод полноправно входит в родную для переводчика литературу, обогащает ее идейно-тематически и жанрово-стилистически, становится одним из элементов национального литературного контекста»[2]. Герольд Бельгер Абайдың «Қара сөздерін» аударылу сипатын зерттей отырып, мұндай ұлы тұлғаның шығармаларын, әсіресе, «Қара сөздерін» аудару машақатының зор екендігін ерекше айтады. Оның бір сөзін тәржімалаудың өзі оңайлықпен соқпайды. Ол көп мағыналы. «Қара сөздерді» бірден аударудың қажеті жоқ, оларды Абайдың өзі айтқандай жүрекпен сезіну керек, санада саралап, іштей тұшыну керек, саралап, сезініп, тұшынып болғаннан кейін әдетте оқырманның қабылдауына мүмкін бола бермейтін басқа тілдің құралдарымен қайта жасап шығару керек. Герольд Бельгер Абай поэзиясын орыс тіліне аударудың қисынсыз екендігіне қайта-қайта тоқталады. Ол жолма-жол аударма қашан болмасын сауатты, тілдің қыр-сырларын сезінетін адамға түсінуге қол жетімді болады деп есептеп келді. Қанша мәрте аударасың, қанша мәрте түсіндіресің, талқылайсың, түрлі тоқталымдарға келесің, бірнеше нұсқа жасайсың. Соған қарамастан жасалған еңбекке деген қанағатсыздықтың артыңнан қалмайтындығын, өзіңе сенімсіздіктің пайда болатындығын ғалым күрсіне айтады. Әрине, бұл таң қаларлық жай емес. Себебі аудармашы поэзияның түпнұсқасын аудару кезінде осы жағдаймен бетпе-бет келеді. Ағылшын ақыны Роберт Фрост «поэзияның – басқа тілге аударуға келмейтіндігін» бекер айтпаған. Г. Бельгер “Абайдың «Қара сөздері» және оның аудармашылары” атты мақаласында Виктор Шкловскийдің «Қара сөзді»: «СЛОВА-НАЗИДАНИЯ», яғни, сызықша арқылы, бір ұғым ретінде аударды десе, Сәтімжан Санбаевтың «СЛОВА НАЗИДАНИЯ» деп қарапайым бергендігін тұжырымдайды. Ол үш аударманы өзара жан-жақты зерттей келе Абайдың «Қара сөздеріне» жақын келетін аударма нұсқасы ретінде К. Серікбаева мен Р. Сейсенбаевтың тәржімаларын жоғары бағалайды. Ғалым бұл шешімге берілген үш нұсқадағы сөзбен сөзді, сөйлем мен сөйлемді, абзац пен абзацты өзара салыстыра және салғастыра отырып зерттеу нәтижесінде жеткендігімен бөліседі. Қазіргі таңда Абай қара сөздерінің орыс тіліндегі аудармасының үш нұсқасы бар. Біріншісі бұл – 1945 жылы жасалған Виктор Шкловскийдің аудармасы, екіншісі - алғаш рет 1970 жылы жасалып, кейін соңына дейін аударылған Сәтімжан Санбаевтың нұсқасы, үшіншісі, 1993 жылы «Книга 280 слов» деген атаумен жарияланған Клара Серікбаева мен Роллан Сейсенбаевтың бірлесіп жасаған аудармалары болып табылады. Абай «Қара сөздерін» аударуға үлес қосып, дарынды ақынның осы шығармасының орыс тіліне аударылу деңгейін зерттеп, оның қазіргі ахуалы жөнінде еңбек етіп, біраз тер төккен тұлғалардың қатарында Әуезхан Қодардың тұжырымдамаларын айтпай кетпеске болмайды. Әуезхан Қодар да Абай «Қара сөздерінен» аттап өтіп кетпей оның аударылуына өз үлесін қосты. Ол басқа аудармашылар секілді қырық екі қара сөзді аударған жоқ. Қазіргі кезде оның қара сөздердің ара-арасынан таңдап алған он екісінің аудармасын тауып оқи аламыз. Әуезхан Қодарды басқалардан ерекшелейтін тұсы – орыс тілінде шығарма тақырыбының баламасын өзгеше беруінде. Ол қара сөздерді «слова назидание» немесе «книга слов» деп те, тікелей сөзбесөз де аудармаған. Сондықтан оны «размышление» деп, әрбір сөзін «монолог» деп аударған. Оған дәлел ретінде аудармашыдан алынған Абайды жаңаша бағытта зерттеу тақырыбына қатысты сұхбаттардың бірін мысал келтіруге болады: «- Бұл туралы айтсам, мен жылап жіберем. Қазір Абаймен кім айналыспайды. Ешқандай қатысы жоқ адамдар да айналысып жүр. Солар институт басқарады, бір кітаптар шығарған болады. Шынын айтқанда, Абайға жаңаша көзқарас жоқ. Кезінде мен осыған қатысты аудармамда өз ойымды айтқанмын. Қазір Абайдың сөздерін «книга слов», слова назидание» деп аударып жүр ғой. Мен бұған қарсымын. Арабтың «ғақлия» деген сөзі «ой» деген мағына береді. Сондықтан оны орыс тіліне размышление деп, әрбір сөзін монолог деп аудару керек. Сонда біз Абайды тура Европа мәдениетінің ортасына шығарамыз. Сол кезде Абай осы мәдениетіне ғана тәуелді емес, әлемдік мәдениеттің ірі тұлғасы болып шығады» [3]. 2010 жылы алғаш рет Абай Құнанбаевтың кітабы тәжік тіліне аударылып, «Панднома» деген атпен жарияланды. Аудармашы, публицист және абайтанушы Фатхулло Азизов кітапты адамзаттың мектебі дей отырып, оның үлкен өмірлік маңызын атап өтті. Кейін алғаш рет Абайдың «Қара сөздері» бір мезгілде қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде басылып шықты. Орыс тіліндегі нұсқасын Клара Серікбаева дайындап берді. Ал оны ағылшын тіліне көрнекті ақын және түкітанушы Ричард МакКейн аударды. Ричард МакКейн орыс тілі мен әдебиетінің оқуын бітірген, Түркияда жүріп бірнеше түрік және түркі тілдес ақындарымен етене араласып, қызметтес болуының өзі оның шығыс әдебиетіне қызығушылығын айқындайтыны сөзсіз. Ол жиырмадан астам орыс және түрік тілдерінің кітаптарын ағылшын тілдеріне аударды. Оның танымал еңбектерінің қатарына Ахматова мен Мандельштамның, Тарковский, Пастернак, Назым Хикметтің және т.б. жсаған аудармалары жатады. Сондықтан оның ұлы даланың ірі тұлғаларының бірі Абай Құнанбаевтың «Қара сөздерін» аударуы кездейсоқ дүние емесі анық.Аудармашы бұл жұмысқа екі жылын жұмсады. Танымал жазушы, «Халықаралық Абай клубы» қоғамдық бірлестігінің президенті Роллан Сейсенбаев қазақ авторларының басқа да шығармаларын европа және араб 281 тілдеріне аударып, сол арқылы қазақ тілі мен мәдениетінің шеңберін кеңейтуге үлес қосуға даяр екендіктерін және үш тұғырлы тілдің жаһандық әлемнің талабы екендігін айтады. 2010 жылдың сәуір айында Алматы әкімшілігі, тілдерді дамыту қалалық басқармасы мен Абай поэзиясына табынушылар Халықаралық клубы Абай Құнанбаевтың «Қара сөздер» атты жаңа кітабын таныстырды. Бұл жинақтың қызықтылығы, қазақтың ұлы ойшылы, философы мен ақынының қара сөздері алғаш рет бір кітапта үш тілде – қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көрді. Абай Халықаралық клубының Президенті, қазақ жазушысы – Роллан Сейсенбаев былай деп пайымдайды: «Қара сөздер» - бұл ақынның ақиқатқа жету жолындағы сараланған жолы. Кітаптың идеясы қарапайым бола отырып, ұлы да. Онда Абай әлемнің ең ұлы құндылығы адам екендігін, оның бойындағының барлығы: рух, сана, тән мен сезімнің асыл да, үйлесімді болуы керектігін қайталаудан еш жалықпайды». Абайдың қайратты қарасөздері оның сөзге деген өнерінің көркемдік күшін, даналығын көрсеткен прозалық шығармалар болып табылады. Абайдың қарасөздерінің жалпылық саны 45 бөлектен тұрады. Олар тақырып нысанынан бірғана бағытта жазылмады, олар әр алуан болды. Абайдың 6 - 7 қарасөздері қысқалау болса, кейбіреулері тақырып және мағынасы жағынан ауқымды болды. Абай өз қарасөздерінде туындының көркіне ғана емес, сонымен бірге оның ауқұмдығы мен мағынасына назар аударған. Абай поэзиясының арқауы ғылым, білім, еңбек – осы қара сөздерде жалғасып дамиды [4]. Қара сөздерден адамның көңіл-күйінің жарығы мен қараңғысының айнасы болған – күлкі мен қайғы туралы педагогтар арасында осы күнге дейін айтылмаған тың ой табамыз. Өйткені күлкі мен қайғы туралы ешкім Абайдай тап басып айта алмаған. Абай «күлме» демейді тек «орынсыз күлкіден сақ бол» дейді. Абай өз шығармалары арқылы рухани бірлікке шақырады. Қорыта айтқанда, Абай қазақтың демократ ақыны, ұлы ойшыл, философы. Ол қазақ тілінің мәйегінен көптеген өлеңдер мен дастандар сондай-ақ, басқа да философиялық шығармалар жазды. Абайды Абай еткен, асыл сөзімен өлең етіп ұйытып, жүрегіне жыр болып байланған қасиеті өмірден әділет, мейірім, сенім, адалдық іздеу барысында тапқан танымдық олжалары, санасын сарғайтып барып көзін ашқан тұжырым тоғыстары өлең арқылы өріліп жатыр. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. Алматы, 1993, 221 б. 155б. 2. Абай. Кайшибаева Р. О переводах прозы Абая на руский язык.-2010. №4. – 12 б. 3. Әуезхан Қодар: Абайға бойлай берсең, оның жаңа қырлары ашыла береді. http://abai.kz/node/1636. 4. https://sputniknews.kz/spravka/20190602/10357198/Qazaqtyn-uly-aqynyAbay-Qunanbayuly-turaly-qyzyqty-derekter.html 282 Абай Кунанбаев о проблеме нравственного воспитания молодежи Кенжаев Аширбек, студент гр. АТ(МХ)-18.1 Академии гражданской авиации Научный руководитель: Ассоц. профессор кафедры «Социально-гуманитарных дисциплин» Академии гражданской авиации, к.ф.н. Акбаева А.Н. Аннотация: в этой статье рассмотрены нравственные нормы великого просветителя казахского народа Абая Кунанбаева, а также прямая связь его творчества с молодежью казахского народа. Абаем были выявлены главные причины неправильного нравственного и духовного воспитания, с которыми вы можете ознакомиться в ходе прочтения этой статьи. Главной целью статьи является помощь молодежи в выборе правильного пути в его развитии как полноценная нравственная и духовная личность. Ключевые слова: воспитание, молодежь, проблемы, Абай Кунанбаев, решения. Түсініктеме:бұл мақалада қазақ халқының ұлы ағартушысы Абай Құнанбаевтың адамгершілік нормалары, сондай-ақ оның шығармашылығының қазақ халқының жастарымен тікелей байланысы қарастырылады. Абай осы мақаланы оқып отырып танысуға болатын моральдық және рухани тәрбиенің дұрыс емес негізгі себептерін ашты. Мақаланың негізгі мақсаты - жастарға толыққанды адамгершілік және рухани тұлға ретінде дамудың дұрыс жолын таңдауға көмектесу. Түйін сөздер: білім, жастар, проблемалар, Абай Құнанбаев, шешімдер. Annotation: this article discusses the moral standards of the great enlightener of the Kazakh people Abay Kunanbaev, as well as the direct connection of his work with the youth of the Kazakh people. Abay revealed the main causes of improper moral and spiritual education, which you can familiarize yourself with while reading this article. The main goal of the article is to help youth in choosing the right path in its development as a full-fledged moral and spiritual person. Keywords: education, youth, problems, AbayKunanbayev, solutions. Введение: 10 августа 1845-го года появился на свет защитник духовных и нравственных ценностей казахского народа, получивший имя-Абай. В его трудах были отражены традиции народного творчества и были осмыслены проблемы общества, и в частности молодежи. Абай – один из величайших гуманистов прошлого. Воздействовать на умы и чувства людей, обновлять общество средством поэтического слова, глубокое уважение к достоинству человека – вот что характерно для Абая-гуманиста. 283 Большую часть своих работ Абай посветил преимущественно молодежи, потому что верил, что именно в их руках будущее народа. Основная часть: «Не для забавы я слагаю стих, не выдумками наполняю стих, для чутких слухом, сердцем и душой, для молодых я свой рождаю стих».Именно так, стихами, Абай доносил до молодежи свои мысли. Да, именно к молодёжи – к будущему своего народа, к тем от кого зависит светлое будущее народа. Абай не смотря на сложности своего времени, отказывался терять надежду и продолжал верить в людей, утверждая: «Кто не испытывал зла? Теряет надежду лишь безвольный… Ведь истина, что в мире нет ничего постоянного, значит, и зло не вечно… Разве после суровой многоснежной зимы не приходит весна цветущая, многоводная, прекрасная?!». И мысли он заканчивал словами: «И думаю, что может быть, и хорошо жить так, устремляя взор надежды на будущее». «Не бывает плохого ученика, бывает не правильно выбранный наставник». Абай пытался понять, в чем может быть причина не правильного духовного воспитания молодежи. И единственным правильным решением для него был ошибочный выбор наставника. Хотя Абай не писал специальных философских и педагогических трудов, но почти все без исключения произведения пламенного наставника молодёжи пронизаны нравственно-этическими назиданиями, опирающимися на интересы, нравственные идеалы и мудрость трудового народа, на творчество казахской народной интеллигенции – акынов и композиторов, на достижения общественной мысли народов Востока и Запада. Он был одним из не многих просветителей, которые указывали на верный путь, путь наполненный смыслом и любовью. Актуальны сегодня мысли Абая о формировании нравственных принципов и нравственных ценностей в процессе самой жизни в противовес религиозному учению о «божественной предопределённости» морали. По мнению Абая, человек не рождается с какими-то готовыми качествами личности. Все понятия о добродетели, все правила поведения приобретаются в процессе его жизни и деятельности. Он призывает молодых гордиться своим дарованьем, в первую очередь думать своей головой и принимать верные решения: «И ты, человек, кирпич мирозданья, В здание жизни самой ложись». Несмотря на разное социальное положение, утверждает Абай, люди от природы равны. Об этом прирождённом биологическом равенстве людей Абай пишет в 34 слове Назиданий: «В этом мире рождение и рост, сытость и голод, горе и смерть, строение тела и место, откуда взялся человек и куда он должен отправиться, — всё это одинаково». В центре миропонимания Абая находится человек, сущность которого мыслитель рассматривает чрезвычайно многопланово, с точки зрения биологической, психологической, социальной и педагогической. Абая 284 привлекает эстетический, этический облик человека, его образование и воспитание, мир его чувств и интеллекта, его идеалы и цель жизни. И не смотря на то, что Абай указывает на биологическое равенство людей, он утверждает, что люди не могут быть нравственно равны. Одни люди глупы и слепы, а иные добродетельны и умны. Свой высший этический идеал Абай выразил в нравственной формуле: «Адам бол! — Будь человеком!». С ней он обращается, прежде всего, к молодёжи. Этический смысл абаевской формулы «Адам бол!» состоит в высокой оценке роли назначения человека в жизни. В его понимании человек должен сочетать в себе разум и гуманность, трудолюбие и образованность, дружбу и любовь. Он не уставал напоминать современникам, что солнце и луна — украшение небес; леса и ягоды — украшение гор, а украшение земли – человек. Как уже было сказано выше главной причиной неправильного нравственного и духовного воспитания является наставник. Особое значение в воспитании Абай в первую очередь придавал семейному воспитанию. Первые и самые главные воспитатели, учителя, по мыслям Абая, – это родители. Придавая первостепенное значение роли воспитания в становлении человека, и борясь против тех, кто пытался пороки людей объяснить предписанием рока, судьбы, Абай подчеркивал, что человек не от природы получает нравственные качества, а становится нравственным или безнравственным лишь в процессе воспитания. Кто же является воспитателем человека с момента рождения? Конечно же, это окружающие нас люди, с которыми мы взаимодействуем в повседневной жизни. Их Абай делит на 3 группы: Первая группа,это по Абаю, родители, братья, сёстры, то есть семейное, родственное окружение ребёнка, от которого человек получает большую часть своего воспитания. Это люди, которые учат ходить и говорить, люди от которых мы получаем фундаментальные знания. Вторая группа, это учителя, воспитатели, наставники, то есть взрослые люди, профессионально отвечающие за воспитание ребёнка, а именно люди обучающие нас думать и мыслить. Третья группа, это сверстники, друзья, товарищи, люди с которыми мы взаимодействуем, люди с которыми имеем общие ценности и схожие мысли. Но Абай делает важный нравственно-этический вывод: кто из этих категорий людей наиболее уважаем детьми, кому из них они больше верят, влияние кого оказывается наиболее сильным, значительным. Согласно Абаю, любимый человек — есть первый и главный наставник детей. Также Абай в своих Назиданиях неоднократно напоминает, что нравы казахских детей портятся из-за неправильного воспитания их родителями, наставниками, в результате пагубного влияния невежественных сверстников. Формула нравственности в трактовке Абая: «Адам бол!» («Будь, стань человеком!») заключается в ниже приведенных положениях. Зрелость 285 человека, на взгляд просветителя, определяют три главных качества: разум, сердце, воля. Опорой общества и народа должны быть личности, в полной мере овладевшие этими качествами. Будучи истинным патриотом, Абай видел будущее своего народа в образовании, просвещении, развитии науки и искусства, в упорном и созидательном труде. Он писал: «Тот, у кого больше знаний, любви, справедливости, – тот мудрец, тот ученый, тот и обладает миром». Просветитель и мыслитель активно призывает наш народ не стоять на месте, постоянно развиваться, совершенствоваться, обогащать свой духовный и нравственный мир. Абай в «Книге слов» размышляет о значении мировой культуры и науки для просвещения казахского народа. В современном Казахстане в контексте глобализации мира актуально звучит призыв великого Абая учиться у всех народов, сохраняя при этом свое собственное лицо, национальное и человеческое достоинство, умножая число друзей, укрепляя дружбу со всем миром. Абай понимал человека как целостную личность, наделенную душой и разумом. Человек для Абая – центр мироздания. Духовность – определяющее начало в человеке, которое впитывается посредством книг и народной мудрости, искусства и духовного опыта. Просвещение в трактовке Абая рассматривалось в качестве средства совершенствования человека и в частности молодежи. Осваивая мир культуры, человек воспринимает те или иные идеи и идеалы, языки и нормы поведения. Для великого поэта, мыслителя, гуманиста, выразителя сокровенных дум казахского народа Абая Кунанбаева главное – человечность, ценность человеческого существования, нахождение своего места в жизни. Обращение к советам и нравственным заповедям Абая может очень нам помочь в преодолении собственного нравственного несовершенства, и особенно в воспитании молодого поколения. Выдвигая свой нравственный принцип «Адам бол!» в цикле моралистических поэтических произведений, Абай разрабатывает для молодёжи целый кодекс этических норм дружбы и товарищества, любви в супружестве, долга и совести, мужества и красоты человеческих отношений и т.д. В этом отношении характерны такие произведения, как: «О, джигиты, дорог смех, не шутовство», «В интернате учиться» и многие другие. Если в одних стихотворениях Абай учит, что надо делать, чтобы быть человеком, то в других учит, чего не следует делать, чтобы стать человеком. Например, «Не щеголяй вещами», «Измучен, обманут я всем вокруг» и другие. Если все его письменности попробовать соединить в одну книгу, то с уверенностью можно сказать что эта книга будет посвящена учению молодежи. Абай всегда верил, что время, полное невежества и темноты, уйдет, и его сменит светлый мир, который будет построен крепкими руками молодежи. Высоко оценивая роль воспитания в изменении нравов людей, Абай определяет нравственные цели воспитания и образования. Где высшая цель воспитания,— сделать из ребёнка труженика и патриота, а цель обучения,— 286 познание вселенной, приобретение знаний, получение образования и профессии. Главными средствами нравственного воспитания Абай считает труд и просвещение народа. У него нет почти ни одного произведения, где не говорилось бы о значении труда в жизни человека. Абай воспевает труд как жизненную потребность человека и как основу его нравственности. Человек труда — есть истинный носитель добродетели. Что касается науки, просвещения, то их Абай считает универсальными средствами для разрешения всех нравственных проблем, то есть воспитание в молодом человеке стремления к знанию, к уму. Абай стремится доказать необходимость сделать этику научной, а науку - этичной, нравственной. Один из путей достижения этого идеального соотношения Абаю видится в благоразумности и умеренности - «қанағат ету». Умеренность у Абая в потребностях и тем более в поступках выступает как единая нравственная категория, заповедь. Знать меру всему и всего – большой шаг в познаний мира. «Не запутывайся в мыслях, одевании, не лишайся здравого рассудка. В еде, в питье, в схеме, в одевании, в объятиях, в поцелуях, в страсти к богатству, даже карьеризму и хитрости — во всём имеется мера. Всё, что сверх меры - зло»,- этими словами Абай пытается предупредить молодежь, чтобы каждый человек не лишался здравого рассудка. А меру человеку должна подсказать совесть, являющаяся нравственным регулятором поступков и поведения. Совестливый человек чувствует свою моральную ответственность перед окружающими людьми, так как совесть – это самооценка своих поступков. Чтобы вовремя удержать себя от безнравственных поступков, Абай предлагает постоянные самоотчеты перед своей совестью. Таким образом, Абаем формулируются в его поэзии и прозе наиболее общие нравственные принципы его высшего этического идеала «Адам бол!». Это есть трудолюбие, стремление к знанию и разумности, умеренность, совестливость, самоконтроль, самовоспитание и самодисциплина. Вывод: Мы можем уверенно утверждать, что провозглашенные Абаем в прошлом столетие моральные нормы, осуждающие с одной стороны подлость, нечестность, распутство, нежелание учиться, с другой возвышающие любовь к труду, самоотверженную борьбу за интересы народа, честность, справедливость, желание учиться, актуальны с наше время как никогда. Эти нормы требуют тщательного осмотра каждой личностью нашей страны, и должны применяться в нашей повседневной жизни. Если мы хотим достичь развития и процветания нашей страны, то нам необходимо внедрение трудов Абая Кунанбаева в учебную программу. Ведь именно в руках молодежи будущее страны. Но есть и другой вопрос, готовы ли мы к процветанию? 287 1. 2. 3. 4. Список литературы: Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық). – Алматы: Көркем әдебиет, 2002. – 368 б. Абай Кунанбаев. Избранное. Серия «Мудрость веков». – М.: Русский раритет, – 426 с. 3 Құнанбаев А. Книга слов / Пер. с каз. Р. Сейсенбаева. – Семипалатинск, 2001. – 218 с. Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. – Алматы: Гылым, – 334 с. Мамырбекова А.С. Нравственный оптимизм Абая // Мысль. – 2007. – № 8. – 116 с. Современный взгляд на творчество Абая Беляков Никита Вадимович, студент гр. АТ(ОНО)-18-р1 Академии гражданской авиации Научный руководитель: Ассоц. профессор кафедры «Социально-гуманитарных дисциплин» Академии гражданской авиации, к.ф.н. Акбаева А.Н. Аннотация В данной работе я хотел передать тот вклад в развитие общества что нам подарил Абай. Объяснить с моей точки зрения что стало причиной индивидуальности и отличительной особенностью казахской национальности и менталитета. И то как это описывал сам Абай Кунанбаев. За основу взяты общеизвестные сведения. По которым была сделана аналитическая работа. Ключевые слова: культура, философия,литература, учение, путь. Түсініктеме Бұл жұмыста мен Абайдың қоғамның дамуына қосқан үлесін жеткізгім келедI. Менің көзқарасым бойынша қазақ ұлты мен ділінің өзіндік ерекшелігі мен ерекшелігін түсіндіру, белгілі ақпараттарға сүйене отырып содан кейін оны Абай Құнанбаев қалай суреттегенi, туралы аналитикалық жұмыс жүргіздiм. Түйін сөздер:мәдениет, философия, әдебиет, ілім, жол. Annotation In this work, I wanted to convey the contribution to the development of society that Abay gave us. Explain from my point of view what caused the individuality and distinctive feature of the Kazakh nationality and mentality. And how it was described by Abay Kunanbayev himself.It is based on well-known information. Analytical work was done on these materials. Keywords: culture, philosophy, literature, teaching, path. Введение В моем восприятии складывается образ человека способного научится, а самое главное научить своим примером. Ведь даже в наше время сложно найти человека что так возвышал знания, не ограничивая себя чем-то одним. Мне привычно называть таких людей многогранными алмазами. И в каждой 288 своей грани он оттачивается все острее. К таким людям отнесу и Абая Кунанбаева Абай Кунанбаев- писатель, общественный и культурный деятель, великий поэт, революционер в современной казахской письменной литературе, реформатор культуры в духе сближения с русской и европейской культурой.Начатое в раннем детстве приобщение к устному творчеству народа и домашнее обучение у муллы было продолжено в медресе имама Ахмед-Ризы. Одновременно он учился в русской школе и к концу пятилетней учебы начинает писать стихи.В детстве став частью семьи в которой не было не дня спокойствия. Всюду лишь обман и козни. Он испытал разочарование к административно-политической деятельности, от чего в возрасте 28 лет Абай отходит от нее, целиком занявшись самообразованием. Но только к 40 годам он осознает свое призвание как поэта и гражданина, поставив под стихотворением "Лето" свое имя. Однако писать он стал с 13 лет обычно он приписывал им авторство своего друга Джантасову Кокпаю.Большим шагом в раскрытии Абая как мыслителя в этот момент стало его общение с ссыльными русскими, с Е.П. Михаэлисом, Н. Долгополовым, С. Гроссом. Обращение Абая к русской культуре, испытавшей в XIX в. свой период "бури и натиска" в литературе и искусстве, оказалось тем более естественным, что в восточной традиции поэтическое слово ценилось чрезвычайно высоко. Абаю оказалась близка поэзия Пушкина, Лермонтова, Гете и Байрона. И сам переводил их стихи так чтобы было понятно людям его ментальности. В следующие 20 лет гений Абая расцветает в своей полной мере, он завоевывает необычайный авторитет, огромную и доселе в степи не встречавшуюся популярность. К нему стекаются акыны, певцы, композиторы, вокруг него толпится талантливая молодежь, создается социально-философская и литературная школы. Однако ум Абая не оставлял равнодушным не только его обожателей, проявившееся в самых коварных формах. Последние удары судьбы связаны со смертью Абдрахмана и Магавьи. Он отверг лечение недуга и добровольно обрек себя на смерть. Он похоронен около своей зимовки в долине Жидебай, вблизи Чингизских гор, на 60 году жизни. Нельзя полностью понять трагическое ощущение одиночества, испытанное Абаем, без учета двух обстоятельств. Первое и самое принципиальное обстоятельство состоит в импульсе к преобразованию культуры народа, который Абай дал. В первую очередь это словесная культура, а также поэтические традиции. Казахская специфика фольклора, несмотря на свою традиционность, и до Абая не исключала индивидуального творчества, о чем свидетельствуют сохранившиеся имена акынов, певцов, сказителей, композиторов, импровизаторов, мастеров поэтического состязания. Абай не был тем кто хотел изменить смысл. Он влил в культуру казахов целый поток образов, форм (сатира, лирика, откровения, пейзажная лирика, исповедь) сюжетов, идей из иных культур и традиций, что означало 289 включение казахской культуры в мир большой культуры классических цивилизаций и привитие свойственных последним духовных опытов к традиционной культуре казахов. Тем самым грамотно указав на всю многогранность этой самой культуры. В числе этих ино-культур и арабская культура в таких ее крупнейших документах как "Коран" и "Тысяча и одна ночь", а вместе с ней эллинистическая традиция Аристотеля и Александра Македонского. Затем тысячелетняя персидская культура и литература, которая в традиции семьи Абая вошла в его сознание с детства и закрепилась сознательным обращением к творчеству Фирдоуси, Саади, Низами, Навои, Физули. Совершенно новым, дотоле неизведанным был для казахов до Абая мир русской культуры в связи с европейской культурой и европейской традицией. Абай решил показать западную культуру сквозь призму восточно-исламской культуры. Есть сюжеты, которым самой судьбой предназначено кочевать. Подобно мифу об одноглазом чудовище, перенесенном из степи в Средиземноморье в виде гомеровского Полифема, один из сюжетов Гете через российские равнины дошел до степных кочевий в виде известных переложенных Абаем на музыку стихов. Лермонтов перевел гетевскую "Ночную песнь странника", от этого и оттолкнулся Абай в своей элегии "Карангы тунде тау калгып". Такие совершенно разные культурные пласты были Абаем органически претворены и органически приживлены к древу казахской традиции. Именно в этом творческом сплаве - сила Абая, мощь его культурного воздействия, ни с кем не сравнимая всенародность творчества. Вызывает удивление сходство казахского песенного творчества с оперным искусством, но оно становится вполне понятным в контексте импровизаций Абая. Сказанное о вкладе Абая в казахскую культуру будет не до конца логичным, если мы не упомянем того, что творчество Абая не замыкается рамками сохранившихся текстов и мелодий, а включает в себя могучее воздействие его личности. Он выступал в качестве советника, рассказчика, ненавязчивого наставника, учителя, организатора неофициальной школы талантливых литераторов, просветителя, который в беседах, в разговорах щедро делился прочитанным, продуманным. Идеология Все сказанное, казалось бы, говорит о прочной нерасторжимой творческой связи с окружением, с народом, о встречных потоках симпатий и откликов, исключающих саму возможность трагического одиночества. Но жизнь, как правильно заметили наши предки зороастрийцы, не состоит из одних только светлых начал, в ней есть место для темных сил зла, которые неустанно стремятся изничтожить добро. Раньше подобные ситуации объяснялись достаточно просто, чем и подкупались умы неискушенных и даже искушенных людей. Говорилось, к примеру, что есть царские администраторы, которым не нравилась сатира и критика Абая, связь его с политическими ссыльными. Есть местная правящая верхушка, которая возненавидела Абая за его любовь и сострадание к обездоленным. 290 Прекрасная схема, но слишком упрощенная и далекая от жизни. В ней, в жизни, все гораздо сложней и страшней. Ведь верно было сказано еще в древности, что "в своем отечестве нет пророка". Плотным кольцом сомкнулись вокруг Абая его ненавистники и недоброжелатели, мелкие завистники и "большие люди из верхов", которые по традиции считают себя "властителями дум". Поистине великий человек, "благородный муж", и остается им в противовес, по выражению Конфуция, "мелким человечкам". К порывам юные сердца зову Я человечность ставлю во главу. Кто корыстолюбив и бессердечен, Тот мелкий человек по существу. Разве безжалостные строки о человеческих пороках казахов не стоит обратить к сегодняшнему дню? За деньги рады все позорить и чтить, Мгновенно в любой перекрасившись цвет. Надо представить себе казахское общество абаевской эпохи в целом. Это прежде всего колония со всеми атрибутами смеси имперской и колониальной психологии, чванством, самодурством, лизоблюдством, наглостью, внутренней ущербностью. Но это одновременно традиционное общество, где вся жизнь человека на виду, где человека не оставляют в покое с его заботами и переживаниями, а постараются залезть в самую душу, внести семена подозрений и вражды, сплетен в ближайшее окружение. Невидимый человеческому глазу айсберг несовместимости с подлинным величием, большим человеческим сердцем на поверхности всплывал полицейской слежкой, сыском, враждебными действиями, вплоть до покушения на жизнь, клеветой и доносам. Воистину был прав Лермонтов: восстал он против мнений света один как прежде и убит. Но творчество Абая при всей его трагичности, вопреки превратностям судьбы, вопреки всем ненавистникам, крепко вросло в толщу народного сознания и продолжает питать его плодотворными импульсами. Не удалось противникам Абая самое страшное, чего хотели они добиться: сомкнуть кольцо вокруг поэта так, чтобы слово его осталось безответным. Они просчитались в главном. Слово Абая не могло остаться абсолютно неуслышанным. Искусство и понимание слов Особое место в творчестве Абая занимает "Кара соз". Под этим наименованием объединены 45 "Слов" - небольших законченных фрагментов, выраженных в тщательно, художественно стилистически обработанной прозаической форме. Это и непосредственное обращение к читателю, откровенный разговор - собеседование, это и "ума холодных наблюдений и сердца горестных замет", это и философия жизни отдельного человека на фоне судеб народа. Термин "кара" (черный) в сочетании с термином "соз" (слово) чрезвычайно многозначен: это и обозначение прозы в отличие от рифмованной речи и текста, это и обозначение печали, и, наконец, обозначение, идущее от тюркской традиции, важного, значительного, 291 первостепенного. "Кара соз" по жанру близки к тому, что в чингизовской традиции называлось "биликом", метким изречением, рассказом о жизненном примере, имеющим значение образца. По европейской традиции, это жанр "максим", "афоризмов", "бесед". А по сути "Кара соз" - исповедь. Данное на русском языке название этого произведения "Слова назидания" звучит сухо моралистично, менторски-наставительно. Но с ним приходится считаться как с высказыванием перед лицом мира и прежде всего своей собственной совестью, жанр, известный в мировой литературе со времен Марка Аврелия, Петра Абеляра, Блеза Паскаля и Жан-Жака Руссо. Но для тюркской литературы и казахской в особенности в силу преимущественно эпического характера, - но не только - "обнажение души", обнаруженное в "Словах назидания" - явление беспрецедентное. Исповедь - чрезвычайно ответственный жанр. Он требует от писателя предельной честности и искренности, здесь противопоказаны малейшая фальшь и рисовка. Абай хочет, чтобы его голос не был гласом вопиющего в пустыне. Канва повествования начинается с зачина, казалось бы, сугубо индивидуального: "Хорошо ли я прожил до сегодняшнего дня, но пройдено не мало… Но вот когда уже виден конец пути, когда обессилел и устал душой, я убеждаюсь в бесплодности своих благих стремлений, в суетности и бренности человеческой жизни". Так подводит Абай итог собственной жизни и объясняет решение записать "свои мысли". "Может быть, кому-то придется по душе какое-нибудь мое слово и он перепишет его для себя или просто запомнит, и если нет - мои слова, как говорится, останутся при мне". Но трагизм ситуации не в обычной сентенции по поводу бренности жизни и свойственной ей суете сует. "Хоть и существую я, но поистине мертв. Не могу разобраться, в чем причина: то ли в бессильной досаде на сородичей, то ли в отверженности от самого себя, то ли еще в чем-то. По внешнему виду я вполне здоров, изнутри же мертв. Смеюсь ли, не чувствую радости. Что ни делал, говорю ли, смеюсь ли - все это как совсем не мое, а кого-то иного". Такая опустошенность обозначает, что человек не получает извне духовных откликов, что не обнаружилось никаких проблесков, никаких опор для уверенности в возможностях окружения. Мнение о народе Суровый счет, предъявленный поэтом своим братьям-казахам, мало что оставляет для утешения. Абай откидывает в сторону всякие внешние обстоятельства и разговор заводит по существу тех ценностей и ориентиров, которые заводят казахов в тупик: ложное самомнение в превосходстве над другими, праздность, леность, индивидуализм и групповщина, мелкое тщеславие, зубоскальство и глупый смех, потеря совести и высоких стремлений, отсутствие согласия и единения, почтение к ворам, злодеями м мошенникам… Откуда вошел в кровь "гордого степняка" целый сонм этих дурных качеств? И это ли есть "мой народ, который я люблю и к сердцу которого я ищу тропу?" Поэтому в упомянутом девятом Слове речь идет не просто о личном духовном самочувствии, а о состоянии и судьбах народа. 292 "Не пойму" - пишет Абай - как я "отношусь к своему народу… питаю к нему неприязнь или люблю? - Если б любил, то без малейшего сомнения одобрил бы его нравы и среди всех черт нашел бы хоть одну, достойную похвалы. Моя любовь не давала бы погаснуть вере, будто мои соплеменники обладают качествами, присущими великому народу. Но нет у меня этой веры. Основное чувство, пронизывающее "Слова назидания" - это боль по поводу неразвитости основной части и надежда, вера в могущество разума и внутренних потенций, накопленных историей. "Кто отравил Сократа, сжег Жанну д' Арк, распял Христа? - спрашивает поэт. - Толпа. Значит, у толпы нет ума. Сумей направить ее на путь истинный. Чтобы народ перестал быть толпой, нужны образованные люди, пекущиеся о народе, необходимо возникновение потребности в культуре и самообразовании. Все эти процессы потребуют целеустремленности, махом не перескочишь к высотам культуры. Человек должен как минимум освободиться от нужды в хлебе насущном, ибо только в виде исключения, редчайшего случая кто-то способен преодолеть все препятствия, замыкающие человека в рамки борьбы за существование. Главное в процессе обучения состоит в том, что оно должно принести ученику радость познания. Поэт протестует против "насилия со стороны родителей и мулл, которые убивают в детях искренность". Язык и ментальность В педагогической системе Абая первостепенное значение отводится нравственному примеру и языкам. Через родной язык впервые открывается окно в мир. Широта взглядов, общечеловечность обязывает изучать языки других народов. Испытанный им самим путь приобщения к европейской культуре Абай пропагандирует как всеобще значимый путь приобщения к достижениям европейской цивилизации. "Знать русский язык - значит открыть глаза на мир" - говорит Абай в 25 Слове. "Знание чужого языка и культуры делает человека равноправным с этим народом, он чувствует себя вольно, и если заботы и борьба этого народа ему по сердцу, то он никогда не сможет оставаться в стороне". Отталкиваясь от общего правила, что тот, кто способен воспринимать чужую культуру, делает шаг к более широкому взгляду на мир, учится самокритичности и к преодолению ограниченности, Абай еще раз настаивает: "Русская наука и культура - ключ к осмыслению мира и, приобретя его, можно намного облегчить жизнь нашего народа. Например, мы познали бы разные, но в то же время честные способы добывания средств к жизни и наставляли бы на этот путь детей, успешнее боролись за равноправное положение нашего народа среди других народов земли". Именно в концовке этой фразы, в призыве бороться за "равноправное положение нашего народа среди других народов" лежит самый глубокий корень того обстоятельства, что последующее за Абаем поколение интеллектуалов, объединившихся вокруг Алаш-Орды, воспринял Абая как свою духовную предтечу, как духовного вождя возрождения казахской нации. Это Алихан Букейханов, Миржакип Дулатов, Ахмет Байтурсынов, 293 Магжан Жумабаев, вся блестящая плеяда талантливых деятелей начала и первой трети ХХ века, уничтоженных безжалостной рукой большевистской опричнины. Двигаясь в русле абаевского наследия, последователи Абая смогли поднять его на новую высоту. Прежде всего они создали круг интеллектуального общения, то, чего не доставало Абаю, чувствовавшему себя в духовном вакууме. Абай как Валиханов и Алтынсарин, по сути дела действовали в одиночку, предпринимая индивидуальные усилия. Во-вторых, продолжатели заветов Абая связывали общие нравственные требования с конкретной политической программой обретения независимости и социально-экономического прогресса. Эта высота была утрачена за годы тоталитарного режима. Возврат к ней на новом витке истории, когда Казахстан юридически обрел независимость, был бы лучшим памятником Абаю. Вывод В первую очередь Абай мыслитель который видел людей такими какие они есть. Во всем находя сильные и слабые стороны. Но самое главное в его трудах то-что он видел кем можно стать. Его учения адресованы не только лишь нам. Не только восток должен понять западную культуру, но и западу ценно перенять опыт восточной культуры. Список используемой литературы: 1. https://365info.kz/ 2. http://bibliotekar.kz/ 3. https://e-history.kz/ 4. https://presidentlibrary.kz/ 5. https://el.kz/ 6. http://www.tarih-begalinka.kz/ Абай дүниетанымындағы рухани құндылықтар Смагулова Мадина Төлегенқызы Алматы қаласы, «Азаматтық Авиация Академиясы» «Авиациялық техника және технологиялар» мамандығының 2 курс студенті Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мұхабаев Н.Ж Аңдатпа Мақалада Абайдың рухани әлемі, дүниетанымындағы құндылық мәселесі жан-жақты қарастырылады..Абайдың рухани әлемі — ерекше бір тылсым дүние, ал оның негізгі зерттеу объектісі — адам. Сол адамның эстетикалық, этикалық бет пернесі, арман мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі, болмысы мен ұлттық ойлау ерекшелігі ұлы ойшылды терең тебіреністерге түсірген. Олардың негізінде адам және кісілік философиясы жатыр. Түйінді сөз: құндылық, кісілік, ұят, ар, ұждан, кемел, парыз 294 Кіріспе:Адам мәселесі, оның дүниемен қатынасы, адамның өмірі мен тұрмысының мәні философияның, негізгі өзегін, басты проблемасын құрайды. Мәселен, бүгінгі таңда біз бастан кешіп отырған_ жүйелі дағдарыстың өзі де — сайып келгенде осы адамның дүниеге деген тубегейлі катынасының дағдарысы. Шығыс ойшылы ретінде Абайда қарастырылатын күрделі адам проблемасы үлкен ауқымда, яки қоғамдық, руханилық, құндылық, этикалық, эстетикалық жақтарда қаралады. Ал, бұл мәселелердің. қайсысының да бір-бірімен тығыз байланысты екендігі күмәнсіз. Абай өзінің азаматтық парызын түсініп, саналы түрде жаңа ізденістер мен ерекше әрекеттер жасап, адамтану адам болу ілімінде көп жаңалықтар ашты. Негізгі бөлім. Абай философиясының басты мақсаты адамды барынша жоғары денгейге жеткізіп, кемелдіктің онтологиялықаксиологиялық мәнін ашу. Бүкіл өміріне азық етіп басқаларға да шарапатын тигізу. Отыз сегізінші сөзінде Абай: «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар, сонан қашпақ керек дейді. Әуелі надандық, екінші еріншектік, үшіншісі зұлымдық. Үш - ақ нәрсе адамның жақсы қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Адам бойындағы осы үш қасиеттің басын қосып, оны үлкен әлеуметтік ізгі күшке айналдыратын ғылым деген қорытындыға келеді. Абайдың пікірі бойынша адамгершілік нормалары мен принциптерін күнделікті өмір сүру тәсіліне айналдырған адамды ғана нағыз адам деп есептеуге болады. Абай «адам болу» қағидасын үсынады.Отыз алтыншы қара сөзінде: «Ұяты күшті адамдар ұйқыдан тамақтан қалатұғыны да бар, хатта өзін - өзі өлтіретұғын кісілер де болады. Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған қысымның аты»,- дейді. Ұлы ойшыл, адам бойындағы ұят пен иман мәселесін қозғайды. Жиырма бесінші қара сөзінде: «Қарыны аш кісінің көңілінде ақыл, бойында ар, ғылымға құмарлық қайдан тұрсын?».Абайдың мына бір даналығына тоқталайықшы: «Адам баласын замана өсіреді, кімде кім жаман болса замандасының бәрі жазықты» Әр қара сөздерінің ой толғауларын қарасақ, адам өзіне тән құндылықтарды қоғамда өмір сүру барысында жинақтайды екен. Уақыт, дәуір, қоғамдық орта адамды қалыптастыратын маңызды факторлар екенін Абайдың философиялық көзғарастарынан толық анғарамыз. «Тәрбие тал бесіктен басталады» демей ме дана халқымыз. Абайдың ойынша, адамның ақылдылығы, тәрбиелігі, саналығы дүниені зерттеумен оның ішкі сырын білумен тығыз байланысты. Абайдың да дүниетанымындағы негізгі тұжырым, басты құндылық – адам болмысы. Абайдың қара сөздерінен, таусылмас рухани қазынасынан, оның адамның өмір сүру философиясын бес бағытта қарастыранын аңғаратынымыз. Біріншісі, жеке адамдардың тұрмыс тіршілігі. Екіншісі, әлеуметтік топтардың қоғамдағы алатын орны, мінез-құлқы, менталитеті, психологиясы; Үшіншісі, ұлттың ата-бабалардан мұраланған өзіндік өмір салтын, дәстүрлі мәдениетіне бейімделген мұрат-мақсаттарын болмыстың жаңа сұраныстарына байланысты жаңартып, жаңғырту жолдары. Төртіншісі, адамзат тарихында қалыптасқан моральдық құндылыққа сай келетін 295 үрдістердің өркениетпен сабақтасу жолдары. Бесіншісі, имандылық жолымен Алла болмысын тану. Адамның өз іс- әрекетін, сөзін, Иллаһи қағидаларына, пайғамбар хадистеріне, өнегелеріне сай келтіруге ұмтылу. Жаратушы махаббатына сүйіспеншілікпен жауап қайтару жолы. Абайдың шығармашылығында философиялық, этикалық, танымдық және әзіл-сықақ, кеңес беру түрінде жазылған қара сөздер маңызды орын алады. Онда ойшылдың мәні мен мақсаты, адам тіршілігінің негізі туралы түсініктері іштей қабысқан. Мұнда философ-ақын адамдардың рухани толысуын, адамдық қасиеттер жүйесін, әлеуметтік этика мен қоғамды көркейтудің жолдарын көрсетпекші болды. Таза философиялық терминдерге бой ұрмай әлеуметтік топтағы адамдарға жетілуді түсінікті түрде ұғындырып, қоғамдық сананы айқын да, бейнелі түрде жеткізді. Оның сөздері қазақтың жүрегіне өтімді, өйткені ол ұлттық психологияның негізіне,барлығында тарихи жадында сақтап калған халықтың ойына бағытталған. Абай ойы қазақ арасында зор мәнге ие болып, күнделікті өмірде қолданылатын мақал-мәтел дәрежесіне көтерілді. Абай шығармашылығындағы адам мәселесі зерттеу барысында әлеуметтік философияға айналды. Ақынның қоғамға, оның құрылымына көзқарасы, ұлттық бірлік туралы зерделі ойы, рулық, тайпалық жаулықты жою,сайлау, билер соты жайлы,пікірлері ұлттық сананың өсуіне өріс ашты. Данышпан ойшыл, өз заманынан озық туған ғұлама ХІХ ғасырдың өзінде жалпыадамзаттық құндылықтардың мәні жайлы терең ой түйіп, біртұтас қазақ этносының, ұлысының тұтастығы, оның ұлқыздарының тағдыр –талабы бірлікте және татулықта болуы жайлы толғанды. Ол қазақ даласына еніп келе жатқан кез келген қоғамның таптық бастауы болады деген догмалық қағидаға қарсы үн көтерді. Бұл қағида бойынша қоғам қарама –қарсы таптардан, қанаушылар мен қаналушылардан ғана тұрады, мұндай жағдайда ұлттық бірлікті іздеуді ақылға сыймайды делінді. Әрқашан таптық императивтерге, олардың үстемдігіне қарсы болған Абай осыс зобалаңды алдын ала көре білді. Кейінгі күндерге шейін оның рухани мұрасы өз деңгейінде зерттелмеді және бағаланбады. Ақын туындысы қасаң таптық көзқарас негізінде қарастырылды, оның шыққан тегі ақынды кедейшіл немесе жұмысшы жазушылары сапында қарастыру мүлдем жоққа шығарды. Абай шығармашылығын жалпыадамзаттық тұрғыдан зерттеуге көшу оның философиясының әлеуметтік-мәдени және дуниетанымдық негіздерін түсінуге, шығармаларының тылсым сырлы бояулары мен қайнар көздерін ашуға, ұлы ұстаз ұсынған идеялардың құпия сырларын танып білуге , қазақ халқының шынайы тарихындағы , тағдыры мен дамуындағы ақынның орны мен рөлін, маңызын пайымдауға мүмкіндік береді. Бүгінде Қазақстан басқа да тәуелсіз елдер сияқты тарихи жол айрықта тұр. Абай өмір сүрген ғасыр ХІХ ғасыр ортасындағы қасіреттен құтылудың жолын нұсқаған Қара сөздері өсиеті мен асыл ойлары бүгінгі ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған осы кезеңде, оның экономикалық, саяси және рухани жағынан шиеленіскен сәтінде де өз мәнін жойған жоқ. Демек, таптық көзқарастан, тоталитарлық идеялогиялық мұраттарынан бастау алған, жалпыадамзаттық құндылықтарды 296 жоққа шығарған дүниетанымдық ұстындарымыздың түбірімен өзгертуіміз керек. Абай философиясының әлеуметтік–мәдени және дүниетанымдық негіздерін саралау, соған сәйкес оның өзіндік дүниетанымдық бағдарын анықтау үшін тарихи материализмнің сыңаржақтылығынан, философиялық дамудың соңғы сатысы саналған маркстік-лениндік ілімнен бас тартқан жөн. Таптық философияны жоққа оның түп-тамырын және тұңғиық сырын ашады. Мұнда қазақ халқының ауыз әдебиеті, жазба мұралары, араб, парсы және түрік мәдениеті, орыс поэзиясы мен прозасы, Еуропа мәдениет, әлеуметтік ғылымдар мен философия маңызды рөл атқарады.Дүниетанымның бұл сансалалы қайнар көздері қазақтың жаңа ағартушылық философиясының негізін салды. Өз философиясының Батыс пен Шығыс дүниетанымымен қанықтырған Абай алғаш рет қазақтың қоғамдық ой тарихында даму және қозғалыс идеясының мәнін түсінді. Бұл көзқарас тұрғысынан ол өз халқының тағдыры мен болашағын, қазақтардың мәдени-шаруашылық нұсқасын өзгерту мүмкіндіктерін, ондағы көшпенді, отырықшы және жартылай көшпенді шаруашылық әдістерінің орнын пайымдады, қоғамның рухани , саяси, экономикалық өмірін қатаң сынға алды. Келешекте қазақ этносының даму жолдарын болжап, ғылым мен білімнің қоғам дамуындағы орны, еңбектің тіршілік көзі ретіндегі маңызы жайлы ойларын халық талқысына салды. Өз халқының тағдыры, ұлттық рухы, бостандығы, мінез-құлқы ұлы ақынды ерте толғандырды. Ол қазақты мақтаныш тұтты және оған көңілі толмай налыды, этностың имандылыққа жетуі жайын ойлап мазаланды. Абай философиясының негізгі мәселесін Батыстағыдай сана мен материаның, болмыс пен ойлаудың арақатынасы түрінде қабылдаған жоқ, бұл оның жалпыадамзаттық көзқарасын айқындап берді. Ол үшін философияның негізгі және басты мәселесі-адам.Бұдан оның философиялық жүйесінің антропологиялық сипатын шынайы адамөз дүниетанымының тірегі еткенін көреміз. Абай адамды бүкіл дүниенің қуатты қайнар көзі деп білді, сондықтан оны бүкіл философияның мәні мен шыңы деп таныды. Ол тіптен адамды құдайға бағалап және жеке адамды жан-жақты жетілген әмбебап , толық адам деп қарастырды. Абай үшін адам мәселесі негізгі философиялық мәселе болып табылады, осыдан оның ізденістерінің этикалық бағытын түсінеміз. Абайдың шығармашылығында философиялық, этикалық, танымдық және әзіл-сықақ, кеңес беру түрінде жазылған қара сөздер маңызды орын алады. Онда ойшылдың мәні мен мақсаты, адам тіршілігінің негізі туралы түсініктері іштей қабасқан. Мұнда философ ақын адамдардың рухани толысуын, адамдық қасиеттер жүйесін, әлеуметтік этика мен қоғамды көркейтудің жолдарын көрсетпекші болды. Таза философиялық терминдерге бой ұрмай әлеуметтік әлеуметтік топтағы адамдарға жетілуді түсінікті түрде ұғындырып, қоғамдық сананың айқында бейнелі түрде жеткізді. Оның сөздері қазақтың жүрегіне өтімді, өйткені ол ұлттық психологияның негізіне,барлығында тарихи жадында сақтап калған халықтың ойына 297 бағытталған. Абай ойы қазақ арасында зор мәнге ие болып, күнделікті өмірде қолданылатын мақал-мәтел дәрежесіне көтерілді. Кемелдену, жетілу – адам өмірінің мақсаты екенін айтады Абай. Жетілу дегеніміз не? Түрлі жетілулер бар. Мысалы, спортпен шұғылданып өзіміздің денемізді, күш-қуатымызды жетілдірсек, ал ғылым-білім, өнерге үйрену арқылы ой-өрісімізді жетілдіреміз. Абай осыларды айта отырып, бұлардан гөрі маңыздырақ жетілу барын, ол – рухани жетілу, яғни жанды жетілдіру деп көрсетеді.Абайдың айтуы бойынша жан жүректе орын тепкен. Жан адамның тыныс-тіршілігін, іс-әрекетін жүрек арқылы басқарады. Егер жан жетілмеген болса, онда адамның іс-әрекетінде де кемшілік болады. Ішкі дүниесі тазарып, жетілген адам ғана қателікке ұрынбай, өмірде жаңсақ баспай, дұрыс өмір сүре алады. Адам баласының бақыты оның жүрегінің тазалығымен тығыз байланысты деп үйретеді Абай. Сонымен, жетілудің негізі – женді, жүректі жетілдіру екен. Бұл – адамның ішкі нәзік болмысын тазарту деген сөз. Абай өз шығармаларында жетілу жолдарын, олардың түрлі белестерін көрсетеді. Әрбір адам осы жетілу жолдарынан өте отырып өзінің қай деңгейде тұрғанын және өмірінің келесі белесін анықтай алады. Мәні терең ашылып, келешегі айқындалғанда ғана адам өмірі маңызды болмақ. Абай ілімі осылай әркімнің өмірінің мәнін ашып, оның келешектің жарқын жолына шығуына мүмкіндік береді. Қортынды. Ұлы Абайды өмір, қоршаған дүние, табиғат, болмыс сыры, олардың заңдылықтары көп ойландырған, ол дүние сырына бойлап, өзін мазалаған сауалдарға жауап табуға тырысқан. Абай шығармашылығындағы адам мәселесі зерттеу барысында әлеуметтік философияға айналды.Адамгершілік туралы ілімді дамыта отырып, адамды адамгершілік, кісілік тұрғысынан жетілдіру принциптерін, ұлттық эстетика мәселелерін алға тартты.Адамгершілік — бұл рухани тәрбие. Адамгершілік адам бойындағы ең асыл қасиет және адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталады. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру баланың туылған кезінен басталуы керек. Ұрпақтар сабақтастығының негізін сонау ерте кезеңнен бастап қалап кеткен, ұлы ақын,философ, ойшыл – Хакім Абайдың рухани азық беретін құндылықтары баға жетпес қазына.Хакім Абай – қазақтың ұлттық дүниетанымының тереңдігі мен даналық иірімдерін көрсететін тұғырлы тұлғасы, қазақ руханиятының ардақ тұтар данасы мен дарасы. Абай туған халқын жан дүниесінің ең тереңінен туындаған асыл сезімдерімен аялап, сүйе білді, жақсылығына қуанып, мұңына егіле білді. Қателігін түзету бағытында даналық ой алыбынан туындаған философиялық тереңдікке құрылған кемеңгер ойларымен түзетті, қазаққа даңғыл жол көрсетіп, ақиқат пен әділдікті, тура жол мен ізгілік жолын үйретті Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 298 1. Р.Н. Нұрғалиев «Қазақ энциклопедиясы» Алматы 1995ж. 2. З. Ахметов, Б. Байғалиев «Абай шығармалары» Алматы 1995ж. 3. Қ. Кәметов «Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ» Алматы 1990ж. 4. М. Әуезов, «Абай Құнанбаев» Алматы 1961ж. 5. Б. Төлегнова «Абай Құнанбаев өлендер, поэмалар» Алматы 2003ж. 6. Б. Серікбайұлы Қашым –Ноғай «Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы» Алматы 2002ж 7. Райымбек Сейітметов «Жүрегімнің түбіне терең бойла» Түркістан 2004ж. 8. М. Сәрсекеев «Сәтбаев» Алматы 1998ж. 9. М. Әуезов «Әдебиет тарихы» Алматы 1991ж. 10. Капин Оразалин «Абай ауылына саяхат» Алматы 1994ж. 11. Ақжан Машанов «Әл-Фараби және Абай» Алматы 1994ж. Абай дүниетанымындағы «Толық тұлға» концепциясына психологиялық талдау Мамедов Елдар АБ-19.1 тобының студенті Ғылыми жетекші: аға оқытушы Акмусаева М.И. Аңдатпа Мақалада Абай дүниетанымындағы «Толық тұлға» концепциясына психологиялық талдау жасалды. Абай өлеңдерінен мысал келтірілген, олардың жастарға берер үлгі-өнегесі мол екендігіне мән беріледі. Абай шығармаларының қазіргі таңда қоғамдағы маңыздылы да баса айтылған. Мұнда тұлғаның толық тұлға болып қалыптасуына, нұрлы ақыл, ыстық қайрат, жылы жүректің тұтастығы үлкен маңызға ие екені қарастырылған. Тірек сөздер: тұлға, ақыл, қайрат, сезім, дүниетаным. Халқымыздың тәуелсіздігін алып, елдің алаш арыстары қайта оралған заманда ұлтымыз өркениетке бет бұра бастап қоғам жақсарды. Дүниетанымның жаңа әдістері тұрғысымен шынайы ғылыми тұрғыдан зерттеуге мүмкіндік ашылған жағдайда жазушы, ақын Абай мұралары халық қазынасына аиналып отыр. Жас ұрпақты рухани адамгершілік тәрбиелеуде бұрынғы ата-бабаларымыздың асыл-мұраларын, өсиетті сөздерін, ғибадаттарын алдымызға жаиып саламыз. Өйткені адамгершіліктің ақ туын жоғары ұстаған бабаларымыздың тәлім-тәрбиесінің, қағидаларының жас ұрпаққа берері мол. Сонау атадан тараған ұлттық құндылығымыз рухани адамгершілік байлығымыз. Абай шығармаларының толығы рухани тәрбие. Абай шығармалары, бүгінгі ұрпақтың бойтұмары болмақ. Ұлы атамыздың өлендерінің ауқымы өте кең, соның ішінде рухани адамгершілік мәселесіне қатысты ойларынан кісіліктің келбетін танытар асыл қасиеттерімен сусындауға болады. Абайдың адалдан мал жи «қолөнерін кәсіп қыл, мал жутылады, өнер жұтылмайды, ел үрім бұтағына азық болады» деген идеясы өнер, білімді адамгершілікті ізгі қасиеттерді жастар ұран етуді алға қойған. 299 Абай арнайы психологиялық еңбектер жазбаған, бірақ біз оның шығармаларынан психология мәселелері жөнінде аса қызық және аса бағалы пікірлер табамыз. Оның мәңгі өлмейтін поэтикалық және прозалық еңбектерінен адамның психикасын шебер және терең ажырата білгендігін көруге болады. Көркем сөздің асқан шебері Абай өзінің көпшілік өлеңдері мен өсиет, өнеге-үлгі сөздерінде адамдардың басынан кешірген психикалық көңіл күйіне тән ерекшелікті өте шеберлікпен ашып береді. Ұлы Абай өзінің психологиялық пікірлері мен ұғымдарын көбінесе поэтикалық шығармаларында, сол сияқты өсиет, өнеге-үлгі сөздерінде («Ғақлияларында») айқын көрсетіп отырды. Психологияны зерттеуде, біздің байқауымызша Абай өзі психология ғылымының мазмұны деп таныған үш түрлі мақсатты көздеді. Біріншіден, Абай түсінігінше, өлең мен ән адамдардың жан дүниесіне кіріп кетуі керек, олардың алтын қазынасы болып табылатын ең бағалы сезімдерін қамтуы керек. Көркем сөздің күші, Абайдың айтуынша, мынада: Өткірдің жүзі, Кестенің бізі, Өрнегін сендей сала алмас; Білгенге маржан, Білмеске арзан, Надандар бәһра ала алмас; Қыйналма бекер тіл мен жақ, Көңілсіз құлақ ойға олақ (Абай, Толық жинақ, 1945 ж. 70 бет). Екіншіден. Абай өз халқын саяси правосыздықтан, экономика, мәдени жағынан артта қалушылықтан, надандық, қараңғылық пен қайыршылықтан құтқарудың жолы халықты, ең алдымен жас буынды ағартуда және адамгершілікке тәрбиелеу деп білді. Абай оқыту жұмысы әсерлі, табысты, балалардың ақыл-ойларын дамытатындай болу керек деп санады. Үшіншіден, Абайдың толып жатқан өлеңдері мен айтқандарынан адамның психологиясын жете білуге аса зер салғандығын және оның өзін күнделік өмір үшін қажетті нәрсе деп есептегендігін көруге болады. Әлеуметтік еңбек өмірінде және тұрмыста дұрыс қарым-қатынас жасай білу, ниеті жат жауларды таный білу және олармен қалай қатынас жасау – міне, осылардың бәрі де Абай түсінігінде, адамдардың психологиясы мен мінездерінің (характерлерінің) ерекшеліктерін таный білуді талап етеді. Психология мәселелерін қарағанда Абай сол кезде қалыптасқан үш мүшелі (ақыл, сезім және ерік) бөлуді алады да, оның мазмұнына түсінік беруге талаптанады («Әуелде бір суық мұз, ақыл, зерек», «Он жетінші сөз», «Жиырма жетінші сөз», «Қырық үшінші сөз» т.б. қараңыз). Ақыл-ой құбылыстарына ол түсіну мен қабылдауды, елестеу мен есті, қиялдауды, ойлау мен ақылдың өзін (яғни сананы) жатқызады. Ал, мінезді (характерді) ерікпен қоса қарайды. Ақыл-ойға сабырлылық, анықтылық пен өткірлік қасиеттер жатады. Сезімге психикалық көңіл күйінің 300 жылылығы, қуаныш пен кек, құмарлық пен махаббат, тағы сондайлар жатады. Ал, төзімділік, талаптанушылық, өзінің нәпсісін тыя білушілік ерік процестері болып саналады. Әуелде бір суық мұз, ақыл, зерек. Жылытқан тұлабойды ыстық жүрек Тоқтаулылық, талапты, шыдамдылық Бұл қайраттан шығады білсең керек (78-бет) Ақыл мен сезім және ерік, Абайдың ойлауынша, бірлестікке, толық тұтастыққа және жарастықта болуы керек, өйткені бұлар бір-бірінсіз пайдаға аса алмайды; ал, бұлардың жеке-жеке ажырап кетуі, тығыз байланыста, бірлестікте болмауы адамды көңілсіз жағдайларға ұрындыруы, оны өмірдің қалыпты жолынан шығарып жіберуі мүмкін. Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек. Жеке-жеке біреуі жарытпайды, Жолда жоқ жарым есті «жақсы» демек. Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ, Тулап, қайнап бір жүрек қылады әлек. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, Ғылым, сол үшеуінің жолын білмек. (78-бет) Абайдың психологиялық көзқарасында сезім адамның психологиялық әрекетінде басшы роль атқарушы болып саналады. Егер ақыл, ерік (қайрат), сезім үшеуінің арасында қайшылық, талас, келіспеушілік туа қалатындай болса, онда адам тек өзінің сезімін ғана тыңдау керек, тек сезім ғана адамды дұрыстыққа, әділеттікке, жақсылық жолға бағыттайды деп көрсетеді. Бірақ бірсыпыра еңбектерінде ол адамның барлық іс-әрекетін ақыл билеуі керек деп өз айтқандарына өзі қарсы шығып қайшылыққа ұрынады. Сөйте тұра адамның ақылы жақсылық үшін қандай қызмет етсе, жамандық үшін де дәл сондай қызмет істейді, сондықтан үнемі ақылға билету пайдалы бола бермейді, кейде зиянды да болады деп, бұл айтылған тезисін қайтадан жоққа шығарады. Абайдағы толық адам туралы ойдың о бастағы төркіні «Ғылым таппай мақтанба» (1886) өлеңінен бастау алып, жыл өткен сайын қоюлана, күрделене түсетіні бар. Гуманист атаулы ғалымдардың бәрі де бұл дүниедегі асылдың асылы, ең бағалысы адам деп қарайды. Сол адамның бойындағы қалыптасатын мінез-құлықтың ең басты сипаты неден тұрмақ деген сұраққа әр заман ойшылдары өзі жасаған заман талабына орай жауап беруге ұмтылған. Бұған исламият әлемінде, әсіресе, Түркістан өлкесінде бұл өзекті мәселеге Әл Фараби бастаған XI ғасырдағы Жүсіп Қас Хаджиб, XIIXIII ғасырлардағы Ясауи, Ш.Табризи (Тарази), Ж.Руми жалғастырған жәуанмәртлік, хал ілімі, камили инсани жайындағы ой-толғаныстары танымдары өз үлестерін қосып жатты. Ал XIX ғасырдың екінші жартысында Абай бұл мәселеге айрықша назар аударып, өзіне дейінгі ойшылдар дәстүрін жалғастырып дамытып, толық адам туралы ілімнің негізін салса, XX ғасыр басында өз шәкірті Шәкәрім ар ғылым арқылы жалғастыра дамытты. 301 Адам болу туралы ой танымын «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде көп нәрсенің төркінінен хабар беруі себепті М.Әуезов ол өлеңді «Абайдың, әсіресе, көп ой қорытып айтқан мағыналы және програмдық бір өлеңі», - деп ерекше мән бере бағалауында үлкен сыр жатыр. Абайдың: «Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз», - деп адам бойындағы мінез-құлқындағы қарама-қарсы ұғымдардың сырын 7-қарасөзінде айтылатын «жанның тамағы» дейтін пәлсапалық мағынасы бар ұғыммен салыстыра отырып сырын ашсақ, көп мәселенің тамырын дөп басамыз. Осы өлеңде ерекше мән бере аталатын Шығыстың озық ойлы Ғұламаһи Дауанидің (XV ғ.) атақты шәкірті Жүсіп Қарабағи (XVIII ғ.) «Рисаласында» «жанның азығы» деген ұғымды еске (память) байланысты қарап талдайтыны бар. Автор «жанның азығы» (духовная пища) деген ұғымды екіге бөліп: бірінші жанның пайдалы азығы (шын сенім, жомарттық, ғылыми түсінік) екіншісі - жанның зиянды азығы (күншілдік, жалған сенім) деп атайды. Абай танымындағы «жанның тамағы» да жан қуаты арқылы біртіндеп қорланатын рухани байлықты меңзейді. Өйткені, Абай: «...Құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді», - деп көрсетуі арқылы әрбір талапкер жас өзінің дүниетанымының қалыптасу жолында жанның пайдалы тамағымен сусындауға саналы түрде бет бұрса ғана толық адам жолына түсе алмақ, болмаса жоқ.Ақынның «бес нәрседен қашық бол» деп таңбалап отырғаны адамды аздыратын жанның зиянды тамақтары болып шығады. Адам болу туралы ойлар, әсіресе, ақынның қарасөздерінде молырақ таратылған. Ондағы «адам болу, адам, жарым адам, толық адам, адамның адамдығы, адамшылық, адамшылығының кәмалаттығы, пенделіктің кәмалаттығы, инсанияттың кәмаләттығы т. б. терминдік мәні бар сөздердің бәрі де толық адам жайлы пікірлерімен сабақтасып жатады. Әр кезеңдегі ойшылдар адам атының сақталып қалуы үшін толыққанды адам болудың жолдарын іздестірген және өздерінше әр қилы пікірлер білдірген. Бірі сол адамға лайықты дұрыс жол бар екеніне сенсе, енді бірі адам бойындағы қаншама сұмдықтарды көріп қорықты. Енді солардың біршамасына шолу жасасақ төмендегідей анықтамалар шыға келеді. Қоғамдық пәлсапалық hәм діни-танымдық тұрғыдан «адам» ұғымы аса терең. Мысалы, XI ғасырда өмір сүрген ислам оқымыстысы Ж.Руми: «Адамның болмысы – ішінде әр түрлі аңдар мекендейтін орманға ұқсас. Біздің бойымызда таза-лас, жаман-жақсы, имани-қайуани сияқты мыңдаған қасиеттер бар. Егер ішкі жан шаһарында қасқыр үстемдік ете бастаса, 302 адамның қасқырға айналғаны. Жақсылықтар мен жамандықтар да жасырын жолдармен жүрекке келіп, құйылып тұрады. Сәт сайын адамның жүрегінде бір нәрсе бас көтереді. Сол себепті адам кейде жақсы сипатқа, кейде жаман сипатқа айналып отырады» – деген екен. Абайда да адам жаратылысының жан сыры туралы жүйелі де, жемісті таным бар екен екенін көреміз. Ол өзіне дейінгі Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қ.Яссауи және Ж.Румидің кемел адам жайлы ойпікірлерін, әділет пен ақылдың сын таразысына салып, тұжырымдар жасады. Әл-Фараби түрік әлемінде өз танымының негізі ретінде жүрекке шешуші мән беруі – Абай негізін қалаған «толық адам» ілімінің түп төркіні қайда жатқандығын білдіретін құнды дерек көздеріне жатады. Әл-Фарабидің осы философиялық тұжырымы Абайдың «Он жетінші» қара сөзінде өзінің логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты: – Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ – менің ісім, – депті. Бірақ билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді: жақсылық айтқанына жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады. Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін жүрекке билет, – депті. Осы үшеуің бір кісідей менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды» [3, 325-327б.], – деген қорытындыға келеді. Абайдың «толық адам» туралы танымы да Сократтан басталатын Платон, Аристотельдегі «сүюді сүйеніш еткен адам», Қытайлардың дао іліміндегі «әбден жетілген адам» (совершенно мудрый человек), Шығыс ойшылдары мен суфизмдегі «пенделіктің кәмалаттығына ұмтылған адам», атап айтар болсақ, Әл-Фарабидегі «Кемел адам», Ж.Баласағұнның дастанында көрініс тапқан «Жауанмәрттілік» ілімі және А. Ясауи дүниетанымындағы «дертті адам», «топырақ адам», «ғарип адам» секілді тұлғаларымен сабақтасып жатқан секілді. Абай адамдықтың биік деңгейін иманмен өлшеген. Өзінің қара сөздерінде «Толық мұсылман болмай – толық адам болмайды» деп, кесіп айтқан. Абайдағы толық адам туралы ойдың о бастағы төркіні «Ғылым таппай мақтанба» (1986ж.) өлеңінен бастау алып, ақынның «Адам болам десеңіз» деген тезисі негізінде ары қарай желілеп таратылып, жыл өткен сайын күрделене түсуде. Толық адамның тұла бойын толтырар ізгі қасиеттер «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде айқын көрсетілген. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. Тілеуің, өмірің алдыңда, Оған қайғы жесеңіз. Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер малшашпақ – Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым, ойлап қой – Бес асыл іс, көнсеңіз [3, 66-67 б.]. Осы өлеңді білмейтін қазақ жоқ шығар. 303 Адам болу туралы ой танымын «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде көп нәрсенің төркінінен хабар беруі себепті М. Әуезов бұл өлеңді «Абайдың, әсіресе, көп ой қорытпай айтқан мағыналы да програмдық бір өлеңі», - деп ерекше мән бере бағалауында үлкен сыр жатыр. Осылайша Абай жас өркеннің бағдар түзер айқындамасы ретінде талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахымды атайды. Абай атаған бес қасиет негізінен толықтықты танытатын үш қасиетті құрайды: талап пен еңбек – қайратты танытса, терең ойыңыз – ақыл, ал қанағат пен рахым – жүректен туатын қасиеттер. Адам бойындағы осы үш қасиетті ерекше танып білуге тұратын таным екенін ақын «Малға достың мұңы жоқ малдан басқа» өлеңінде: Үш-ақ нәрсе - адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек [3, 218б.], - деп нақтылай түседі. «Ыстық қайрат» - бұл үнемі ізденіс үстінде болу, тек қана алға ұмтылу, жасампаз болу. «Нұрлы ақыл» - елге сәуле түсіріп, ізгілікті іс істеу, алла берген ақылды тек жақсылыққа жұмсау. Ал, «жылы жүрек» - иманды, иман жүзді болу, адамдарға құрметпен қарау, олардың мұң-мұқтажын, көңіл-күйін ұға білу. Міне, осы үш қасиет ізгілікті мақсатта пайдаланылған жағдайда ғана толымды адам деген мәртебеге ие болуға болады. Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек [3, 119б.],- дейді. Олай болса, Абай үшін дүниенің басты құндылығы – адам, жәй ғана адам емес, рухани тұрғыда кемелденген толымды адам. Абайдың арманындағы толық адамның іргетасы дінмен ұштасып, дінмен дамиды және дінмен жетіледі. Адамзат өркениетіндегі барлық игі қасиеттер: дін, иман, ғылым, білім, тәрбие, әдеп, өнер, құқық, іскерлік, тапқырлық, қайраткерлік, азаматтық, жомарттық, әділеттік, т.б. бойында жетілдіре білген, дамытқан адам – Абай ұсынған «толық адам» концепциясы. Толық адам – Абайдың армандаған, аңсаған мұрат-мақсаттарының ең биік қол жетпес асқар шыңы. Толық адам ғана нұрлы ақылдың иесі бола алмақ. «Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Абай адам баласына осы қажетті үш нәрсе ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек екенін тереңнен толғап, толық адамға тән қасиетті көрсетеді. Хакім іздеген толық адам осы қасиеттерден туындайтын талапты, еңбекқор, ізгілікті, мейірімді, қанағатшыл, рахымды, тұла бойы толған ар, ұят, пенделіктен қол үзген имандылық жолындағы абзал азамат. «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек», – дегенде Абай толық адам хақында ұстанған көзқарасына сай сипаттарды атайды. Әдебиет: 1.abaialemi.kz 2.abai.kz 3.Абай Құнанбайұлы. Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: «Раритет», 2008. – 384б. 304 Тұлға мәдениетін қалыптастырудағы Абай дүниетанымының рөлі Тургенова Айдана Авиациялық қауіпсіздік мамандығының 1курс студенті Ғылыми жетекші: Абдуразакова Гаухар Абдикаримовна аға оқытушы, гуманитарлық ғылымдарының магистрі Түсініктеме Мақала қазақтың ұлы ақыны және ағартушысы Абай Құнанбаев шығармаларының ерекшеліктерін ашып, олардың жас ұрпаққа көрсету мақсатында жазылған. Оның өлеңдері мен прозасы мазмұнымен де ерекшеленеді. Олардың барлығы моральдық мазмұнға ие және жан-жақты дамыған жастарды тәрбиелеуге бағытталған. Түйін сөздер: білім, ғылым, қоғамдық сана, рухани тәрбие, құндылықтар. Аннотация Эта статья раскрывает особенности творчества великого казахского поэта и просветителя Абая Кунанбаева подрастающему поколению. Его стихи и проза также отличаются по содержанию. Все они нравственны и направлены на воспитание духовно развитой молодежи. Ключевые слова: образование, наука, духовное воспитание, духовное возрождение, ценности. Abstract The article was written in order to reveal the features of the great Kazakh poet and enlightener Abay Kunanbaev’s work and show them to the younger generation. His poems and prose also vary in content. All of them are moral and aimed at educating the most developed youth. Key words: education, science,spiritual education, spiritual revival, values. Кіріспе Тақырыптың өзектілігі: Абай тағылымы арқылы жүргізілетін тәрбие өзі үзбей жырлаған «Адам» айналасынан бастау алуы керек. «Адам кім?», «Мен-адаммын», «Абай және Адам», деген тақырыптар жас өскіннің адамға деген құрметі мен түсінігін қалыптастыруға ықпал етеді. Алдына бала келген күннен – ақ, ойлы ұстаз білім мен тәрбие үрдісін олардың өзін Адам ретінде түсінуі мен оған деген мақтан сезімін қалыптастырудан бастағаны жөн. Ұрпақты Абай үлгісінде тәрбиелеу – ізгілікке, имандылыққа, адамдыққа, биік адамгершілікке бастайтын жол. Оны жүзеге асыру мақсатында таңдап алған ғылыми жұмыстың қажеттілігі маңызды , аса өзекті деп санаймыз. Зерттеу нысаны: Абай Құнанбаевтың мәдени мұралары. Абайдың өлеңдері мен қара сөздері. 305 Мақсаты: Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбиесінің негізгі мазмұны мен қағидаттарын анықтау және жас ұрпаққа Абай мұрасындағы руханиимандылық тәлім- тәрбие беру жолдары мен мүмкіндіктерін анықтау. Жұмыстың зерттеу әдістері: Абайдың дұрыс жолға, тәрбиеге бағытталған өлеңдерін, Абайтанушы ғалымдардың еңбектерін оқып, талдау, пікір жинақтау. -пайымдау, байқау -талдау, саралау, қорытындылау "Абайдың қазақ әдебиетіне XIX ғасырда және XX ғасырда еткен әсері аса мол. Абайдың өзін көрмей, сөзін оқу арқылы, естіп ұғыну арқылы, сол Абайдың өлеңдерінің үлгісінде әлеуметтік мәселеге, адамгершілік жайға, ағартушылық турасына арнап көп-көп өлеңдер жазған талай ақындар бар. Әсіресе, бұлардың саны, Абай шығармалары қазақ сахарасына жайыла бастаған сайын молая түскен", - дейді Мұхтар Әуезов. Абай-қазақ поэзиясының тәңірі, құдіретті ақыны, қуатты таланты. Абайдың жүрек шерімен жазған туындыларының тағылымы мәңгілік қымбат қазына. Абай- қазақтың, адамзаттың ұлы. Абай- қайта тумас бір әлем. Оның аспаны биік, түбі тұңғиық. Абай әлемінде қазақ халқының болмысы, жан азабы мен ой тереңдігі жатыр. Абай халықтан сарқылмас нәр алды. Ал халқы Абайдан өзінің биік тұлғасын көрді. Оған қарап ой түзеді, оған қарап бой түзеді. Халық пен Абайдың тұтастығы мәңгілік. Абайды әр жаңа ұрпаққа, әр пендеге қала берді, бүкіл адамзатқа жақындастыруға қадам жасау – әр қазақтың борышы. Негізгі бөлім Абай Құнанбайұлы (1845 — 1904) жылы бүгінгі Шығыс Қазақстан облысының Шыңғыс тауы баурайында дүниеге туылған. Абай қазақтың әдебиетінде қайталанбас ұлы ойшыл, философ, ақын. Абай өз балалық кезін әжесі мен анасының жанында өткізген. Абай санасына қатысты бар шуақты қасиеттер мен ақындыққа деген ұмтылыс сезімі әжесі мен анасының әсерінен сіңген. XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың басындағы қазақ ақындары ішінен рауандаған таң жарығы мәңгілік халық басына сәулесін жая бастаған. Ол сәуле, ол игілікті нұр, шапағат шуағынан туған Абай ақын еді. Ұлы ақын қазақ поэзиясының өсіп, гүлденіп, жаңа сапаға жетуі жолында орасан еңбек етті. Талант тұлғасы – тұл бойына тұнықтық біткен, тамыры тереңге жайылған, нұры мен әрі мәңгілік кетпейтін ұлы тұлға. Поэзия алыбы терең ойға алуан түрлі өлеңдер үлгісін қалдырды. Абай ақын қазақ халқының неше алуан рухани байлығын, халық мәдениетінің мұрасын бойына мол сіңіріп, сол байлықтың керектісін ақындық өнеріне арқау ете білді. Ол өз халқынан асыл қазынасын пайдалана отырып, оған жаңа түр еңгізіп, жаңа бағыт беріп, дамыған ағымға қосты[1,364-372б]. Хакім Абайдың айналасына шоғырланған талантты шәкірттері қазақ әдебиетін жаңа белесін көтеріп, әлемдік әдебиет үлгілерінің қазақ әдебиеті топырағында өсіп-өркендеуіне зор септігін тигізді. Абай адамдар мен 306 халықтар арасындағы татулықты дәріптеді. Тек татулық бар жерде ғана әділет болмақшы. Тек әділет бар жерде ғана адал мен білікті, ынталы мен іскер өз мүддесіне жетеді, сондықтан да Абай адамзатты әділеттікке шақырады. Абай ақын «Әуелде бір суық мұз-ақыл зерек» өлеңінде: «Ақыл, қайрат жүректі бірдей ұста Сонда толық боласың елден бөлек. Жеке-жеке біреуі жарытпайды Жол да жоқ жарыместі «жақсы» демек. Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ, Тулап қайнап бір жүрек болады әле Біреуінің күні жоқ біреуінсіз Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек» деп, Абай атамыз адам бойында ақыл да, қайрат та, жүрек те болу керек дегенді мегзейді. Керемет сезімдердің шамын жағып, адамның тұла бойын кернеп, баршаға бірдей жан жылуын сыйлап тұрған, ол – жүрек . Жұдырықтай жүрек арқылы қуанамыз, қайғырамыз. Жүректің тазалығымен, қасиеттің сондай ұлылығымен адам ең күшті сезім махаббат сеіне алады. Махаббат лирикасына қалам тербеген, жүректің қылын шерткен Абай ақын шығармашылығы өз пікірімен құнды. Заманалар ауысып, дүние дидары өзгерсе де халқымыздың Абайға көңілі айнымайды, қайта уақыт өткен сайын оның ұлылығының тың қырларын ашып, жаңа сырларына қаныға түседі. Абай өзінің туған халқымен мәңгі бақи бірге жасайды, ғасырлар бойы қалың елін, қазағын жаңа биіктерге, асқар асуларға шақыра береді. Қазақты тану үшін Абайды оқу қажет, ал Абайды түсіну үшін азамат болу шарт. Абайды тану – қазақтың өзін-өзі тануының, басы да, соңы да! Абайды тану – Абай айтқан сындардан толық қорытынды шығару деп білеміз. Айдай анық нәрсе, Абай ақын ғана емес, ол өлеңдері арқылы өз халқының төрдегі басын есікке сүйреп келген, басты міндерін батыл көрсетіп берген тұңғыш сыншымыз да! Өкінішке орай, Абайдың сол әлеуметтікфилософиялық өткір сындарын сыдарлы сынды қабылдау мәдениетіміздің төмендігі салдарынан әлі күнге толық қабылдап-толыққанды қорытынды шығара алмай жүргенімізді жасырғанмен бәрібір ол кемшіліктен арыла алмаймыз ғой. …Біріңді қазақ бірің дос, Көрмесең істін бәрі бос. Малыңды жауға, Басыңды дауға, Қор қылма, қорға, татулас… Абай тойы – ел тойы, халық тойы,сондықтан да еліміздің түкпіртүкпірінде ұлы ақынның 175 жылдық мерей тойы аталып өтілді. Мәскеуде өзіміздің жерлесіміз, жазушы Роллан Сейсенбаев абайтануға ұйтқы болды. Абайды әлем халқына танытуға Парижде Абай үйі ашылды. Юнеско бұл мерейтойды халықаралық деңгейде атап өтті. Қазақстанда Халықаралық 307 Абай қоры ашылды. Дәл осындай игі істер өзіміздің білім алып жатқан академиямызда да өткендігін айтып өткен жөн. Мұндай ізгі шаралардың куәсі – академиямызда Абай атамызға арналған жыр кештері мен ғылыми семинарлар, конференциялар, «Тілдер» мерекесі т.б игі шаралардың ұйымдастырылуы. Бұл дегеніңіз – Қазақстанның болашақ жастарын Абай мұрасымен Тәуелсіздіктің Туын тігіп, егемен ел атанып жатқан кезде тереңірек таныстырып, оның таусылмас ілімімен сусындата білу. Абайды оқу- бәріміздің алдымызда тұрған игі міндет, абыройлы міндет, биік парыз. Сондықтан да Абайды тың серпінмен оқып, өз санамызға Абай тұлғасы мәңгілік тұлға екендігін сіңіре білсек, одан тек қана ұтарымыз анық. Абайтуған халқының, болашақ ұрпақтың өнегелі тәрбиешісі, асқар тау, ағар бұлағы, қасиетті ана тілінің шешендік бастауы. Абай – теңдесі жоқ ақын, аса дарынды композитор, асқақ ойшыл философ, қай жағынан алғанда да жаңашыл, реформатор, халқымыздың отандық, тіпті дүниежүзілік мәдениет тарихынан ерекше орын алған ұлы тұлға. Оны туған халқының шын мәніндегі жан серігіне, сырласына, ақылшысына, демеушісіне, заңгеріне айналдыру, ұлы тұлғаның ұлы туындыларының ұлттық рухани қуат- күшін еселей түсетін қасиеттерін жастарымыздың танып, ойын оятуға, сонымен бірге бүгінгі аумалы- төкпелі жағдайларда кездесетін қиыншылықтардың түйіндерін шешуге де пайдалана білуінде. Бұл жайында Сұлтанмахмұт Торайғыровтың: «Асыл сөзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе, адамдықты көздесең, жаттап тоқы көңілге!»- деуі келешек ұрпаққа Абайды оқу барысында берілетін өнегелі тәрбие ұшан-теңіз екені айтылады[2,336б]. Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойлары, тамаша шығармалары, қарасөздері мен жалынды жырларында маржандай төгілдіреді, оның әрбір сөзінен соншама жақын лебі сезіледі. Ол леп өткен заманның тынысы болса да, бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды. Өйткені Айбай лебі, Абай үні, Абайдың тынысы – бүгінде теңдік алып, дербес ел атанған, басқа елдермен терезесі тең болған, кең байтақ Қазақстанның, қазақ халқының тынысы. «Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған»,-деп ақынның өзі айтып кеткендей, Абай бүгін жарқын бейнесімен, жалынды жырымен, нақыл сөздерімен де бізбен жасасып келеді. Өйткені Абай – дана, Абай – дара қазақта. Жиырмасыншы жылдардың басында Абай шығармаларын жариялау қолға алынды. Қазақстан Оқу комиссариаты Абай шығармаларының толық жинағын құрастырып басып шығаруды ресми түрде ақын Бернияз Күлекеевке тапсырды. Абай өмірбаяны мен шығармалары «Еңбекші қазақ»,»Ақжол», «Степная правда» газеттеріне жарияланды. Қазақ қаласында 1922 жылы Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын (1909) қайтадан басып шығарды. Дәл осы жылы Ташкент қаласында Абайдың өлеңдер жинағы да осы қалыпта басылым көрді. Абайтану тарихында С.Мқұқановтың Абай жөнінде жазылған тұңғыш «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» деген сын мақаласынан бастап ұлы ақын мұрасын танып бағалау, таныту жолындағы ой – пікірлер Абай мұрасын таза халықтың таным тұрғысынан 308 танып бағалауда Ғ.Сағди , І Жансүгіров , Б. Кенжебаев т б болды. Абай мұрасын танып бағалауда 20-жылдардың басы мен 30- жылдардың аяғында саяси- әлеуметтік жжағдайға байланысты туындаған , әрі айқын көрініс берген үш түрлі бағытты байқаймыз: 1. Тұрпайы социологиялық танымдағы ағым; 2. Абай мұрасын тіршілік (формалистік ) тұрғыдан танып бағалау әрекеті; 3. Абай мұрасын тануда компаративистік таным тұрғысынан бағалау[3,344б]. Абай шығармаларының құндылығын тек қана діни құндылықтарға алып келіп тіреп қоюға болмайды. Абайдың тақырыбында өте терең білімді ғұлама болғанымен, әсіре діншіл, не діндәр емес. Ол туралы Абай өз қара сөздері мен өлеңдерінде анық айтып кеткен. Ал отарлау езгісіне түсіп, рухани-этикалық тұрғыдан ұсақталып бара жатқан халқына, тура жол мен тура дінді нұсқау барысында ғибратты діннің ілімін түсіндіріп, тәрбиелік, танымдық мақсатта көптеген ойларын қалдырған. Ол тұста дүмше молдалық пен дүмше діншілдіктің кең қанат жайған тұсы болғандықтан, асыл діннің маңызын түсінген ақын, халықты клерекализмнен, соқыр діннен, соқыр діни санадан сақтандырып, діни қажеттілікте де мол оқу мен ізденіс керектігін халықтың санасына сіңдірген. Жалпы адам өмірінің, адамзат тіршілігінің мәнін дінсіз таразылау қандай мәнсіз болса, адамзат өмірінің құндылығын тек дінмен ғана түсіндіру, дінмен ғана шектеу сондай мәнсіз. Дана Абай ұлыларға ғана тән тереңдікпен, діни таным мен қоғамдық сананы, ғылымды, жалпы адамзаттық мәңгілік құндылықтарды сабақтастырып, адамзаттық ілімді, «Адам бол» қағидатын ұстанып, сол ілімді барша адамзатқа үндейді. Абай шығармалары қазіргі таңда адамзат қоғамының дертіне айналған ұлтшылдық, ксенофобия, нәсілшілдік, фашизм, діни антагонизм, клерекализм мәселелеріне түбегейлі қарама-қайшы. Басқаша айтқанда, бүгінгі күні жаһандық мәселелерге айналған ұлтшылдық, ксенофобия, нәсілшілдік, діни антагонизм, радикализм мен фанатизм, клерекализмнің емі, айықтырар жолы Абай шығармаларында жатыр. Абай шығармашылығына арқау болған құндылықтар қай қоғамда үстемдік етіп, салтанат құрса, сол елдер барлық көрсеткіштер бойынша жақсы өмір сүруде. Абай ілімі құндылықтары аяқ асты болып, екіжүзділік, аярлық салтанат құрған қоғамдар шырғалаңға қадам басып, іріп-шіру сатысында тұр[4, 720б]. Ақынның жиырма бірінші қара сөзінде айтылатын – мақтан деген қасиет бар. Қазақ халқының бойындағы мақтан сезімі туралы Абайдың айтқандары бүгінгі күні жаңа сатыға көтеріліп, мемлекетіміздің стратегиялық бет-пердесіне айналды. Жауырды жаба тоқу, кілең жылт еткен жақсыны ғана термелеу, «айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарады» дегендей түймедейді түйедей етіп жарияға жар салу, қоғам үшін істелуі керек қажетті дүниелерді қоғам игілігі, азаматтардың бақытты өмір сүруі үшін емес, ұпай жинау, мансап, көрініп қалу, жағыну, елді алдау үшін істейтін даңғаза деңгейіне жеткізу белең алып кеткені жасырын емес. Елбасының көтеріп отырған 309 дамыған 30 елдің қатарына ену, бәсекеге қабілетті мемлекеттермен теңесу сынды бастамалары нақты іс пен көрсеткіш, нәтиже емес құр сөзбұйдаға салыну, көзбояушылық болып бара жатыр. Лепірме сөз, лепірме ұрандар, ішкі мазмұн мен сапаға үңілмей дақпыртқа үйірсектеу, жалғандыққа алып келіп, мақтанудың ұлттық дертке айналғандығы көрініп тұр. Әрине, Тәуелсіз еліміздің жеткен жетістіктері аз емес, оны ешкім жоққа шығармайды, жоққа шығаруға тырысу ол нағыз қиянатшылық, дегенмен әсіре мақтанға жол бермеуге тырысу қажет. Қазақстан мемлекетінің экономикалық көрсеткіштері, оның ішінде ішкі жалпы өнім пайызы еселеп арттып, отандық өнімдер молынан өндіріліп, елімізде ғана емес экспортқа шығарылғанда, ел ішінде кең қанат жайған өзін өзі өлтіру, қылмыс, түсік жасау, тастанды бала, қарттар үйі, жұмыссыздық, баспанасыздық мәселелері шешіліп, сыбайлас жемқорлық ауыздықталғанда (әлем бойынша жемқорлықты қабылдау факторы бойынша Қазақстан 126-орында), сөз бостандығы көрсеткішінен әлемдегі 166-орыннан алғашқы отыздыққа кіргенде елдің өркендеуі туралы сөз етуге болады. Мақтаннан мақтанқұмарлық, мақтансүйгіштік пайда болып, ол асқынған кезде мақтаншақтық қасиетке ұласады[5, 480б]. Бүгінгі таңда, біріншіден, Абай шығармаларын тұтас алғанда толыққанды оқыту мен пайымдауды қоғамдық тұрғыдан қажет етсе, екіншіден, Абайдың тәрбие мен оқыту саласындағы көзқарастары мен пікірлері жас ұрпаққа оқыту дәрежесінің жеткіліксіздігі айқын сезіледі. Осы қайшылықтарды ескере отырып, Абай атамыздың әлі де ашылмаған қырларын таныту ісі зерттеу мәселесін айқындап, «Тұлға мәдениетін қалыптастырудағы Абай дүниетанымының рөлі» атты тақырыпты таңдауыма себеп болды. Қорытынды Қорыта келгенде, Абай шығармашылығы уақыт озған сайын дәуір талабына сай әр қырынан өсіп, өркендеп отыратын асыл мұра болып ұрпақтар санасында орын алады. «Соқтықпалы, соқпақсыз» заманда өскен , «Атаның баласы емес, адамның баласы болуды» уағыздайтын ғұламахәкім «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым» деп толғанады. Оның ойынша, адамзатты, әділетті сүю- толық тұлғаға тән басты кісілік қасиет екенін түсіндіреді. Адамды сүйіп, құрметтеуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясы түпкі негізіадам, Толық адам. Абай арманындағы Толық адам өнерлі, білімді, еңбекқор, адал, әділ, жылы жүректі, ыстық қайраттыы, ғылым жолына түскен іздемпаз болуы керек. Ал махаббатпен сүю, адамды сүю, Алланы сүю, әділетті сүю Абай шығармаларының биік мұраты. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Абай тағылымы. Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер / Құраст. филол.ғ.д., профес. Н. Ғабдуллин. – Алматы: Жазушы, 1986. – 364-372-бб. 2. Ысмағұлов Ж., Мыңбаев Д., (құрастырушы және жауапты шығарушы) Абай және қазіргі заман: зерттеулер жинағы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 336 бет. 310 3. Қасқабасов С. Таңдамалы екінші том. - Астана «Foliant» баспасы 2014 жыл 344бет. 4. Абай энциклопедиясы. Бас редактор Р.Н. Нұрғалиев. Алматы «Атамұра» баспасы, 1995. – 720 бет. 5. Әуезов М . 20 томдық шығырмалар жинағы. Алматы. Жазушы 1998-480б. Тәрбие тұғырындағы Хәкім Абай Найман Баян Азаматтық Авиация Академиясы, Алматы қ. Әуе кемесінің авиациялық жүйелерін техникалық пайдалану мамандығының 1 курс студенті Ғылыми жетекші: Абдуразакова Гаухар Абдикаримовна аға оқытушы, гуманитарлық ғылымдарының магистрі Аннотация Мақала халқының мүшкіл халін ойлап, өткір сөзімен сол қауіптен құтылар сара жолды көрсеткен, рухани білімді әлем заңдылықтарының негізгі қайнар көзі ретінде ұсынған Ұлы Хәкім Абай туралы. Кемеңгерді кеңірек таныту, оның жүрегіне терең бойлау, қазақ баласы үшін рухани тәрбиемен сусындаудың негізгі жолы болып табылмақ. Қазақ халқы қоғамының жаһанданған заманында ақынның жан-дүниесіне тереңірек үңіліп, даналықтың нәр бұлағынан сусындалып, жастарға тәрбие көзін ашуға бағытталған. Түйін сөздер: білім, ғылым, қоғамдық сана, рухани тәрбие, құндылықтар Аннотация Относительно тяжелого положения людей этой статьи он говорил об Абая Великом Хакиме, который резко избегал опасности, предлагая духовное образование в качестве основного источника законов мира. Расширение гения, углубление его сердца станет для казахстанского мальчика основным способом развития духовного воспитания. Во времена глобализации казахского общества душа поэта погружалась в душу, пила из источника мудрости и открывала путь к воспитанию молодежи. Ключевые слова: образование,наука, ценности, воспитание Abstract Regarding the plight of the people of this article, he spoke of Abai the Great Hakim, who sharply avoided danger, offering a spiritual education as the main source of the laws of the world. The expansion of genius, the deepening of his heart will become for the Kazakhstani boy the main way to develop spiritual education. During the globalization of Kazakh society, the poet’s soul plunged into the soul, drank from the source of wisdom and opened the way to educating young people. Key words: education, science, values, spiritual education Кіріспе 311 “2019 жылы Ұлы ақын, композитор, философ, саясаткер, ағартушы Абайдың 175 жылдығы абырой мәртебемен аталып өтті.”; “Ұлы Абайдың қазақ халқының санасына, саяси және әдеби өнеріне, қазақтардың ұлт болып қалыптасуына, бүгінде егеменді ел болып , Тәуелсіздік шыңында отыруына ықпалы зор.”;“Қараңғы қазақ көгіне шығып күн болған Ұлы Абай ілімі ” деген сияқты тіркестер, мақалалар, жобалар, мәліметтер, қанатты сөздер көптеп кездеседі. Құнанбайдан дара туған, анасы Ұлжаннан дана туған Хакім Абайдың орны неге ерек? Неге Абайдың ілімі Қазақ халқының қалыптасуының негізі болып табылады? Неге Абай есіміне “Ұлы” тіркесі қосылады? Дана Абайды алаш жұрты неліктен көк аспанына асқақ еткенін, неліктен “Ұлы Абай” атады? Алдымен, «Ұлы» сөзінің түпкі мағынасы қандай екенін аңғару қажет.Жалпы қазақ даласында, алаш сөздігінде «Ұлы дала», «Ұлыстың ұлы күні»,«Ұлы дала ұлдары», «Ұлылардың ұлы сөзі» деген тіркестер көп кездеседі. «Ұлы дала» ұғымында ол – сонау Алтайдан Қара теңізге дейінгі кең байтақ жерді білдіреді. Ал алаш жұртының жері дәл осы «Ұлы дала» жерінің негізгі бөлігінде жатыр. Қазақ елінің жері «Ұлы дала» аталуының мәні де осында жатыр. Қытай елі «аспан асты» елі, ал жапондықтардың өздерін «күншығыс» еліміз дейтіні сияқты қазақ жұртының жері де «Ұлы дала елі, жері» деп аталады. «Ұлыстың ұлы күні» деп көбіне қазақтың жаңа жылы, гүлдер бүршік шашып, күн мен тұн теңелгенде, жаңарудың, жақсылықтың нышаны әз Наурыз мейрамы жайлы айтылады. Наурыз мейрамы Ұлы дала елінің ұлы мейрамы аталуының себебі мынада: бір жылдағы үш жүз алпыс бес күнді әр айдағы отыз күнге бөлгенде, алты күн артық қалады. Ал осы алты күн дәл әз Наурыз мейрамының алдындағы 13-21 күндеріне тұспа тұс. Және де бұл күндер өліара уақыты саналады. Өліара кезінде табиғаттың құбылыстарына мән беріп, бақылайтын, дәо осы уақытта қыстың қатулы қаһарынан шығып, көктемнің гүлді көрпесіне оранатын сәт саналады. Жаңа жылда барық өкпе реніш, жаманшылық пен зұлымдық ұмытылып, ел жаңа қадамдар басады. Әз Наурыз мейрамының неліктен Ұлыстың ұлы күні аталатынын Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов сияқты қазақ зиялылары өз пікір ойларында білдіреді. Ал «Ұлылардың ұлы сөзі» деген ұғымға қазақ халқының, қазақ елінің игілігі үшін, болашағы үшін өмір жолын, еңбегін арнаған тұлғалардың ел қамы үшін айтылған сөздері, афоризмдері, ақыл ой парасаттары. Қай салада болмасын, еңбек етіп, сол еңбегінің нәтижесін көріп, ал нәтижесі халық игілігіне айналатын болса, сол адам Ұлы саналады. Ал Абайдың қазақ елі үшін жасаған еңбегі толассыз, тіпті өлшеусіз десек те жаңылмаймыз. Яғни, сан ғасырда бір қайталанатын Абайдай тұлғаға «Ұлы» тіркесінің қосылуы , Абайдың Ұлы саналуы хақ. Негізгі бөлім 312 Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы - заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнге қосылып, жаңғырып, жаңа өріс алып тұр. Мұхтар Әуезов Қазақ халқына сәуле беріп, алаш аспанындағы алғашқы атқан жарық жұлдыз Абайға неліктен “Ұлының ұлысы” атағы берілгенін білу үшін, Абайдың руханиятын, оның қазақ еліне берген құндылықтарын, бұрынғы және бүгінгі әр қазақтың жадындағы, жүрегіндегі орнын білу қажет. Абайдың әлемде қайталанбас, қазақ халқы үшін жарық күндей сүріп өткен өмірін зерттеуде ең алдымен Абайдың биографы Мұхтар Әуезов, Бақыт Ғабдуллин, Мекемтас Мырзахметұлы, Сатылған Сабатаев сынды зерттеушілер, абайтанушылар өз өмірлерін толықтай зерттеулерге жұмсап, толассыз жылдар бойы еңбектенді. Дәл осы кісілер Абай руханиятын келешек жас ұрпақтан ұрпаққа жалғаушы, жеткізуші. Абайтанушы Мекемтас Мырзахметовтың айтуынша, Абайды көп адам түсіне бермейді. Абайды танудың да өз жолы бар. Оның ұсынуы бойынша Абайды танудың жолы – ол Абайдың толық адам ілімі. Адамзат бойындағы “адамшылық” деп аталатын басты қасиетті сақтап тұратын бастапқы құрал – рухани тәрбие екені аян. Ал Абайдың “толық адам” ілімі рухани тәрбие көзі.Алланың бойындағы сегіз сипат адамда да бар, бірақ Алладағыдай толық емес. Сондықтан бойымыздағы сегіз сипатты Аллаға еліктей отырып күрделендіріп, жөндеуіміз керек. Соған ұмтылуымыз керек. «Толық адам» ілімі содан барып шығады», — дейді Мекемтас Мырзахметұлы.[1] Абайдың “толық адам” ілімі. Ресейдің отаршылықты көздеп түрік тілді халықтарды жаулап, өздерінің отаршыл реформаларын біртіндеп кіргізу арқылы халықтардың тұрмыстық салт-дәстүріне, рухани әлеміне қысым салды. Қазақ, ноғай халқын жер бетінен жою мақсаты жайында орыстың саяси элитасы 1876 жылы саналы түрде бір пікірге келді деп 1916 жылы Сырдария генерал-губернаторы Курапаткин өз күнделігінде мәлімдейтіні бар. Осы идеяны жүзеге асыру мақсатында отарланған қазақ елін, тұрмыс жағдайы мен рухани әлеміне, ел билеу жүйесіне өзгерту ендіру мақсатында арнайы ғылыми зерттеу жұмыстарын ұзақ жылдар бойы жүргізу арқылы ел билеуші атқамінерлерді ішке тартып, үркітпей сендіре беру саясатын тікелей қолға алу әрекетіне кірісті. Отаршыл Ресей қазақ даласына Мекемтас Мырзахметұлы айтып өткен “Cексеуіл” саясатын жүргізді. Сексеуіл саясатының мәні оп-оңай: Алла табиғат бойына берген тылсым қасиеттер ішінде сексеуіл ағашының ерекше қасиеті бар. Сексеуіл ағашын мықты да, үлкен, жүзі қылыштан өткір затпен шапсаңызда жарылмайтыны бар, тек сексеуілді сексеуілдің өзімен ұрса ғана жарылады. Міне, Ресей дәл сол сексеуілдер секілді, сауатсыз қазақтарды, зиялыларға, жас ұрпақтың көзін ашушы өз қандастарымызға қарсы шығарды. Қазақты қазаққа қарсы қойып, ел ішіне іріткі салды. Абай заманы дәл осындай сұм, арамдық пен зұлымдық билеген, ашкөздіктің шегінен асқан заманмен тұспа – тұс келді.[2] 313 Осы құбылыстың кілтипанын жете сезінген ойшыл ақын С.Торайғыров: Абай тұсы қазақтың бұзылғаны, Қаралыққа айналып қызыл қаны... Ақ пейіл бауырмалдық қалып кетіп, Даланың табиғатын бұзып алған. Елдігіне, жеріне һам дініне Құрылды талай тұзақ, талай қақпан, деп толғана жырлаған. Болыстық билік үшін таласып, бір-бірімен итше қырылысып, мінез-құлқы бұзылған қазақтың кеселіне Абайдың ұсынар рухани емі - «толық адам» ілімі болатын. Абай: Ыза шығар ғылымнан, Қайғы шығар ілімнен. Ызы мен қайғы қысқан соң, Зар шығады тілімнен, дейтін халқына жаны ашудан туған ішкі рухани дерті - көз алдында өз-өзімен итше таласып, мінез-құлқы бұзылып азып бара жатқан қазағын: Таласып босқа, Жау болып досқа, Қор болып құрып барасың... Баста ми, қолда малға талас қылған, Күш сынасқан күндестік бұздау шырқын.. Малыңды жауға, Басыңды дауға, Қор қылма, қорға, татулас... деп улы дертіне айналған қазақ жағдайына деген жан айқайын өлең жолдарымен мұндалайды [3]. Қазақ арасында айтылып, сан ғасырлар желісінде сөйленіп, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан ғажап ойлы, терең мәнді көсем сөздерден құралған Абайдың “толық адам” ілімін абайтанушылар 4 негізгі бөлімге бөліп көрсетті: имани гүл, жүрек культі, жәуәнмәртілік, хауас. Абайдағы толық адам ойы сонау «Ғылым таппай мақтанбадан» бастау алып, жыл өткен сайын күрделене түсетіні бар. «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінің адам болу туралы айтар төркіні көп болғандық Мұхтар Әуезов «Абайдың, әсіресе, көп ой қорытып айтқан мағыналы және програмдық бір өлеңі», - деп оны ерекше мән беріп бағалайды.Абайдың: «Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз», - деп адам бойындағы мінез-құлқындағы қарама-қарсы ұғымдардың сырын 7-қарасөзінде айтылатын «жанның тамағы» дейтін пәлсапалық мағынасы бар ұғыммен салыстыра отырып қарайтын болсақ, Абайдың толық адам ілімін түсінуде жақындай түсеміз. Абай танымындағы «жанның тамағы» да жан қуаты арқылы біртіндеп қорланатын рухани байлықты меңзейді. Өйткені, Абай: «...Құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді», - деп көрсетуі арқылы әрбір 314 талапкер жас өзінің дүниетанымының қалыптасу жолында жанның пайдалы тамағымен сусындауға саналы түрде бет бұрса ғана толық адам жолына түсе алмақ, болмаса жоқ.Данышпан түсінігіндегі «толық адамды» үш қасиетті меңгерген, яғни нұрлы ақыл, ыстық қайрат, жылы жүректі бірдей ұстай білген адам деп көрсетеді. Бұл үш сатыны толық бағындырған адам – Абай формуласын жетік меңгерген адам. Белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметұлы: «Абайдың «толық адам» ілімін бүкіл қазақ пен түркі халқының санасына сіңдіре алсақ, рухани жағынан мүлде жаңа жолға түсеміз. Тазарамыз. Пайданың емес, ардың жолына түсеміз» - деп адамның сезіміне бөленетінін бір сұхбатында айтқан болатын. Ойшыл Абай отыз сегізінші қара сөзінде: «Адам баласы үш нәрседен: надандықтан, еріншектіктен, залымдықтан қор болады, нағыз кісі болудан қалады»-деп нағыз адам болу жолын көрсетті. [4] Абайдың «толық адам» іліміндегі «хауас» араб тілінен аударғанда түйсік, сезім деген мағыналы сөз. Абай ілімінде бұл сөздің мәні мен маңыздылығы қандай? Абай Хауас ұғымын өз шығармаларында үш түрлі мағыналық жағынан түсіндіреді: Бірінші кезекте, «Хауаси хамса заһири» ұғымын айтады. Бұл қазақша аударғанда сыртқы бес сезім(хауас) мүшесін танытады. Ал сыртқы бес хауасқа: көз құлақ, мұрын, тіл және дененің сезінуі жатады. Яғни, ойшыл адамның осы бес сыртқы сезімі арқылы адамды сыртық объективті дүниеден хабар алу әрекетін көрсетеді Ал екіншіден, «Хауас салим». Яғни, осы сырттан хабар алып, ішкі сезім мүшелеріне жеткізетін бес сезімнің барлығы қызметін мүлтіксіз,қатесіз орындауы үшін кедергіге ұшырамай сау жетуін «хауас салим» деп атайды. Үшінші етіп «Хауасты» көрсетеді. Сыртқы бес сезім берген хабарды ішкі бес сезімге жеткізіп, осы он сезімді жұмыс істетуді Хауас деді.Абай отыз сегізінші қара сөзінде Алланың бойындағы сегіз сипатқа: бірінші - хаят (өмір), екінші - ғылым, үшінші - құдірет, төртінші - басыр (көру), бесінші сәмиғ (есіту), алтыншы - ирада (тілек), жетінші - кәлам (сөз), сегізінші тәкин (болдыру) және дәлелдерге сүйену арқылы өз жағынан нақылия – әділет , ғақылия - рақымды қосып 10 сипатқа айналдырады. Мұны да хауас ретінде танимыз.Абай хауас ұғымын «Алла деген сөз жеңіл» өлеңінде аса терең мән бере отырып баяндайды да: «Ақылмен хауас барлығын Білмейдүр, жүрек сезедүр. Мүтакәлламин, мантикин Бекер босқа езедүр», - деп Өлешусіз Жаратушыны өлшеулі ақылмен тани алмайсың деді де, Оны (хауасты) жүрекпен ғана сезесің деген байламға келді. Абай толық адам бейнесінде ең мағыздысы жүрек деп көрсететіндіктен, бұл байлам сопылық поэзияның өзекті маңызына айналған жүрек культінінің сарынын көрсетеді. Ал өлең жолдарындағы 315 «Мүтакәлләмин, мантикин» сөздері(теологиялық термин) ғасырлар бойы исламият әлемінде қолданыста болып келеді.[4] Жүрек культі. Абай айтқан толық адам – тәнімен де, жанымен де жетілудің шыңы мен кемеліне келген адам. Және сол толық адамның бойындағы ең асыл, ең негізгі қасиет деп «жүректі» айтады. Оның айтуынша Жүрек – адам бойындағы пәк сезімдердің, адамгершіліктің, шапағат пен рахымның, адамдықтың таусылмас қайнар көзі мен нәрі. Абайдың «жүрек культі» Әл-Фарабидің ойларымен сабақтасуда. Әл-Фараби мен Абай ойларын Мақсат Әліпханов ара жігін ажыратып береді: «Әл-Фараби сүюді үстем күші деп атайды да, оны жүрекке орналастырады. Абай да сүюдің мекенін, шығар көзін – жүрек етеді». Ал ғалым Мекемтас Мырзахметұлының зерттеуінде, Абай он жетінші cөзінде өз танымының түп төркіні Әл-Фарабиден нәр алғаны көрініп тұрғанын. Абай он жетінші сөзінде «жүрекке билет деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен» деп сілтеме жасаған ғылымы Шығыс әлеміндегі Әл-Фараби негізін салған адамның жан сыры туралы, адамның өзін тануы жайындағы ғылым саласы екендігін айтып өтеді. Әл – Фараби жүректі адам денесіндегі ең басты мүше деп таныса, Абайда «Мен адам денесінің патшасымын», - деп екеуінің сабақтастығын бейнелі сөзбен түсіндіреді. Он жетінші қара сөздің түпкі мақсаты - «адам үшін ең қажеттісі – жүрек қалауы». Бірақ бәрін жүрекке билетуге болмайды. Ақынның ұсынары –қайрат, ақыл, жүрек үшеуінің бірлігі, ынтымағы. «Осы үшеуің басыңды қос». Осы үшеуі тең табылған кісі – қасиетті адам». «17-сөзі. Адамның адамгершілігі неден құралады дегенде: қайрат, ақыл жүрек үшеуін айтып, ғылымға жүгіндірді.Абай жүрекке бірінші орын береді. Бірінші жүректің сезгіштігі. Мұның өзі көрегендік. Олай болса ақыл байқағанды жүрек сезеді. Абай өлеңінде де, қара сөзінде шабыттың адамы, сондықтан жүрек сезімі күшті»; ал он төртінші сөзінде «тірі адамның жүректен аяулы жері бар ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені – батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірмандылық, әр түрлі істе адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай оларға да болса игі еді демек, бұлар – жүрек ісі. Асықтық та – жүректің ісі. Тіл жүректің айтқанын көнсе, жалған шықпайды» деген. Бұл қара сөздегі негізгі идея «Жүректі болу үшін, «ақылдының сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылық» керек, «Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды» дегенінде. [4] Абай мен исламият. Исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор Абай Құнанбайұлы ислам мен ел арасындағы байланысты орнатты. Бір – бірімен ұштасуы қиын, ұштасса да тепе-теңдікті ұстап тұруы қиын екі от арасына көпір болды. Абай Ислам дінінің негізіне сәйкес адамдар тобын үш сатыға бөледі. Төменгі саты – күйбең тірліктің күнін күйттеп жүргендер. Білімге құмарлығы жоқ, артық білуге талпынбайтын адамдар тобы. Абай отыp сегізінші қара сөзінде ол адамдарды «жарым адам» деп атады. Ал, білімге деген қызығушылық 316 адамдық жолын анық көрсететінін: «Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады» -деп айтты. Орта саты – өзін-өзі, өзіндік болмысын толық танып, адамдықтың шыңына жету сатысы. Бұл сатыға әділеттілік, адалдық, мейірбандылық, қамқорлық, достық сияқты барлық гуманизм шарттары енеді. Ал жоғарғы сатысы – рухани жетілу. Рухани жетілген адам - тән емес, жан азығын қамданған адам. Ал жан азығында Абай жүректегі «үш сүю» негізі жатыр: «Махаббат пен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және сүй Хақ жолы деп әділетті».[5] «Толық адам», «кемел адам» болу, қазіргі ұлттық болмысызды, сипатымызды сақтау қажеттілігінен туындап отырған жаһандану кезеңінде адами қасиетті, ұлттық қалпымыз бен болмысызды сақтар жалғыз жол – Абайдың «толық адам» ілімі. Бұл Абай қорытып шығарған бір ғана ілім, осы ілімнің өзі қаншалық рухани байлыққа, кемелділікке, құндылықтарға толы. Айтылмаған, зерттелмеген сан қыры көп Абай ілімдері, сөздері, тәрбиелік мәнге толы туындылары мен шығармалары әлі қаншама, Осы үшін де Абайға «Ұлы» атағы берілгені хақ. Қорытынды Абайды таныту арқылы біз Қазақстанды әлемге танытамыз, қазақ халқын танытамыз. Абай әрқашан біздің ұлттық ұранымыз болуы тиіс. Нұрсұлтан Назарбаев Қараңғы қазақ көріне жарық күн болған Абайдың “Ұлы” деп аталуында үлкен мән жатыр. Абай дүниеден озғалы 175 жыл боды. Одан бері табиғат өзгерді, қоғам өзгерді, мемлекет өзгерді. Адамның мінез-құлқы, өмірге көзқарасы, дүниетанымы түгел өзгерді, дамыды. «Бір жылдығын ойлаған бидай егеді, Он жылдығын ойлаған тал егеді, Мың жылдығын ойлаған ізгілік егеді!, дәл осылай Абай сынды, сан ғасырда бір қайталанатын тұлғаны меңзесе керек. Ұлы Абайдың Хакім атағы, сөзі, ғылымы, қалдырған мұрасы, келешек ұрпаққа берген мүддесі, есімі ел жадында өзгеріске енген жоқ. Абайдың ілімі бүгінгі ұрпақтың жадында, жанында, жүрегінде. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Абай жүрген ізбенен. Мақала авторы Мекемтас Мырзахметұлы.1985 2. «Жұлдыз» журналы. М.Мырзахметұлы 3. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Алматы: Әдебиет әлемі.2013 4. Абай. Қара сөздері. Алматы: Өнер.2006 5. Мекемтас Мырзахметұлы. Абай. adebiportal.kz 317 Абай мен Гете Нуралынов Арсен Маратулы Курсант 118 УЗ: Ғылыми жетекші: Саттарова А. Нұрын, сырын көруге Көкірегінде болсын көз. Абай Мен өзімді кейде Абайды түсініп-түйсінетін деңгейге жақындап жүргендей сезінемін. Бұл жерде мәселе әлбетте «мен» есімдігінде емес, «түсініп-түйсінетін» деген тіркесте болып отыр. Бәлкім, қателесуім, бірақ бұл сөзімде астамшылық нышаны жоқ. Әйтеуір маған солай көрінеді. Сірә, творчество атаулының қадір-қасиетін ақылмен танып, салқын санамен түсінуден гөрі, көңілмен ұғып, ыстық жүрекпен түйсіну әлдеқайда маңыздырақ болса керек. Шынында да, есі түзу адамның біраз нәрсені пайымдап, танып білуі әбден заңды. Бірақ соны күллі жан-дүниеңнің елегінен өткізіп барып қабылдау оп-оңай шаруа емес. Бұл да дарын іспеттес, яки шынайы махаббат секілді сирек ұшырасатын қабілет. Мұндай қабілет біреуде бар, біреуде жоқ екені белгілі. Ал жоққа жүйрік жетпейді. Бұл жөнінде Абайдың өзінен асырып айту қиын: Ақылмен ойлап білген сөз Бойыңа жұқпас, сырғанар. Ынталы жүрек сезген сөз Бар тамырды қуалар! Бұл ойдың сыбағалы салмағы «жүрек» деген сөзге түсіп тұр. Немістің ұлы ақыны Гете де осы Herz - жүрек деген сөзді әрқилы мағынада өте-мөте жиі қолданған. «Жүрек» - Абай творчествосында да көп айтылатын, ең сүйікті, әмбебап образдардың бірі. Мұның бәрі, әрине, кездейсоқ құбылыс емес. Демек ақыл-оймен болжап білген сөзден гөрі, жүректің өзіне жетіп жатқан сөз қымбат. Жүрекке жеткен ол сөздің аты - поэзия! Менің Абайды тануым Гетені түсінуден басталуға тиіс сықылды еді. Қаншама қазақша оқып, қазақ ауылында өстім дегенмен, неміс емеспін бе? Бірақ бәрі керісінше болып шықты. Мен әуелі Абай арқылы Гетені таптым. Бұл әншейін айтыла салған жылтырақ сөз емес. Басқасын былай қойғанда, Гетенің әйгілі «Жолаушының түнгі жыры» атты өлеңін мен әуелі Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» деген өлеңін оқып барып, Лермонтовтың «Тау шыңдары» арқылы бойыма сіңіріппін. Қалай десек те, танып-білудің жолы кейде осылай иір-шиыр болады екен... Меніңтағыбіртаңқалатыннәрсем біздіңбеделдідебілімдарәдебиетзерттеушілеріміздіңосыкезгедейін «АбайменГете» тақырыбынаназараудармауы. Қателеспесем, 318 бұлтақырыпзерттелмектүгілі, тіптіәлікүнгедейінбаспабетіндеәңгімеболғанемес. Ұлыадамдардың, оныңішіндеәрхалықтыңданаақындарыныңарасындаруханижақындықтың, руханитамырластықтыңтіптітуысқандықтыңбарыанықболса, солжақындық, солтуыстықГетеменАбайтворчествосындаайрықшаайқынбілінеді. Әртүрлітарихи-географиялықортада, әртүрліқоғамдықформацияментарихикездерде, тілменәдебидәстүрібірбіріненмүлдемалшақжағдайдаөмірсүргендерінеқарамастан, ГетеменАбайтағдырында, дүниетанымдарында, ізденістерінде, адамгершілікынта-талабында, ұлттықмәдениеттідамытып, ұлттықсанасезімдіоятубағытындағыересенеңбектеріндеүндес, сарындасәуендержиікездеседі. Екіұлыақынныңтворчестволықүндестігіменісонаустуденткезімнен қызықтыр ып, толғандырыпжүр. Солүндестіктіңфилософиялық, эстетикалық, тарихиқоғамдықзаңдылығыменастарыбарекенінкөмескілеуболсадасеземін. Гетенің «Жолаушыныңтүнгіжыры» негізіндетуындағанЛермонтовтың «Таушыңдары» менАбайдың «Қараңғытүндетауқалғып» өлеңдерініцүндесәуендерінменкезіндебіраззерттеп, олжайындаүлкендікішілімақала, эссе, әңгімежазғанмын. ЗерттеубарысындажұрттыңбәрінемәлімнебәрісегізжолдықминиатюраныңтүптамырыкөнегрекақыныАлкманғабарыптірелетінінекөзімжетті. Осыбірғанақызықтыдеректіңтөңірегіндегіойларымментопшылауымды бірер жылбұрыншыққан «Үндестік» (орысшасы «Созвучие») аттыкітапшамдабілдіргенболатынмын. Бұларада, бірақмен «Жолаушыныңтүнгіжыры» жайындаемес, мүмкіндігімшеГетеменАбайтворчествосындағыүндестіктіңәрқилылығы, поэтикалықрухтыңсарындастығыжайындаәңгімеқозғамақпын. Гететанушыда, Абайтанушыдаемесекенімді, әринежақсытүсінемін, бірақАбайатамыздың «Болмасаңдаұқсапбақ» дегенқағидасыкейденартәуекелгеитермелемейме?.. АбайменГете. Мәселенідәлосылайтөтелепқоюжөнбе? Екіақындықатарластыраатаудаеңалдыменқандайқисынбар? Мұныңөзізорлапқиюластырғансубъективтіпікіргеұқсамайма? Немістерайтпақшы, «шашынансүйрепшығарудың» өзіемеспе? Иә, осындайсұрақтардыңтуындайтыныдаусыз. Әринеекеуіде - ұлыақын. Ұлттықданагөйлер. Бірақекеуінқатарқойыпзерттеуүшінмұндайоңайанықтамажеткіліктіболармаек ен? Әлбетте, бізбілетінқазіргімодерншіләдебиеттеуақытпенкеңістікфантастикалықзаңдыл ыққасәйкесоп-оңайорынауыстырып, алмасыпжүребермекші. Тіптіәдебиеттануғылымындаосындайұғымдыбілдіретінтерминде - диахрония ойлаптабылған. Мысалы, АннаЗегерстің «Жолүстіндегікездесу» аттыновелласындаавтордыңқалауыменәрзамандаөміркешкенГоголь, Гофман, 319 КафкаүшеуіПрагакафесіндебасқосып, сұқбатқұрыпотырады. Әрине, мұныңбәрікөркемдіктәсілекенібелгілі. Солсияқты, егеркөркемдікқиялдыңкүшіменГетеменАбайдыбірдастарқанбасындакездестір ерболса, бұлардыңбірбірінеайтарыазуақыттыңішіндетаусылыпбітпеседідепойлаймын. Зегерстіңновелласындасуреттелетінүшмықтығақарағанда, немісақыныменқазақақынынтуыстыратынұқсасжайларды, бәлкім, көбірекұшырастырармаедік... Бірақбізбұларадақиялжетегіндекетпей-ақ, реализмәдісінмықтапұстансақта, дүниетанымүндестігі, поэзияміндеттерінұғыну, музалардыңөзаратілдесуітөңірегінендеталайқызықтықұбылыстардыаңғараты нымызақиқат. ИоганнВольфгангГетеатынатағаннан-ақалуансырлыатаулартізбегі, солзамандымарапаттапайқындайтынсимволдықбелгілеркөкірегіңіздеоянакете ді. «Ұлынеміс». «Таңғажайыпталант». (Ф. Энгельс). Алыпойшыл. Адамбаласыкөркемдікойыныңасқартауы. Немісромантиктері. Немісфилософтары. Гегель. Кант. Шиллер. «Фауст». Ақылойдыңсоңғыбайлауындайестілетін: «Кімтабандапкүнқұрғатпайкүрессе, бақыттыеркінөмірсоныңсыбағасыболмақ». Сонсоң: құдыреттіГетекөзітірісініңөзіндебүкілЕвропаелдерінетанылып, көзітірісіндеталайтомдықкітаптарыдүркін-дүркінбасылыпшыққан. Абайатынайтсақ, әлгіндейасқақассоциативтізамансипаттарысырткөзгеәлдеқайдажұпынылау, қораштауболыпшығареді. Үйреншіктісыртекіұғымменқарасақ, солбаяғыұшықиырсызсарыдала... аттұяғыныңдүбірі... домбыраныңтыңқылы... рулықталастар... барымта... халықтыңән-күйлері... аузыменорақорғаншешендер... патриархалдыққоғам... т.т. елестереді. Даланыңқырыққажаңакелгенұлыақыны: «Қартайдық, қайғыойладық, ұлғайдыарман» деп, немесе: «Мұңдасарғакісіжоқ, сөздіұғарлық» дептеккекүрсінбегенғой. Осындайақынныңкітабыөзіөлгенсоңбесжылданкейі нғанабаспаданшығыпты. Соныменекіақынөмірсүргенуақытбасқа, заманбасқа, заңбасқа. Тарихитәжірибе, әлеуметтікорта, өсу-өркендеусатысы – бәрібірбірінеұқсамайды. Абырой-атаққызығынақарықболып, Гетеқартайыпқайтысболғанда, Абайдүниегеәлікелгенжоқеді. Гетеніңқазақдаласындағызамандастары ханалдындақасқайыпшындықсөздіайтабілгенБұқаржырау, ҚұлекеұлыШалақынеді. Шортанбай, Дулат, МахамбетжасжағынанГетеденкөпкішіболды. АлсондаГетеменАбайдыжұптастырыпжатқанкөгенжіпқайсы? Жұптастырғанғанаемес, екіхалықтыңданышпанперзенттерінбауырластырыпжатқанортақсипаттаршын 320 ындадааземес. «Театрдағыпрологта» («Фауст» трагедиясы) Ақынбылайдемеушімееді: Жоқ, асықпайжетіліпжылдарбойы, Сафалтындайсомдалып, піссінойың. Сыртынемес, сөзіңніңтүзесырын, Кейінгігемұрабопқалсынжырың! (М. Құрмановаудармасы). Абайда «Көкірегіндеотыбаройлыадамға» сөзарнап, «әрсөзінбіройланып, салмақтануға» шақырады, өйткені «жүреккежылытиіп» ойқозғайтын, «ішіалтын, сыртыкүміссөзжақсысының» қадірінжоғарыбағалайды. ГетеменАбайдыңақылыменжүрерболсақ, дәлосылай сыртыжылтырағанарзанғақызықпай, ішімағыналықымбаттыңсырынаүңілсекқанаақиқатқақолымызжетпек. Екіұлыақындыжалғастыратынфилософиялықэстетикалықбезбендідеосытөңіректеніздеуімізкерек. Мәдени, әдебиқарым-қатынаспенбайланыстардыңкөпқырлы, көпмағыналыболыпкелетінібелгілі. Ондайбайланыстаркейдесырттайқарағандабірбіріненалшаққұбылыстардыңарасындадакездеседі. Мәселетексолсырымолтақырыптық, идеялық-керкемдік, философиялықбайланыстардыңқырларынжан-жақтыбайқап, ыждаһаттыанықтаудаболыпотыр. АкадемикВ.М. Жирмунскийшотландықтардың «Эдвард» балладасыменқазақтыңәйгіліэпосы «ҚозыКөрпеш Баянсұлудың» эрасындағыұқсасәуендердіңбарлығындәлелдегенжоқпаеді!? СолсияқтыәрхалықтыңбатырлықэпостарындағыЗигфрид, Ахилл, Исфендиар (Фирдоусидің «Шахнамасынан»). Алпамыстардыңортаққасиетке («мотивнеуязвимости») иеекенінжітібайқапашқандаосы - В. М. Жирмунский. БелгілігерманистН. Н. Вильмонтөзінің «ДостоевскийменШиллер» аттыкөлемдізерттеукітабындаданемістіңұлыромантикақыныменорыстыңұлы реалистжазушысыныңарасындағыкөптегенфилософиялық, моральдыэтикалық, эстетикалық, психологиялық, идеялық, көркемдіксәйкестіктердіңпараллельдердің, ортақізденістердіңбарлығыннақтымысалдарменжүйелітүрдетереңашады. Вильмонттыңпікірібойынша, тіптіДантеменДостоевскийтворчествосындадаәдебифилософиялықпараллельдеркездеседі, өйткеніДостоевскийромандарында «Дантетақырыбы» - адамрухыныңкүйреуіменқайтатуындауыәңгімеболады. Әдебиеттанусаласындамұндаймысалдардыкөптептабуғаболады. Меніңбұлжердегіайтпағым: «ГетеменАбай» тақырыбынададәлосындайфилософиялық-эстетикалықүлкенмақсат, биіктұрғыданбарғанжөн. Абайдың «жалпыадамбаласыныңөнеройбайлығынаналғанүшүлкенсалалытүп-төркінібарын» (М. Әуезов) білсек, 321 солсаланыңбірі қазақақыныныңЕвропамәдениетіменсантүрлібайланысыосыкезгедейінтүбеге йлізерттелгенжоқ. Меніңше, мұндайзерттеудіГетеменАбайдыңруханибайланыстарынанбастағанабзал. ИоганнВольфгангГетеніңАбайданбұрынөмірсүргенінжоғарыдаайттық. Гете, әринеқазақфольклорыныңөнегелеріментанысемеседі. БірақолШығыспоэзиясыныңжарқылдағаною-өрнекке, жанып-күйгенсезімге, философиялықықылымғатолынұсқаларыннедәуірбілген. «БатысШығысдиваны» аталатын махаббатпенсұлулықгимніне, адамшылықасылмұраттардыңкатехизисінеайналғанбірнешециклдантұратынк өлемдішығармасысоныңайғағы. «Ақындытанып-білуүшіноныңелжұртынкөріп, танукерек» дегенпоэтикалықдүниетанымныңқағидасынаайналғанәйгілісөздіГетеосышығ армасындажарияеткен. «ҚұдіреттіШығыс! ҚұдіреттіБатыс!» деп, дүниеніңажырамасбірлігінпашеткен. Ал Абай Гетені оқып білген бе? Абай өлеңдерінен, қарасөздерінен Гетенің атын кездестірмейміз. Замандастары айтқан азды-көпті естеліктерде де ондай деректер жоқ. Бірақ Абайдың Гетені білгенін анықтайтын қосалқы мәліметтер аз емес. Солардың кейбіреулерін еске салайық. Абайдың Пушкинді, Лермонтовты, Гогольді, Тургеневті, Л.Толстойды, Салтыков-Щедринді, Белинскийді, Чернышевскийді, Добролюбовты, Писаревті қадағалап, іждаһатты оқығаны мәлім. Ал олардың еңбектерінде ұлы неміс ақынының аты жиі айтылады. Олар Гетені уағыздаған, аударған, талдап-талқылаған, мадақтаған, не керісінше айтысып, әшкерелеген. Мұның бәрін Абай байқамады деу мүмкін емес. Бүкіл XIX ғасыр бойына Гете шығармалары орыс тіліне аударылып, көптеген журналдарда («Современник», «Отечественные записки», «Вестник Европы», «Сын Отечества», «Русская мысль», т. т.) жарияланып жүрді. Өткен ғасырдың 80-90-жылдарында Абай Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты қазақ тіліне ерекше құштарлықпен, қызыға аударды. Ол тұста орыс журналдарында Гетенің өмірбаяны, творчествосы жайында сансыз мақала, неміс ақынын орыс тілінде сөйлеткен Губер, Струговщиков, Воронченко, Вейнберг, Феттердің тәржімаларына рецензиялар басылды. Гетенің шығармалар жинағы шықты. 1891 жылы Гете өмірінің соңғы жылдары жайында Эккерманның естелік кітабы Д. П. Аверкиев аудармасында жарық көрді. Осы аталған кітап, журналдардың барлығы бірдей Семейдегі Гоголь атындағы қалалық кітапханасының белсенді оқушысы Абайдың назарынан тыс қалған жоқ шығар. Ендеше Абайдың Гетені аттап етуі мүмкін бе? Абай ғылымның әр саласынан хабардар болып, тарихты, философияны, экономиканы зерттеп оқыған. Платон, Спенсер, Спиноза еңбектерімен танысқан. Америка саяхатшысы Джордж Кеннан Абайдың тіпті Д.Милль, Г. Бокль, Дж. В. Дрэпер еңбектерімен танысып, батыс Европа философиясына ынта қойғанын жазыпты. Дрэпердің «Европадағы қоғамдық ой-сананың даму 322 тарихын» оқыған Абай Гетеден хабарсыз болды деу ақылға сыймайтын сияқты. Абайдың ең жақын достары Евгений Петрович Михаэлис пен Александр Львович Блек - орыс арасына сіңіп кеткен немістер еді. Абай мен Михаэлис арасындағы қалтқысыз достық жиырма жылға созылды. Блек болса 1883-84 жылдары Семейде айдауда жүріп, Абайдың өзі мүше болған Статистика комитетінде қызмет істейді, қалада музей, кітапхана ұйымдастыруға қатысады. Блек әрі Москвадағы «Аудармашылар мен баспагерлер қоғамымен» қарым-қатынаста болған. Михаэлис пен Блектің орыс классиктерін қазақ тіліңде сөйлетіп жүрген Абаймен Гете туралы сұқбаттаспауы тағы мүмкін емес. Сол сияқты Пушкиннің «Сцена из Фауста» деген шығармасы Абайдың көзіне түспеуі мүмкін бе? Гетенің «Жолаушының түнгі жырын» Лермонтов аудармасы арқылы қазақшалаған Абай орыс ақынының барлық кітаптарында көрсетілген «Гетеден» деген сөзге мән бермеді дейсіз бе? Рас, Гетенің аты Абай шығармаларында кездеспейді. Бірақ онда тұрған не бар? Мәселен «Кең жайлау - жалғыз бесік жас балаға» деген Абай аудармасының түп-төркіні Шиллер өлеңі екені белгілі. Ал Абай шығармаларында Шиллердің аты аталынбайды. «Көңілім менің қараңғы болбол ақын!» өлеңінің түп-төркіні - Байрон. Абайда оның да атын кездестірмейсіз. «Қара сөздеріне» қарағанда, Абай Монтеньді де білген. Шығармаларында, бірақ Монтеньнің аты жоқ. Гете де солай. Қалай дегенмен, Абайдың Гете жайында хабарсыз болуы көңілге қонбайды. Базбірбілгіштер: «ау, жүзтомеңбекжазғанГетенінебәріекітомдықмұрақалдырғанАбайменсалыстыру артықтауемеспе?» депқыршаңқысауалқоюымүмкін. Артықемес! Біріншіден, екіхалықтыңекіалыбынтеңдестіріп, теңестіріпжатқанешкімжоқ. Әртауөзіншебиік, өзіншекөркемкөрінбек. Екіншіден, руханибайлықтынқұныешуақыттакөлемменбелгіленбейді. Өйткенікөркемәдебиетте, жалпытворчествоатаулыдасанәрдайымсапағаауыспайды. Мәселесөздіңкөптігіндеемес - сыбағалысалмағында. Осытұрғыданқарасақ, Абай, сөзжоқ, өлеңніңқадір-қасиетінтереңтүсінгеналыпақын. Абайпоэзиясы шексіз-шетсізжатқансұлуәлем. Оныңәржолыноқыпшыққанда, дүниесырынақанығып, ойға - ой, сезімге - сезімқосасыз. Кейбіркіпкішкенеминиатюраныңөзітұтасбірфилософиялыккөркемдікжүйеніаңғартыпотырады. АбайжайындажақсыкітапжазғанТ. Әлімқұловтың («Жұмбақжан») «Абайдыңәрөлеңікітапшаболмасада, дербесмақалажазуғатұрады» деуіндеартықшылық жоқ. Шыны сол! Абайдыңайталық, «Өлсем, орнымқаражер, сызболмайма» өлеңібіркітаптыңжүгінкөтеріптұрғанжоқпа? Немесе «Тотықұстүстікөбелекті» 323 ескетүсірейікші. Соңғытөртжолдақаншамамағына, қаншамафилософиялықой, түйінжатыр! Әркімдізамансүйремек, Замандықайжанбилемек? Заманға жаман күйлемек, Замана оны илемек! Қалай? Гегельдің диалектикалық қағидаларындай әсер етпей ме? Абай сөзінің шымырлығы, қуаттылығы, бейнелілігі, көп мағыналылығы шынында да таңқаларлық. Абай өлеңдерінің орысшаға аударылғанда өзінің көркемдік деңгейінде шықпай жатуының бір себебі де осы қасиеті болса керек. Абайдың кез келген бір жолын орысшаға аударып көріңізші. Аудара алмайсыз! Әлденеше вариант жасап, түсініктеме, сілтеменің көмегімен мәнмағынасын әзер түсіндіресіз. Мысалы: Оңалмай бойда жүрсе осы қыртың, Әр жерде-ақ жазылмай ма, жаным, тырқың? Қай жеріңнен көңілге куат қылдық, Қыр артылмас болған соң, мінсе қырқың? Бір қарағанда бәрі де түсінікті сияқты. Ал енді орысшалаңызшы. Ай, қиын-ау! Немесе, екі ғана сөз - «бойы бұлғаң» дегенді орысша қайтып бересіз? Бір академик «хвастун» депті. Ал, шынында, бір «бойы бұлғаңды» орыс тіліндегі «гуляка», «праздно шатающийся», «воображуля», «нарядно одетый», «выхваляющийся», «бездельник», «спесивый», «пустопляс» сықылды сөздердің бәрі қосылып, мағынасын бере алмайды. Ал Абай қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін қалады. Әрине қазақ тілінде диалектілік алшақтық жоқтың қасы, бұл жөнінде М. Әуезовтің белгілі пікірі бар. Бірақ Абай қазақтың дәстүрлі өлең жүйесін мағыналық жағынан да, түр жағынан да ересен байытты. Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Абай қазақ өлеңіне жиырмаға жуық жаңа өлшемдер енгізді. Ол ежелгі силлабикалық өлең үлгісіне тоникалық үйлесімді дарытқан ең алғашқы қазақ ақыны болды десек, қателеспейміз. Гете де немістің дәстүрлі өлең жүйесін ересен байытты. Мәселен, ол «Рим элегиясына» ерте дәуірдің өлең өлшемін пайдаланса, «Батыс-Шығыс диванынан» шығыс поэзиясы өрнектерін тану қиын емес. Қазақ поэзиясында кең тараған өлшемнің бірі – он бір буынды қара өлең екені мәлім. Мұның ұйқас жүйесі әдетте ааба болып келеді. Бұдан басқа жетісегіз буынды өлең өлшемі бар, мұның ұйқас жүйесі - абаб. Әрине, қазақ поэзиясында бұл екеуінен өзге әлденеше өлшемдер бар (әсіресе ауыз әдебиетінде), бірақ біз бұл арада оларға тоқталып отырғанымыз жоқ. Осы он бір буынды, жеті-сегіз буынды өлең өлшемін Абай да жиі қолданған. Қазақ поэзиясында жиі кездесетін ааба ұйқас жүйесі неміс поэзиясында жоқ. Ондай үлгіні Гете шығармаларынан да іздеп таппаймыз. Оның есесіне, Гете шығармаларында «книттельферзе», «фаустферзе» үлгісінде жазылған, егіз ұйқасқа ааббвв құрылған өлеңдерден аяқ алып жүре алмайсыз. Мұндай 324 ұйқас жүйесі Абай поэзиясында тым сирек ұшырасады десек де болады. Сол секілді абаб ұйқас жүйесі қазақтың дәстүрлі өлеңінде кездесе қоймайды. Бірақ ол Абайда бар. Дәл осындай үлгі Гетеде де кездеседі. Бұған көз жеткізу үшін Гете мен Абай кітаптарын түпнұсқадан салыстырып оқып шықсаңыз, жетіп жатыр.Абай сөзінің салмағы дегенде мен оның осы қасиетін айтамын. Мұның барлығын мына жағдайға байланысты айтып отырмыз. Гетенің ұғымында, көркем творчествода рухани өнімділік деген болады. Сол рухани өнімділіктің шығармалардың санына, көптігіне еш байланысы жоқ. Бір-екі үздік шығарма қалдырған жазушы рухани өнімді болуы мүмкін де, жүз том кітап қалдырған «жазғыш» рухани өнімсіз саналуы әбден ықтимал. Рухани өнімді талант - шын бақытты. Сол рухани өнімділіктің шырқау биігіне жеткен даналар - Рафаэль, Моцарт, Шекспир. Гетенің пікірінше, рухани өнімділік - мәңгілік деген ұғымға пара-пар. Абай: Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артында сөз қалдырған? дегенде де осы бір ойды мегземей ме? Меніңше, Абайдың екі томдық мұрасы Гете айтқан рухани өнімділіктің куәсі бола алады. Рухани өнімділіктің шырқау биігі Абайға да тән. Шығармаларының мәңгілігі де осында. Демек, осы тұрғыдан қарағанда, Гете мен Абайды қатар қойып зерттеуде ешбір артықшылық жоқ. Ал енді Гете мен Абайдың генезисіне назар аударып көрейік. Бұл жерден де біраз ұқсастық пен үндестік табамыз. Өйткені даналар дүниеге кездейсоқ келе бермейді екен. Қауым атаулының қажетінен даналар тумаушы ма еді? Белинский өзінің «Александр Пушкиннің шығармалары» атты еңбегінде: «Адамды табиғат жаратқанмен, оны өсіріп, тәрбиелейтін - қоғам» деп тектен-тек жазбаған. Гете 1749 жылы алауыздық пен алакөздіктен әбден жүйкесі тозған, жеке князьдіктер арасындағы соғыстар сорын қайнатқан Германияның меңіреу бір түкпірінде дүниеге келіпті. Бұл Германияда феодализм үстемдік құрған қапас заман еді. Надандық пен қараңғылыққа қаны қас жас Гете Италияға қашып кетеді. Өзара қырық пышақ болып қырқысып жатқан елін тастап, жат жерді мекендеген ақын енді гректің ежелгі миф-аңыздарын, тарихи шежірелерін оқып зерттейді. Өз бойындағы қажыр-қайратты тежеп, тұрпайы тұрмыстіршіліктен безінеді, Znnerlichkeit - жан тыныштығын іздеп, ішкі жандүниесінің рақатын көксейді. Бірақ мұның бәрі бос қиял, өнімсіз әрекет еді. Абай болса, 1845 жылы феодалды-патриархалды ортада дүниеге келеді. Өзге рухани әлемдерден оқшау тұрған ескі тұрмыс. Ақ патша үкіметінің отаршылдық саясаты. Зар заман жырлары. Кітаби сөз. Орыс демократиялық мәдениетінің алғашқы лебі. Даланың о шеті мен бұл шетіне көшіп-қонған ауылдар. Рулық айтыс-тартыстар, феодалдық қақтығыстар. Осының бәрі қиялшыл бала көкірегіне сәулесін түсіріп, көңілін күпті қылмақ. Осы ортадан алысқа кеткісі келеді. Бірақ қайда бармақ? Көңілге жұбанышты қайдан таппақ? Семейдің діни медресесінен бе? 325 Фзули, Шәмси, Сәйхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, Қожа Хафиз - бу һәммәси Медет бер, я шағири фәрияд!деп Шығыс ақындарының әруағына сиынып, көңілге медеуді сол жақтан іздейді. Жас Гете де, жас Абай да өз пешенелеріне жазылған тағдыр үлесінен, әрине хабарсыз еді. «Гетенің әкесі Франкфурт қаласындағы империялық кеңесші еді, әрі сол жердегі тұрмысы оңды буржуа болатын. Өзі есебінен жаңылуды білмейтін парасатты, байсалды адам, екінші жағынан Германияда кеңінен тараған бюргер-формалист қауымының нағыз адал өкіліне жататын» деп жазады А. Шахов. («Гете және оның заманы», 1908 ж, 33-бет.) Гетенің әкесін жан-жақты сипаттайтын осы сөздерді оқып отырғанда, біздің есімізге - алыстағы қазақ даласын жайлаған, Шыңғыстаудың етегінде бүкіл өмірін өткерген Құнанбай түседі. Абайдың әкесі Құнанбай да, Әуезовтің суреттеуінше, ақыл-парасаты, амал-айласы бір басына жетіп жатқан жуан феодалдың өзі болған. Гетенің шешесі Катарина Элизабет Текстор, замандастарының айтуына қарағанда, аса мейірімді, ақкөңіл кісі екен. Оның үлкен ұлы Гетеге ақындық талант анасынан дарыған деп біледі. Гетенің «Қайран шешем» аталатын өлеңі ананы қадір тұтып, өле-өлгенше сыйлап өтудің өнегесін танытады. Абайдың шешесі Ұлжан да айналасына қадірі өткен, парасатты, орнықты адам болған. Шынжыр балақ, шұбар төс Құнанбайдың өзі осы бәйбішесінің қабағына қарап отырған. Ұлжан өзінің сүйікті ұлы Абайдан бар мейірім-шапағатын аяп қалмаса керек. Абай кейініректе: Атадан алтау, Анадан төртеуЖалғыздық көрер жерім жоқ,деп жазса, ақынның өстіп жалғыздық көрмеуіне септігін тигізген ең жақын адамының бірі - анасы Ұлжан болса керек. Гете жоқшылық көрмей, жасында қамсыз-мұңсыз өскен. Тіпті кейініректе зор байлыққа, зор мансапқа да қолы жеткен. Байлық пен мансапқа немқұрайды қараған адам болғанмен, тұрмыс тапшылығынан бойын аулақ ұстап жүрген. Абай да жоқшылық көрмей, жасында қамсыз-мұңсыз өскен. Далалық өлшеммен қарағанда, алдында - мал, үстінде - ақ отау, дастарқаны молшылық еді. Бірақ ол айналасындағы елдің кедейшілік, кембағалдық тұрмысына жаны ашып, солардың сойылын соғып, сөзін сөйлеуді өмірлік мұратына айналдырды. Франкфурт қаласының империялық кеңесшісі өз ұлы Иоганды 1772 жылы көктемде Ветцлерге окуға аттандырғанда, әрине ақын болып қайту үшін жіберген жоқ еді. Әкесі Гетені болашақта заң қызметіндегі төре болады деп ұміт етеді. 326 Дала билеушісі Құнанбай да баласын ақындық жолға дайындаған жоқ. Ол Абайды рулық дәстүрлерді жетік білетін ел билеушісі, өзінің адал мұрагері болады деп есептеді. Ол Абайды Семейдегі діни медресеге оқуға аттандырғанда, ислам заңдарын үйреніп қайтқан баласын кейін қалың бұқараны басқару ісінде қолғанат, көмекші болады деп ойлады. Ветцлерге оқуға барған жас Гетенің империя заңдарын оқып үйренуге құлқы болмай, әрқилы ақындар творчествосын зерттеуге кіріседі. Семейге оқуға барған жас Абай діни оқуға құмбыл кірісіп кетудің орнына, молдалардан жасырынып жүріп, орыс тілін, орыс жазуын үйренеді. Шығыс ақындары творчествосын зерттеуге кіріседі. Гете Ветцлерде көп аялдаған жоқ. Абай Семейде үш-ақ жыл оқиды. Гетенің бүкіл өмірі ауыр еңбекке, күреске, рухани ізденіске бағышталған еді. Абайдың да бүкіл өмірі ауыр еңбекке, арпалысқа, рухани ізденіске толы болды. Дала билеушісінің ұлы жасынан арзан қызық, оңай атақ іздеп көрген жоқ. Қырыққа келген ақынның көкірегі уайымға тұнып тұр. Мыңмен жалғыз алысқан дананың өмірі трагедияға кенде емес. Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да, Алдамаған кім қалды тірі жанда, дейді Абай. Ағайыны көп, руласы жеткілікті, өзі Құнанбай баласы бола тұрып: Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар елім жоқ, дейді Абай. Ал неміс ақыны Гете өзінің хатшысы Эккерманға бірде былай дейді: «Мені жұрт жолы болғыштың өзі болды деп ойлайды. Әрине менің тағдырға, өмірге өкпем жоқ. Бірақ мен өмір бойы ауыр бейнеттен арылмай келемін, тіпті осы жетпіс бес жыл ішінде бір ай жан рақатын көрмеппін. Қаншама күш жұмсап бақсам да, ауыр жартасты орнынан қозғай алмаппын». Баяғы жартас - бір жартас, Қаңқ етер, түкті байқамас! деген Абай сөзімен үндесе айтылған пікір емес пе бұл? Гете болса: Біреуге ұнау үшін жыр жазбаймын, Өнеге іздеп тапсаң болғаны тек! (сөзбе-сөз аударма) деп өзінің творчестволық кредосын ашады. Абай болса: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды Жаздым үлгі жастарға бермек үшін,деп алдына ізгі мұрат қояды. 327 Бірақ Гете мен Абай өздері өмір сүрген ортадан баян таппай, сергелдеңге түседі. Тобырменен дос болып, шықтым жолдан, Танып соны, ақыры қалдым жалғыз! (сөзбе-сөз аударма) деп күңіренеді Гете. Моласындай бақсының Жалғыз қалдым - тап шыным! деп оған Абай үн қосады. «Неміс ғұламасының өмірі дегеніміз немене? Онда бір кісі сүйсінерлік нәрселер табылып қалса, соны айтып жатудың өзі қисынсыз секілді. Ондай құйма кұлақ тыңдаушыны қайдан іздеп табарсың?» деп Гете қапаға түссе, Абай «Бірінші сөзінде»: «Ал енді қалған өмірімізді қайтіп, неғылып өткіземіз? Соны таба алмай, өзім де қайранмын» деп уайымға батады. Ал тағы бір өлеңінде: «Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма?» - деп налиды. Өз айналасындағы былық-шылықты тәртіпке келтіріп, қоғамдық қатынастарды жөндеу үмітімен Гете 1775 жылы кішігірім Саксен-Веймар герцогтік мемлекетінің сарайын төңіректеп жүріп, ақыры Карл Августың министрі болып тағайындалады. Оқыған абсолютизм идеяларына шын сенген ақын немістің осы ергежейлі мемлекетін өркендету үшін тау-кен өндірісімен театр құрылысымен, ғылым жетістіктерін насихаттаумен белсене айналыса бастайды. Веймар сарайында оң жыл министр болған Гете ақыр соңында осы әрекеттерінің түкке аспайтын құрғақ қиял екеніне көзі жеткесін бәрін тастап, біржола поэзиямен, өнер-ғылыммен қоңсы қонбаушы ма еді? Осыдан тура жүз жыл өткен соң, 1875 жылы Абай Қоңыр Көкшенің болысы болып сайланады. Ондағы мұраты - халықтың көзін ашып, тұрмысын оңайлату, өнер-білім ұрығын егу болады. Осы асыл мұратын іске асыру жолында ақын қолдан келгеннің ешқайсынан аянған жоқ: күштілермен, надандармен, жікшілдермен алысты-арпалысты, жеңді-жеңілді. Бірақ бәрібір үш жылдан соң Абай бұндай биліктеп бас тартуға мәжбүр болды. Бәрі айналып келгенде, баяғы Гете жазған Вертердің: «Дүниенің аяғы ырың-жырыңмен бітеді» деген сөзіне саяды. Әлбетте Вертер «ырыңжырыңды» білмеген, «люмперай» деп жазған. Бірақ немістің «люмперайы» қазақтың «ырың-жырыңына» дәл келеді. Гете романының бас кейіпкері Вертердің осы ойын Абай өлеңмен әдемі өрнектеп шығарады: Өмірдің алды - ыстық, арты - суық, Алды - ойын, артқы жағы - мұңға жуық. Гете мен Абайдың генезисін әрі қарай жалғастыра беруге болар еді. 1830 жылы Италияда Гетенің жалғыз ұлы Август дүниеден қайтады. Бұл қаза ақынды үлкен рухани күйзеліске ұшыратады. 1895 жылы Абайдың ең сүйікті ұлдарының бірі Әбдірахман дүниеден қайтады. Бұл қаза ақынды рухани күйзеліске ұшыратады. Әкесі баласына арнап әлденеше өлең жазады. 328 Гете әлденеше тілді жетік білген. Абай өзінің ана тілінен басқа орыс, араб, парсы, түрік тілдерін игеріп, Пушкинді, Лермонтовты, Хафизді, Рудакиді түпнұсқасынан оқыған. Гете поэзиядан басқа, сурет өнерімен айналысқан. Абай өз өлеңдеріне ән шығарған. Мұның бәрі, әрине кездейсоқ нәрселер болуы мүмкін. Бірақ екі алып ақынның арасындағы рухани үндестіктің бары даусыз. Гете мен Абайды туғызған әлеуметтік ортадан, рухани әлемнен туындап жатқан екі ұлы ақынның ортақ тағдырындағы кездейсоқтық - кейде заңдылыққа ұқсап кетеді. Енді Гете поэзиясы мен Абай поэзиясының көркемдік, түрлік ерекшеліктеріне аз да болса назар аударып көрейік. Бірақ алдын ала ескерте кететін нәрсе: қазақ тілі мен неміс тілінің ережежүйелері бір-бірінен алшақ жатады, сондықтан тоникалық өлең өлшемі меп силлабикалық өлең өлшемі де - екі басқа дүние. Гетенің неміс әдеби тілінің негізін қалаушы қайраткер болғаны баршаға мағлұм. Германист-тілшілердің айтуынша, XVIII ғасырдың басына дейін немістің көпшілікке ортақ әдеби тілі толық қалыптасып бітпеген еді. Өзара пәленбай князьдіктер мен ергежейлі мемлекеттерге бөлініп өмір кешкен халықтың бәріне бірдей түсінікті ортақ тілді жасау үшін ол заманда талай тілші ғалымдардың, философтардың, әдебиетшілердің қызмет етуіне тура келді. Олардың жұмысына неміс тілінің кейбір диалектілік, жергілікті ерекшеліктері недәуір нұқсан келтіргеніне қарамастан, ақын Гете бастаған оқымыстылар осы абыройлы міндетті түбегейлі атқарып шықты. Дегенмен, бұл арада біз Гете мен Шиллердің халық тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді жемісті пайдаланғанын айта кетуіміз керек. Мәселен, Гете шығармаларында франкфурт диалектісінің, Шиллер шығармаларында швабтардың тілдік ерекшеліктерін айқын аңғарамыз. Ал Абай қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін қалады. Әрине қазақ тілінде диалектілік алшақтық жоқтың қасы, бұл жөнінде М. Әуезовтің белгілі пікірі бар. Бірақ Абай қазақтың дәстүрлі өлең жүйесін мағыналық жағынан да, түр жағынан да ересен байытты. Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Абай қазақ өлеңіне жиырмаға жуық жаңа өлшемдер енгізді. Ол ежелгі силлабикалық өлең үлгісіне тоникалық үйлесімді дарытқан ең алғашқы қазақ ақыны болды десек, қателеспейміз. Гете де немістің дәстүрлі өлең жүйесін ересен байытты. Мәселен, ол «Рим элегиясына» ерте дәуірдің өлең өлшемін пайдаланса, «Батыс-Шығыс диванынан» шығыс поэзиясы өрнектерін тану қиын емес. Қазақ поэзиясында кең тараған өлшемнің бірі – он бір буынды қара өлең екені мәлім. Мұның ұйқас жүйесі әдетте ааба болып келеді. Бұдан басқа жетісегіз буынды өлең өлшемі бар, мұның ұйқас жүйесі - абаб. Әрине, қазақ поэзиясында бұл екеуінен өзге әлденеше өлшемдер бар (әсіресе ауыз әдебиетінде), бірақ біз бұл арада оларға тоқталып отырғанымыз жоқ. Осы он бір буынды, жеті-сегіз буынды өлең өлшемін Абай да жиі қолданған. 329 Қазақ поэзиясында жиі кездесетін ааба ұйқас жүйесі неміс поэзиясында жоқ. Ондай үлгіні Гете шығармаларынан да іздеп таппаймыз. Оның есесіне, Гете шығармаларында «книттельферзе», «фаустферзе» үлгісінде жазылған, егіз ұйқасқа ааббвв құрылған өлеңдерден аяқ алып жүре алмайсыз. Мұндай ұйқас жүйесі Абай поэзиясында тым сирек ұшырасады десек де болады. Сол секілді абаб ұйқас жүйесі қазақтың дәстүрлі өлеңінде кездесе қоймайды. Бірақ ол Абайда бар. Дәл осындай үлгі Гетеде де кездеседі. Бұған көз жеткізу үшін Гете мен Абай кітаптарын түпнұсқадан салыстырып оқып шықсаңыз, жетіп жатыр. Абай қазақ өлеңіне алты буынды ауыспалы ұйқас үлгісін енгізді. Мысалы: Қызарып, сұрланып, Лүпілдеп жүрегі. Өзгеден ұрланып, Өзді-өзі керегі. Ысытқан, суытқан Бойыңды бір көңіл. Дүниені ұмытқан Құмарлық тозар, біл. Дәл осындай өлең өлшемі Гетеге де жат емес. Неміс тілін білетін қазақ оқырманының көзін жеткізу үшін бір-ақ шумақты мысалға келтірейік: Таgе dег Wоnnе Коmmt іһг sobald? Sсһеnkt mir dіе Sоnnе Нugel und Wald? (“Fruhzeitiger Fruhling”) Гетенін әйгілі «Май жыры» да осындай өлшеммен жазылған. _ Өлең өлшемдерінің осындай тың үлгілерін іздеу Гетеге де, Абайға да поэзияның музыкалылығын, үнділігін арттыру үшін қажет болған секілді. Гете халықтық дәстүрде бірнеше өлеңдер жазса, олар іле-шала композиторлардың назарын аударып, оның ішінде «Даланың раушан гүлі» секілділері, мысалы, неміс тілінде сөйлейтін елдерге тез тарап кетеді. Өйткені бұл өлеңдер ерекше әдемі әуезділікке, ішкі иірім-ырғақтарға, жан сырына тұнып тұр. Абай ақын өзінің жаңа тұрпатты өлеңдеріне арнайы әндер шығарып, оның ішінде «Сегіз аяқ», мысалы, қазақ жеріне тез тарап кетеді. «Сегіз аяқ» Абай тапқан ең тамаша үлгілердің қатарына жатады. Оны оқығанда, ішіңізден күбірлеп, әндетіп отырасыз. Алыстан сермеп, Қиядан тербен, Шымырлап бойға жайылған. Қиуадан шауып, Қисынын тауып, 330 Тағыны жетіп қайырған, Толғауы тоқсан қызыл тіл, Сөйлеймін десең, өзің біл. Бір қызығы - Гете жазған «Жаңа жыл» өлеңінің де әрбір шумағы сегіз жолдан тұрады. Оның түпнұсқадағы үлгісі мынадай: Zwischen dem Alten, Zwischen dem Neuen, Ніеr uns zu freuen, Sсһеnkt uns das Gluck, Un das Vergangne Неibt mit Vertrauen Vorwarts zu schauen, Schauen zuruck. Абай жазған «Сегіз аяқтың» ұйқас жүйесі - аабввбгг. Гете жазған «Сегіз аяқтың» ұйқас жүйесі - аббвгддв. Абай алты жолды шумақ жүйесін де шығарған. Мысалы: Бай сейілді, Бір бейілді Елде жақсы қалмады. Елдегі еркек Босқа селтек Бағып, елін қармады. Осы өлеңнің өлшемі ғана емес, әуезі де Гетенің «Фауст» трагедиясындағы «Перінің асханасындағы» мына жолдарға ұксап тұр: Познанья свет Для всех секрет, Для всех без исключенья! Порою он, Как дар, сужден И тем, в ком нет мышленья. Әйтпесе, осы трагедиядағы Гретхеннің әніне құлақ түрейікші: Где шумно, людио, Дышать мне трудно. Поднять глаза на посторонних - срам. А дома волю Слезам от боли Даю, и сердце рвется пополам. (Б. Пастернак аудармасы). Осы өлеңдерден «Сегіз аяқтың» ырғағы анық естіліп тұр. Сол секілді, Абайдың «Бойы бұлғаң» өлеңі мен Гетенің «Екі дүние арасы» өлеңінің ырғақ-әуендері бір-біріне өте жақын. Бұл өлеңдердің ұйқас жүйесі де - аабввб - бір-бірінен айнымайды. Өлеңдегі өлшем, ырғақ, ұйқас, түр - дербес ұлттық бояу-нақышы бар нәзік материя. Екі ұлы ақынның реформаторлық ізденіс пен тәжірибелерінің 331 үндес, сарындас, ұқсас келуі бір жағынан таңқаларлық болса, екінші жағынан рухани өсіп-өркендеу барысындағы заңдылық демекпіз. Гете де, Абай да ұлттық поэзияны дамыту, байыту мақсатында бір соқпақпен жүріп отырған-ау... Гете мен Абай поэзиясынан рухани туыстық іздегенде осы екі суреткердің өздері өмір сүрген ортаға деген көзқарасқа ерекше назар аудару керек. «Адам - белгілі дәрежеде уақыттың құлы», «Ең ұлық суреткерлердің өзі өз заманының ықпалынан озып кете алмайды» деп жазады Гете. Неміс ақынының шығармаларында сол дәуірдің әлеуметтік, саяси, тіпті күнделікті тұрмыстың шындығы көрінетіні рас. Гете жас күнінен өмірлік мұратын дұрыс таңдап, бүкіл ұзақ өмірін халқының рухани кызметшісі болуға жұмсаған. Оның ұстанған қағидасы: «desLebensLeben - Geist» - «өмірдің мәнісі - рухани тіршілік» дегенге саяды. Абай да өз дәуірінің перзенті болды. Сол тұстағы феодалдықпатриархалдық жікшілдікке бөлінген даланың барлық қам-қарекеті, уайымқапасы оның кеудесін жайлап алды. Абай - даланың көкірек көзіне айналды. Абай - даланың лүпілдеп соққан жүрегі еді. Абай - халық даналығының таразысы бола білді. Осы ретте Абай мен Гете дүниетанымынан ұқсас жәйттерді көптеп табуға болады. Бірақ бұл арада Гете мен Абайдың өздері өмір кешкен ортаның дүниетанымын білдірумен шектелмейтінін, олардың рухани мұрасының қашанда ескірмейтінін айта кетуіміз керек. Абай мен Гете - мына біздердің замандастарымыз секілді. Абай мен Гете шығармаларынан адам баласы тіршілігіне ортақ мәңгі құбылыстарды табамыз. Бұл жағдайға, әсіресе екі ақынның лирикалық өлеңдерін оқығанда көзіңіз жеткендей болады. Бұлардың лирикасында тірі адамға тән ойсезімдердің барлық түрі кездеседі десек, қателеспейміз. Мәселен, Гете табиғат лирикасын көп жазған ақын. Оның атақты философ Б.Спинозаның жолын қуушы, «құдай дегеніміз - табиғат» деген пікірдің жақтаушысы болғанын білеміз. Гете табиғатты адам өмірімен бірлікте жырлайды, өмірге құштар адамның әдетімен оны әсірелеп, әшекейлеп көрсетеді, сондағы ақынның ізгі мақсаты - адамды табиғатқа, табиғатты адамға жақындату болып шығады. Абай табиғаттың төрт мезгілін жырға қосады. Ақын дала суреттерін ақ қағаз бетіне түсіргенде, жарқын, жарық бояулар табады, ұлттық образ жүйесі негізінде жүрекке жылы тиетін әуез-үн табады. Менің түсінігімше, Гете мен Абайдың лирикасында үндестік, туыстық аз емес. Ең бастысы - екеуінің жаратылысты жырлаудағы эстетикалық принциптері ыңғайлас. Оны нақты мысалдармен дәлелдеу қиын емес. Гете творчествосында махаббат лирикасы маңызды орын алады. Бұл ретте оның «Зезенгейм жырларын», «Рим элегиясын» еске түсірсек те жетіп жатыр. Бұл өлеңдерде ақын бірде лапылдап жанып, бірде салқын сабырмен, философиялық тереңдікпен әйел затына деген құштар сезімді аспанға көтеріп әкетеді. Оның «Батыс-Шығыс диваны», мысалы, алпыс бес жасқа келген 332 Гетенің Марианна Виллемерге ғашық болған кезінде дүниеге келсе, «Құмарлық трилогиясы» атты циклында қолға қайтып түспес бал дәурен, сезім-құштарлық жайы айтылады. Абай ақынның жырлауындағы махаббат - қолға түсе бермейтін бақыт, жан дүниенің тазалығы, көңіл-көкіректің үндестігі, былайша айтқанда, тіршілік тірегі. «Махаббатсыз - дүние бос!» деп жар салады Абай. «Махаббатсыз - тіршілікте жан жоқ!» деп жазады Гете. Гетенің ұғымында, дүниедегі бар жақсылық, бар сұлулық тек махаббат құдіретімен жасалған. Абай болса, махаббат лирикасын адамгершілік мұраттармен қатар өрбітеді. Екі ақынның философиялық лирикасында да табысатын, туысатын тұстары аз емес. Тіпті Абай поэмалары мен Гете балладаларының желісінде ортақ жайлар кездеседі екен. Бірақ бұл айтылғандар жеке зерттеуді қажет етеді. Реті келсе, ол туралы кейінірек тоқтамақпыз. Гете шағын философиялық этюдтерді біраз өндіртіп жазған ақын. Мұнда оның өмір-тірлік туралы қысқа пайымдаулары топтастырылған. Әрине мұндай тәжірибелер әлемдік әдебиетте бұрыннан бар: Платонның «Диалогтарын» айтпағанның өзінде, Монтеньнің «Тәжірибелерін», Ларошфуконың «Қысқа қайырымдарын» еске түсірсек те жетіп жатыр. Абайдың «Қара сөздерін» оқысақ, олардың Гетенің ойларымен үндесіп, қабысып жататынын байқаймыз. «Немістердің айналасы азғындыққа толып барады емес пе?!» деп күйінеді Гете Эккерманмен әңгімесінде. «Енді несі қалды? Осы қазақ халқының осындай бұзықшылыққа тартып, жылдан-жылға төмендеп бара жатқанын көрген соң, менің ойыма келеді...» деп қапаға түседі Абай («Үшінші сөз»). Одан әрі Гете рухани жағынан кедей адамдардын күдікшіл болатынын айтады. Абай: «Кеселді кісі ер келетұғыны несі?» дейді. («Қырқыншы сөз»). Гете: «Әрбір талантты адамның өсіп-өркендеуі үшін соны туғызған үлттық өнер-білімге жақын тұруы шарт» деп жазады. Өнер-білімнің қадірқасиетін Абай да жоғары бағалайды. («Қырық бірінші сөз»). «Біздер, немістер, күні еткен жұртпыз» деп жазады Гете. Өз ортасынан қайыр таппаған Абай: «Қайратты күнімде қазақты қиып, бөтен жаққа кетпек түгіл, өзін жақсы көріп, үміт етіп жүріппін. Қашан әбден біліп, үмітімді үзген кезде, өзге жаққа барып, жатты өз қылып үйір боларлық қайрат, жалын сөніп те қалған екен» деп зар айтады («Тоғызыншы сөз»). Енді ел қатарына қосудың қиындығын айта келіп, Гете: «Қаталдықпен не қайырымдылықпен біраз нәрсе тындыруға болар, бірақ ешкімнің беделіне қарамай, әділдікпен, білгірлікпен істеген іс артық» деген қорытындыға келеді. Абай да дәл осындай пікірді жақтай еліп: «Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп адам саумақ - өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратына сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды» дейді («Төртінші сөз»). 333 Мұндай салыстыруларды жалғастыра беруге болар еді. Гете өзінің қысқа қайырымды «Максим және рефлексий» атты еңбегінде Эсхилдың «Ақылды адамдар бірі-біріне ұқсас келеді» деген пікірін келтіреді. Гет мен Абайды салыстырып оқысақ, данышпандардың бір-біріне жақындығы одан да гөрі айқынырақ па деп ойлайсыз. Данышпандарды жақындастыратын рухани туыстық. Ол туыстық дүние-тірліктің мән-мағынасын, ақиқатты, әділеттілікті, сүлулықты іздеуден шығады. Әр елдің, әр халықтың мақтанышына айналған ұлы азаматтары болады. Мәселен, біз Данте атын естісек, көзімізге Италия жұрты елестейді. Сондайақ, Шекспир аты Англиямен, Гете аты Германиямен, Пушкин аты Россиямен қатар жүреді. Қазақ даласында Абайдан бұрын да талай ұлы ақындар, ұлы батырлар өткен. Бірақ бәрібір Абайдың орны бөлекше. Абай десек, біздің есімізге қазақ халқы бойындағы ең асыл, ең озық қасиеттер елестейді. Абай есімі - жарқын символ секілді. Ру-руға, жік-жікке бөлінген көне заманда Абай есімі елдің бірлігінде, ұлттық мүдденің биік туындай естілген болуы керек. Гете мен Абай творчествосы көл-көсір дүние. Мұхтар Әуезов айтқандай, олардан бәріміз де шөмішпен қалқып алып отырмыз. Гете мен Абайды оқып, түсініп-түйсініп, тану үшін бір адамның ғұмыры аздық етеді. Оларды оқу өнер. Оларды танып-білу - еңбек. Үлкен ақыл-білім иесі Гете Эккерманмен әңгімелесіп отырып, кітапты дұрыс оқып-түсінудің қиындығына тоқтала келіп, өмірінің сексен жылын оқу өнеріне арнаса да, осы өнерді түбегейлі игере алмай жүргенін мойындап еді. Абай не оқыса да - түп-тамырына жетуді мақсат тұтқан. Джордж Кеннанмен кездескенде, Абайдың индукция мен дедукция тәсілдерін сұрауы тегін емес. Гете мен Абайды да осылай асықпай, ойлана, толғана, әлсін-әлі қайта соғып, күбірлеп, әр сөзінің дәмін алып оқыған жөн. Онсыз олардың таңғажайып дүниесіне басыңды сұға алмайсың. Өз басым Абаймен тоғыз жасымда кездестім. Ол кезде қазақ мектебіне оқуға түсіп, қазақ тілін енді-енді үйрене бастаған едім. Оқу программасы бойынша мұғаліміміз Күлшара Қасымова Абайдың «Қыс» аталатын өлеңін үйден жаттап келуге тапсырма берді. Есілдің жағасындағы кішкене қазақ ауылы қарлы боранның астында қалған. Сол жылғы қыс сұмдық қатал болды. Біз бұрынғы дәрігерлік пункттің бір бөлмесін паналап отырғанбыз. Терезені жел ұрғылайды. Кішкене қаңылтыр пештің іші гу-гу етеді. Жетілік шамның сығырайған жарығының астына алба-жұлба оқулығымды қойып, күбірлеп Абайдың өлеңін оқып мен жатырмын. Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды. Үсті-басы - ақ қырау, түсі суық, Басқан жері сықырлап келіп қалды... Мен Абайдың өлеңін оқысам, анам кішкене қарындасыма әлдилеп немісше өлең айтады: Roslein, Roslein, Roslein rot, 334 Roslein auf der Heiden. Шешемнің айтып отырғаны - кейін білдім - Гетенің «Даланың раушан гүлі» атты өлеңі екен. Сөйтіп, менің санама Гете мен Абай бейнелері қатар сіңіпті. Бірақ Абайды бұрынырақ танығаным рас. Өйткені біздің ауылда үлкенкішілер Абай өлеңдерін, Абай әндерін көп айтатын. Ауыл сахнасында «Абай» спектаклін қоятын. «Абай жолы» романын елдің бәрі таласып оқитын... Қазақ тілін еркін игеріп алған соң, өзім де Абай тереңіне бас қойдым. Кейініректе Гетені іздеп таптым. Енді екі ұлттың екі заңғар биігіне қарап отырамын да, таң-тамаша қаламын. Гетені оқысам, Абайды танығандай боламын. Абайды оқысам, Гетені танығандай боламын. Тілі басқа, тілегі бір ақындарды түпнұсқадан оқып, түсінгенім үшін әжептәуір марқайып қаламын. Сол қуанышымды бөлісу үшін осы мақаланы жаздым. Формациялықдамуүлгісіғанаемес, мінез-құлықтарыдабірбірінеұқсамайтынхалықтардыңарасынжақындататүскеніүшінадамбаласыеңал дыменәдебиеткеқарыздар. Сөзөнеріқиялымызтуғызғанмынафәнидіңжалғанкөрінісіекенінеқарамастан, олбізгекүрмеуікүрделітіршіліктіңеңтереңқабатындажасырынғанқұндылықтар дытабуғакөмектесіпкеледі. Нәсілдік, діни-ғұрыптықайырмашылығымызға, қайжерде, (мейліолсахараныңшөліме, әлде, теңіздіңкөкмайсажағалауыма, немесетіпті, шексіздігісағымдыдаадастыратынкеңбайтақдалама) туып, пешенемізгеқандайұлттыңөкіліболутағдырыжазылғанынақарамастанәдебиет бәріміздімұңайтатын, қуантатын, табыстыратын, таңқалдыратын, біріктіретін, аяушылығымыздыоятып, бауырмашылдықсезіміміздіартқызатүсетін, ақылментүсіндіріпбереалмайтын, біздіңсанамыздандабиіктұрған – Құдайдыңқұпиясы. Сөзсиқырыбізгеталайдүниеніңсырынашты, мерейіміздіүстеметіп, жанымыздыжігерлендіргентілқұдіретіарқылыарманымыздыңасқарындамұнар тқанбиікшыңдардыдабағындырып, адамбаласыныңақымақтығытуғызғанкедергілердібұзып-жарыпөттік. Құдайдыңкенжебаласындайболыпфәнидіңесігінашқаннанберіадамдықбастау дыңтұнығынлайлайтынәрекеттердіңбәрінеқарсытұраалғанбірұлыкүшболса, ол - сөзөнері. Қиын-қыстаузамандардыңаласапырандауылына, тоталитарлыққоғамныңтегереуріндіқыспағына, халықтыңазаттығынакісенсалып, қанынсудайағызғанрепрессиялардыңозбырлығынақарамастанәдебиетбарлық уақыттадабізгеадамдықболмысымыздыжоғалтыпалмаудыүйретіпкеледі. Келешегімізтұманданып, елтағдырыжыртысқатүсіп, бағытбағдарымызданадасқанөліарадакезкелгенұлттыңәдебиетіндеадамболыпқалудыңтағылымынкөрсетіп, қалғыпбаражатқансанасыноятып, рухынтірілтіп, үмітотынжағып, 335 келешеккежолбастайтынкемеңгерлеріболады. Француздарда ол – Гюго мен Бальзак, немістерде - Гете, орыстарда Пушкин мен Толстой, қазақтарда ол кім десек – Абай мен Әуезов. Қазақ даласының кең байтақ сахарасында кенеттен пайда болып, даңқы әлемді шарлап кеткен бұл екі таңғажайып құбылыстың өнердегі жарығы өмірге келетін әлі талай ұрпақтың жүрегіне алтындай сәулесін ұйытатын болады.... Рухани байлықтан басқа ештеңеге қызықпаған Герольд Бельгердің әулие Абай жайлы толғанған эссесі жоғарыдағыдай сөздерді айтуымызға түрткі болып, бізді осындай бір ойдың мекеніне қарай жетелей түсті. Герағаңның ұшы-қиыры жоқ алып мұхиттай әдебиет кеңістігінен тапқан олжасы көп, бірақ, пір тұтып, әулие санап, бойтұмарындай қастерлеп өткен үш ұлы ардақтысы болды, олар – Гете, Пушкин және Абай. Қызық! Ұлтының мақтанышына айналған үш кемеңгердің тәнін топырақ жасырғаннан бері тұтас бір кезеңдердің дәурені артта қалып, ондаған ұрпақ алмасты, осы беймаза мезгіл ішінде әлем картасында жаңа шекаралардың сызығы жүргізіліп, мемлекеттер жоғалып, алып империялардың күлі көкке ұшты, бірақ, қоғамдық, әлеуметтік, саяси дағдарыстардың дауылына қарамастан, біздің бойымыздағы Азаттыққа, Махаббатқа, Өмірге іңкәр құштарлықтың отындай лапылдаған Гете – Пушкин – Абай рухының жалыны бұрынғыдан бетер лаулап, адамзат аспанының төрінде мәңгіліктің хабаршысындай жарқырап, жылдар өткен сайын жұлдызы жоғарылап барады. Әлі күнге дейін немістер - Гетені, орыстар – Пушкинді, ал мына біз қазақтар Абайды оқып, ойлы жырларының сәулесіне шомылғанымызда адамдық табиғатымызды тапқандай көңіл-күйдің толқынын басымыздан кешеміз. Жұлдыздары биіктеп бара жатқан үш ұлы халықтың данышпаны уақыт өте келе сол үш елдің кемеңгеріне ғана емес, ұлттық рухына да айналып үлгерді. Ұлты неміс жазушысы Бельгердің дәл байқағанындай, әр түрлі тарихи-географиялық ортада, әр түрлі қоғамдық формация мен тарихи кездерде, тіл мен әдеби дәстүрі бір-бірінен мүлдем алшақ жағдайда өмір сүргендеріне қарамастан, бұл ұлы ақындардың тағдырларында, дүниетанымдарында, ізденістерінде, адамгершілік ынта-талабында, ұлттық мәдениетті дамытып, ұлттық сана-сезімді ояту бағытындағы ересен еңбектерінде үндес, сарындас әуендер көп. Дәл бүгінгідей идеологиямыз әлсіреп, дініміз шатасып, діліміз адасып, тіліміз алашұбарланып бара жатқан шырғалаң заманда Абай біздің кемеңгеріміз, бағыт түзейтін темірқазығымыз ғана емес, ендігі жерде адам болып қалуымыздың кепілі мен жалғыз мүмкіндігіне де айналғандай. Ислам шекпенін жамылып, миымызды айрандай ашытып жіберген діни бағыттардың шылауына шырмалмай, кемеңгер ойларының жұмбағына терең бойлағанымызда ғана біз шын мәнісіндегі ұлттық болмысымызды табамыз... Парадокс! Ұлты неміс Герағаң әуелі Гете арқылы болмысын танып, содан кейін ғана барып Абайды ашуы тиіс еді. Бірақ, бәрі керісінше болды. Ең алдымен ол «мыңмен жалғыз алысқан» Абай жұмбағына үңілді, 336 кемеңгердің шығармашылық әлемінің сан қырлы табиғатын зерттей түсіп, бірте-бірте Гетенің ақындық әлемінің шыңырауына бойлады. Бұрын-соңды аңғармаған жаңа ақынды ашты. Ұлы шайырдың бір өлеңін немісшеден оқып («Қараңғы түнде тау қалғып»), сосын, Лермонтовтың тәржімалауында орысшасы және Абай аудармасындағы қазақшасымен танысқан Герағаңның шындықтың арқанынан аттап кете алмай «Гетеге - үш, Лермонтовқа - төрт, ал, Абайға - бес қояр едім» деп ағынан ақтарылуында үлкен гәп, терең сыр жатыр. Мүмкін қателесетін де шығармыз. Біздің ойымызша Абайдың тағылым алып, тағзым еткен ұстаздары Гете мен Пушкиндердей даңқының жер жарып, атағының айдай әлемге жайылып кете алмауының жалғыз ғана себебі - қазақ болып туғанында. Бұл Абайдың кемшілігі емес - біздің осалдығымыз. Егер неміс немесе орыс топырағын еміп туғанда Абайдың ақындық даңқы Гете мен Лермонтовтардан әлдеқайда биік болары сөзсіз. Герағаңның бір өлең арқылы үш ұлы ақынның шығармашылығына баға берген тұжырымы бізге осындай қорытынды жасап, ой түюге итермелей түсті. Мәдениеті озық екі елдің ақындарынан Абайдың артықшылығы ол Шығыстың да, Батыстың да даналығын ой сүзгісінен өткізіп, бойына сіңіріп, әлемдегі барлық халыққа ортақ идеяны ұсына білген - адамзаттың әулие ақыны. Бір қызығы «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген мағынадағы адамгершілік мұраттың алтын қазығындай идеяны мәдениеті озық елдің өкілдері - неміс Гете, орыс Пушкин де емес, қазақ Абай айтты. Ендеше қазақ топырағында өсіп-өнген Герағаңның ұлы Абайды ерекше қадір тұтып, тіпті, Гетеден де артық сүюінде бір үлкен жұмбақ, басқа ұлттың рухына жанасып кеткен жанға ғана сыры мәлім құпия жатыр, біз білмейтін. «Гетені оқысам Абайды танығандай боламын. Абайды оқысам Гетені танығандай боламын», дегенімен, үш елдің әдебиетін де тел емген еңбекқор жазушының Абайды сүйген махаббатының алабөтен болғаны екі ұлы ақынның сан қырлы творчествосын талдаған эссесінен тайға таңба басқандай аңғарылады. Тап осылай болуы заңдылық та, өйткені, Герағаң қазақ ақынының рухани мұрасымен тоғыз жасында танысты. Қазақ мектебіне оқуға түсіп, тіл сындыра бастаған неміс баласына Абайдың «Қыс» өлеңі қатты әсер етті. Сәбилік сезімін тебірентіп, балалық көңілін толқытты. Ия, сол жылы Есілдің жағасындағы кішкене қазақ ауылы қарлы боранның астында қалған. Қыс та айтарлықтай қатал болды. Қазақ даласына жер аударылған неміс отбасы бұрынғы дәрігерлік бекеттің бір бөлмесін паналап отырған. Саршұнақ аяз. Терезені жел тықылдатады. Шағын ғана қаңылтыр пештің іші гу-гу етеді. Жетілік шамның сығырайған жарығының астында отырған немістің бір баласы әбден тозығы жетіп, сырты алба-жұлба болған оқулығын алып, өлең оқып жатыр. Ақ киімді денелі, ақ сақалды, Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды. Үсті-басы – ақ қырау, түсі суық, 337 Басқан жері сықырлап келіп қалды. Бала Бельгер ақын өлеңін оқып, ойдың теңізіне шомғанда, кішкентай қарындасын алдына салып әлдилеген анасы Гетенің «Даланың раушан гүлі» өлеңін оған күбірлеп, бейкүнә періштені жұбата түседі. Қыстың қара суығында жанын жылытқандай болған Гете мен Абай бейнелері неміс баласының санасына қатар сіңіп, жүрегіне алтындай сәулесін ұйытты. Қиялына қанат бітіріп, арман аспанының асқарына жетеледі. Жазушының отыз жыл бұрынғы «Гете мен Абай» эссесін қайта шолып шыққанымда Бельгердің бүйрегінің Гетеге қарағанда Абайға көбірек бұрғанын байқадым. Тіпті, Гетені тілге тиек ету оған ұлы Абайдың данышпандығын, кемеңгерлігін, көрегендігін дәлелдеу үшін әңгімеге тамызық болғандай ма, немене? Алайда, қазақтың бар жақсылығын көріп, жаны халықтың рухымен жанасып кеткен жазушының тағылым алған ұлы ұстазы Абайды әлем ойшылдарының бәрінен де жоғары қойып, данышпанның рухына өмір бойы тағзым еткен ғибратына таң қалудың қажеті бар ма? Жоқ. Ол өскен ауылда үлкен-кішілер тегіс Абай өлеңдерін, Абай әндерін жатқа айтты. Ауыл сахнасында «Абай» спектаклі қойылды. «Абай жолы» романын елдің бәрі таласып оқыды. Ендеше қаймағы бұзылмаған қазақы ортада тәрбиеленген Бельгердің адамзаттың бәрін де аймалап, құшағына сыйғызып жібере алатын поэзия пайғамбарын Гетеден де артық жақсы көрмеуі қалайша мүмкін болмақ. Келіннің бетін кім ашса, сол оған ыстық болып көрінеді емес пе. Адамгершіліктің әліппесін үйретіп, жанына ізгіліктің шуағын шашып, ақылына сәулесін қондырып, танымын тереңдеткен ұлы Абайды ол неге басқа ақындардың бәрінен артық сүймесін? Сондықтан да жазушы бәзбір білгіштердің «ау, жүз том еңбек жазған Гетені небәрі екі томдық мұра қалдырған Абаймен салыстыру артықтау емес пе» деген сауалына ызаланып, былай деп жауап берді: «Артық емес!.. Рухани байлықтың құны еш уақытта көлеммен белгіленбейді. Өйткені, көркем әдебиетте, жалпы творчество атаулыда сан әрдайым сапаға ауыспайды. Мәселе, сөздің көптігінде емес – сыбағалы салмағында. Осы тұрғыдан қарасақ Абай сөз жоқ, өлеңнің қадыр-қасиетін терең түсінген алып ақын. Абай поэзиясы – шетсіз-шексіз жатқан сұлу әлем. Оның әр жолын оқып шыққанда, дүние сырына қанығып, ойға-ой, сезімге-сезім қосасыз. Кейбір кіп-кішкене миниатюраның өзі тұтас бір философиялық көркемдік жүйені аңғартып отырады. Абай жайында жақсы кітап жазған Т.Әлімқұловтың («Жұмбақ жан») «Абайдың әр өлеңі кітапша болмаса да, дербес мақала жазуға тұрады» деуінде артықшылық жоқ. Шыны сол!». (Герольд Бельгер «Абай мен Гете»). Бельгер шығармашылығының шыңдалуына ғана емес, азаматтық ұстанымының қалыптасуына да Абайдың рухани мұрасының зор ықпалы тиді. Жазушы ұлы ақын туындыларынан алған тағылымын жанымен қабылдап, жүрек қазынасына айналдырып, қазақтың санасына күндей жарқыраған Абай шуағының сәулесін түсіруге ұмтылды. Абай атамыз айтқан бес асыл іс «ТАЛАП – ЕҢБЕК – ТЕРЕҢ ОЙ- ҚАНАҒАТ - РАҚЫМ»-ды 338 ойына қорытып, бойына сіңірген таланттың адамдық табиғатында иненің жасуындай да жалғандық пен жасандылық болған жоқ. Бельгердің өмірдегі бүкіл іс-әрекетінен Абай тағылымына деген адалдығы айдарланып тұратын. Әдебиеттің босағасынан жаңа түскен келіндей болып аттағанда жазушылықтағы ең алғашқы талабын қазақ қаламгерлерінің шығармаларын орыс тіліне аударудан бастаған Герағаң алдына биік мақсат қоя білді. Қазақ классиктерінің көлемі кере қарыс романдарын орыс тілінде сөйлету үшін күндіз күлкіні, түнде ұйқыны ұмытып тынымсыз еңбек еткен жанкештілігі неге тұрады десеңізші. Немістің ұлы ақыны Гете өзінің хатшысы болған Эккерманға бірде былай депті: "Мені жұрт жолы болғыштың өзі болды деп ойлайды. Әрине, менің тағдырға, өмірге өкпем жоқ. Бірақ мен өмір бойы ауыр бейнеттен арылмай келемін, тіпті осы жетпіс бес жыл ішінде бір ай да болса жан рақатын көрмеппін". Дәл осындай мағынадағы сөзді менің ойымша қазақ топырағында өсіп-өніп, сексеннен аса бергенде дүние салған неміс Бельгерге де қаратып айтуға әбден болады. Сөз өнерінің дертіне шалдыққан ол өмір бойы талаптанып, еңбектеніп, жан рақатын көрмей ойдың шыңырауын қазды. Жан әлеміне өлшем болатын рухани байлықты ол Абайдан тапты. Герағаңның азды қанағат тұтатын адам екеніне сұхбат алу үшін үйіне барғанымда көз жеткізгенмін. Жұпыны ғана пәтерінен кітаптан басқа байлық көзіме шалынбады. Ең ғажабы ол көз майын тауысып оқыған кітаптары жайында пікір білдіруге де уақыт табатын. Қаламгер қауымды жұрттың сөзіне емес, шығармасына қарап бағалайтын. Сондықтан да өнер адамдары жайында Герағаңның мына көпшіліктің айтып жүргеніне мүлде ұқсамайтын өз ойы, өз пікірі бар болатын. Абай Құнанбаевтың экзистенциалдық танымы Д.С.Худайбергенова ПМНО-18-7 тобыныңстуденті,Тараз қ. Ғылыми жетекші: Э.Ж.Куандыкова Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің аға оқытушысы, Тараз қ. Түсініктеме Мақала Абай Құнанбаевтың экзистенциалдық танымын зерттеуге арналған. Абай дүниетанымының экзистенциялық сипатын сол кездегі қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік, рухани дағдарысының сыншыл санадағы бейнесі ретінде қарастыру.Ол өмір, қоршаған әлем, табиғат, болмыс, олардың заңдылықтары туралы көп ойлады, оны толғандыратын сұрақтарға жауап табуға тырысты. Абай философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір сүру тәсілі, діні, білімі, мінез-құлқы, мұрат-мақсаты жатады. Абайдың өмірі мен қызметі-нақты өмірдің, білімнің, мәдениеттің, салт-дәстүрлердің, заңдар мен дәстүрлердің, билік пен әлеуметтік қайшылықтардың, өмір салтының дәл және толық көрінісі. 339 Түйін сөздер:адам, қоғам, өмір сүру , сенім, адамгершілік, дін. Аннотация Статья посвящена исследованию экзистенциального познания Абая Кунанбаева. Рассмотреть экзистенциальный характер мировоззрения Абая как критическое отражение политического, социального и духовного кризиса казахского общества того времени. Он много думал о жизни, окружающем мире, природе, природе, их законах и пытался найти ответы на свои вопросы. В основе философии Абая лежатпроблемычеловека, образ жизни, религия, образование, поведение и цели. Жизнь и деятельность Абая являются точным и полным отражением реальной жизни, образования, культуры, обычаев, законов и традиций, государственных и социальных противоречий и образажизни. Ключевые слова: человек, общество, жизнь, вера, мораль, религия. Annotation The article is devoted to the study of existential knowledge of Abay Kunanbayev. To consider the existential nature of Abay's worldview as a critical reflection of the political, social and spiritual crisis of the Kazakh society of that time. He thought a lot about life, the world around him, nature, nature, their laws and tried to find answers to his questions. The philosophy of Abay is based on the problems of man, lifestyle, religion, education, behavior and goals. The life and work of Abay is an accurate and complete reflection of real life, education, culture, customs, laws and traditions, state and social contradictions and lifestyle. Key words: man, society, life, faith, morality, religion. Кіріспе Экзистенциализм батыстық философияда адам өмірінің мәні, оның жеке тұлғасы туралы иррационалды тенденция. «Экзистенция» ұғымы (лат. exsistehtia – «өмір сүру») оның барлық философиялық принциптерінің бастапқы негізін жасай отырып, ерекше рөл атқарады. Экзистенциализмнің бастапқы негізі материяның, заттар әлемінің болуы емес, жеке адамның болуы, оның көңіл-күйі, сезімі, ішкі ұмтылысы, яғни психикалық сезімдер құбылыстарының жиынтығында көрінетін субъектінің болуы болып табылады. Демек, болмыстың ең ортақ формаларын зерттеу емес, адам өмірінің мәнін, экзистенциясын ашу, сыртқы дүниенің немесе танымның мәнін ашу. Экзистенциалистер адам үшін немқұрайлылық жағдайында белгіленген тәртіпке келуден гөрі, бостандыққа ұмтылудан әлдеқайда ыңғайлы және оңай өмір сүруге болатынын қорытады [1]. Қазақ философиясындағы экзистенциалдық сипат өзгеше болып келеді. Адамның өзін - өзі тану жөніндегі пікірлері қазақ топырағында арғы заманда Фараби, соңғы дәуірде Абай ғана бұл мәселеге терең бойлап кіре алғанын көрсетеді. Абай Қара сөзінде «жан құмары», «жан қуаты», «жан азағы», және де осы іспеттес экзистенциалдық сарындағы ойларын зерделеген «жан қуаты деген қуат бек көп нәрсе, бәрін мұнда жазарда уақыт сиғызбайды » деп ескертуінде ерекше себеп бар. Бұл пікірде Абайдың өзін - өзі тану жөніндегі ілімнің арғы - бергі тарихымен таныстығы байқалатындағы былай тұрсын, өз 340 тарапынан сараптамақ болған пікірлерін кең түрде кесіле еркін жазып, оқушыларына молынан, тереңінен жеткізе алмағанына өкінетіндей сарын бар. Жан қуаты жөнінде келтіретін философиялық түсініктер. Абай дүниетанымындағы экзистенциалдық сұрақтар қазіргі өмір сүріп жатқан өткінші заман сияқты қиын-қыстау кезеңде, халқының болашағын ойлап дүние құбылыстарын поэтикалық санамен өлшейтін өте сергек те сезімтал дара тұлғаның жүрек жарды тыныстары еді. Абай философиясының өзегі адам мәселесі болып, адамның өмір сүру тәсілі, діні, білімі, мінезқұлқы, мұрат-мақсаты басқада сырлары сарапқа салынып жатса, мұндай дүниетанымнан экзистенциалдық сипат іздеу біздің рухани тәуелсіздігіміздің бір көрінісі. Заман арқылы Абайды, Абай арқылы заманды ашуға талап жасамауымзға үлкен негіз бар. Абай - өз заманының дала ғалымдарының даналығын жетік меңгерген, бүкіл көшпелі халықтың дүниетанымын, олардың жеке басын, ақылпарасатын, дүниетанымын кеңінен таратып, әлемдік сананың дамуына үлкен үлес қосқан ерекше, дара ойшыл. Абайдың өмірі мен қызметі-нақты өмірдің, білімнің, мәдениеттің, салт-дәстүрлердің, заңдар мен дәстүрлердің, билік пен әлеуметтік қайшылықтардың, өмір салтының, көшпелі өмір мен отырықшы өмірдің байланысының дәл және толық көрінісі. «Гете мен Абай» атты құнды эссе - еңбек жазған Г.К.Бельгер Абай поэзиясының терең философиялық қасиеттерін аша отырып, «Гете және Шығыс», «Абай және Батыс» деген тақырыптар өздерінің зерттеушілерін күтіп тұр дейді. Абай ұлы данышпан. Осы уақытқа дейін ол туралы, еңбектері туралы төрт маңдай еңбек жарық көрсе, болашақта одан да көп еңбектер пайда болып, Абай шығармашылығы айналасындағы ақтаңдақтар жойыла түсер деген сенімдеміз. Жол бастауы М.Мырзахметовтың «Абай және Шығыс», А.Машановтың «Әл - Фараби және Абай» атты еңбектерімен ашылса керек. Біздің тақырыбымыз қазақ философиясының Абай дүниетанымна әсері болғандықтан осы шеңберден шыққымыз келмеді [2]. Негізгі бөлім Абай Құнанбаев өмір сүру философиясында өмір сүрудің философиясында, өмір сүрудің басты құндылығы адам болмысы. Адамгершіліктің формуласын Абай былай түсіндірген: «Адам бол!» ол ең алдымен жастарға үндейді. Этикалық мәні, абайдың формулаларды «Адам бол!» адам өміріндегі тағайындаудың рөлін жоғары бағалаудан тұрады. Оның түсінігінде адам ақыл-ой мен адамгершілікті, еңбекқорлық пен білімді, достық пен махаббатты ұштастыруы керек. «Адам бол» деген Абай принципінің мәні адамды, оның ролін жоғары бағалауында. Абай - өткеннің ұлы гуманистерінің бірі. Ол өшпенділік пен жеккөрушілікке қарсы күрескен. Абай ең алдымен бес нәрседен, өтіріктен, өсектен, мақтаншақтықтан, еріншектіктен, жалқаулықтан, бекерден - бекер мал шашудан аулақ болуға шақырды. Адамның жетілуі, оның көзқарасы бойынша, үш басты сапаны анықтайды: ақыл, жүрек, ерік. Қоғам мен халықтың тірегі осы қасиеттерді 341 толық меңгерген тұлға болуы тиіс. Абай нағыз патриот бола отырып, білім беруде, ағартуда, ғылым мен өнерді дамытуда, қажырлы және жасампаз еңбекте өз халқының болашағын көрді. Ол былай деп жазды: "білімді, махаббатты, әділдікті білетін адам – дана, сол ғалым, сол әлемге ие. Абай адам қағидасы туралы өз философиясында Жақсы қасиеттерге (ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы ) жақын болып, жаман (надандық, еріншектік, зұлымдық) қасиеттерден алшақ болу туралы айта кеткен. Мақтаншақ адам - ақылсыз, надан адам. Осылардан әрбір адам қашық болу керек, әйтпесе көптеген келеңсіздіктерге әкеп соғады.Абай дәуіріндегі сияқты, біздің өміріміздің өтпелі кезеңі дәуірінде «Алтын көрсе періште жолынан таяды» деген мақал бар. Хәкім ащы наразылығымен ай періште! алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын, деді қостағалы. Абайдың бұрынғы ұрпақтарына, ата - аналарына, болашақ ұрпаққа, балаларға, адамгершілік, ізеттілік, қажырлы еңбектегі немерелеріне деген қара сөздері, ғылыми - парызын, білімге деген талаптарын баяндайды, кең жолды тәрбиелейді. Сонымен қатар, қазақ халқының салт - дәстүрлері туралы ұмытпай, ол баланың ата - аналарына құрмет, махаббат пен құрмет көрсетеді. Қынжылту тудыратын жағымсыз қасиеттер көп емес. Сонымен қатар, бүкіл әлемдегідей, Абай жарты адамды, жарым мұсылмандар деп атайды. Тек қазақ емес, жалпы адамзаттық қасиеттер Хакім үш адамды атайды. «Біріншіден - надандық, екіншіден - еріншектік, үшіншіден - зұлымдық» деп айта кеткен екен[3]. Абайтанушы философ Ғ.Есім өзінің «Хакім Абай» және «Сана болмысы деген еңбектерінде», Абайдың даналығы мен түсінігіне герменевтикалық талдау жасайды. Бұл еңбектің құндылығы - автор философиялық әдебииетімізде тұңғыш рет Абайды «діни ойшыл (философ)» ретінде көрсетеді,оның көптеген өлеңдерімен қара сөздеріндегі (мысалы, «Алланың өзі де рас, сөзі де рас», «Адасқанның алды-жөн, арты- соқпақ», т.б өлеңдер; он екінші, он үшінші,он алтыншы, жиырма сегізінші, отыз бесінші, отыз сегізінші, отыз т.б қара сөздері) алла мен адам арасындағы қарымқатынас, Алланы тану, Аллаға табыну, Алланың алдындағы парыз деген мәселелерді діни философиялық тұрғыдан қарастырып зерттейді. Біз Абай философиясын сөз еткенде негізінде Абайдың өлеңдеріне арқа сүйедік. Абайдың қара сөздеріне тиянақты талдау жасалды деп есептедік. Соңғы кезде Абайдың философиялық көзқарасы жөнінде қалам тартқан зерттеушілер көбейді. Абайдың түсінігі таң қалдырады. Оған дейінгі, одан кейінгі қазақ ойшылдары мен ғалымдарында кездеспейтін түсінік. Адамды өсіретін, сонымен бірге кімнің кім екенін, ненің не екенін таразыға салып өлшеп, беретін түсінік. Абай әр нәрсеге, құбылысқа оның ұғымы, мәні - мағынасы тұрғысынан қарай біледі; оның адам , халық, заман, жастар, билік, махаббат, жөніндегі ойлары осыны меңзейді [4]. Абай сөзімен айтқанда өзін - өзі танымақтық деген түсініктер көңіл аударылады. Адамның өзін - өзі тану жөніндегі философия ғылым ретінде, ой жүйесі ретінде бөліне бастаған 342 кездерден бастап - ақ пайда болды. Ұлы ғұламалардың ешқайсысы да бұл мәселені атап өте алмады. Себебі, адамзат тарихында философияға қаншама анықтама берілгенмен оны негізгі зерттейтін, зерделейтін заты адам, адам өмірі оның басқа да табиғаттан ерекшелігі және тағы басқа адамға байланысты мәелелер болды. Адам туралы білім-түсінікке байланысты .Біз адам өзгені танып білу мақсатында, ең алдымен өзін - өзі тану керек дейміз. Бұл талап, алайда бірден болмайтын іс. Адамның өзін - өзі тануы өзгені танудан да қиын болп есептеледі. Сол себепті де адам өзінен тыс нәрселерді білу құштарлығы алғашқы болмақ. Өзін білмекке ұмтылған, ынталанған жан - ғұламалық немесе тақуалық жолға түскен адам. Мұндай жолға адамдардың азшылығы ғана түседі». Бұл жол – экзистенциализмге тікелей алып баратын жол. [5] Абайдың ағартушылық философиясына бақыт жолы білім ғылым және имандылық. Олар этикалық категорияларға негізделеді Әлеуметтік философияжәне дін философиясы жатады. Әлеуметтік философияға білім, ғылым және имандылық қоғам дамуының қозғаушы күші. Ал дін философиясына оның негізгі қағидалары сын [9]. Абай даналыққа, даналықты білдіретін сөзге, іске, мінез - құлыққа ерекше мән береді; ол даналықты танып, ажырата біледі жүзеге асыра біледі. Даналық Абай ілімінде теориялық тұжырымдама болып қалған жоқ, өмір сүру тәсіліне айналды [6]. Абай шығармашылығы дін адамға қатысты сыртқы нәрсе емес, оның рухани дүниесінің ішкі мазмұнына айналғанын көрсетеді. Ол әрдайым жалпыға ортақ діни көзқарасқа, шіркеу уағызына сенімсіздік сезінді, оның жанында діншілдер уағыздаған және оны қарапайым адамның мүддесінен тым алыс деп санаған сенімге күмән туғызды. Абай өзінің барлық саналы өмірін діни ілімнің мағынасын анық түсінуге негізделген сенімді батыл қорғап тұрды. Абай үшін Құдайдағы ең бастысы - адам өмірінде руханилықты, ал адамдар арасындағы қарым-қатынаста мейірімділік, адамгершілік пен әділеттілікті білдіретін көріністер адам өмірінің адамгершілік мазмұнын анықтайтын діни сенім шындық болып табылады. Ол оны үш аспектіде қарастырады: біріншіден, сенім адамның Құдайға және әлемге деген қатынасын белгілейді; екіншіден, сенім адам өмірінің мәнін белгілейді, үшіншіден, сенім адамның әлемдегі мақсатын белгілейді. Сенім-адамның әлемнің сол жағында орналасқан бірдеңені уайымдамайды, бұл адам жанының әлемдегі өзінің мақсатын түсіну, өз өмірінің мәнін көру қабілеті. Сенім өмірмен келісіліп, оның талаптарына сай болуы керек. Шынайы сенім адамдан оның руханилығымен байланысты, оның саналы өмірін талап етеді. Абай дін мен сенім бірдей емес деп санайды. Шынайы сенім - адамның Құдайдың шынайы мәнін түсіну, әлемдегі өз орнын түсіну қабілеті. Шынайы сенім-ақыл жарығымен жарықтандырылған және жалған сенімге қарсы тұратын иман. Абай былай деп жазады: «сенудің екі жолы бар. Кейбіреулер сенім қабылдап, оның қажеттілігі мен әділдігіне көз жеткізіп, оны ақылға 343 қонымды дәлелдермен нығайтады. Бұл сенім біз иман деп атаймыз» және одан әрі, ол адамның тәрбиесінің, дәстүрлерінің, кітап оқудың, мулланың сөздерінің ықпалымен қалыптасатын дәстүрлі сенім білдіреді. Бұл сенім адамның жан дүниесінде жеке ойдан тыс, дайын ақиқатты меңгеру нәтижесінде қалыптасқандықтан, бұл сенім адамның батылдығын, рухтың беріктігін талап етеді. Ол соқыр ұрпақ Аллаға ортақ ештеңе жоқ адам жанының ішкі саналы қажеттілігі болып табылады. Абай сенім Құдайға емес, адамның өзіне қажет екенін айтады: «Аллаһ ұлы және ол сенің сеніміңнен зардап шекпейді. Егер сен сен сенің сенімің саған қажет деп сенсе, жақсы, Сен сенсің. Бірақ егер бұл сенім үшін сенім болса, саған пайдасы болмайды». Абай дінге сенуші Құдаймен бірге Құдаймен бірге, көпес ретінде, борышқа келген сенімге деген утилитарлы прагматикалық қарым – қатынасты қабылдамайды: «бұл барлық нәрсе, қалаймын – бери, қалаймын - жер астынан емес, мен малыңды саған жетемін» шынайы сенім адамдар арасындағы қарым - қатынаста мейірімділікті, мейірімділікті, әділеттілікті бекітеді, тек Құдай рухының мәнін түсіну ғана емес. Шынайы сенім-ізгілік өмірдің негізі және оның құндылығы мен маңыздылығы. Абай адам өмірінің мазмұнын сенімге тікелей тәуелді етіп қояды. Адамның қайғы-қасіретін, қайғы-қасіретін және азап шегуін ол сенімнің болмауымен немесе оның өтірігімен түсіндіреді. Сенім адамның өмірін толық, бақытты, қуанышты етеді, өйткені ол өмірдің мағынасымен келіседі. Ол оған сенімділік береді, жан тыныштығын жеңуге көмектеседі. Жан тыныштығы, жан үйлесімі, сенімсіз мүмкін емес. Абай Құнанбаев адамның адамгершілік өміріне деген сенімнің жоғары мақсатын атап көрсетеді. Оның болмауы немесе дұрыс түсінбеуі зұлымдық пен қайғының басты көзі болып табылады және игілік пен жақсылықты бекітетін сенім қажет деп санайды. Абай «сөз кітабында»: «ақылға қонымды адам білуі керек, сенушілердің парызы-жақсылық жасау Аллаһқа сену адамдық қарым - қатынас нормасына айналуға тиіс адамзатты күнделікті өмірде бекітеді». «Адамзаттың басы - махаббат пен әділдік. Олар барлығына қатысып, бәрін шешеді» немесе «әділдіксіз сенім де, адамгершілік те жоқ»,– деп жазады. Абай адамды өзінің мүдделеріне қарамастан, адамгершілік тұрғыда не істеуге мәжбүр етеді? Абай жақсылықтың абсолюттік құндылығына сенім ғана және ізгіліктің негізі болып табылатынына сенімді. Абайдың діни көзқарастары тек шынайы сенімдерді іздеуге ғана емес, сонымен қатар адам өміріндегі ақылдылықты бекітуге де бағытталды. Олар үшін шынайы сенім әрқашан ақыл талаптарымен үйлеседі. Қорытынды Ұлы Абай өмір, қоршаған әлем, табиғат, болмыс, олардың заңдылықтары туралы көп ойлады, оны толғандыратын сұрақтарға жауап табуға тырысты. Мен кіммін? Адам өмірінің түпкі мәні неде? Барлық адамдар тамақтанады, ұйықтайды, ұрпағын өзіне қалдырады. Адамның басқа жан иелерінен айырмашылығы неде? Міне, Абай барлығын 344 толғандыратын терең жұмбақ сұрақтарға жауап іздейді. Бұл адамда осы үш қасиетті біріктірген ғылым, оны үлкен әлеуметтік игілікке айналдырған. Ол ғылымды үйреткен кезде бәсекелестік, даңқ үшін емес, нақты мақсат үшін, ол білу үшін үйрену керек екенін атап көрсетеді. Кез келген қоғамда бәсекелестік адамды жаман жолға апарады. Абайдың пікірінше, адамгершілік нормалары мен принциптерін тек шынайы адам деп санауға болады, ол адамды күнделікті өмірге айналдырады. Абай Құдай туралы сенім туралы ойларында оларды ақыл - арқылы ғана емес, сонымен бірге өз ойларын, сезімдерін тәжірибелерін талдау арқылы түсінуге тырысты. Ол үшін Құдай туралы, өзін қалай сезінетіні және оны сезінетіні туралы ойлайтыны маңызды. Сенім оған рухани өмірдің айқын көрінісі ретінде ұсынылады.Тәжірибені қамтиты оның түсінігі келіспеушіліктермен және тіпті жалпы қабылданған діни нанымдарға қайшылықпен қатар жүрді. Абайдың өзінде сенім күмән тудыруы мүмкін, бұл оның жұмысына ерекше шиелніс әкеледі. Абай сенім Құдайға емес, адамның өзіне қажет екенін айтады: «Аллаһ ұлы және ол сенің сеніміңнен зардап шекпейді. Егер сен сен сенің сенімің саған қажет деп сенсе, жақсы, Сен сенсің. Бірақ, егер бұл - сенім үшін сенім болса, саған пайдасы болмайды». Абай сенімге деген утилитарлы - прагматикалық қарым қатынасты қабылдамайды, сенуші Құдаймен көпес сияқты, борышқа келген: «бұл барлық нәрсе, қалаймын - бери, қаламасаң - жердің астында емес, мен малыңды саған табамын». Шынайы сенім адамдар арасындағы қарым қатынастарда жақсылық, қайырымдылық, әділдікті, Құдайдың мәнін түсіну ғана емес, бекітеді. Шынайы сенім - ізгілік өмірдің негізі және оның құндылығы мен маңыздылығы. Қалың және Абай адам өмірінің мазмұнын сенімге тікелей тәуелді етіп қояды. Абайдың рухани әлемі дүниетанымы ерекше бір тылсым, таптырмайтын құндылық. Оның ойшыл - дана ретіндегі философиялық орталық мәселесі адам. Абай өзінің азаматтық парызын түсініп, саналы түрде жаңа ізденістер мен ерекше әрекеттер жасап, адамтану адам болу ілімінде көп жаңалықтар ашты. Абай философиясының басты мақсаты адамды барынша жоғары денгейге жеткізіп, кемелдіктің онтологиялық-аксиологиялық мәнін ашу. Бүкіл өміріне азық етіп басқаларға да шарапатын тигізу. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Сегізбаев О.А. Казахская философия XV-начала ХХ века: Учебное пособие.- Алматы; Ғылым, 2000. 2. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары. -Алматы; Ғылым, 2002. 3. Орынбеков М.С.Философские воззрения Абая. – Алматы; Білім, 2003. 4. Нысанбаев Ә.Есім Ғ. Халықтық дүниетаным Егемен Қазақстан. –2001.14 тамыз. 345 5. Абай Шығармаларының екі томдық толық жинағы. –Алматы; Жазушы, 2002. 6. Жүншеев Р.Е. Философия:Кредиттік оқу жүйесіне сай бейімделген мәтіндер жинағы (Оқу құралы). – Тараз. 2012. Хәкім Абайдың рухани мұралары А.Т.Бекмурзаева Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің ПСХ-17-1 тобыныңстуденті, Тараз қ. Ғылыми жетекші: Э.Ж.Куандыкова Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің аға оқытушысы, Тараз қ. Түсініктеме Бұл мақалада Абай Құнанбайұлының рухани мұралары, оның шет мемлекеттерде және өзге тілдерде жарық көрген еңбектері жайлы баяндалады. Абай - өз заманының дала ғалымдарының даналығын жетік меңгерген, бүкіл көшпелі халықтың дүниетанымын, олардың дүниетанымын кеңінен таратып, әлемдік сананың дамуына үлкен үлес қосқан ерекше, дара ойшыл. Абай шығармашылығы - бұл әлемнің рухани қазынасы. Абайдың рухани әлемі дүниетанымы ерекше бір таптырмайтын құндылық. Оның дана ретіндегі философиялық орталық мәселесі - ол адам мәселесі. Түйін сөздер: даналық, адам, адамгершілік,надандық, рухани мұра, шығармашылық. Аннотация Эта статья посвящена духовному наследию Абая Кунанбаева и его работам, опубликованным в зарубежных странах и на других языках. Абай уникальный мыслитель, мудрый мыслитель своего времени, который был мудрым мыслителем своего времени, который внес большой вклад в развитие мирового сознания, распространяя мировоззрение всех кочевых людей и их мировоззрение. Работа Абая - духовное сокровище мира. Духовное мировоззрение Абая уникально. Философский центр его мудрости - проблема человека. Ключевые слова: мудрость, человек, нравственность, невежество, духовное наследие, творчество. Annotation This article is dedicated to the spiritual heritage of Abay Kunanbayev and his works published in foreign countries and in other languages. Abay is a unique thinker, a wise thinker of his time, who was a wise thinker of his time, who made a great contribution to the development of world consciousness, spreading the worldview of all nomadic people and their worldview. Abay's work is the spiritual treasure of the world. Abay’s spiritual worldview is unique. The philosophical center of his wisdom is the problem of man. Key words: wisdom, man, morality, ignorance, spiritual heritage, creativity. 346 Кіріспе Абай Құнанбайұлы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ұлы қазақ ақыны, философ және қоғам қайраткері. Хакім Абай – ұлы ақын, данышпан, ұлт поэзиясының кемеңгері. «Хакім» араб тілінен енген сөз, «данышпан», «дана адам», «әкім» деген ұғымдарды білдіреді. Абайдың жиырма жетінші сөзінде хакім сөзі алғаш кездеседі, яғни «Сократ хакімнің сөзі» деп данышпан Сократты хаким деп бағалаған. Сократ- философ. Жалпы алғанда, ежелгі грек ойшылдары философияны «даналыққа құштарлық» деп анықтаған. Абай философиясы - оның ой - пікірлері, көзқарастары. Қоғамдық сананың нысаны болып табылатын философия - бұл пікір, әралуандықты түсіну. Абай қара сөздерінде хакім (данышпан) сөзін әлденеше рет қолданған. «Хаким, ғалым – асылда бір сөз, бірақ ғарафта (араб - білу, тану) басқалар дүр», деп бір түйсе, тағы бірде «Әрбір ғалым – хаким емес, әрбір хаким – ғалым. ...Хакимдердің ғақлияты бірлән жетсе, иман якини (шын иман) болады [1].-деп одан әрі тереңдей түсіндіреді Ақынның шығармашылық мұрасы, бұл - өлеңдер, поэмалар және философиялық ойлар, әлемдік әдебиеттің баға жетпес қазынасына жатқызуға болады. Сонымен қатар, Абай орыс тілінен көркем аудармамен айналысты, соның арқасында қазақ халқы орыс және еуропалық классиктердің үздік шығармаларымен таныса алды. Абай жырларындағы хакімдік қасиет туралы толғамдар әрқашан терең ойға жетелейді. Ол өз шығармаларында білімсіздікті, надандықты, имансыздықты, жалқаулықты, екіжүзділікті, күншілдікті, мақтанқұмарлықты, дүниеқоңыздықты, көрсеқызарлықты, менмендікті, мақтаншақтықты, әділетсіздікті және т.б. жаман қасиеттермен күресуге, сонымен бірге адам бойында болатын моральдық-этикалық қасиеттерді сөз ете отырып, адам баласының бойындағы қасиеттерін жақсартуға, жетілдіруге, толықтыруға тырысу керектігін түсіндірді. Хакім Абай діни-пәлсафалық, моральдық-этикалық, адамгершілік тұжырымдамасы – толық адам ілімін адамзат қоғамына мұра етіп қалдырды.Ақынның армантілегі бүкіл адамзаттың ең биік асыл мұраттарымен де үндесіп жатыр. Негізгі бөлім Абайдың ақындық жолға бет бұрғандығы алғашқы сөзі мәдениет пен білімнің маңызын насихаттауға арналады. Оның 1885 жылы жазған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» өлеңі бұл тақырыптағы тұңғыш шығармасы болумен қатар, ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісін де танытады. Абай мұнда, ең алдымен, жаңа үлгідегі ақынға керек ғылым жайын сөз етеді. Ғылым-білімді кезінде зерттей алмағанына өкініш білдіреді. Сонымен қатар ол «Қызмет қылсын, шен алсын» деген халық мүддесіне жат тәрбие жайын мінеп, сынайды. 1886 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» деген өлеңдер жазды. Мұның алғашқысы ұстаз ақынның кейінгі ұрпаққа айтар өсиеті түрінде жазылған. Бүкіл өлең бойына Абай «ғылым» деген сөзді қайталап айта отырып, адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың талпынатын арманы - ғылым болуы керектігін түсіндіреді.Ғылым жолы – әділдік жолы. Оны ұстаған адам 347 ескі жолмен жүре алмайды. «Надандарға бой берме, шын сөзбенен өлсеңіз», дегенде, ол ғылым үйренетін жастың қараңғы, надан қауымнан өзгеше болуын қалайды. Абай - халық арасынан шыққан, халық қамын ойлаған, халық дұрыс жолға бастамақ болған, халық өміріндегі өзін қынжылтқан келеңсіз құбылыстарды қатты сынап, халқын,өмір сүрген заманын түзетпек болған ойшыл. Абайдың философиялық көзқарасын алғашқылардың бірі болып баға берге Ж.Аймауытұлы болды; ол «Ақыл, білім, сезім, терең ойлылығына қарағанда Абай қазақтан шыққан философ (данышпан)» - деп жазады. Ойшыл ақын Мағжан Жұмабаев та өзінің «Алтын хакім Абайға» деген өлеңінде оның даналығына ерекше мән береді; Шын хакім,сөзің асыл баға жетпес, Бір сөзің мың жыл жүрсе дәмі кетпес. Абай Құнанбаевтың есімі мен оның шығармалары ұзақ уақыт бойы әлемдік, әсіресе еуропалық қоғам үшін белгісіз болған. Абайдың жеке өлеңдерінің шет тілдеріне аудармалары алғаш рет ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында жарық көрген болатын. Мысалы, 1951-1955 жылдары басылымдар да моңғол тілінде бірнеше өлеңдері шыққан болатын. Абай шығармаларын қытай тіліне аударған профессор Ха Хуаньчжан. 1950 жылы «Ескендір» поэмасын қытай тіліне аударған болатын. 1958 жылы Абайдың екі поэмасын аударған, ол екі поэмамен бірге «Абай. Үш поэма» жинағы ретінде шығарған болатын. Аударма саласындағы қазақ ақынынын шығармашылық мұрасына байланысты Қытай елінін профессоры Хабай көп еңбек жасаған болатын. Ол Абайдың қытай тілінде жарық көрген барлық шығармаларының аудармаларын, сондай-ақ Абай туралы бірқатар мақалалардың авторы болып табылады. Айта кету керек, Қытайда Абай шығармалары ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары қытай қазақтарының Қазақстаннан өз туыстарымен қарым-қатынас жасауының арқасында таралды. Сонымен қатар, 1959 жылы чех тілінде Абай Құнанбайұлынын «Қара сөздері» басылып шықты. Бұл кітапқа алғысөзді чех жазушысы Франтишек Соукуп жазды, ол Абайды ұлы гуманист деп атады. Ал ХХ ғасырдың 50-ші жылдарындағы Чех әдеби қайраткері А. Костин қазақ ақындарына арналған мақаласында Абай Құнанбайұлына қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы рөлін атқарды деп атаған болатын. Сол жылдары Қазақстанның Шығыс Еуропа елдерімен достық қарымқатынасына байланысты Чехословакия мен Венгрияның әдеби қоғамдастығы Абай Құнанбаевтың шығармашылығына үлкен қызығушылық танытты. Чех елінін лингвисті, түркітанушысы Людек Гржебичек Абайдың ақындық шығармаларының мысалында қазақ тілін зерттеу жүргізді. Лингвистикадағы математикалық әдістердің жақтаушысы бола отырып, ол «Абай Құнанбайұлы поэзиясындағы сөздердің сандық таралуының кейбір сипаттамаларын» талдау жасаған мақала жазды [2]. 348 Венгерлік ғалым, Имре академигі Тренчени-Вильдапфель қазақ әдебиетін зерттеумен айналысты. Ол қазақ тілін меңгеріп, қазақ классиктерінің өлеңдерін Венгр тіліне аударды. Ол өз мақалаларының бірінде былай деп жазды: «Мен Абай поэзиясын жақсы көремін... Мен Абайдың көптеген өлеңдерін аудардым ...» [3]. Абай Құнанбайұлынын атын әлемге танымал етуде Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» эпикалық романының пайда болуы үлкен рөл атқарды. 1953 жылы осы романды ағылшын тілінде, 1954 жылы - неміс тілінде, 1956 жылы – чех және венгр тілдерінде, 1958 жылы - француз тілінде басып шығару жүзеге асырылды. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» романы шетелдік әдебиет саласынын сыншылары тарапынан қызу пікір-талас тудырды. Осы романның арқасында шетел оқырмандары Абаймен танысып, өз шығармаларына қызығушылық танытты. Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы ақпарат көздерінің бірішетелдік энциклопедиялар жатқызылады. Абайдың есімі алғаш рет ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының басында шетел энциклопедияларында пайда болды: Француз энциклопедиясында «Гранд Ларусс» (1960), неміс энциклопедиясында-«Мейерс Нойес Лексикон» (1961). Одан әрі қазақ ақыны туралы мәліметтер еуропалық елдердің жалпы және мамандандырылған энциклопедияларында: «Мейерс Лексикон», «Мейерс Универсал Лексикон», «Энциклопедия Брогауза», «Жаңа Британника», «Әмбебап энциклопедия әдебиеттен» пайда болды. ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында Абайдың туындысы ағылшын, неміс, араб, Венгр тілдерінде пайда болды, бірақ бұл тағы да ұлы қазақ ақынының жеке өлеңдері болатын. Абай Құнанбайұлынын шығармаларын шетел тілдеріне аудару 1995 жылы кең ауқымға ие болды. Ғалымжан Мұқанов қазақ тілінен француз тіліне «Қара сөздер», «Ескендір» және «Масғұт» поэмаларын аударды. Поэтикалық шығарманы басқа тілден аудару өзіңдік қиындықтарынан тұрады. Түпнұсқаның тілін білмей, әр адам поэзияны басқа тілден аудару жауапкершілігін өз мойнына алмайды. «Қара сөздер» үш рет француз тіліне аударылды. Жоғарыда көрсетілген аудармалардан басқа, 2000 жылы аудармашылар тобы Ж. Мартэн, Г. Сәрсекеева және К. Дүйсекова жүргізген «Қара сөздер» аудармасы да бар. 2001 жылы неміс тілінде «Қара сөздер» шығарылды. Абай Құнанбайұлынын туғанына 150 жыл толуына орай ЮНЕСКО аясында бүкіл әлем көлемінде өткізілген Қазақстан әдебиеті мен мәдениеті үшін алғашқы мерейтойлық іс-шара болды. Алайда, ЮНЕСКО үшін бұл түркі тілдес әдебиет пен мәдениет өкілдерінің халықаралық өрлеумен атап өтуге шешім қабылдаған алғашқы мерейтойлық күні болғанын атап өту қажет. Абай күндері Германияда, Венгрияда, Египетте, Үндістанда, Пәкістанда өтті. Түркияда өткен негізгі мерекелерге қазақ ақыны мен ойшылының көптеген құрметті азаматтары жиналды. Қытайдағы салтанатты 349 кеш Пекинде өтті. Синьцзян Университетінде Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы дәрістер курсы оқылды, Синьцзян қоғамдық ғылымдар академиясында «Абай қазақ әдебиетіндегі» атты конференция өткен болатын. Лондонда Абай Құнанбайұлынын мерейына орай қазіргі қазақ жазушысы Роллан Сейсенбаевтың бастамасымен Абай үйінің ашылуы өтті. Вашингтонда Ұлы Абайдың 150 жылдығына арналған салтанатты кеш өтті, онда Абайдың ақындық мұрасынан ағылшын тілінде үзінділер оқылды, оның өлеңдеріне белгілі әндер орындалды. Парижде және Қазақстанда өткен халықаралық конференцияларға ерекше назар аудару керек. ЮНЕСКО-ның штаб-пәтері орналасқан Парижде Абай күндерін мерекелеу кезінде Абайдың шығармашылық мұрасы бойынша халықаралық коллоквиум өтті. Коллоквиум жұмысына: ақын Леон Робель, Францияның қоғамдық ғылымдарын зерттеу Жоғары мектебінің профессоры Лемерсье-Келькежей, профессор Альбер Фишлер, Абай кітабына алғысөз авторы Ален Ришар қатысты. Алматыда сондай-ақ алыс және жақын шетелдердің көптеген өкілдері сөз алған халықаралық конференция өтті. Конференцияға қатысушылар арасында француз мәдениетінің өкілдерін атап өтуге болады, өйткені олар Парижде және Қазақстанда мерейтой салтанаттары кезінде баяндама жасады. Бұл Шанталь Лемерсье-Келькежей, Альбер Фишлер, Жоселин Перар, Маривонн Перро. Абай, қазақ, орыс, шығыс және батыс мәдениетінің жақындасуының ыстық жақтаушысы болған. Лемерсье-Келькежей Орта Азия мұсылман халықтарының тарихы бойынша бірқатар жұмыстардың авторы, белгілі шығыстанушы ғалым болып табылады. Жоселин Перар мен Маривонн Перро баяндамада «Абай – экзистенциалды ойшыл»деп атаған болатын. 1995 жылы Жоселин Перар Бургунд университетінің ректоры, ал Маривонн Перро-проректоры болды. Өз сөзінде олар Абайдың «Қара сөздері» талданып, бұл шығарманы француз философы Серен Кьеркегордың өмір жолының кезеңдері еңбегімен салыстырды. Француз ғалымдары Абай мен Кьеркегордың өмірі туралы ойпікірлерінде көп кездеседі. Мысалы: олардың сенімге, ашық, фанатизмсіз сенімге деген құрметпен қатынасы. Абайдың философиялық ілімін мойындай отырып, Жоселин Перар мен Маривонн Перро өз сөзін: «біз өзімізді Абай шәкірті деп атаймыз... біз Абайдың ізбасарлары көп деп айта аламыз» [4]. Алматыда өткен халықаралық конференцияда ЮНЕСКО-ның Бас директоры Федерико Майор сөз сөйледі. Ол Парижде Қазақстанның ЮНЕСКО-дағы Тұрақты өкілдігінің және ЮНЕСКО баспасының ынтымақтастығы арқасында Абай туралы альбом (қазақ, ағылшын және француз тілдерінде) шығарылғанын айтты [5]. Жоғарыда аталған шетел жазушыларының, сыншылар мен мәдениет қайраткерлерінің пікірлерімен М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты дайындаған және Халықаралық Абай клубы шығарған «Абай әлемі» кітабында танысуға болады. Онда урду, хинди, ағылшын, чех, венгр, 350 неміс, француз, қытай, түрік, моңғол тілдерін орыс тіліне аударғанда 50-ге жуық жарияланым ұсынылған. Ұсынылған шетел дереккөздері Абай шығармашылығының әлемдік танымалдығын, сонымен қатар бүкіл қазақ әдебиетін де көрсетеді. Осылайша, Абай Құнанбаевтың шығармашылығы қазақ халқының халықаралық әдеби байланыстарын қалыптастыру үдерісінде маңызды рөл атқарды. «Абай – біздің ұлттық ұранымыз болуы керек. Абайды таныту арқылы біз Қазақстанды әлемге танытамыз, қазақ халқын танытамыз. Менің балаларым мен ертеңгі ұрпағыма Абайдан артық, Абайдан ұлы, Абайдан киелі ұғым болмауға тиіс» - деді Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Қорытынды Абай жырларындағы хакімдік қасиет туралы толғамдар әрқашан терең ойға жетелейді. Данышпандыққа барар жолдың соқпағы білімпаздықтан бастау алады. Сол себепті ақын өзінің көп өлеңдерінде білімді, білімпаздықты, білімділікті арқау етіп отырды. «Білімдіден шыққан сөз, Талаптыға болсын кез»,-деп тіледі. Жазушы әрі ғалым Сәбит Мұқанов осыған байланысты былай деп жазды: «Данышпандардың бәрі – ақын емес, ақындардың бәрі – данышпан емес, Абай – солардың екеуі де болды». Даналықты Абай ата - анасынан, әжесінен, халқынан, Батыс, Шығыс және орыс әдебиетінен, Құраннан, философиядан үйренеді. Өзіде көп ізденіп оқыды, әр түрлі әдебиеттен оның іздегені, күткені даналық болды. Сократ, Пушкин, Толстой сияқты ойшылдар адамға қалай қарайды, не үшін бағалайды, олардың дүниеге көзқарасы қандай, дүниенің күрделі жақтарын, қайшылықтарын қалай түсінеді; олар неге ұмтылады, неге құмар болады; олардың өмірінде зат қандай орын алады, олардың қанағатқа, баққа, қайғыға қалай қарайтыны; олардың сөздерінің тәрбиелік мәні,т.б. – міне, әдебиеттен, философиядан, өмірден Абайдың білмек болғаны осы. Абайды тану арқылы біз өз болмысымызды танып, болашағымызды бағдарлаймыз. Хакім Абайдың терең ойлары мен асыл сөздері, өлеңдері мен қара сөзері қай заманда болмасын жақұттай жарқырап, көкіректерге нұр болып құйыла берері хақ. Оның мұрасы жаңа ұрпақпен бірге жасай береді. Ұлы ақын, данышпан Абай Құнанбайұлының қазақ халқының XIX ғасырдың соңынан күні бүгінге дейінгі тарихында алар орны ерекше. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. Екінші том. А.Жазушы. 1986. 2. Людек Гржебичек. «О некоторых количественных свойствах лексики Абая». - А., 2004. 3. Имре Тренчени-Вильдапфель. «Я люблю поэзию Абая, романы Ауэзова…». – А., 2004. 4. Жоселин Перар, Маривонн Перро. «Абай – экзистенциальный мыслитель». - А., 2004. 5. Карпык А. Х. «Абай. Наследники на перепутье». – А., 2000. 351 Абай қалдырған із – мәңгілік мұра! Автор: Аманқұл Е.Б Факультет: Жалпы медицина Курс: 2 Ғылыми жетекшісі: Тажибаева Ж.Е Мансабы: «Филологиялық пәндер» кафедрасы, аға оқытушы КеАҚ «Астана Медицина Университеті» Аннотация Абайды қазақ даласында өмір сүріп жатқан халқының тағдыры толғандырған. Ақын туған жерінің табиғатына деген ыстық махаббатын өзінің өлеңдері арқылы білдіреді. Сондықтан да ақынның табиғат туралы өлеңдері қайшылығы мен қиындығы толық халық өмірінің бір көрінісі іспеттес. Жұмыста ақынның өмірі мен шығармашылығы және табиғат жайындағы өлеңдері сөз етіледі. Кілтті сөздер: адамгершілік, қазына, құндылық, мұра, табиғат, білімпаз, байлық, өшпес. В данной научной работе рассмотрена пейзажная лирика Абая Кунанбаева, которая прочно связана с нелегкой судьбой казахского народа. Абая беспокоит судьба людей, живущих в казахских степях. Поэт выражает любовь к родному краю своими стихами. Поэтому поэзия природы является отражением жизни людей, полных противоречий и сложности природы. Работа охватывает жизнь и творчество поэта, а также стихи о природе. Ключевые слова: мораль, сокровище, ценность, наследие, природа, знающий, богатство, неизменность. The article deals with poems of Abay Kunanbaev natural lyrics. This scientific work examines the landscape lyrics of Abay Kunanbaev, which is strongly connected with the difficult fate of the Kazakh people. The poet expresses love for his native land with his poems. Therefore, the poetry of nature is a reflection of people's lives, full of contradictions and the complexity of nature. The work covers the life and work of the poet, as well as poems about nature. Keywords: morality, treasure, value, heritage, nature, knowledgeable, wealth, immutability. Мақсаты:Абайдыңтаутұлғасынаүңілеотырып, онытереңіректаныпбілу. Абайшығармаларындағытабиғаткөрінісінзерттеудегімаңыздытақырыптарын ыңбірі. Міндеттері: -Абайшығармаларынжинау,шығармамәтініңтүсіну. -Абайшығармаларындағытабиғаттысуреттейтінжерлерінтауып, талдаужасау -Абайөлеңдеріндегіайрықшатөртмезгілөлеңінжатқаайтыпүйрену. Зерттеуәдісі: 352 Зерттеуәдісікешендіталдауарқылыжүргізіледі.Әртүрліәдістерментәсілдерқол данылады: -зерттеу -талдауәдісі -сипаттама Зерттеудіңәртүрліәдістерінқолдануосыкөтерілгенмәселенітолықжәнетереңқа растыруғамүмкіндікберді. Зерттеудіңөзектілігі: Абайдыңасылмұраларықазірдеөзекті, жасұрпақтытәрбиелеудемаңыздықұралболыпотыр. Ендеше, бүгінгіұрпақ, бізүшінАбай – ұлыұстаз, алоныңмұралары – МәңгілікЕлдіңтаусылмасасылқазынасы. «Өлдідеугесыяма, ойлаңдаршы, өлмейтұғынартынасөзқалдырған», депақынныңөзіайтыпкеткендей, Абайбүгінжарқынбейнесімен, жалындыжырымен, нақылсөздеріменбізбенбіргежасасыпкеледі. Зерттеудіңжаңалығы: ҰлыақынымызАбайдыңөлеңдерініңбіралуанытабиғатлирикасы.Осыдеректердізерттеубарысындағылымижобаныңойлау, зерттеу, білімдіарттыруғатигізетінәсеріісжүзіндеоқупроцесіндедегенынтаныжоғарлат уғажолашады. Жұмыскезіндеосытақырыпмектептезерттеліпшықтық. Жоспар: І. Кіріспе Абайшығармашылығытуралымәлімет ІІ. Негізгібөлім АбайҚұнанбаевөмірі, шығармашылығы Абайшығармаларындағытабиғатсуреті Ақыншығармаларындағытабиғатсуретінеталдау ІІІ. Қорытындыжәнеұсыныс ІҮ. Пайдаланылғанәдебиеттертізімі Кіріспе Абайшығармашылығытуралымәлімет “Абайшығармаларындағытабиғатсуреті” тақырыбы – Абайшығармаларынзерттеудегімаңыздытақырыптардыңбірі. Абайшығармаларынжинау, шығармамәтінінтүсіну – оқушыларүшінбүгінгітаңдағыөзектімәселе. АбайҚұнанбайұлышығармаларынбелгіліқайраткерлерімізШәкәрімҚұдайберд іұлы, МұхтарОмарханұлы, ӘлиханБөкейханұлы, АхметБайтұрсынұлызерттесе, қаламгершығармаларындағыәсемде, асаутабиғатсуретінеөзкөзқарасымменталдаужасадым. Жүрегіңніңтүбінетереңбойла, Менбіржұмбақадаммыноныдаойла, Соқтықпалысоқпақсызжердеөстім, 353 Мыңменжалғызалыстымкінәқойма! осыөлеңдеАбайөмірініңтереңсырыжатыр. Қараңғыелдіңмылқаукүшіменарпалысқанаяулыжанныңкейінгігежолдағанары зыдеугеболады. Абайданбұрынғықазақелініңәлеуметтікхалінбілмей, Абайдыңтуғанайналасын, өмірұясыныңкімекенінетүсінбейжоғарыдағыАбай “жұмбағын” шешудеқиын. АбайҚұнанбайұлыжастайынанізденімпаз, білімқұмарболып, ауызәдебиетіненсусындап, шығыс, батысәдебиетіненүлгіалаөсті. 59 жылғығұмырындаартынаөшпесмұра, өлмессөзқалдырды. Негізгібөлім ҚазақтыңбасақыныАбай (шынатыИбраһим) Құнанбаев. Онанасқанбұрынғы-соңғызамандақазақбаласындабізбілетінақынболғанжоқ. Ақмола, СемейоблыстарындаАбайдыбілмейтінадамжоқ. АқмоламенсыбайласТорғайоблысындаАбайдыбілетінадамкем, құты, жоқдепайтсадаболарлық. Олайболуысөзібасылмағандықтан, АбайдыңсөздерікітапболыпбасылыпшыққаншаАбайдыңатыда, сөзідеТорғайоблысындаестілмеушіеді. Ақмола, СемейоблыстарындаАбайдыңатын, сөзінестімедімдегенгенедәуіртаңырқапқалады. МенеңәуеліАқмолаоблысынабарғанымдаАбайдыбілмегеніме, сөзінестігенімжоқдегеніметаңырқапқалушыеді. Қайжердеақындаржайынаняақындардыңсөздеріжайынанәңгімеболса, Абайдыңсөзінмақтамайтынадамболмады. Абайдыңсөзінкөрмейтұрғанда, мақтағандарынасенбей, қазақүкілегенөзқұнанынөзгелердіңтұлпарынанартықкөретінмінезіболушыеді, мақтапотырғанАбайыбіздіңӘбубәкір, Сейдахмет, Ақмолдаларымызсықылдыбіреуғойдепжүрдім. 1903-шіжылықолымаАбайсөздеріжазылғандәптертүсті. Оқыпқарасам, басқаақындардыңсөзіндейемес. Оларсөзіненбасқалығысонша, әуелгікездежатырқап, көпкедейінтосаңсыпотырасың. Сөзіаз, мағынасыкөп, терең. Бұрынестімегенадамғашапшаңоқыпшықсаң, түсініп, көбініңмағынасынажетеалмайқалады. Көпсөздерінойланыпдағдыланғанадамдарболмаса, мыңараоқысадатүсінеалмайды. Немағынадаайтылғаныбіреубаяндапұқтырғандағанабіледі.СондықтанАбайсө здеріжалпыадамныңтүсінуінеауыртиетінірас. БірақолауырлықАбайдыңайтаалмағанынанкемшілікемес, оқушылардыңтүсінерлікдәрежегежетеалмағанынанболатынкемшілік. Олайболғанда, айыпжазушыдаемес, оқушыда. НенәрсежайынанжазсадаАбайтүсіндіріп, тамырын, ішкісырын, қасиетінқармайжазады. Оныңсырын, қасиетінбіліпжазғансоң, сөзініңбәріоқулыққатіреліп, оқушылардыңбілімінесынболыптабылады. Оқушысөздісынаса, сөзоқушыныдасынайды. Абайсөзізаманындағыақындарданоқшау, оларсөзіненүздік, артық. 354 Олоқшаулық, басқаақындарданАбайдыңжалғызсөзіндеғанаемес, өзіндедеболған. Абайдыңқандайболғанынкөзбенкөрмесекте, көргендердіңайтуынанбілеміз. Сөзініңқандайекендігінсөйлегенсоң, өзініңдеқандайекенінайтып,түсіндіріпөткенімізтерісболмас. Абай Семей облысының қазағы, руы Тобықты. Ұлы атамыз Ырғызбай Торғай облысындағы Ырғыз деген өзен бойында туған екен. Ырғызбай халқының қолбасы батыры, ел ағасы би екен. Тобықтының аймағы аз кезінде Түркі ханнан елін ертіп ауып келіп, Шыңғыс тауы малға еніпті деп, қоныс еткен екен. Кіші атасы Өскенбай би ел арасында ғаділ би атанған. Өз елі түгіл, басқа алыс елдер де араларындағы зор дауларын Өскенбай бидің жұртына келіп бітіседі екен. Өз әкесі Құнанбай жұрт аузында қазақтың бас адамдарының бірі болған. Қазақты билер билеп, сұлтандардар төрелерден қойылып тұрған заман, солармен таласып, қарадан сұлтан болған адам екен. шешесі Ұлжан бәйбіше Қарқаралы уезіндегі Әбдірей, Тыржық деген жердегі Қаракесектің Бошан руынан, Бертіс тұқымынан. Шеше тұқымы күлдіргі, қалжың, әзілге Қантай, Тонтай деген күлкімен сөгіп, қалжыңмен киіп, аты шыққан адамдар нәсілінен. Тонтай малды адам екен. Ауырғанда өзгелерден гөрі қожа, молдалар жиірек сұрайтынын байқап жүреді екен. Өлер жолы келіп, ауырып жатқанда молдалар көңілін сұрай келіп отырғанында айтқан: "Баяғыдан бері жазыла-жазыла қожа, молдалардан да ұят болды, енді өлмесе болмас", - деп. Абай 1845-ші жылы туған. Жылы жылан екен. Ибраһим деген атын бұзып, Абай деп ат қойған шешесі екен. Шешесінің сүйіп қойған аты ел арасында шын атынан көбірек айтылады. Абай 10 жасынан 13 жасқа шейін қырда мұсылманша оқыған. 13 жасқа шығарда Семейде Ахмед Ризаның медресесінде оқыған. Медреседе оқып жүргенде 3 айдай орысша да оқыған. 4 жыл мұсылманша оқып, 3 ай орысша оқып, сонымен оқуды қойған. 15 жасында-ақ, балалық қылмай, үлкендердің қатарына кіре бастаған. Қазақты меңгеріп, халыққа араны жүріп тұрған төрелермен әкесі Құнанбай таласқанда, Абай әкесіне серіктікке жарай бастаған. 20 жасында ел ішіндегі белгілі бір шешені атана бастаған. Зеректікпен естігенін ұмытпаған. Ел ішіндегі сақталған қазақтың бұрынғы өткен билерінің билігі, шешендерінің сөйлеген сөзі, көсемдердің істеген ісі, үлгілі сөздер, ұнасымды әзілдер, мақалдар, мысалдар сияқты нәрселерді Абай көп біледі екен. Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің бірі болуы шүбәсіз. Біліммен би болып, жұрт билейтін заман өтіп, тасың (таспен) би болатын заманға қарсы туған. Білімі көптер жұрт билемей, малы көптер жұрт билейтін заманға қарсы туған. Абай жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған, жұрттың беті малға ауып, ел билігі Абай қолына еркін тимеген. "Білімнен мал артық болушы ма еді", - деп, Абай жұрттың онысына көнбей, таласқан. Сөйтіп, партия алаңына кіріп кеткен, өнер, білімін партия ісіне салған. Білімінің қызығын жалғыз ғана Тобықтылар көріп, басқаларға пайдасы тимей, болыстыққа құмар көп қазақтың бірі болып, бәлки, сол күйімен өліп те кетуі ықтимал еді. Қазақтың бағына, ондай болудан Құдай 355 сақтаған. 80-ші жылдарда жер аударылып барған Михаэлис деген бір білімді кісімен, қазақ ғұрпындағы қағидаларды жиюға елге шыққан Гросс деген екеуімен Абай таныс болған. Бұлар Абайдікіне қонаққа келіп-кетіп жүрген. Абайдың тегін адам емес екенін байқап, олар болыстықтан гөрі жақсырақ нәрсе барлығын Абайға сездірген. Абайдай зерек адамға жөн сілтесе болғаны, онан арғысын өзі іздейді. Абай өлеңдерінің бір алуаны - табиғат лирикасы. Табиғат - адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы. Бар байлық, қазына, тіршілік, табиғат дүниежүзі әдебиетіндегі ірі классик ақындардың барлығының да шығармаларынан орын алды. Әр дәуір, әр жағдайға лайықты табиғатты әркім әртүрлі жырлады. Біреулер табиғат арқылы өмір сүретін, біреулер табиғатты суреттеу арқылы көңіл-күйін, өз көзқарасын айтып берді. Ал кейбіреулер белгілі бір кезеңдерде өмірдегі күрес-тартыстардан безіп, табиғатты ғана жырлап, өмірден безу көйгейін тартты. Қайткенмен де, табиғат көркем әдебиеттен үлкен орын алды. Абайдың да айрықша жырлағанының бірі табиғат болды. Ол табиғат аясында өсіп, оны сүйе білді. Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», «Күз», «Қыс», «Жаз» деген өлеңдерін оқығанда, табиғаттың әртүрлі құбылысы көзіңе елестейді. Жаратылыстың жайдары жазын, түсі суық тұманды күзін, не болмаса сақылдаған аязы мен қарлы боранын өзің көріп тұрғандай боласың. Мысалы, «Желсіз түнде жарық ай» деген өлеңінде: Желсіз түнде жарық ай Сәулесі суда дірілдеп, Ауылдың жаны терең сай, Тасыған өзен гүрілдеп. Қалың ағаш жапырағы, Сыбырласып өзді-өзі. Көрінбей жердің топырағы Құлпырған жасыл жер жүзі, - деп, жазғы түннің әдемі суретін алдыңа тартады, жаз кезінің желсіз тымық күні, аспандағы жарық айдың суға түскен сәулесі, жазғы ауыл, оның жанындағы терең сай, гүрілдеген өзен суретшінің бояуы арқылы тұтас бір картина ретінде көз алдыңа келеді. Абай жылдың қай мезгілін суреттесе де, ең алдымен оның шындық бейнесін береді. Жоғарғы үзіндіде келтірген өлеңдердің қайсысын оқысақ та, сол кездің суреті көз алдыңда тұрады. «Қылышын сүйреткен қыс», «Масатыдай құлпырған жаз» өз кескінімен көрінеді. Жылдың төрт мезгіліндегі табиғаттың өз әдемілігінің мына жері кем қалыпты деп ешкім таласа алмастай етіп суреттелінеді. Ақын қазақ даласындағы жазғытұрғы кездің барлық суретін толық берумен бірге, бұл кезді қазақ халқын еңбекке жұмылдыратын, тіршілік үшін күресінің қайнар көзі деп таниды. Өз заманының суретшісі ақын – Абай өмірдегі сәл нәрселерді де көріп отырған. Сондықтан да ақын шығармалары өмірдің шындық бейнесі болып отырған. 356 Абай табиғатқа жан бітіреді, қимылдатады, сөйлетеді, сезіндіреді. Табиғат құбылыстарын адамның қимыл-қозғалысы арқылы суреттеп, суреттеген нәрсесін оқушылардың көз алдына жанды түрде елестетеді. Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі. Жан-жануар, азамат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі... – ( Абай, І том, 160-161 бет, “Жазғытұры”, Алматы, 1995) деп, көктемде табиғат оянып, адамға ең жақын, жанашыр жандар, ата- ана, секілді болатындығын суреттейді. Күн жоқта кісімсінер жұлдыз бен ай, Ол қайтсін қара түнде жарқылдамай, Таң атқан соң шығарын күннің біліп, Өңі қашып, бола алмас бұрынғыдай. Күн – күйеу,жер – қалыңдық,сағынышты, Құмары екеуінің сондай күшті. Күн қырындап жүргенде, көк қожаңдап, Күйеу келді, ай, жұлдыз көтін қысты.– ( Абай, І том, 160-161 бет, “Жазғытұры”, Алматы, 1995) деп, табиғатқа адамның көңіл-күйі мен әрекетін бере суреттейді. Күн шықпаған кезде жұлдыз бен ай кеуде керіп, өздерін әлемге жарық беріп тұрғандай сезінеді. Бірақ таң атар кезде күн өз жарығымен оларды жеңетінін “өңі қашып” тіркесі арқылы әсерлі суреттейді. Құлпырған жасыл жер жүзі, деп, жазғы түннің әдемі суретін алдыңа тартады, жаз кезінің желсіз тымық күні, аспандағы жарық айдың суға түскен сәулесі, жазғы ауыл, оның жанындағы терең сай, гүрілдеген өзен суретшінің бояуы арқылы тұтас бір картина ретінде көз алдыңа келеді. Абай өлеңдерінің бір алуаны - табиғат лирикасы. Табиғат - адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы. Бар байлық, қазына, тіршілік, табиғат дүниежүзі әдебиетіндегі ірі классик ақындардың барлығының да шығармаларынан орын алды. Әр дәуір, әр жағдайға лайықты табиғатты әркім әртүрлі жырлады. Біреулер табиғат арқылы өмір сүретін, біреулер табиғатты суреттеу арқылы көңіл-күйін, өз көзқарасын айтып берді. Ал кейбіреулер белгілі бір кезеңдерде өмірдегі күрес-тартыстардан безіп, табиғатты ғана жырлап, өмірден безу көйгейін тартты. Қайткенмен де, табиғат көркем әдебиеттен үлкен орын алды. Абайдың да айрықша жырлағанының бірі табиғат болды. Ол табиғат аясында өсіп, оны сүйе білді. Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», «Күз», «Қыс», «Жаз» деген өлеңдерін оқығанда, табиғаттың әртүрлі құбылысы көзіңе елестейді. Жаратылыстың жайдары жазын, түсі суық тұманды күзін, не болмаса сақылдаған аязы мен қарлы боранын өзің көріп тұрғандай боласың. Мысалы, «Желсіз түнде жарық ай» деген өлеңінде: Желсіз түнде жарық ай Сәулесі суда дірілдеп, 357 Ауылдың жаны терең сай, Тасыған өзен гүрілдеп. Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан, Күз болса, дымқыл тұман жерді басқан. Білмеймін, тойғаны ма, тоңғаны ма? Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан. Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай, Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай. Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, Жапырағынан айрылған ағаш, қурай, - деп, күз түсумен бірге бәйшешек солып, ағаштардың сидиып, жапырағынан айрылғанын, ерке жазда мәзмейрам болып келген жастардың, асыр салып ойнаған балалардың көрінбейтіндігін, қысқасы, көңілсіз күздің бейнесін тамаша түрде елестетеді. Қорытынды Абай нағыз адам мұратын қалыптастырып қана қойған жоқ, сонымен бірге ол мақсатқа жетудің шынайы жолын көрсетіп берді Нағыз адамды білімділік, ақылдылық, біліктілік, ғылымсүйгіштік қасиеттер анықтайды деп тұжырымдайды. Дана ақынның пайымынша, адамшылықтың мұратына жетудің негізгі құралы - шығармашылық ойлау. Абайдың айтуында, ой кісіге табиғат құбылыстарын ғана емес, адам өмірін талдау, қорыту, салыстыру үшін берілген. Нағыз адам мұратына жетудің екінші шартын Абай еңбек, қызмет деп есептейді. Ақын еңбек туралы да жаңа сөз айта алды. Ол қазақ қоғамында еңбек туралы жаңа түсінік қалыптастырды. Абайдың айтуынша, еңбек - жай ғана қызмет емес, адам болмысының айнасы. Еңбектің өмір сүру құралы екендігін баршаға насихаттайды. Ғылымды игеру, тану, білімді болу табан ақы маңдай тердің, еңбектің мәні. Сондықтан ақын еңбек пен мақсатты өлеңдерінде асқақтата жырлады. Ұсынысым: Ұлы ақынның 175 жылдық мерейтойында жоспарланған істердің барлығы екі есе жоғары деңгеймен өтсе екен деймін және болашақта «Абайтану» пәнін мектеп бағдарламасына енгізсе деген үміт. Мен ойлаймын, сол кезде қазақ жастары Абай атамыз айтқандай өнегелі, өсиетті жағдайларды бойларыңа сіңіріп, саналы да салиқалы ұрпақ тәрбилер едік! Пайдаланылған әдебиттер тізімі 1. Абай. Шығармалары . І том А, “Жазушы”, 1995 2.Абай. Шығармалары . І том А, 1961 3.Әбдібекқызы Қ. “Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту” А, “Рауан” 1994 4.Бітібаева Қ. “Әдебиетті оқыту әдістемесі” А, “Рауан” 1997 5.Жұмалиев Қ. “Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі” А, 1974 6.Қазақ әдебиеті . Хрестоматия 10-сынып А, “Мектеп”2003 7.Қазақ әдебиеті газеті 2007-2008 жылғы жинақтар 358 Abay and book of words Kajenov Dauren cadet2 course NSC RK BSA [email protected] Advicer : A.A. Baisadikova What a wonderful world the Creator has given us! He magnanimously and generously gave us his light. When mother-earth fed us from her breast, our Father in heaven thoughtfully inclined over us. «Whether for good or ill, I have lived my life, traveling a long road fraught with struggles and quarrels, disputes and arguments, suffering and anxiety, and reached these advanced years to find myself at the end of my tether, tired of everything. I have realized the vanity and futility of my labors and the meanness of my existence. What shall I occupy myself with now and how shall I live out the rest of my days? I am puzzled that I can find no answer to this question. Rule the people? No, the people are ungovernable. Let this burden be shouldered by someone who is willing to contract an incurable malady, or else by an ardent youth with a burning heart. But may Allah spare me this load which is beyond my powers! Shall I multiply the herds? No, I cannot do that. Let the young folk raise livestock if they need them. But I shall not darken the evening of my days by tending livestock to give joy to rogues, thieves and spongers. Occupy myself with learning? But how shall I engage in scholarship when I have no one to exchange an intelligent word with? And then to whom shall I pass on the knowledge I will have amassed? Whom shall I ask what I do not know myself? What's the good of sitting on a desolate steppe with an arshin in hand trying to sell cloth? Too much knowledge becomes gall and wormwood that hastens old age if you have no one by your side to share your joys and sorrows. Choose the path of the Sufi and dedicate myself to the service of religion? No, I'm afraid that won't do either. This vocation calls for serenity and complete peace of mind. But I have not known peace either in my soul or in my life—and what sort of piety can there be amongst these people, in this land! Educate children, maybe? No, this, too, is beyond my powers. I could instruct children, true, but I don't know what I should teach them and how. For what occupation, for what purpose and for what kind of community am I to educate them? How can I instruct them and direct their paths if I don't see where my pupils could usefully apply their learning? And so here, too, I have been unable to put myself to any good use. Well, I have decided at length: henceforth, pen and paper shall be my only solace, and I shall set down my thoughts. Should anyone find something useful here, let him copy it down or memories it. And if no one has any need of my 359 words, they will remain with me anyway. And now I have no other concern than that.» «Book of words» of the great Kazakh poet and philosopher Abay Kunanbayev for the first time translated into Romanian language at the initiative of the Embassy of the Republic of Kazakhstan in Romania with the support of «KazMunayGas International». The book has been translated by a famous Romanian professor of Russian philology and ethnologist Antoaneta Olteanu and published at «Nemira» publishing house. The official presentation of the book will be held at the «Gaudeamus» International Book Fair, which takes place in Bucharest on November 14-18, 2018. In an interview to Romanian mass-media, the Ambassador of the Republic of Kazakhstan in Romania Daulet Batrashev said that «Book of words» was one of the best literary creation of Kazakh culture. “In this regard it is great pleasure to share the joy with Romanian readers on the occasion of the release of this book on the 100th anniversary of Romania's Great Union and 27 years of the Independence of Kazakhstan, which further emphasizes cultural ties and common values of the two countries. Readers will discover an amazing book full of wisdom, spiritual experiences and undeniable truths of the great thinker, poet and enlightener of the XIXth century Kazakh culture”, Kazakh diplomat said. The essay "Gakliya"("Words of edification") or "Kara soz" (“Book of words”), take a special place in the Abay's art. Under these name combined forty five "Words" - small, carefully crafted, artistic, stylistic completed fragments. The term "penalty" (Black) in combination with the term "Soz" ("The Word") is extremely polysemous. This symbolize sadness, prose, unlike rhymed speech and text. As well as it means something significant, important and paramount in the Turkic tradition. “Book of words” it is also direct appeal to the readers, like conversation and open talk, unique work “of observation of the cold mind and sorrowful heart markings” and philosophy of life of individual on the background of destiny. “Book of words” by genre similar to what in Genghis Khan’s tradition called "Bilik" –is a precise expression, a story about life example, having the shape of the sample. The name “Book of words” or “Words of edification” of Abay, inaccurately transfers the meaning of the philosopher. In European tradition, “Book of words” belongs to the genre of aphorisms and maxims. In fact, it is confession – extremely deep and responsible genre, which requires integrity and sincerity from the writer, in other way, we are facing with “nakedness of soul” of man, poet and philosopher. Forty five “Words of edification” is the philosophical reflection of the poet about life problems and deeply sad “face to face” conversation with his audience. Addressing to them, the poet ask himself: maybe “Should I rule the people?”, “Should I multiply knowledge?”, “Should I do religious rites? or “Should I educate the children?”. Finally, in this way Abay explains his decision to write down “own thoughts”: “Paper and ink from now on will be my consolation…Maybe someone will like some of my word and he will rewrite it for himself or just remember. If not, then my words, as it says, will stay 360 with me [First word]. Many lines from the “Book of words” became immortal: “Man born crying and grieves when he leaves” [Fourth word]; “Man becomes intellectual, remembering the words of the wises” [Nineteenth word]; “He who seeks praise from loved ones, I am sure he will achieve it, praising and lifting up himself to heaven”[Twenty first word]; “Scientist and philosopher are the pride of humanity. They are those who have more senses and mind. We do not invent science, it appears as a result of our feelings, observation and thoughts about the creation around us and organized world for us” [Word forty third]. On the behalf of Socrates Abay in the “Book of words” said about what he thought thoroughly before, disputing with Aristotle, the philosopher says: “Certainly, you will agree, that the top creation of the creator is a man. However, does not the creator give him five senses, being confident in their necessities for man? Do you find that a man has random organs? For example, we have eyes to see. If they were not existed, could we enjoy the beauty of the world? Eyes are gentle and there are eyelids to keep them. They open and close when it necessary from a wind and mote, whereas eyebrows withdraw sweats trickling down from forehead. If ears were not existed, people would not be able to hear noise, rattling, would not be able to guard against rustling or cry and would not have enjoyed the sounds of songs or tunes. If a nose does not smell, people would not able stretch incense and turn away from stench. He would not care. Finally, if a person would not have palate and tongue, he would be able to recognize sweetness or bitterness of food. Is that all bad for human? Eyes and nose are located not far from mouth to man to see purity and could smell a food. However, other necessary to person holes, which spew out waste from body and located away from the head. “Could it be possible to say that it’s all random manifestation of the mind of the creator?” [Wordtwentyseventh] If only in science everything was so clear, so that to know with confidence in which direction to go and what to do. When we are in trouble, we can always rely on a help of wise, we just need to turn to him: “Once power, mind and heart argued, who among them is necessary to person. After they found out that cannot reach the agreement, they turned to Science for help. As I said, get together let heart guide you! If this happens and all of you gather in one person, so he will become righteous. Dust from the soles of his feet will heal the blinds. Harmony and purity of life is the main meaning of the great world. If you won’t be able to unite, then I will give preference to the heart – the king of human life, thus Science resolve the dispute” [Word seventeenth]. “Words of edification” is like conclusion and result of life. “Lived I good life up until now, but when we can already see the end of the path, when the soul exhausted and tired. I am convinced that my good intentions being ineffective in the vanity and frailty of human life. “I am truly dead, despite that I am exist. I cannot understand the reason: whether weak disappointment to relatives, whether in the rejection of himself or something else. In appearance I am quite healthy, as dead inside. Even if laugh I do not feel joy. No matter what I tell you, if I laugh - all this as not mine, but someone else”. “I do not understand how do I treat my nation: do I dislike or love them? – If I loved them, without any doubt I would agree its morals and among other 361 characters found out even one to be proud of. My love would not allow the faith to go out, as if my people have such qualities inherent of great people. However, I do not have that faith”, – draws a line Abay. Nine years passed before Abay wrote forty-five “Words-talks”, and expressed in them innermost thoughts, aspirations, mournful complaints indifferent to the poet’s voice contemporaries. “Life is lived – I argued, fought, judged, having only troubles and exhausted on them, tired and convinced in aimlessness of everything done”. I shouted from the cliff, Space answered me But when he heard the sound I was looking around: How, where this sound come from? Was the same rock or different, There is response, but the response is empty. *** I have a great, Wide kin, No reason to be alone, Great family, but I was not understood And I live alone among, As the tomb of the shaman, I am alone - that's my truth! A careful and thoughtful reading and studying of “Words” will be a tribute to the great and wise Abay, whom can be referred lines, once written by him: Can be called the one, Who gave to the world immortal words. Abay Kunanbayev is the great poet, writer, public figure, founder of modern Kazakh literature, reformer of culture in the spirit of rapprochement with Russian and European culture on the basis of enlightened Islam. LITERATURE 1.Khangali Suyunshaliev.Edifications of abay.Almaty, 1956 2.BeisenbaiBaigaliev.The biography of Abai in the archive.Almaty, 1995 Абай Кунанбаев о проблеме нравственного воспитания Киязов Иристай курсант 2 курса АПС КНБ РК г. Алматы Научный руководитель: Байсадыкова А.А. Аннотация. В данной статье рассмотрены философские и педагогические взгляды великого гуманиста Абая Кунанбаева на проблему нравственного воспитания. Особое внимание обращается на основополагающие общечеловеческие проблемы формирования нравственных принципов и нравственных ценностей в жизни каждого человека. Каждый народ имеет духовные и нравственные опоры. Одной из таких фундаментальных опор в сознании казахского народа является творческое наследие выдающегося просветителя Абая Кунанбаева. В его произведениях максимально отражены традиции народного творчества и осмысление проблем общества. Абай – один из величайших гуманистов прошлого. Воздействовать на умы и чувства людей, обновлять общество средством поэтического слова, глубокое уважение к достоинству человека – вот что характерно для Абая-гуманиста. 362 Не для забавы я слагаю стих, Не выдумками наполняю стих, Для чутких слухом, сердцем и душой Для молодых я свой рождаю стих, -так сам Абай определил предмет своего творчества [1]. Да, именно к молодёжи – к будущему своего народа, а в его светлое будущее, несмотря ни на какие сложности своего времени, великий мыслитель, поэт просветитель-демократ не терял своей веры, утверждая: «Кто не испытывал зла? Теряет надежду лишь безвольный… Ведь истина, что в мире нет ничего постоянного, значит, и зло не вечно… Разве после суровой многоснежной зимы не приходит весна цветущая, многоводная, прекрасная?!». Одно из «Слов» он заканчивает мыслью «И думаю, что может быть, и хорошо жить так, устремляя взор надежды на будущее» Если обратиться к педагогическим взглядам Абая, формировавшимся в прошлом столетии, то в них отражены основополагающие общечеловеческие проблемы педагогической теории и практики. Вот некоторые из них: «Лишь знаньем жив человек, Лишь знаньем движется век, Лишь знанье светоч сердец… » Хотя Абай не писал специальных философских и педагогических трудов, но почти все без исключения произведения пламенного наставника молодёжи пронизаны нравственно-этическими назиданиями, опирающимися на интересы, нравственные идеалы и мудрость трудового народа, на творчество казахской народной интеллигенции – акынов и композиторов, на достижения общественной мысли народов Востока и Запада [2]. Актуальны сегодня мысли Абая о формировании нравственных принципов и нравственных ценностей в процессе самой жизни в противовес религиозному учению о «божественной предопределённости» морали. По мнению Абая, человек не рождается с какими-то готовыми качествами личности. Все понятия о добродетели, все правила поведения приобретаются в процессе его жизни и деятельности. Он призывает молодых: Не кидайся на всё сгоряча, Дарованьем своим гордись: И ты, человек, кирпич мирозданья В здание жизни самой ложись Несмотря на разное социальное положение, утверждает Абай, люди от природы равны. Об этом прирождённом биологическом равенстве людей Абай пишет в 34 слове Назиданий: «В этом мире рождение и рост, сытость и голод, горе и смерть, строение тела и место, откуда взялся человек и куда он должен отправиться, — всё это одинаково» А поскольку люди равны, то им незачем стремиться навязывать свою волю, силу другим, ибо они не лучше других. Наоборот, люди, народы должны проникнуться взаимным уважением друг к другу, любить друг друга, жить в мире, не враждовать и не завидовать друг другу. В центре миропонимания Абая, как и других мыслителей, таким образом, находится человек, сущность которого мыслитель рассматривает чрезвычайно многопланово, с точки зрения биологической, психологической, социальной и педагогической. Абая привлекает эстетический, этический 363 облик человека, его образование и воспитание, мир его чувств и интеллекта, его идеалы и цель жизни. Несмотря на прирождённое равенство, люди, далее утверждает Абай, в нравственном отношении друг с другом не равны: одни безнравственны, порочны, глупы, хитры, другие, наоборот, нравственны, добродетельны, умны, скромны и т. д. Свой высший этический идеал Абай выразил в нравственной формуле: «Адам бол! — Будь человеком!», с которой он обращается, прежде всего, к молодёжи. Этический смысл Абаевской формулы «Адам бол!» состоит в высокой оценке роли назначения человека в жизни. В его понимании человек должен сочетать в себе разум и гуманность, трудолюбие и образованность, дружбу и любовь. Он не уставал напоминать современникам, что солнце и луна — украшение небес; леса и ягоды — украшение гор, а украшение земли – человек Особое значение в воспитании молодежи Абай придавал семейному воспитанию. Первые и самые главные воспитатели, учителя, по мысли Абая, – это родители. Абай свято верил, что время, полное невежества и темноты, уйдет, и его сменит светлый мир, который будет построен молодыми [3]. Придавая первостепенное значение роли воспитания в становлении человека и борясь против тех, кто пытался пороки людей объяснить предписанием рока, судьбы, Абай подчеркивал, что человек не от природы получает нравственные качества, он становится нравственным или безнравственным лишь в процессе воспитания. Кто же является воспитателем ребёнка? Конечно же, это прежде всего люди, которые его окружают. Их Абай делит на 3 группы. Во-первых, это по Абаю, родители, братья, сёстры, то есть семейное, родственное окружение ребёнка. Во-вторых, это учителя, воспитатели, наставники, то есть взрослые люди, профессионально отвечающие за воспитание ребёнка. И, в-третьих, это сверстники, друзья, товарищи Но Абай делает важный нравственно-этический вывод: кто из этих категорий людей наиболее уважаем детьми, кому из них они больше верят, влияние кого оказывается наиболее сильным, значительным. Согласно Абаю, любимый человек — есть первый и главный наставник детей. Также Абай в своих Назиданиях неоднократно напоминает, что нравы казахских детей портятся из-за неправильного воспитания их родителями, наставниками, в результате пагубного влияния невежественных сверстников. Формула нравственности в трактовке Абая: «Адам бол!» («Будь, стань человеком!») заключается также в следующих нижеприведенных положениях. Зрелость человека, на взгляд просветителя, определяют три главных качества: разум, сердце, воля. Опорой общества и народа должны быть личности, в полной мере овладевшие этими качествами. Будучи истинным патриотом, Абай видел будущее своего народа в образовании, просвещении, развитии науки и искусства, в упорном и созидательном труде. 364 Он писал: «Тот, у кого больше знаний, любви, справедливости, – тот мудрец, тот ученый, тот и обладает миром» [4]. Мыслитель активно призывает свой народ не стоять на месте, постоянно развиваться, совершенствоваться, обогащать свой духовный мир. Абай в «Книге слов» размышляет о значении мировой культуры и науки для просвещения казахского народа. В современном Казахстане в контексте глобализации мира актуально звучит призыв великого Абая учиться у всех народов, сохраняя при этом свое собственное лицо, национальное и человеческое достоинство, умножая число друзей, укрепляя дружбу со всем миром. Абай понимал человека как целостную личность, наделенную душой и разумом. Человек для Абая – центр мироздания. Духовность – определяющее начало в человеке, которое впитывается посредством книг и народной мудрости, искусства и духовного опыта. Просвещение в трактовке Абая рассматривалось в качестве средства совершенствования человека и общества. Осваивая мир культуры, человек воспринимает те или иные идеи и идеалы, языки и нормы поведения. Для великого поэта, мыслителя, гуманиста, выразителя сокровенных дум казахского народа Абая Кунанбаева главное – человечность, ценность человеческого существования, нахождение своего места в жизни. Обращение к советам и нравственным заповедям Абая может очень нам помочь в преодолении собственного нравственного несовершенства и особенно в воспитании молодого поколения. Выдвигая свой нравственный принцип «Адам бол!» в цикле моралистических поэтических произведений, Абай разрабатывает для молодёжи целый кодекс этических норм дружбы и товарищества, любви в супружестве, долга и совести, мужества и красоты человеческих отношений и т.д. В этом отношении характерны такие произведения, как: «О, джигиты, дорог смех, не шутовство», «В интернате учиться» и многие другие. Если в одних стихотворениях Абай учит, что надо делать, чтобы быть человеком, то в других учит, чего не следует делать, чтобы стать человеком. Например, «Не щеголяй вещами», «Измучен, обманут я всем вокруг» и другие. Высоко оценивая роль воспитания в изменении нравов людей, Абай определяет нравственные цели воспитания и образования. Высшая цель воспитания, по мнению Абая, — сделать из ребёнка труженика и патриота, а цель обучения — познание вселенной, приобретение знаний, получение образования и профессии. Главными средствами нравственного воспитания Абай считает труд и просвещение народа. У него нет почти ни одного произведения, где не говорилось бы о значении труда в жизни человека. Абай воспевает труд как жизненную потребность человека и как основу его нравственности. Человек труда — есть истинный носитель добродетели. Что касается науки, просвещения, то их Абай считает универсальными средствами для разрешения всех нравственных проблем, то есть воспитание в молодом 365 человеке стремления к знанию, к разумности. Абай стремится доказать необходимость сделать этику научной, а науку - этичной, нравственной. Один из путей достижения этого идеального соотношения Абаю видится в благоразумно и умеренности - «қанағат ету» Умеренность у Абая в потребностях и тем более в поступках выступает как единая нравственная категория, заповедь. Знать меру всему и всего – большое дело.«Не запутывайся в мыслях, одевании, не лишайся здравого рассудка. В еде, в питье, в схеме, в одевании, в объятиях, в поцелуях, в страсти к богатству, даже карьеризму и хитрости — во всём имеется мера. Всё, что сверх меры - зло» [5]. А меру человеку должна подсказать совесть, являющаяся нравственным регулятором поступков и поведения. Совестливый человек чувствует свою моральную ответственность перед окружающими людьми, так как совесть – это самооценка своих поступков. Чтобы вовремя удержать себя от безнравственных поступков, Абай предлагает постоянные самоотчеты перед своей совестью. Таким образом, Абаем формулируются в его поэзии и прозе наиболее общие нравственные принципы его высшего этического идеала «Адам бол!». Во-первых, это трудолюбие, во-вторых, стремление к знанию, разумности, втретьих, умеренность, в-четвёртых, совестливость и, в-пятых, самоконтроль, самовоспитание, самодисциплина Можно утверждать, что провозглашенные в прошлом столетии Абаем моральные нормы, осуждающие с одной стороны, подлость, нечестность, распутство, с другой — возвышающие любовь к труду, самоотверженную борьбу за интересы народа, честность, правдивость, упорство в изучении науки, его высший этический идеал «Адам бол!» не только не утратили своего значения в наше время, а приобрели новую силу звучания и требуют самого пристального изучения и овладения ими каждым. Список литературы 1. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық). – Алматы: Көркем әдебиет, 2002. – 368 б. 2. Абай Кунанбаев. Избранное. Серия «Мудрость веков». – М.: Русский раритет, – 426 с. 3. Құнанбаев А. Книга слов / Пер. с каз. Р. Сейсенбаева. – Семипалатинск, 2001. – 218 с. 4. Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. – Алматы: Гылым, – 334 с. 5. Мамырбекова А.С. Нравственный оптимизм Абая // Мысль. – 2007. – № 8. – 116 с. Ұлы Абай шығармашылығының тәрбиелік мәні Биязбеков Н. ҚР ҰҚКШекара қызметі Академиясы 366 1 курс курсанты ҚР ҰҚК Шекара қызметі Академиясының оқытушысы лейтенант Садвакасова М.М. Аңдатпа Ұлттық сананы сақтау және оны заман талабына бейімдеу еліміздің мемлекеттік саясатындағы маңызды факторларға айналды. Сананы жаңғырту арқылы біз Қазақстанның қарқынды дамуына жол ашамыз. Ұлы Абай мұрасы бұл тұрғыда өте пайдалы және өзекті, сонымен бірге жас ұрпақты тәрбиелеудің тиімді әдісі болып табылады. Бұл мақалада ұлы ғұлама Абай Құнанбаевтың курсанттардың адамгершілік тәрбиесі мәселесіне философиялық-педагогикалық көзқарастары қарастырылады. Әр адамның өміріндегі адамгершілік құндылықтар мен қағидаларды қалыптастыру мәселесінің түбегейлі әмбебап қасиеттеріне ерекше көңіл бөлінеді. Түйінді сөздер: кәсіби білім, құзыреттілік, қабілет, тәрбие, біліктілік, талант. Аннотация Сохранение национального сознания и адаптация его к современным требованиям стали важнейшими факторами государственной политики нашей страны. Через возрождение сознания мы открываем путь к динамичному развитию Казахстана. Наследие великого Абая очень полезно и актуально в этом контексте, а также является эффективным способом воспитания подрастающего поколения. В данной статье рассмотрены философские и педагогические взгляды великого гуманиста Абая Кунанбаева на проблему нравственного воспитания курсантов. Особое внимание обращается на основополагающие общечеловеческие качества проблемы формирования нравственных ценностей и принципов в жизни каждого человека. Ключевые слова: профессиональное образование, компетенция, способный, воспитание, квалификация, талант. Abstract The preservation of national consciousness and its adaptation to modern requirements have become the most important factors in the state policy of our country. Through the revival of consciousness, we open the way to the dynamic development of Kazakhstan. The legacy of the great Abay is very useful and relevant in this context, and is also an effective way to educate the younger generation. This article discusses the philosophical and pedagogical views of the great humanist Abay Kunanbaev on the problem of moral education of cadets. Particular attention is paid to the fundamental universal qualities of the problem of the formation of moral values and principles in the life of every person. Keywords: vocational education, competence, capable, upbringing, qualification, talent. Көп адам дүниеге бой алдырған, Бой алдырып, аяғын көп шалдырған, 367 Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, – дегендей ұлы, дана ақынымыз Абай өз өлеңінде есте қалатынын білгендей, бүгін де жарқын бейнесімен, жалынды жырымен бізбен бірге 175 жыл бойы өмір сүріп келеді, мәңгі өмір сүре бермек! Ол өткен заманның, кешегі түркі дүниесінің соққан тынысы болса да, қазіргі қазақ еліне бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды. Абай үні мен тынысы – заман тынысы, халық үні. Абайдың жарқында жарық бейнесі, жалыны бар тәрбиелік мәні бар ұлы философы, ағартушысы бізбен бірге мәңгі жасап келмек. Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба. Құмарланып шаттанба Ойнап босқа күлуге. Бес нәрседен қашық бол,..... -демекші Ұлы ақынымыз жас ұрпақты имандылыққа, адамгершілікке, ғылым-білім үйренуге шақырса, біздің міндетіміз болашақ жас курсанттардың Абай шығармашылығын сүйіп оқуға, өмірін, қасиеттерін үлгі ете отырып, білімге деген, ғылымға деген құмарлығын оятуымыз қажет. Абай ұлы ақын, философ бар асыл ойын қазақ халқына, жастарға арнады. Ол педагогиканың қалыптасуына зор үлес қосқан ұлы ақын. Ақынның педагогикалық-психологиялық пікірлеріне ой жүгіртіп, астарына терең үңілсек, оның қазіргі заман талап-тілектерімен жан-жақты ұштарласып жатқанын байқаймын. Абай ең алдымен болашақ жастардың алдында тұрған басты міндет ғылым мен білім үйрену жолы екенін атап көрсетті. «Білімғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек, білмей іздегенмен табылмас.» деп 32-ші қара сөзінде Абай ізденбесең, білімге талпынбасаң білім өздігінен келмейтінін, талаптыңда шарттары бар деп ашық айтып отыр. ”Дүниенің кілті өнер мен ғылымда тұр десе, ал оныншы қара сөзінде”. “Үш ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек” деген екен. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз ғылым сол үшеуінің тілін білмек, - деп ғылымды аса жоғары бағалайды. Білім ғылым үйренбекке талап қылушыларға: Адам көңілі мейірленсе білім ғылымның өзі де мейірленеді, тезірек қолға түседі. Ғылымды үйренгенде ақиқатты мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Басқасына бола үйренбе...” – деп ескерту жасайды. (32 қара сөз). Абай адам бойындағы мінез-құлық, ақыл-парасат, білім-ғылымды бірбірімен тығыз байланыстыра отырып, алдыңа мақсат қою арқылы білімге жетесің дегендей. Бұл Абайдың айтып отырған педагогикалық ойы толғамдары, жастарға беріп отырған кеңесі болар. «Білімсіздік хайуандық болады» 38-қара сөзіндегі «хайуандық» – істеген ойы мен ісәрекетін хайуанмен тең екенін, білім адам баласына тән қасиет дегені. Оқыған адамның қай кезде болсын, кез келген мәселене шеше біледі. Білімдінің алдындағы мақсатыда дұрыс және оған жететініне де сенімді. 368 Абай жастардың адам болу үшін жаман қылықтардан аулақ болуын қалайды.“Егіннің ебін, сауданың тегін үйреніп мал ізде” - деп ақыл береді.Ұлы ойшыл өзінің өмірден көрген - білгенін, түйгенін, білімсіз өмірдің түн екенін өзінің шығармашылығымен жеткізе білгені. Осы Ұлы ақынымыздың нақыл сөздерін курсанттарға жеткізу біздің парызымыз емес пе. Әсіресе қазіргі жастарымыз болашағымыз, біздің жолымызды жалғастыратын курсанттар. Шекара – мен үшін қасиетті ұғым, қастерлі сезім, қадірлі қызмет. Осы қызметті қасиетті, қадірлі және ең алдымен жауапты екенін әр курсант сезіну керек. Отан қорғауға деген құштарлықты, орасан зор жауапкершілікті айқын сезіндіріп, ол үшін көптеген тер төгу қажет екенін осы ұлы ақын Абайдың шығармашылығы арқылы білімге деген құштарлықтарын ояту керек. Әр курсант болашақ офицер болу үшін, білімдерін сусындап жан-жақты болу міндетті. Пайданы көрсең ,бас ұрып, Мақтанды іздеп, қайғы алма Мініңді ұрлап жасырып, Майданға түспей бәйге алма Өзіңде бармен көзге ұрып, Артылам деме өзгеден. Азапқа қалма езбеден,- деп, жастарға насихат айтады. Оларға күншілдіктен аулақ жүріп, бос мақтануға салынбау керектігін ұқтырады, пайданы ойлап ардан безу адамдықты аздыратын қылық екенін. Болашақ офицер болу үшін, әрбір курсант алдына мақсат қойып, соған жету үшін талпынуы, ізденуі, ерінбей еңбек ету керектігін ескертеді. « Егер де есті кісілердің қатарында болғың келсе,күніне бір мәртебе , болмаса жұмасына бір, не болмаса айына бір өзіңнен өзің есеп ал»-дейді. Ұлы ғұлама надандықты, еріншектікті, зұлымдықты «күллі адам баласын қор қылатынкеселдер» деп есептейді. (38ші қара сөзінде ) 3-ші қара сөзінде еріншек, жалқауға мынадай сипаттама береді: «Әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады. Әрбір қайратсыз қорқақ мақтаншақ келеді.Әрбір мақтаншақ қорқақ , ақылсыз, надан келеді. Әрбір арсыз жалқаудан тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады. «Залымдық- адам баласының дұшпаны»- дейді Абай. Алдау, арбау, қулық, екіжүзділік, жалақорлық, күншілдік мінездерді залымдық деп қатаң сынайды. Абайдың айтылған әр сөзінің мағынасын түсінген курсанттар бойына жақсы қасиеттерді сіңіреді. Курсанттар мектеп табалдырығында Ұлы ақынның өнегелі өмірімен танысса, ҚР ҰҚК ШҚ Академиясының табалдырығында Ұлы ақынның шығармасын қайта естеріне түсіріп, ақынның даналығын, рухани асылмұраларын насихаттау арқылы ауқымды түрде өзінің жеке ойын не түйгенін байқау қажет. Ұлы ақынымыздың әрбір қара сөзінің мағынасы терең. Өлеңдерінің мәні де, сәніде бір өзінше тәрбие. Асыл сөзді іздесең, 369 Абайды оқы, ерінбе! Адамдықты көздесең, Жаттап тоқы көңілге С. Торайғыров айтқандай, Абайдың жоқ дегенде 1-өлеңін курсанттар жатқа білсе бұлда біз үшін үлкен белес деп есептеймін. Абай атамыз туралы айта беру артық емес. Бір қарағанда таныс тақырып, таныс бейне секілденгенмен, ол туралы білетініміз тым аз – ау. Ұлылықтың сырына қанық болғымыз келсе, даралықтың қандай болатынын ұғынғымыз келсе, Абай атамыздың қара сөздеріне жеке-жеке тоқталу керек. Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған. Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды. Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылғандығы туралы жеткізу керек. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Қырық бес қара сөзін оқысаң 45-түрлі ой түйесің, астарындағы сөздің мағынасын ұқсаң түйсігіңде білімің болғаны, бойыңдағы қасиеттер оң екеніне сенімдімін. Сол себептенде курсанттар ой түйіп бір нәтиже шығар деген ойдамын. Ұлы ақынның жиырма тоғызыншы сөзіне үңілсек, болашақ жақсы офицер болуы өз қолында екені, кез келген дұрыс шешімінің кілті осы қара сөзінде жазылғандай. Абай осы сөзінде біраз адамдарды, әйтеуір тіршілік ету, әйтеуір ауызға бірдеңе тауып салу жолында жүретіндерді, сол тіршілік, сол жұтқын үшін арсыздыққа дейін баратындарды, өз сөзімен айтқанда, «антұрғандар» атты арсыздарды қатты сынға алады. Антұрғандар қылығын заңдандырып берерлік, арсыздар ісін ақтап берерлік мақалдар шығарып берген аталарына да қатты шүйлігеді. 370 «Алтын көрсе, періште жолдан таяды» – дейді. Періштеден садаға кеткір-ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын қостағалы айтқаны». Абайдың осы сөзді жазғандағы жан айқайы, ашу-ызасы, мақал шығарған кісіге айтылмай қалған назасы менің көкірегімде сайрап тұрған секілді. «Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті» деген де мақал бар екен. Ата-анадан тәтті көретін сол антұрғанның не оңған жаны бар еді. Атаанасын малға сатпақ болған арсыз-ай» деп жаны қиналады Абайдың. Ата-ана не жиса да балама қалсын демей ме? Осындай білместікпен айтылған сөздерге бек сақ болу керек. Абайдың айтпағы да осы болатын. Атадан қалған сөздің бәрі бағалы деп қателеспеу қажеттігін ескертеді. Абай туысынан сыншы. Барлық өмірге сын көзімен қараған, сергек жан. Сондықтан амалсыз сықақшы. Абайдың аудармаларына зер салып қарасақ, ол И. Крылов еңбектерін қазақшалауға көп еңбек еткен. Абай бір өлеңінде: Арсыз болмай атақ жоқ, Алдамшы болмай бақ қайда? – деп, кейбір адамдардың атақты болу жолында ар сатуға дейін баратынын, бақ пен тақ жолында алдау мен арбау жасай алатынын ескерткен еді. Бұрынғы замандарда қазақтың мақал-мәтелдері қазақ адамы үшін қазіргі заман заңының бір тармағы секілді қабылданатын. Даулы мәселе бойынша айтысып жатқандар дәл уақытын тауып, дер кезінде, орнына қойып айта алған өткір сөз, тура мақал, қанатты сөздер дауласушы жағына тосқауыл бола алатын. Абайдың мақалдар мен мәтелдерге ерекше назар бөлуі де сондықтан болар. Мақалдар мен мәтел сөздерде ерекше қуат бар, өйткені халық даналығы сондай сөздер арқылы түйінделеді. Курсанттар болашақ қоғамның белсенді интеллигенті, болашақ офицер, шекараны қорғаушы, сондықтанда санасына дұрыс бағыт беруіміз керек. Жұмыла істеген жүк жеңіл емес пе, бәріміз осы істің бастамасын қолға алып, оның кеңшілігі болмаса кемшілігі болмайтынын курсанттарға жеткізу керек. Ұлы дана сөзі арқылы үлгі-өнеге көрсетіп, адамгершілік жолына үгіттейік! Себебі, олар ел келешегінің тұтқасы. Кезінде Құнанбай он жастағы Абайды ел ісіне алдыртуы тегін емес. Қалай десек те бүгін Елбасы болғанымен, ел тізгіні ертеңгі күні жастардың қолында! Абайды оқитындар қатары сиреп бара жатыр. Себебі, бүгінгі таңда ақпарат қоры мол. Курсанттарды қызықтыратын да дүние көп. Абайды оқытуды күштеп емес, заман талабына сай үйрету керек. Ол дегеніміз Абайды өзгерту емес, (себебі Абай айтқан «толық адамның» адамгершілік қағидасы өзгермек емес), Абай сөзі арқылы курсанттар ойын өзгерту. Абайдың 45-қара сөзін нысанаға алып, әр 371 сөзіне өмірден мысал ретінде оқиға көрсетіп, сол арқылы жететіндіктен курсанттар тез қабылдайды деп білем. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Абай» энциклопедиясы. –Алматы. «Атамұра», 1995 2. Мұхамедханов Қ. Абай мұрагерлері .- Алматы, 1996 3. Ысқақов Ә. «Абайдың үрім-бұтақтары. Мұражай қоры КП-31/1, КП-31/2 4. Бейсенбаев М. Абай және оның заманы. – Алматы: «Жазушы», 1988 5. Құнанбаев Т. Әкем Абай туралы. – Алматы, «Ана тілі», 1993 6. Жұртбай Т. «Күйесің, жүрек сүйесің...» - Алматы «Қайнар» 2009 8. Абай туралы естеліктер. Абай мұражайының кітапханасынан. –Семей, 2010 9. Ысқақова М. «Ұлы Абайға адалдық» - Семей печат, 2010 10. Байғалиев Б. Абай өмірбаяны архив деректерінде. – Алматы: «Арыс», 2001 11.Құнанбайұлы А. Қара сөздер. -Орал: Оптика, 2006. -164б. Творчества Абая Кунанбаева Откирбекуулы Досбол курсант 2 курса АПС КНБ РК г. Алматы Научный руководитель : Байсадыкова А.А. Абай Кунанбаев - великий казахский поэт, просветитель, философ и общественный деятель второй половины XIX века. Творческое наследие поэта, а это – стихи, поэмы и философские эссе, можно по праву отнести к бесценной сокровищнице мировой литературы. Кроме того, Абай занимался художественным переводом с русского языка, благодаря этому казахский народ смог познакомиться с лучшими произведениями русских и европейских классиков. К сожалению, имя Абая Кунанбаева и его произведения долгое время оставались неизвестными для мировой, и особенно, европейской общественности. Впервые переводы на иностранные языки отдельных стихотворений Абая появились в 50-е годы ХХ века. Например, в 1951-1955 годах в печати появилось несколько его стихотворений на монгольском языке. На китайский язык произведения Абая переводил профессор Ха Хуаньчжан, пишущий под псевдонимом Хабай. Еще в 1950 году он осуществил перевод поэмы «Искандер» на китайский язык. В 1958 году он перевел две другие поэмы Абая, которые вместе с первой были изданы в форме сборника «Абай. Три поэмы». В области перевода творческого наследия казахского поэта в Китае профессор Хабай сделал многое. Ему принадлежат переводы почти всех произведений Абая, которые появились в свет на китайском языке, а также он является автором ряда статей об 372 Абае. Следует отметить, что в Китае произведения Абая получили распространение еще в 20-30-е годы ХХ столетия благодаря общению китайских казахов со своими сородичами из Казахстана. Кроме того, в 1959 году на чешском языке были изданы «Слова назидания». Предисловие к этой книге написал чешский писатель Франтишек Соукуп, который называл Абая великим гуманистом и демократом. А другой чешский литературный деятель 50-х годов ХХ столетия, А. Костан в своей статье, посвященной казахским поэтам, отвел Абаю Кунанбаеву роль основателя письменной казахской литературы. Следует отметить, что в те годы, в виду дружеских отношений Казахстана с восточноевропейскими социалистическими странами, литературная общественность Чехословакии и Венгрии проявила большой интерес к творчеству Абая Кунанбаева. Чешский лингвист, тюрколог ЛюдекГржебичек проводил исследования казахского языка на примере поэтических произведений Абая. Являясь сторонником математических методов в лингвистике, он написал статью, в которой проанализировал «некоторые характеристики количественного распределения слов в поэзии Абая Кунанбаева» [1]. Венгерский ученый, академик Имре Тренчени Вильдапфель занимался изучением казахской литературы. Он освоил казахский язык и переводил стихи казахских классиков на венгерский язык. В одной из своих статей он написал: «Я люблю поэзию Абая… Мною переведены уже многие стихи Абая …»[2]. Однако, большую роль в популяризации имени Абая в мире сыграло появление эпического романа Мухтара Ауэзова «Путь Абая», который был переведен на многие языки мира. Так, в 1953 году было осуществлено издание этого романа на английском языке, в 1954 году - на немецком языке, в 1956 году – на чешском и венгерском языках, в 1958 году - на французском языке. Роман М. Ауэзова «Путь Абая» вызвал восторженные отзывы со стороны зарубежных литературных критиков. Благодаря этому роману зарубежные читатели познакомились с Абаем и заинтересовались его собственными произведениями. Одним из источников информации о жизни и творчестве Абая являются иностранные энциклопедии. Впервые имя Абая появляется в зарубежных энциклопедиях в начале 60-х годов ХХ столетия: во французской энциклопедии «Гранд Ларусс» (1960), в немецкой – «МейерсНойес Лексикон» (1961). В дальнейшем, сведения о казахском поэте продолжали появляться в общих и специализированных энциклопедиях европейских стран: «Мейерс Лексикон» (1971 - Германия), «Мейерс Универсал Лексикон» (1978 - Германия), «Энциклопедия Брокгауза» (1986 - Германия), «Энциклопедия Брокгауза по литературе» (1988 - Германия), «Новая Британника» (1993 - США), «Универсальная энциклопедия по литературе» (1994 - Франция). В 70-е годы ХХ столетия творения Абая появились на английском, немецком, арабском, венгерском языках, но это были опять-таки отдельные 373 стихотворения великого казахского поэта. Перевод на иностранные языки произведений Абая Кунанбаева приобрел широкий размах к 1995 году, когда вся мировая общественность собиралась праздновать его 150-летие. Так, Галымжан Муканов перевел с казахского на французский язык «Слова назидания», поэмы «Искандер» и «Масгут». Под эгидой Дома Абая в Лондоне был организован перевод «Слов назидания» на английский язык (переводчик Ричард Маккейн) и на французский язык (переводчик Антуан Гарсиа). В юбилейный год «Слова назидания» появились в свет также на китайском, корейском и монгольском языках. Следует отметить, что проза Абая, то есть его «Слова назидания» получили более широкое распространение за рубежом, чем поэтические произведения Абая. Причина этого явления состоит в трудностях перевода поэтического произведения с другого языка. Не владея языком оригинала, не каждый возьмет на себя ответственность переводить поэзию с другого перевода. «Слова назидания» были трижды переведены на французский язык. Помимо вышеуказанных переводов, существует также перевод «Слов назидания», осуществленный в 2000-м году группой переводчиков Ж. Мартэном, Г. Сарсекеевой и К. Дуйсековой. В 2001 году были изданы «Слова назидания» на немецком языке. Торжественное празднование 150-летия со дня рождения Абая Кунанбаева было первым юбилейным мероприятием для литературы и культуры Казахстана, которое проводилось в масштабах всего мира под эгидой ЮНЕСКО. Однако надо отметить, что для ЮНЕСКО это также была первая юбилейная дата представителя тюркоязычной литературы и культуры, которую было решено отпраздновать с международным размахом. Дни Абая прошли в Германии, Венгрии, Египте, Индии, Пакистане. В Турции на основные торжества, которые прошли в Стамбуле, собрались многочисленные почитатели казахского поэта и мыслителя. В Китае торжественный вечер состоялся в Пекине. В Синьцзянском университете был прочитан курс лекций о жизни и творчестве Абая, в Синьцзянской Академии общественных наук прошла конференция «Абай в казахской литературе». В Иране своеобразный вклад в празднование юбилея выдающегося поэта Абая был внесен изданием книги «Произведения и мысли Абая». В Лондоне к юбилейным торжествам было приурочено открытие Дома Абая по инициативе современного казахского писателя Роллана Сейсенбаева. В Вашингтоне в честь 150-летия великого Абая прошел торжественный вечер, на котором прозвучали отрывки из поэтического наследия Абая на английском языке, были исполнены известные песни на его стихи. Следует уделить особое внимание международным конференциям, которые прошли в Париже и Казахстане. Во время празднования Дней Абая в Париже, где находится штаб-квартира ЮНЕСКО, состоялся международный коллоквиум по творческому наследию Абая. В работе коллоквиума принимали участие: поэт Леон Робель, профессор высшей школы по изучению общественных наук Франции Лемерсье-Келькежей, профессор 374 Альбер Фишлер, автор предисловия к книге Абая, Ален Ришар, посол Франции в Казахстане и другие. В Алматы также состоялась международная конференция, на которой выступили представители многих стран ближнего и дальнего зарубежья. Среди участников конференции можно отметить представителей французской культуры, так как они выступали с докладами и в Париже и во время юбилейных торжеств в Казахстане. Это Шанталь Лемерсье Келькежей, Альбер Фишлер, Жоселин Перар, Маривонн Перро. По мнению Шанталь Лемерсье - Келькежей, выступившей с докладом «Абай Кунанбаев, просвещенный модернист», Абай был «горячим сторонником сближения культур: казахской и русской, восточной и западной…» [3]. Лемерсье - Келькежей является известным ученымвостоковедом, автором ряда работ по истории мусульманских народов Средней Азии. Альбер Фишлер – французский ученый, лауреат французской премии Академическая пальмовая ветвь в области литературы (1985 и 1996 гг.) и лауреат премии Мира и духовного согласия президента Республики Казахстан – закончил свое выступление призывом читать Абая на французском языке. Доклад Жоселин Перар и Маривонн Перро назывался «Абай – экзистенциальный мыслитель». В 1995 году Жоселин Перар являлась ректором, а Маривонн Перро – проректором Бургундского университета. В своем выступлении они подвергли анализу «Слова назидания» Абая, сравнивая это произведение казахского поэта с трудом французского философа Серена Кьеркегора «Стадии жизненного пути». Французские ученые находят много общего в размышлениях о жизни у Абая и у Кьеркегора. Например: их уважительное отношение к вере, к вере открытой, лишенной фанатизма. Признавая философское учение Абая, Жоселин Перар и Маривонн Перро подытоживают свое выступление словами: «мы называем себя учениками Абая… Мы можем сказать, что у Абая много последователей»[4]. На международной конференции в Алматы выступил также Генеральный директор ЮНЕСКО Федерико Майор. Он рассказал о том, что в Париже «был издан альбом об Абае (на казахском, английском и французском языках), благодаря сотрудничеству постоянного представительства Казахстана в ЮНЕСКО и издательства ЮНЕСКО» . Кроме того, в этой конференции принимали участие гости из Венгрии и Германии: государственный венгерский деятель Андраш Келемен и известный венгерский ученый-тюрколог Йожеф Торма, немецкие ученыетюркологи Марсель Эрдаль и Марк Кирхнер. Со всеми упомянутыми выше отзывами зарубежных писателей, критиков и деятелей культуры можно познакомиться в книге “Мир Абая”, подготовленной Институтом литературы и искусства имени М.О .Ауэзова и изданной Международным клубом Абая. В нем представлено около 50 публикаций в переводе на русский язык с урду, хинди, английского, чешского, венгерского, немецкого, французского, китайского, турецкого, 375 монгольского языков. Представленные иностранные источники наглядно демонстрируют мировую известность творчества Абая, а вместе с тем и всей казахской литературы. Таким образом, творчество Абая Кунанбаева сыграло значительную роль в процессе формирования международных литературных связей казахского народа. Список литературы 1. Орынбеков М. С. Философские воззрения Абая. — Алма-Аты: Білім, 1995. 2. Абай энциклопедиясы. — Алматы, 1995. 3. Анастасьев Н. Абай: Тяжесть полета. — М., 2008. 4. Құнанбаев А. Книга слов / Пер. с каз. Р. Сейсенбаева. – Семипалатинск, 2001. – 118 с. Абай Құнанбаевтың жан азығы мен тән азығы туралы пікірлері (жетінші қара сөзі) Хамзин С. ҚР ҰҚК Шекара қызметі Академиясы 1 курс курсанты ҚР ҰҚК Шекара қызметі Академиясының доценті майор Мамаева Г.Б. филология ғылымдарының кандидаты Абай Құнанбаев – қазақтың мақтан етер ұлы тұлғасы. Абай атамыз – даналықтың патшасы, қазақтың қазақтығын әлемге танытқан халқымыздың ұлы философы, ағартушысы. Халқымыздың ұлы тұлғасы Абай Құнанбаевтың шығармашылығы қазіргі таңда барлық ғылымдар тұрғысынан жан-жақты зерттеліп, қарастырылып жатыр. Абай атамыздың философиялық қара сөздері, поэзиясы, аудармалары - тұнып тұрған үлгі-өнеге, тәрбие. Бабамыздың шығармалары қазіргі қоғамда адамдар үшін қат (жеткіліксіз) болып тұрған адам мен адамгершілік, ұждан, мораль философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек-бөлек бір көлемді, әрі сапалы ойшылдық пікірлерге толы. Абайдың көптеген өлеңдерінде, қара сөздерінде терең философиялық ойлары, табиғатқа, болмысқа көзқарастары, таным, ақыл, санат, т.б. жайлы толғаныстары көрініс тапқан. Арада талай ғасыр өтсе де Абай шығармаларында сипатталған сол заманғы таным, қалыптасқан жағдай қазіргі кезеңдегі адамдардың өмір салтымен, танымымен ұқсас. Мәселен, Абай Құнанбаевтың қара сөздерін ақтарып отырып оның іші философиялық ойға толы екенін, қазіргі қоғамымыздың адамдарының өмір салтымен тығыз байланысын байқауға болады. Қара сөздерді оқи отырып бүтін бір ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, олардың рухани мәдениетін дамытып, бойларына жақсы қасиеттерді дарытуға болады. Абайдың қара сөздері – тәрбие құралы. Өкінішке орай, Абай атамыздың қара сөздерін қазіргі ата-ана тәрбие құралы ретінде пайдаланбайды, өздері де оқымайды. Ал орта және 376 жоғары, бастауыш білім беретін оқу орындарының мектеп бағдарламаларында жоқ материал десе де болады. Осы әттеген-ай деген жағдай өкінішті өртейді. Егер әрбір қазақ ер-азаматы Абай атамыздың қара сөздерінің негізінде өз ұрпағын тәрбиелесе, олардың ғылым-білімге деген құштарлығын дамытса, үлкенді сыйлау, дәстүрді құрметтеу, т.б. ұлы қасиеттерді қазіргі таңда жастарымыздың бойында дамытса, жастарымыздың жаннан көрі тән азығына ұмтылары даусыз. Қазіргі қоғамда орын алған келеңсіз жағдайлардың, яғни жастардың шала діни сауатсыздығының салдарынан теріс ағымға түсуінің, ұялы телефон арқылы өзінің танымдық деңгейінің тарылуының, ата-анаға деген құрметтің болмауының, т.б. алдын алады. Қара сөздер жас ұрпақтың білімге, ғылымға деген құштарлығын оятып, адамгершілік қарым-қатынас, өмірлік бағдарды дұрыс құру, идеалдарды құруына, өмір сүру үшін дұрыс бағытты ұстанып, сол жолдан ауытқымай түзу жүріп, өмірдегі өз лайықты орнын табуға септігін тигізеді. Сондықтан Абай атамыздың қара сөздерін тілші маман, философ, әдебиетші, т.б. ғылым салаларының өкілі емес, әскери оқу орнының әскери қызметшісі ретінде қарастыруды жөн көрдік. Абай Құнанбаевтың қырық бес қара сөзінің ішінде көңіліме жақын, көкейімде ой қалдырған жетінші қара сөзіне талдау жасадық. Өйткені онда жазылған, сипатталған сол кезеңдегі жағдайлар әлі күнге дейін қазақ жастарының психологиясында орын алып, жалғасын тауып келеді. Әдетте қара сөздерін бір оқығанда көңілге бірден қонбайды. Өйткені қара сөздердің ішінде діни таныммен байланысты, көнерген, т.б. тарихи сөздер кездеседі. Сонымен қатар философиялық ұғымдарды да ұғыну алғашқыда қиын болады. Қара сөздерді екінші, үшінші рет оқығанда ғана көп сөздердің астарын түсініп, мағынасын ұғынып, ондағы пікірлер кез-келген адамды терең ойға жетелейді. Сондықтан қара сөзді оқыған адамдар алғаш оқығанда түсінбесе (әсіресе мен сияқты орыс мектебін бітіргендерге), екінші оқығанда ондағы ойлар көкейге қонады, үшінші оқығанда көкейдегі ойға ой қосылып, түсінік қалыптасады, адамның өткен ісіне сынмен қарап, алдағы ісін жасауға дұрыс бағыт алуына, болашағын дұрыс жолға қоюға мүмкіндік береді. «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды». Ақын мұнда адам туылғанда екі қасиет бойына дариды: біріншісі, тән азығы – тамақ ішу, ұйықтау. Тән азығы болмаса, әрине, адам өмір сүре алмайды. Қарны аш, ұйқысы бүлінген адам жан азығын, яғни рухани өмір, саясат, мәдениет, салт-дәстүр, өнер-білім, ғылым туралы да ойламайды. «Біреуі – білсем екен демелік. Не көрсе соған талпынып, жалтұржұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу 377 жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген». Яғни, жанның құмарлығы - басқадан үйренсем, жанжақты қызығушылық танытып, көргенін сұрап, оқығанын көңіліне тоқып, ерінбей, жалықпай жан-жақты дамып отыру. Бала кезде тән азығымен қатар жан азығы да дамиды. Жас баланың әр нәрсеге қызығушылық танытуы табиғи құбылыс. Өмірге жаңадан келген балаға өмірдегі болып жатқан құбылыстардың себебін біліп, түсіну тән, әр құбылыс ол үшін жат болғандықтан ол жан-жақты қызығушылық танытады. Сондықтан баланың жан азығын дамыту үшін оларға үлкендер тұрғысынан ерінбей-жалықпай барлық жағдайлардың себебін түсіндіріп, сана-сезімдерін толықтырып отыру қажет. Танымдық деңгейлері кеңейіп, өмірге құлшыныс білдірген баланың ой-өрісі де кең болады, оны ары қарай кеңейтуге де өзі талпыныс жасайды. «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көріп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене? ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екенбіз?» Адам өмірдегі құбылыстар мен заттардың жай-күйін, себебін біліп, танымаса, сұрамаса, оқымаса, үйренбесе, оның хайуаннан еш жері кем емес. Табиғат ана адам мен хайуанды жаратқанда екеуіне де тән азығын қажетті еткен. Ал екеуінің айырмашылығы хайуанға тек тән азығы керек болса, адам тән азығынан да, жан азығынан да қуат алады. Екеуі оның бойында болғанда ғана ол адамдық келбетін сақтай біледі, оны хайуаннан ерекшелендіреді. Адам тек тамақ ішіп, ұйықтап өмір кешсе, оның хайуаннан айырмашылығы болмағаны. Адамның адамдығын қалыптастыратын оның оқу оқып, білім алуы, үлкендердің ақыл-кеңесін тыңдап, үйренуі, басқа жақсы дүниеден үлгі алуы. «Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді». Адам есейе келе өмірдің ағымымен тән азығын ойлап, қалай күнелткенін білмей қалады. Малымды көбейтсем деп ақша жинап, үйімді үлкейтсем де қаражат тауып, рухани жан азығына көңіл бөлмейді. Яғни, күнделікті күйбең тірлікпен уақытын өткізіп, кітап оқу, білімге, ғылымға құштар болу, адамгершілік рухты рухани байлықпен толықтыру, көкіректі ояту екінші кезекте тұрады. «Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, еш нәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып 378 тұрса да, сенбедік». Балалық шақтағы жан азығын дамытпасақ, есейгенде ол жоғалып, біз тек тән азығымен күнелтеміз. Балалық шақтағыдай анағанмынаған қызығып, жақсыны үйреніп, жаманнан жиреніп, алға ұмтылудың орнын бойымызда тән азығы билеп алады. Яғни, күнделікті дәмді тамақ ішіп, ұйқымыз тыныш болса деп бір сарынды өмірді өткіземіз, қу тіршіліктің қамымен жүреміз. Ертеңгі күні жан азығының қажеттілігін ойлай бермейміз. «Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Ой, тәңірі-ай, кімнен кім артық дейсің!» - дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса, ұқпаймыз». Сырттай көрген нәрсені барып ұғынып, түсініп, оның не үшін қажет екеніне қызықпаймыз. Сыртынан қараймыз да қоямыз. Яғни, адамдардың өмірде ештеңеге қызығушылығы болмай, тек қарнының тойғанын ойлаумен шектеледі, жылтыр, ештеңеге қажеті жоқ дүниелерге жақынбыз. Егер үлкендер ақыл айтып, дұрыс жол сілтесе, оны тыңдамай, елемей, өз айтқанымен жүретін, өзінікін ғана дұрыс деп есептейтін менмендер де болады. «Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, белсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз». Көкірегінде ешқандай ой, ертеңгі күніне деген жоспары жоқ, бірақ өзіне деген сенімі мол адамдар жайлап алған. Бала күнінде басқаларды тыңдап, әр нәрсені ұстап көріп, ол туралы сұрайтын ересек адам ендігі кезде қарттардың ақылын тыңдамақ түгіл, үлкендерге қарсы келеміз. Білмесек те білетінін көрсеткісі келеді, сөзге таласып, дес бермейді. Оған қарағанда тек тән азығын ойлайтын хайуан жақсы. Ол білмесе де үндемейді, қарсы келмейді. Қазіргі қоғамда өзінің надан екенін мойындамай, тек тән азығымен өмір сүретіндер бар. Ертеңгі күнін тек ақшамен өлшеп, мансаппен байланыстырып, аға-көкелерін сүйеніш көріп, солардың қамқорлығына сенетін, ал адамдарға мейірімділік көрсетуді, өзінің білімі мен танымын кеңейтуді, тән азығын молайтуды екінші кезекке де қоймайтындар бар. Мәселен, ондай адамдарды анықтау үшін қарапайым сұрақтар қойып-ақ берген жауаптарына қарай олардың өмірлік ұстанымдарын, олар үшін маңыздыны білуге болады. Қазіргі таңда жастарымыз саясаттан, өнерден, қазақтың тарихынан, ұлы тұлғаларымыздың қалдырған жақсы істері туралы ақпараттардан хабарсыз. Өкінішке орай, ғылым мен технологияның дамыған заманында ғылымға ұмтылудың орнына кері кетіп, тек арзан ойын-күлкіні ойлап, соған мән береміз. Қазіргі жастардың танымының қателігіне ата-ананың да кінәсы бар. Баланы тәрбиелеуде ұттық дәстүрлерімізді, Абай атамыз сияқты ұлы 379 тұлғалардың даналық сөздерін қолданбайды. Ал мектеп қабырғасында жастар білім мен ғылымға құштар болмауы, ата-аналардың балаларының алған білімдерін толықтыру үшін қосымша репетиторлар жалдап жатуы мектеп бағдарламасының кемшілігін білдіреді. Сондықтан жастарды дұрыс бағытқа тәрбиелеу үшін олардың санасын реттеп, дұрыс бағытқа қойып, өнер-білімге құштарлығын ояту қажет. Тән азығын қалыптастыру және дамыту мақсатында мектеп бағдарламаларына және жоғары оқу орындарында «Абайтану» пәнін енгізіп, Абай атамыздың қара сөздерін жаттату керек. Қара сөздерді жаттап, көңіліне тоқыған баланың ойы да, санасы да түзеліп, оның өмірлік ұстанымы жақсы жағына бағытталады. Ертеңгі күнін тек жан азығымен толықтырудың орнына, тән азығын да ойлай бастайды. Ертеңгі күнін күйбең тіршілікпен емес, елінің қамын ойлап, отбасын сүйген азамат қана елінің сенімді қорғаны, болашағы бола алады. Сондықтан қазіргі таңдағы қазақ жастарын тәрбиелеу көзі - Абай Құнанбаетың қара сөздерін жастар арасында насихаттап, олардың өмірлік ұстанымына айналдырған жөн. Пайдаланылған әдебиет 1. Абай Құнанбаев, Абайдың қара сөздері. Атамұра баспасы, 2003 жыл. Ұлы даланың данышпаны Қасымжанқызы Д Жалпы медицина факультетінің 2 курс студенті Ғылыми жетекші: Тажибаева Ж.Е. Филологиялық пәндер кафедрасының аға окытушысы «Астана Медицина университеті»КЕАҚ Нұр-сұлтан қаласы Аннотация Қазақ Халқының «Ұлы дала данышпаны» – Абай Құнанбайұлының қара сөздерінің – Отыз екінші сөзін таңдадым. Іс-шараға қосқан бірден-бір үлесімді, осы мақала арқылы өз ойымды жеткіздім. Таңдаған тақырыбымда – білім, ғылым, талап жайында айтылған. Абай арманы – халық арманы. Осы іс-шараны пайдалана отырып, «Ұлы даланың данышпаны» - атты мақаламды ұсындым. Кілт сөздер: Қара сөз, білім, ғылым, мінез, халық, мақсат Аннотация Данная статья является вкладом в общее мероприятие, посвященное "Гению Великой степи" казахского народа Абаю Кунанбаеву. В ней делюсь своими суждениями об образовании, науке, возникшими под впечатлением прослушанного мной Тридцать Второго Слова из "Слов назиданий" великого просветителя. "Мечта Абая-мечта народа" 380 Ключевые слова: Слово назидание, наука, образования, характер, народ, цель Annotation This article is a contribution to the General event dedicated to the" Genius of the great steppe " of the Kazakh people Abay Kunanbayev. In it, I share my opinions about education and science, which arose under the impression that I listened to the Thirty-Second Word from the "Words of edification" of the great educator. "Abay's dream is the people's dream" Keywords: the word edification, science, education, character, people, purpose Кіріспе Қазақ Халқымыздың Ұлы тұлғасы – Абай атамызға биыл 175 жыл толды. Қазақстан Республикасының Президенті - Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ , айтып кеткендей, мерейтойын лайықты атап өту үшін арнайы құрылған комиссия дайындық жұмыстарын бастап кеткені туралы айтқан болатын. Мемлекет көлемінде және халықаралық деңгейде ауқымды іс-шаралар ұйымдастырып жоспарларын дайындап жатқанын ескердік. Әйтседе,Елбасымыз мұның бәрі той тойлау үшін емес, ой-өрісімізді кеңейтіп, рухани тұрғыдан дамуымыз үшін өткізілмек екенін халыққа жеткізген болатын. Абай Құнанбайұлы ғұлама, ойшыл, ақын, ағартушы, ұлттың жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, аудармашы, композитор ретінде ел тарихында өшпес із қалдырғаны сөзсіз. Оның өлеңдері мен қара сөздерінде ұлт болмысы, бітімі, тұрмысы, тіршілігі, дүниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы көрініс тауып, кейін Абай әлемі деген бірегей құбылыс ретінде бағаланды. Негізгі бөлім Елбасымыз – Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ тың сөздеріне қосыла келе , Жалпы Өз Қазақ халқыма – Абай атамыздың 175 жылдық мерей тойына, не себепті үлесімді қоспасқа деген ой келді.Ойлана келе, мен Абай атамыздың Қара сөздеріне тоқталдым, мен барлық қара сөздерін білемін деп, мақтанышпен айта аламын. Алайда Ұлы – Абай атам айтып кеткендей: оның ең Бірінші қара сөзін еске түсіргім келіп отыр: Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір өмірімізді өткіздік, айтыстық, тартыстық – әурешілдіктен қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған өмірімізді қайтіп, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын. Ел бағу? Жоқ, елге бағым жоқ. Бағусыз дертке ұшырайын деген кісі бақпаса, не албыртқан, көңілі басылмаған жастар бағамын демесе, бізді ҚҰДАЙ сақтасын! Мал бағу? Жоқ, баға алмаймын. Балалар өздеріне керегінше өздері бағар. Енді қартайғанда қызығын өзің түгел көре алмайтұғын, ұры, залым, тілемсектердің азығын бағып беремін деп, қалған аз ғана өмірімді қор қылар жайым жоқ. Ғылым бағу? Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ. Білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың? Елсіз-күнсізде кездемені жайып салып, қолына кезін алып 381 отырғанның не пайдасы бар? Мұңдасып шер тарқатысар кісі болмаған соң, ғылым өзі - бір тез қартайтатұғын күйік. Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек. Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елге, осы жерде не қылған софылық? Балаларды бағу? Жоқ, баға алмаймын. Бағар едім, қалайша бағудың мәнісін де білмеймін, не болсын деп бағам, қай елге қосайын, қай харекетке қосайын? Балаларымның өзіне ілгері өмірінің, білімінің пайдасын тыныштықпенен керерлік орын тапқаным жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп бағам? Оны да ермек қыла алмадым. Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ.- деп өз сөздерін осы Бірінші қара сөзінде аяқтатған болатын. Менің айтқым келіп отырғаны, біздің осындай Қазақтың Ұлы – Абай атамыздай тұлғалары аз болмаған, барынша өскелең ұрпақ үшін өздерінің бірден бір пайдасын тигізетіндей, бізді білсін, ізденсін, оқысын деп қалдырып кеткен еңбектері көп болмаса, аз емес. Ал ол кісілердің жазған, бізге қалдырған асыл қазанасын оқу, жазу, өмірімізге қажет ету, Ұлы тұлғалармыздың ізін жалғасытру ол өз қолымызда.Не себепті мені осы Бірінші қара сөзіден бастады деп ойласаңыз, негізгі осы Бірінші қара сөздің түпкі мағнасы – Абай атамыздың барлық қалдырған қара сөздерінің, өзіме керкеті бір пайдаға жараған, осы он тоғыз жыл бойы өмірімде көзім жеткен, негізгі мәселерді, «Отыз екінші» қара сөзінен кейін өзіме бірден бір пайдасы тигеніне көзім жетті. Әуелі - білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемекке керек. Оның үшін білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең және әр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат хұзур хасил болады. Сол рахат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттенген құмар, махаббат пайда болады. Сонда әрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, анық өз суретімен ішке жайғастырып алады.Егер дін көңілің өзге нәрседе болса, білім-ғылымды бірақ соған себеп қана қылмақ үшінренсең, ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады. Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі. Ондай бахас хусідшілікті зорайтады, адамшылықты зорайтпайды, бәлкім, азайтады. Және мақсаты ғылымдағы мақсат болмайды, адам баласын шатастырып, жалған сөзге жеңдірмекші болады. Мұндай қиял өзі де бұзықтарда болады. Жүз тура жолдағыларды шатастырушы кісі бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін! Үшінші - әрбір хақиқатқа тырысып ижтиһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма! Егерде ондай білгендігің өзіңді жеңе алмаса, кімге пұл болады? Өзің құрметтемеген нәрсеге бөтеннен қайтіп құрмет күтесің? 382 Төртінші - білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі - мұлахаза қылу, екіншісі - берік мұхафаза қылу. Бұл екі қуатты зорайту жаһатінде болу керек. Бұлар зораймай, ғылым зораймайды. Бесінші - осы сөздің он тоғызыншы бабында жазылған ақыл кеселі деген төрт нәрсе бар. Содан қашық болу керек. Соның ішінде уайымсыз салғырттық деген бір нәрсе бар, зинһар, жаным, соған бек сақ бол, әсіресе, әуелі - құданың, екінші - халықтың, үшінші - дәулеттің, төртінші - ғибраттың, бесінші - ақылдың, ардың -бәрінің дұшпаны. Ол бар жерде бұлар болмайды. Алтыншы - ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегенінде тұрарлық мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! Бұл беріктік бір ақыл, ар үшін болсын! Негізі осы Отыз екінші қара сөзін талдай келе , Отыз екінші сөзі отыз бірінші сөздің жалғасы секілді - деп ойлап қаламын. Абай атамыз мерейленіп, ықылас-жігермен ізденген адам ғана ғылымға жетеді, оның түпкі рахатына кезігеді дейді. Бастапқы тұста білім-ғылым ісіне қадам басу үшін талаптың керегін, оның біраз шарттары барын еске салады. Білім-ғылымға құштарлық арман-аңсарлармен шектелмейді. Оның үстіне біліп-көріп, көңілге тоқығанның мәнi зор. Мақсат айқын, бағыт белгілі болу керектігі көрсетіледі. Әр ілімі үлгі етіледі. Ғылымды, ақылды сақтай-тұғын — мінез жөнінде мынандай байыпты байламдар жасалады: «Ғылымды, ақылды сақтай- тұғын мінез деген сауыты бар. Сол мінез бұзылмасын! Көрсе қызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегенінде тұрарлық мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын? Бұл бір ақыл үшін, ар үшін болсын!» Алайда, осы сөздердің негізгі түпкі мағынасын түсіне келе, менің өміріме керекті, пайдасын тигізетіндей әсер берді. Дәлел ретінде, менің өзім армандаған Жоғарғы оку орнына түскеннен кейінгі түсінген, басымнан өткенімді еске аламын. Абай атамның осы сөзінен кейін, білім мен ғылымның, талап пен мінезді ұштастыра келе, Мінезің дұрыс болмаса, талабыңның қажетсіз екенін, екеуіде жоқ болса білім мен ғылымды қалыптастырудың жолын таппайтынымды түсіндім. Басымнан көптеген қиыншылықтарды ескере келе, білімсіздіктің қазіргі уақытта, болашағымның қиын боларына көзім жетті. Яғни, егер Өркениетті Елдің қатарына қосылу үшін еліміз алдымен: Мінезіңнің – беріктігі болса, талаптылығың тоқтамайтынын, талабың тоқтамаса – білімің дами беретінін, ал білімді болсаң – яғни ғалым болатынын түсінсе деген мақсатта жаздым. Оның дәлелі, осы мақаланы жазып, келешек өсіп келе жатқан ұрпаққа Абай атам 383 сияқты жазба ретінде қалдырып, Абай атамыздың қара сөздерін оқыса деген мақсатта, тағы бір дәлел ретінде көздерін жеткізссе екен деймін. Қорытынды Қорытындылай келе айтарымыз, Абай атамыздың қара сөздері — оның өнертанымының өзегін құрайтын өзгеше өнер түрі. Олардың ішкі мазмұны бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі ашып, бірте-бірте ауқымды кеңейе түсетін, Күннің нұрындай жарыса тарап жатқан ой сәулелері секілді. Сөзінің басында елді жайлаған ауыр дерттің тамырын басып, нақ айтқан Абай, келесі кезекте сол аурудың қайдан, неден пайда болғанын, себебін анықтайды. Ал одан кейінгі сөздерінде оның емін өзі де ұсынатындай. Ал Отыз екінші қара сөзінде айтылған:шын мерейленіп, ықылас-жігермен ізденген адам ғана ғылымға жетеді, оның түпкі рахатына кезігеді деп айтқан сөзі. Бастапқы тұста білім-ғылым ісіне қадам басу үшін талаптың керегін, оның біраз шарттары барын еске салады және білім-ғылымға құштарлық арманаңсарлармен шектелмейтінін тағы дәлелдейді. Сондықтан да біз осы қара сөздердің мәнісін түсініп, оны тура мағынасында тани білуіміз керек. Егер де ұлы ақынның «Қара сөздері» әрбір қазақтың төрінен орын алса, егеменді еліміздің ертеңгі болашағы әлдеқайда сапалы азамат болып қалыптасатындығына сенім мол. Абай мұрасы – біздің ұлт болып бірлесуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қастерлі құндылық. Жалпы, өмірдің қай саласында да Абайдың ақылын алсақ, айтқанын істесек, ел ретінде еңселенеміз, мемлекет ретінде мұратқа жетеміз. Абай арманы – халық арманы. Халық арманы мен аманатын орындау жолында аянбағанымыз абзал. Абайдың өсиет-өнегесі ХХІ ғасырдағы жаңа Қазақстанды осындай биіктерге жетелейді 1. 2. 3. 4. 5. 6. Пайдаланған әдебиттер: «Абайдың қара сөздері» Мұхтар Әуезов [https://kk.bookmate.com/books/H3yeQfKs] «Абай Құнанбаев» Мұхтар Әуезов [https://adebiportal.kz/kz] [https://abai.kz/] [https://abaialemi.kz/] [http://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/abai-kunanbaiulynyn-175-zhyldykmereitoiyn-merekeleu-turaly] Абайдың өмірі мен шығармашылығы Асланов Артур, Мелдеш Райымбек ҚР ҰҚК ШҚА 2 курс курсанттары Ғылыми жетекшісі : А.А. Байсадыкова 384 Қазақ тарихында өзіндік із қалдырған біртуар тұлғалар қаншама . Солардың бірден бірі – хәкім Абай. Биыл Абайдың туылғанына 175 жыл. Ұлы ақын, ағартушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, жазба әдебиеті мен қазақ әдеби тілінің негізін салушы, реформатор Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы 1845 жылы Шыңғыс тауды жайлаған Тобықты руында дүниеге келді. Абайдың арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос пен Жігітек тарайды. Әрқайсысы бірбір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен Ырғызбай, Көтібақ пен Топай туған. Олардың ішінде Ырғызбай оза шауып, ел басқару ісіне араласқан. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар мен Өскенбай тарайды. Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болған деседі. Осы Өскенбайдың әйел іЗереден Абайдың әкесі Құнанбай туады. Құнанбайдыңтөртәйеліболған. Бәйбішесі – Күңке, оданбірұл – Құдайберді. Ал Ұлжан – Құнанбайдың інісі Құттымұхамбетке айттырылған қалыңдық. Інісі қайтыс болғаннан кейін Құнанбай келінін әмеңгерлікпен алған. Ұлжаннан Тәңірберді, Ыбырай (Абай), Ысқақ пен Оспан, үшінші әйелі – Айғыздан Халиолла мен Ысмағұл деген балалары туады. Абайдың "Атадан алтау, анадан төртеу" дейтіні содан. Құнанбайдың қартайған шағында үйленген төртінші әйелі – Нұрғанымнан бала болмаған. Жастай ел басқару ісіне араласты. Құнанбай баласының зеректігін бірден байқап, оған жан-жақты білім беруге тырысады. Ал 13 жасында оны оқудан алып кетіп, ел басқару жұмысына салады. Оған қоса, әкесі ел тартысында жалғыздық сезе бастайды. Басында "барыпкел, шауыпкелмен" жүрген жас Абай аз уақыттың ішінде жуан би, ел тартысының атқамінері болып шыға келеді. 1885 жылы Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде 100-ден астамби-болыстың қатысуы мен төтенше съезд өткізілді. Сонда төбе би болып сайланған Абайға "Семей казақтары үшін қылмыстық істерге карсы заң ережесін" әзірлеу тапсырылады. Абай бастаған комиссия барлығы 93баптан тұратын ережені 3 күнде әзірлеп шығады. Бірақ оның беделін өсірген Қарамола съезінен кейін қарсыластары көбейіп кетеді. Абайдың кезінде Құнанбаймен алысқан туысқаннан 17 адам Сібірге де айдалады. Біртартыстың бастықтары олардан жеңіледі. Бірақ сол жеңістің өзі де атадан балаға кететін үзілмес жаулыққа ұласады. Осылайша, Абай әкесі бастаған істі аяқтаймын деп, өзіне талас-тартыстың біраз бәлесін тілеп алады. Оған неше түрлі жала жабылады. Мысалы, 28 жасында бір қыстың ішінде 12 түрлі қылмыс бойынша тексерілген кезі де болды. Бірақ Абай ондай тартысқа әбден ысылып келген. Шешендік өнері де көп көмегін тигізді. 1898 жылы Көшбике деген жердегі Мұқыр болысын сайлауда Оразбай Аққұлы баласы Жігітек, Мырза - Жөкеңру басылары - Әзберген, Бейсенбі, Бұланбай мен Әбендерді ұйымдастырып, Абайдың өміріне қастық жасайды. Бірақ Кәкітай, Уәйіс, Аппас деген жақын достары ара түсіп, оны қорғап қалады. Осыдан соң 385 ақын ел жұмысына араласпайды да бұрынғы араздық пен өзіне қастық істеткен адамдарымен татуласады. Өзі кітап оқуға ден қояды. Ақын атамыздың даналық сөздері ғибратты өлеңдерінен тағылым алушылар елімізде ғана емес, алыс-жақын шетелде де көп екені мәлім. Себебі оның кез-келген шығармасын оқыған адамның көкірек көзі ашылмауы мүмкін емес.Абай алғашқы өлеңін 10 жасында жазған. Ал ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы – "Қансонарда". Абай өлеңдерінің ішінде мазмұны жағынан да, көркемдік бітімі жағынан да ерекшеленіп тұрған үздік туындылар көп. "Сегіз аяқ", "Қан сонарда бүркітші шығады аңға", "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым", "Желсіз түнде жарық ай", "Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?" сияқты өлеңдерінің әрбіреуі тың дүние, шығармашылық жаңалық. Александр Пушкиннің "Евгений Онегин" шығармасынан "Татьянаның хатын" және "Ленскийдің сөзін", Михаил Лермонтовтың "Ой", "Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз", "Қанжар", "Теректің сыйы" және тағы басқа өлеңдерін казақ тілінде сөйлетті. Абай мысал өлеңдерін шебер жаза білді. Ақын осы жанр арқылы қазақ халқының сол кездегі өмірін, адамдардың мінезі мен іс-әрекетін дәл көрсетіп, сатиралық бейнелермен көркем жеткізді. Абай поэма жанрын да меңгерген. Оған "Масғұт", "Ескендір", "Әзім" сияқты шығармалар дәлел. Батыстың өркениеті мен философиясы, ғылымы мен мәдениеті Абайдың рухани жағынан өсуіне айтарлықтай әсер етті. Ол Батыс пен Шығыс мәдениеттерін шебер ұштастыра білді. Абайдың негізгі зерттеу объектісі – адам. Абайдың қара сөздері тұнып тұрған философия. Ондағы ол еркіндгі, қалыпты көзқарастан бөлек өрілген пайымдаулар шын мәнінде таңқалдырады. Абайдың іргелі еңбектерінің бірі әрі бірегейі – қара сөздер. Осы қара сөздерінің бірнешеуі алғаш рет 1918 жылы Семей қаласында шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Артынан Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз және тағы басқа әлемнің көптеген тіліне аударылды. Абай қазақ елінің ұлттық рухы мен менталитетін, оның көкейтесті арманы мен данеалық ойларын абыздық көрегенділікпен, өлеңмен өрнектеген ақын. Болашақақын ел анасы атанған Зере әжесінің таусылмайтын аңыз ертегілерін естіп, сөзге шеберҰлжан анасының тәрбиесін көріп өсті. Абай алды мен әкесінің өз туыстарының балаларын окытамын деп, "Ескі там" деген қоныста салдыртқан медреседе сауат ашты. Одан кейін ауылдағы Ғабитхан молдадан білім алды. Ал 10 жасқа толғанда Семейдегі Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыды. Сол жерде араб пен парсы тілдерін меңгеріп шыққан. Абай дін оқуымен ғана шектелмей, білімін өз бетінше жетілдіруге тырысады. Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Хафиз, Физули сияқты ұлы ғұламалардың шығармаларымен танысады. Орысша сауат ашады. "Өзі тұстас үлкен - кіші балалардың барлығынан сонағұрлым зейінді, ұғымтал және ерекше ықыласты болған. Дәрісте арабша кітапты молдасының бір оқып, бірақ рет түрікшеге аударып берген сөздерін кітапқа қарамай жатқа айтып шыға алатындай зерек болады. Сонымен дәріс үстінде оқылатын сабақтарды ұғып білу Абайға өзге балалардан анағұрлым оңай тиген. Көп уақытын алмаған. 386 Сондықтан барлық артылған уақытын Абай өз бетімен өзі сүйген кітаптарын оқуға жұмсап, көп ізденуге салынады", - деп жазды Мұхтар Әуезов. Жазушының сөзіне қарағанда, Абай бала күнінде жаттаған кейбір өлеңдерін кәрілікке жеткен уақытына шейін ұмытпаған. Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеу шын мәнінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы мақалаларынан басталды деуге болады. Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетінде басылған "Абай — қазақтың бас ақыны" атты мақаласында "Одан асқан бұрыңғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ" — деп Абайды аса жоғары бағалады. 1909 жылы Санкт-Петербургте басылған Абай өлеңдерінің жинағында ақынның жүз қырықтай өлеңі, сондай-ақ, "Ескендір" мен "Масғұт" поэмалары енді. Бұл тұңғыш жинақты дайындаған, бастырып шығарған Кәкітай Ысқақұлы мен Абайдың баласы Тұрағұл болатын. Кәкітай Ысқақұлы бірінші болып ақынның өмірбаянын жазды. Абайдың көзі тірісінде жарық көрген шығармалары көп емес. Ақынның өз қолжазбалары сақталмады. Шығармалары түгелдей дерлік Мүрсейіт Бікеұлының қолжазбалары арқылы жеткен. Абай шығармашылығын зерттеудің алғашқы кезеңінде ақынның идеялық мұрасы қызу айтыстар тақырыбына айналды, "Абай философиясын" діншілдігі басым әдеттегі буржуазиялық идеалистік философияның жамап-жасқаған бір түрі деп дәлелдемек болушылар да табылды. Бірақ Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ілияс Жансүгіров Құдайберген Жұбанов, Сұлтанбек Қожановсынды қоғам қайраткерлері Абайдың ақындық мұрасын шабуылдан қорғап, мақалалар жазды. "Көзқарасының қарама-қайшылықтарына қарамастан, Абай бұл сөздің ұнамды мәнінде ең озық реалист-суреткер болды және сонысы үшін де біз оны құрмет тұтамыз, сондықтан да оның әдеби мұрасы біз үшін баға жетпес байлық болып табылады, тап солай болғандықтан да қазақ халқыАбайды өзінің аса ірі ұлттық ақыны деп біледі",- деп жазды Мұқанов. Ал Мұхтар Әуезов Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерді. Ол "Абай жолы" эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып тұлғасын дүниежүзі оқырмандарына танымал әдеби бейне қатарына жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек атқарды. Әсіресе, Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы осы салаға қосқан елеулі үлесі болып саналады. Қытайда Абайдың шығармаларын танытуға Ха Хуан Жан (Хабай) көп еңбек етті. Ол Шыңжан өлкесінің Шәуешек қаласына жақын Қазақтар ауылында туған. Қытай тіліндегі мектептерде оқыса да, қазақ тілін жетік меңгерген. Абайды бала күнінен жаттап өскен екен. 1950 жылы Абайдың "Ескендір" поэмасын, ал 1958 жылы "Масғұт" поэмасын ханзу тіліне аударып, Пекинде арнайы кітап етіп бастырып шығарған. Жалпы, Хабай Абайдың 167 өлеңін, 3 поэмасын, 45 ғақлия сөзін түгел аударған. "Абай және Абай шығармалары" деген үш кітабын да Пекинде бастырған. Абайдың өлеңдері басқа тілдерге аударылды. Мәселен, Грузин тілінде - Ш. Мчедлишвили, қарақалпақ тілінде - Ш. Сеитова, қырғыз тілінде - А. 387 Токомбаева, татар тілінде - М. Максуд және Н. Арсланов, француз тілінде Ғалымжан Мұқанов, ағылшын тілінде - А. Самохмалов, түрікмен тілінде - А. Хайидова, Т. Қасымова, П. Искакова және М. Хамраева Абайды ұйғыр тілінде сөйлеткен. Қазақстанның президенті Қасым - Жомарт Тоқаев Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойын мерекелеу туралы жарлыққа қол қойған болатын. Аталған құжатқа сәйкес, қазақ халқының ұлы ақыны, ағартушысы Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерей тойы тойланады. Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерей тойы ЮНЕСКО мен ТҮРКСОЙ аясында атап өтужоспарланған. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Мұхтар Әуезов.«Абай Құнанбаев». Монографиялық зерттеулер. Алматы, 1995. 2. Мекемтас Мырзахметұлы.«Абайтану». Зерттеу еңбегі. Астана, 2014. Алаш және Абай Айсанов Архат ҚР ҰҚК ШҚА 2 курс курсанты Ғылыми жетекшісі : А.А. Байсадыкова Қай халықтың болмасын белгілі бір тарихи кезеңде өнері мен әдебиеті, яғни бүкіл мәдени болмысы өзгеше бір биікке көтеріліп, кейінгі өрлеу мен дамуға кең жол ашары сөзсіз. Ендеше біздің қазақ халқының тарихында да сондай кезеңдердің бар екендігі шындық. Қазақ халқының руханияттық дамуында осындай толағай өзгерістер мен ерекше серпілістердің көзге айрықша шалынар сәті — ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы. Қос ғасырдың тоғысар тұсында «Ғылымды іздеп, дүниені көздеп» екі жаққа үңілген ұлы Абай, халықты өркениеттің өріне алып шығар амалды тапты. Ол ғылым мен білім, өнер үйрену жолы еді. Замананың тұрпатын, ұлт тұрмысының кемшілікті тұстарын Абайдай көре білген, ұлы ақындай таныған жан кемде-кем. Абай жасампаздығының мәңгілігі мен өнерінің өрістілігі осында жатса керек. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Абай феномені – қазақ ұлтының өркениеттік болмысындағы орны айтып болмас ұлы құбылыс! Алаш зиялылары танымындағы Абай. Әрине, Абай ұлылығын, шығармашылық тұлға ретіндегі болмысын тап басып тануға біраз уақыт қажет болды. Ал абайтануды алғаш жүзеге асырғандар – ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары. Олар өздері міндететіп алған ұлт үшін атқарылар ұланғайыр істердің бастау көзі ұлы Абайды тану мен танытуда деп біліп, ең алдымен, сол ұлы ұстаздың ұлылық қасиетін ардақтауға ұмтылды. Абайды өздері ғана қадір тұтып қоймай, оның ұлт абызы ретіндегі кемеңгерлік тұлғасын өздері айтпақшы «жұртқа», яғни көпке танытуды мақсат тұтты. 388 Қазақ зиялылары ә, дегенде-ақ, Абай туралы туралы келелі ойларын сол кездегі түрлі басылымдарда жариялай бастады. Оның ішіндегі елді елең еткізер, оқушылары түсініп оқып, рухани азығы молы да, кеңге қанат жайғаны да, әрине, «Қазақ» газеті болды. «Қазақ» халыққа қызмет көрсетуге жарарлық, халықтың көкейкесті ой - арманын көрсете алатын материалдарды ғана жариялап, озық үлгідегі дүниелерге ғана орын берді. Және әрбір жарияланымдағы ұлттық сипаттың айқындылығына көңіл бөлді. Соның бірі қазақ зиялыларының әдебиетке, әдеби тұлғаларға қатысты пікірлері. Ал, енді газеттегі әдебиетке қатысты мақалалардың негізгі авторлары А.Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов екендігі тағы шындық. Алаш ардақтаған басылым өзінің алғашқы сандарының бірінде «Қазақтарихы» деген мақала жариялап, онда мынадай ой айтылды: «Қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамақ, осы ғасырдың ғылыми жарығында қазақ көзін ашып, бетін түзесе, өзінің қазақшылығын жоғалтпағандай және өзіміздің әдет-ғұрыпқа сай «қазақ мәдениетін» құрып, бір жағынан «қазақ әдебиетін» тұрғызып, қазақшылығын сақтамақшы».Бұдан біз газеттің негізгі мақсаттарының бірі қазақ әдебиетін өркендету болғанын айқын аңғарамыз. Қазақ әдебиетінің сол дәуірдегі шығармашылық мәселелерін мүмкін қадарынша сарапқа салып, жұрттың эстетикалық талап-талғамын қалыптастыруға алғаш қадам жасаған» Айқап» журналы болса, оның артынша «Қазақ» бұл істі жандандыра түсіп, оны биік деңгейге көтере алды. Осы тұрғыдан алғанда, «Қазақ» әдебиетіміздің озық үлгілерін насихаттауда ерекше қызмет атқарды. Кемел ой мен келісті сыр тоғысқан, сұлу сезім мен мұңлы шер шарпысқан көрікті де көркем жырдың шебері Абай шығармаларына айырықша назар аударуы осының бір айғағы. Әрине, газеттегі қайбір мәселе болмасын іргелі ойға қозғау салушы – бас жазушы Ахмет Байтұрсынов екендігі белгілі. Соның ең үлкен мысалы Абай сияқты ұлы тұлғаны кеңінен насихаттап, оның шығармашылығына айрықша назар аударып, терең талдаужасап, әділ бағасын беруге көшбасшы болуы. Қазақ сөз өнерінің «патшасы» Абай арқылы қазақ әдебиетінің өткені мен бүгіні жайлы сөз қозғап, өлең сөздің қадір-қасиеті жайлы толғаулы ой қозғаған алғашқы мақала Ахмет Байтұрсынов қаламынан шықты. Абай туралы “Қазақ” газетінің 1913 жылғы 39-41– сандарында газет редакторы Ахмет Байтұрсыновтың “А. Б.” депқолқойған “Қазақтың бас ақыны” атты көлемді мақаласы жарияланды. Мұнда қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаев туралы алғаш тереңнен тартып ой айтылған. Абай өлеңінің асыл қасиетін терең түсінген, өлең өнерінің озығы екеніне көз жеткізген А. Байтұрсынов: “Одан асқан бұрынғы - соңды заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ” деген түйінді тұжырым жасайды. Жалпы Ахмет Байтұрсыновтың өзі басқарып отырған газетінің бетінде жарияланған өлеңдерден Абай үлгісін көргісі келетіні, ақындардан сол деңгейдегі талап - талпынысты танығысы, оларды сол бағытта баптап, тәрбиелеуді мақсат тұтатыны анық сезіледі. 389 Ахметтің Абай шығармаларын өте жоғары қоятыны әуелден-ақ, әр кезде, әр жағдайда жарияланып жүрген түрлі мақала, жазбаларынан белгі беріп қалатын. Ал мына мақала сол бір Абай жайлы толғамды ойларының түгел күйде жарыққа шығып, оның өз талап-тілегінің негізсіз еместігін дәлелдей алғанының нақты көрінісі еді. Автор өз мақаласында бүгінгі зерттеушілеріміз көтеріп жүрген көптеген өзекті мәселелерді тілге тиек еткен. Ол Абай шығармаларының тілінің ауырлығы, мазмұнының қабылдауға қиын екендігін айтар ойға азық етіп, оны шеберлік қыры ретінде көрсете алған. “1903 жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті. Оқып қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. Олардың сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қаласың. Кей сөздері нойлап дағдыланған адамдар болмаса, біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі. Сондықтан Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас», — деген жолдар жоғарыдағы сөзімізге нақты дәлел бола алады. Автор мақаласында өзі пір тұтып, талантын, дарындылық қасиетін ерекше бағалаған Абай ақынды сол заманның ақындарынан даралап көрсетеді, оның артық екенін дәлелдейді. Жалпы Ахмет Байтұрсынов қалың жұртқа Абайды таныстыру мақсатында оның шығармаларын газет бетіне жиі жариялап тұрған. Ол “Қазақ” газетін екінші Абай мектебіне айналдырды. Ахмет айналасындағы алаш зиялылары өздерінің шығармалары арқылы Абай дәстүрін әрі қарай жалғастырды. Абайды әр қырынан ашуға тырысқан мағыналы мақалада мынадай жолдар бар: «Орыс ақындары мен танысып, өлең орны қайда екенін білгеннен кейін, Абай өлеңге басқа көз бен қарап, басқа құрмет-ықыласпен күтіп алып, төр түгіл тақтан орын берген. Бірақ басқа сөзден өлеңнің таққа мінгендей артықшылығы қандай, оны да көрсетіп, айтып қойған. Айтушы мен тыңдаушының көбі надан болғандықтан, өлең болып айтылып, тыңдалып жүргендердің көбі өлең емес екендігі, өлең жазушылар болса да, келістіріп жазушылары ішінде бірен-саран таңдама екендігі, жұрт мағыналы, терең сөзден гөрі мағына жоқ, маңыз жоқ, желдей гулеп, құлаққа дыбысы тиіп өте шығатын жеңіл сөздерді таңдауға құмар екендігі Абайдың өлең жайынан жазған сөздерінде көрсетілген» . Мұндағы Ахметтің айтпағы — Абай ақынның сыншылық көзқарасының өткірлігі мен нағыз ақынғақажетті де керекті шеберлікті толық игерген жасампаздық тұлға екендігі. Замана ауыртпалығын, елдің басына түскен зорлық-зомбылықты терең сезініп, жүрегімен түсініп, жырлай білген Абайды «Қазақ» газетінің авторлары пір тұтқан, ұлы ұстаз тұтқан. Ахмет Байтұрсынов аталмыш мақаласында Абай өлеңдерін қабылдау қиынға соғатындығын айта келіп, «…Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас, бірақ ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге жете алмағандығынан болатын кемшілік», — деп бір түйіп алады. 390 Сөйтіп, Абай сөзін ұғынудың қиындығы Абай поэзиясының жадағай жылтыр сөзден құралмай, ойлы, мағынасы тереңде жатқан сөз жүйесі болғандықтан деп біледі. Одан әрі осының бір мысалына Абайдың «Көк тұман алдыңдағы келер заман», — деп басталатын өлеңін алады. Көк тұман алдыңдағы келер заман, Үмітті сәуле етіп көз көп қадалған. Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр, Сипат та, сурет те жоқ, көзім талған, - деп басталатын өлеңді «оқушылар түсінбесе, ол Абайдың үздік ілгері кетіп, оқушылары шаңына ере алмағанын көрсетеді», — дейді автор. Яғни, Ахмет пайымдауынша оқырманның Абай сөздерін түсінбеуінің басты себебі, ақынның өз заманындағы талғамтанымнан озық кетіп, сол тұстағы оқырман деңгейінен ой асырып тұрғандығынан. Этические взгляды Абая Кунанбаева и их роль в воспитании и образовании современного поколения Э.Болат, курсант 1 курса Научный руководитель: к.ф.н., доктор PhD, старший преподаватель, майор О.Ю.Загинайко Академия Пограничной службы КНБ РК, Алматы Чем быть судьей у чужого народа, лучше быть пастухом у своего народа казахская пословица Аннотация В статье рассмотрены взгляды на воспитание и образование молодежи, изложенные в трудах Абая Кунанбаева. Рассказано об особенностях народной педагогики, ее истоках. Автор статьи отмечает возможности использования духовного наследия Абая в современном образовательном процессе. Ключевые слова: эстетические взгляды, народная педагогика, нравственные ценности, эстетический идеал. Article In the article looks are considered to the education and education of young people, expounded in labours of АбаяКунанбаева. It is told about the features of folk pedagogics, her sources. The author of the article marks possibilities of the use of spiritual heritage of Абая in a modern educational process. Keywords: aesthetic looks, folk pedagogics, moral values, aesthetic ideal. Актуальной проблемой современности становится возрождение культурно-исторического наследия прошлого, одним из компонентов которого является народная педагогика с ее богатейшими традициями и опытом воспитания подрастающего поколения. 391 В процессе воспитания молодежи в духе патриотизма и интернационализма педагоги используют материалы по истории, культуре, просвещению Казахстана. Важно показать молодому поколению, что проблемы современности имеют глубокие исторические корни в прогрессивных гуманистических идеях прошлого. В распространении этих идей большое значение имеют казахские просветители XIX века. Педагогические взгляды Ч.Валиханова, И.Алтынсарина, А.Кунанбаева сыграли положительную роль в истории развития образования, во многом они и поныне не утрачивают своего значения [1]. Народная мудрость воспитания является выражением многовековой педагогической культуры и опыта семейного воспитания. Народные идеалы воспитания оказывали прямое воздействие на исходные позиции казахских просветителей в понимании сущности, цели и задач воспитания. Идеи народной педагогики нашли отражение в творчестве казахского просветителя Абая, который продолжил традиции народного воспитания. Казахский народ считал, что пороки ребенка от его семьи. И поэтому народ, прежде всего, ратовал за счастливую семью, ибо семья - ключ к счастью, а основа семьи - взаимная любовь. Поэтому сложилось общее житейское мнение: «Семья без любви - дерево без корней». Отец и мать в народной педагогике - это естественные первые воспитатели. Но наряду с ними существуют и безымянные народные воспитатели - аксакалы. Их советы имели важное значение в решении разнообразных житейских вопросов. В учении Абая отмечается, что формирование человека зависит не от наследственных признаков, а от воспитания. Способности от рождения только половина, другая половина - воспитание. Важно, чтобы ребенок постепенно накапливал опыт нравственного поведения. Актуальны сегодня мысли Абая о формировании нравственных принципов и нравственных ценностей в процессе самой жизни в противовес религиозному учению о «божественной предопределённости» морали. По мнению Абая, человек не рождается с какими-то готовыми качествами личности. Все понятия о добродетели, все правила поведения приобретаются в процессе его жизни и деятельности. Придавая первостепенное значение роли воспитания в становлении человека и борясь против тех, кто пытался пороки людей объяснить предписанием рока, судьбы, Абай подчеркивал, что человек не от природы получает нравственные качества, он становится нравственным или безнравственным лишь в процессе воспитания. Кто же является воспитателем ребёнка? Конечно же, это прежде всего люди, которые его окружают. Их Абай делит на 3 группы. Во-первых, это по Абаю, родители, братья, сёстры, то есть семейное, родственное окружение ребёнка. Вовторых, это учителя, воспитатели, наставники, то есть взрослые люди, профессионально отвечающие за воспитание ребёнка. И, в-третьих, это сверстники, друзья, товарищи. 392 Несмотря на разное социальное положение, утверждает Абай, люди от природы равны. Об этом прирождённом биологическом равенстве людей Абай пишет в 34 слове Назиданий: «В этом мире рождение и рост, сытость и голод, горе и смерть, строение тела и место, откуда взялся человек и куда он должен отправиться, — всё это одинаково» [2, 107]. А поскольку люди равны, то им незачем стремиться навязывать свою волю, силу другим, ибо они не лучше других. Наоборот, люди, народы должны проникнуться взаимным уважением друг к другу, любить друга, жить в мире, не враждовать и не завидовать другу. В центре миропонимания Абая, как и других мыслителей, таким образом, находится человек, сущность которого мыслитель рассматривает чрезвычайно многопланово, с точки зрения биологической, психологической, социальной и педагогической. Абая привлекает эстетический, этический облик человека, его образование и воспитание, мир его чувств и интеллекта, его идеалы и цель жизни. Несмотря на прирождённое равенство, люди, далее утверждает Абай, в нравственном отношении друг с другом не равны: одни безнравственны, порочны, глупы, хитры, другие, наоборот, нравственны, добродетельны, умны, скромны и т.д. Свой высший этический идеал Абай выразил в нравственной формуле: «Адам бол! — Будь человеком!», с которой он обращается, прежде всего, к молодёжи. Этический смысл Aбаевской формулы «Адам бол!» состоит в высокой оценке роли назначения человека в жизни. В его понимании человек должен сочетать в себе разум и гуманность, трудолюбие и образованность, дружбу и любовь. Он не уставал напоминать современникам, что солнце и луна — украшение небес; леса и ягоды — украшение гор, а украшение земли – человек. Особое значение в воспитании молодежи Абай придавал семейному воспитанию. Первые и самые главные воспитатели, учителя, по мысли Абая, – это родители. Абай свято верил, что время, полное невежества и темноты, уйдет, и его сменит светлый мир, который будет построен молодыми. Абай полагал: человек может быть счастливым лишь тогда, когда его стремление и старания понимают и разделяют и другие. Не случайно сказано им: «Дружба взывает к дружбе». Поэтому он неустанно говорил о национальном единстве, целостности, призывал к взаимопониманию, миру и согласию. Чтобы народ мог процветать, он должен жить в мире и доверии с соседними странами [3]. Творчество казахских просветителей было сильным оружием воспитательного воздействия на подрастающее поколение, оно помогало формировать нравственный идеал, определяло эстетический потенциал образования, служило средством объединения людей вокруг общечеловеческих и национальных ценностей [4, 85]. Таким образом, А.Кунанбаев творчески переработал все ценные мысли по вопросам обучения и воспитания подрастающего поколения мыслителей предшествующих эпох и оформил их в ценные высказывания о необходимости просвещения. Вслед за Пифагором и Аристотелем, аль393 Фараби, Давани Абай категорически выступал против телесного наказания детей. В наставлениях Абай отмечает, что главный принцип обучения - от простого к сложному, при этом необходимо учитывать возрастные особенности детей. Он утверждал, что обучение должно проводиться на родном языке учащихся. Цель его - развивать у воспитанников умение самостоятельно мыслить, постоянно поддерживать интерес познания. Прививая молодежь к овладению основ наук, он показывает пути решения этой задачи. И здесь Абай касается вопросов самовоспитания личности. Призывая любить человека, любить красоту, Абай рассматривает эстетическое в неразрывной связи с этическим. Человек достигает счастья при условии всестороннего и целостного развития своей личности, сочетающей в себе остроту и глубину разума, благородство сердца и непреклонную волю. Он был страстным проповедником и неустанным поборником нравственного воспитания молодежи, являясь одним из основоположников казахской научной мысли в области обучения и воспитания. Список использованных источников: 1. Есенжолова С. Этнопедагогика. Учебная программа курса. Алматы,2008. 2. Абай. Слова назидания. Алма-Ата. Изд. Жалын, 2002 3. Каракузова Ж. К., Хасанов М. Ш. Космос казахской культуры. Алматы: Евраазия, 1993. 4. Успанова К.Ж. Идеи народной педагогики в развитии образования и в творчестве казахских просветителей Қазақтың батыр ұшқыш қыздары Байтілес Гүлсезім Қазақ ұлттық аграрлық университетінің 1-курс студенті Ғылыми жетекші: Салқынбек Д.И. профессор Алматы қ. Аннотация В статье рассматривается о бесстрашных и отважных казахских девушках – летчицах, чьи подвиги остались без внимания. Annotation The article talks about fearless and brave Kazakh girls aviator, whose exploits were ignored. Түйін сөздер: ұшқыш, ерлік, тағзым, тағылым, мәңгілік бейне. Биылғы жылы май айында Ұлы Отан Соғысы жеңісінің 75 жылдығын тойлаймыз. Қазіргі уақытта Республикамызда осы іс шараға байланысты әртүрлі іс-шаралар өткізілуде. Ал сіздердің университеттеріңіз өткізгелі отырған жастар арасындағы ғылыми практикалық конференцияның үлкен тәлімдік-тәрбиелік маңызы бар деп есептеймін. 394 Менің ғылыми баяндамамның тақырыбы «Қазақтың ұшқыш қыздары». Ұлы Отан Соғысы жылдарында қан майданда біздің 100 деген апаларымыз қолына қару алып басқыншыларға қарсы күресті. Бірақ өкініштісі олардың көбісінің ерлік жолдары бүгінгі жастарға белгісіз. Міне сондықтанда мен бүгінгі конференцияға осы тақырыпты таңдап алдым. Бұрын қазақтың қаһарман қыздары дегенде Әлия мен Мәншүкті ғана білетінбіз. Кейінгі жылдары үшінші болып Хиуаз Доспанова қосылды. Өмірінің соңғы жылдарында ерлігін ел болып мойындап, Халық Қаһарманы атағы берілді. Хиуаз Доспанова 1922 жылы 15 мамырда Атырау облысы Құрманғазы ауданында дүниеге келді. 1940 жылы Оралдағы мектепті үздік бітіріп, запастағы ұшқыш куәлігін алды. Сөйтіп, Мәскеудегі Жуковский атындағы әскери-әуе академиясына аттанды. Алайда, жолы болмай Мәскеудің медициналық институтына түсті. Дәл осы кезде соғыс басталып, Хиуаз майданға медбике болып баруға сұранды. Осы кезде атақты ұшқыш Марина Раскованың авиация тарихында тұңғыш рет қыз-келіншектерден авиаполк құрып жатқандығын естіп, сонда асықты. Хиуазды осы полктің жауынгерлер құрамына қабылдап, Саратовтағы әскери әуе училищесіне жіберді. Сол жерден штурмандар даярлайтын арнайы курсты бітірді. Сөйтіп, 1942 жылдың 27 мамырынан бастап Оңтүстік майданда шайқасты. Хиуаз Доспанова – Екінші Дүниежүзілік соғысының қазақтан шыққан бірден-бір әйел ұшқышы, жауынгер, батыр, Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы. Хиуаз апаның соғыста алған ең алғашқы атағы – «Қызыл жұлдыз» ордені. Бұл орденді Кавказ майданындағы 218-ші бомбалаушы әуе дивизиясына қарасты 588-ші түнгі жеңіл-бомбалаушы әуе полкі құрамында жүріп алды. «У-2» ұшағының штурманы, сержант Хиуаз Доспанова 1942 жылдың 9 шілдесі мен 27 қыркүйегі аралығында 102 рет түнгі әуе шайқасына қатысып, техника мен тірі жанның түгін қалдырмайтын 15902 келідей түрлі бомба тастаған. Атап айтқанда Кизляр, Нижний Курп, Павлодольский, Терский, Малгобек, Хамидия, Моздок, Белореченск, Дегора пункттерін бомбалаған. Бәріндеде жау нысанын жойып, өртке ораған. Осы ерліктері үшін сержант Доспановға 1942 жылдың 26 желтоқсанында «Қызыл жұлдыз» ордені берілді. Бұдан кейін Хиуаз Доспанова 132-ші бомбалаушы әуе дивизиясы құрамындағы 46-шы гвардиялық Таманган түнгі бомбалаушы әуе полкіне ауысты. 1942 жылдың 27 мамырынан бастап 272 рет түнгі әскери әуе шайқасына қатысып, 32100 келідей түрлі калибрлі бомба тастады. Соның 168 інде 38 пунктті өртке орап, 28 рет жойқын жарылыс жасады. Атап айтқанда Мелеховская, Гостогаевкая, Ахтанизовская, Пересыпь, Аджим-Ушкай мекендеріндгі жау нысандарын жойды. Осы өжеттігі үшін штурман, кіші лейтенант Х.Доспанова 1944 жылдың 22 ақпанында «Қызыл Ту» орденіне ұсынылды. Алайда, Хиуазды «Қызыл Ту» емес, «II дәрежелі Отан соғысы» 395 орденімен марапаттады. Осы жылдың 23 қыркүйегінде гвардия лейтенанты Х.Доспанова «Кавказды азат ету үшін», артынша «Варшаваны азат еткені үшін» медальдарын алды. Елге оралған соң Алматыдағы Жоғары партия мектебін бітіріп, ел басқару ісіне араласты. ЖЛКО Орталық камитетінің 1-хатшысы, ҚазақКСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. Алайда 37 жасында зейнетке шықты.Соғыстан кейінгі жылдарында да уақытын бос өткізбеген Хиуаз Доспанова «Абай» операсы мен «Шоқан Уалиханов » драмасын сахналауға, Медеу спорт кешенін салуға және көптеген тарихи маңызы бар еңселі ғимараттардың құрылысына ер азаматтармен иық тірестіре жүріп араласып, көптеген игі жұмыстардың ортасынан табылды. Хиуазбен бірге шайқасқан қыздар ең жоғары марапат – Кеңес Одағының Батыры атағын иемденген еді. Мәселен, Наташа Меклин, Ира Себрова, Катя Пискарева, Марина Чечнева, Раиса Аронова және басқалар. Бұл атақты Хиуазға да беруге болатын еді ғой. Бұған да «өзге», «азиялық» болғаны кедергі келтірді ме екен. Әйтпесе, елемейтіндей басқа кемшілігі жоқ