ҚАЗАҚСТАННЫҢ Қазақстанның корыктары мен ұлттық бақтары ҚАЗАҚ МЕМПЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ' ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ Ө р са л а л ы қ б а с ы л ь ш і о қу з а л ы ААМАТЫКІТАП 2006 0 , 8 . О&А ББК 28. Оя 6 Пікір жазғандар биол. ғыл. докторы, профессор Л.Я. Курочкина биол. ғыл. канд. Р.Х. Кадырбеков биол. ғыл. канд. Б.М. Султанова И 20 Иващенко А.А. Қазақстанның қорықтары мен үлттық бақтары. - Алматы: “Алматыкітап” ЖШС, 2006. - 284 бет, суретті. “Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары” - республикамыздың 10 қорығы мен 8 ұлттық бағындағы жануарлар әлемі және олардың табиғаты туралы мәліметтер берілген бірегей туынды. Бүл кітапта ХХ-ХХІ ғасырда адамзатка кезіккен негізгі катер - коршаған ортаның нашарлауына әкеліп соқтырған мәселелер, корғауға алынған аймақтардың дүниежүзілік жүйесін дамытудағы Қазақстанның рөлі туралы айтылады. Кітап өздерінің өмірлерін Қазақстанның табиғатын қалпына келтіру мен корғауға арнаған эколог, ботаник, биолог ғалымдардың жеке мақалаларынан тұрады. Басылым оқушылар, студенттер, табиғат сүюшілер мен қалың оқырман қауымға арналған. І5ВЫ 9965 - 24 - 754 - 4 И 1502010700 - 159 ББК 28. Оя 6 481 (05) - 06 ъ © А.А. Иващенко, 2006 © “А лматы кітап” ЖШ С, 2006 І5ВЫ 9965 - 24 - 754 - 4 % ғ Казакстан мен Орталык Азиялағы ен алғашкы корык - Аксу-Жабағылынын 80 жыллығына арналалы Құрастырушы А.А. Иващенко Авторлар: З.Ж. Әлімбетова, Н.Н. Березовиков, Е.А. Брагин Т.М. Брагина, А.А. Грачев, А.Ж. Жанысбаев, Л.А. Димеева, А.А. Иващенко, Е.В. Ишков, Л.Е. Ишков, В.А. Ковшарь, Ю.А. Котухов, Н.В. Нелина, Н.П. Огарь, С.В. Стариков, Р.В. Ященко. Фотографиялардың авторлары О.В. Белялов, Н.Н. Березовиков, Е.А. Брагин, Т.М. Брагина, П. Гернот, Л.А. Димеева, Ю.К. Зинченко, В.Л. Казенас, В.А. Ковшарь, Б. Рубинич, С.В. Стариков, А.В. Устиненко Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Ллғы сөз -1— . З Х - д а м баласы ХХ-ХХІ ғасырлар аралығында негізгі қауіп-қатердің бірі - қоршаған ортаның нашарлауына тап болды. Осыған байланысты экожүйені әлемдік, аймақтық және ұлттық дәрежеде қорғау жалпы мақсатқа жетудегі негізгі міндеті болып табылады. Әлемдегі ең ірі және беделді табиғат қорғау ұйымы Халықаралық табиғат қорғау одағы (ХТҚО, ағылшынша қысқартылған атауы ШС1Ч) болып табылады, оған бірнеше мемлекеттер, сонымен катар халықаралық және үлттық үкіметтік емес бірлестіктер мүше болып кіреділ/ХТҚО бүкіл әлемнен алты белгілі максатқа арналған бағытта жүмыс істейтін бірнеше мыңдаған сарапшыларды біріктіреді. Олардың бірі - корғалатын территориялар жөніндегі Әлемдік комиссия (\УСРА), табиғи экожүйені корғаудың теориялык және практикалык мәселелерімен айналысады, табиғи қор жағдайларына сараптау пен бағалау жүргізеді, тәуелсіз мемлекеттер үкіметіне қорғалатын табиғи территориялар жүйесін қүруға үсыныстар дайындайды. ХТҚО онжылдыкта бір рет қорғалатын территориялардың Бүкіләлемдік конгресін өткізеді, онда табиғи экожүйелерді қорғаудағы казіргі жағдай мәселелері каралады және келешекке жоспар жасалады. 2003 жылы Дурбан каласында (ЮАР) өткен бесінші Бүкіләлемдік конгресс комиссия жүмыстарын корытындылай келе, биоәртүрлілікті корғау және оның түрақты дамуы үшін корғалатын табиғи территориялар (ҚТТ) маңызын кайта бағалады. Оның ішінде, өткен онжылдықта табиғатты территориалдық корғау мәселесінде ХТҚО келесідей нәтижелерге қол жеткізді: - қорғалатын территориялар Биоәртүрлілік жөніндегі Конвенция пікірін іске асыруда негізгі топ болып танылды; - 1992 жылдан бері әлемдегі ҚТТ-ның жалпы саны және олардың көлемі екі еседен көп үлғайды: қазіргі кезде, Антарктиданы коспағанда, күрлык бетінің 12%-ынан кобі қорғалады, тек территорияның 10%-ына ғана қатаң корғау тәртібі таралған; - әлемдік мүраның табиғи және табиғи-мәдени нысаналар саны 101-ден 172-ге ості, және де табиғи және мәдени казыналарды қатар корғау қажеттілігі одан да бетер ақиқат болып отыр. Бүрын қорғалатын табиғи территориялардың адам баласының баска саладағы мүдделерімен байланысы толық емес еді. Сондыктан Дурбан конгресі келешектің негізгі бастамасы қорғалатын табиғи территориялардың біртүтас жалпы жүйесін күру туралы қаулы қабылдады. Әлемдік үлгі талабы бойынша мемлекет территориясы колемінің 10%-ынан көбі қорғалатын табиғи территория болу керек. Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орын алатын Қазакстан, корғалатын табиғи территориялардыңәлемдікжүйесініңдамуында маңызды рөл атқарады. Біздінмемлекетімізде корыққүру тарихы 1922 жылдан басталады. Бүл жылы мәдени және көне табиғи ескерткіштерді корғау жөніндегі Түркістан комитеті қүрылған, ол алғаш рет сол аймакта корык күру қажеттілігі мәселесін көтерді. 1926 жылы Орта Азия мен Қазақстанда бірінші рет Ақсу-Жабағылы корығы үйымдастырылды. 5 жылдан кейін, яғни 1931 жылы, Наурызым мен Алматы корыктары, 1936 жылы Бурабай корығы, ал 1939 жылы Барсакелмес корығы қүрылды. Одан әрі корыктармен бірге корғалатын табиғи территориялардың басқа да түрлері - геологиялык, зоологиялык және ботаникалық корықшалар, табиғи ескерткіштер және т.б. үйымдастырылды. 1985 жылы біздің елімізде алғаш рет Баянауыл мемлекеттік үлттык корығы қүрылды.'/ 'Жеңес Одағы кезінде Қазакстанның қорықтары, үлттық бактары, корыкшалары мен табиғи ескерткіштері күрлықтың алтыдан бір бөлігін алып жатқан, үлкен мемлекеттің корғалатын территорияларының біртүтас жүйесінде болатын. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан ауыр экономикалық жағдайды бастан өткізді, бүл жағдай корғалатын табиғи территорияларды зор шығынға үшыратты. Қаржының жетіспеушілігі жүмысшы адамдар санын кысқартуға және табиғат корғау жөніндегі көптеген жете зерттелген мәселелердің жабылуына әкелді. Жағдай тек соңғы 6-7 жыл шамасында ғана оңалып келеді. Қазіргі кезде Қазакстан әлемдік экономикалык жүйеге одақтасуға және әлемдік бірлестіктің толық қүқықты мүшесі болуға талпынып жатыр. Бүл мемлекеттік күрылыс пен коғамдык өмірдің көптеген жактарын өзгертуді талап етеді. Осындай талаптардың бірі ҚТТ үлттык жүйесінің дамуы болып табылады, оның көлемі мемлекеттің бар территориясының 10%-ынан жоғары, сонымен қатар корғалатын табиғи территорияның жалпы жүйесіне енген болу керек. Осы жолда біздің мемлекетіміз айтарлыктай жетістіктерге жетті. 7 1 2 3 4 5 6 8 9 10 Аксу-Жабағыды Алакөл Алматы Барсакелмес Батые Алтай Каратау Корғалжын Маркакөл Науырзым Үстірт ж Үлттык бактар Алтынемел Баянауыл Бурабай Іле Алатауы Каркаралы Катон-Карағай Көкшетау Шарын Казакстаннын корыктары мен улттык бактары \1 1997 жылдын, 17 шілдесінде қабылданған “Ерекше қорғалатын табиги территориялар жөніндегі” ҚР Заңы негізін құрайтын заң шығару базасы жете дайындалды. Заң табиғат қорғау мекемелерін құру және олардың жүмыстары жөніндегі мәселелерді реттейді. Қазіргі заң шығаруға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи территориялар - бұлар мемлекеттік табиғи-қорықтық қорын қорғау және қалпына келтірумен камтамасыз ететін қорғаудың қүқықты шаралар жүйесі немесе шаруашылық жүмыстардың реттелетін ережелері бар жер, су, орман және жер қойнауы байлықтары. Қорғаудың қүқықтық шаралары төмендегідей бөлінеді: қорықтық, яғни қоршаған ортаның табиғи жағдайын бүлдіретін кез келген шаруашылық жүмыстарын жүргізуге тыйым салынады; және қорықшалық, яғни мемлекеттік табиғиқорықтық қор нысаналарын сақтауға қауіп төндірмейтін және олардың өсіп-дамуына зиян келтірмейтін шаруашылық және кез келген жүмыстарға тек белгілі маусым мен уақытта рүқсат беріледі. Қазақстан Заң шығаруында үйымдастырылу мақсатына карай, корғау шаралары мен нысаналарды пайдалану ерекшеліктеріне байланысты корғалатын табиғи территорияның 11 түрі бар: - биосфераны косканда, мемлекеттік табиғи корыктар; - мемлекеттік үлттық бақтар; - мемлекеттік табиғи корлар; - мемлекеттік табиғи бақтар; - табиғи мемлекеттік ескерткіштер; - мемлекеттік қорықтық аймақтар; - мемлекеттік табиғи қорықшалар; - мемлекеттік зоологиялық бақтар; - мемлекеттік ботаникалық бактар; - мемлекеттік дендрологиялык бақтар; - мемлекеттік табиғи қорыктар-сепартерлер. Соңғы жылдары жаңа қорықтар мен үлттык бактар үйымдастырылды. 2005 жылдың соңында Қазақстанның 113 қорғалатын табиғи территорияларының жалпы көлемі 21036283,2 га болды (№746 2005 жылдың 19 шілдесіндегі ҚР Үкіметі Қаулысында ЕҚТ Тізіміне және №1133 2005 жылдың 17 қарашасындағы ҚР Үкіметі Қаулысына сәйкес), яғни мемлекеттің бар территориясының 7,72%-ы. ҚР заңдарындағы мемлекеттік табиғи қорықтардың анықтамасы ХТҚО жүйесінің I Дәрежелі аныктамасына сәйкес (қатаң қорғалатын табиғи қор), және де мемлекеттік бақтың анықтамасы II Дәрежелі (үлттық бақ) анықтамаға сәйкес. ҚР Заңдарындағы анықтама ХТҚО дәрежесі жүйесіндегі анықтама М емлекеттік табиғи қорық - бүл ЕҚТТ, табиғи күйінде қорғауға, зерттеуге ж әне ж ан уарлар мен өсімдіктердің генетикалы қ қоры мен биологиялық алуантүрлілігін, кәдімгі ж әне бірегей экожүйелерді дамытуға негізделген. М емлекеттік табиғи қорықтардың бар территориясында табиғи қорларды ш аруаш ылық пайдалануға тыйым салынады, қорғаудың қорықтық ережелері орнатылады. I. Қатаң қорғалатын табиғи қо р /т а б и ғи тың территория - бүл қорғалатын территория, негізінен ғылыми зерттеулер немесе тың табиғатты қорғау үшін қүрылған. I а. Қатаң қорғалатын табиғи кор - жер беті ж ә н е / немесе бірегей немесе әдеттегі экожүйесі, геологиялық немесе ф изиологиялы қ ерекшеліктері ж ә н е/н е м е с е түрлері, ғылыми зерттеулер жүргізуге жарамды ж ә н е / немесе қоршаған орта мониторингі бар теңіз бөлігі. I Ь. Тын табиғи территория - жер өзгермеген немесе аз ғана озгерген үлкен территория ж ә н е /н е м е с е теңіз, өзінің табиғи жағдайларын сақтау үшін қорғайды және басқарады. М емлекеттік үлтты қ табиғи бақ - бүл ЕҚТТ, ерекше экологиялық, демалатын ж әне ғылыми күны бар нысаналар, табиғи ж әне тарихи-мәдени кешендерді қорғау, қалпына келтіру ж әне көп салалы қолдану үшін арналган. М емлекеттік үлттық табиғи бақтарда қорықтық аймақтар мен тапсырыстық шаралар бөлінеді. II. Үлттық бақ (ең бастысы экожүйе мен дем алатын орындарды қорғау үшін қорғалатын территория) - бүл қүрлықтың табиғи территориясы ж ә н е /н е м е с е су беті: а) қазіргі ж әне келешек үрпақтар үшін бір немесе бірнеше экожүйенің экологиялық түтастығын сақтау; ә) жағымсыз мақсатта пайдалану немесе қолдануға тыйым салу; б) үйымды рухани, ғылыми, білім беретін, демалатын ж әне саяхатты қ жүмыстармен қамтамасыз ету үшін белгіленген. Ллғы сөз Қазіргі күнде біздің елімізде жалпы көлемі 1075498 га 10 мемлекеттік табиғи қорықтар мен жалпы көлемі 1456597 га 8 мемлекеттік үлттық бақтар бар. № Құрылған жылдары Қоргалатын территория атаулары Көлемі, га Қорықтар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ақсу-Жабағылы Алакөл Алматы Барсакелмес Батыс-Алтай Қаратау Қорғалжын М арқакөл Наурызым Үстірт 1926 1998 1964 1939 1992 2004 1968 1976 1931 1984 128 118,1 19 773 71 700 16 795 56 078 34 300 258 963 75 048 191 381 223 342 1996 1985 2000 1996 1998 2001 1996 2004 161 235 50 688 83 511 199 702 90 323 643 477 134 511 93 150 Ұлттық бақтар 1 2 3 4 5 6 7 8 Алтынемел Баянауы л Бурабай Іле Алатауы Қарқаралы Қатон-Қарағай Көкшетау Шарын Республиканың қорғалатын табиғи территориялар жүйесі даму үстінде және ҚТТ-ның жалпы және аймақтықжүйесіне біртіндеп еніп жатыр. Соңгы жылдары Дүниежүзілік Банкі және Жалпы Экологиялық Қоры қолдауымен Батые Тянь-Шань мен Алтайда трансшекаралық қорғалатын территориялар мен экологиялық дәліздер қүру жөніндегі жобалар іске асты. Қазақстан реформа жүргізе отырып, әлемдегі дамыған мемлекеттер қатарына сеніммен кіреді. Р.В. Ященко Х алы қаралы қ табиғат қорғау одағы (ШСРА ШС1Ч) Қорғалатын территориялар жөніндегі бүкіләлемдік комиссиясының О рта ази я лы қ бөлімінің төрағасы 11 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Ақсу-Жабағылы қорығы А.А. Иващенко, Л. Е. Ишков п п / и и - и іп и ш л я ғ ы Я Л ^ п і И І Я Л Ғ ^ ш и Ақсу-Жабағылы - Орта Азия мен Қазақстандағы ежелгі қорық. 2006 жылы оған 80 жыл толады. Қорық қүру мәселесін көтерген белгілі гидробиолог А.Л.Бродский болатын, ол 1920 жылы бірінші рет Жабагылы және Ақсу өзендерінің жогаргы жагында болды. Екі жылдан кейін осы жерді Ташкент университетінің бір топ профессорлары Д.Н.Кашкаров, Е.П.Коровин, М.В.Культиасов, М.Г.Попов, Н А .Д имо зерттеулер жүргізді. Олар жердің корық ретінде бағалы екендігін растады. 1925 жылы мамырда Шымкент жер болімі шешімі бойынша жерді корыкка болу басталды, бір жылдан кейін оның шекарасын корсететін белгілер койылды. 1926 жылы маусымда Қазақ Республикасының Кеңес халык комитеті Ақсу- Лксу-Жабағылы онжылдықта Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешіміне сәйкес қорыққа Ақсай, Көксай өзендерінің жоғарғы жағын және Майдантал өзені аңғарының бір бөлігін қосты. Қазіргі кезде Ақсу-Жабағылы корығының көлемі 128118 га, ол Қазақстанның Өзбекстан мен Қырғызстан шекарасы тоғыскан жерінде Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарында орналаскан. 5 Жабағылы қорығының құрылғаны жайлы арнайы қаулы (хаттама №25) қабылдады, ол 1927 жылы 27 мамырда Ресей Федерациясының Кеңес халық комитеті шешімімен бекітілді. Сонымен Ақсу-Жабағылы өз мерейтойын үш жыл қатарынан тойлауына болады. Қорықтың қалыптасуы және бекінуі Борис Петрович Тризна (1867-1938) жүмыстарына байланысты, ол Ақсу-Жабағылы қалыптасуының ең қиын алғашқы онжылдығында басқарды. Осы кезде маңызды ғылыми зерттеулер жүргізілді, қызметкерлер саны мен қорық территориясы көлемі алғашқы 30 мың га 1937 жылы 69 825 гектарға үлғайды. Келесі 50 жыл аралығында оның көлемі мен шекарасында шамалы ғана өзгерістер болды. Тек соңғы Көккүс (Муорһопиз соегиіеиз) 17 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Сонымен катар қорыкта екі палеонтологиялык жер бар, олар Қаратау тауында орналасқан. Сол уакытта Шымкент мұражайының директоры болып жүмыс істеген Б.П. Тризнаның белсенділігінің арқасында 1924 жылы мамырда колемі 126 га Қарабастау жері қүрылды. Қарабастау Кеңес Одағындағы бірінші палеонтологиялык қорық болды. Көлемі 100 га Әулие жері тек 1973 жылы ғана корык болып жарияланды. Осы жерлерде қорғалатын юра дәуірінің жануарлар мен өсімдіктер қалдығы - әлемдік ғылымның бірегей асыл казынасы. Ақсу-Жабағылының негізгі территориясы Талас Алатауы жотасының батыс бөлігі мен теңіз деңгейінен 1100-4200 м биіктіктегі Угам жотасының киыр солтүстік-шығыс тарамын алып жатыр. Мүндағы тау жыныстарының басымы - төменгі карбон мен жоғарғы девон ізбестері. Ізбес сілемдері палеозойдағы ежелгі теңіз жануарларының копшілігін трилобиттер, маржандар, бауыраяқтылар, губкаларды қатқан күйінде сақтаған. Ежелгі тау жыныстары плиоцен мен төрттік дәуірдің кырық күрау коспаларымен, сонымен катар қазіргі аллювиальды және басқа да шығу тегі әр түрлі борпылдақ жыныстармен жабылған. Атпа жыныстар - сиениттер мен граниттер жер бетіне жиі шығып жатады. Олардың ізбестермен қосылысы мәрмәр түзеді. Қорыктағы тау жоталары қатты бөлінген. Олар шығыстан батыска бойлай созылған және бедерлері үқсас болып келеді. Солтүстік баурайлары әдетте жазық, кең тегіс сатылы бедерлер, тау адырлары қар және мүздықтармен көмкерілген. Оңтүстік баурайлары - тік, қүрғақ және жартасты. Олардан жиі жіңішке үшкір жоталар кетеді, сөйтіп, сайда күрделі иірімдер түзеді. Орталык бөлігінде қалың мүзды жота Бүғылытөр көзге айкын түсіп түрады. Осы жотаның мүздықтарының ішіндегі ең ірісінің көлемі шамамен 1 шаршы шақырым. Қорықтың басқа мүздықтары (олар 50-ден астам) оның мөлшерінен аспайды. 18 Кооыктын ооталык бөлігінін биіктен түсірілген көрінісі Аксу-Жабағылы Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 70 Кіші-Үлкен Кайынлы өзен аралыктарынлағы күрғак алап шалғынлары 21 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары А ксу-Жа б ағылы Қорықтың негізгі өзендері - Жабағылы, Ақсу, Балдабрек, Бала-Балдабрек, олар батысқа қарай ағады. Оларға су қар, мұз және бұлақтардан келеді. Өзен аңғарларының көпшілігі таудан шығар жерінде арна түрінде болады. Әсіресе Ақсу өзені арнасы ерекше көрінеді, оның тереңдігі 400 метр, 20 км-ден артықка созылады. Ақсу-Жабағылының бірегей табиғи нысаналары мен көптеген көркем ландшафтары есте қаларлықтай. Бұл Көкүйірім мен Жасыл керемет сүлу тау көлдері, Аксу-Жабағылы, Шүнгүлдік және Бүғылытөр жарқыраған күлама мүздары, Балдабрек өзені аңғарындағы жіңішке күзды қақпалар Дарбаза, Майдантал өзенінің сәулетті аңғарлары... М аржан сайындағы сүр жартастардың жүмбак сілемдері дерлік түгел 250 миллион жыл бүрын палеозой дәуірінде осы территорияны алып жатқан үлкен теңіз мекендеушілері ежелгі жануарлардың (маржандар, губкалар, моллюскалар) таска айналған қалдықтарынан түрады. Аксу өзенінлегі каньон Жасыл көлі 23 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Бұл жерде біздің ата-бабаларымыз да өз іздерін қалдырды. Қара шөгінді тау мен жарқыраған ромб тәрізді қар муздығынан түратын, үлкен амфитеатрмен қоршалған, әсем де қатаң жерде Қасқабүлақ сайы шүңқырында атақты тас галереясы бар. Қара темірлімаргенецті қабықпен қапталған ж алп ақ тастар бетінде үшкір кару үшымен салынған ежелгі адамдар суреттері жақсы көрінеді. Мүнда екі мыңнан астам суреттер бар. Тас көркем суретінің таңғаларлық жазуларының орындалу мәнері мен алуан түрлі сюжеттері қайран қалдырады. Көбіне жабайы аңдар - ешкі, арқар, марал суреттері кездеседі. Жиі салт адамның атта немесе түйеде отырғаны, садағы мен найзасы бар аңшы, күресу, билеу, әр түрлі салт жораларын жасау және тіпті дарға асу көріністері көрсетіледі. Осы суреттердің жасы жайлы әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр. Зерттеушілердің көбі оларды сақ кезеңіне, яғни біздің дәуірімізге дейінгі У-ІУ ғасырға жатқызады. Басқалары Қасқабүлақтағы “сурет галереясы” тас дәуірінен бастап, біздің дәуіріміздің орта ғасырларына дейінгі көптеген үрпақтардың қолымен жасалған деп есептейді. 54 Аксу-Жабағылы Каскабүлак тасты галереясы. Мараллар. 25 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары ш й щ '■Мғкһ і V- 98 /4ксу-Жа б агылы Каскабүлак тасты галереясы. Тау ешкілері. 27 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 28 Кокан салпысы (Могіпа кокапіса) Л ксу-Жа б ағылы Қорық ауа райы континентальды, ылғалдылық жыл маусымы бойынша біркелкі түседі. Жалпы түсетін жауын-шашынның (таудың орта белдеуінде 950 мм) 3 0 % -ы қыста, 4 0 % -ы күзде және небары 10% -ы жазда түседі. Ауаның жылдық орташа температурасы +5,6°С, ең суық айда (қаңтарда) - орташа -5,4°С, ең ыстық айда (шілдеде) +17,2°С. Қүрғақшылық кезеңнің орташа үзақтығы - 70 күн, аязсыз 142 күн, қар жабыны бар кезең - 160 күн. Топырақ, өсімдік және жануарлар әлемінің бөлінуі, барлық таулардағы сияқты тік белдеулік заңына сәйкес. Қорық территориясы 5 тік белдеу ішінде орналасқан. Ең жоғарғы нивальды белдеуде (теңіз деңгейінен 3600-3800 м биіктікте) топырақ және өсімдік жабыны жоқтың қасы. Дегенмен қар мен мүздың үлкен қоры осы аймақтың өзен ағыстарын реттеуде маңызды орын алады. Биік таулы альпі белдеуі (2800-3000 м) таулы альпінің әр түрлі топырақтарында көбіне аласа бойлы сирек шөптесінді өсімдіктер өсуімен ерекшеленеді. Мүнда шағын жерлерді төселіп өсетін аршалар алып жатады. Қосымша ылғалданатын жерлер және сайларда әдемі альпі көгалдары бар. Биік таулы субальпі белдеуі (2200-2800 м) өсімдік жабынының тығыз болуымен сипатталады. Төселіп өсетін арша шоғырлары қалың тоғайлар түзеді және баурай бетінің шамамен 30%-ын жабады. Аршалар астындағы топырақ қара түсті, басқа түрлі топырақтарда шалғындыдалалы немесе таулы-далалы субальпі өсімдіктері өседі. Орта тау белдеуінде (1500-2200 м) қүрғақ сайларда шалғындар өседі және биік діңді аршаның екі түрі (зеравшан және сауыр) осында орман түзуде маңызды орын алады. Сонымен қатар бүталы, кейде аршалы сирек ормандары ірі шөптесінді далалар бар. Бүл белдеуде тау қоңыр топырағы басым. Аласа тау белдеуі (1500 м томен) солтүстік-шығыс бөлігінен басқа, қорық территориясының басым көпшілігін алып жатыр, кей жерлерде бүталар араласқан далалар бар. Бүл белдеу топырағы сүр-қоңыр, беткі жағында қарашірік аз болуымен ерекшеленеді. Севериов жартасшөбі (5ег§іа зеш егкш іі) Романов акбаскурайы (Соііаз готапоүіі) 29 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қазақстандағы қорықтар арасында Ақсу-Жабагылы өсімдіктерінің бай және алуантүрлілігімен көзге түседі. Басқа қорықтарда 5-7 типті өсімдіктер болса, мүнда 12 типті өсімдікке жататын 60 өсімдік формациясы бар. Тек батыс Тянь-Шань үшін ең ерекше өзіне тән жартылай далалар немесе далалар болып табылады. Қорык пен оның айналасында осы типтің үш түрі кездеседі. Аласа шөптееінді далада көпжылдық кысқа мерзімдік (эфемероидтар) жуашықты коңырбас, толық қияқөлең басым және біржылдық өсімдіктер (эфемерлер) қорык шекарасындағы тау етегін жауып түрады. Аласа тау белдеуі үшін ірі шөптесінді далада ош бидайығы мен жаман арпа басым болу тән. Көбіне «умбелляр» деп аталатын үшінші түрде шатыргүлділер түқымдасының (жіңішке сасыр және малазық прангос) ірі шөптесінді өкілдері басым. Ол аласа таудан орта тауға дейін, тіпті субальпі белдеуінің төменгі жағында жекелеген жерлерде едәуір кең таралған. 30 Кіші Кайынілы өзенінін бастауынлағы (ТгоІІіиз аһаісиз) алтай күнгеллісі А ксу-Жа б ағылы Шренкия (5сһгепкіа сопдезіа) Тек Батые Тянь-Шаньға тән өсімдіктің басқа түрі - аршалы ормандар. Ол осы аймақтың қайталанбас кескінін күрайды, баурайларды бекітіп, оларды эрозиядан қорғайды, ылғалдылыкты жинайды, өзен ағыстарын реттейді, қар көшкіндері мен су тасқындарынан қорғайды. Фитонцидтер мен эфир майлары ауаны тазартып сауыктырады. Бір гектар аршалы орман осындай заттардың 30 кг бөліп шығарады, сөйтіп, микробқа қарсы түрақты аймақ түзеді. Батыс ТяньШаньның негізгі ағашы болғандықтан, адамдар оны ертеден пайдаланып келеді. Соңғы жүзжылдықта аршалы орман көлемі едәуір кыскарды, сондыктан ол ерекше қорғалу тәртібіндегі бірінші дәрежелі орман катарына жатады, ал зеравшан аршасы Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Сонымен қатар Ақсу-Жабағылыда баска да бірегей өсімдік бірлестіктері қорғалады. Бүл Сиверс алма ағашынан және кавказ таудағанынан түратын тоғай, эхидна эспарцеті басым бірлестіктер, эндемиктер мен қалдық түрлердің - алкор мен піскем жуасы - ну шөптесіндері орта таудың көлемді шөгінділерінде өседі. 31 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорық флораға бай. Қорғалатын түрлер саны келесідей: саңырауқүлақтар 250 түрден жоғары, мүктер, қыналар, балдырлар 6070 түрден, жоғары өсімдіктер 1300 түрден жоғары. Флораның бірегейлігі мен өзгешелігі жоғары өсімдіктерден жақсы көрінеді. Бүл топта 200 сирек түр белгілі, сонымен қатар: Батые Тянь-Шань мен Қаратау эндемигі - 177; қалдық түр - 30-дай; қызылкітаптық - 39 түр. Тек Ақсу-Жабағылы қорығында сирек кездесетін тамаша ассүттіген, ангрен үғамиясы, М инквиц примуласы, талас кекіресі, Масальский кандыгүлі, Коопман өгейбүтасы, талас кайыңы және т.б. қорғалады. Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен ең маныздылары мәдени түрлер туыстары болып табылады, олардың түрі корыкта 80-нен асады. Грейг және Кауфман кызғалдақтары ерекше танымал болып отыр. Олар әлемге белгілі бірнеше жүздеген мәдени қызғалдактардың шығу тектері болып табылады. Грейг кызғаллағы (Тиііра §геі§іі) Түкті тостағанша кекіресі (Охуігорів Ігісһосаіусіпа) А ксу-Жа б ағылы Кауфман кызғаллағы (Тиііра каиітаппіапа) 33 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары көбіне тянь-шань қоңыр аюы кездеседі. Бүл қызылкітаптық түрдің барлық таралу аймағы ішіндегі ең жоғарғы тығыздығы Ақсу-Жабағылы қорығында орналасқан. Аркар мен аюдан басқа, қорықта тағы 5 қызылкітаптық түрлер - барыс, жайра, түркістан сілеусіні, шүбар күзен және тас сусары мекендейді. Тек соңғы түр ғана әдеттегі (40-50 дара шамасында), қалғандары өте сирек (2-ден 5 дараға дейін) кездеседі. Кейбір түрлер саны едәуір ауытқиды. Қорыктың 80 жы лдық тарихында елік, доңыз, үзынқүйрық суыр саны өсті, өте төмендеді және қайтадан өсті. .г - Қорықтың жануарлар әлемі де алуан түрлі. Омыртқалы жануарлар фаунасында 330 тур, оның ішінде б отряд 21 тұқымдасқа жататын 50 сүтқоректілер түрі бар. Саны және түр қүрамы жағынан басымы - кеміргіштер, оның ішінде тоқалтіс пен тышқанның алуан түрлері. Әсіресе үясын ағашқа, бүтаға, үй шатырына, тіпті қызметкерлердің азық-түлік жәшігі мен сөмкелеріне дейін салатын орман қарақасы өте әдемі. Түяқтылар ішінен әдеттегі түр тау ешкісі, аз санды арқар (тянь-шань түршесі) қорықтың тек солтүстік бөлігінде ғана және өткен ғасырдың 60-шы жылдарында жерсіндірілген маралдар кездеседі. Жырткыштардан 34 1976 жылы В.А. Беляловтын "Бүркіттер" фильмі түсірілген жерлегі бүркіт үясы А ксу-Жа б а тылы Тау ешкілері (Сарга зіЫгіса) Тянь-Шань коныр аюы (Т1г$и$ агсіоз І5аЬеІІіпи5) 35 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 36 Кара төс бүлбүл (іизсіпіа ресіогаііз) Лксу-Жабағылы Құстар әлемі едәуір бай. Мүнда 268 құс түрі кездеседі, сонымен қатар 110 жыл қүсы және 130 үялайтын қүс бар. Соңғы сан Кыргызстан мен Өзбекстанды қосқанда, ТяньШаньның барлық үялайтын фаунасының 80% ын қүрайды. Едәуір көп санды және барлық жерде кездесетін торғайтектестер отряды өкілдері - әр түрлі сарыторғайлар, қүнақтар, жадырақтар, сандуғаш торғайлар, содырғы торғайлар... Бүлардың ішінде аршалы орманның кәдімгі мекендеушілері (гималай және жирентөс көкшымшық, басбарқылдақ, арша ементүмсығы), өзен жағалауы тоғайларында (мысықторғай, ж үмақ шыбыншы торғайы), шатқалды биік тауларда (қызылтүмсық шәуқарға, сарытүмсық үзақ, қызылқанат жарқүс) және су маңы биотоптарында (сушылқара - кәдімгі және қоңыр, қазтамақ торғай - қарамойын және көксала) және т.б. Жыртқыштар - қүмай, ақбас қүмай, қаршыға, тілеміш, күйкентай және т.б. жақсы байқалады. Лрша ементүмсығы (Мусегоһаз сагпірез) Олардың 6 түрі - бүркіт, сақалтай, жыланшы, жүртшы, бақалтақ-қыран, ителгі өте сирек, бір немесе бірнеше жүп болып үялайды, қызылкітаптық дәрежеге кіреді. Баска отряд өкілдерінен осы дәрежеге жататын қара дегелек, үкі және көкқүс қорықта кездеседі. Тағы бес түр (тырналар - сүр және ақбас, дуадақ, безгелдек, лашын) үшып өту кезінде анда-санда кездеседі. Ақсу-Жабағылы қорығында бауырымен жорғалаушылардың 11 түрі бар. Жыландардан қалқантүмсық жылан мен өрнекті қарашүбар жылан, кесірткелерден - алай жалаңкөзі көп кездеседі. Мүнда сирек кездесетін қызылжолақ қарашүбар жылан және аласа тауларда әдеттегі сарыбауыр жылан Қызыл кітапқа енген. Қосмекенділер не бары үш түрі - бүл көлбақа, жасыл қүрбақа және Қызыл кітапқа енген даната немесе ортаазия қүрбақасы мекендейді. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорықта балық саны аз, бірақ көптеген авторлардың мәліметтері бойынша түрдің саны 5, тіпті 7-ге жетеді. Едәуір белгілісі көкбас балык және қаратау кәдімгі шармайы, олар тек Әулие және Қарабастау палеонтологиялык жеріндегі өзендерде коп кездеседі. Жердің кез келген нүктесі сияқты, жануарлар әлемінің биологиялық алуантүрлілігінің негізгі бөлігін омырткасыз жануарлар қүрайды. Қорықта толық зерттелген тек насекомдар ғана, бірак олардың қүрамының да қазір жартысынан азы ғана (2124 түр) зерттеліп отыр. Белгілі 27 отряд ішінен Қаттыканаттылар немесе Қоңыздар, Қабыршакканаттылар (Көбелектер), Жарғаққанаттылар және Қосқанаттылар едәуір жақсы зерттелген. Қоңыз фаунасы едәуір толық анықталған - 44 түқымдастың 920 түрі. Бізтүмсықтар, Қысқақанаттылар немесе Стафилинидтер, Барылдауық қоңыздар, Сарыбауыр кесіртке (Орһізаигиз аросіиз) - аяксыз кесіртке Жапырақжегіштер және Тактамүрттылар түқымдастары алуантүрлілігі басым. Энтомофаунаның жоғары өзгешелігі ерекше назар аудартады. Қоңыздар ішінде батыс тяньшаньдық эндемик үлесі 15% шамасында, ал шартты эндемиктер (әзірге тек осы жерден ғана белгілі) - 2 % . Дегенмен насекомдар ішіндегі ең тартымдысы күндізгі көбелектер болып табылады, Ақсу-Жабағылыда оның 120 түрі кездеседі. Бүлардың ішіндегі ең әдемісі желкенділер (махаон және аполлонның 7 түрі), қүлпырғыштар (5 түр), сары көбелектер, оның ішінде сирек кездесетіндері - Романов және аждаһа сары көбелектері, сонымен қатар ең ірі түкымдас өкілдері Көгілдір көбелектер (37 түр). Қорық территориясында насекомдардың сирек кездесетін 25 түрі және жауын қүртының сирек түрі (жылан тәрізді аллолобофора) мекендейді, ол Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Лксу-Жабағылы Тянь-Шань аполлоны (Рагпа55іи5 Ііап$сһапіси$) Көгіллір көбелектері (Роіуоттаюз ісасііш) Ақсу-Жабағылының биологиялық алуантүрлілігінің ғажайып әлемі ежелден әр түрлі мамандықтағы галымдардың назарын өзіне еліктірген болатын. Бүл қорық ғылыми зерттеулердің үзақтығы мен нәтижелігі жағынан тек Қазақстанда ғана емес, бүрынгы Кеңес Одағының барлық қорықтарының ішінде алдыңғы орынға ие. Мыңға жуы к ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалар, сонымен қатар “Еңбектер” 8 рет шығарылды, ондаған кітаптар мен монографиялар, әсерлі көркем фотоальбомдар, буклеттер және 4 ғылыми-көпшілік кинофильм бүкіл әлемге таралды. Соңғы жылдары Батые Тянь-Шань биоәртүрлілігін қорғау жөніндегі Халықаралық жобаның іске асуы нәтижесінде, АксуЖабағылы өзінің территориясын кеңейтіп, материалдық-техникалық базасын бекітіп қана койған жоқ, бүкіл әлемдік экологиялык саяхатшылар мен ғалымдар араеында танымалдылығын одан да бетер арттырды. Кызыл суыр (Магтоіа саисіаіа) 39 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Алакөл қорығы Н.Н. Березовиков 42 Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы Тентек өзені атырауындағы жануарлар мен өсімдіктер әлемі, табиғи бірлестіктерді, сонымен қатар Алакөл көлі аралдарындағы мойнақ шағаланың бірегей популяциясын және басқа топтас қүстарды қорғау мақсатында 1998 жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметі қаулысымен құрылды. Ол Алматы облысы Алакөл ауданы мен Шығыс-Қазақстан облысының Үржар ауданында орналасқан. Қорықтың алғашқы көлемі 12520 гектар болатын, сонан кейін 20743 гектарға кеңейтілді. Қазіргі уақытта оған Тентек өзені атырауы (17423 га) мен Алакөл көлі аралдары (3320 га) кіреді. Бірінші бөлімше айналасында көлемі 21547 га екі шақырымдық қорғау аймағы құрылған. Қорғалатын аралдар Үлкен Аралтөбе, Ллакөл Орта және Кішкене Аралтөбе айналасында да көлемі 5130 га екі шақырымдық аралық аймақ белгіленген, мүның ішінде аң, балық аулауға, қайықтар, кішкене кеме мен басқа да жүзетін заттар түрағына тыйым салынады. Алакөл-Сасықкөл көлдер жүйесі Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Тарбағатай мен Жоңғар Алатауы тау жүйелері арасындағы шөлді ойпатты алып жатыр. Ойпат ортасында ірі көл жүйелері - Сасықкөл, Қошқаркөл, Үялы, Алакөл, Жалаңашкөл орналасқан. Қазіргі ландшафттар мүздық дәуірден кейінгі ксеротермиялық кезеңде пайда болған. Көл бедері сатылы ойпаң жер жазықтығы түрінде, ол ежелгі теңіз және түзданған көл шөгінділерінен қалыптасқан, көлді сор топырақты, шалғынды-батпақты және сор шалғын топырағы басым 10-25 шақырым жолақ жиектейді. Алакөл шүңқырында топырақтың шөлді түрі басым. Өзендер мен көлдердің жайылма сатылы жағаларында шалғындытоғай өсімдіктері астында аллювиальдышалғын топырағы, ал батпақ пен көлдің төменгі жағалауларында қияқ-қамысты қүрамасында - шалғынды-батпақты топырағы кездеседі. Бүйырғын-көкпекті өсімдіктері таралған жерлерде тақырлар мен тақыр тәрізді топырақтар кездеседі. Эфемерлі-жусанды өсімдіктер астында шалғынды-сүр топырақ кең таралған, бүл сор топырақты жерлерге тән. Алакөл шүңқырының биіктеу жерлерінде карбонаты аз сүр топырақтар дамыған. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Аймак ауа райы катаң континентальды - жазы кұрғак және қысы салыстырмалы суық, қары аз және желді. Ауаның жылдық орташа температурасы 6,27,2°С аралығында ауытқиды, ең жоғарғы +42°С және ең төменгі -46°. Қаңтардағы ауаның орташа айлық температурасы -14,0°С, шілдеде +24,ГС. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 146 мм-ден (ст. Достық) 279 мм-ге дейін (ст.Үшарал). Жазықтықтағы фенологиялық мерзім ұзақтығы келесідей: көктем: 25 наурыз - 5 мамыр (52 күн), жаз: 16 мамыр - 30 қыркүйек (138 күн); күз: 1 қазан - 15 қараша (45 күн); қыс: 16 қараша - 24 наурыз (130 күн). Орташа температурасы 0°С-тан жбғары жылы кезең үзақтығы 8-8,5 ай. Қазанның соңы мен қарашаның басында алғашқы қар түседі. Көл маңы жазықтығында қар жабыны қарашаның екінші жартысында қалыптасады, ал наурыздың соңы мен сәуірдің басында қар еріп кетеді. Алакөл ойпаты - Қазақстандағы ең желді жердің бірі. Жоңғар қақпасы арқылы (Жоңғар Алатауы мен Барлық жоталары арасындағы Бүйра және кызғылт бірказан (Реіесапиз сгізриз) Алакөл бірнеше салаға таралады. Олар - мөлшері шамамен 25-те 20 шақырымдай кең атырау түзетін тармақ. Атыраудың сулы-батпақты жерлері қалың өскен қамыс пен жүзетінлиторальды ландшафттан, батпақты ойпаң жер мен көл, тармақ, иірімдердің күрделі жүйесінен түрады. Атыраудың шығыс бөлігіндегі суда жүзетін және су маңы қүстарының үялауы үшін ең маңыздысы Суқүзғын, Бірқазан, Жалыкөл және Онағаш көлдері арасындағы көлдер жүйесі, ал батыс бөлігінде - Байбала мен Қарамойын көлдер арасы. жіңішке тау асуы) екі қарама-қарсы бағытта жыл бойы кезектесіп соғатын жергілікті жел едәуір тән. Желдің пайда болуы Жоңғар қақпасының екі жағындағы атмосфералық қысымның үлкен айырмашылығының болуына байланысты. Әдетте оңтүстік-шығыс бағыттағы жел - “евгей” басым, ол Қытай территориясына шекаралас Эби-Нур шөлді шүңқырында пайда болып, Жоңғар қақпасы арқылы кіреді, кейде қиратушы күшпен (60-80 м /сек) келеді. Тынышталған “евгей” орнына аздан кейін батыс желі - “сайкан” келеді, ол - ауа райы өзгеруінің хабаршысы. “Атырау” бөлімшесі Сасықкөл көлінің оң жағалауына жатады және Жоңғар Алатауынан басталатын суы мол Тентек өзені пайда болған. Өзен өзінің төменгі бөлігінде Россыпи сайында . 79* уV■ .. >/* * . ' '*'л *■- Чіщ ** *’Т # * , і ‘ С1- . 1 "і&М •- тжШйх' «, .* . '*К ’•' 45 щі Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Сүнкыллак акку (Су§пиз судпиз) Су маңы және жүзіп жүретін өсімдіктер - қүрақ, аил қоғасы, теңіз түйнекөлеңі, көл қамысы, жүзгіш шылаңы басым топтар. Өзен мен арналарда кәдімгі сары түңғиық, ақбоз түңғиық, шөгінді мүйізжапырақ, жебежапырақтар, жүзгіш сальвиния, тік кірпібас, теңіз және тік арамоттары, балдыршөп, масақты егеушөп, қосмекенді таран, кәдімгі дүңгіршек кездеседі. Бүл ну қопалар көптеген суда жүзетін және су маңы қүстарының үялайтын және азықтық маңызды мекендері болып табылады. Түңғиықтың көп 46 Ллакөл өскен жері - Онағаш, Жалыкөл, Опытное және Күгімбай өзендері. Атыраудың көл иірімдерінде және көптеген арналарда түңғиық едәуір кең тараған. Уақытша су басқан шүңқырларда қамыс, аил қоғасы, теңіз түйнекөлеңі, қияқөлең, шоғыр сәлемшөп басым. Батпақты жерлерде қамыс, қоға, түйнекөлең бірлестіктері, ал батпақтышалғынды топырақтарда айрауықтар, қияқтар, ажырықтар мен қараматаулар кездеседі. Шалғынды сор топырақты ойпатты көл сатыларында қамыс араласқан сораңдар тобы басым. Атыраудың шет жағындағы шалғындытосап топыраққа жусанды, жусанды-алабүталы, шилі, шеңгелді және жыңғылды бірлестіктер тән. Өрт пен кесуден қатты сиреген теректі-талды орман негізінен Тентек өзені жағалауынан кездеседі. Атыраудың жоғарғы бөлігіндегі тал тоғайлары Көкпекті, Россыпи Сукүзғынларлын үя шоғыры (Рһаіасгосогах сагЬо) және Түйықсу сайларында шоғырланған. Тентектің төменгі жағында биік діңді теректіталды ормандарда бірлі-жарым қайың аралас үйеңкіден түратын қалың шілік тоғайлары бар. Қарақаттың қалың тоғайлары тән. Алаңқайларда итмүрын, татар үшқаты және жыңғыл кездеседі. Шағын арна маңындағы талдан түратын шілік ормандарды өрт қатты бүлдірген, олар Түйықсу, Онағаш, Жалыкөл және Миялыда сақталған. Сасықкөл көліне шығатын атыраудың шет жағында үшкіржеміс жиденің жекелеген бүталары кездеседі. 47 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 48 Алакөл ** ; • . . шм • *:■ ■* А. . ■ ‘Ч.ІЯ' •.«ЛЕІЕ^ГГ^ж^ -- «яігкаЕзаЯк^Ивг ИГ^ _»—г . ^ Ч І И —*зг% ’;Зм5Ё>2*«. «с$,А<' ‘7 ,'■ ''' .__ , *Т-і •-■ ,,. ; , ''V ' _ Г = '.* ’^ ляихШ *-••"• -**—'• • ,, " -'-=-• « . . „- « Г ■ ^ З » - й-~‘ - у -' -.V *•---- к '™ . ' .. ~ ^ТГГТЛ*^. . Тентек өзенінін атырауынлағы (Иирһаг Іиіеа) сарытүнғиык копалары 49 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Тентек атырауында ежелден көптеген қүстардың - бүйра және қызғылт бірқазан, үлкен сукүзғын, жалбағай, бақылдық қүтан, көкқүтан және үлкен аққүтан, көл шағаласы, аққанат және қара қарқылдақ, өгіз шағалалар, үлкен және кіші әупілдек, қызылқасқа сутартар, сутартар, тартардың (кіші және мәстек) негізгі үялары шоғырланған болатын. Атыраудағы көлдерде суда жүзетін қүстардан қасқалдақ, қызылбас сүңгуір, қызылтүмсық сүңгуір, үлкен сүқсыр және сүр үйрек басым; саны аз - қарамойын сүксыр, сүрқаз, сыбырлақ аққу, жалпақтүмсық, шүрегейлер (даурықпа, ысылдақ), ақкөз сүңгуір; сирек кездесетіндер қызылжемсаулы маймаққаз, кіші және сүржақ сүқсыр үйрек, сүңқылдақ аққу, қылқүйрық үйрек, ақбас үйрек және т.б. Мүнда 2000 жылы ақж ағал қарқылдақтың, ал 2004 жылы кіші шағала үялары бірінші рет пайда болды. Қамыс қопасы арасындағы қүстардан басым кездесетіндері - сайрауықтар, қызғылтсары айқабақ, жалпаққүйры қ бүлбүлша, бүлбүл шырылдақ, мүртты шымшық, кәдімгі және қамыс қүрқылтайы, көкек, қара қарға, қарабас қаратамақ. Жолы қиын жерлерде аққүйрық су бүркіті мен сүр тырнаның жекелеген жүптарының үялары сақталған. 50 Карамойын шағала (іагиз геІісІи5) Ллакөл 51 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Сібір елігі (Саргеоіиз ру§аг§ив) 52 Күм кояны (іери$ іоіаі) Ллакөл Лоныз (5из 5сгоіа) Атырау өзендері мен қамысты жерлерді мекендейтін сүтқоректілер - доңыз, сібір елігі, ондатр, су тоқалтісі, су жертесері. Жағалаудағы шөлді жерлерде қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, сасық күзен, аққалақ, қалқанқүлақ кірпілер мекендейді. Кемірушілерден қүм қояны, жыңғыл қүмтышқаны, қызылүрт саршүнақ, үлкен және кіші қосаяқ, соқыртышқан т.б. әдеттеғі түрлер болып табылады. Қорықта сүтқоректінің небары 33 түрі ғана кездеседі. 53 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары 54 Ллакөл Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 56 Вузовский кызғаллағы (Тиііра Ьиһзеапа) Ллакөл Сүттіген шалканы (ЕирһогЬіа гариіит) Алакөл көлінің орталық, едәуір терең бөлігінде үш қорықтық аралдар (Үлкен Аралтөбе, Орта және Кішкене Аралтөбе) орналасқан, олар үзындығы 17 шақырым және шеңбері 40 шақырым шағын аралдар тобын түзеді. Халық аралды Тасты (Каменные) деп атайды. Ол оңтүстік жағынан 30-40 шақырым, батыс жағынан 40-50 шақырым және солтүстікшығыс жағалаудан 10-15 шақырым алшақта орналасқан. Арал қыраты біртіндеп сатылы түрде төмендейді, олар сүр-қоңыр, жетілмеген тасты топырақта баялыш, тасбүйырғын, теріскен, боз жусан, рауғаш, изен және т.б. басым сирек шөлейтті өсімдіктермен жабылған. Шоқы етегі шағыл-жүмыр үсақ тасты саз топырақты және шағын сор топырақты жерлерден түрады. Жағаны бойлай үсақ шағыл және жүмыр тастардан түратын үймектері, сонымен қатар ашық жерлері бар лагуна тәрізді шығанақтары бар. Аралдар - топтас қүстардың үялауына өте қолайлы жер. Алакөл көлінің су деңгейі көтерілген жылдары шағала қүстардың бәрі су астында қалған үсақ аралшықтардан келіп, осында орналасқанда аралдың маңызы арта түседі. Аралдарда топ түзетін негізгі түрлер - қарабас өгіз шағала, үлкен суқүзғыны, мойнақ шагала, өгіз шагала, үлкен қарқылдақ, қаратүмсық қарқылдақ, өзен қарқылдағы, татрең қарақас, карала балықшы, шаушүрілдек және теңіз шүрілдегі. Шоқы баурайында түз, кіші және дала бозторғайы, сарғалдақ торғайлар кездеседі, қалың жыңғыл ішінде қылаң торғай үялайды. Соңғы жылдары Үлкен Аралтөбе аралының солтүстік бөлігінде үш лагуналы көлден жүйе қалыптасты. Бүл да қасқалдақ, сарыалақаз, отүйрек, ақбас үйрек, қызылбас сүңгуір, ақкөз сүңгуір, даурықпа шүрегей, қызылсирақ балшықшы, қарала балшықшы, шөпілдек, татрең қарақас, шаушүрілдек, теңіз шүрілдегі, қаратүмсық және өзен қарқылдагы, қызылқасқа сутартар, жар қарлығашы, қарабас қаратамақ, шыжылдауық және қызғылтсары айқабақ үшін маңызды үялау орны болып табылады. Сонымен қатар мүнда суда жүзетін және су маңы қүстарынын үяламайтын шоғырының мүнда түлеу үшін үшып келгендері байқалды. Олардың арасынан үлкен, қарамойын және кіші сүқсыр үйректер, сыбырлак аққу, қызылтүмсық және айдарлы сүңгуір үйректер, сусылдақ үйрек, барылдауық үйрек, сүр үйрек, шырғалақ т.б. анықталды. 57 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Соңғы 35 жылда Орта арал үлкен халықаралық даңққа ие болды. 1968-1969 жылдары орнитологтар бүл жерден қүстың жаңа түрі - мойнақ шағаланы тапқан болатын, ол қорық болашағының белгісіне айналды. Бүл арал шеттен қарағанда, су бетінен 60 метр биіктікте орналасқан, шөлді тасты-шағыл үсақ тасты шоқы. Аралдың үзындығы 1,5 шақырым, ені 0,5 шақырым. Оның оңтүстікбатыс бөлігі қүз жыныстары көрініп түратын тік жарлы, оның кертпештерінде суқүзғыны мен бозшағаланың көптеген үялары орналасқан. Шоқының жоғарғы жағын мойнақ шағала, қаратүмсық қарқылдақ және татрең қарақас, ал шығыс пен солтүстік жағын екі-үш мың жүп өзен қарқылдағы тобы алып жатыр. Тік жарлы батыс жағалауында үлкен суқүзғындар мен бірнеше жүп бүйра бірқазандар үялары орналасқан. Қорық территориясынан ботаниктер 57 түқымдасқа жататын 193 туыстың 269 түр өсімдігін анықтады. Күрделігүлділер, 58 Кызылкаска сутартар (СаІІіпиІа сһіогориз) алабүталар, қоңыраубастар, бүршақтар және ерінгүлділер түқымдастары алуантүрлілігімен сипатталады. Зоопланктонға үсақ шаян тәрізділер мен зымырықтардың 197 түрі кіреді. Тентек атырауының макрозообентосына су түбі омыртқасыздарының 69 түрі жатады. Инеліктердің 34 түрі кездеседі. Басқа насеком түрлері әлі толық зерттелмеген. Алакөл қорығы балық фаунасы 15 түрден түрады, оның ішінде Қазақстан Қызыл кітабына енген балқаш алабүғасы бар. Сазан, бозша мөңке, табан, теңбіл салпы ерін балық, балқаш шармайы және т.б. кәдімгі түрлер болып саналады. Алакөл қорығы территориясынан қосмекендінің не бары 2 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 14 түрі белгілі. Бүлардың ішінде көлбақа, секіргіш кесіртке, түрлі түсті кесірт, шығыс айдаһаршасы, сарыбас және су жыланы, өрнекті қарашүбар жылан, дала сүржыланы, қалқантүмсық жылан қорық үшін кәдімгі түрлер болып табылады. Қорықтың қазіргі шекарасында 272 қүс түрі, сонымен қатар Тентек атырауында 263 түр (119 үялайтын) және Алакөл аралдарында 87 (49 үялайтын) қүс түрлері анықталған. Қазақстан Қызыл кітабына енген, сирек кездесетін және қүрып бара жатқан қүстардан Алакөл шүңқырында 38 қүс тіркелген, оның 27-сі үялайды. Қазіргі кезде қорық ішінде 15 «қызылкітаптық» түрлер - бүйра бірқазан, жалбағай, қара дегелек, сүңқылдақ аққу, ақкөз сүңгуір үйрек, ақбас үйрек, аққүйрық су бүркіті, жыланшы бүркіт, сүр тырна, ақбас тырна, дуадақ, жекдуадақ, безгелдек, қарабас өгіз шағала, мойнақ шағала, үкі кездеседі. Тағы тоғыз түр (қызғылт бірқазан, дала қыраны, қарақүс, бүркіт, ителгі, қарабауыр бүлдырық, қылқүйрық бүлдырық) шүңқырда қорық территориясынан сырт үялайды. Тарғақ үяламайтын болды және соңғы екі онжылдықта бүл жерден үшып өту кезеңінде де байқалмады. Тек маусымдық үшып өту кезінде анда-санда төрт түр: кіші аққу, балықшы түйғын, лашын және ақиық су бүркіті кездеседі. Тағы да тоғыз қүс түрі Алакөл көліне сирек үшып келеді, оларды жекелеген жылдарда ғана қорық территориясынан кездестіруге болады. Бүлар кіші аққүтан, қарабай, қоқиқаз, дөңтүмсық түрпан, ақ тырна, шитүмсық шалшықшы және тарбақ шырғалақ. Ллакөл Ллакөл Алакөл қорығының алғашқы қүрылған жылдары өсімдік пен жануарлар әлемін зерттеуде үлкен жүмыс жүргізілді. Омыртқалы жануарлар фаунасы едәуір толық зерттелді, омыртқасыз жануарлардың негізгі топтарын зерттеу жүмыстары басталды. Фенологиялық және гидробиологиялық бақылаулар жүргізіліп жатыр. Флора мен фауна зерттеулерінің бірінші кезеңінің маңызды қорытындысы 2004 жылы жарыққа шыққан Алакөл қорығының ғылыми еңбегінің бірінші томы болып табылады. Қазіргі кезде қорғалатын территория көлемін кеңейту жөнінде белсенді жүмыстар жүргізіліп жатыр. 2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Қазақстандағы БҮҮ өкілдігінің үзақ уақытқа созылған «Суда жүзетін үшып өтуші қүстардың тіршілік ортасы ретінде жалпы маңызды сулыбатпақты жерлерді кешенді қорғау» атты жобасы іске асырыла бастады. Шығыс айлаһары (Егух Шагісиз) бГ Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Алматы қорығы А.Ж. Жанысбаев 64 Бротерус еменжапырағы (Согіиза Ьгоіһегіі) Алматы қорығының тарихы тереңде жатыр. Ол 1931 жылдын, 15 мамырында көлемі 15000 га Кіші Алматы қорығы деп қүрылды. 1935 жылы көлемі 40000 га, ал сонан соң 856680 га-ға кеңейіп, Алматы қорығы деп аталды, Кіші Алматы су алабы гана емес, Ж алаңаш және Сөгеті аңғарлары шектес тауларымен қорық қүрамына кірді. Дегенмен 1939 жылы қорық территориясының жекелеген бөлімдері эр түрлі үйымдарға берілді, ал 1951 жылы қорық жабылды. Тек 1961 жылы 31 шілдеде Қазақ СРО М инистрлер Кеңесі № 524 қаулысымен, бірақ енді Шелек, Табанқарағай және Таушелек ормандары орнына қорықты қайта қүрды. Үш жылдан кейін, 1964 жылы, Есік пен Талғар өзендері су алабына, яғни жаңа территорияға көшірді. Қазіргі кезде қорық көлемі 71700 га. О рталық мекені Алматы қаласынан 25 шақырым жердегі Талғар қаласында орналасқан. Қорықтың негізгі мақсаты - Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғи бірлестіктерді, яғни жануарлар мен өсімдіктер әлемі нысаналарын сақтау, сонымен қатар осы бірлестіктердің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу. Іле Алатау жотасы - қорықтың орналасқан жері, ол Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстігінде жатыр. Ол өзінің орталық бөлігінде Талғар тау түйінін түзеді, мүнда жоғарғы биіктікке жетеді (Талғар шыңы теңіз деңгейінен 4979 м биік). Қорғалатын территориядағы Іле Алатауы негізгі сілемдерінен бірнеше үлкен тармақтарға бөлінеді, олар өзен су айрықтары болып табылады. Ең суы көп өзендер - ОңтүстікШығыс, Сол, Орта және Оң Талғарлар, сонымен қатар Есік пен Оңтүстік Есік. Ені (5-тен 10 метрге дейін) және тереңдігі салыстырмалы таяз (1 метрге дейін) болғанда, олардың қатты ағысы өте жоғары биіктен келуіне байланысты. Су қуатының күштілігі сонша, түтас жартастарды мүжиді, бөлшектейді және қүмға дейін үсақтайды. Өршіленген су төмен қарай гүрілдей зымырап, жолындағы үлкен домалақ тастарды өзімен бірге ілестіре әкетеді, ал кейде бетонды инженерлік қүрылыстарды да алып кетеді. Алматы Күрен оты гүллеп түрған Он Талғар өзен анғары (Сһатаепегіит ап§и5(і(оІіит) 65 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Бастауын мүздықтардан алатын ірі өзен жоғарғы ағыстары мүз қозғалысынан пайда болған тау жынысы сынықтарының астындағы көлдер мен үйінділер астындағы көлдерді жандандырады. Ең ірі Мүзкөл көлі Есік өзенінің жоғарғы жағында орналасқан (теңіз деңгейінен 3600 м биік), оның көлемі 46300 шаршы метр, ал тереңдігі 25,5 м. Осы өзен су алабында қүлама-тектоникалық пайда болған Есік және Ақкөл деген екі көл бар. Керемет әдемі Есік көлі алғаш пайда болған күйінде 1963 жылға дейін болды. Шілденің шырқыраған ыстық күнінде қиратушы су тасқыны санаулы минуттар ішінде табиғи бөгетті бүзып, әдемі тау ғажайыбын жер “бетінен” жоқ қылды. Көлдің сақталған шығыс шығанағы қазіргі кезде жайлап суға толып, біртіндеп үлкейіп жатыр. Барлық ірі өзендер мен көлдер негізгі су қорын қорықтағы көп мүздықтардың еруінен алады. Жотаның тек солтүстік жағының өзінде олардың саны - 113. Шоқал мүздығы ең ірісі, ол Орта Талғар өзені алабында орналасқан, оның үзындығы дерлік 5 шақырымдай болады. Ол 20-24 жыл бойы мерзімімен еріп түр. Мүздық үшы шытынап, бірнешеге бөлініп, төмен қарай тез козғалады. Шелек өзені басталар жерінде, жотаның оңтүстік жағында ж аңа мүздыктардың үлкен түйіні орналасқан, бүған 86 мүздық кіреді. Бүлардың ішіндегі ең ірісі Корженевский мүздығы, үзындығы 12 шақырым және Богатырь мүздығы, үзындығы 8 шақырым. Қорық территориясында басқа да көптеген бірегей табиғат туындылары бар. Тік саңылау (Прямая щель) сайының жоғарғы жағында Солтүстік Тянь-Шаньдағы ең ірі көшкін мүз орналасқан, үзындығы шамамен 3,5 шақырым. Ол жылына бірнеше ондаған сантиметр жылдамдықпен қозғалады және аймақтағы белсенді көшкін мүздар ішіндегі ең төмен орналасқандығымен (теңіз деңгейінен 2400 м) ерекшеленеді. Қорықта жылы қайнар бүлақтар да бар, мысалы, Талғар өзені (теңіз деңгейінен 1850 м) су алабының жер асты опырылу аймағында бар. Қайнар бүлақ сулары радонды және натрийлы. Қорық территориясы табиғи жағдайларының үлкен алуантүрлілігі ең алдымен биіктік белдеулердің анық бөлінгеніне байланысты. 66 Алматы 67 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Аласа тау ландшафтары теңіз деңгейінен 1200-ден 1800 м биіктік аралығында орналасқан. Аласа тау белдеуінің жоғарғы жағында тік беткейде өсетін жергілікті түрлер жиі кездеседі, бірақ жалпы бедердің ж ұмсақ түрлері басым. Солтүстік баурайларында қайың, көктерек, алма ж әне алмүрттан түратын жапырақты орман биік шөптесінді шалғындар мен қалың бүталармен кезектеседі. Топырағы таулы-орманды және таулы-далалы, кей жерлерде тасты болып келеді. Оңтүстік баурайларда таулы сілтіленген қарашірікте астық түқымдасты-түрлі шөпті далалар басым, сонымен қатар тобылғы, итмүрын, үшқат және төселіп өсетін қызыл аршалы қалың бүталы тоғайлар да бар. Орта тау (2800 метрге дейін) ормандышалғынды-далалы белдеуді алып жатыр. Солтүстік баурайлары мен терең тілімденген жерлерде Шренк шыршасының қалың аралды ормандары әдеттегі, олар жылдың бар мезгілінде қорық тауының керемет әдемі әшекейі болып табылады. Баурайлардың жоғарғы жағында жартастар мен ірі тасты шөгінділер жиі кездеседі. Өзен аңғарымен Алатау жауказыны (Сгосиз аІаШ ісиз) қайың, әр түрлі талдар мен талас терегі, ал жоғарғы жағында шыршалар жіңішке жолақ болып созылып жатыр. Оңтүстік баурайларында астық түқымдасты түрлі шөпті далалар орналасқан. Бедері салыстырмалы онша терең емес, бірақ жиі тілімденген. Орманды шалғынды белдеу топырағы да алуан түрлі. Шыршалы орман астында қара түсті қарашірік топырақтар, ал ормансыз жерлерде таулышалғынды және таулы-далалы дамыған. Субальпі белдеуі (2700-3100 м) жақсы шымданған баурайлармен сипатталады. Аңғардың төбелі-үйінділі түбінде саркүйік түрлі шөпті шалғындар өскен. Солтүстік баурайлары түрлі шөпті астық түқымдасты қалың шалғын шөппен жабылған. Тегіс сайларда ылғал биік таулы шалғындар саздар кездеседі. Оңтүстік баурайлардағы орманның жоғарғы шекарасы төселіп өсетін аршаның қалың тоғайымен жиектелген, ал алаңқайлар шалғынды-далалы өсімдіктермен жабылған. Мүнда көп жерді шөгінділер мен шатқалдар алып жатыр. Субальпі белдеуінің топырағы негізінен таулы-шалғынды, ал ылғал шалғындарда - шалғынды-батпақты. 68 Горчаков айларшөбі (Согусіаііз §оП$сһакоуіі) Алматы Сол Талғар өзені 69 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 70 Батпак тасжарғаны өскен альпі шалғыны (5ахі&а§а һігсиіиз) Алматы Альпі белдеуі тау жынысы үйінділері мен мұздықтарға дейін (3400 м) созылып жатады. Белдеудің төменгі жартысында саркүйікті шалғындар, ал жоғарғы жағында түрлі шөптісаркүйікті көгалдар басым. Ойпаң жерлерде астық түқымдасты түрлі шөпті шалғындар өседі, олар ашық түсті гүлдейтін түрлермен қүлпырып көзге түседі. Осы шалғындар топырағы шымтезектенген, кейде әлсіз батпақтанған болады. Оңтүстік беткейдегі үсақ топырақты баурайда биік таулы далалар орналасқан. Мүндай жерлердің топырақтарының беті үсақ шағыл тастармен қалың жабылған. Таудың жоғарғы бөлігін мүздықтынивальды аймақ алып жатыр, мүнда екі биіктік белдеу анық бөлінеді. Нивальды белдеуде (3400-3900 м) сирек шөптесінді өсімдіктері бар шатқалды-шөгінді ландшафт басым. Мүздықты белдеуде (3900 метрден жоғары) шатқал, мүз, қар орналасқан. Қорық территориясының ауа райы қоңыржай және тағы да тік белдеулік заңына бағынышты. 3000 метр биіктікте ауаның орташа жылдық температурасы 8,9°С-тан тау етегінде 1,5°С-қа дейін төмендейді. Тау етегіндегі салқын кезең үзақтығы 4 ай, ал 3000 м биіктікте 7 айдан үзаққа созылады. Қыс кезінде күндізгі радиациялық жылымықтардың жиі болып түруы тән. Тау етегінде қыстан көктемге өту уақыты - наурыздың бірінші онкүндігі. Биіктіктерде бүл кезең мамырға дейін созылады. Барыс (ІІпсіа ипсіа) Маңызды ауа райы факторы жауатын жауын-шашын саны болып табылады. Жауыншашынның ең көп түсетін жері - 1500-ден 2300 метр биіктіктегі таудың орта бөлігі. Сонымен, тау етегіндегі жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 555 мм, 1600-2200 метр биіктікте 840-880 мм, 2500-3000 метрде не бары 735-750 мм болады. Қар жабыны 3тен 7 айға дейін және одан да копке созылады. Оның түрақтану мезгілі әр түрлі: тау етегінде желтоқсаннан, биіктікте қазанның ортасынан басталады. Аласа тауларда наурыздың бірінші онкүндігінен бастап, ал биік тауларда тек мамыр соңында ғана қар ериді. Қорық өсімдіктер әлемі бай және алуан түрлі. Оның флорасында жоғарғы өсімдіктердің 1000-ға тарта түрі бар. 50 түр сирек кездеседі, оның 26 түрі Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Төменгі тау белдеуінде бүлар - өрік, Мушкетов түйесіңірі, Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы өте сирек, кавказ таудағаны, алтай гимноспермумы. Оңтүстік далаланған баурайда Колпаковский мен Островский қызғалдақтары, өте сирек Альберт қүртқашашы мен Колпаковский иридодиктумы кездеседі. Орта белдеуде әдетте Виттрок рауғашы, оте сирек Семенов айдаршобі, сарғыш ақбасқурай, алматы кекіресі, тянь-шань және алтын жалынгүлі, Семенов еменжапырағы. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 72 Шелек өзені бастауынлағы (Сага§апа ]'иһа[а) түйекүйрык Алматы Бірақ ең сирек кездесетін және ерекше “қызылкітаптық’' түрлер қорықтың қол жетпес жерлерінде: тянь-шань таутобылғысы Шелек өзенінің жоғарғы жағында, сыртқы келбеті өте керемет қатпарлы шүбаршөп Бозкөл көлі маңында және Корженевский мен Конституция мүздықтары шетінде, өрмек торлы-мамык және солай бола түра тікенекті тауқалуен Есік пен Шелектің ежелгі тау жыныстары сынықтарында кездеседі. Есік өзенінің жоғарғы жағынан мүздак ботташы және алматы ақжапырағы сияқты сирек эндемиктер бірінші рет жиналып, сипатталынып жазылды. Тек осы өзен аңғарынан жемісі ірі және керемет хош иісті Янчевский қарақаты, Оң Талғардың шалғынды баурайынан қүмбел сарышатыры, Орта Талғар өзені аңғарынан және Шелектің жоғарғы ағысынан аппақ қардай гүлі бар ерекше алатау бөденешөбі табылды. Қорықтың көптеген өсімдіктерінің пайдалы қасиеттері бар. Мал азықтык шөптер тобы көп, оның ішінде астық түқымдастар (жатаған бидайык, түркістан арпасы, кылтанақсыз арпабас, шалғын түлкіқүйрығы, бетегелер, коңырбастар, кәдімгі тарғақшөп), қияқөлеңдер, бүршақтар түкымдасы (жоңышқа, беде, сиыржоңышқа, атбүршақ түрлері) және т.б. Тамақ үшін маңызды жабайы жеміс-жидектер: алма, өрік, бөріқарақат, Мейер қарақаты, тянь-шань шетені, долана, таңқурай, қожақат, бүлдірген, шырғанақ. Барлық жерде дәрілік өсімдіктер кездеседі: дала қырықбуыны, қүлмак, итмүрын, орал миясы, ішдәрі қаражеміс, шілтер жапырақ шайқурай, өгейшөп, түркістан сасықшөбі, кәдімгі жүпаргүл, орта тасшүйгін, биік андыз, кәдімгі мыңжапырақ, басым көпшілігі ғылыми медицинамен анықталған. Ломоносов иісгүлі, жіңішке жапырақ күрең оты, жоңғар бәрпісі, сүйелшөп, іле тегеурінгүлі т.б. өсімдіктер халық сынағынан өткен. 73 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары 74 Алматы Актиус аполлон көбелегі (Рагпаввіиз асііиз) 75 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Қорык ландшафтын ерте көктемде сәндік өсімдіктер әшекейлейді. Бірінші болып алатау крокусы және қазжуалары, кешірек қызғалдақтар, Альберт құртқашашы, үлкен және алтай шырыштары, таушымылдық, шөпжияр ашылады. Ж аз басында ашық сарғыш түсті күнгелді, сары сарғалдақтар, ақ желайдар, түрлі түсті шегіргүлдер, көгілдір ботакөздер, қара кошқыл шөмішгүлдер гүлдейді. Олардың орнына едәуір кешірек гүлдейтін жүлдызгүлдер, майдажелектер, көкгүлдер, саршатырлар келеді. Бүл бояулар қүлпырысы жаз соңына дейін жалғасады, ал альпі белдеуінде, еритін мүздықтарға жакын жерлерде қысқа дейін созылады. Қорык жануарлар әлеміне бай. Омырткасыз жануарлардың түр саны белгісіз, бірақ алуан түрлі әрі көп екені сөзсіз: қазіргі уақытқа дейін 8 кластың 2000-дай түрі аныкталды. Қорыққа кірген кезде ең алғаш көзге түсетіндер ашық түсті күндізгі көбелектер, олар ең ірі желкенділерден үсақ көгілдір көбелектерге дейін, мүнда олардың 135 түрінен кем кездеспейді. Бірен-саран кейбір баска насеком топтары анықталған. Қоныздар отрядынан барылдауық қоңыздың 252 түрі, жапырақ жегіштердің 102 түрі, 76 Сакалтай (Сураеіиз Ьагһаіиз) жарғаққанаттылардан: жабайы бал араларының 110 түрі және қүмырсқаның 33 түрі, қазғыш аралардың 97 түрі анықталған. Қорық территориясында насекомның 6 мыңнан астам түрі кездеседі деген болжауды сеніммен айтуға болады. Осы көптүрліліктің Қазақстан Қызыл кітабына тек 12 түрі ғана енгізілген. Бүлар әмірші инелік, әдемі қыз инелік, көрнекті шоқпарқарынды инелік, дала шегірткесі, Якобсонның филлоргериусы, Семенов барылдауық қоңызы, қоснүктелі қанқызы, нүктелі қанқызы, үлкен тамыр жегіш қоңыз, Бедромиус көбелегі, Патриций кобелегі, Ершов сары көбелегі, Татьяна көгілдір кобелегі. Басқа омыртқасыздардан қызылкітаптык түрлерге 4 бауыраяқты қүрлық моллюскалары жатады. Омыртқалылар фаунасына 225 түр жатады, олардың ішінде: 3 балык түрі, 2 қосмекенді, 6 - бауырымен жорғалаушы, 172 қүс, 42 - сүтқоректі жануарлар. Қорық шекарасында Шелек өзенінде үш балык: Штраух талма балығы, кабыршақсыз және қабыршақты кокбас балықтар мекендейді. Барлық жерінде жасыл күрбақа, ал қорғалатын аймақта (Талғар және Есік су алабы) колбака Алматы Арша күралайкүсы (Сагросіасиз гһосіосһіатуз) кездеседі. Бауырымен жорғалаушылардан кәдімгі кесірткелер - алай жалаңкөзі мен улы жылан - қалқантүмсық жылан, олар альпі белдеуіне дейін кездеседі. Өрнекті қарашүбар жылан аласа және орта тау аймақтарында тіршілік етеді. Осында, бірақ оңтүстік баурайында, анда-санда дала сүржыланын, ал тоқтау су қоймаларынан сарыбас және су жыландарын көруге болады. Қорық территориясында қүстардың таралуы үялаудың экологиялық жағдайларына тығыз байланысты. Тасқынды өзендер мен бүлақтар маңында көкқүс, қоңыр және кәдімгі сушылкара, ал үсақ жүмыр тасты ж азық жерлерде шалшықшылар (орақтүмсық пен мамырқүс), үлкен домалақ тастар мен суға тырбиып өскен ағаш бүтағы астында және тік жар қуыстарында қарамойын және көксала торғайлар, ал сарыбас қаратамақ торғайлар балғындар мен түйеқүйрық қараған өскен батпақты жерлерде үялайды. Бөдене, шәкілдек тартар және шырылдақ торғай үялары орманды белдеудегі биік шөптесінді шалғындардан табылды. Қарабас шақшақ далаланған оңтүстік баурайларды үнатады. Тастары шығып түратын және арша бүталары бар жоғарғы белдеулер шалғындарын тау жадырағы, қаратүмсық содырғы және аршашыл қүнақ мекендейді. Кәдімгі шақшақай өз үяларын суыр тобына жақын альпі шалғындарына және едәуір жиі суырдың тастап кеткен індеріне салады. Бүталы тоғайлар қүстарына сүр сандуғаш, кәдімгі қүралай, қызылбел отқүйрық торғай, әсем шымшық және басқалар жатады. Жапырақты орманда дыркептер, маубас жапалақ, шүбар тоқылдақ, қара маңдай тағанақ үялайды. Үлкен түркептер, көкек, қүлақты жапалақ, кара сайрауық, үлкен көкшымшық, сауысқан жапырақты және қылқан жапырақты ормандарды мекендейді. Шыршалы ормандарды қаршыға, қырғи, сонымен қатар жамансары, түрымтай, орман байғызы, қаршыға рең жапалақ, қалақай торғайы, бурылбас отқүйрық, шөже, қара шымшық, шиқылдак, самырсын қүс, шырша қайшыауызы үнатады. Шыршалы белдеу жартастарында сақалтай, сүңқар, қара үзынқанат, қарлығаштар, көкала сайрауық пен қарғалар үялайды. Альпі белдеуі жартастарында ақбас қүмай, қүмай, қүз және көк кептерлер, қызылтүмсық шәуқарға мен альпі үзағы мекендейді. Нивальды белдеудің жартастар мен ірі тасты шөгінділерінде жарқүс, сүржон содырғы және қызылбауыр отқүйрық үялайды. 77 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Орман каракасы (Огуотуч пііесһііа) Қорықтың он қүсы Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Олардың алтауы (бүркіт, сақалтай, қүмай, бидайық, орақтүмсық, көкқүс) осында үялайды, үшеуі (қара дегелек, бақалтақ қыран, үкі) жазда анда-санда кездеседі, ал лашын қыста үшып келеді. Күрделі тау бедері, микроклиматтың ерекше түрлілігі мен өсімдік жабыны сүтқоректілердің таралуына эсер етеді. Өзен мен жылға жағаларындағы үлкен тасты шөгінділер арасында тас сусары тіршілік етеді. Оның негізгі қорегі - тышқан тәрізді кеміргіштер, бірақ'күзде жиі шетен, долана, алма жемістерін де пайдаланады. Орманды белдеуде оннан астам аң мекендейді. Борсык індерін бүталар мен ағаш түбіне салады. Ол көктемде көбіне коңыздармен коректенеді, оларды өте көп мөлшерде жейді, ал жазда өсімдіктерге, яғни жидектер мен жемістерге ауысады. Жиі күс үяларына шабуыл жасап, ішіндегілерін жейді. Еліктер көбіне төменгі және орта тау бөліктерінде, ал марал керісінше, шыршалы ормандардың жоғарғы шекараеы мен субальпі белдеуіндегі аршалы 78 Хош иісті барыллауык коныз (Саіовота вусорһапіа) Алматы Гималай үлары (Теігао^аІІиз һітаІауепБІв) ормандарда кездеседі. Аю шыршалы ормандар мен субальпі шалғындарын мекендейді, ал күзде төменге түсіп, көбіне жабайы алмалармен қоректенеді. Өткен ғасырдың ортасында шыршалы ормандарға тиіндер жерсіндірілген болатын, олар қазіргі кезде әдеттегі түрге айналды, кейбір орманшылардың ойынша, шыршалы ормандардың жаңаруына қатты зиян келтіріп отыр дейді. Шыршалы ормандардың төменгі шекарасында және жемісті ормандарда орман қарақасы көп кездеседі. Орманда белдеудің солтүстік баурайында сілеусін кездеседі, оның негізгі қоректері - елік, қоян, қүр және аңдар мен қүстардың басқа да түрлері. Субальпі және альпі белдеулерінде сүр суыр топтары жиі кездеседі. Олар ерте көктемде, қысқы үйқыдан кейін індерінен шығады да, 7-8 айдан кейін кезекті үйқыға кету үшін үдемелі түрде май қорын жинайды. Тау ешкілері - әдеттегі биік тау мекендеушілері. Жазда олар қар басы мен мүздықтардағы үсақ тау жыныстары арасында болып, қыста орманды белдеуге түседі, сөйтіп, қары аз оңтүстік беткейлерді мекендейді. Олардың ізінен барыс түседі, олар негізінен осы түяқты жануарларды аулайды. Қорық қүрылғанға дейін тау шалғындарында мал жайылған, жабайы түяқтылар, жыртқыштар мен қүстар ауланған, ал шыршалы ормандардан ағаштар дайындалған болатын. Алматы қаласы мен тау маңы елді мекендердегі үйлердің көбі Шренк шыршасынан салынған болатын. Осының бәрі табиғи бірлестіктердін көп өзгеруіне әкеліп соқтырды. Қорық күру нәтижесінде табиғи бірлестіктер қалпына келе бастады. Сонымен, қорғалатын территорияда мал таптаған баурайлардың өсімдік жабыны қалпына келіп, шыршалар жаңара бастады, жануарлардын табиғи саны реттелуге жақын болды. Қорықта 70 жылдан астам зоологтар, географтар, геологтар, топырақтанушылар, ботаниктер және басқа да ғылыми-зерттеу орындарының мамандары зерттеулер жүргізіп келеді. Осы зерттеулер нәтижелері кітаптар мен журналдарда жарық көріп, отандық ғылым жетістіктері болып отыр. 79 80 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Барсакелмес қорығы Л.А. Димеева, З.Ж. Әлімбетова 84 Пратов көкпегі (Аігіріех ргаіоүіі) Барсакелмес қорығы тарихы 1929 жылы ұйымдастырылған Бағалы аң терілері Одағының аңшылық шаруашылығынан басталады. Аралға зорманнан басқа қарақүйрық, ақбөкен, орқоян, сүр шіл, сырдария қырғауылы әкелінді. 1939 жылы осы шаруашылық негізінде қорық қүрылды. Ашылғанға дейін мүнда ақбөкеннің 50-60 басы болды. 1953 жылы қорыққа Бадхыздан (Түркімения) қүландар әкелінді. Түяқты жануарлар саны жылдан жылға ауа райы жағдайына, қыс өтуіне, қоректеріне байланысты қатты өзгеріп отырды. Әсіресе 1929 жылы Қарақалпақстаннан әкелінген тоғыз бас қарақүйрық саны ауытқыды. 1948 жылы олардың саны 2000 мыңға жетті. 19481949 жылдардың қатаң қысы қарақүйрықтың жаппай қырылуына әкелді, нәтижесінде 60 бас қана қалды. Бүл жердің жағдайларына едәуір бейім ақбөкендер болды, кей жылдары олардың саны 3000 мыңға жетті, ал қолайсыз жылдары 3-5 есеге төмендеді. 1983 жылғы санақ мәліметтері бойынша аралда 230 ақбөкен, Барсакелмес 160 қарақүйрық, 242 құлан мекендеді. Тұщы судың жетіспеушілігіне және теңіз суы тұзының артуына байланысты аралдан құланды біртіндеп әкету шешімі қабылданған болатын. 1990 жылдың соңында Арал құрлыққа қосылды. Қалған жануарлар жағалауда ішетін су көзін іздеп қоныс аударды. Аралдың түбекке айналуы және бұрынғы Қасқақұлан аралы аймағындағы қүландардың тіршілік ортасы шағын болғандықтан қорықты кеңейту мәселесі туды. Бұл кеңейтудің жобасы 2005 жылы аяқталды. Қорық территориясы қазіргі кезде екі бөлім н ен “Барсакелмес” және “Қасқақұланнан” тұрады. “Барсакелмес” бөлімі бүрынғы қорық территориясынан (16975 га) және қүрғаған жермен кеңейіп, жалпы көлемі 50884 га болды, оның 37725 гектары қорық орталығы, ал 13159 га аралық аймақ. “Қасқақүлан” бөлімінің көлемі 109942 га, оның 68154 гектары қорық орталығы, аралық аймағы - 41788 га. Сонымен, қорықтың қорғалатын территориясының жалпы көлемі 105879 га, ал аралық аймағы - 54947 га. Қорықтың әкімшілік мекен-жайы Қызылорда облысының Арал ауданы, Арал қаласынан оңтүстік-батыска 1300 шақырым және Қазалы қаласынан батысқа 210 шақырым жерде орналаскан. Бүрынғы Аралдың негізгі сілемі олигоценді гипсті саз балшық, алеврит және қүмдақтан түзілген. Теңіздің бүрынғы жағалауында қазіргі теңіз және өзен шөгінділері, көбіне қүм таралған. Алғашқы теңіз жазықтыктары түрлі түйіршікті қүмдардан, ірі алевролиттен, алевриттен, моллюскалардың жиналуынан, ал бөлімнің шектеулі жерлері саз балшық және ірілі-үсақты домалақ тастардан қүралған. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Барсакелмес түбегінің жер бедері екі бөлімге бөлінеді. Оңтүстік бөлігі теңіз деңгейінен 108 м биіктіктегі көтеріңкі кыраттан түрады. Солтүстік бөлігі - уақытша су ағысы аңғарлары басып өтетін едәуір аласа адырлы жазықтық. Солтүстік-батыс, солтүстік және шығыс жағалары күм төбелер жолағымен жиектелген. Батыс жағында ж олақ ені 2 шақырым, шығысында 200-440 метрге тарылған. Оңтүстік-батыс және оңтүстік жағалауларын теңіз біртіндеп бүлдіріп жатыр. Үстірт үстінде такырлары немесе сор топырақты жерлері бар ағынсыз таяз шүңкырлары, сонымен қатар әр түрлі тереңдіктегі жыралар жүйесі, кейде шөп басып кеткен тік жарлары (Сегізсай) бар. Үстірттің жекелеген бөліктерінде топырактың қүнарлы қабаты мүлдем жоқ (Кебірсай). Беткі қабатында кристалдық гипске бай үштік дәуірдің сортаң саз балшыктары жатады. Негізгі жағалауы теңіздің көлбеу жазықтығынан анык бөлінген кертпешімен бөлініп түрады. Теңіздің қүрғаған түбінде кебу жарықтары дамыған алғашқы теңіз жазықтығы қалыптасып 86 Екі масакты кылша (Ерһесіга сіізіасһуа) жатыр. Бедердің эолитті түрлері қайрандар, қүм белестер және жел үрлеуінен түзілген шүңқырлар түрінде болған. Аралдың негізгі жағалауының топырағы сүр-қоңыр, бүл сонымен қатар такырлар мен сортаң жерлерде де жиі. Бүрынғы Аралдың солтүстік, оңтүстік және батыс жағалауларында қүмды топырақтар кездеседі. Қүрғаған жолақтарда теңіз маңы сор топырақтары қалыптасады. Қорық ауа райы кәдімгі солтүстік шөліндегідей: үзаққа созылған ыстык жазы, салыстырмалы суық қысы, бүлттануы шамалы, жауын-шашын мөлшері аз, жылына 128 мм шамасында, жылдың салқын кезінде көп түседі. Ауаның орташа температурасы шілдеде +26°С, ең жоғарғы температура +44°С-қа жетеді. Қаңтардың орташа температурасы -13°С, ең төменгі температура -36°С. Салқын ауаның жиі келуіне байланысты кейде өте қатты қыс болады. Солтүстік-шығыс бағыттан соғатын желдің орташа жылдамдығы 3,5-6 м /сек, ең жоғарғы жылдамдык 20-24 м /сек ун д қ а жетеді. Барсакелмес Парсы карараушаны (Ниһһетіа рег5Іса) Қар жабыны желтоқсанның екінші жартысында тұрақталып, наурыздың екінші жартысында ериді. Көбіне қар жабыны тұрақсыз болады, қатты жел үрлеп кетеді. Топырақтың қату тереңдігі 45 см, толық еруі наурыздың соңында жүреді. Қорықтағы өзекті өсімдіктер флорасына 51 тұқымдас 174 туыстың 278 түрі жатады. Барсакелместе 253 түр, ал Қасқақүланда 101 түр тіркелген. Қазақстандық эндемиктік түрлер - 14; арал және шыбық жусандар, Пратов көкпегі, бүйра, қоян, Талибин жүзгіндері және Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген Борщев қызғалдағы. Қорық флорасында пайдалы өсімдіктер көп. Тамыр жусан, күйреуік, изен, еркек, қау, ажырық бағалы жемшөптер болып табылады. Дәрілік өсімдіктер арасында жантақ, қос масақшалы қылша, Шобер ақтікені және басқалары едәуір белгілі. Әсіресе сәндік өсімдіктер Борщев пен Вузовский қызғалдақтары, қызыл қойжелек, каспий жуасы т.б. әдемі. Өсімдік бірлестіктерінің алуантүрлілігі жер бедері мен топырақ-су жағдайының ерекшеліктерімен анықталады. Үлкен территориялы қүрғаған түбінің пайда болуы және аралдың жағаға қосылуы алғашқы өсімдіктер тобының кең жолағы қалыптасуына әкелді. Негізгі жаға өсімдіктерінің басты белгісі - кешендік. Су айрығы жазықтық өсімдіктері: тамыр жусан, бүйырғын және шөл еркегі негізінен үш түр бірлестігімен қалыптасады. Кейде сирек сексеуілдер кездеседі. Өсімдіктер бірлестігінің кезектесуі топырақ сортаңдығы, түздану дәрежесі және механикалық қүрамына байланысты. Тамыржусандықтар басым жерді алып жатыр. Олар сүр-қоңыр топырақты, кейде сортаңды немесе гипсті аймаққа бейімделген. Олардың қүрамында жоғарғы өсімдіктердің 60 түрі, қынаның 5 түрі және саңырауқүлақтың 2 түрі бар. Едәуір кең таралған ассоциация - тамыр жусанды жазықтық. Бүйырғындықтар сүр-қоңыр сортаңды және сор топырақты жерлерде қалыптасады. Олардың қүрамында жоғарғы өсімдіктердің 53 түрі, қынаның 6 түрі, саңырауқүлақтың 2 түрі бар. Көбіне мортықтар, тамыр жусандар мен таза бүйырғындықтар кездеседі. Мүндағы ең маңыздылары шала бүталар, эфемерлер мен эфемероидтар (татар рауғашы, жуашықты қоңырбас, шығыс мортығы) рөлі де аз емес. 87 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Сор топырақ өсімдіктері ерекше бөлінеді. Сорда сарсазанды және кермекті бірлестіктер таралған, ал тақырлы сорда климакоптералы сарсазандар әдеттегідей. Үштік дәуірдің тұзды саз батпақты жерлерінде (Кеберсай мен Ж аман Мүрын) гипс кристалдары бар сульфатты сор таралган. Бұл жерлерде дерлік өсімдіктер өспейді, тек анда-санда бір жылдык сор өсімдіктер тобы кездеседі. Қорықта үстірттің батыс жағында және сайларында ірі жапырақты қараған мен Лессинг қауы бірлестіктері сирек. Теріскен мен баялыш бірлестіктері батыс жағалаудағы қүм шеттерінде кездеседі. Ажырық пен қүрағы басым шалғындар көктемде еріген қар мен жауын сулары толтыратын сай-салаларда өседі. Мүндай жерлерді «бөгеттер» деп атайды. Төбелі-атызды қүмдарда сексеуіл (ақ және қара), түйесіңір, қылшалар түрлері 88 Кәлімгі ләуіт (Мапііз геІі§іо5а) мен жүзгіндер, шырмауық, қүм жусаны басым. Сексеуілдіктер кең таралған, кейде қалың тоғайлар түзеді. Бүрын оларды аямай кескен. Тек қорыкты тәртіп қана сексеуілді ормандардың қалпына келуіне қолайлы жағдай туғызды және Арал маңының жалғыз табиғи экожүйе белгісі болып отыр. Дегенмен қазіргі кезде олардың біраз бөлігі кері кетіп отыр. Оның бір себебі - топырақ үсті шөл мүктерінің өсуінен табиғи қайта жаңаруының бүзылуы. Келесі себебі - Арал теңізінің кеуіп кішіреюіне байланысты жер асты суы деңгейінің төмендеуі. Қүрғаған теңіз түбіндегі сексеуілдіктердің қалпына келуі осы колайсыз жағдайдың есесін қайтарып отыр. Түйесіңірлі бірлестіктер солтүстік және батыс жағалаулардан белгілі. Жүзгіндер кобіне қүм осімдігі бірлестіктерінің субдоминанты ретінде кездеседі. Қүмды жусандықтар күдық маңында таралған. Жыңғыл Барсакелмес жерлер жиі кездеседі. 4 0 % -ға дейін жапқан сексеуіл бірлестіктері аралға жақын жерлерде кең таралған, олар көбіне жер бедерінің фитогенді түрін түзеді. Қасқақүлан аралының негізгі жағалауы өсімдіктері эфемерлер мен эфемероидтар, сексеуілдіктер мен сарсазандар аралас тамыр жусан бірлестіктерінен түрады. Саңылауға жақын жерде қамыс, сор горькушасы мен ж ағалы қ көкпек басым шалғын өсімдіктері қалыптасады. Қаскакүлан бөліміндегі теңіздің қүрғаған түбі территориясында өсімдіктер өсуінің әр түрлі кезеңін байқауға болады. Шығыс жағалаудағы негізгі жағаға жакын жердегі тақыр тәрізді топырақта итсигекті-сорқаңбақ, ақтікенді-итсигекті және күланкүйрықтысексеуілді бірлестіктер қалыптаскан. Кызылтанлай (Коетегіа һуһгісіа) бірлестіктері солтүстік жағалауда бүдан 20 жыл бүрын жоғарғы өсімділігімен және 8 0 % -ға дейін жабылуымен ерекшеленген. Қазіргі кезде олар жер асты суы деңгейінің төмендеуінен қүрып отыр. Қүрғаған теңіз түбі өсімдіктері жағалау сызығына қатар жолақпен таралады. Солтүстік және солтүстік-батыс жағалауларда теңіз маңы сортаңдарында бүзаубас сораң, жыңғыл, ақсора мен сарсазан топтары әдеттегідей. Қүмның түздануына және беткі қабатын жел үшыруына байланысты селина және жапырақсыз қүланқүйрықтан түратын кәдімгі қүмды бірлестіктер қалыптаса бастайды. 60шы жылдардағы төбелі жағалау қүмдарында қүмды-бүталы бірлестіктер қалыптасқан болатын. Оңтүстік жағалауындағы қүрғаған жолақта таспа, қамыс, қүланқүйрық, сексеуіл бірлестіктері қалыптасқан. Барсакелмес аралының шығыс жағалауы күрлықпен косылып кетті. Негізгі жаға мен арал арасындағы күрғаған жерлерде жайлап бір жылдык сортаң өсімдіктері, кейде борык жыңғылмен өскен. Жалғыз-жарым өсімдігі бар немесе бос тақыр Татар шөпжияры (Іхіоіігіоп Шагісиш) 89 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Тақыр тәрізді және қабықты борық сортаңдарда климакоптера, сорқаңбақ, сарсазан, үсақ жапырақ ақсора және т.с. өседі. Үрленген қүм қабаты бар теңіз маңы топырақтарында биік жабынды сексеуілдіктер таралған. Бүрынғы Қасқақүлан мен Ұзынқайыр аралдары арасында көкпекті, балқаңбақ-көкпекті, қүланқүйрықты және селинді бірлестіктер кездеседі. Фитогенді төбелерді жыңғылдар мен ақтікендер түзеді. Үзынқайыр аралына жақын жолақта сексеуілдіктер, теріскендіктер, сарсазан мен ақтікен бірлестіктері кермек микроценоздарымен кездеседі. Зорман (Зрегторһііиз (иһиз) 90 Акбөкенлер (5аі§а Шагіса) Қорықтың жануарлар әлемі өте алуан түрлі. Омыртқасыздар әлемі өкілдері өте көп, тек насекомдардың (біркүндіктер, инеліктер, тарақандар, таяқшалылар, айырқүйрықтар, тікқанаттылар, теңканаттылар, қаттықанаттылар, қабыршаққанаттылар, жарғаққанаттылар, қосқанаттылар) өзінің 12 отрядтан 2 мыңдай түрі кездеседі. Өкінішке орай, жануарлардың бүл тобы дерлік зерттелмеген, тек қоңыздардың 12 түқымдасының 400 түрі анықталған. Қорықта насекомдардың қызылкітаптық түрлерінен арал жіңішке қүйрық инелігі және әмірші инелік кездеседі, жарықка қызыл нүктелі кіреуке үшып келеді. Басқа түрлердің табылуы да мүмкін, олардың ішінде боливария қысқақанатты дәуіті, қоңырқанатты және дала шегірткелері, нүктелі қанқызы бар. Қорықта өрмекшітәрізділер - қүршаян, бүйі, қарақүрт әдеттегідей. Қосмекенділердің екі түрі - кең таралған жасыл күрбақа мен көлбақа кездеседі. Бауырымен жорғалаушылардың 23 түрі белгілі, яғни Республика фаунасының жалпы қүрамының 4 6 ,9 % -ын қүрайды. Қүмды шөл ең бай жер, одан кейін сазды, тасты-шағыл Барсакелмес Күлан (Едиив һетіопиз) тасты, ең кедей жер - сор. Тек қана қүмда тарақсаусақты жармаскы, қүлақты батбат, бүлаңқүйрық батбат, орташа және жолак кесірт мекендейді. Ж алтырауық жармасқы мен күм айдаһаршасы басқа биотоптарда да кездеседі. Тақыр батбаты, түрлі түсті кесірт, қалқантүмсық жылан көбіне сазды шөлдерді мекендейді. Барлық немесе дерлік барлык шөл түрлеріне ортаазия тасбақасы, бүғақты ешкемер, шапшаң кесірт, оқ жылан тән. Қорықта.ең саны көп кесірткелер тақыр батбаты, бүғакты ешкемер және түрлі түсті кесірт болып табылады. XX ғасырдың басында Арал теңізі жағалауында, аралдарда, өзен атырауларында және шекаралас территорияларда қүстардьіц 319 түрі мен түршелері кездесті, оның ішінде үялайтындары - 173, үшып өтетіндері - 123, үшып келетіндері - 23 түр. Суда жүзетін және су маңы күстары: қаздар, ақкулар, бірқазандар, сукүзғындар, қүтандар, шалшықшылар мен шағалалар өте көп. Дегенмен сонғы онжылдықта қүстардың тіршілік ортасы едәуір антропогенді және табиғи өзгерістерге Кішкене косаяк (АІІас(а§а еіаіег) үшырады. Аралдар мен Арал теңізі жағалауындағы жалпы қүстар саны 170-ке, ал үялайтын қүстар 68-ге қыскарды. Аралдарда қаркылдақтар мен шағалалар топтары бірден кысқарды, тіпті жоқ болып кетті. 91 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Сарысагак шүріллек (Сһагасігіив азіаіісиз) Карабауыр бүллырык (Ріегосіеь огіепіаііз) Ж ағалау биотоптарында бұрын қызғылт және бүйра бірқазандар, кіші аққүтан, жалбағай, қарабай, мәрмәр шүрегей, аққүйрық су бүркіті мен қарабас өгіз шағала үялаған болатын. Қазіргі кезде олар тек үшып өту кезінде ғана кездеседі. Шөлді ландшафт мекендеушілерінен дала қыраны, қаракүс, ителгі мен қылқүйрық бүлдырықтың үялауы ғана сакталды. Мүнда тағы да 4 түр (бүркіт, карабауыр бүлдырық, жекдуадақ пен үкі) үялауы мүмкін. Негізгі жағаның шөлді ландшафтысы мен оған шекаралас жаткан территориялар өзгеріске аз үшырады. Мүнда кіші бозторғай, шақшақай саны көп, бекітілген қүмдарда сарғалдак торғай, боз сандуғаш, шөл сандуғашы, кіші міңгірлек пен сүр тағанақ әдеттегі түрлер болып табылады. Бүйырғынды-жусанды шөлдерде теңіз және азия шүрілдегі үялайды. Қорықта жылдың әр түрлі мезгілінде Қызыл кітапқа енгізілген 23 түр: бүйра бірказан, кіші ақкүтан, сарықүтан, сүр тырна, бидайық, қарабас өгіз шағала, сүңқылдақ аққу, жыланшы бүркіт, дала қыраны, карақүс, жекдуадақ, дуадак, тарғақ, ақбауыр және қарабауыр бүлдырықтар, үкі, қокиқаз, карабай, мәрмәр шүрегей, ақкөз сүңгуір, жалбағай, безгелдек, ителгі, қылқүйрық бүлдырық кездеседі. Сүтқоректілер фаунасы едәуір көп түрлі - 40-тан астам. Оның төртеуі - күлан, қарақүйрық, шүбар күзен мен ергежейлі косаяқ Қызыл кітапка енгізілген. Шөл түрлері: карсақ, қүм қояны, қосаяқ, зорман, сүр атжалман, калқанқүлақ кірпі көп кездеседі. Сонымен қатар қасқыр мен түлкі кең таралған. Сирек жануарлардың санының өсуіне және сақталуына қорық тәртібі қолайлы жағдай туғызады. 2005 жылғы санақ мәліметі бойынша Қасқақүлан аймағында 179 қүлан, ал Барсакелмес түбегінде 155 ақбөкен мен 50 қарақүйрық (казіргі кезде Қызылқүм мен оңтүстік-батыс Арал маңында 1000 бас мекендейді) бар екені анықталды. Қорық территориясының кеңеюі, Қазақстан және басқа да мемлекет ғалымдарының бірлескен ғылыми жүмыстарының жаңаруы Барсакелмес қорығына жаңа міндеттемелер белгілеп берді. Кіші теңізге күятын Сырдарияның жаңа атырауы - «Дельта» бөлімін қосу мәселесін шешу кажет болып отыр. «Сырдария өзені ағысын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау» жобасы біткенде, кең су-батпақ жерлерін қалыптастыру жағдайлар жасалады. Олар - балықтардың уылдырық шашатын және суда жүзетін қүстардың тіршілік ортасы. Сонымен қатар сирек өсімдіктері бар шалғынды-тоғайлы экожүйе ретінде бағалы. Барсакелмес Үкі (ВиЬо ЬиЬо) 93 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Батыс Алтай қорығы Ю.А. Котухов 96 Алтай күнгеллісі өскен субальпі шалғыны ( ТгоІІіив аһаіси$) Батыс Алтай мемлекеттік қорығы Қазақстан Алтайы тау жүйесіндегі биогеоценозды кешенді қорғау мақсатында 1992 жылдың 3 шілдесіндегі №1519-ХІІ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Қаулысымен құрылды. Оның көлемі 56078 га, ол Шығыс Қазақстан облысының солтүстік-шығыс шекарасында, екі әкімшілік аудан жерінде Риддер (бүрынғы Лениногорск) және Зырянда орналасқан. Негізгі тау жоталары: Линей, Коксин, Иван және Ульба, өте биік емес және бедері бүлінген сипатта. Тектоникалық пішіндерін қазіргі орографияның едәуір ірі көріністері анықтайды. Күрделі геологиялық тарихының басталар көзі өте алыста жатыр. Кембрийге дейін және төменгі палеозойда тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде герцин уақытында қатпарлы тау тізбегі ақырғы қалыптасқан болатын, сол кезде қатпарлы тау тізбегінің негізі қаланған еді. Бедердің мүздық пішіндерінің Алтайдың бар территориясы үшін жан-жақты маңызы жоқ, бірақ бірқатар Батыс Алтай аудандарда жоғарғы беткі құрылысының ерекшелігін анықтайды. Бедердің сулы-эрозиялы түрлері барлық жерге таралған, әсіресе орта тау аудандарында жақсы дамыған. Линей белкасының гранитті қалдықтары - бірегей түзілістер, бүлар өткен ғасырлардың ерекше геологиялық ескерткіштерінің бірі. Қорық территориясы қүрылысына перм және девон кезеңдерінің атылып шыққан тау жыныстары, сонымен қатар ең жас төрттік дәуір түзілістері қатысады. Тауда Сидяшиха, Линейчиха, Каменушка, Палевая арналары бар Қара және Ақ Уба өзендерінен түратын гидрологиялық жүйе жақсы дамыған. Осы өзендердің қайнар көзінде кар дәуірінде пайда болған үсақ биік таулы көл жиынтықтары бар. Ең ірі көлдер - Кедр және Щербаков. Олар орман және альпі аймақтары шекарасында орналаскан. Ондаған үсақ жылғалар жоғарыда батпақ түзеді, оның ішінде Батыс Алтайдағы Қара Убаның шығар жеріндегі “Гульбище” ірі батпағы. Өзендердің негізгі қорегі - кар, сондықтан су тасуы мамыршілдеде, ал қараша мен наурызда су аз болады. Үшкір тісті төпекшөп (Әгуаз охуосіопіа) Линей жотасынлағы "бағаналар" 97 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорық территориясы эр түрлі аймақ қиылысында Оңтүстік Сібір мен Орталық Азия таулары, Батыс Сібірдің кең жазықтықтары мен Қазақстан шөлдерінде орналасқан. Мүхиттан және ашық теңіздерден аулақ орналасқанына байланысты ауа райы қатаң континентальды, жылдық және тәуліктік температурасы қатты ауытқиды. Ауаның орташа жылдық температурасы +1,5°С. Жылы кезең үзақтығы 130-145 күн. Жазда, мамыр соңынан қыркүйек ортасына дейін, ауа температурасы күндізгі уақытта + 18-24°С-та болатын қолайлы ауа райы басым. Ең ыстық ай шілдедегі ауаның орташа температурасы +16,73С. Тамыздың бірінші онкүндігінде жиі қатқақ суықтар болып түрады. Аязсыз кезең 57-94 күнге созылады. Қыркүйек соңында орташа тәулік температурасы 0°Стан асқаны байқалады. Қысы салыстырмалы жүмсақ. Ең суық ай қаңтардың температурасы12,9°С. Ең төменгі температура -4б,7°С. Температураның тәуліктік ауытқуы онша жоғары емес: желтоқсанда ол 3,5°С-тан , ал шілдеде Ю,5°С-тан аспайды. Ең жоғарғы температура +41,5°С. Теңіз деңгейінен 1960 м биіктікте орналасқан “Прохладный белок” метеостанция мәліметтері бойынша, қорықтың ең биік жерінен жоғарыда жауын-шашынның жылдық мөлшері 1090 мм, биік тауда жылына 1600 мм, тіпті 2000 мм. Мүнда қыс созылмалы, жылымақтар сирек болады. Қар жабынының түрақты кезеңі 220-240 күн, қыркүйек соңы мен қазан басынан сәуір басы немесе мамыр ортасына дейін созылады. Қардың ең қалың жабыны (3 метрден артық) Иванов жотасы адырында байқалады. Ж елдің ж ылдық орташа жылдамдығы 3-4 м /сек, қаңтарда жоғары және шілдеде томен болады. Кейде жел жылдамдығы 15-20 м/сек-ка жетеді. Қорықтың топырақ жабынында орта тау және биік тау белдеулеріне тән негізгі топырақ түрлері: ақшыл-сүр орман, таулы-орман, таулышалғынды альпі, таулы орманды шалғынды топырақтар, сонымен қатар шалғынды-батпақты және батпақты топырақтар бар. Батыс Алтайға тән өсімдік бірлестіктерінің алуантүрлілігі белгіленіп отыр: үсақ жапырақты және таулы-тайга ормандары, субальпі және альпі шалғындары, биік таулы тундра. 98 Батыс Алтай Көбінесе шыршалы орманла өсетін балан 99 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 100 Батыс Алтай Қара және Ақ Уба өзен аңғарларында көлемі шағын ұсақ жапырақты ормандар орналасқан. Негізгі орман құрушы ағаштар: қотыр және үлпек қайыңдар, сонымен қатар тал түрлері. Шілік тоғайларда алтай үшқаты, орта тобылғы, сібір шетені, қызыл қарақат әдеттегідей болып табылады. Шөптесін өсімдіктердің түр саны шектеулі, олардың арасында ақезу бәрпі, биік тегеурінгүл, тілік балдырған, сібір кәдісі, орман бетегесі, үсақ торлы жуа, Лангсдорфа айрауығы т.б. кездеседі. Қара және Ақ Уба аңғарларында жалған қаракөк тал мен куриль шайы, алуан түрлі қияқөлең мен аласа қайыңның сирек тоғайлары бар кең төмпешікті батпақ жерлер жиі кездеседі. Ақ Уба өзені аңғарында орта тобылғы мен итмүрындары басым бүталы далаланған шалғындар анда-санда байқалады. Таулы-тайгалы ормандар қарайған тайга, самырсын-қарағайлы және қара қарағайлы ормандар күйінде өскен. Қарайған тайга Линей жотасының оңтүстік-батыс баурайында шағын ормандар түрінде кездеседі. Оның қүрамына самырсыннан басқа, көктерек пен қайың Үлпабас (Егіорһогит роіузіасһуоп) әдеттегідей, шілік тоғайларда сібір шетені, ағаш қараған, сібір ушырмауығы, қызыл қарақат, еменжапырақ тобылғы, алтай үшқаты өседі. Мүк жабынының жоқ болып, қырыққүлақтың көп болуы тән. Қалдық түрлер: алтай желайдары, сібір қандығы, орман шебершөбі, орман қайызғақшөбі, қарғакөз, шоқпарбас қылтанақ т.б. әдеттегідей өсімдіктер болып саналады. Самырсын-қарағайлы ормандар негізінен сібір қарағайынан, көбіне самырсын қарағай деп аталатын және қайың, сирек терек араласқан самырсыннан түрады. Шілік тоғайлар нашар дамыған, оның қүрамына қара қошқыл және қызыл қарақат, шетен, алтай үшқаты, еменжапырақ тобылғы, сібір ушырмауығы кіреді. Шөптесін өсімдіктер жабыны түр саны шектеулі, негізінен биік шөптерден түрады. Бүлар - сібір қоңыраубасы, кәдімгі тарғақшөп, таушымылдық, ақезу бәрпі, балдырғандар, түрлі жапырақ сарықалуен т.б. Аланкайларда орман бетегесі, тарғақшөп, алтай күнгелдісі, ірі жапырақ сарғалдақ басым. 101 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары - Қылкан жапырақты қара тайгалардың негізгі ағаштары - сібір шыршасы, самырсын қарағай, самырсын және бірге өсетін қайың, терек, балқарағай. Шілік тоғай өте кедей. Шөптесін жабыны жақсы дамыған және түр қүрамы әр түрлі. Көлеңкелі жерлерде мүктер арасында қоян саумалдығы, терістік жалманаяғы, сабақты қияқөлең кездеседі. Көктемде алаңқайларда тегіс кілемдей болып сібір қандығы, желайдар, қазжуа гүлдейді. Мамыр соңында шалғынды алтай күнгелді, ірі жапырақ сарғалдақ, таушымылдықтар ғажап күйге енгізеді. Шілдеде осы сарғыш-сарықызғылт рең биік тегеурінгүл мен ақезу бәрпі гүлдегенде ақшыл көк-көгілдір түске ауысады. Теңіз деңгейінен 1700-1900 м биіктіктегі орманның жоғарғы жолағын самырсындар мен балқарағайлар алып жатыр. Негізгі орман түзуші ағаштар - самырсын мен балқарағай. Сирек шілік тоғай қүрамында алтай үшқаты мен дөнгелек жапырақты қайыңның жекелеген топтары, түкті тал, сирек саян талы басым болып келеді. Шөптесін өсімдіктер ішінде Ллтай тиіні (5сіиги5 уиІ§агІ5 аі(аіса) марал тамыры, Фролов горькушасы, сібір кәдісі, Ледебур мыңжапырағы, солтүстік бәрпісі, сібір қоңырбасы т.б. басым. Субальпі және альпі шалғындары теңіз деңгейінен 1800-2200 метр биіктікте орналасқан. Бүл белдеулер арасында анық бөлінген шекара жоқ. Субальпі шалғындары орманның жоғарғы шекарасына кіреді, сөйтіп, биіктігі 2,5 м қалың шөптесінді шалғынды қүрайды. Оның қүрамында әдетте ж алпақ жапырақты горькуша, марал тамыры, шай тиынтағы болады. Ылғалдылығы жоғары жерлерде көбіне қызғылт семізот (алтын тамыр) пен суық семізот қалың болып өседі. Альпі шалғындарындағы шөптесін өсімдіктер түрлі түстілігімен қүлпырады. Тегіс жерлерде ірігүлді көкгүл, алтай шегіргүлі, ірігүлді бөденешөп, безді шөмішгүл, Геблер сарыраушаны, кей жерлерінде етжапырақ бадан мен ірігүлді жыланбас өседі. Арық жағаларында қар дәуаяқ, қар наурызшешегі, нүктелі тасжарған көп өседі. 102 Феба (Рагпа55Іи5 рһоеЬіив) Батыс Алтай Ірі тостаған наурызшешегі (Ргітиіа тасгосаіух) Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Биік таудың шөгінділері шетінде күрамына тасжарғандар, семізоттар, альпі жұлдызгүлдері кіретін тағы қалпындағы бірлестіктер жиі кездеседі. Ірі сынықты шөгінділер оңтүстік-шығыс және оңтүстікбатыс баурайларға тән. Осы ландшафтың өсімдіктер жабынында бүталар: ағаш қараған, алтай таутобылғысы, орта тобылғы, қара қарақат, кәдімгі және Сахалин таңқурайы, қара жеміс және дарагүл ырғай, тікенді және татар үшқаты жақсы өскен. Ж абы қ тау жыныстары үйінділерінде қияқөлең, альпі жүлдызгүлі, ірігүлді жыланбас, үзынорамды шоқсары, шай тиынтағы, сібір тасшүйгіні басым аласа шөпті альпі шалғындары өседі. Тау жыныстары баурайларында бүталар: ушырмауық, дөңгелек жапырақ қайың, талдар, сібір аршасы өседі. Далаланған альпі шалғындарында аласа жуа, ашықсары кекіре, алтай зығыры, ашық қүндызшөп т.б. кездеседі. Жартастар мен шөгінділерде әдетте төртмүшелі семізот пен сақалсыз жыланбас өседі. Қорықта тундра өсімдіктері теңіз деңгейінен 2100-2300 м биіктікте жекелеген алаптар болып кездеседі. Олар қияқөлең, саркүйік, аласа жуа, төпекшөптері басым түрлі бірлестіктерден түрады. 104 Батпақты жер өсімдіктері Қара және Ақ Уба өзендері аңғары мен бастауларынан ғана белгілі. Мүнда қаракөк және торжапырақ талдар, аласа қайың, шикша, курилшай, қияқөлеңдер, үлпабас көп өседі. Қорық флорасында 84 түқымдас 339 туыстың 804 түрі бар. Басты түқымдастардың үлестік қатынасында Голарктиканың қоңыржай аймақтарындағы флораны көрсетеді. Оның маңызды белгісі - өзгешеліктің жоғарғы дәрежесі. Мүнда 60 эндемиктік және субэндемиктік түрлер өседі. Оның бесеуі (уба, линей, лениногор, Нүрания бидайықтары мен Такуа таукүліреттін жүмыртка салған үясы мен балапаны (СаІІІпа§о зоіііагіа) Батыс Алтай Темірлі шөмішгүл (Ас]иіІеціа §1апс1и1о5а) Иващенко жуасы) тар таралған эндемиктер, тек корық территориясынан ғана белгілі. Қазақстан Қызыл кітабына 25 түр енгізілген: қауырсынды кау, кәдімгі баранец, үсақ торлы жуа, кандық, тамшылы шолпанкебіс, алтай рауғашы, көктем жанаргүлі, дала таушымылдығы, алтай жалаңаштүкымы, қар дәуаяқ, алтай таутобылғысы, максыр маралтамыры, кызғылт семізот және басқалар. Жалпы алғанда, қорықтың бар флорасының 10,2% немесе 82 өсімдік түрі ерекше қорғауды кажет ететін топқа жатады. Қорықтағы жануарлар әлемі алуантүрлілігі ішіндегі ең көзге түсетіндері: сүтқоректілер, қүстар мен насекомдар. Сүткоректілердін 6 отрядының , яғни насекомкоректілер, қолқанаттар, қоян тәрізділер, жүптүяктылар, кеміргіштер мен жырткыштардың 52 түрі бар. Соңғы екі отряд өкілдерінің саны көп, сонымен катар шаруашылық та, экологиялық та маңызы зор түрлер болып табылады. Ірі жырткыштардан аю мен түлкі, сирек сілеусін барлык жерде кездеседі. Қаскыр тек 1982 жылы бірінші рет Каменушка өзенінің аңғарында пайда болды, казіргі кезде Уба мен Тургусун өзендерінің жоғарғы жағында аз кездеседі. Қүну өте аз кездеседі, жылына 1-2 дарасының іздері Линей және Коксин жоталары маңынан есепке алынады. Қорык ормандарында терісі бағалы мына аңдар: бүлғын, сарыкүзен мен сарғыш күзен әдеттегідей кездеседі. Барлык өзендерде өткен ғасырдың 50-ші жылдарында жерсіндірілген күндыз бен американдык күзен мекендейді. 105 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары 106 Батыс Алтай Сілеусін (іупх Іупх) 107 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Кеміргіштердің көбі жыртқыштармен тығыз байланысты, әсіресе терісі бағалы аңдармен, өйткені олардың негізгі қорек нысаны болып табылады. Бұлар, ең алдымен, ең көп санды түрлері: қызыл, қызғылт-сүр, пішен, су тоқалтістері, кәдімгі және орталық азия орман тышқандары. Тіпті жайылма және альпі шалғындарындағы бүкіл өмірін жер асты індерінде өткізетін бүраубасты сарғыш күзен, сілеусін, аю, борсық және қасқыр жейді. Қорық ормандарындағы ең көзге түсетін кеміргіштер: үшар, тиін және борша тышқан. Соңғы екі түр саны едәуір көп, мысалы, 1000 га жерде 120 тиін кездеседі, бүл - таралуының ең жоғарғы тығыздығы. Бүл аңдар жыл бойы белсенді тіршілік етеді. Олар өздеріне қысқа азық қорын жинайды. Сонымен борша тышқан 6-7 кг қор дайындайды, 300 метр қашықтықтан үртына бір әкелгенде 7-10 грамнан тасиды. Таудың жоғарғы белдеуіндегі ірі тасты шөгінділер мекендеушісі - қоян тәрізділер отрядының өкілі алтай шақылдағының да осындай ерекшелігі бар. Ж азда олар шырынды өсімдіктерді кеміріп, оларды ағаш немесе ірі тас түбіне шөмеле қылып үйеді. Сондықтан халықта шақылдақты осы қасиетіне байланысты «шөп жинағыштар» деп атайды. Қазақстандағы ең ірі түяқты бүлан мен ең кішісі қүдыр, сонымен қатар марал мен елік қорықта аз кездеседі. Бүған себеп - қысқы кезеңде қорғалатын территориядан тыс, қары аз жерлерге қоныс аударып кетуі. Осындай қоныс аудару кезінде көп бөлігі қаскерлердің қолына түседі. Қорықтағы қүс фаунасы, толық емес мәліметтер бойынша, 130 түр, оның ішінде шамамен 100 түр үялайтын қүстарға жатады. Олардың ішінде торғай тектестердің көптеген түрлері басым: жасыл, арай, саяшыл, қоңыр сарықастар, самырсын қүс, алабүлбүл, қызылтамақ бүлбүл, кәдімгі сайрауық, орман қызылқунағы, кәдімгі қүралай және басқалар. Қазақстан үшін сирек, керемет әдемі көкқүйрық бүлбүл мен көкшіл бүлбүл тек қорықта ғана үялайды. Сүр қүрдан басқа, тауықтектестер: қүр, меңіреу қүр, ақшіл мен тундра шілі аз кездеседі, бірақ биотоптардан көзге түсіп түрады. Орманның барлық түрінде тоқылдақ тәрізділер: бүрмамойын, қара тоқылдақ және үшсаусақты тоқылдақ, ал су қоймаларында үйректер (сүр маңырауық, айдарлы сүңгуір, ысылдақ шүрегей) кездеседі. Шалшықшылардың 12 түрі бар, оның ішінде тек Алтайда орман маңқысы, азия тауқүдіреті мен тақуа тауқүдірет үялайды. Жыртқыш 108 Алтай шакыллағы (Осһоіопа аіріпа) Батыс Алтай Тунлра шілі (іа§ори5 тиіиз) қүстар: күйкентай, жағалтай, жамансары, түз қүладыны, түрымтай, қырғи мен қаршыға, сонымен катар қызылкітаптық түрлер - бүркіт, лашын, ителгінің саны аз. Соңғы түрлер, мына қызылкітаптық екі түр (үкі мен қара дегелек) сияқты, бірлі-жарым ғана. Олардың әрқайсысының саны бір үяда 1-2 жүптан аспайды. Қорыкта басқа омыртқалы жануарлардан балықтар (сібір хариусы, талма балық), бауырымен жорғалаушылардың 4 түрі (су жыланы, дала сүржыланы, секіргіш және жасыл кесіртке) және қосмекенділер (кәдімғі күрбақа, сүйіртүмсық бака) кездеседі. Омыртқасыз жануарлар әлемі бай және алуан түрлі, бірақ зерттелмеген. Қызылкітаптык түрлер: әдемі қыз инелік, дала шегірткесі, түйіршікті деракантина, керемет және Геблер барылдауық қоңыздары, буылтық күрт - ерекше эйзения, моллюска - монохоидес акулеатасы - ерекше тартымдылары болып табылады. Мүнда табиғатты әшекейлейтін сирек коңыз түрлері (хош иісті қоңыз, кішкене мүйізтүмсық, балауызшы және т.б.), күндізгі көбелектер (махаон, аполлондар - кәдімгі, подалирий, Феба, Клариус) кездеседі. Түнгі көбелектерден әдемілері Геб кірекейі мен түнгі кіші тауыс көзі. Көптеген насекомдардың тіршілігі бүталар мен ағаштарға байланысты. Сонымен, бір самырсынның өзінде қоңыздың 35 түрі дамиды. Олардың ішінде саны көп кездесетіні - Қазақстандағы ең ірі Урусов отыншы қоңызы. Аналығының аталыктарын шақыратын катты, тіпті кейде қорқытатын шықырлаған дауысын Батыс Алтайдың самырсынды және қылқан жапырақты ормандарынан жиі естуге болады. Қорыкта ғылыми-зерттеу жүмыстары енді ғана басталды. Келешектегі алғашкы мақсат - қорықтағы барлық биологиялық және табиғи-ландшафты нысаналарға инвентаризация жүргізу, Қара Уба мүздықтары маңында калдық фитоценоз бен жануарлардың сирек кездесетін түрлердің жағдайларына мониторингті бақылау жасау үшін түрақты мекеме үйымдастыру. 109 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қаратау қорығы А.А. Иващенко 112 Северпов иелинлр жемісі (Суііпсігосагра $е\л/егго\л/іі) Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы - еліміздегі корықтар ішіндегі ен жасы. Ол 2004 жылдың 1 наурызында Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 240 арнайы Қаулысымен құрылған. Дегенмен оның қүрылу тарихи ұзақ та күрделі, 30 жылға дерлік созылады. Қаратаудың бірегей қалдык флорасын қорғау қажеттігі жайлы өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, көптеген казақстандык ботаниктер М.С.Байтенов, В.П.Голоскоков, Н.Х.Кармышева т.б. жазған. «Қазақстандағы қорықтык жүмыстардың ғылыми негіздері» комиссиясының төрағасы, академик Б.А.Быков 1975 жылы қорықтың үйымдастырылуы жайлы нақты шешімін үсынды. 1982 жылы бірінші рет зоолог Е.И.Страутманмен бірге, ол сирек кездесетін жануарлар мен қалдык осімдіктердің бай жиынтығы көлемі 140 мың га жотаның едәуір биік болігінде қорық қүру қажеттілігі жайлы қыска негіздемесін жазды. Зоологтар (Ю.Г.Афанасьев, Б.А.Губанов) және ботаниктер (Н.К.Жапарова, Н.В.Ляшенко, П.М.Мырзакүлов, В.А.Самойлова) далалық зерттеуде үш жыл бойы (1981, 1982, 1985 жылдары) Ғылым Каратау академиясының «Қазақстандағы қорықтық жұмыстардың дамуы» бағдарламасына сәйкес, территорияға әр жылдарда зерттеулер жүргізді. Нәтижесінде территорияның жоспарланған көлемі 41,2 гектарға кішірейді. 1998 жылы ТОО «Экожоба» Қазақстан биоресурстары мен экология Министрлігі тапсырмасы бойынша қорықтың техникалық-экономикалық негіздемесін жасады. Негіздеменің косымша және ақтық шешімі 2002 жылы күзде Батыс Тянь-Шань биоалуантүрлілігін сақтау жөніндегі Трансшекаралық жоба бойынша Е.И.Рачковская жетекшілігімен жүргізілген ғылыми экспедиция нәтижелері болды. Созақ ауданының әкімшілігімен шекараны келіспегеннен кейін, қорыққа деген территория (34,3 мың га) тек Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан ауданынан ғана берілді. Қорықтың орталық үй-жайы Түркістан қаласынан 40 шақырым жердегі Кентау каласында орналасқан. Қорык территориясы Қаратау жотасының едәуір биік жері (Бессаз тауы - теңіз деңгейінен 2167 м биік) орталық бөлігінің оңтүстік баурайын алып жатыр. Анық шектелген жіңішке сілем адырларының беткі жағы онша тегіс емес, жергілікті жер бедері орта тау. Қорықтың тек солтүстік шекарасында ж алпак тау өлкесі Бессаз үстірті орналаскан. Жер бедерінің айрықша ерекшелігі - өзіндік катпарлы болуы. Тау жыныстарының жекелеген қабаттары жиі сығылған, өзгеріске үшыраған, тіпті аударылып тасталған. Қатпарлардың ажыраған жерлерінде кабаттардың, көбіне солтүстік-батыс бағытка карай қозғалғандары байқалады. Ауданның геологиясы едәуір күрделі. Девон дәуіріндегі ізбестің сирек, ал палеозойда таскөмір кезеңіндегі шогінді жыныстардың коп болуы тән. Таудың төменгі қабатының көп бөлігі мезозойдың бор дәуірі жыныстарынан, ал тау етегі кайназой дәуірінің ең жас түзілістерінен қүралған. Кейде территорияда кристалдық кварциттердің (Біресек өзенінің жоғарғы ағысы), одан да сирек атылып шыққан жыныстардың (гранитоидтар мен порфирлер) шығып жатканы кездеседі. Баяллыр өзенінін бастауынлағы саркырама Аөнгелек балшөп Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Негізгі өзендер - Қантағы, Біресек, Баялдыр жотаның биік жерінен басталады және оның осьтік бөлігіне перпендикуляр ағады. Олар аңғардың жоғарғы жағында жіңішке, арна тәрізді, жиі биіктігі кәдімгідей төмендейді, нәтижесінде керемет сарқырамалар пайда болады. Аңғардың төменгі бөлігі әдетте жайпак әрі кең. Өзен тек жекелеген жерлерде ғана шаткалдың жіңішке қысылған жерінен өтеді, онда катты су ағысы терең шүңқыр түзеді. Мөлдір сулы мүндай шағын табиғи «су а л а б ы » - ыстык және суы аз аймакта таудың нағыз әшекейі. 114 Альберт кызғаллағы (Тиііра аіһегіі) Территория ауа райы - континентальды, қүрғақ. Ауаның жылдық орташа температурасы 8-12’С арасында ауытқиды. Ең суық ай - қаңтар (орташа температура -5°С, ең ыстық ай - шілде (25-27°С). Жылы кезең үзақтығы орташа тәулік температурасы +5°С-тан жоғары болғанда 220 күн, аязсыз кезең - 160-180 күн. Жауыншашынның орташа жылдык молшері - 400 мм шамасында, таудың жоғарғы бөлігінде 500 мм және жекелеген жылдарда 700 мм. Оларды жыл маусымы бойынша бөлгенде біркелкі емес. Көктем мен күзде көп болады. Қорық тауында мамырдың ортасында жиі қатты найзағай ойнап, жауын шелектеп күяды. Қыста ауа райы көбіне ашық және желсіз. Желдің орташа жылдамдығы 3-4 м /сек. артпайды. Қар жабыны онша биік емес - 20-30 см. Әдетте ол қарашаның соңында түракталады да, ақпанда ериді. Қорық территориясы ботаникагеография аудандастыруы бойынша Қаратау провинциясының Орталық аласа тау-орта тау аймағына жатады. Бүл провинцияны тік белдеулік ерекшелігі мен өсімдік бірлестіктерінің өзгешелігін есепке алғандағы жаңа зерттеулердің нәтижесі бойынша Е.И.Рачковская бөлген. Аласа тау (1200, кейде 1600 м) ерекше таулы-жусанды белдеуді, ал орта тау далалы белдеуді алып жатыр. Осы екі тау белдеуімен топырақтың басым түрлері жусанды белдеуде кәдімгі сүр топырак, далалы белдеуде таулы қоңыр топырақ және қара топырақка байланысты. Тек Бессаз үстіртінде ғана субальпі түрлі шөптері бар озіндік тау далалары астында таулы шалғынды-далалы топырак, ал өзен жағалауы сатыларында жайылма орманды-шалғынды топырақ үзінді болып кездеседі. Басым кездесетін өсімдік типтері (тау жусандыктары, далалар мен фриганоидтар немесе тау үсті ксерофиттері) мүлде ерекше және өзіндік керемет. Олардың әрқайсының күрамында эндемиктік флораның түтас жиынтығы бар. Тау жусандықтарында эндемиктік түр - каратау жусаны басым болып табылады. Бүл шала бүтаның нәзік сүр-жасыл жіңішке тілімденген жапырақтары мен жіңішке шашақ гүл шоғыры бар, биік сүректенген көп сабактарымен ерекшеленеді. Далада бетеге басым, кавказ және қаратау каулары да жиі қатысады. Фриганоидтар немесе тау үсті ксерофиттері - өсімдіктердің ерекше түрі, күрғақ тасты тіршілік ортасына тән. Каратау Каратау аркары (О уіб аттоп пі^гітопіапа) Олардың құрамында көп жылдық тікенекті шөптер, шала бүталар мен бүташықтар басым. Бүлар - көбіне эндемиктік түрлер кемпіршөп, сетен, көбенқүйрық, Регель тарбақайы және т.б. Далалар мен қаратаулық жусандықтарда осындай фриганоидтардың қатысуы қорық өсімдіктеріне ерекше кайталанбас кескін береді. Жапырағы түсетін бүталар тоғайы аз көлемді алып жатыр, олар ойыс беткейге және шатқал астындағы жерге бейімделген. Мүндай тоғайларда ырғайдың екі түрі - қаратау (жота эндемигі) және баска түсті, тиынжапырак үшқаты басым. Анда-санда парсы шетені мен Корольков доланасы кездеседі. Қорықтың сирек өсімдіктер бірлестігіне сонымен қатар тоғайлы ормандар жатады. Өзен арнасы жағалауын бойлай созылған ормандардың осы жіңішке жолақтары шілтерлі жапырақты қалдык согдий шағаны мен үшар басы нәзік көкшіл аласа талдармен өте тартымды. Кейде олардын қүрамында түркістан доланасы, түт, Сиверс алмасы мен Семенов үйеңкісі кездеседі. Үйеңкі шаған сиякты ежелгі үштік дәуір ормандарының тірі жаркыншағы. Дегенмен ол қүрғақшылыкка шыдамды, сондықтан қорықта ашық қүрғак Лала сколиясы (Зсоііа һігіа) баурайларда жиі кездеседі. Оның 10-30 ағаштан түратын шағын топтары басқа қалдық - Регель алмүрты тоғайларымен кезектесіп кездеседі. Олар орталык Қаратаудың ормансыз баурайларын керемет әшекейлейді. 117 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 114 Альберт кызға. Каратау Сайлардың құрғақ түптері мен баурайлардың төменгі бөліктерінде көлемі 0,01-ден 0,5 га жерлерде жеке топ болып Шренк тобылғытүсі бірлестіктері кездеседі. Бұл Раушангүлдер түқымдасына жататын ерекше әдемі бүта монотипті (бір ғана түрі бар) туыстың өкілі, ол палеоген дәуірінен сақталған (30 млн. жыл бүрын), Қазақстанның тек екі жерінде - Бетпақдала шөлі мен Қаратау тауында ғана кездеседі. Баялдыр және Қантағы өзендері аңғарларынан ең үлкен даралары белгілі, олардың үзындығы 2,5 м, ал діңінің жуандығы 15 см. Олардың үшар бастары шеңбері 3 метрге дейін жетеді, ал гүлдейтін бүтақтар саны 500-800-ден асады. Гүлдеу кезеңі маусым ортасында, бүл бүталар нәзік ақшыл қызғылт шілтерге оранғандай болып көрінеді, онда жабайы бал аралары мен қазғыш аралар тынбай гуілдейді. Сыртқы келбеті мен флора қүрамы Қаратаудың басқа эндемиктері мен қалдық түрлерінің - Гомолицкий сетені, қаратау Көбелек (Сһаіага епеыаіа) маралтамыры, жалған сорғыштың қатысуымен өзіндік ерекше болып көрінеді. М ыңжылқы көбенқүйрығы бірлестігінде, мысалы, 94 түр белгілі, оның ішінде 30 эндемиктік түр және 8 қызылкітаптық түр бар. Сонымен, қорықтың жоғары өсімдіктер флорасы шамамен есептеу мәліметтері бойынша 400 түрдей болады. Ол жоғары дәрежедегі ерекшелігімен айрықшаланады, өйткені ол ежелгі және ж аңа эндемиктік түрлердің жинағынан қүралған. Қорықтың қазіргі территориясының өзінде қаратау эндемиктерінің 53 түрі, Қаратау мен Батыс Тянь-Шаньның тағы 10 эндемигі бар. Қызыл кітапқа (екінші басылымды есепке алғанда) 42 түр енгізілген. Үясынлағы (Тегриірһопе рагасіізі) жүмак шыбыншы 117 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Актамак бүлбүл (Ігапіа §иНигаІіз) Қорықта монотипті туыстарды сақтаудың маңызы зор. Жоғарыда айтылған тобылғытүстен басқа тағы төрт өсімдік Северцов бөгдешөлмасағы, Регель тарбақай, жалған сорғыш және Северцов цилиндр жемісі бар. Тек қана осында сирек түрлер: Турчин жуасы, Түрлан қүмдақшөбі, қырықбуын тәрізді сайсабақ, Линчевский кемпіршөбі, Павлов сарыаңдызы, үшкір кекіре, мыңжылқы тиынтағы, Пятаева танацетопсисі, мыңжылқы түймешетені, каратау көкбасы популяциялары корғалады. Қорыктың көптеген пайдалы өсімдіктері ішінде аты аңызға айналған тау сағыз, тек 1929 жылы ғана аты әлемге әйгілі болған, сонымен 10-15 жыл бойы Кеңес Одағының жабайы өсімдіктер қорының ең танымалының бірі болды. Бүл жартылай шар тәрізді күрделігүлділер түкымдасына жататын онша биік емес шала бүта тасты-шағыл тасты үстірт пен адырларда өседі, олардыц тамырларында 40% (орташа 18-20%) жоғары сапалы каучук болады. Әсіресе бағалы болуы сүт шырынында емес, бүкіл тамырына 30-40 см созылып жататын жіп түрінде болады. 19301931 жылдары таусағыздың таралуын егжейтегжейлі зерттеген ботаниктер Н.В.Павлов пен С.Ю.Липшин Қаратау жотасының бірегей флорасының алғашқы ашушылары болды. 118 Одан кейінгі жылдары ж аңа каучук көзінің бар бүтасы зерттелді, табиғаттағы барлық дарасына есеп жүргізілді, ол 15 млн. болып шықты. Оның түқымдары жиналып, мәдени түрде өсіру жолдары қарастырылды' Тәжірибе бүкіл Кеңес Одағы бойынша Орта Азиядан Мәскеу мен Ленинградка дейін жүргізілді. Мәдени түрде өсіру оңай шаруа болмады, бірақ 30-шы жылдардың соңында тау сағыздың өнеркәсіптік егістіктері 1 гектардан 400 кг каучук берді. Ұлы Отан соғысы табиғи түрлерінің дерлік қүрып кетуіне себеп болды. 1941 жылы жазда 900 тонна таза каучук беріп отырған табиғаттағы бар таусағыз тамырын қазып алу шарасы қабылданды. Одан кейінгі жылдары арзан синтетикалық каучук табиғи каучукты толық алмастырды, бірақ көктікен тау сағызы казірге дейін Қазакстан Қызыл кітабы беттерінде сирек кездесетін түр ретінде есептеледі. Басқа да пайдалы өсімдіктер арасында едәуір есте калатындары сәндік өсімдіктер. Сәуір соңы мен мамыр басында гүлдейтін Альберт қызғалдағы алаңқайлардың керемет әшекейі, олар сайдың тасты баурайларын толық алып жатады. Топырақ қабаты калың беткейлерде Грейг қызғалдағы да коп болып өседі. Жартасты жерлерде бүл түрлер жиі қатар өсіп, табиғи будандар түзеді. Бүлардан ерте кыска сабақты 3-4 гүлден түратын кішкене шоғырлы Қаратау эндемигі тікаяқ қызгалдақ гүлдейді, ол жиі жалаңаш жартастар арасында кездеседі. Қорық территориясының жануарлар әлемі, Қаратау жотасының барлық жеріндегі сияқты, соңгы жүзжылдықта елеулі өзгерістерге үшырады. Осы кезеңде тянь-шань аюы мен барыс мүлдем жоғалды, ал көптеген кәсіптік түрлер (доңыз, елік, арқар, қүм қояны және т.б.) өте сирек кездесетін болды. Саны аз және таралу аймағы шағын әрі тарылып бара жатқан Қаратау эндемигі Қаратау тау қойы, аркар ерекше назар аударуға лайық. Оның қүрып кету қаупі туып отыр. Бүл түр жануарларды қорғаудың Халықаралық одағының Қызыл тізіміндегі ең жоғарғы дәрежесі - “өте қүрып кету қаупі бар” түрлер қатарына кіріп отыр. Сонымен қатар “таза” қаратау тау қойы тек осында ғана мекендейді, ал аймақтың оңтүстік-шығыс бөлігінде (Боролдай мен Кіші Қаратау) аркардың буданды түрі (қаратау мен тяньшань түршесі арасындағы) мекендейді деген болжам әбден мүмкін. Қаратау тау қойы - қүйрықты қойдың жабайы ататегі, оны сүрыптау жүмысында әлі пайдалану мүмкіндігі бар. Қазіргі кезде оның саны аз, бірақ жақсы қорғалса, калыпты деңгейге дейін қалпына келтіруге болады. Қорықта сүтқоректілердің не бары 30 түрі белгілі, олардың ішінде екі кызылкітаптык (каратау тау койынан басқа) түрлер - тас сусары мен жайра бар. Тек кеміргіштер Үясынлағы (Ыеорһгоп регспоріегив) жүртшы әдеттегідей, оның ішінде орман қаракасы және кәдімгі сокыртышқан бар. Жыртқыштар - түлкі, карсақ, қасқыр, сасық күзен кәдімгідей сирек. Қуыстар мен үңгірлерде үшкіркүлакты, үлкен таға түмсық және ергежейлі жарғанаттар жиі кездеседі. Қорық күстар фаунасы қызық әрі алуан түрлі, мүнда 80-дей түр кездеседі. Әсіресе жырткыштар көзге түседі, оның а л т а у ы - ителгі, бүркіт, жүртшы, бакалтақ қыран, жыланшы мен сакалтай Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Баска жыртқыштардан күйкентай, күмай, жамансары кездеседі. Біресек өзені аңғарынан табылған үялар, сакалтай мен тағы бір кызылкітаптық түр ж үм ак шыбыншы үшін, корык территориясы таралу аймағының солтүстік шекарасы болып табылады. Қүрғақ тасты шаткалдарда шакшақайлар, кекілік, көктеке торғай, татрең сары торғай, тас торғайы, сирек бүталарда - актамақ бүлбүл, сарғалдак торғай және боз күйкылжың торғай, тоғайлар мен өзен жағалауларында мысыкторғай, қара сайрауык, көксала және карамойын торғайлар үялайды. Қосмекенділерден барлық жерде жасыл күрбақа көп, көлбака сирек кездеседі. Қорыкта бауырымен жорғалаушылардың бес түрі белгілі. Аласа тауларда мекендейтін қызылкітаптык сарыбауырдан баска, қалкантүмсық жылан, түрлі түсті карашүбар жылан, үзын жолак кесірт пен сүр жармаскы мекендейді. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 120 Каратау Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Үнлі жайраны (Нузігіх іпсііса) Өзендерде балықтардан шармайдың мекендейтіні анық белгілі, саны қаскерлердің аулауынан қатты қысқарып кетті. Омыртқасыздар фаунасы, оның ішінде ең ірі класс Насекомдар арнайы зерттелмеген Болжам мәліметтері бойынша 6 отрядтың кызылкітаптық 18 түрі: инеліктер (көрнекті шоқпаркарынды, Кириченко инелігі, әдемі кыз және әмірші инелік); дәуіттерден (ағаш дәуіті); тікқанаттылардан (дала шегірткесі, коңырқанатты шегіртке); теңқанаттылардан (кармин бояулы акмия сымыры, карминді Виктория сымыры); каттықанаттылар немесе қоңыздардан (Гангльбауэр тамыржегіш қоңызы, коснүктелі қанқызы, , нүктелі қанкызы); жарғакканаттылардан (дала сколиясы, сарықанатты сфекс және т.б.); 122 қабыршақканаттылар немесе көбелектерден (Александр кобелегі) мекендейтіні анықталған. Қорық территориясы соңғы уақытқа дейін катты антропогендік әсерлер астында болды (шектен тыс мал жаю, қаскерлік, ағаштар кесу). Сондықтан қызметкерлердің басты міндеті қатаң қорғау, қорғалатын барлық нысаналарды есепке алу және сирек кездесетін осімдіктер мен жануарлар жағдайларына бақылауды үйымдастыру. Оларды көбіне тиімді қорғау үшін қорық территориясын кеңейту қажет, ең алдымен жотаның солтүстік жартасты баурайы есебінен, мүнда арқардың біраз басы мекендейді, ақбас қүмайдың үялы тобы бар, сонымен катар сирек кездесетін кызылкітаптық өсімдіктердің (қаратау шөмішгүлі, мыңжылқы усасыры және т.б.) тіршілік ортасы. Каратау Кызылжолак абжылан (СоІиЬег гһосіогһасііз) Сүр жармаскы (Тепиісіасіуіиз ги5$о\л/і) 123 Қорғалжың қорығы Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорғалжың қорығы В.А. Ковшарь 126 Осы уақытқа дейін тұрғыны аз Орталық Қазақстан, жиырмасыншы ғасырдың 50-ші жылдарында белсенді игеріле бастады. Сол кездегілердің айтуынша, тың көтеруге мыңдаған адамдар келді, яғни табиғаттың табиғи бірлестіктерін бүлдірді: далаларды жыртты, елді мекендер салды, өзендер мен жылғаларға бөгеттер қойды, өсімдік жабынын құртқан мал санын көбейтті. Бірегей Қазақстан даласының үлгі боларлық жерлерін сақтау туралы мәселе туды^-Ш57 жылы Теңіз көлі аңшылық қорықшасы деп жарияланды, бір жылдан кейін Теңіздің оңтүстігіндегі далалы жерлерді қосып, Қорғалжың қорығы үйымдастырылдьЪ> Одан кейінгі онжылдықта қорғалатын территорияның орны мен қорғау тәртібі бірнеше рет өзгерді. 1968 жылы сол кездегі бар болған орман аңшылық шаруашылығы негізінде Қорғалжың қорығы қайта қүрылдылДегенмен қорық қүрамына тек Теңіз өзені мен Қорғалжыңның айналасындағы екі шақырымдай аймақ қана кірді, ал бірегей далалар қорғалусыз сыртта Корғалжын қалды. Қазіргі кезде де осы қалпында қалып отыр. 1974 жылы бүл қорық Рамсар тізімінің А дәрежесіне енгізілді. Қорғалжың қорығының қазіргі шекарасы шамамен 2600 шаршы шақырым, ол ТеңізҚорғалжың ойпатының ең төменгі бөлігінде орналасқан, мүнда Қазақ шоқылары мен Көкшетау қыраты арасындағы негізгі өзендері қүяды. Мүнда жер бедері тегіс, Теңізден батысқа және оңтүстікке қарай шамалы адырлы. Ойпаттың ең жоғары биіктігі теңіз деңгейінен 304-420 м. Қорық қүрамына екі үлкен көл кіреді, оларға өзінің жайлап аққан суларын Нүра өзені қүяды. Орталық және Солтүстік Қазақстанның басқа көлдері сияқты, олар да маусымдық толып түрады (маусымға байланысты су деңгейі кәдімгідей ауытқиды) және көпжылдық ауытқулар болады. Сондықтан таяз көлдер мөлшері, пішіні және жаға сызығы жылдан жылға өзгеріп түрады. Аймақ ауа райы қатаң континентальды, қысы суық, үзақ және жазы ыстық, қүрғақ. Температураның жылдық ауытқуы 90°-қа жетеді, +44° шілдеде, -49° қаңтарда болады. Қар қазан соңында түседі, сол кезде көлдер қатады, сәуірдің ортасында ғана ериді. Қыста қарлы борандар жиі болады, аяздары үзақ, қатты желдер түрады. Көктемнің алғашқы белгілері наурызда білінеді, бірақ көлдер мүздан ай ортасында, кейде сәуір соңында ғана босайды. Аязсыз уақыт бес ай шамасында. Теңіз-Қорғалжың ойпаты қүрғақ далалы және шөлейтті аймақтар қиылысында орналасқан. Мүнда жылына 200-350 мм ылғал түседі. Олар негізінен ақпан-наурыз (қар) және мамыр (жаңбыр) айларында жауады. Мамыр соңында дала кеуіп, жаз басында шөптер қурап қалады. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Теңіз көлі ойпаттың ең төменгі бөлігін алып жатыр, суы қатты толған жылдары су беті мөлшері 1,5 мың шаршы шақырым, ал терең жері 8 метрге дейін жетеді. Су деңгейі төмен болған жылдары көл мөлшері 7 0 % -ға дейін кішірейеді, ал тереңдігі 1,5-2 метр болады. Дегенмен оның орташа ұзындығы - 75, ені - 32 шақырым, су беті шамамен теңіз деңгейінен 304 метр биіктікте жатыр. Су деңгейінің ауытқуы оның тұздылығына да әсерін тигізеді - 22-ден 270 г/л. Бұл, яғни су деңгейі томен болған жылдары, түз мөлшері теңіз суында бірнеше есеге артады. Тұз мөлшері коп болғандықтан, көлде су беті өсімдіктері жоқ, мұндай түздықта тек кейбір жіп тәрізді балдырлар ғана тіршілік етеді. Қорғалжың көлі көлемі 330 шаршы шакырым, дегенмен 70 -8 0 % -ын қамыс пен қоға алып жатыр. Барлық осы жиынтық жеке көлдер болып саналатын біраз бөліктерге бөлінеді. Олардың ішіндегі ең ірілері - Сүлтанкелді, Есей, Көкай, Жаманкөл. Осыған қарамай, көлдер жүйесі арқылы Нүра өзені суы ағып өтеді, олардың біразының суы түзды. Олар терең емес, 0,5-тен 3 метрге дейін, ал су деңгейі томен жылдары одан да бетер таяз болады, 1940 жылы Қорғалжың жүйесі түгел қүрғап қалған болатын. Қорық флорасында жоғары өсімдіктердің 350 түрі кездеседі, ал шөптесін өсімдіктер өте аз. Мүнда бүталардың 15 түрі ғана бар, олар негізінен өзен жайылмасындағы тоғайларда кездеседі. Олар - бүталы талдар, итмүрындар, үшқаттар. Далада тобылғы мен қараған кездеседі, ал көл жағаларында, көбіне ескі үй мен ертедегі мүрде орындарында белгі соққандай Шобер ақтікені өседі. Бүл тікенекті шартәрізді бүтаның үсақ қатты жапырақтары мен жүмыр қара кішкене жемістері болады. Жемістерінің дәмі тәтті, түзды, оны қүстар ғана емес, аңдар да ыкыласпен жейді. Мысалы, борсық. Дала негізінен шөппен жабылған, олар аздаған ылғал қорымен өседі. Бүлар - қау, бетеге, бүйырған, сасыр, жусан. Бүлардың бәрі қүрғақ ауа райы тіршілігіне жақсы бейімделген, жіңішке немесе сырты түкпен жабылған жапырақтары ылғалды өте аз мөлшерде буландырады, ал топырақ тереңдігінде үзак кідіретін, жаксы жетілген тамырлары суға дейін жетеді. Қазақстан далаларын желден иілген боз қаусыз елестету мүмкін емес, ал жусан иісі Корғалжын Теніз көлі (ертедегі аңыз бойынша) осы жер халқына өте жақын, өйткені қазақ халқы жауынгерлерін берекелі нұр жауған өлкелерден қайтып келуге мәжбүр еткен осы жусан иісі. Барлық құрғақ және суық уақыттағы тіршілігінің есесін қайтаруға асыққандай, дала көктемде керемет гүлденеді. Шренк қызғалдағы гүлдейді, оның бояуын сипаттау оңайға түспейді. Ол таза ақ түстен, қызыл мен сары түстің барлык кезеңдері арқылы өтіп, қою кошқыл түске дейін өзгереді. Мүнда көгілдір және көк қүртқашаш, сары сарғалдақтар мен күлгін үйқы шөп гүлдейді. Дегенмен бүл бояу күлпыруы үзақка созылмайды, жер қүрғап, ауадан күрғак ыстық леп үрып, эфемероидтар келесі көктемге дейін тыныштык күйге енеді. Көлдер мен сорды жағалай, негізінен, түзды топыраққа бейімделген түрлі сораң шөптер, кермектер, ақсоралар өседі. Олардың ішінде ерекше болып бүзаубас с.ораң түр. Бүл шырынды бүтактары мен сабақтары бар біржылдык өсімдік кейде тікелей түзды ерітіндіде өсіп түрады. Әдеттегі жасыл және сарғыш түсі жаз соңында ашық кызыл түске ауысады, ал көл түтас қызыл түспен жиектелген болады. Кей жерлерде жас бүзаубас сораңды әр түрлі салат ретінде тамаққа пайдаланады. Қүрғак та ыстык жазға тәуелсіз өсімдіктер бар. Олар - су және су маңы өсімдіктері. Олардың ішіндегі ең кең таралғандары - камыс пен коға. Биіктігі 6 метрге дейінгі “шөп” қопалары үлкен кеңістікті жауып түрады, иірім арналар мен қоршаған ортадан корғалатын судың біркелкі терен бөліктерін түзеді. Олар суда түрып, жылдың жылы мезгілінің бәрінде жасыл күйінде болады. Осы копа арасынан көптеген қүстар мен аңдар өздеріне баспана табады. Қамыс оларды тек корғап қана қоймайды, оларға қорек те болады. Олардың жас сабактары мен шырынды тамырсабактарын доңыздар, баска да қамыс жүмағы мекендеушілері сүйсініп жейді. Суда әр түрлі макрофиттер: шылаңдар, балдыршөптер, дүңгіршек және басқалар дамиды. Су бетінде, әсіресе өзен арналарында, әдемі актүңғиықтар мен сарытүңғиықтар гүлдейді. Қорық территориясында қорғауды кажет ететін, сирек кездесетін және эндемиктік өсімдіктердің 45 түрі белгілі. Бүлар қазак даласының эндемигі қазақстан таспасы, қалдык сарытүңғиық, ақбоз түңғиық, Шобер ақтікені. Қазақстан Қызыл кітабына Шренк кызғалдағы, жатаған кызғалдақ, ашық және сарғылт күндызшөптер енгізілген. 129 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Қорық жануарлар әлеміне өте бай. Көлдерде зоопланктон (су тереңдігінде тіршілік ететін үсақ омыртқасыздар) және зообентос (су түбін мекендеушілер) дамиды. Олардың арасында әр түрлі үсақ шаяндар (артемия, дафния), ызылдауық маса, инеліктер, түрлі қансорғыш насекомдар және т.б. дернәсілдері бар. Олар оздерінен ірі жануарлардың: насекомдар, балықтар, қүстардың қорегі. Олардың гүлденуінің негізі болып табылады. Қорық территориясында қанша насеком тіршілік ететіні әлі белгісіз. Бірақ олар осы жердің ең саны көп және алуан түрлі жануарлары екені даусыз. Тек қоңыздың өзінің 300-ден аса түрі бар. Ал дала мен кол үстінде ызылдауық масалар бүлт болып көтерілгенде, олардың санына ештеңе тең келмейтіні анык. Маусымның екінші жартысында бүкіл даланы сарғыш қанатты, жай сыбдырлаған дыбысты инеліктер қаптайды. Бүл - инеліктердің жаппай өсіп шығуы. Осындай кезеңде таңертең ақтікеннің жекелеген бүталары отырған инеліктен, түкті киім кигендей кейіпте болады. Далалы Пялинииа көбелегі (семейство Сеотеігібае) 130 Инеліктер (иһеііиіа диасігітасиіаіа) Кермек гүлінле отырған (ит опіит §теІіпіі) балара (Мотасіа $р.) жерлерде обыр шегірткелер мен шекшектер басым, олардың арасында едәуір қызықтары дала шегірткесі, әр түрлі саяқ шегірткелер, айдарлылар және басқа да тікқанаттылар бар. Топырақ бетінде барылдауык, кара денелі, жүйрік қоңыздар жүгіріп жүреді, ал су бетін суаршын қандалалар мен үсақ жүзгіш коңыздар меңгерген. Дала үстінде ашық боялған әдемі көбелектер: адмирал, тауыс көзі және басқа да әр түрлі көгілдір көбелектер үшып жүр. Қорықта Қазақстан Қызыл кітабына енген насекомның торт түрі (дала сколиясы, әмірші инелік, қысқақанатты боливария дәуіті, дала шегірткесі) белгілі және тағы да төрт түрдің тіршілік етуі мүмкін, бірақ зерттеушілер әлі кездестірмеді. Қорық су қоймаларында (Ащы түзды Теңізді қоспағанда) балық көп. Мүнда балықтың он түрі кездеседі, шортан, алтын және бозша мөңке, аққайран, қарабалық, алабүға, торта балық негізгі кәсіптік балықтар болып табылады. Мүнда жерсіндірілген түқы балық саны өте көп (оның табиғи түрін сазан деп атайды). Балықшылар көксеркені де бағалайды. Қорыққа жақын аймақтағы көлдерде қысқы су асты балық аулау өте көп таралған. Мүнда космекенділердің 4 түрі белгілі. Сүйіртүмсык бақа мен жасыл қүрбақа көп. Ал кәдімгі тарбақа (чесночница) сирек кездеседі. Бауырымен жорғалаушылардың алты түрі бар, олардың арасынан көбіне дала сүржыланы, секіргіш кесіртке, түрлі түсті және шапшаң кесірттер кездеседі. Дегенмен бүл класс өкілдерінің саны аз. Корғалжын Күрткашаш (/г/5 зсагіова) 131 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорық бірнеше жол қиылысы сияқты және демалу мен қоректенуге қолайлы болып түр. Мүнда екі негізгі - су маңы және дала қүс тобы байқалады. Суда жүзетін және су маңы қүстары қүрамында біздің еліміздегі көпке белгілі қаздар мен үйректер, шагалалар мен қарқылдақтардың көп бөлігі, аз шалшықшылар бар. Қүстар көктемде үялайтын орнына ерте үшып келеді, үя салуга және үрпақ қалдыруга асығады, бірақ олардың кейбірі жаз басында оңтүстікке қарай қоныс аударып, көптеген мың болып үйір қүрып, түлеуге және семіруге жиналады. Бүл жерлер сүрқаз, аққулар (сүңқылдақ және сыбырлақ), сонымен қатар сарыалақаз бен отүйректердің жазгы ж иналу орны ретінде маңызды. Айдарлы және көк сүңгуірлердің үлкен үйірлерінің саны ондаган мың дарага дейін жетеді. Ал ірі шалшықшылар (үлкен шыргалақ сияқтылар) мыңдаган үйір болып кішілеу таяз көлдерде жиналады. Уақыт өткен сайын көлдегі қүс жиналуы да өзгеріп түрады. Алғашқы суық түсіп, жылу сүйетін үйректердің Мүнда ең көзге түсерлік құстар болып табылады, себебі қорық орнитологиялық болып құрылған болатын. Қазіргі кезде қүстың 300 түрі белгілі, ал олардың саны мекен ауыстыру кезінде тіпті тәжірибелі маман орнитолог қиялынан асып түседі. Бүган үялау орны Сібір мен солтүстік тундрадан қыстауга Азия мен Солтүстік Африкага қоныс аудару жолындағы үлкен суы аз кеңістік орталыгындагы осы ірі колдердің орналасқан жері мүмкіндік тугызады. Тарғак (СһеПизіа §ге§агіа) « € у 132 у \ --- Аты анызға айналған кокиказ (Рһоепісоріегиз гозеиз) - корыктын нышаны Корғалжын басым көпшілігі оңтүстікке үшып кеткенде, көлді «қарашақаздың» үлкен үйірі қаптайды, әдетте аңшылар ақмаңдай қаз, шиқылдақ қаз, қызылжемсау қарашақаздарды осылай атайды. Олардың үйірлері сүрқаз үйірімен араласып, күндіз астығы жиналған ауылшаруашылық егістіктері маңында қоректенеді, ал түнде суға қайта келеді. Кейде өте көп үйір жиналғандықтан, су беті тіпті көрінбей қалады. Көлдер қүстар үшін тек үшып өту кезінде ғана емес, олардың көбею маусымы кезінде де маңызды рөл атқарады. Ащы түзды Теңіздің төменгі аралдарында қызғылт қоқиқаздың ең қиыр солтүстік үйірі орналасқан. Бүл ірі қүстың (биіктігі бір жарым метрге жетеді) үлкен түмсығының ортасы сынғандай, дерлік ақ қауырсынды, ал бірақ үшқан кезде қанаттарындағы қызыл қауырсындары көрініп, алаулап от жанғандай болады. Қоқиқаз - қорық белгісі. Бүйра бірқазандар да сыртқы келбеті жағынан өзгеше, қүстардың ежелгі ататегі птеродактилаларға көп үқсас. Осы сирек қүстар Қорғалжыңның қамысты иірімді бөліктерінде Көгіллір шағала (Іагиз §епеі) Өгізшағалалар (іаги$ сасһіппапз) Акбас тырналар (Лпіһгороівез уіг§ о) үялайды, балапандарын осы немесе көрші көлден түмсығының астындағы үлкен терілі қабына салып әкелген балықпен асырайды. Соңғы жылдары саны көбейген суқүзғыны бірқазандармен қатар үялайды, олар да балықпен қоректенеді. Қамыс жүмағынан үялау үшін көптеген өзен (маңырауык үйрек, қоспақ үйрек, сүр үйрек) және сүңгуір (көк сүңгуір, қызылбас үйрек) үйректер қоныстайды. Осында сирек кездесетін өзгеше үйректің бірі - ақбас үйрек тіршілік етеді. Аталығының күйлеу сәні басындағы аппақ қауырсыны және көгілдір дөңес түмсығымен ерекшеленеді. Барлық ақбас үйректердің тағы бір ерекше белгісі - тек жоғары бағытталған үшкір қүйрығы. Дала қүстар жиынтығы түр саны онша коп болмаса да, қүрамы жағынан ерекше. Қазақ даласының эндемиктері деп аталатын қүстарды дәл осы жерден кездестіруге болады. Ең алдымен, қара және аққанат бозторғайлар. Көктемде бар далада осылардың әндері шығып, аталықтардың қүсойнақтары - қанаттарын баяу қағып, қанаттарының үшын біресе денесінің астынан, біресе денесінің үстінен түйістіруі үлкен көбелектің үшуын еске түсіреді. Дала қүладыны дала үстіндегі кеңістікте үшып жүреді, көбіне мал жайылып таптаған, шөбі аласа жерлерден әдемі дала шалшықшысы - тарғақты кездестіруге болады. Сонымен қатар қорық даласында басқа да сирек қүстар: ақбас тырна, безгелдек, кейде дуадақ үялайды. Қорықта Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген не бары 20 қүс түрі, ал Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген 37 түр белгілі. 133 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары 134 Корғалжын Акбөкенлер (5аі§а Іаіагіса) 135 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорықта аңдардың 42 түрі бар, олардың жартысынан көбі - кеміргіштер. Ең қызықты кеміргіш дала суыры болып есептеледі. Бүл ірі кеміргіш даланы түтас алып жатады. Күрделі иірімді індерде топ немесе бірнеше топ болып тіршілік етеді. Інінің шыға берісіндегі төбешіктің үстінде артқы аяқтарымен түрып, қүдды әмірші сияқты алысқа назар салып қараған суырды жиі көруге болады. Оның терісі бағалы және майының емдік қасиеті бар. Мүнда жерсіндірілген ондатр су қоймаларында өзін жақсы сезінеді. Ылғалды жерлерде доңыз әдеттегідей аң. Ал қүрғақ 136 Сібір еліктері (Саргеоіив зіЫгісиз) далалы жерлер ақбөкеннің ежелден сүйікті жерлері болып саналатын, бүл дала киігі жазда шырынды шөптермен қоректеніп, ал теңіз маңындағы алыс далаларды төлдейтін баспана ретінде пайдаланатын. Бірақ XX ғасырдың соңында ақбөкен саны қатты қысқарды, ал қазіргі кезде жекелеген шағын топтары ғана кездеседі. Жыртқыштардан түлкі саны көп, борсық, қасқыр, сасық күзендер әдеттегідей. Дала сайларында аққоян мен орқоянды жиі кездестіруге болады. Қорық территориясына анда-санда елік те кіреді. Қорық қүрылғалы бері оның территориясынан жиналған материалдар бойынша 300 ғылыми еңбек жарияланған. Осында әр жылдарда жүмыс істеген қызметкерлердің жазған “Қорғалжың қорығы қүстары” еңбегі қазіргі уақытқа дейін ең маңыздысы болып табылады. Соңғы жылдары қорық территориясы мен оның айналасында ақбас үйрек пен тарғақты зерттеу және қорғау мәселесі жайлы бірқатар халықаралық жобалар жүмыс істеп жатыр. Олардың ішіндегі ең көлемдісі - Қазақстанның су-батпақты жерлеріне арналған БҰҮДБ жобасы. Осы жобаның арқасында мүнда биологтардың бар мамандарының бірлескен кешенді зерттеулері жүргізілуде, олар табиғи бірлестіктердің қазіргі жағдайларына талдау жасап, қорық территориясын кеңейтуге үсыныс жасады. Корғалжын Каскыр (Сапів Іириз) Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Марқакөл қорығы Н.Н. Березовиков Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы 1976 жылы 4 тамызда Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданы территориясында бірегей М арқакөл көлі мен оны қоршаған ландшафтын қорғау мақсатында қүрылды. Қорықтың қазіргі көлемі 75048 га, оның едәуір бөлігін (46045 га) Марқакөл көлі су айдыны алып жатыр. Құрғақ жері екі бөлімге: оңтүстік-шығыс жағалауы мен Азутау жотасының солтүстік баурайы, Тополевка өзені аңғары мен Күршім жотасының су айрығы бөлігі бөлінген. Қорық көлемі 2221 га қорғалатын аймақпен қоршалған. Демалу шараларын іске асыру үшін көл айдынының шығыс бөлігінен көлемі 1500 га аймақ спорттық және әуесқой балық аулауына бөлінген. Қорықтың орталық болігінің географиялық координаты - 4 9 1 6 ' солтүстік ендік және 86°37' шығыс бойлық. Орталық үй-жайы Урунхайка елді мекенінде орналасқан. Қорық жері Оңтүстік Алтай тауында орналасқан, ол Оңтүстік Сібірдің таулытайгалы ландшафтысының оңтүстік-батыс шеті болып табылады. Физикалық-географиялық аудандастыруға сәйкес Алтай таулы облысының Оңтүстік-Алтай провинциясына жатады. Щ Щ ИШ Ш 140 Маркакөл Марқакөл - Алтайдың ең ірі су қоймасы, ол теңіз деңгейінен 1500 метр биіктікте әдемі тауаралық шұңқырда орналасқан. Көл сопақша созылған пішінді және солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Оның үзындығы 38 шақырым, енінің ең кең жері 19 шақырым, жаға сызығының үзындығы 106 шақырым, тереңдігі 24-27 м (орташа 14,3 м). Көл шүңқыры қоршаған жоталардан: Күршім солтүстік пен батыстан, Азутау - оңтүстік пен шығыстан, Сорвенковский - солтүстікшығыстан пайда болған. Жоталардың теңіз деңгейінен биіктігі 2000-3000м. Ең биік жер Ақсу-Бас (3304,5 м). Көлдің пайда болуы альпі тектоникалық айналымының төрттік дәуірдегі мүздық кезеңінің бірімен байланысты. Сол кездегі көтерілулер мен төмен түсулер нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық шүңқырлардың қатпарлы жүйелері қалыптасқан, олар кейін мүздыққа айналған. Осы мүздықтар ізі Күршім жотасы үшында жақсы байқалады. Марқакөлдің батыс, солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауы ені 1-2 шақырым көл маңы шалғынды жазықтық болып табылады. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағалау жолағы салыстырмалы жіңішке, өйткені Азутау жотасы көлге дерлік тығыз тіреліп орналасқан. Жота баурайынан төмен түскен сілемдер көл ішіне кіріп, мүйістер түзуі тән. Ж аға жолағы онша тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп түрған мүйістер мен шағын шығанақтар бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, үсақ жүмыр тасты, тасты-тау жынысты үлкен домалақ тасты және қүмды жерлер кезектесіп отырады. Жағаны бойлай батпақты қайыңдық және шыршалық өлкелер, томарлы батпақтар, шалғынды және шалғындыбүталы кеңістіктер созылып жатыр. Қорғалатын аймақ шекарасында, Марқакөл жағасында төрт үлкен елді мекен сақталған. Олар - Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және Жоғарғы Еловка. Мүнда жергілікті халық түрады және қорық кордоны орналасқан. 141 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Көлді қоршап түрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы тік жарлы, түбінен тасқынды өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен шексіз ормандардың бөліну оларға тән. Ормандарда балқарағай басым, тек солтүстік баурайларында қалың самырсындыбалқарағайлы екпе ағаштар кездеседі. Қаракат, таңқурай, үшқат және тобылғының биіктігі екі метр қалың өскен тоғайларынан түратын, өтуі қиын биік шөптер орман үшін тән жағдай. Жотаның су айрыктарын субальпі мен альпі шалғындары, мүкті-қыналы, бүталы және тасты тундра алып жатыр. Тау шыңдары - әдеттегі тақыр тастар үшін тау жынысты үлкен домалақ тастар. Олар жиі үлкен көлемді жерді алып жатады. Күршім жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде қарлы шың қүздар бар. Олар үлкен тік жарлы сайларға тілімденген және олардың түп жағында тоған тәрізді альпі көлдері бар. Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу келген, күмбез тәрізді. Марқакөл көліне су 95 әр түрлі су көзінен келіп қүяды. Едәуір ірі өзендер - Тополевка, Төменгі Еловка, Матабай, Жиренька, Шалғай және Жоғарғы Еловка, Тихушка, Матабайка мен Тығыз кілт. Бүлар кәдімгі тау өзендері, салыстырмалы жіңішке тасты арналы, ені 2-5 м, тереңдігі 2-3 м және өз сағасында атырауға 142 үқсас қияқөлең-қырықбуынды салдар түзеді. Қара Ертіске қүйылатын, тек бір ғана өзен Қалжыр (үзындығы 128 шақырым) Марқакөлден басталады. Көлдер қыста қатады. 6 қарашадан 4 желтоқсан арасында, орташа 20 қарашада мүз қатады. Қалжыр өзенінің қайнар көзі ғана қатпайды, онда көк ала үйрек, айдарлы сүңгуірлер мен үлкен бейнарық қыстайды. Кейбір өзендер арналарында (Тополевка, Урунхайка) шағын жылымдар болады. Көлдерде мүз жарылуы орташа 9 мамырда, ал мүздан толық босауы 27 мамырда жүреді. Ауа райы катаң континентальды, қысы кары көп әрі қатаң және жазы қоңыржай әрі ылғалды. Марқакөл ауданы Қазақстан мен Алтайдың ең салқын жері. Тәуліктік орташа температура 0°-тан жоғары 162 күнге, 0°тан томен 203 күнге созылады. Аязсыз кезең үзақтығы - 60-70 тәулік. Жазда температура +29°-ка дейін көтеріледі. Қыста қатты аяздар болып, температура —45 -қа төмендейді, кейде тіпті -5 3° болады. Желтоқсан, ақпанда бірнеше апта бойы температура -35-40°-тан түспей түрып алады. Қазан басында алғашқы қар түседі. Қар жабыны әдетте қарашаның бірінші жартысында, ал кейбір жылдары (1984) қазанның екінші, үшінші онкүндігінде Маркакөл түрақталады. Қар 110-170 күн жатады. Қар жабынының орташа тереңдігі 87 см, қардың ең қалың кезеңі наурыздың бірінші, екінші онкүндігінде байқалады, яғни осы кезде қар көп түседі. Кей жылдары (1984-1985) қар 150-200 см-ге дейін түседі. Әсіресе 1996, 1997, 1998, 2000, 2001 жылдары қыста қар өте көп түсті, Марқакөл елді мекендеріндегі үйлердің шатырына дейін қар көміп қалды. Қар әдетте көл жағалауларында мамырдың бірінші онкүндігінде, ал тау су айрықтарында мамырдың соңы мен маусымның басында ериді. Мамырдың екінші жартысында (1983, 1984) және тамыздың үшінші онкүндігінде (1978, 1979) қар жауып, қатты суықтардың болуы жиі кездеседі. Марқакөл қорығында төрт табиғи аймақта алты табиғи белдеу: нивальды (қарлы) аймақта биік таулы нивальды белдеу, альпі тундралышалғынды аймақта альпі-тундралы және субальпі белдеулері, таулы-орманды аймақта Тополевка анғары таулы-тайгалы белдеу, таулы-орманды-далалы аймақта таулы орманды-далалы және таулы шалғ;ынды-далалы белдеу орналасқан. С_Марқакөл шүңқыры ландшафтысы флораға бай, жоғары өзекті өсімдіктердің 1000дай түрі, сонымен қатар ағаштың 12 түрі мен бүтаның 22 түрі бар. Мүнда Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген, қүрып кету қаупі бар және сирек 'кездесетін 15 өсімдік түрі - таңдамалы қылтанақ, дала және кәдімгі таушымылдық, сібір қандығы, қар дәуаяғы, ала күлте қызғалдақ, қызғылт семізот, алтай рауғашы, мақсыр маралтамыры, секпіл шолпанкебіс, сабақсыз тегістүқым, жапырақсыз орашық^ альпі дифазиаструмы, алтай таутобылғысы, Фукс сүйсіні, бүйра лалагүл кездеседі. Қорықтың Алтай-Саян аймағы зәузат қорының эндемиктік түрлерін сақтауда маңызы зор (Алтай сабынкөгі, шашылған шегіргүл, алтай бәрпісі, үқсас қазтамақ). 143 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Марқакөлдің су жэне су маңы өсімдіктері жоғарғы су өсімдіктерінің 30 түрінен түрады. Жағаны бойлай қошқыл айрауық, қамыс тәрізді субидайық, торсылдақ және қияқөлең өскен. Таяз суларда өзен қырықбуыны, май қоға, жүзгіш жебежапырақ, келтебас, кәдімгі утамыр, үшқүлақ және кіші балдыршөп өседі. Шөгінді мүйізжапырақ және әр түрлі шылаң түрлері кең таралған. Олар жаздың екінші жартысында таяз сулы аймақта суға батып өсетін өсімдіктерге бай кең жолақты түзеді, мүнда көптеген суда жүзетін қүстар қоректенеді. Көл жағалауында қияқөлеңді томарлы батпақтар, ал Жиренька мен Тихушка өзендері сағасында су үсті қияқөлең-қырықбуынды “кілемі” кездеседі. 144 Батпак калтагүлі (СаІіһа раіизігіз) Таулы-тайга белдеуінде (1450-1900 м), жоталар баурайларында сібір балқарағайы басым, орман көлемінің 61%-ын жауып жатыр. Шілік тоғайды қотыр қайың мен сібір шетені, сонымен қатар бүталардың қалың тоғайы қызыл қарақат, таңқурай, алтай үшқаты, орта тобылғы, қоңыр итмүрын қүрайды. Кәдімгі тарғақшөп пен иван-шайдан түратын биік шөптер жақсы дамыған, ал жылға жағалауында әдетте Лобель тамырдәрі тоғайлары әдеттегідей. Сайдың солтүстік беткейлерін сібір самырсынынан түратын қылқанжапырақты тайгалар алып жатыр. Балқарағай, самырсын, қайың мен шетен анда-санда аралас екпе ормандар түзеді. Күршім мен Қара Қабы Маркакөл Бүйра лалагүл (ЫІіит т агШ оп) Дөңгелек жапырақ қайыңдар мен тырбық талдар тоғайларынан түратын бүталы тундра белдеуі, шалғыннан жоғары жіңішке, көбіне үзік ж олақ болып созылып жатыр. Оларды оңтүстіктегі қүрғақ баурайларда жиі арша тоғайлары ауыстырады. Жоталар шыңдарында мүкті-қыналы және мүк, қына, қияқөлеңі басым тасты тундралар таралған. Мүнда гүлді өсімдіктерден алтай шегіргүлі, алтай сарғалдағы, сібір тасжарғаны, сібір тасшүйгіні, төртмүшелі семізот кездеседі. Марқакөл өлкесі ежелден дәрілік өсімдіктердің алуан түрлілігімен аты шыққан. «Қызыл тамыр» - шай тиынтағы, «марал тамыры» - мақсыр маралтамыры, аты аңызға айналған «алтын тамыр» - қызғылт семізот және т.б. көпке танымал. Таудың орманды баурайлары жидекті бүталарға: қызыл қарақат - атақты «саумалдық», қара қарақат, таңқурай, «бөріқарақаттар» - алтай үшқаты, алтай рауғашы бай. Бүлардан жергілікті халық ғажайып әсерімен аты шыққан керемет тосаптар (варенье) дайындайды. Басқа да тамақтық өсімдіктерден алтай жуасы пайдаланылады. Қорықтын жануарлар әлемі алуан түрлі. Омыртқасыздардан көл мекендеушілер қүрамы жақсы зерттелген. Зоопланктонның 60 түрі, макрозообентостың 136 түрі, түщы су моллюскаларының 11 түрі белгілі. өзендердің жоғарғы ағысында өсетін самырсын қарағай ормандары қорық жерінде кездеспейді. Қарағайдың жекелеген ағаштары (сібір қарағайы) Азутау жотасының тек солтүстік баурайларында ғана, мысалы, Матабайка өзені сайында кездеседі. Осы сібір түрі таралуының ең қиыр оңтүстік нүктесі болып табылады. Субальпі белдеуі (1900-2000 м) үшін әдемі субальпі шалғындары тән. Олардың күрамында қияқөлең мен Фролов және жалпақжапырақты шүбаршөп биік шөпттері, мақсыр маралтамыры, түстіксібір тиынтағы, түрліжапырақ қалуен, ақгүлді қазтамақ, іріжапырақ сарғалдақ және т.б. басым. Жотаның су айрықтарын альпі шалғындары мен тау тундралары алып жатыр. Шалғындарда қияқөлең мен астық түқымдастар басым. Олармен салыстырғанда безді шөмішгүл, түйежапырақ көкгүл, сарғыш еңлікгүл, түктесін эритрихиум және басқа ашық түспен гүлдейтін биік тау өсімдіктері қою көк түсімен ерекшеленеді. Сібір канлығы (Егуіһгопіит зіЬігісит) Казакстаннын корыктары мен улттык бактары үйрек, маңырауық үйрек, үлкен бейнарық, отүйрек, даурықпа және ысылдақ шүрегейлер едәуір көп кездеседі. Жалпақтүмсық, қызылбас сүңгуір, үлкен және қызылмойын сүқсырлар, қасқалдақ, қылқүйрық, қарамойын сүқсыр мен сепкілтөс бейнарық едәуір сирек кездеседі. Ж аға маңы батпақтарына сүр тырна, азия тауқүдіреті, шәкілдек тартар, сарыбас қаратамақ, ал шалғындарға бөдене, қарабас шақшақ, бақ сарыторғайы, еменшіл сарыторғай тән. Қылқан жапырақты ормандарда 65 түр үялайды, олардың ішінде күреңбас шөже, қара шымшық, саяшыл сарықас, таңшымшық, кәдімгі қүралай, орман жадырағы мен ақбас сары торғайлар басымдау кездеседі. Мүнда тайга қүстарынан меңіреу қүр, сүр қүр, қүр, қаражемсау сайрауық, қызылтамақ бүлбүл және басқалар мекендейді. Жоталардың қатаң тундралы су айрықтарында ақшіл және тундра шілі, алқалы татрең, қаратүмсық содырғы, тау жадырағы үялайды. і Қорықта Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар қүстардың 19 түрі кездеседі,/ Оның Тобылғы (Зрігаеа сһатаесігуһііа) Омыртқалы жануарлардың қазіргі фаунасы негізінен тайгалы бірлестікке жатады, онда 325 түр бар. Көлдерде балықтың 6 түрі - майқап, сібір хариусы, көлталма, теңгебалық, талма балық бар. Алғашқы екі түр Марқакөлге ғана тән, эндемик болып табылады. Бүлардың арасында едәуір танымалы - майқап, ол алтай түрғындары арасында «ускуч» деген атпен танымал және қорық белгісі болып табылады. Соңғы жылдары көлде кергек балық пайда болды. Ол кездейсоқ келген. Қорықта қосмекенділерден кәдімгі қүрбақа мен сүйіртүмсық көлбақа, ал бауырымен жорғалаушылардан секіргіш және жасыл кесіртке, кәдімгі сүржылан мен кәдімгі су жыланы тіршілік етеді. Қүстар фаунасы алуан түрлі. Марқакөл шүңқырында әр түрлі жылдары белгіленген 258 түрдің, қорық қүрылғалы бері 239 түрі табылды. Оның 140 түрі үялайды. Марқакөл көлінде суда жүзетін қүстардың 17 түрі мекендейді. Айдарлы сүңгуір, сусылдақ үйрек, сүр үйрек, сарыайдар 146 Жағалтай (Ғаісо зиЬЬиІео) Маркакөл Маркакөл майкабы (Вгасһутузіах Іепок заүіпоуіі) ішінде сегізі: қара дегелек, сұр тырна, үкі, балықшы тұйғын, аққұйрық су бүркіті және алтай үлары үялайды. Бірегей балыққоректі жыртқыш - балықшы түйғынның үялайтын популяциясы он жүп. Ол республикадағы негізгі болып табылады. Қорықта тіршілік ететін сүтқоректілердің 58 түрінің ішінде тайга мен биік тау өкілдері басым. Мүнда түяқтылардан марал, бүлан, елік, сібір ешкісі, ал жыртқыштардан қоңыр аю, қасқыр, түлкі, сібір сілеусіні, қүну, бүлғын, ақкіс, сарғыш күзен, сарыкүзен, сасық күзен, американ су күзені, аққалақ, қүндыз бар. Анда-санда барыс пайда болады. Насекомқоректілерден алтай көртышқаны мен жертесерлердің бірнеше түрі, жарқанаттардан су жарқанаты, Брандт жарқанаты, қүлақты жарқанат, терістік жарқанаты; қоян тәрізділерден - аққоян мен алтай шақылдағы кездеседі. Сонымен қатар тиіндар отряды өкілдері - алтай тиіні, сүр суыр, борша тышқан; үсақ тышқан тәрізді кеміргіштер, сонымен қатар Оңтүстік Алтай эндемигі Страутман тышқаны тән. Мараллар (Сегуиз еІарһи5) 147 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Борша тышкан (Еиіатіаз БІЬігісиз) 148 Кара легелектін балапанлары (Сісопіа пі§га) Маркакөл Балыкшы түйғын (РапсЛоп һаііаеіиз) Марқакөл қорығы құрылғаннан бергі 30 жылда бірегей табиғат бірлестігін зерттеу мен қорғау жөнінде елеулі жұмыстар атқарылды. Осы уақыт аралығында қорық қызметкерлері омыртқалы жануарлар фаунасы есебін алды, жоғарғы өзекті өсімдіктер есебі аяқталуға жақын, көл гидробиологиясы едәуір жақсы зерттелді. 140-тан астам ғылыми еңбектер жарық көрді, оның ішінде бір монография бар. Зерттеу материалдарынан екі кандидаттық жүмыс қорғалды. Көпжылдық қорғау шаралары нәтижесінде марқакөл майқабы мен хариусы, марал, бүлан, қара дегелек, балықшы түйғын, аққүйрық су бүркіті мен басқа жануарлар популяциялары қалпына келді. Шаруашылық пайдаланатын аймақта өсетін үшжапырақ субеде, жапырақсыз орашық, жатаған ақүрпек пен балтық сүйсіні түрлеріне қарағанда, қорық жеріндегі сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар өсімдік түрлері жағдайы енді қауіп тудырмайды. 2005 жылы қорық шекарасын кеңейту жөніндегі көптен күткен жоба жүмысы жүргізілді, оған Тихушка мен Қалжыр өзендері аңғары арасындағы Күршім жотасына жақын баурайы мен Марқакөлдің солтүстік және батыс жағалауы кіреді. Жан аямай қорғау нәтижесінде қорық ормандары өрт пен кесуден сақталды, шалғындар өзінін көп гүлдері және ашық бояуларымен көз тартады, ал Марқакөл біздің жеріміздегі ең таза және ең әдемі көлдердің бірі болып қалады! Кызылмойын бүлбүллын үясы 149 Наурызым қорығы I ► Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Наурызым қорығы Е.А. Брагин, Т.М. Брагина 152 Әйгілі Наурызым орманы КСРО-ның Бірінші Бесжылдыгы жүмысында еліміздің Азия бөлігінде үлкен дала қорығын үйымдастыру жоспары қойылды. Өсімдіктер жабынын жетік білетін профессор И.И. Спрыгин әдебиет көздерін оқып, Наурызым ауданын үсынды. 1929 жылы мүнда ғылыми қызметкерлер жіберілді. Олар жерді таңдаудың дүрыс екенін мақүлдады. 1930 жылы профессор Ф.Ф. Шиллингер жетекшілігімен жүмыс одан әрі жалғастырылды және Науырзым қорығын қүру үшін жер анықталды. 1931 жылдың 30 маусымында РСФСР Халық Кеңесі Комиссарының №826 Қаулысы қабылданды, онда бір мезгілде үш қорық Печеро-Илычский, Кавказ және Наурызым территориясының шекарасы анықталды. Қорық алғашында қүрамына көлемі 250 мың га кең тың дала жерлерін, көл жүйелерін, көктеректіқайыңды ж әне қарағайлы ормандарды (Наурызым, Терсек және Сыпсын қарағайлы ормандары) енгізген. 1936 жылы қорықтан “шығыс бөліктері” қайта алынып, оның орнына Наурызым •V үлкен батыс бөлігіндегі “Белқарағай” шағын орманды сілемі мен үстіртте орналасқан бетегелі-қау далалары берілгені жайлы Қаулыға қол қойылды. Осы шекара бойынша қорықтың көлемі 320 мың гектарға кеңейді, ол екі үлкен бөліктен түрды және осы күйінде қорық жүйесінің тарқауына дейін болды. 1951 жылы Наурызым қорығы еліміздегі басқа да қорықтар сияқты орынсыз таратылды, ал оның орнына Наурызым орман шаруашылығы қүрылды. Әылыми үйымдардың үсынысымен 1959 жылы Қазақ СРО Кеңес Министрлігінің “Наурызым мемлекеттік қорығын қайта қалпына келтіру” қаулысы қабылданды. Бірақ іс жүзінде көлемі 85000 га төрт жеке бөліктер ретінде тек 1966 жылы ғана қалпына келді, оның қүрамына Наурызым көл жүйелері мен орман сілемдері кірді. Кейінгі жылдары далалы жерлер есебінен қорық көлемін үлғайту жайлы бірнеше рет үсыныстар жасалды. Нәтижесінде 1976 жылы қорықтың Терсек бөліміне 2000 га суыр тобы Күмлағы (Ріпиз зуіүевігіз) карағайлар орналасқан қаулы дала қосылды. Кеңейтудің жаңа кезеңі мен қорықтың шекарасын жаңадан салып біту шаралар 1999 жылы мақалалар авторлары ықыласы бойынша басталып, 2004 жылы сәтті аяқталды. 2004 жылғы 26 қаңтардағы № 79 Қазақстан Республикасы Үкіметі Қаулысына сәйкес оның жер көлемі 103687 гектарға кеңейді. Қазіргі кезде Наурызым қорығының жалпы көлемі 191381 га және Наурызым (139714 га), Терсек (12947 га) және Сыпсын (38720 га) деген үш ірі бөлімнен түрады. Қорғалатын аймақтың жалпы біріккен және қоршаған көлемі 116726,5 га. Қорық әкімшілік жагынан Қостанай облысының Наурызым және Әулиекөл аудандары күрамына кіреді. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қорық жерінің көп бөлігі Торғай жырасының орталық бөлігінде жатыр және Солтүстік Торғай физика-географиялық провинциясына кіреді. Бұл жер ауа райы континентальды, қысқы және жазғы температурасы қатты қарама-қайшы келеді. Қаңтардың орташа температурасы -17°С, ең төменгісі -45,7°С, шілденің орташа температурасы +24,2°С, ең жоғарғысы +41,6°С. Ауаның жылдық орташа температурасы +2,4°С, Наурызым ауданында аязсыз кезең - 131 күн. Қатты аяздар мен жер үсті ауа қабатының салқындауынан, қыс айларында бұлтты күндер аз. Атмосфералық жауын-шашын қыста өте тапшы. Түрақты қар жабыны қарашаның соңында басталып, наурыз соңында ериді. Қарлы боран күндері Наурызым ендігінде орташа 19. Қатты аяздар мен қар жабынының аздығына байланысты топырақ 1 м тереңдікке дейін қатады. Ол әдетте сәуірдің соңғы онкүндігінде толық еріп бітеді. Ж ылдың жылы кезеңінде антициклон жүйесі төмендейді. Оралдың арғы жағына солтүстіктен циклондар және Атлантикадан ауа массалары енеді. Дегенмен атлантикалық ылғалды ауа массаларының тікелей әсеріне Орал тауы кедергі болады, жиі Орта Азиядан континентальды тропикалық ауа ағыны келіп, ыстық әрі күрғақ түрақты ауа райын орнатады. Маусым мен жыл бойы жауын-шашын мөлшері қатты ауытқуы аймақка тән. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 233 мм, оның 3040% ж аз айларында болады. Ауаның жылдық орташа салыстырмалы ылғалдылығы 70% , бірақ 38-90, ал кейде 100 күнде ол 30% -ға дейін төмендейді. Күн шуағының үзақтығы жылына 2000-2400 сағат. Наурызым қорығы оңтүстігінде Торғай және солтүстігінде Тобыл өзендері арасындағы ендік су айрығында орналасқан. Өзен жүйесі Кызғылт бірказанлар (Реіесапиз опосгоіаіиз) 154 Наурызым көлі - сула жүзетін күстарлын үшып өту жолынлағы негізгі орын Наурызым Актырналар (Сги$ Іеисо§егапиз) көбіне ендік бағытта - Торғай жырасына үстірт баурайларынан келетін маусымдық (көктемгі) ағысы бар уақытша су көздерінен түрады. Шығыс бағытындағы ең ірі өзендер: Дана-Бике мен Наурызым-Қарасу, үзындығы 58 және 85 шақырым. Олардың төменгі ағысы арналарында үзындығы 1 шақырым және ені 20-25 метр түрақты иірімдер түзеді. Тағы бір су келетін өзен Үлкен Қаралғы оңтүстік-батыстан ағып келеді. Шығыс үстірттің тік баурайларын әрбір 10-12 шақырым сайын Торғай жырасына шығатын жерде жоғалатын Мойын, Аққансай, Қүрқутал т.б. өзендерінің 10-15 шақырымдық қысқа сайлары кесіп өтеді. Торғай жырасында тереңдігі 2,5-3 метр, ж айпақ табақ тәрізді шүңқырлы көптеген көлдер шашырап орналасқан. Олардың бәрі ағынсыз, қүрлық көлі тәртібіндегі саз балшықты-жел әсерінен пайда болған. Қорықтың ірі көлдері - Ақсуат түщы көлдер жүйесі, сонымен қатар Сарымойын жүйесінің түщы және түзды көлдер жиынтығы. Суы көп болған жылдары олардың су айдыны бетінің сәйкес көлемі 220 шаршы шақырым және 126 шаршы шақырым. Қуаңшылық аймақтарындағы көптеген ағынсыз көлдер сияқты олардың да суландыруының көпжылдық айналымдары бар. Жоғары және орташа толу кезеңдері су деңгейінің төмендеуімен, кейде тіпті су Лала кыраны (Адиііа піраіепзіз) қоймаларының қүрғап қалуымен кезектеседі, ал біраз уақыттан кейін қайта толады. Мүндай табиғи жағдайлар түздану, лайлану немесе көл шүңқырын шоп басып кету әрекеттерін тоқтатады және кері қайтарады. Территорияны сумен қамтамасыз ететін негізгі су көздері атмосфералық жауын-шашын мен жер асты суы. 155 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Наурызым қорығы қоңыр топырақты бетегелі-қаулы құрғақ дала аймағында орналасқан. Территорияның бірегей ландшафтының алуантүрлілігі жер бетінің күрделі қүрылысы мен ландшафтың калыптасу тарихына байланысты. 30 мың жыл бүрын Арал-Каспий су алабы оңтүстігіне БатысСібір ойпатын жауып жатқан мүздықтардың еруі кезінде мүздық тасу сулары бірнеше рет жарып өтті. Олар орталығында қорықтың үлкен территориясы орналасқан өтпелі Торғай жырасы деп аталатын кең аңғарды шайып өтті. Мүздық дәуірден кейінгі баурайлардың өзгеруі, үстірттен ағатын өзендердің жарып шығуы, қатты жел әсерлері жер бедерінің қалыптасуын аяқтады. Ж ел үріп әкелғен қүмдар Торғай жырасы орталығына орнықты. Қазір осы сілемде Наурызым қарағай орманы өседі, ол Қазақстан даласындағы ең қиыр оңтүстік орман болып табылады. Қазіргі кезде жер беті жасы мен геологиялық қүрамы әр түрлі түзілістермен 156 Каулы лала жабылған, онда шүбар топырақ-өсімдік жабыны қалыптасқан және жануарлар әлемінің алуан түрі кездеседі. Қорық жерінде аймақ экожүйесінің толық экологиялық келбеті берілген. Қоңыр сазды топырақты су айрығы үстіртінің ең жоғарғы деңгейін жер жыртудан қалған үстірт шеттеріндегі қаулы далалар алып жатыр. Баурайдың үшар басына орман өсімдіктері бейімделген. Батыс Торғай үстіртін бойлай Терсек қарағайлы шоқ орманы тізбегі орналасқан, оларға шүбар түсті саз қалдықтары мен шағыл тасты жерлерде өсетін тапал қисайған қарағайлар мен қызыл аршалар тән ерекшеліктері болып табылады. Шығыс үстірті баурайларын бойлай қайың мен көктерек шоқ ормандарының жіңішке үзік тізбегі созылып жатыр. Мүнда көптеген бүлақтар кездеседі, олар тал мен қайың ормандары бар қияқ батпағын түзеді. Қүрғақ жерлерде арша және қүм эрозиясы нәтижесінде шыққан қарағай Наурызым Сарғылт күнлызшөп (РиІзаІІІІа (Іауезсепз) тобы өседі. Баурайдан төмен қарай шөл өсімдік түрлері - көкпекті-жусанды және кара жусанды басым. Сыпсыңағаш жырасында жеңіл қүмдауытты топырақта түрлі шөпті-псаммофитті қаулы далалар таралған. Оларда қауырсынды қау кескіні қалыптасқан. Жыра түбі ірі өзен жүйесі шүңқыры және дала өсімдігі бірлестігінен түрады. Түзды көлдер сортаң және сор бірлестіктерімен қоршалған, ал түщы көлдерге жақын көктемде су басып кететін бидайықты шалғындар дамыған. Торғай жырасы орталығында сусымалы қүм сілемдерінде қорықтың ең ірі, көлемі 16 мың га Наурызым қарағай орманы орналасқан. Сирек бақтағы карағай ормандары далалы жерлермен, саз балшықты ойыс жерлермен, қайыңды және көктеректі шоқ ормандармен кезектесіп орналасады. Қорық флорасына жоғарғы өсімдіктердің 687 түрі жатады. Бореальды элементтер мен оңтүстік түрлері (бүйырғын, шеңгел, жібілген және басқалар) керемет үйлесімділік түзеді, олар қорықта таралу аймағынан алшақ кездеседі. Кіші Ақсуат көлі жағасындағы үшкіржеміс жиде тоғайы оңтүстік өзен тоғайларымен үқсас сияқты, бірақ мүнда Наурызым қарағайлы орманының қарағайы көрінеді, түзды көл жағалауы ормандарында жыңғыл, ақтікен, жібілген кездеседі. Қарағайлы орманның оңтүстік шетіне жақын жерде шеңгел табылды. Қатантал түзды көліндегі Наурызым қарағайлы орманындағы батпақты қайыңды ормандар мен Шығыс үстірті баурайларындағы қырыққүлақ, қырықбуын, мойыл мен долана қарама-қарсы басқа бетінде орналасқан. Терсекте жергілікті таралған қызыл аршалы петрофиттік өсімдік түрі ерекше. 157 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Кей жерлерде түтас жасыл кілем түзетін, сирек күлгін гүлді эр түрлі реңді, қүндызшөптің қатысуымен қүмды және күмдауытты топырақтағы дала бірлестіктері көктемде керемет әдемі күйге енеді. Мамыр айының басында дала әшекейі - Шренк қызғалдағы. Осы уақытта орман шеті мен дала сайлары аласа бадам бүтасының ашық қызғылт гүлімен жабылады. Мамыр соңы мен маусым басында қауырсынды қау масақтана бастайды. Жел өтінен қалқыған күміс толқындар мазасыз теңізді еске салғандай болады. Флораның жалпы қүрамынан әр түрлі дәрежедегі сирек кездесетін 20 түр бар. Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген 5 түр: қатты жапырақты шисабақ қоңырбас, Шренк қызғалдағы, қырғыз қайыңы, теңге жапырақ шықшөп және М үғалжар ақжапырағы кездеседі. Қызыл кітаптың екінші басылымына үсынылған тағы мынадай алты түр: 158 Бүлан (АІсез аісе$) қауырсынды қау, Биберштейн және жатаған қызғалдақтар, Фишер қүссүттігені, волга жанаргүлі, сарғылт қүндызшөп бар. Бірнеше қазақстандық эндемиктер: Нина және қостанай таспашөбі, қазақстандық жебіршөп, үзынжеміс сиякөк қызықты көрінеді. Ж ануарлар әлемінің көптүрлілігі ландшафтың алуантүрлілігіне байланысты. Қорық жерінде омырткалы жануарлардың 351 түрі, яғни аңдардың 44 түрі, қүстың 290 түрі, бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер 3 түрден, балықтың 11 түрі белгілі. Фаунада солтүстік және оңтүстік түрлердің бір-біріне сіңісуі байқалады. Наурызым қарағайлы орманында ақшыл ақтиін мен тақылдағыш қосаяқ, орман аққояны мен дала оркояны, кәдімгі ірі кірпі мен үсақ дала түрі - қалқанқүлақ кірпі тіршілік етеді. Орман шетінде қүс ойнағы болып жүрген безгелдек пен қүрды, ағаш қуысында үялайтын тайга Наурызым Бозсуырлар (Магтоіа ЬоЬас) сусылдақ үйрегінің үялас балапандарын көлдерден, дала және шөл ін үйректері сарыалақаздарды көруге болады. Күздің әдеттегі көрінісі - жаға маңындағы “тоғайларда” жиде жидегімен қоректеніп жүрген қүрлар. Сүтқоректілердің негізгі фаунасын кеміргіштер: тоқалтістер, тышқандар, аламандар (кәдімгі, Эверсман, жоңғар), саршүнақтар (үлкен, кіші, зорман) және дала суыры қүрайды. Жыртқыштар саны көп. Олар - аққалақ, ақкіс, сасық күзен, борсық, қарсақ, түлкі, қасқыр. Тақылдағыш қосаяқтан басқа, үлкен жер қояны әдеттегідей, ал қорықтың оңтүстік бөлігінде арал маңы майқүйрық қосаяғы сирек кездеседі. Сүтқоректілердің ең ірі өкілдері - бүлан, елік және доңыз. 1990 жылдардың басына дейін жазда Наурызым далаларында ақбөкендер табыны жайылып жүретін. XX ғасырдың соңында қорық фаунасы бірнеше жаңа түрлермен байыды, аралшықты ормандарға сілеусін, орман сусары қоныстанды, жанат тәрізді ит далалы аймақтың оңтүстігіне дейін жылжыды. Қүстар фаунасында 155 үялайтын түр, 135 түр үшып өтетін, қаңғыған немесе қыстайтын болып табылады. Сирек кездесетін қүстардың Аккүйрык субүркіт (Наііаееіиз аІЫсіІІа) 44 түрі бар. 36-сы Қазақстан Қызыл кітабына, 23-і табиғат қорғаудың Халықаралық Одағының Қызыл кітабына (ТҚХО) енгізілген. Наурызымда жыртқыш қүстар алуантүрлілігімен ерекше 28 түр бар, оның 19-ы үялайды. Тек Наурызымда бір жерде төрт кыран түрі: бүркіт, қарақүс, аққүйрық су бүркіті, дала кыраны үялайды. Қарақүстың үялайтын тобы - 40 жүп, қырандар - 18-20, ителгілер - 16-20, бүркіттер - 3-4 жүп. 159 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Наурызым 161 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Орманның негізгі түрлері күйкентай мен бөктергі, жағалтай әдеттегідей, түрымтай мен кезқүйрық та аз емес. Қорық орманында басқа қүстардан сауысқан, қүр, сүр шіл, қүлақты жапалақ, үлкен шүбар тоқылдақ, кәдімгі түркептер, дыркептер, мысықторғай әдеттегідей болып саналады. Далалы жерлерде көп санды бозторғайлар мен жадырақ торғайлардан басқа, безгелдек қайтадан әдеттегі қүсқа айналды, үлкен шалшықшы, ақбас тырна, тарғақ үялайды. Су-батпақ қүстар фаунасына 110 түр жатады. Қорықта көлемі 300-ден 22 мың га 12 ірі көл бар. Толу деңгейіне байланысты көл фаунасы да өзгеріп отырады. Суы көп жылдары, балық көп болғанда, балыққоректі қүстар саны көбейеді, қызғылт және бүйра бірқазандар, суқүзғындар, қарабас өгіз шағалалар мен бозшағалалар үйір қүрайды. Қасқалдақтар, сүрқаздар, үйректің әр түрлі түрі, сүқсыр үйректер, шағалалар, қарқылдақтар, сүңқылдақ және сыбырлақ аққулар, ал таяз және түзды көлдерде шалшықшылар көп болып үялайды. Наурызым көлдері үшып өту дәлізінің бірінің орталығында орналасқан және қоныс аудару кезінде жүздеген мың суда жүзетін қүстарға 162 Балапанларымен (Ғаісо соіитһагіиз) турымтай демалыс береді. Үшып өтушілер ішінде үлкен маңызы бар, сирек кездесетін түрлер бар. Олар - қызылжемсау қарашақаз бен шиқылдақ қаз. Наурызым көлдері сирек кездесетін ақтырнаның үшып өту жолындағы басты жер болып табылады. Солтүстік Торғай омыртқасыздар фаунасына кәдімгі дала түрлері, сонымен қатар аралас аймаққа тән түрлер (орманды, шөлейтті, шөлді) және интрозоналық бірлестіктер (жағалау, сортаңды, су) түрлері кіреді. Қорық жерінде едәуір зерттелген насекомдар класынан 1000-нан аса түр анықталған. Әсіресе қоңыздар көп. Барылдауық қоңыздар түқымдасынан 180 түр, тақтамүрттылардан 89, бізтүмсықтардан 100-ден аса түр белгілі. Қазақстан Қызыл кітабына қорықтан насекомның алты түрі: әдемі қыз инелік, әмірші инелік, боливария қысқақанатты дәуіті, дала шегірткесі, Сервилдің севчугі, қоңырқанатты шегіртке, дала сколиясы енген. Бүрынғы Одақ жері бойынша сирек кездесетін түрлер тізіміне 20-дан астам түр енгізілді. Қорық ландшафтысының ірі көбелектер - махаон, аполлон, подаларий, қаралы кобелек, түнгі кіші тауыс көзі, жолакты көгілдір кобелек т.б. сәнін келтіреді. Наурызым Шренк кызғаллағы (Тиііра зсһгепкіі) Наурызым қорығы - үнемі зерттеулер жүргізілетін қорықтардың бірі. Ол бірнеше жылдар бойы М М У ғалымдары мен студенттерінің далалық зерттеу жүмыстары орнына айналды, мүнда орнитология мен экология саласында жүртшылықка танымал жүмыстар орындалды. Наурызым қорыгына ірі галымдар А.Н.Формозов, А.Г.Воронов, А.М.Чельцов-Бебутов, И.А.Крупеников және т.б. есімдері тыгыз байланысты. Қорықтың бірегей табигатын зерттеуге шетел галымдары қызыгушылық танытуда. 2002 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметі “Солтүстік Қазақстан далалары мен көлдері” номинациясы күрамына ЮНЕСКО Дүниежүзілік мәдени және табиги мүра тізіміне Науырзым мемлекеттік табиғи қорыгын енгізуді үсынды. Рамсаар конвенциясы бекітуімен қорық көлдері халыкаралық дәрежедегі су-батпак жерлері мәртебесін алады. Келешекте қорық ядросы ретінде Наурызымды енгізіп, Биосфералық территория үйымдастырылуы мүмкін. 163 .. :>. ч --чж & . Л*Ж*. кг.' " '. '•' •*. т^ ДУШ^ ' ' *&£&< т . ' « и ■: V -> Л > _ *, ■- « ү . ^ л / ^ Ц Е З - ,7ф ’• * % "•- .4.« 4>Ш *■*•' *% К-А"•;'Ч - .и *^* • ‘■%.: ■ - , * л«|’ ЙЬ\. *%• '■■-• у"... • -' *•>ч> ' :' чтЗВШБщЕвЗВ&ъ „: \ \ Ч5® ‘^ ч -. ; • *■ Д \ д '1 4 у V * ^ «* * % £ V % „ \ \ ’\ < 4 А Г 1^ ч*: Т * V %' ж ' **’■ч . * 4 ' й ^ В ' кА ^ 4 ^ ' > , * * 4 -« ' '■ «',&** , »4 ■ Ч * X V* 1 ■** „ > * * ' * '^*ч • '* * % ч -%'■ - > Д * Ч І ? ' •- * %*■•* ■ •■ *р . ■** **** ;■ * і * . ‘* , . ч* х . !* ~ * * г ч N * ' с •* .., 7 : ^ ■* .^,. - ^ Цф X » "■ ч . ^ * * . ** * \ г . ^ 2* к :%к *5 ч ч- * V > X ^ ^ ^**»' 1 Л'Ш «V ^ лі • \ %* - ^ - ч; » ' “* ^ дГ . » >. •*■ .... Г ^ * ‘ V _ ^ V У‘" * Щ *■$¥ •^ Ж ^ ; & ч • V '. ^ "' р чV *ф ч ‘ Т » , X» * V * ' ч "ч ’ •ч^ V * •;. іг; 4* ’*ш Ч, 1 % ч ' "'Ч •«. 'V.. ,■ I V ІГ*~~ ь . > қорығы Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Үстірт қорығы Е.В. Ишков, Н.В. Нелина 166 Үстірттін батыс шыны Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы 1984 жылы 12 шілдеде Қазақ СРО Министрлер Кеңесі қаулысымен заңды түрде үйымдастырылды, ол Маңғыстау облысының оңтүстігінде Ералы ауданында орналасқан. Оның көлемі 223 300 га. Бүл керемет жерге бару үшін, қорғалатын жерден 150 шақырым қашықтықта орналасқан Жаңа-Өзен қаласындағы қорық баскармасынан рүқсат алу керек. Арал-Каспий су айрығының табиғи келбеті қайталанбас ерекше, онда кең көлемді қиыршық тас-тасты шоқы Үстірт орналасқан. Қорык жерінде үстірт 1-3 шақырым жіңішке жолақ, ал солтүстігінде ені 5-10 шақырым болып орналаскан. Қорықтың негізгі орталығы - Кендірлісор соры, оның көлемі 50 мың га. Оған жалғасып жатқан төбелі-адырлы Қарынжарык қүмымен бірге, сор бір атты Қарынжарық ойпатын түзеді. Сазды тастықиыршык тасты жазықтықтан үстірт ойпатқа бірден төмен түседі. Адырлы әрі шексіз болып көрінетін жер бедерінен кенеттен орасан зор тік жар пайда болады. Егер сіз күн батар алдында ойпатта болсаңыз, онда сіздің көз алдыңызда таңғажайып көрініс ашылады. Мүлде аппақ Кендірлісор сорының беткі қабатына қарасаң, Үстірт көзіңді аша алмайсың және күн сәулесіне жарқырап жатыр, ал онда пайда болғаны белгісіз үлкен қара қорған сияқты Қарамай тауы орналасқан. Мүның бәрі қабырғамен қоршалған, белгісіз сәулетші бор, ізбесті, сазды және қүмды түзілістерден салғандай. Ж ел және су әсерлерінен таңғалдыратын қорғандар, жер үстінде болмайтын ескерткіштер: бағаналар, ғажап ертегі үңгірлері, бейне ауада ілініп түрғандай үлкен шарлар пайда болған. Табиғат өз шығармаларын ең ғажайып қияли реңдер ақ, қызғылт, сары, көгілдір және басқа түстермен бояуда сараңдық көрсетпеген. Үстірттің батыс бөлігі жіңішке үзын (70 шақырымдай) таспа болып бүкіл қорық арқылы созылып жатыр, ал оның шекарасынан тыс батыс бағытына тағы 80 шақырымға созылады. Үстірт сатысының жалпы биіктігі 200-250 метр. Әдетте жарларының тік болғаны сонша, одан адамның түсуі мүмкін емес. Дәл осы жерде, үстірттің батыс жағында қорық орналасқан. Оның территориясында үстіртке тән бедер түрінің бәрі, яғни жон, ағынсыз шүңқырлар, төбелі-адырлы қүмдар кездеседі. Аймақтың ауа райы жағдайы өте қатаң. Атақты ғалым Эдуард Эверсманн бүл өлкені “Қатаң жер” деп сипаттады, ол дерлік екі Үстірт аркары (О уіб огіепіаііз агсаі) ғасыр бүрын жүмбақ Үстіртке алғаш ғылыми сипаттама берді. Шын мәнінде ауа райы қатаң континентальды, ішуге жарамды түщы су дерлік жоқтың қасы, адамнын, бүл аймақта үзақ уақыт болуы мүмкін емес. Мүнда жазы өте қүрғақ және ыстық, жекелеген жылдарда температура +40 ’С-қа (тіпті +60°С) жетеді. Қыс айларында температура жиі -41°С-қа төмендейді. Осы кезеқде қатты жел мен қарлы боран жиі болады. Дегенмен кей жылдары қыс қарсыз өтеді. Көктайғақ пен жүт едәуір жиі. Жауын-шашын аз, олардың жылдық орташа мөлшері 120 мм-ге зорға жетеді. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Түрақты су көзі мен көлдер жоқ болғандықтан, олардың орнын бұлақтар мен қүдықтар толтырады. Олардың бәрі жазғы уақытта жер асты суларын пайдаланады. Бүлақтар Қарамай, Қаражар, Сарыбүлақ, Елшібек және Үнереде бар. Кендірлісорға солтүстік жағынан Қаражар түзды бүлағы қүяды. Жабайы жануарлар суаты үшін осы су жеткілікті. Қорық шекарасында Көгісем қүдығы орналасқан. Оның суы ішуге және тамақ жасауға жарамды, түщы. Үстірт жері қазіргі ботаника-географиялық аудандастыру бойынша Сахара-Гоби шөлі облысының Солтүстіктүран провинциясы қүрамына кіреді. Қорық нағыз немесе орта шел аймағының Үстірт және Маңғыстау өңірінің түйіскен жерінде орналасқан. Үстірт жонының көп бөлігі кең байтақ Түран ойпатының солтүстік аймақ тармағындағы жусанды-сораң шөлінен оңтүстік аймақ тармағындағы эфемерліжусанды шөлге ауысуы байқалады. Мүнда сораң өсімдіктері басым. Үстірттің орталық бөлігіндегі өсімдіктер тобының негізін баялыш, бүйырғын және боз жусан қүрайды. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытта жусанды және баялышты бірлестіктерді бүйырғындықтар ауыстырады. Онтүстік бағыттағы жусандыитсигекті шөлдерге біртіндеп баялыш пен Казактар кылшанын жемістерінен тәтті шәрбат - "бекмес" жасайлы 168 Төрт жолакты абжылан (ЕІарһе диаіиогііпеаіа) Тас болып катып калған үлуларлын бакалшыктары бүйырғын топтары, ал төменірек жерлерде қау мен қараған, ақтікен бүталары көптеп араласады. Далаланған аңғарлар, тақырлар мен тау жүрнағы өсімдіктері едәуір алуан түрлі. Олардың қүрамында астық түқымдастар әдеттегідей, оның ішінде қаулар, сонымен қатар дала бүталары бар. Тақырлар немесе өсімдігі жоқ жерлер, кейде сирек біржылдық өсімдіктері бар шүбар дақтар кездеседі. Қорық жерінде Үстіртке тән ландшафт пен өсімдік түрлерінің дерлік барлық алуантүрлілігі кездеседі. Мүнда жонның саздытасты жерлерінде бүйырғын ақ жусанмен (төменгі жерлерде), сонымен қатар түйесіңір мен бүталы шырмауық араласып өскен. Тақырлы сортаңдарда бүйырғынға мортық пен Гмелин кермегі араласқан. Үстірт алдындағы ізбестің жалаңаш танған жерінде түйесіңір мен шырмауықтан басқа, қараған мен итсигек, ал жусанды-сораңды жабында біржылдық астық түқымдастар - шығыс мортығы мен арпаған өседі. Ылғалдығы жоғары сазды жерлерде ылғал сүйгіш шалғын астық түқымдастарынан ажырық, қазоты, қамыс өседі. Кей жерлерде ж ан тақ пен кендір, қара сексеуіл ағашының нағыз тоғайлары көзге түседі, көбіне жиде, жыңғыл аласа бүталар түрінде, лианамен шырмалған түйешырмауық пен жібілген көп кездеседі. Үстірт өсімдіктері алуан түрлі, оның етегінен басына қарай ауысып отырады, ал өсімдік қүрамы жон жынысына байланысты. Үстірттің батыс бөлігіндегі жыраларда жыңғыл мен астық түқымдастар, қамыс, алабота қатысқан мезофильді сәйкес өсімдіктер кездеседі. Бүлақтар маңында жиі қамыс қопасы өседі, олар адам бойынан едәуір үзын болады. Үстірт 169 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары 170 Үстірт Адырының биіктігі 20-40 метр, Қарынжарық шүңқырының ірі адырлы қүмдарында жүзгін мен қоянсүйек араласқан ақ сексеуіл тоғайлары кездеседі. Адыр баурайларында таспашөп, қау, еркек, жусан, ж антақ т.б. өседі. Адырлар арасындағы сайларда қара сексеуіл жиі кездеседі. Қорық ауданы флорасында 43 түқымдас 163 туыстың өзекті өсімдіктерінің 250 түрі бар. Үстірт флорасының негізгі ядросы алабүта түқымдасы өкілдері, бүл Түран үшін тән. Түқымдастың едәуір ірі туыстары - сораң, итсигек, балықкөз, бүлар шөл жиынтығының бір бөлігі және жалпы флораның қалыптасуына кәдімгідей эсер етеді. Басқа ірі түқымдастар - Айқышгүлділер, Күрделігүлділер, Астық түқымдастар, Айлаулықтар және Бүршақ түқымдастар болып табылады. Нағыз үстірт флорасынан оның адырлары флорасының айырмашылығы бар. Мүнда алуантүрлілігі жағынан ең алдында айқышгүлділер, күрделігүлділер және алабүталар түқымдастары (30 түрден), одан кейін бүршақ түқымдастар (20 түр), астық түқымдастар, айлаулықтар (18 түрден) түр. Сонымен, Үстірттің төтенше қиын жағдайлары бар флораның жүйелік қүрылымына өз ізін қалдырған. Қорықта Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген, сирек кездесетін өсімдіктердің төрт түрі: кәдімгі жүмсақжеміс, майда қатыран, хиуа ақсорасы мен берік сүттіген кездеседі. Ежелгі Жерорта теңізі субтропикалық саванна қалдығы - кәдімгі жүмсақжеміс ерекше әдемі. Бүл үзын бүтақты сабақтары бар төселіп өсетін бүта үлкен жастык тәрізді шөмеле түзеді. Ол өсетін үстірт шатқалдары мен тік жарларын ашык жасыл түсті бүталары шар тәрізді кызыл жидектерімен әшекейлейді. Жемістері жеуге жарамды және қүрамында С витамині көп. Шырынды толық жапырақтары мен әдемі «гүл» сияқты жиналған сары қанатты жемісі бар бүтақты аласа шала бүта - хиуа ақсорасы өте сәнді. Бүл түр гипсті қабықпен жабылған, шөгінді калдықты төбелерде өседі, корықта өзінің таралу аймағының солтүстік шекарасында орналасқан. 171 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Қатаң ауа райы жағдайына қарамай, қорық жануарлар әлемі бай жэне алуан түрлі. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша, мүнда сүтқоректілердің 50-ден астам түрі тіршілік етеді, оның ішінде сирек кездесетін қызылкітаптық түрлер - итаю, шағыл мысығы, сабаншы, қарақал кездеседі. Олардың ішінде жекелеген түрлері қүрып кету қаупінде, ал қабылан, қазақстан және түркімен қүлан түршелері жарты ғасырдан бері Қазақстанның жабайы табиғатында кездеспейді. А.А.Слудскийдің ойынша, жайра XIX ғасырдың соңында қүрып кеткен. Қазақстан Қызыл кітабына қара кірпі, ала жертесер, шүбар күзен және қорықта анда-санда кездесетін қарақүйрық, сонымен қатар саны үнемі азайып бара жатқан үстірт жабайы қойы енгізілген. Сонымен 1963-1965 жылдары Үстірттің батыс бөлігінде Көгісем қүдығынан Шөжік қүдығына дейін, көлемі 250-300 шаршы /Шақырым жерде 1300-1500 жабайы қой кездесетін. 20 жылдан кейін, 1984 жылдың желтоқсанында О.В.Белялов Көгісем қүдығы маңынан машина жолымен 10 шақырым жерден 70 жабайы қойды кездестірді. 5 жылдан кейін, 1993 жылдың күзінде К.Н.Плахов көп күндік автокөлік жолымен үстіртті бойлай: Кендірлік сайы, Лала ешкемері (А§ата 5ап§иіпоІепІа) Шөл шакшакайы (Оепапіһе сіезегіі) 172 Кенлірлісор А к күмырскаларлын үясы (Апасапіһоіһегтез аһпдегіапиз) Кара кірпі (Еппасеиз аеіһуорісив) Көгісем құдығы, Шөжік қүдығы маңдарынан 121 қойды санады, оның ішінде: 57 аталық, 45 аналық, 8 төлі болды. Сирек кездесетін сүтқоректілер беті жабысқақ сордан басқа, дерлік барлық биотоптарда кездеседі. Ала жертесер қүмды топырақтарда, шүбар күзен кеміргіштердің шоғырланған жерлерінде, қара кірпі жиі тастап кеткен үйлер, қашарлар, мүрделерді қоныстайды. Көптеген түрлер үстірттен шүңқырға түсетін жерлерде, яғни бүлақтар, қүдықтар, тіпті болмаса уақытша су көздері бар жерлер Қарамай тауы мен тік жарларда тіршілік етеді. Қорықта қызылкітаптық түрлерден басқа, қүмтышқандар (үлкен, сәске, қызылқүйрық, жыңғыл), соқыртышқан, қосаяқтар (кіші, Северцов, секіргіш, үлкен, тақылдағыш), саршүнақтар (кіші, зорман), ақбөкен, қүм қояны және басқалар әдеттегі түрлер болып саналады. Аталып өткен сүтқоректілердің басым көпшілігі шөл таралу аймағынан, тек екі түрі (жабайы қой мен күзен) далалы аймақтан. Қорыкка белсенді жыртқыштар да - қаскыр, түлкі, қарсақ, шүйебөрі кіреді. Тіккүлак косаяк (Ру§егеіһтиз рит іііо) 173 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Егер қорыққа жылдың эр мезгілінде барсаңыз, онда 200-дей құс түрін кездестіресіз, бірақ не бары 52 қүс түрі гана үялайды. Қызыл кітапқа енгізілген, сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар түрлер ерекше назар аудартады. Негізінен бүлар жыртқыштар: дала қыраны, қарақүс, жүртшы, ителгі, үкі. Олар үстірт сатыларынан, шатқал тік жарларынан және Қарамай тауынан үялайтын ыңгайлы орындар тапқан. Осы дәреженің үш түрі - дуадақ, қарабауыр бүлдырық пен қылқүйрық бүлдырық ашық жерлерді үнатады. Д уадақ немесе жекдуадақ - кәдімгі шөл мекендеушісі, саздытасты жазықтыққа ауысатын әлсіз адырлы жерлерді таңдап, Қаражарық қүмының шеткі жағында тіршілік етеді. Үстіртте дуадақ саны өте аз, оның санын көбейту үшін міндетті түрде қорық жерін кеңейту керек. Қарабауыр бүлдырық пен қылқүйрық бүлдырық әдетте үстірттегі суатқа жалғыздан үшып келіп, көбіне қаскерлердің олжасына айналады. Қорықтағы ең саны көп - бозторғайлар. Әсіресе сүр және кіші түрі саны жағынан қалған барлық қүстан асып түседі. Қасқа, шөл және биші шақшақайлар да әдеттегі қүстар болып табылады. Күндіз жиі балшықшы қүсты, ал кешке насекомдарды үстап жүрген тентекқүсты көруге болады. Үстіртте жиі Жеклуалак (Сһіатусіоііз ипсіиіаіа) 174 Кылкүйрык бүллырык (5уггһарІе$ рагасіохиз) кекілік пен көк кептерді, сирек қүзғын мен қүмайды кездестіруге болады. Қарынжарық қүм сілемін негізінен бүта түрлері: сүр тағанақ, сарғалдақ торғай, міңгірлек қүс және т.б. мекендейді. Көктемгі және күзгі қоныс аудару кезінде қүс фаунасы ең коп алуантүрлікте болады, үялайтын түрлерге 170-тей қүс түрі келіп қосылады. Қорықта не бары 7 түр ғана қыстайды. Қорықта бауырымен жорғалаушылардың 27 түрі, оның ішінде кесірткенің 17 түрі мекендейді. Үстіртте, шатқалды баурайлардағы жыраларда және Қарынжарық қүмында жармасқылар әдетте түр. Ж алтырауық және тарақсаусақты жармасқылар қүмда, шиқылдақ, сидасаусақ, сүр жармасқылар үстіртте, тасты баурайлар жырасында және Қарамай тауында тіршілік етеді. Кесірттер (шапшаң, орташа, түрлі түсті) үстірттің қатты топырақты жерлерін үнатады. Дала ешкіемері қүмда және қиыршық тасты-тасты жазықтықтарда мекендейді. Ешкемер түқымдасының басқа өкілдері арасынан батбаттың 4 түрі бар. Қазақстандағы батбаттар ішіндегі ең ірісі қүлақты батбат, сонымен қатар дене мөлшері орташа қүм батбаты қүм арасында, ал тақыр және торлы батбаттар үстірттің шағыл тастысазды жерлерінде тіршілік етеді. Жыландардан үстірт пен қорықтың қүмды сайларынан түрлі түсті қарашүбар, оқжылан, қалқантүмсық жыланды кездестіруге болады. Қүм айдаһаршасы денесінің ерекше бояуымен таңғалдырады. Өте жақыннан көре түрып, басы қайда, қүйрығы қайда екенін анықтау қиын, себебі денесі жуандығы және бояуы жағынан бірдей. Бүлақтар мен қүдықтар қасында су жыланы кездеседі. Төрт жолақты қарашүбар жылан Арал-Каспий су айрығы және Солтүстік Арал маңы эндемигі, Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген, әдетте негізгі қорегі болып табылатын қүмтышқандар тобы маңында тіршілік етеді. Бүл жылан күндіз де, ымыртта да белсенді. Оған тән ерекшелік - үрпағына қамқорлық жасау, яғни оларды жауынан қорғайды. Тасбақа қорықтың дерлік барлық жерінде, едәуір ылғалды жерлерде қосмекенділердің жалғыз түрі (жасыл қүрбақа), бүлақта балықтың бір түрі кездеседі. Омыртқасыздар фаунасы, оның ішінде насекомдар тіпті зерттелмеген. Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген, сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар түрлерді атап өту маңызды: қысқақанатты боливария дәуіті, дала шегірткесі, қоңырқанатты шегіртке, дала Үстірт Көгісем шаткалы сколиясы, алып жыртқыш шыбын, бөгеті атрафаксиола, керемет стефаниола, азия стефаниоласы, алау түсті микрозегрис. Басқа насекомдар арасынан ең көп алуантүрлілігімен қаттықанаттылар немесе қоңыздар отряды ерекшеленеді, әсіресе бізтүмсықтар, жапырақ жегіштер, барылдауық қоңыздар, қысқақанатты қоңыздар немесе стафилиндер. Басқа отряд өкілдері де көп, олар тікқанаттылар, жарғаққанаттылар, қосқанаттылар, көбелектер және т.б. қүмырсқалар барлық жерде кездеседі. Қорықта «ақ күмырсқалар» деп аталатын термиттер әдеттегідей, олар Қазақстанда Үстірт пен Маңғыстаудан басқа жерде кездеспейді. Термиттер -қоғамды қ насекомдар. Олар өздеріне баспана - термитниктер салады, оның көп бөлігі жер астына жасырынып салынған. Жер үсті бөлігі биіктігі жарты метр күмбез сиякты. Ақ қүмырсқа жанүясы жекелеген Каракүрт (іаігогіесіиз Ігесіесіт^ и На1и$) топтардан түрады: жыныстық даралар (патша аналық және жынысты жетілген аталықтар), әскерлер және жүмысшылар. Тек жүмысшылар ғана табиғаттағы қүрғақ өсімдік қалдықтарымен өздіктерінше қоректенеді. Термиттер адам үйлерінде қүрылыстың ағаш бөлігін бүлдіреді. Егер үйде адам түрмай, екі-үш жыл бос болса, онда үйдің барлық ағаш бөліктері (еден, терезе, есік, т.б.) түгелдей жоқ болады. Қойшылардың жаздық және кыстық үйлерін термиттер жиі өз топтары үшін дайын баспана ретінде пайдаланады, мүнда күмбез салмайды. Сондықтан мүмкін, термиттер Қызыл кітапқа енбеген. Үстірт қорығы жерінде көптеген басқа да көзге түсер нысаналар сакталған. Ең алдымен бүлар әр түрлі тасқа айналған ежелгі омыртқасыздардың калдықтары (моллюскалар, аммониттер, т.б.), өсімдіктер және басқалар. Батыс үстірт маңы мен Қарынжарық қүмынан адамдардың неолитикалық түрған жерлері, Күнград - Жаңа-Өзен - Ақтау топырақ жолы бойында ескі жерленген жерлер табылды. Бүл жол Хорезм шахының ежелгі көш жолының тармағы, ол Хиуаны Каспий теңізі және Ж айықтың төменгі ағысымен байланыстырып түрған. Қорықта жол Көгісем күдығына тіреледі. 175 Үлттык бактар Алтынемел ұлттық бағы Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Алтынемел үлттық бағы А.Ж. Жаныспаев 180 Көкнәрлер гүллеп түр (Рараүег ра ү о п іпит) «Алтынемел» мемлекеттік үлттық табиғи бағы 1996 жылы 10 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 460 Қаулысымен Қапшағай мемлекеттік аңшылық шаруашылығы негізінде қүрылды. Ол Алматы облысының Кербүлақ және Панфилов аудандарында орналасқан. Орталық үй-жайы Алматы қаласынан 250 шақырым жердегі Басши елді мекенінде орналасқан. Бақтың жалпы көлемі 459 620 га. Ұлттық бақ қүрамына Қапшағай су қоймасының солтүстік бөлігі мен Іле өзенінің оң жағалауы, шөлденген таулар Кіші және Үлкен Қалқан, Ақтау, Қатутау, Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс сілемінің ең шеті (Шолақ, Дегерес, Матай), Алтынемел жотасының оңтүстік баурайы және Қояндытау жотасының бір бөлігі, сонымен қатар Қоңырөлең тауаралық аңғары кіреді. Палеозойлық сілем Кіші және Үлкен қалқандар ж алаңаш типті, тау жынысы қарқынды бүзылуда. Қалқандар арасындағы сілемде жел айдап әкелген үлкен қүм төбелер бар, ол - табиғаттың бірегей ерекше қүбылысы Алтынемел “Айғай қүм”. Бүлай аталу себебі мынада: одан әлсін-әлсін шығатын терең тербелмелі гуіл жылдам үшатын үшақтың дыбысын еске салады. Ақтау - кайназой қалдықтарынан қүралған борлы тау. Баурайлардың жалаңаш және тік жарлы болуы, қатты тілімденуі тауға тән және де күшті тау тасқыны мен қатты нөсерлі жауын әсерінің нәтижесінде қарқынды өзгеріске үшыраған. Ақтау - дүние жүзіне белгілі палеонтологиялық кен орны. Мүнан ерте миоцен флорасының 56 түрі, оның ішінде қарағай, шырша, қайың, қандағаш, емен, жаңғақ, талшын, жөке, таудаған, пісте, қытайы шаған және басқалар табылған. Көл түзілістерінің палеоген-неоген қабаттарында ежелгі жануарлар қалдықтары (қолтырауын, тасбақа, алып мүйізтүмсық, қарапайым жыртқыштар) жақсы сақталған, олардың жасы 25-30 млн. жылға бағаланып отыр. Қатутау тауы (теңіз деңгейінен 1630 м) басы шоқы тәрізді төбелі-қүлама етекті жіңішке адырлар түрінде оңтүстік-батыстан солтүстікшығысқа карай созылып жатыр. Баурайлары Айғай күм сусыз сайлар мен жыраларға көптеп тілімденген. Үштік дәуірдің қызыл сазы мен көгілдір-сүр ізбесті қүмтастары ашық жолақпен ерекшеленіп көрініп түрады. Шолақ (1785 м), Дегерес (2280 м) және Матай (2880 м) жоталары онша биік емес, шөлді-саздақты және қиыршық тасты жазықтықпен жиектеліп жатыр. Бүл таулар қар сызығына жетпейді және түрақты мүздықтары жоқ. Бүларға терең сайлар, тік жарлы тасты беткейлер мен шөгінділер тән. Бастапқы жынысы сарғыш борпылдақ саз, үсақ жүмыр тас және гипсті үштік дәуір түзілістері. Қарашірігі басым ақшыл-қоңыр тау топырағы. Едәуір биік жоталар - Алтынемел (2928 м) мен Қояндытау (3459 м). Олар үлкен Тоқсанбай жотасымен Жоңғар Алатауының негізгі бөлігінен алш ақ орналасқан, оңтүстік жағынан Қоңырөлең шүңқырына қараған. Алтынемелдің далаланған оңтүстік беткейі терең шатқалды сайлармен ерекшеленеді, ал жотаның су айрығы - күмбез тәрізді тасты шыңдар. Қояндытау жотасы Жонғар биік тауына тән қатаң келбетті болып келген. 181 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қапшағай су қоймасының оң жағалауындағы тау етегі жазықтығында көптеген қорғандар көтеріліп тұр. Бұл сақ хандарының қабыры - Тигра хауда (біздің ғасырға дейін УІІ-ІУ ғасыр). Тау сайларында әр түрлі жануарлардың суреті мен оларды аулау көрінісі салынған жартас суреттер көрмесі бар. Калын түмсыкты шүріллек (СһагасІгіи5 ІезсһепаиІІІ) Торанғы (Рориіив сііуегзіһііа) Үлттық бақтың негізгі су көзі және табиғи шекарасы Іле өзені болып табылады, ол Қытай жерінен басталады. Ол аралас қоректі өзен қатарына жатады. Ағыны онша қатты емес су тасқыны әдетте сәуір айының соңында басталады. Мамырда тау қары еруінен тасқын жүреді, ол шілде мен тамызға дейін созылады. Сонан кейін су деңгейі төмендеп, қыркүйекте қалыпты деңгейге түседі. Іле өзені қыста бірнеше айға қатады. Қамыс, қоға немесе бүталы-ағашты өсімдіктермен жабылған оқшауланған аралдар күйінде, өзен арнасы негізгі ағыстан жиі сағалар мен тармақтарға бөлініп орналасады. Бүл әсіресе Кіші Қалқаннан төмен жақсы байқалады, онда атырау алды түзіледі де, одан әрі кең көлемді Қапшағай су қоймасы кетеді. Тау мен тау етегі аймақтарында тек бүлақтар, кішігірім өзендер мен жылғалар бар. Олардың көбі тек уақытша су көздері болып табылады. Ауа райы шөлді, қатаң континентальды, қысы суық және жазы ыстық. Ж ы лдық жауын- Алтынемел Актау шашын мөлшері 300-330 мм-ден аспайды, сәуір бен мамырда жауын-шашын көп түседі. Ең құрғақ ай - қыркүйек. Ж ы лдық орташа температура 4-5°С шамасында ауытқиды. Қаңтардың орташа температурасы —8,6 'С, ең томенгі температура -29,5°С. Шілденің орташа температурасы +26°С, ең жоғарғы температура +45°С. 0°С-тан жоғары орташа температура кезеңі 260 күн шамасында, ал Ю°С-тан жоғары - 186 күн. Жыл бойы солтүстікшығыс, оңтүстік-батыс, шығыс және солтүстік бағыттағы желдер басым түрады. Жалпы табиғи бақ жерінде қар аз түседі. Кей жылдары тау етегі жазықтығында тіпті қар болмайды, ол жабайы жануарлардың қыстап шығуына қолайлы жағдай туғызады. Ортаазиялык тасбака (А§гіопетуз һокііеісіі) 183 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Б ақ жері төрт тік белдеуге бөлінеді: нағыз шөл, далаланған шөл, тау даласы және биік тау шалғындары, онда өсімдіктің алты типі бар: су, су маңы, тоғай, шел, дала және орман. Су және су маңы өсімдіктері қамысты, қамысты-қоғалы, сонымен қатар қамысты, түрлі шөпті бірлестіктерден түрады. Жағалаудағы құрғақ, жайылма және батпақты шалғындарда бидайықты-айрауықты түрлі шөпті, миялы, ақмиялы және шилі бірлестіктер дамыған. Іле өзені жағалауындағы тоғайларда жиде, жыңғыл, шеңгел және тораңғы бірлестіктері өскен. Олардың шөптесін қабатын қамыс, айрауық, қияқ, жатаған бидайық, кендір, андыз, мия және басқалар қүрайды. Кей жерлерде итмүрын, татар үшқаты, іле бөріқарақаты бүталары кездеседі. Сор жерлерде көкпек пен жалман қүлақ, Лессинг қараматауы, ал сор шалғындарында лессингтүсті және Шренк жусандары, ақший, жінішке қияқ өседі. Өсімдіктердің шөл түрлері тасбүйырғын, 184 Актау - ак таулары баялыш және сексеуіл бірлестіктерінен түрады. Бүл жерлерге сонымен қатар жоңғаргоби шөлдері тән, онда Регель ақсырқыны, сексеуілдіктер мен шөпжыңғыл басым. Дала түрлеріне әр түрлі астық түқымдастар мен жусанды-қаулы-эфемерлі бірлестіктер жатады. Олардың қүрамында жусанның бірнеше түрі, изен, ебелек, теріскен басым. Сонымен қатар сасыр, таспашоп, жуашықты қоңырбас, үсақжеміс және үрме қияқөлең тән. Шайқурай тобылғы, қараған, итмүрын бүталары едәуір көп мөлшерде кездеседі. Шалғынды түрге жайылма шалғындар (айрауықты, бидайықты, түрлі шөпті) және биік таулы саркүйікті және қияқөлеңді шалғындар жатады. Жекелеген сайларда сирек кездесетін ағаштар - кавказ таудағаны мен Сиверс алмасы тоғайлары сақталған. Үлттық бақ флорасында жоғары өсімдіктердің 1500 түрі, оның ішінде Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін 22 түр Ллтынемел жантак, караған), эфир-майлы (жебір, киікоты, жыланбас), дәрілік өсімдіктер және т.б. бар. Алтынемел жануарлар әлемінің бай болуымен танымал. Омырткасыздардың ішінде ең көп кездесетіндері - өрмекші тәрізділер мен насекомдар. Өрмекші тәрізділердің ішіндегі ең ежелгісі - күршаяндар. Бүл нағыз шөл мекендеушілері түнде және ымыртта белсенді тіршілік етіп, әр түрлі насекомдармен қоректенеді. Бүйілер әдеттегідей. Тарантула (бүйі) - аймақтағы ең ірі және әдемі өрмекшілердің бірі. Оньщ денесінің үстіңгі жағы сүр баркытты, астыңғы жағы кара барқытты, аяқтары жолакты, қара-қызғылт. Бүйінің шакканы да күршаян шакканындай ауырады, бірак өліммен аякталмайды. Өрмекшілердің баска өкілі - карақүрт улы, әсіресе аналығы, ол қара түсті аталығынан қүрсағының жоғарғы жағындағы 8 үсак қызыл дактарымен ерекшеленеді. Қаракүрт шағуынан қайтыс болған адамдар мен жануарлар жайлы мәліметтер бар. Кауфман ирекжапырағы (Ікоппікоуіа каиітаппіапа) бар. Олардың ішінде әсіресе көз тартатындары қалдық (жым таспашөбі, ілі сасыры) және эндемиктік түрлер: Альберт және қысқааталық қызғалдақтар, Мүслім сылдыршөбі, іле бөріқарақаты, жоңғар аспарасы, қопал таспашөбі, Виталий шөмішгүлі, Гердер тымыры, шатқал сәбізшөбі, Голоскоков филоплеурасы және басқалар. Бақтың көптеген өсімдіктерінің әр түрлі пайдалы қасиеттері бар. Көбі жабайы аңдардың қорегі болып табылады. Түқымы мен жемісін қүстар мен тышқантәрізді кеміргіштер, ал өсімдік мүшелерін түякты жануарлар жейді. Әсіресе шығыс қауы, жапон арпабасы, бүта түйесіңір, күйреуік, баялыш, қара сексеуіл, әсем дәукермек, боз жусан және басқалар өте бағалы. Мүнда балшырынды (шеңгел, Таспашөп (Л5Іга§аІи5 Нехиз) 185 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Насекомдар фаунасында шамамен 5000-нан аса тур бар, оның ішінде тоғайда тіршілік ететін тек каттыканаттылар немесе коңыздардың 500-дей түрі белгілі. Қызыл кітапқа 25 түр енгізілген. Олардың ішінде: әдемі кыз инелік, әмірші инелік, қысқаканатты боливария дәуіті, дала шегірткесі, қоңырқанатты шегіртке, Сольский барылдауык қоңызы, Чичерин летрус қоңызы, іле отынкескіш коңызы, Галузо отынкескіш қоңызы, жыңғыл отынкескіш қоңызы, нүктелі қанқыз, коснүктелі қанкыз, дала сколиясы, сарыканатты сфекс, Хаберхауэр приониксі, жолакты тораңғы көбелегі, мирмекида көгілдір көбелегі, Татьяна көгілдір көбелегі және т.б. Омыртқалы жануарлар фаунасы да алуан түрлі. Үлкен жартас көктекесі (5іПа Іерһгопоіа) 186 Каракүйрык (СагеПа $иЪ§иПиго$а) Іле өзені мен Қапшағай су қоймасында балықтың 20 түрі тіршілік етеді, оның ішінде бесеуі жергілікті түрлер, ал үшеуі эндемиктер (балкаш алабүғасы, балкаш шармайы, бір түсті салпыерін). Қалған балық түрлері жерсіндірілген (сазан, ақ амур, дөңмаңдай балық, ақмарқа, жайын, табан, көксерке, каспий тортасы және т.б). Қызылкітаптық түрлер төртеу: пілмай, арал қаязы, іле шармайы, балқаш алабүғасы. Қосмекенділер не бары үшеу - жасыл күрбака, қызылаяқ бақа және көлбақа. Бауырымен жорғалаушылардың 25 түрі кездеседі. Тауда алай жалаңкөзі, калкантүмсық жылан, дала сүржыланы, өрнекті қарашүбар, ал шөл мен шөлейтте дала тасбақасы, батбаты, шикылдак және жалтырауық жармаскылар, дала ешкемері, кесірттің бірнеше түрі, оқжылан және басқалар әдеттегідей болып табылады. Қүстар 200 түр шамасында, оның 174 түрі үялайды. Қызыл кітапқа 18 түрі - қара дегелек, ақкөз сүңгуір, балықшы түйғын, жыланшы, карақүс, бүркіт, аккүйрық су бүркіті, жүртшы, сақалтай, қүмай, ителгі, сүр тырна, ақбас тырна, жекдуадак, қоңыр кептер, қарабауыр бүлдырық, қылқүйрық бүлдырық, үкі енгізілген. Ллтынемел Бақ жерінде сүтқоректілердің 70-тен астам түрі кездеседі, оның бесеуі қызылкітаптық түрлер: тас сусары, шүбар күзен, орта азия өзен қүндызы, тяньшань тау қойы және боз ергежейлі қосаяқ. Алтынемелде қарақүйрық (4000 бас) және сібір тауешкісінің (1500 бас шамасында) ең үлкен топтары мекендейді. Сонымен қатар тағы жүптүяқтылардың 4 түрі (доңыз, елік, ақбөкен, арқар) және екі тақтүяқты (қүлан және Пржевальский жылқысы) кездеседі. Жылтырауык жармаскы (Тегаіозсіпсиз зсіпсиз) 187 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Жергілікті ақбөкен тобының құралуының тарихы қызық. 1976-1977 жылдары қатаң қыс кезінде ақбөкеннің көп санды үйірі оңтүстікке алыс қоныс аудара жүріп, оларға тән емес жерге келеді. Бүл жануарлардың шағын тобы мүз арқылы Қапшағай су қоймасына, яғни Шолақ және Матай тау етегіне өтеді, сөйтіп, мүнда көктемге дейін қалып қояды. Көктемде мүз ерігенде, ақбөкендер кері кете алмай, тау етегі аңғарындағы жаңа жерді игерулеріне тура келді. Өткен ғасырдың басында Ж айы қ өзенінен Зайсан көліне дейінгі Қазақстанның жазықтық жерлерінде қүландар мекендеген. Бірақ отызыншы жылдардың ортасында соңғы қүландар Хантау, Қатутау жоталары етегінде және Іле өзенінің төменгі жағында кездесті. 1982 жылы Ш олақ тауына түркімен түршесі, яғни басқа түр әкелінді (қазақстандық эндемиктік түр 1937 жылы жоғалды). Олар жаңа жерге тез үйренді, қазіргі кезде бақ жерінде 400-ден аса қүлан тіршілік етеді. Тағы бір сирек кездесетін түр - Пржевальский жылқысы Қазақстан жерінен екі ғасыр бүрын, ал тағы табиғаттан өткен ғасырдың екінші Шөл тағанағы (іапіиз раііісіігозігіз) Кекілік (Аіесіогіз сһикаг) 188 Пржевальский жылкылары (Едии$ рггемаівкіі) Алтынемел Матай таулары жартысында жоғалды. Қазіргі кезде жабайы жылқылар әлемдегі бірнеше зообақта ғана сақталған. 2003 жылы табиғатта түрді қалпына келтіру мақсатымен Германиядан үлттық баққа бірнеше жылқы әкелінді. Қазір олар жаңа жағдайларға үйренді. “Алтынемел” үлттық бағында өз қызметкерлері еңбегі арқасында, тірі және өлі табиғаттың барлық алуантүрлілігі сақталуда, әр түрлі тақырыпта ғылыми зерттеу жүмыстары мен Табиғат шежіресі жүргізіліп жатыр. Экологиялық саяхатты дамытуға көп көңіл бөлініп жатыр. ■$<0 - . '* ’ Сібір тау ешкілері (Сарга віЬігіса) Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Баянауыл үлттық багы Н.П. Огарь, А.А. Иващенко 192 Гранитте өсіп түрған (Ріпиз зуЫевігіз) карағай Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық бағы 1985 жылы үйымдастырылған, көлемі 50688 га, Павлодар облысының Баянауыл ауданында орналасқан. Б ақ жері физика-географиялық аудандастыру бойынша Ерементау-Қарқаралы облысы Орталық Қазақстан шоқыларына жатады. Бүл аймақ - биіктік белдеуі жақсы байқалған қоңыржай-қүрғақ және қүрғақ далалар. Баянауыл тауы жер бедері өзгеше қабаттық қүрылысымен ерекшеленеді. Негізгі көлемін ж алаңаш жазықтықтар мен биіктігі 450-470 метр шатқалды және төбелі шоқылар алып жатыр. Таудың су айрығы бөліктерінің кей жерлері тегістелген, көбіне үзынша және көлденең аңғарлармен тілімденген. Тау оңтүстікке қарай томендеп, біртіндеп одан да томен шоқыларға ауысады. Баянауыл тауының ең биік нүктесі Ақбет шыңы (теңіз деңгейінен 1027 м). Бүл жердің негізгі геологиялық жыныстары - ірі түйіршікті граниттер, порфириттер мен кварциттер. Тақта тастар Баянауыл мен қүм тастар сирек кездеседі. Олардың ежелгі түзіліс қалдықтарын жауып түратын қабаты толығымен шайылып кеткен. Таудағы жартас жыныстары тік қойылған және тік қүздар мен ең ғажайып пішіндегі көптеген гранитті жалаңаштанулар түзеді. Әр түрлі тау жыныстары қалыңдығы біздің тарихымызға дейінгі тау пайда болу кезеңінде қаркынды қалыптасқан, сол кезде ежелгі тау қүрылыстары пайда болған. Осы қүрылыстарды үзақ уақыт бойы бүзу, оларды аласа тау немесе кең жазықтықтарға айналдырды. Ежелгі гранит жыныстары қазірге дейін біртіндеп бүзылып жатыр. Олардың беткі қабаты жарылып, үсақ бөлшектерге айналады, оны жел мен су әкетеді. Мүндай қүбылыс тек Баянауыл үшін ғана әдеттегі емес, Қазақ шокысының барлык аласа тауына тән. Кейде осыдан кең үңгірлер пайда болады. Ж амбак кордонынан солтүстік-батыста орналаскан Әулиетас үңгірі көпке белгілі. Оның үзындығы 30 м, ені 2,5 м, ал биіктігі 5-7 метр. Баянауыл тауы түсті металдар: мыс, қорғасын, молибден, никель, кобальт, алтын, титан, сурьма, күміс казба байлығына бай. Сонымен катар баска да сирек кездесетін металдар мен шашыраңқы элементтер кездеседі. Тау шекарасында үсақ аңғарлардың калың торы мен көктемгі кар еру кезеңінде түзілетін уакытша ағынды кең сайлар дамыған. Ұсақ өзендерден үнемі су ағып түрады. Оның 7090% көктемгі маусымдағы бір жарым-екі аптада өтеді. Осыдан кейін өзендер суы өте азаяды немесе қүрғап калады. Жердің жалпы сумен қамтамасыз етілуі жаксы. Кварциттерде жарық сулары кең таралған. Жер асты сулары қысымы жоқ және 1,1-17 метр тереңдікте орналасады. Беткейлер аңғары етегінде, кең сайларда шығу мөлшері 0,1-ден 4 л /с ек . бүлақтар бар. Суы сапасы жағынан - түщы. 193 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Үш ірі көл - Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр - керемет, сонымен қатар тағы бірнеше шағын көлдер бар. Олар қүрғақшылык жылдары катты таязданады (Көшет, т.б.). Осы көлдердің бәрінің пайда болуын ғалымдар Баянауыл сілемі етегіне ылғалды дәуірде таудан өзенге аккан тасқынды су ағысы айналымының әсерімен байланыстырады. Сабындыкөл көлінде мұндай су айналымын туғызған тасқындар 5-тен кем емес, Жасыбай көлінде - 5-6. Терең көл шүңқырларының пайда болуына қолайлы жағдай туғызған граниттің ірі тастарының жиналуы болды. Сабындыкөлдің тереңдігі - 1013 м, Жасыбай көлі - 7 м. Көлдердің жағалауы өте әдемі, ал көбінің ортасында шағын жартасты аралшықтар бар. Көлдерге мүндағы атаусыз көп тау жылғалары қүяды, жаздың ыстық кезінде күрғап қалуы мүмкін. Сонымен қатар дәмдік сапасы жоғары тау бүлақтары да жиі кездеседі. Бақ жері ауа райы континентальды дала аймағына жатады, тән ерекшеліктері: едәуір созылмалы қысы, түрақты кар жабыны және ыстык жазы жаңбырлы, күшті желі. Баянауыл елді мекені ауасының ж ылдық орташа 194 Жасыбай көлі температурасы +3,3°С, ең суық айы қаңтарда —13,2 С, ең ыстық айы шілдеде +20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, тауда жекелеген жылдары 550 мм-ге дейін және де оның төрттің үш бөлігі сәуір мен қазан аралығында түседі. Көктемде суықтың қайтып айналып соғуы және ерте күзде аяздың болуы әдеттегі жағдай, сондықтан аязсыз кезең өте қысқа - не бары 102 күн. Ж азықтыкта қар жабыны таяз, 25 см-ге дейін, тау сайларында едәуір қалың. Қар жабынындағы күн саны - 150 (қазан ортасынан сәуір ортасына дейін). Аймақта жылдамдығы 15 м /сек. күшті желдер жиі болып түрады. Дегенмен бақ жеріндегі тауда орман сілемдері мен көлдерге байланысты, ауа райы шамалы жүмсактау. Мүнда шекаралас жазықтықтардағы сияқты күшті жел мен қүм бораны жоқ. Бүл жерлерде ең катан жылдары қорексіз қыстарда мал қырылуы болған емес. Қолайсыз ауа райынан қорғалған жануарлар, жапыракты ағаштар мен бүталар бүтактарымен қоректеніп тірі қалды. Шоқан Уәлиханов жазғандай, Баянауыл аты “Сәтті тау” дегенді білдіреді. Баянауыл "Кемпіртас" жартасы <? 195 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 196 Баянауыл соңғы көшпенділер уақытына дейін әр түрлі дәуірде тіршілік еткен орындары, қорғандары мен бейіттері. Әсіресе Найзатас сайындағы жартас суреттері мен Драверс үңгірінің төбесіне ертедегі адамның жазған жазулары кызық-ақ. Баянауыл елді мекеніндегі Қазақстан Әылым академиясының бірінші президенті, белгілі ғалым Қ.И.Сәтбаевтың мемориалдық мүражайына бару қызық. Қаныш Имантайүлы осы жерде туылған және жиырмасыншы жылдардың басында Баянауылда халык соты болған. Батпак мажырасы (Сотагит раіизіге) Бақтың көңіл бөлерлік нәрсесі - онымен көптеген белгілі аңыздар мен әңгімелер байланысты. Суы өте ж ұмсақ көлді Сабындыкөл деп атаған, өйткені белгілі эпостық жырдың кейіпкері Баян Сүлу көлге сабынын түсіріп алган дейді. Баянның қүрметіне осы жердің ең биік нүктесі Ақбет (беті аппақ) тауын атаған. Жасыбай көлін XVIII ғасырдың басында пішіні тамақ пісіретін шойын қазанға үқсас болғандықтан, Шойынкөл деп атаған. Бірақ 1741 жылы жоңғарлармен шайқаста жас қазақ батыры Жасыбай осы жерде қаза болған. Батырдың бейітіне асу арқылы баратын соқпақ жол күні бүгінге дейін сақталған. Сол уақыттан бері асу мен кол Жасыбай батыр атымен аталады. Көлдердің керемет әдемілігінен басқа, Баянауылда ерекше коркем жартастар коп-ак, ежелгі сәулетшілердің алып шығармаларына үксас - Кемпіртас, Найзатас, Серкетас, Қоғаршык, Асан кайғы. Мүнда адамдардың ежелгі мәдени ескерткіштері де сақталған. Бүлар - неолит және кола дәуірінен бастап, Үлкен сүйелшөпХСҺеІісІопіит та)и5) Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Арша Оипірегиз заЬіпа) Табиғи бақ жері жекелеген өсімдік бірлестіктері мен топырағының алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Мүндағы аталған әрбір төрт өсімдік типі (орманды, бүталы, шалғынды және далалы) белгілі бір топырақ түрімен (орманды қоңыр, аллювиальды, орманды-шалғынды, шалғынды, қара топырақты) байланысты. Ерекше қорғауды кажет ететін өсімдіктер жабыны ішіндегі ең бағалысы - қарағай, қандағаш, кайың және көктерек ормандары. Баянауылдың қарағайлы ормандар көлемі XIX ғасырдың өзінде-ақ қатты кысқарғаны белгілі, 1820 жылғы 114 мың гектардан 1870 жылы 28 мың гектарға азайған. Қазіргі кезде оның көлемі 12 мың га. Ең әдемі қарағайлы ормандар тақта граниттерде, ал ең байы - бүталы қарағайлы ормандар. Бореальды элементтері бар кыналы және мүкті-шөптесінді қарағайлы ормандар сирек. Қара қандағаш ормандары ежелгі торғай флорасы қалдықтары, олар аңғар түбі, көл мен жылға жағаларындағы 198 жақсы ылғалды бай топырақтарда өседі. Көлемінің аздығына қарамай (не бары 500 га), Баянауыл кара қандағаш ормандары байлығымен және бір текті еместігімен сипатталады. Мүнда 8 әр түрлі бірлестік, өзекті өсімдіктердің 137 түрі, оның ішінде 10 бореальды қалдық түр сипатталып жазылған. Ландшафты-түракты және су қорғау дәрежесінен баска, барлык орман сілемдері әсемдік, дем алатын және санитарлық-тазалық сақтау маңызды кызметтерін атқарады. Сонымен катар сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар түрлердің қатысуындағы флора байлығымен ерекшеленеді, бүлақ маңы мен көл жағалауларындағы шөптесінді батпақтар, шалғындар мен бүталы тоғайлар бағалы. Ұлттық бақ флорасында жоғарғы өзекті өсімдіктердің 500-дей түрі, яғни Қазақ шоқыларының үштен бір бөлігі белгілі. Сандық қатынасы жағынан күрделігүлділер, астық түқымдастар, раушангүлділер, бүршақ Баянауыл тұқымдастар, қалампырлар тұқымдасы, сонымен қатар басты бес туыс: қияқөлең, жусан, қазтабан, қоңырбас, жуа едәуір басым. Мұнда сирек кездесетін өсімдіктердің 59 түрі бар, оның 40 түрі (солтүстік қалампыршөп, сынғыш көбікше, эльба сабақжапырағы, қызыл арша, қара қарақат, кәдімгі мойыл, сібір кәдісі) - бореальды қалдық. Қазақстан Қызыл кітабына жабысқақ қандағаш, Шренк және жатаған қызғалдақтары, қырғыз қайыңы, дала таушымылдығы, көктемгі жанаргүл, ашық қүндызшөп, қауырсынды қау енгізілген. Барлық жерде саны қысқарып бара жатқан орхидея түрлері: кәмшатты үяшөп, біржапырақты стагачка, ал қызыл саусақтамыр ерекше қорғауды қажет етеді. Ұлттык бақ жануарлар әлеміне бай. Мүнда сүткоректілердің 36 түрі: елік, қаскыр, түлкі, сілеусін, борсық, аққоян, боз суыр және баскалар кездеседі. Маңызды қорғау нысанасы Итмүрын (Роза Іаха) қазақстан түршесі тау қойы (арқар) болып табылады. Оның саны Қазақ шоқыларында әзірге саны жоғары және оның өмірі үшін онша қауіп жоқ. Соған қарамай, дәл қазір жаңа ерекше корғалатын жерлерді, оның ішінде шокының орталық бөлігіндегі Қызылрай тау сілемінде үйымдастыру қажет. Басқа жолы қорғалып жатқан аймақтың көлемін кеңейту. Баянауыл үлттық бағы жері қазіргі кезде үш жеке бөлікке бөлінген. Олардың көлемі шағын, сондыктан ондағы жануарлар үнемі қолайсыздық сезінеді. Аркар қорегін іздеп, үнемі бақ жерінен тысқа шығып кетеді, сөйтіп, қаскерлердің олжасына айналады. Үлттык баққа тиіп жатқан Қызылтау тауы арқарлардың көбею кезінде шоғырланатын жері болып табылады, ал мүнда казіргі кезде қорықтық тәртіп шаралары сақталмайды. Сондықтан корықтық тәртіпті орнату керек. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қүстар әлемі бай әрі алуан түрлі 67 қүс түрі үялайды және 100-ден астам түр үшып өтеді. Ірі көлдер жанындағы су маңы және суда жүзетін қүстар ерекше көзге түседі. Бүлар әр түрлі үйрек, шагала, қаркылдак, үлкен сүқсыр, әупілдек, көккүтан, шалшыкшылар (кызгыш, шөпілдек, бізтүмсық). Өзінің ашық түсті қауырсынымен отүйрек еріксіз назар аудартады, ол үясын тауда жартастар қуысына, түлкілер мен суырлар ініне салады. Балапандарын шыгарып болганнан кейін, үзақ та қауіпті жолды ж аяу жүріп, қайта суга келеді. Орман сілемдерінде жыртқыш қүстар — жамансары, жағалтай, бөктергі, кезқүйрық; қызылкітаптық түрлер - бүркіт, қарақүс, ителгі; Торгайтектестер отрядының көптеген өкілдері - үлкен көк шымшық, ақ шымшық, орман жадырагы, шүбар шымшық, қүралай, бақ сарыторгайы және т.б. кездеседі. Далалы жерлерде дала қүладыны және біздің фаунамыздың ең ірі шалшықшысы - үлкен шалшықшы үялайды. 200 А ккіс (Мизіеіа егтіпеа) Аала шегірткесі (Азіоіт епіһіз тигісаіиз) Баянауыл Үлкен шалшыкшы күс (Митепіив агдиаіа) Бауырымен жорғалаушылардың бес түрінің Баянауылда көп кездесетіні - секіргіш кесіртке. Әдебиеттерде жасыл кесірткенің кездескені жайлы айтылады, бірақ бұл мәлімет құжат түрінде әлі анықталмады. Ұлттық бақ көлдері балыққа бай. Мүнда шортан, алабүға, аққайран, торта, қарабалық және басқалар бар. Омыртқасыздар фаунасы тіпті зерттелмеген. Бірақ бүлардың басым көпшілігі насекомдар, үнемі көз алдымызда жүреді. Әсіресе әр түрлі көбелектер, аралар, обыр шегірткелер, қоңыздар мен қүмырсқалар жақсы байқалады. Бүл бай да ғажайып әлем өз зерттеушілерін күтуде. _ Ұлттық бақ қызметкерлері ғылыми бақылаулар мен қорғаудан басқа, саяхатты жетілдіру, экологиялық маршруттарды реттеу және үйымдастыру, олардың бәрінің көптүрлілігін және бірегейлігін сақтау мақсатында табиғат экожүйесінің өзгеріс әсерінің дәрежесін реттеуге бағытталған жүмыстарды жүргізеді. Жабайы ара (Вгасһуосіупегиз тадпііісиз) 201 Бурабай үлттық бағы Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары “Бурабай” мемлекеттік үлттық табиғи бағы 2000 жылы оның жерінде халық демалысын үйымдастыру, саяхатты реттеу және көлтау-орман ландшафтын қорғау мақсатында қүрылды. Б ақ көлемі 83511 га, Ақмола облысының Щучье ауданында орналасқан. Қазіргі кезде бақ Қазақстан Республикасының Президент жүмыстары Басқармасы қарауында болып табылады. 2005 жылдың 19 шілдесінде ҚР Үкіметінің № 746 Қаулысымен жаңа “Республикалық дәрежедегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар тізімі” бекітілді, оған “Бурабай” үлттық бағы кіреді. 1935 жылы осы бірегей жердің фаунасын, флорасын зерттеу және қорғау мақсатында “Боровое” қорығы қүрылған болатын. Оның территориясына тау-орман сілемі мен оған шекаралас жатқан солтүстіктегі далалар мен көлдер кірген болатын. Өкінішке орай, қорық 16 жыл ғана жүмыс істеді, сөйтіп КСРО-нің көптеген бүрынғы басқа қорықтарымен бірге 1951 жылы жабылды. Бурабай үлттық бағы Ю.А. Грачев ■ ■ ■ 204 Бура бай Ұлттық бақ Көкшетау қыратының шығыс бөлігінде орналасқан (Қазақ шоқысының солтүстік-батыс бөлігі) Бурабай таулы-орман сілемін алып жатыр. Көкшетау тауының ең биік жері - 887 м (Синюха тауы). Тау магматит терең тау жыныстарынан, негізінен граниттен тұрады. Сонымен қатар пегматиттер, сиениттер, порфириттер кездеседі. Бүрын жер тереңдігіне енген балқыған магма жер беті шөгінді жыныстарының қүрамын өзгертті. Метаморфикалық тау жыныстары - кристалдық тақта тастар, кварциттер, кремнийлі ізбестер пайда болды. Мыңдаған жылдар бойғы тау тақталарын шаю мен жел әсері нәтижесінде мүнара, жар, орындық, қүбыжықты еске түсіретін, ерекше бірегей тас кескіндер пайда болды. Көкшетау тауының шыгыс жағында аласа тау сілемдері, ж айпақ төбелер, шоқылар, адырлар шоқыаралық сайлармен, жазықтықтармен, шүңқырлармен кезектесіп орналасқан. Окжетпес Бурабай сілемінде көптеген әсем көлдер - Бурабай, Щучье, Қотыркөл, Үлкен және Кіші Чебачье, Карасье, Светлое және басқалар бар. Көлдердің көбінің суы түщы, кейбірі гана түзды. Өзендер мен жылгалардың тармақталган (Сарыбүлақ, Громовая, Колчакты, Килчакты, Иманай жылгалары және басқа) жүйесі бар. Бүлардың кейбірі көлдерді бірбірімен байланыстырады. Аймақ ауа райы континентальды, қысы суық әрі созылмалы, ал жазы қысқа, ыстық. Ауаның жылдық орташа температурасы +1,0°С, қаңтардың орташа температурасы -16,7°С, шілде +18,6 С. Ең томенгі температура ~52оС, ең жоғарғы температура +42°С. Аязсыз кезең үзақтыгы 100-125 күн, көктемдік-күздік аяздар тән. Ж ылдық жауын-шашын мөлшері 300 мм шамасында, олардың көбі жазда түседі. Қар жабыны қазанда түрақталады, сәуірде ериді. Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Бурабай Орман сілемі топырағы қоңыр немесе шымды-қоңыр топырақты, үзік-үзік және қүнарлығы аз. Ж ел түру нәтижесінде пайда болған үсақ топырақтардың көп бөлігі беткей бетімен төмен кетеді, сондықтан беткі қабатының едәуір жері жалаңаштанған. Бірақ үсақ топырақтың біраз бөлігі жартас қуыстарына, сайларына, ж азы қ беткейлеріне жиналады. Қарағайлы ормандардың көп бөлігі гранитті аласа тауларда өседі, бірақ кварциттітақта тасты адырларда да кездеседі. Қазақстанның басқа да қарағайлы ормандары сияқты Бурабай сілемі де Оңтүстік Оралдың шығыс баурайларынан Оңтүстік Алтайдың батыс тау етегіне дейін плейстонда созылып жатқан дерлік түтас қылқан жапырақты және аралас ормандардан қалған аралдардың бірі. Ылғалды және салқын ауа райы кезеңінде едәуір солтүстік облыстардың флорасы мен фаунасындағы орман түрлерінің шоқыларға енуіне қолайлы жағдай туды. Осы қалдық түрлердің біраз бөлігі қазіргі уақытқа дейін сақталған. Кешірек, голоценде ауа райының өзгеруіне байланысты орман көлемі біресе үлкейді, біресе кішірейді, сонымен уақыт өте қарағайлы ормандар арал тәрізді күйге енді. Одан әрі, әсіресе соңғы екі ғасырда орман көлемінің қысқаруына адам эсер етті. Бүл әсердің негізгі түрлері - орманды кесу, орман өрттері, мал бағу. Орман өрті мен кесу нәтижесінде жекелеген шағын шоқ ормандар мүлдем жоқ болды, басқалары қысқарды немесе сирек ормандарға айналды. Бурабай көлі және Жүмбактас жартасы 207 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Бурабай орман сілемі далалы аймақтың түрлі шөпті-қаулы дала аймақ тармағында орналасқан. Мұнда 757 өсімдік түрі бар, оның ішінде 95 сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар түрлерге жатады. Ағаш түқымдастары ішіндегі көп бөлігін қарагай алып жатыр. Қарағайлы ормандар төменде, ж айпақ және тік беткейлерде, шоқылардың басында, жартасты тау адырларында өседі. Қарағайлы орманның өскен жеріне және жағдайына қарай тастыжартасты, тасты-қыналы, шөптесінді-мүкті, төменгі қарағай ормандары деген бірнеше типке бөлінеді. Едәуір ылғалды ормандарда қарағаймен бірге қотыр және үлпек қайыңдар, көктеректер өседі. Бүталы қабат әсіресе қүрғақ ормандарда нашар дамыған. Итмүрын, ырғай, долана, арша, тал, тобылғы, қарақат, танкурай кездеседі. Қүрғақ тасты қарағайлы ормандарда шоп жабыны сирек, ал төменгі Ларагүл (Мопезез ипі(Іога) жақта едәуір қалың. Бореальды қалдықтар алмүртшөптер, қырыққүлақтар, қырықбуындар, қылтанақтар, қияқөлеңдер, жалманаяқтар, қой бүлдірген, қаражидек, кей жерлерде мүкжидек мол. Коп жерлерде тас беттері мен ағаш діңдерінде қыналар, едәуір ылғалды жерлерде жасыл мүктер өскен. Кейбір өсімдіктер сирек кездесетін болды. Екінші басылымға дайындалған Қазақстан Қызыл кітабына теңге ж апы рақ шықшөп, ірі гүлді шолпанкебіс, нағыз шолпанкебіс, таңдамалы қылтанақ, батпақ жылантамыры, шатырша қысшылшөп, Фукс сүйсіні, бүғы қынасы, сонымен қатар жабысқақ қандағаш (немесе қара) енгізілген. Қара қандағаштың не бары жиырма шақты ағашы белгілі, олар Шучье көлінің шығыс жағалауында өседі. Бүл аймақтың сирек өсімдік түрлері шәңкіш, мойыл, мүкжидек, тас қарақаты, кәдімгі арша, үшжапырақ субеде, сібір қүртқашашы, таспа үлпабас, еуропа жылқышөбі, терістік жалманаяғы, аналық таға қырыққүлағы болып табылады. Флора қүрамында көптеген дәрілік, тағамдық, сәндік өсімдіктер бар. 208 Көбікше (Сузіоріегіз (га§іІІ$) Бурабай Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Каражилек (Уассіпіит уіііз-ісіаеа) Карасье, Светлое, Шучье көлдері шетінде қалдық шымтезекті батпақтар сақталған, олар негізгі таралу аймағынан алыс оңтүстікте Батыс Сібір мен Орал орманды аймақтарында орналасқан. Мұнда ашық шымтезекті батпақтар, сонымен қатар аласа бойлы қарағайлар немесе қарағай араласқан қайыңдықтар кездеседі. Олар анық байқалған бореальды кескінді және оларды қоршаған далаланған қарағайлы ормандардан бірден бөлектеніп көрінеді. Батпақтар мен олардың айналасында Қазақ шоқылары үшін солтүстік өсімдіктер саны қаражидек, мүкжидек, жалманаяқ, қияқөлең, қырықбуын, қысшылшөп, үлпабас, ақүрпек, алмүртшөп, бүйіргүл, кездікқын және т.б. көп кездеседі. Батпақтағы шымтезек тақтасының қалыңдығы үш метрге дейін жетеді. Құлаған ағаштар, олардың сынықтары және шығып түрған тамырлар мүкпен жабылған, сөйтіп, ежелгі батпақ көрінісін қүрайды. Омыртқалы жануарлар фаунасында 305 түр бар, оның ішінде 87-сі сирек кездесетін және қүрып кету қаупі бар түрлер. Түяқты аңдардан сібір елігі, доңыз, бүлан мекендейді. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары бүрын осы жерді мекендеген маралды қайта жерсіндіру жүмысы жүргізілген. Кейінірек осы ормандарға буданды аскан бүғылары әкелінген болатын, олар көбейіп, қазіргі кезде Бурабай орман 210 Көккөбелек (Еитесіопіа еитесіоп) сілемінде тіршілік етеді. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, сарыкүзен, орман сусары, сілеусін кездеседі. Орманда американ су күзені жерсініп кетті, олардың бастапқы бастары аң фермасынан қашқан су күзендері еді. Бүрын осы ормандарды мекендеген қоңыр аюды қайта жерсіндіру жүмысы табыспен аяқталмады. Дегенмен әкелінген аюлар үрпақтарын берді, бірақ тығыз орналасқан жерде олар тіршілік ете алмай, біртіндеп жоғалып кетті. Кеміргіштерден тоқалтістер, қаптесерлер, егеуқүйрықтар саны көп, ақшыл ақтиін жақсы жерсініп кетті. Бурабай Аққоян әдеттегідей, ормандардың шетінде орқоян кездеседі. Жартас қуыстары мен үйлердің шатырын жарқанаттар - терістік жарқанаты, қызғылт ымырт жарқанаты, тоған және су жарқанаттары, Брандт жарқанаты қоныстайды. Насекомқоректі жануарлардан кәдімгі және қалқанқұлақ кірпілер, сонымен қатар жертесерлердің бірнеше түрі мекендейді. Қазақстан Қызыл кітабына орман сусары енгізілген. Аң аулау нысаналары - барлық түяқтылар мен жыртқыштар (суырдан басқасы), қоян, ондатр, тиін. Кызыл шыбынжүт (Атопііа мизсагіа) А к түнғиык (Мутрһаеа сапсіісіа) 211 Аккүйрык субүркіт (Наііаееіиз аІЬісіІІа) Құстар фаунасы құрамында 200-ден аса түр бар. Жыртқыш құстардан бүркіт, қарақүс, шаңқылдақ қыран, қаршыға, қырғи, түз және саз қүладындары, күйкентай, жағалтай, бөктергі, үкі, ақ және қүлақты жапалақтар кездеседі. Ақтүмсық қарға, сауысқан, түз жауторғайы, кәдімгі түркептер, көкек, көкқарға, мысықторгай, орман жадырағы, бақ сандуғашы, орман бозторғайы, жағал шақшақ, қарабас сарыторғай, сайрауықтар, тоқылдақтар, көк шымшықтар және басқалар әдеттегі түрлер. Көлдерде сүрқаз, маңырауық үйрек, қылқүйрық, қасқалдақ, көкқүтан, қызылжемсаулы маймаққаз, сүқсыр үйректер, шағалалар, шалшықшылар үялайды. Көлде үшып өту кезінде суда жүзетін қүстар саны едәуір өседі. Қазақстан Қызыл кітабына бүркіт, қарақүс, үкі, сүр тырна енгізілген. Аңшылық нысаналары қүр, аққүр, сүр шіл, бөдене, меніреу қүр, қасқалдақ, үйректер, қаздар, шалшықшылар. Бауырымен жорғалаушылардан секіргіш және жасыл кесірткелер, кәдімгі және дала сүржыландары, сарыбас жылан, өрнекті 919 Балара (Ме§асһіІе 5р.) Бурабай қарашүбар, ал қосмекенділерден - жасыл қүрбақа, шөпбақа және сүйір түмсық бақа кездеседі. Көлдер балыққа бай. Мүнда алабүға, торта, шортан, аққайран, мөңке балық, қарабалық бар. Омыртқасыздар фаунасы жалпы нашар зерттелген, сірә, бірнеше мыңдаған түр болса керекті. Қазақстан Қызыл кітабына насекомның бірнеше түрі енгізілген: әдемі қыз инелік, дала шегірткесі, Сервилдың севчугі, дала сколиясы, карминді поляк сымыры. Соңғы түр кармин бояуының табиғи көзі болып табылады. Ландшафтың керемет әдемілігінен демалушылар Бурабайды Қазақстан Швейцариясы деп атайды. Бүл жерге әдемілікті тау етегіндегі қарағайлы ормандары бар гранитті сілемдермен жиектелғен терең мөлдір көлдер беріп түр. Бурабай, Шучье, Карасье, Үлкен және Кіші Чебачье көлдері және басқалар көпке танымал. Су шаюы мен желдің үзақ әсері мүнда ғажайып шоқылар Сыбырлак акку (Су§пиз оіог) Тірі туар кесіртке аасегіа уіүірага) мен жартастар пайда еткен. Олардың ішінен көпшілікке танымалдары «Окжетпес», «Үйкыдағы батыр», «Бүркіт», «Түйе», «Қүдыр». Әсіресе әдемісі «Сфинкс» - өзінің сыртқы келбеті египет сфинксының алып басына үқсас, Бурабай көлінен шығып түратын жартас. Бурабай таулы-орман сілемінде демалыс үйлері, санаторийлер, саяхат базалары салынған, саяхат маршруттары жасалған. Бурабай курорты копке өте танымал. Ұлттык бақ алдында сансыз коп демалушылар мен саяхатшылардан өзінің бірегей ландшафтын сактау және бүлінген табиғи бірлестіктерді қалпына келтірумен қамтамасыз ету мәселелері туып отыр. Осы мақсатта бақ жері бірнеше әр түрлі дәрежеде қорғау және пайдалану аймақтарына болінген: қорықтық, қорғаудемалу, демалу-шаруашылық, аралық. Ұлттық бақ ғылыми зерттеу жүмыстарын да жүргізеді, негізгі мәселелердің бірі үлттық бақтың басты байлығы - қарағайлы ормандарды қорғау және қалпына келтіру жолдарын іздестіру және зерттеу болып табылады. Түлкі (Уиірев уиірез) 213 үлттық бағы Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 1ле Алатау үлттық бағы А.Ж. Жанысбаев Абай атынлағы шын 1ле Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 1996 жылы 22 ақпанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Талғар, Қарасай аудандары, Қаскелең, Қала маңы және Түрген орман шаруашылығында қүрылды. Оны қүру мақсаты - бірегей ландшафт, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғау, саяхат пен демалыс үшін жағдай >жасау, демалуға пайдалана отырып, табиғи бірлестіктерді сақтаудың ғылыми әдістерін ойлап тауып, оны іс жүзіне асыру. Ұлттық бақ көлемі 202292 га, Алматы қаласынан оңтүстікке қарай Іле Алатауында (Тянь-Шань) орналасқан. Батысында Шамалған өзенінен шығысында Түрген өзеніне дейінгі шекарасының үзындығы 120 шақырым, ал ені 30-35 шақырым. Іле Ллатауы Күз мезгілінлегі Түрген өзенінін анғары Бақ территориясы жер бедері өте күрделі, ол Іле Алатауының орталық бөлігін алып жатыр. Басты өзендерді бөліп түратын көптеген екінші қатарлы үшкір шыңды тау адырлары басты су айрығы жотасынан кетеді, олар тау етегі аңғарынан көрініп тұрады. Соңғы адырлар тарамдалады, сөйтіп, одан да кіші сілемдер жүйесін қүрады. Мүндай морфологиялық қүрылыс солтүстік беткейден ағатын басты өзендер бағытын анықтайды. Олар Іле өзені су алабына жатады. Бірақ олардың көбі жазықтыққа шыққанда, Іле ойпатындағы қоқыс үйінділерде жоқ болады, дегенмен судың көп бөлігін адамдар үй-жай түрмыстық, техникалық және ауыл шаруашылық мүқтаждығына пайдаланады. Биік таулы көл 217 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Іле Алатауы биіктіктегі табиғи ландшафты нақты бөлумен камтамасыз ететін, басты аңғарларымен тауға еркін терең кіретін, солтүстік және солтүстік-батыс ылғал әкелуші ауа жолында алдыңғы биік тосқауыл болып табылады. Бақ жері аласа тау, орта тау және биік тау ландшафтарын алып жатыр, олар тау құрылысының қабаттарын көрсетеді. Ауа райы әр түрлі, сонымен қатар биіктік ауа райы белдеуіне бөлінген. Далалы тау етегін ең төменгі, біркелкі ылғал белдеу алып жатыр. Мүнда жазы қүрғақ әрі ыстық және қысы салыстырмалы жылы, қары аз. Ж ы лдық жауын-шашын мөлшері 500-550 мм. Аласа тау мен орта тауды ылғалды қоңыржай белдеу алып жатыр. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 600-620 мм. Жақсы ылғалды биік таулы белдеу альпі және субальпі шалғындарында орналасқан. Мүнда жы лдық жауын-шашын мөлшері 600 мм-ден жоғары. Жауын-шашын барлық белдеуде жазда түседі. Ұлттық бақ теңіз деңгейінен 600-ден 4540 метр биіктік аралығында орналасқан. Ең бяШ. шыңы - Конституция шыңы (4540 м), көлемі жағынан екінші - Қазақстанға 25 жыл (4494 м). Тағы да оннан астам шыңдар төрт шақырымдық биіктіктен жоғары. Сары таушымыллык (Раеопіа іпіегтесііа) Колпаковский ирилоликтиумы (Ігісіосіісіуит коіракомзкіапит) 218 Үлкен Алматы көлі Іле Ллатауы Шренк шыршасы - орман тузетін негізгі түкым Биік шыңдарда мәңгі қар мен мұздықтар орналаскан. Сол Талғар сайында Дмитриев мүздығы бар, ол Іле Алатауының солтүстік баурайындагы ең үлкені, оның көлемі 17 шаршы шақырым. Конституция мүздығы ең үзыны (5,7 шақырым) және бақтың ең томен орналасқан мүздығы, 3270 метрге дейін түседі. Кіші Алматы өзенінің шығар көзінде Түйықсу мүздығы орналасқан, ол әлемдегі ең жақсы зерттелген мүздық болып табылады. Оны 1902 жылдан бері зерттеп келеді. Мүздың тау жыныстарынан сел тудыратын қауіп бар, онда 1956 және 1973 жылдары ірі мүздық селдер болған. Іле Алатауында ірілі-үсақты 265 мүздық бар, оның көп бөлігі бақ жерінде орналасқан. Олардың көбі гидрогеографиялық жүйе түзетін өзендерге: Түрген, Есік, Талғар, Кіші және Үлкен Алматы, Қарғалы, Ақсай, Каскелең және олардың көптеген арналарына (Ремизовка, Прямуха, Қотырбүлақ, Белбүлақ, Каменка, Рахатка және басқалар) бастама береді. Басты өзендер терең сайларда тасқынды ағынмен ағады. Олар кар мен мүз еруінен болған көктемгі және күзгі тасқын суларын алады. Өзендер және олардыц арналары да селді қауіпті. Су жылдың көп мезгілінде таза, тек жазда су таскыны кезінде лай болады. Басты өзендердің бәрініц кайнар көзінде мүздық колдер бар, олар маусымда тола бастайды, ал кыс басында суы жоғалады. 2500 м биіктікте ірі түракты су қоймасы - Үлкен Алматы көлі орналасқан. Оның шүцқыры тектоникалық шөгіндіден түрады, Озерная өзені суымен және қасындағы үсақ арналармен толады. Көл көлемі бір шаршы шақырым, тереңдігі 39,3 метрге жетеді. Жер қыртысындағы терең әрі кең тектоникалық жыра аймағынан ыстық бүлақтар шығып жатыр. Бүлақ сулары екі бальнеологиялық (емге қолдану) радонды және кремнийлі-термальды типке жатады. Біріншісіне Алма-Арасан бүлақтары кіреді, олар курорт салынған жерде, Үлкен Алматы өзені алабында орналасқан, екіншісі - Тау-Түрген және Горельник бүлақтары. 219 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Топырак жабыны негізінен тау беткейлері топырақтарынан түрады, тек аласа тау белдеуінде, орта және төменгі бөліктерінің эр жерінде шағын аралшықты қара топырақ сілемдері кездеседі. Өсімдік жабыны бүлінген жағдайда, топырағы оңай өзгеріске ұшырайды. Табиғи бақ флорасында 1000-нан аса тур бар, көп бөлігі орман орта тау белдеуі флорасына жатады. Жапырақты ормандарда жоғарғы өсімдіктердің 500-ден астам, ал шыршалы ормандарда - 400 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа 36 түр енгізілген. Аласа тауларда Островский қызғалдағы, Мушкетов түйесіңірі, Альберт қүртқашашы, Колпаковский иридодиктиумы, Сиверс алмасы, алтай жалаңаш түқымдысы; орта тауларда - сарғыш ақбасқурай, Семенов айдаршөбі, алматы кекіресі, Семенов еменжапырағы, Виттрок рауғашы; биік тауларда - Фальконер бауыршөбі, тяньшань таутобылғысы, қүмбел саршатыры, үяшықты таукалуен, мүздық ботташ, қатпарлы шүбаршөп кездеседі. Әсем канлыгүл (Ресіісиіагіз атоепа) Қызылкітаптық мүктер ерекше корғауды талап етеді, олар ірі жапырак пахифиссмденс және тегіс ортотрихум. Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен азықтык өсімдіктер тобы (80-нен астам түр): жіңішке саркүйік, үсақжеміс қияқөлең, Крылов бетегесі, шалғын және альпі қоңырбасы, тяньшань сүлыбасы, кәдімгі тарғақшоп, салалы шебершөп, регнерия, беде, атбүршақ, сиыржоңышқа түрлері үлкен назар аудартады. Илік өсімдіктерден қымыздық, таран, рауғаш едәуір бағалы болып табылады. Эфир майлы өсімдіктерден аюбалдырған, арша, жусан бар. Табиғи бояулар ретінде теңгежапырақ, кызылбояу, қызылтамыр және баскалар колданылуы мүмкін. Дәрілік өсімдіктер кең таралған: өгейшөп, итмүрындар, жостер, валериана, аршалар, бакбақ, бақажапырақ және баскалар. Жануарлар әлемі бай әрі алуан түрлі. Омырткасыздар әлемі әлі толык зерттелмеген. Дегенмен казіргі уакытта 8 кластан 2000дай түр белгілі. Насекомдар класынан 220 Бүтінжапырак лаготис (І.а§оІІ5 іпіе^гііоііа) Іле Ллатауы бірнеше отряд құрамы аздап анықталған. Қоңыздар отрядынан 252 барылдауық қоңыз түрі, 180 қысқақанатты қоңыз, 102 жапырақ жегіш қоңыз; қабыршаққанаттылар немесе көбелектерден 145 күндізгі көбелек түрі; жарғаққанаттылар отрядынан - 110 жабайы бал ара түрі, 97 қазғыш ара, 33 қүмырсқа, 30 шаншарлар түрі белгілі. Осы көптүрліліктен не бары 24 түр ғана Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Олардың арасында 3 моллюска түрі (сол бүрандалы брадибена, Шнитников псеудонапеусы, Цветков туркомилаксы) бар. Қалғандары: көрнекті шокпарқарынды инелік, әдемі кыз инелік, қыскаканатты боливария дәуіті, дала шегірткесі, Якобсон филлоргерусы, Семенов барылдауық қоңызы, Линдеман барылдауық қоңызы, Хике барылдауық қоңызы, балауса барылдауық қоңыз, қоснүктелі қанқызы, нүктелі қанқыз, үлкен тамыржегіш қоңыз, Ершов сары көбелегі, бедромиус, патриций, Татьяна көгілдір көбелегі, тау лестифорусы, жылтырбауырлы проксилокопа (жарғаққанаттылар) насекомдар класына жатады. Островский кызғаллағы (Тиііра озігомзкіапа) Омыртқалы жануарлар фаунасынан 245 түр белгілі. Тау өзендері мен жылғаларында балықтың 8 түрі: жалаңаш және қабыршақты көкбас, Штраух талма балығы, салпы ерін, псевдосбор, шармай, көлталма, ал Түрген өзенінде жерсіндірілген бахтах кездеседі. Қосмекенділердің торт түрі, оның екеуі (далматин қүрбақасы, орталық азия бақасы) Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Бауырымен жорғалаушылардың сегіз түрінің ішінде (алай жалаңкөзі, түрлі түсті кесірт) әдеттегі, сонымен қатар кәдімгі және су жыландары, түрлі түсті және өрнекті қарашүбарлар бар. Едәуір сирек кездесетін улы жыландар - дала сүржыланы мен қалқантүмсық жылан. Аполлон лельфиус көбелегі (Рагпаззіив сісірһіиз) Казакстаннын корыктары мен үлггык бактары 222 Іле Ллатауы 223 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Табиғи жағдайдың алуантүрлілігіне байланысты қүстар түрі де бай. Ұлттық бақта 178 қүс түрі анықталған. Тіршілік ерекшеліктеріне байланысты олар үялайтын түрлер - 105, қыстауға үшып келетін түрлер - 18, үшып өтетін қүстар түрі - 55 болып, үш топқа бөлінеді. Қызыл кітапқа 11 қүс түрі енгізілген (қара дегелек, бақалтақ қыран, бүркіт, қүмай, бидайық, орақтүмсық, үкі, көкқүс; ителгі үшып өтеді, лашын мен үлкен қүралай - қысқы уақытта). Сүрқоректілердің 47 түрі бар. Нағыз тау түрлеріне: тяньшань ақтісті жертесері, аққүйрықты ақтісті жертесер, қызыл шақылдақ, сүр суыр, тау тышқаны, күміс түсті тоқалтіс, тас сусары, барыс, тау ешкісі жатады. Бақта нағыз тау түрлерінен басқа экожүйе түрлері: қасқыр, түлкі, аю, елік, марал, доңыз, қүм қояны және басқалар да кездеседі. Қызыл кітапқа 7 түр: тяньшань қоңыр аюы, тас сусары, барыс, орта азия өзен қүндызы, сабаншы, түркістан сілеусіні, үнді жайрасы енген. Іле Алатауының бірегей табиғи бірлестіктерін сақтауда Іле Алатау үлттық бағының еңбегі зор және оны бағалау қиын. Бақ жерінде оңтүстік-шығыс Қазақстанды Кырғауыл (Рһазіапиз соісһісиз) Кызылтүмсык шәукарға (Руггһосогах руггһосогах) 224 Каскыр (Сапіз Іириз) Іле Ллатауы Орактүмсык (Іһісіогһупсһа зігиіһегвіі) Кызыл шыкыллак (Осһоіопа гиіііа) мекендеген халықтың тарихи-мәдени мүра нысаналары мен табиғат ескерткіштері бар. Мүнда орта ғасырдағы Талхиз және Түрген қалалары, Асса шоқысы мен Түрген сайында ежелгі темір дәуіріндегі қорғанды бейіттер, Есік көлі жағалауында сақ бейіттері сақталған. Түрген өзенінің оң жағалауында бүдан 10 мың жыл бүрын болған қатты жер сілкіну іздері табылды. Бүл ғажап пішінді және түрлі түсті қалың жартас сынығы, нағыз табиғат ескерткіші. Сонымен қатар табиғат ескерткіштері қалдық мүкті Шынтүрген Кызыл күйрык тағанак (іапіив рһоепісигоісіез) шыршалы ормандары да болып табылады, онда 30-40 см тереңдікте, мүк астында қалыңдығы 2-3 м мәңгі мүз аралдары сақталған. Мәңгі мүздық сілемі дәл мүндай төменгі биіктікте Іле Алатауынан басқа ешқандай жерде кездеспейді. «Проходной» асуында таудың ортаңғы бөлігінде орналасқан, Ішкі Тянь-Шань суық шөлін еске салатын биік таулы ландшафт керемет әдемі. Табиғат ескерткішіне Көл-Алматы асуындағы тау өзені жатады, ол екі салаға бөлінеді. Біреуі солтүстікке, Үлкен Алматы өзеніне, ал екіншісі оңтүстікке, Чон-Кемин су алабына қүяды. 225 ұлттық бағы Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Қарқаралы мемлекеттік үлттық табиғи бағы 1998 жылы тау-орман ландшафтысы мен табиғаттың бірегей нысаналарын қорғау, саяхатты дамыту және халық демалысын жақсарту мақсатында қүрылған. Оның жер көлемі 90323 га, Қарағанды облысының Қаркаралы ауданында орналасқан. Қазіргі кезде бақ Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық Министрлігі орман және аңшылық шаруашылығы Комитеті қарауында болып табылады. Қарқаралы үлттық бақ кіретін жаңа «Республикалық дәрежедегі ерекше қорғалатын табиғи территория тізімі» 2005 жылдың 19 шілдесінде ҚР Үкіметінің № 746 қаулысымен бекітілген. Б ақ территориясын Қ азақ щоқыларының шығыс бөлігінде орналасқан онша биік емес Қарқаралы және Кент таулары алып жатыр. Қарқаралы тауының ең биік жері - 1403 м, Кент тау сілемі - 1469 м. Бүрын бүл жерде биік таулар болатын, уақыт өте бүзылып, көптеген үсақ шоқылар мен адырларға бөлініп кеткен. Олардың тік беткейлері қатты өзгеріске үшырап, жартасты шыңдары терең сайлармен және аңғарлармен кезектеседі. Көп жерде Қарқаралы үлттық бағы Ю.А. Грачев ■ Каркаралы гранитті тақталар жалаңаштанған, олар бірбірінің үстіне тақталар сияқты қатталған, ал жекелеген жартас қалдықтары ең ғажайып кескінді түрге енген. Тау сайларынан бүлақтар басталып, шағын өзендер бастамасын береді. Қарқаралы тауларында олардың ең ірілері - Қарқаралы (Түлкілі, Тасбүлақ арналары бар), Кендара, Жарым, Кералы, Қопа, Александр жылғасы, Аюшат, Кеңгір, Кент тауында - Қызылкеніш, Қадыр, Өзен. Шайтанкөл, Бассейн, Кендара, Пашенное, Үлкенкөл - әдемі көлдер. Шағын су қоймалары, сонымен қатар суға толы гранитті жартастар шүңқыры кездеседі. Өзендер мен көлдер суды жауын-қардан, сирек жер астынан алады. Аймақ ауа райы қатаң континентальды, жылдық және тәуліктік температура ауытқуы үлкен, күн сәулесі көп түседі және жылы, жазғы жауын-шашын қысқы уақыттан басым және жазғы кезеңде жиі қүрғақшылық болып түрадьі. Ауаның жылдық орташа температурасы 1,4°С-қа тең, қаңтардың орташа температурасы -14,4 С, шілдеде н-18 С. Аязсыз кезең үзақтығы 100-125 күн. Ж ылдык жауын-шашын мөлшері 250-300 мм, орташа 279 мм. Қар жабыны қазанның екінші жартысында түрақталады, сәуірдің екінші жартысында ериді. Гранитті аласа тау топырақ жабыны қоршаған жазықтық жерден едәуір ерекшеленеді. Қарағайлы орман астында орман қоңыр түсті және таулы-орман шымды-күлді топырақ жатыр. Қарағайлы сирек ормандарда тек қарапайым топырақ бастамасы немесе топырақ эр жерде кездеседі. Олар қүнарсыз, себебі қарашірік қоры, қорек элементтері аз, сондықтан ағаш осімі де дүрыс емес болады. Жылғалар аңғарында қайыңды-көктеректі ормандарда аллювиальды және ормандышалғынды топырақтар дамиды. ..... 229 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Таудын, басты байлығы ормандар болып табылады. Аралшықты қарағайлы орманның Қарқаралы тобы бетегелі-қаулы далалар қүрғақ аймақ тармағы далалы аймақтың оңтүстік бөлігінде орналасқан. Бүл сақталған аралшық ормандар мүз дәуірі қалдықтары болып табылады, салқын әрі ылғалды дәуір кезінде Оралдан Алтайға дейінгі кең аймақта созылып жатқан үлкен орман сілемі қалдықтары болып табылады. Жылы әрі қүрғақ кезең туған кезде, жаңа жағдайға бейімделмеген орманның көп бөлігі жоғалып кетті. Жекелеген сілемдердін басым көпшілігі тек тау мен шоқылар арасында ғана сақталды. Орман үшін негізгі жау - өрт (адам қолынан және найзағай отынан), ағаштарды кесу және малды шектен тыс жаю, бүл ағаштардың табиғи қалпына келуге кері әсерін тигізеді. Кой бүллірген (Киһиз захаііііз) Қарқаралы сілемінің орманды бірлестіктерінде 268 өсімдік түрі кездеседі. Негізгі орман түзуші ағаштар - кәдімгі қарағай, ол тау етегінде, беткейлерде, тау басында, кейде тіпті баруы қиын жерлерде өседі. Басқа ағаштардан қотыр және үлпек қайыңдар, көктерек, өте сирек қара қандағаш таралған. Қайың мен көктерек көбіне қарағайлы ормандарда бірге кездеседі, кейде таза өздері ғана оседі. Бақтың флора қүрамында қалдық орман түрлері үлесі едәуір: қарағай, көктерек, мойыл, таңқурай, қой бүлдірген, қара қарақат, орман қырықбуыны, алмүртшөп, орман қоңырбасы және басқалар. Бүлардың бар болуы - Қарқаралы, Кент және басқа да орман сілемдерінің Батыс Сібір және Орал солтүстік ормандарымен байланысы бар екендігінің куәсі. Эндемиктік өсімдік түрлері - қарқаралы боріқарақаты, қарқаралы сылдыршобі, үшкір сала сиякөк, қарқара бидайығы, салалы таспашөп, қарқаралы рэгнериясы. Қазақстан Қызыл кітабына 10% өсімдік түрі енгізілген. Олар: қара қандағаш, қарқаралы бөріқарақаты, жапырақсыз орашық, жатаған қызғалдақ, шатырша қысшылшөп, Фукс сүйсіні, дала таушымылдығы, жіңішке көкнәр және мүктің бір түрі - тегіс сфагнум. Аймақ үшін сирек кездесетін осімдіктер - таспажапырақ күймесгүл, кәдімгі еркек қырыққүлақ, шаш тәрізді қалампыршөп. Көптеген осімдіктер халық шаруашылығы мен түрмыста дәрілік (қылша, арша, долана, қырықбуын, қүндызшөп, шалфей, бақбақ және т.б.), тағамдық (бүлдірген, қой бүлдірген, таңқурай, қарақат, итмүрын, мойыл, жуа, саңырауқүлақтар - майлы сарғылт басты, груздь, арыш, сыроежка және т.б.); сәндік (қызғалдақтар, таушымылдықтар, жанаргүл, итмүрындар және т.б.) өсімдіктер ретінде қолданылады. Қүрылыс және отын ретінде қайың, қарағай, көктерек пайдаланылады. Көптеген өсімдіктер үй және жабайы жануарлар үшін азық болып табылады. Қарқаралы тауларында қалдық шымтезекті батпақтар сақталған, олар оқшау және Қазақстандағы ең қиыр оңтүстіктегі болып табылады. Ол Батыс Сібір мен Орал шымтезекті батпақтары таралған оңтүстік шекарасынан бірнеше жүздегеи шақырым қашықтықта орналасқан. Батпақтың колемі 1 га, онда қайың мен қарағай аралас өскен және шымтезекті мүкпен жабылған. Оның шөптесінді жабынында бірқатар солтүстік түрлер - дарагүл, алмүртшөп, қияқөлең, орман қамысы кездеседі. Каркаралы Гранитте өсіп түрған карағайлар Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Үсакжапыракты үшкат (іопісега тісгорһуііа) Омыртқалы жануарлар фаунасында 170 түр белгілі, оның ішінде 40 сүтқоректі түрі, қүс - 114, бауырымен жорғалаушылар - 6, қосмекенділер - 2 және балық - 4 түр. Түяқты жануарлардан сібір елігі, бүлан, арқар мекендейді. Өткен ғасырдың соңында доңыз бен марал қайта ойдағыдай жерсіндірілді. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, аққалақ, сасық күзен, сілеусін, сабаншы кездеседі. Аққоян, дала шақылдағы әдеттегідей, орқоян сирек. Кеміргіштерден дала суыры, сүр суыр, қызылүрт саршүнақ, үлкен және секіргіш қосаяқтар, тоқалтіс пен қаптесердің оннан астам түрі таралған; өткен ғасырдың 30-шы жылдарында ақшыл ақтиін табысты жерсіндірілген. Қалқанқүлақ кірпі, су жертесері, кіші ақтісті жертесер, кәдімгі, тундра, кіші жертесерлер салыстырмалы сирек кездеседі. Қазақстан Қызыл кітабына арқар мен сабаншы енгізілген. Қоян, тиін, ондатр және жыртқыш пен түяқты (қызылкітаптық түрден басқалары) 232 жануарлардың барлық түрі әуесқой және кәсіптік аңшылық нысаналары болып табылады. Қүстар фаунасы өте алуан түрлі. Жапалақтардан маубас жапалақ, байғыз, қүлақты ж апалақ, үкі; күндізгі жыртқыштардан бүркіт, бақалтақ қыран, қара кезқүйрық, жамансары, қаршыға, қырғи, саз және шалғын қүладындары, ителгі, жағалтай, түрымтай, кәдімгі және дала күйкентайы кездеседі. Орманда үлкен шүбар тоқылдақ, ақшылқанат сайрауық, орман жадырағы, үлкен көк шымшық, шүбар шымшық, үлкен түркептер, көкек, мысықторғай, тентекқүс, қүр әдеттегі. Күзде сирек үшып келетін қүстар: самырсын қүс, абдырық, қара тоқылдақ, сүр тағанақ пайда болады. Орман шеті мен алаңқайларында жиі сарыторғайлар, сандуғаш торғайлар, отқүйрық торғайлар, алабүлбүлдар, бозторғайлар, көл жағалары мен өзен тасқын суларында - шалшықшылар мен қазтамақ торғайлар кездеседі. Сирек қара дегелек үялайды, ол Каркаралы Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген қүстар ішіндегі ең көзге түсері. Басқа “қызылкітаптық” түрлерден бүркіт, бақалтақ қыран, балықшы түйғын, ителгі, үкі, қара дегелек мекендейді, сонымен қатар қутүмсық қаз бен қарабас өгіз шағаланың осы жерден жалғыз-жарым кездескені тіркелген. Аңшылық нысаналары қүр, сүр шіл, бөдене. Омыртқалылардың басқа түрлері аз. Бауырымен жорғалаушылардан көбіне секіргіш кесіртке мен өрнекті қарашүбар жылан, сирек - көк кесіртке, қалқантүмсық жылан, дала сүржыланы, сарыбас жылан кездеседі. Қосмекенділердің екі түрі - жасыл қүрбақа мен сүйіртүмсық бақа бүл аймақта кең таралған. Көлдер мен өзендерде балық көп. Мүнда мөңке балық, шортан, алабүға, торта балық мекендейді. Омыртқасыз жануарлар фаунасы (насекомдар, өрмекшілер, кенелер, моллюскалар, қүрттар және т.б.) толық зерттелмеген, сірә, бірнеше мыңдаған түр болса керекті. Марал (Сегуиз еіарһиз) Ошаған көбелек (Уапезза сагсіиі) Айларлы шегіртке (Ругцосіега аппаіа) Ұлттық бақ жерінде мекендейтін қоңыздар, қандалалар, қүмырсқалар, шегірткелер, көбелектер, аралар, шыбындар, соналар, масалар, шіркейлер, қүмытылар және басқа омыртқасыздар тобы өз зерттеушілерін күтуде. Бақтағы “қызылкітаптық” түрлерге дала сколиясы, дала шегірткесі жатады. Бүл екі түрдің де саны қысқарып жатыр. Аймақта сирек кездесетіндер: көбелектер (апполон, көзшелі жынкөбелегі, терек жынкөбелегі), қоңыздар (хош иісті барылдауық қоңыз, торлы бүрікпе, және айналы, қарамүртты, тамыр шыртылдақ қоңыздары), үста жабайы бал арасы мен жауын қүртының үш түрі. 233 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 234 Каркаралы Шайтанкөл көлі Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары 236 Каркаралы Үлкен шырғалак (Птоза Птоза) Қарқаралы жэне Кент таулы-орман сілемі қүрғақ дала ортасында нағыз көгалды жер, сондықтан келушілер назарын ежелден аударып келеді. Мүнда демалыс үйлері, санаторий, саяхат орындары ашылған, жылына көптеген демалушылар келеді. Шайтанкөл, Бассейн, Пашенное, Үлкенкөл, табиғи “Тас қақпасы”, “Палатка” кең үңгірі, Шаңкөз, Көктөбе, Қарқаралы, Түрсын, Сынтас жартасты шыңдары, Мәліксай сайындағы алғашқы адам үңгірлері және басқа табиғи, тарихи, мәдени ескерткіштер келушілер арасында кең танымал. Ұлттық бақ міндетіне табиғи ландшафтын қорғаумен қатар, халықтың демалуын реттеу жүмыстары кіреді. Осыған байланысты бак территориясы әр түрлі тәртіптегі бірнеше аймаққа бөлінеді. Қорықтық аймақ табиғи бірлестіктерді корғау және қалпына келтіру үшін қүрылады, ол келушілер үшін жабық. Қорғау-демалыс аймағына арнайы жасалған маршрут бойынша саяхатшыларға рүксат етіледі. Демалыс аймағына әкімшілік, санаториялық, мәдени кешендері қүрылысы мен демалу үшін еркін кіріп шығады. Аралық аймақ - бақты әр түрлі адам істері әсерінен корғау үшін арналған жер. Келушілер саны өскен сайын, бақ табиғи бірлестіктеріне күш Сібір күрткашашы (Ігіз зіЬігіса) коп түседі, сондыктан оның барлык жерінде белгіленген тәртіпті қатаң түрде сақтаудың маңызы зор. Үлттық бақ корғау және демалу қызметтерінен басқа, оз қызметкерлері күшімен және баска мекеме мамандары көмегімен ғылыми-зерттеу жүмыстарын жүргізеді. 237 239 Ж і ұлттық бағы Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Қатон-Қарағай үлттық бағы С.В. Стариков 242 Бүктарма өзені Қатон-Қарағай мемлекеттік үлттық табиғи бағы 2001 жылдың 17 шілдесінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің №970 қаулысымен бекітілген. Бүл Қазақстандағы үлкен ерекше қорғалатын табиғи территория, оның көлемі 643477 га. Оның қүрамына Алтайдың биік шыңы - Белуха тауы (теңіз деңгейінен 4506 м биік), одан кететін Листвяга жотасы тізбегі мен Бүқтарма мен Берелі өзенаралық биік тауы кіреді, Бүқтарма аңғарынан кейін оңтүстікалтай таулары тізбегі: Оңтүстік Алтай (ең биік нүктесі Жағыртау тауы - 3871 м), Тарбағатай (Хрустальная тауы - 3094 м) және Сарымсақты (Бүркітауыл тауы - 3373 м) көтеріліп түр. Барлық тау жоталары субендік бағытта созылып жатыр және анық асимметриялы беткейлер болып табылады, солтүстік беткейлері өзен аңғарларына тік жар болып түседі, ал оңтүстік беткейлері едәуір ж айпақ және созылмалы. Катон-Карағай Белуха тауы Шалғынлы биік шөбі Бақтың таулы жер бедері әр түрлі геологиялық дәуірлерде үлкен тектоникалық әсерлердің тік қозғалыстары нәтижесінде қалыптасқан. Сонымен жер қыртысы дамуының әрбір геологиялық кезеңі өзінің қалдықты жер бедерін қалдырды. Олардың ішіндегі ең ежелгісі палеоалтай тауы орнына мезозой-үштік дәуірі кезінде пайда болған жазықтыктар болып табылады. Тау шыңы кесілген сияқты тегіс жер бедері 2000-3000 м биіктік аралығындағы Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай жоталарында сақталған. Одан кейінгі мүздық дәуірде қазіргі беткі келбеті, өзен мен көл жүйесі біржолата қалыптасты. Сонымен қатар ауа райы жағдайлары, ландшафтысы, топырақ қүрамы, фаунасы мен флорасы анықталды. Қазіргі кезде үлттық бақ жерінде мүздықтың екі орталығы: Белуха тауындағы (Қатун жотасы) Ақ Берел өзені қайнар көзі мен Оңтүстік Алтай жотасының шығыс шеті бар. Берел қайнар көзінде 30 шақты мүздық бар. Үлкен мүздық екеу - Үлкен және Кіші Берел. Бүлардың қүрамына мүздың орташа қалыңдығы 84 метр болғандағы жалпы көлемнің 60% нан көбі кіреді. Жекелеген мүздық тасқыны Белуха шыңынан 1984 метр биіктіктен төмен түседі. Оңтүстік Алтай жотасындағы Бүқтарма, Қара-Қаба мен Ақ-Қаба қайнар көздеріндегі мүздықтар үзындығы 3-4 шақырым, ал жалпы көлемі мен мүз қоры жағынан (шетелдік территорияны қосқанда) бүл орталық мүздығы тіпті көлемі жағынан Белуха мүздығы сілемінен артық болып табылады. Осы екі мүздық орталығы Оңтүстік-Батыс Алтайдағы болатын фенологиялық жағдайларға, жауын-шашын мөлшеріне, қазіргі ауа райы қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді. 243 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Қатон-Қарағай бағының үлкен континент Еуразия орталығында орналасқандығы оның территориясында қатаң континентальды ауа райының басым болуына әсерін тигізеді. Алтай тау жүйесі толығымен моңғолдық дала, шөлейт және континентальды батыссібір ауа райының түйіскенін көрсетеді. Жер бедерінің түрлі пішінде болуы, мүздықтардың әсері, температураның катты өзгеруі, ылғалдық және басқа да ауа райы жағдайлары ауаның күрделі айналымы мен инверсионды әсерлерінен жергілікті ауа райының қүбылмалы өзгерісте болуына әкеледі. Ж азы қты қ жерлерде мүндай көрсеткіштер жүздеген, ал кейде тіпті мыңдаған шақырым қашықтыққа сәйкес болар еді. Ж ы лдық жауын-шашын мөлшері әр ауданда 600-ден 1800 мм аралығында ауытқиды. Олар шілдеде көп, тамызда өте аз түседі. Батыс аймақтық ауа алмасуы нәтижесінде түсетін жауын-шашынның көп мөлшері едәуір ылғал қоры, күрделі әрі тармақты озен жүйесі болуына жағдай жасайды. 244 Рахман көлі Кәлімгі шолпанкебіс (Сургіресііит саісеоіиз) Катон-Карағай Бүркат асуы Б ақ жерінің көп бөлігін Бұқтарма өзені алабы алып жатыр, ол бақ шекарасында 200 шақырымға созылып ағып жатыр (жалпы ұзындығы 405 шақырым). Бақтың оңтүстік бөлігін Қара-Қаба өзені алабы алып жатыр, ол - Қара Ертістің оң жағалаулық арнасы. Листвяга жотасының Сүрсуыр (Магтоіа ЬаіЬасіпа) солтүстік беткейлерінде Катун өзенінің арнасы Тихая өзенінің жоғарғы ағысы орналасқан. Барлық өзендер кәдімгі тау өзендері және ағыстары өзіндік ерекше. Ж аздың бірінші жартысында олардың суы өте көп, ал қыста дерлік сусыз болады. Мүздықтарға жақын жерде тәулік ішінде су деңгейі қатты өзгеріп отырады: таңертең өзеннен шәркеймен аяғыңды су қылмай өтуге болады, ал кешке қарай осы жерден мүздықтан шыққан тасқынды ағыстан тіпті арғы бетке өту туралы ой да болмайды. Барлық өзендердің жоғарғы ағысы өте биіктен сарқырап ағады, сондықтан ағыс жылдамдығы да жоғары болып келеді. Үлкен Көккөл өзені сайында сүлулығы мен көлемі жағынан керемет Көккөл сарқырамасы бар. Мүнда кең су арнасы 80 м биіктіктен қүлайды, сөйтіп, үлкен тастары көп сайға қатты шумен шығады және бірнеше тарамдарға бөлінеді. Басқа өзендер - Язевка, Арасанка, Қара Берел мен Рахман көлдерінің сарқырама тармақтары өте әдемі. 245 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Катон-Карағай Биік таулы Укок үстірті 247 Катон-Карағай Марал өсіру шаруашылығынын жайылымынла (1200-2300 м) және орманды-шалғынды-далалы (900-1200 м) болып, 4 табиғи биіктік аймаққа бөлінеді. Жер көлемінің үш бөлігін (267202 га) қалдық кылқан жапырақты орманы басым орманды ландшафт алып жатыр. Алтайдағы тайга ормандарында балқарағай, самырсын қарагай, самырсын, сібір шыршасы қауіпті жагдайда тіршілік етіп өседі. Мүндай жағдайды әр түрлі әсерлер: қатаң континентальды ауа райы, Орта және Орталық Азияның күйдіретін қүргақ ауасының жақындыгы, үзақ уақыт бойгы адамның кері әсерлері тугызады. Дәл осында, сібір тайгасының оңтүстік шекарасында қоршаган орта өзгерісі жалпы көлемде және жеке дәрежеде қатты байқалады. Сондықтан бақтың қоргалатын территориясынан өрт нәтижесінде, шаруашылық әсері мен басқа да кері жагдайлардың нәтижесінде бүлінген Үсакжемісті мүкжилек (Охусоссиз тісгосагриз) ормандардың табиғи қайта қалпына келуін бақылауга әбден мүмкіншіліктер бар. Бақтың фауна мен флорасы қүрамында әр түрлі табиғи аймақтар мен ірі географиялық аймақтар белгілері: тундра мен сібір тайгасы, орта азиялық далалар мен шөлейттер, Орта Азия мен Тянь-Шань таулары бар. Осы белгілердің көбі бүрынғы геологиялық дәуір қалдықтары, Алтай эндемиктері болып табылады немесе өз таралу аймағының шетінде кездеседі. Мүндағы мәліметтер бойынша жоғарғы өсімдіктердің 1000-ға тарта түрі өседі. Олардың 30-дан астамы Қазақстан Қызыл кітабына ірі гүлді, кәдімгі, сепкіл шолпанкебістер, Верещагин саздақшөбі, алтай қасқыржидегі, қарғакөз, Людвиг қүртқашашы, сібір қандығы, бүйра лалагүл, Ледебур бадамы, жапырақсыз орашық, дала таушымылдығы, мақсыр маралтамыр, алтай рауғашы, қызғылт семізот, тенге жапырак шықшөп, алтай таутобылғысы, аюқүлақ, ала күлте қызғалдақ және басқалар енгізілген. Көптеген өсімдіктердің әр түрлі пайдалы қасиеттері бар. Дәрілік өсімдіктер - етжапырақ бадан, шай теңгетағы, шілтер жапырақ шайқурай, мыңжапырақ, акониттер және т.б. кең таралған. Кей жылдары саңырауқүлақтар, «самырсын жаңғақтары» және әр түрлі жидектер алтай үшқаты, бүлдірген, қызыл және қара қарақаттар, ит бүлдірген, мойыл, сонымен қатар Қазақстанда сирек кездесетін, Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген үсақжеміс мүкжидек шектен тыс көп болады. 249 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Омыртқалы жануарлар фаунасына 400 түр жатады. Олар: дөңгелек ауыздылар (1 тур), балықтар (15 турден аса), қосмекенділер (3), бауырымен жоргалаушылар (6), қүстар (шамамен 280), сутқоректілер (60 турден аса). Қызыл кітап тізіміне 15 тур енгізілген: балықтардан - таймен, ұялайтын қүстардан - қара дегелек, дөңтүмсық түрпан, балықшы түйғын, қарақүс, бүркіт, ителгі, лашын, алтай үлары, ақбас тырна, үкі; сүтқоректілерден - барыс, тас сусары мен алтай тау қойы (арқар). Тек Алтайда ғана кездесетін және Қазақстанның басқа жерлерінде кездеспейтін жануарлар түрлерін, яғни хариус, сүр қүр, тундра шілі, қүдыр, қүну, бүлғын және басқаларды қорғауда үлттық бақ маңызы зор. Бүрынғы Бүқтарма болыстығы, яғни дәл осы өлкеде марал өсіру шаруашылығы өркендеді, оларды көбейтіп өсіру және пантокрин өндірісінде пайдаланылатын бағалы фармакологиялық шикізат (бүғы мүйізі) алу үшін арнайы қоршалған жерде акмаралдар өсірілді. 250 Үясынлағы ак шіл (Іадорив Іа§ори$) Сүйіртүмсык бака (Папа агуаііз) Катон-Карағай Үлттық бақ территориясының тарихимәдени және табиғи ерекшеліктерін есепке алу негізінде сәйкес аймақтар мен аймақ тармақтарына бөлінген. Қорықтық тәртіптегі аймақтың көлемі 151236 га, оның құрамына Бүқтарма, Қара Берели, Қара Қаба мен Ақ Қаба өзендерінің жоғарғы ағысы аймақтары кіреді. Ол көршілес мемлекеттердің қорғалатын жерлерімен: оңтүстігінде Ханаси қорығымен (Қытай), шығысында «Укок үстірті» тыныштық аймағымен (Ресей) шектеседі. Бүл жағдай жердің сапалы қорғалуына қолайлы мүмкіндік туғызады, себебі ол жерлерде кез келген шаруашылық жүмыстары жүргізілуге тыйым салынған. Көлемі 492241 га қорықшалық тәртіптегі аймақта қатаң қадағаланатын шаруашылық және демалыс жүмыстары ғана жүргізіледі, яғни табиғи-қорықтық қоры нысаналарын қорғау және өсіру істерімен қамтамасыз етеді. Ол үшін мүнда екі аймақ тармағы бөлінген - демалысқа пайдалану және шектелген шаруашылық жүмыстары. Кәлімгі сүр жылан (Уірега Ьегиз) Мүйізлі коныз (Огусіез пазісогпіз) Демалуға пайдаланатын аймақ тармағы (107173 га) қорықтық бөліммен шектесіп жатыр, оның қүрамына «Рахман бүлақтары» ботаникагеологиялық қорықшасы кіреді. Шектеулі шаруашылық жүмыстары аймақ тармағында (385068 га) жергілікті халық мүқтаждығын қамтамасыз етуге қажетті жүмыстар жүргізіледі. Үлттық бақ қүруға байланысты екі үлкен орман шаруашылығы жабылған болатын, бірақ олардың бөлімдері жаңа қорғалатын территория ішіне ыңғайлы енді. Түрғылықты халық үшін жүмыс орны қысқарып қана қойған жоқ, керісінше, өсті. Бүгінгі күнде үлттық бақ қүрамында 3 бөлім мен 4 орман мекемесі жүмыс істейді. Территория маманданған және шолу бөлімдеріне бөлінеді, қорғауды мемлекеттік бақылаушылар жүргізеді. Шолу бөлімі көлемі орташа 6247 га. Бақтағы қызметкерлердің жалпы саны 420 адамнан асады. Үлттық бақта алғашқы күннен бастап, фауна мен флораны тізімдеу, омыртқалы жануарлардың биологиясы мен санын зерттеу, кешенді биотехникалық шаралар жүргізу жүмыстары іске асып жатыр. Территорияны қорғау тәртібі бүзылғанын ғана анықтап қоймай, оларды болдырмау шаралары жайлы үнемі жүмыстар жүргізілуде, сондықтан түрғылықты халық, әсіресе оқушылар арасында экологиялық насихат-ағарту жүмыстарын жүргізудің маңызы зор. Жергілікті халық саяхаттын дамуына белсенді ат салысады. Саяхат кешендерін кеңейту және дамыту қүрылысы жайлы жобалар жасалып, табысты жүмыс істеп жатыр. Ғылыми зерттеу жүмыстары Қазақстан және басқа да мемлекеттер, оның ішінде Ресей мамандарының тікелей қатысуымен жүргізілуде. 251 ұлттық бағы №| Ш щ Көкшетау Карағайлы орман сілемінін каллыктары аласа таулардың тік жартасты беткейлері қатты тарамдалған, ал кварцит пен тақта тастардан тұратын шоқы таулар тегіс, беткейлері ж айпақ болып келеді. Шоқылар мен адырлар барлық жерде шоқыаралық сайлармен, аңғарлармен кезектеседі. Бақ территориясы мен оның айналасында Зеренді, Имантау, Шалқар және басқа да әдемі көлдер көп. Басты өзендер - Терісбүтақ, Чаглинка, Жабай, Бабықбұрлық. Тау беткейлерінде уақытша су көздері көп, ал төменгі жақта бұлақтар мен батпақтар кездеседі. Аймақ ауа райы континентальды. Жазы ыстық әрі қысқа, қысы суық, орманды сілемде қар көп болады. Ауаның жылдық орташа температурасы +1,4°С-қа тең, қаңтардың орташа температурасы -16,5 С, шілдеде + 18,5ЧС. Аязсыз кезең ұзақтығы 120 күн. Жауын-шашынның жылдық мөлшері орташа 310 мм. Қар жабыны қазанда түрақталады, сәуірде ериді. Ірі гранитті және орман сілемдері ауа райы қатаңдығын жеңілдетеді, ол жауын-шашын мөлшері жоғары болуына, жазғы ауа температурасының төмен болуы және желден жақсы қорғалуына байланысты. Тік беткейлі қүрғақ қарағайлы ормандарда және шоқы бастарында қүнарлығы әлсіз қоңыр топырақ орналасқан. Ұсақ топырак қабаты 1015 см, жиі 25 см. Едәуір ылғалды қарағайлы, қарағайлы-қайыңды ормандар сайлары, жазықтықтары мен ж айпақ беткейлерде шымдықоңыр топырақ, ол шамалы қүнарлылау. Басқа жерлермен салыстырғанда гранитті аласа тауларда қарағай өсуге қолайлы. Терең жарықтардағы ылғал айналымы, еспе сулар мен жарық сулары минералының әлсіз болуы, желмен келген топырақтың механикалық қүрамы мен түйіршікті қүрылысы, граниттің жарықты және қатталған болуына байланысты осындай қолайлы жағдайлар туады. Көктеректі және көктеректі-қайыңды ормандар түздылау топырақта өседі, сонымен қатар қүнары аз және жеңіл механикалык қүрамымен сипатталады. 255 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Көкшетау қыраты ормандары, шоқының баска да шок карағайлы ормандары сияқты қалдық. Бұл солтүстік тайга мен Алтай тау ормандарының біріккен түтас ежелгі орман сілемінің калдықтары болып табылады. Кешірек ауа райы озгеруіне байланысты орман көлемі қысқарды, сойтіп, тек тіршілігіне колайлы жерлерде ғана жекелеген орман сілемдері сакталды. Бүған адам да өз үлесін косты. Зеренді және Бурабай сілемдерінде «андрон мәдениеті» дәуірінің (1-1,5 мың жыл бүрын біздің дәуірімізге дейін) ежелгі ескерткіштері (некрополи) табылды. Мүнда тіршілік еткен тайпалар мал және егін шаруашылығымен айналысқан, сол уақыттардың өзінде-ақ егістік пен мал бағуды орманмен байланыстырған. Орманды карқынды игеру осы жерлерде казактар қоныстанғанда және тау зауыттары пайда болған кезде, шамамен XIX ғасырдың ортасында басталды. 1878 жылы Имантау сілемі ормандарына келген белгілі зерттеуші И.Я.Словцов, бүлар орман байлығына адамдардың айуандық және парықсыз Күз мезгілінлегі кайын орманы қатынасының куәсі бола алады деп жазды. Шоқының оңтүстік-шығыс жағын жаппай жауып, қатар сап түзіп өскен орман өртенген, тіпті алыстан жалаңаш болып көрінеді; ал қүрылыс пен отын үшін жергілікті халық елді мекен маңындағы соңғы ағашқа дейін кескен. Шоқ карағайлы ормандардың Көкшетаулық тобы далалы аймақтың түрлі шөпті-каулы дала аймак тармағында орналасқан. Қыраттарда орманды далалы биіктік белдеуін қүрушы орманды дала мен орманды ландшафт басым. Орман бірлестіктерінде 800 өсімдік түрі бар. Негізгі ағаш - қарағай, ол тау етегі, беткейлер, аласа шоқылар мен бөктер басы, шоқыаралық жазықты қ пен сайларда өседі. Бірге өсетін ағаштар - қайың (қотыр және үлпек) және көктерек, олар қарағаймен аралас екпе орман қүрайды. Төменгі жақтарда таза қайыңдықтар мен көктерек тоғайлары таралған. Бүталардан арша, ырғай, итмүрын, долана, тал, таңқурай, қарақат кездеседі. Қүрғақ карағайлы ормандарда шөп жабыны сирек, ойпат жерлерде түрлі шөп қалың өседі. Топырақ Көкшетау Майкүлак (ЗиіИиз 5р.) Инелік (іезіез ЬагЬагиз) үсті жабыны қыналармен, сирек мүктермен, ал кейде қураған қылқан, бүтақ, қарағай бүрімен жабылған. Флора қүрамында солтүстік қалдық өсімдіктер - қырыққүлақтар, алмүртшөп, терістік жалманаяғы, жатаған ақүрпек, еуропа жылқышөбі және басқалар көп. Қазақстан Қызыл кітабына ірігүл шолпанкебіс, теңге жапырақ шықшөп, шатырша қысшылшөп және Фукс сүйсіні енгізілген. Мүнда Қазақстанда сирек кездесетін қырлы және шоқпарбас қылтанақ, сонымен катар осы аймақта сирек кездесетін - тас қарақаты, алтай үшқаты, мойыл, шәңкіш, сібір қүртқашашы, үшжапырақ субеде, таспа үлпабас және басқалар өседі. Дәрілік өсімдік түрлері едәуір көп (еркек усасыр қырыққүлағы, аналық таға қырыққүлақ, дәрі шелна, шілтер жапырақты шайқурай және ^ \ / т.б.), тағамдық (қарақат, долана, таңқураи, бүлдірген, мүкжиде және басқалар), сәндік (жазық қалампыр, орман желайдары, сортаң қүртқашаш және т.б.) өсімдіктер өседі. 257 Көкшетау Бүйіргүл (Катізсһіа зесипсіа) 259 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Омыртқалы жануарлар фаунасында 283 тур бар. Түяқты жануарлардан сібір елігі, булан, доңыз мекендейді. 1983 жылы аскан бүғысы әкелінді (ақмарал буданы), ол жақсы жерсініп кетті. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, аққалақ, сасық кузен, орман сусары, американ су кузені, сілеусін кездеседі. Соңғы жылдары солтүстік облыстардан жанат тәрізді ит келді. Орманда аққоян, орман шетінде орқоян әдеттегідей. Кеміргіштерден жерсіндірілген ақшыл ақтиін, қызылүрт саршүнақ, үлкен қосаяқ, аламан, тоқалтістер, қаптесерлер, егеуқүйрықтар бар. Кәдімгі және қалқанқүлақ кірпілер, жертесерлер, жарқанаттар кездеседі. Қазақстан Қызыл кітабына орман сусары енгізілген. Аңшылық нысаналары - қоян, тиін, ондатр, жыртқыштардың барлық түрі (сусардан басқа), елік, доңыз, аскан бүғысы, бүлан. Қүстардан көп кездесетіндері ақтүмсық қарға, сауысқан, ала қарға, түз жауторғайы, күйкентай болып табылады. Жыртқыш қүстардан бөктергі, жағалтай, ителгі, қара 260 Үлкен сүксыр үйрек (Ровісерз сгізіаіиз) Көкшетау Кәлімгі зымыран (АІсесһ айһіз) кезқүйрық, жамансары бар. Орманда кіші және үлкен шүбар тоқылдақ, ақшылқанат және ақбас сайрауық, орман жадырағы, шүбар шалшық, көкек, мысықторғай, қүр, түркептер, сарыторғайлар, сандуғаш торғайлар, көк шымшықтар, сарықас торғайлар кездеседі. Көлдерде үйректер, қаздар, аққулар, сүқсыр үйректер, ал олардың жағаларында қүтандар, шалшықшылар, қазтамақ торғайлар әдеттегідей. «Қызылкітаптық» түрлерден бүркіт, қарақүс, ителгі, үкі, сүр тырна кездеседі. Аңшылық нысаналары - қүр, аққүр, сүр шіл, меңіреу қүр, бөдене, қасқалдақ, үйректер, қаздар, шалшықшылар. Бауырымен жорғалаушылардан секіргіш және жасыл кесіртке, өрнекті қарашүбар, дала және кәдімгі сүржыландар, сарыбас жылан, қосмекенділерден - жасыл қүрбақа, шөп және сүйіртүмсық бақа мекендейді. Балықтардан мөңке, шортан, алабүға, торта, аққайран, қарабалық, нәлім кездеседі. Омыртқасыз жануарлар фаунасы (насекомдар, өрмекшілер, кенелер, моллюскалар, қүрттар және т.б.) әлі толық зерттелмеген. Жалпы орманды далада 1000-ға ж уы қ қоңыз түрі, 220 қандала түрі, 70 тікқанаттылар түрі (шекшектер, шілделік қара шегірткелер, обыр шегірткелер және т.б.), өрмекшінің 64 түрі мекендейді. «Қызылкітаптық» түрлерден әдемі қыз инелік, дала шегірткесі, Сервилдің севчугі, дала сколиясы және карминді поляк сымыры (кармин бояуының табиғи көзі) мекендейді. Ұлттық бак жерінде және оның маңында демалыс үйлері, санаторий, саяхат орындары ашылған, мүнда жылына көптеген демалушылар келеді. Келушілер арасында Зеренді, Имантау, Шалкар көлдері, кейбір шоқылар және баска да көзге түсетін жерлер үлкен сүраныста болып отыр. Келушілер коп болған сайын үлттык бақ алдында өзінің бірегей ландшафтысын корғау мәселесі туып отыр. Табиғи бірлестіктерді қорғауды жақсарту және бақка келу тәртібін реттеу мақсатында пайдаланудың түрлі тәртібіндегі: корықтық, корғау-демалу, демалушаруашылық, аралық бірнеше аймаққа бөлінеді. Мүнда корғау және демалу мәселелерінен басқа, үлттық бақ сонымен қатар ғылыми зерттеу жүмыстарымен айналысады. 261 Шарын ұлттық бағы Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Шарын үлттық бағы Н.П. Огарь 264 Балкаш карағаны (Сага§апа Ьаісһазсһепзіз) «Шарын» мемлекеттік үлттық табиғи бағы 2004 жылы Алматы облысының Еңбекшіқазақ және Ұйғыр аудандары шекарасында Шарын өзені аңғарында қүрылды. Б ақ жерінің көлемі 93150 га, Алматы қаласынан 193 шақырымдағы Іле тауаралық шүңқыры орталығында орналасқан. Оған Үлкен Бөгеті аласа тауы мен Сөгеті аңғарларының шекаралас жатқан шөлді жерлері, каньон тәрізді аңғар мен өзеннің қатпарлы атырауы, сонымен қатар аңғарлардың жоғарғы бөлігіндегі далалар мен Торайғыр тауы беткейлері кіреді. Б ақ жері ауа райы шөлді континентальды. Ж ы лдық орташа температура +5°С шамасында, ең суык ай (қаңтарда) -6°С , ең ыстық (шілдеде) +27°С шамасында. Ауаның аязсыз кезеңі үзақтығы 180 күн, атмосфералык қүрғакшылық 40 күн шамасында болады. Қар жабыны таяз (10-20 см), 60 күндей болады; орташа 20 желтоксанда түрақталады, 20 ақпанда ериді. Жауын-шашынның жы лдық мөлшері 150 мм. Негізгі су көзі - Шарын өзені, Іле өзенінің ірі сол ж ағалау арнасы. Бүл тау өзені типті. Оның қайнар көзі Кетпен тауының оңтүстік беткейіндегі қар жолағынан биік орналасқан. Сонымен өзен биіктік белдеудің бәрінен өтеді. Оның атаулары да әр түрлі: қайнар көзінде - Шәлкөдесу, онан кейін Кеген, тек тау етегі жазықтығында - барлық алматылықтарға үйреншікті Шарын деп аталады. Көктемгі су тасқынына (сәуір-мамыр) байланысты өзен суы коп болады, осы кезде жы лдық ағынның 40% -нан көбі жүмсалады. Жазғы су тасқыны (шілде-тамыз) куаты жағынан екі есе аз. Судың жалпы ж ылдық жүмсалуы 25-49 куб.м /сек. Аралығында ауытқиды, орташа жылдық - 34,5 куб.м /сек. Жылдың жылы мезгілінде су температурасы әркашанда қалыпты қолайлы. Сартоғай мекенінде (Шаған тоғайы) сәуірде температура 8,2°С, шілдеде +17,5°С, ал 5 желтоксанда 0,2°С аркылы отетіні белгіленді. Қыркүйек соңында өзен жағалаулары мүзбен жабылады, ол ақпан соңы мен наурыз басында ериді. Өте сирек, шамамен 10 жылда бір рет өзен толығымен қатады, мүз қалыңдығы 35-40 см-ге жетеді. Шарын 265 Казакстаннын корыктары мен улттык бактары Өзен таудан тасқынды ағынмен ағады, олардың арналары үлкен тастармен жабылған, сондықтан қатты ағыс көбіне үлкен әдемі сарқырамалар түзеді. Өткен миллиондаған жылдар ішінде өзен карбон дәуірінің ежелгі түзілістерінің калың қабаттары мен атпа тау жыныстарын тілімдеп тастаған. Нәтижесінде үлкен өте әдемі терең аңғар пайда болды, ол - үлттық бактың басты көзге түсер байлығы. Ол соңғы онжылдык ішінде саяхатшылардың келуі жағынан ең жоғарғы орынды алып отыр. Бүл аймаққа жер бедерінің қатты тілімденуі тән жағдай. Иректелген, қиылыскан, одан қайта айырылған көптеген тік жарлар мен жыралар қалың тәртіпсіз тор түзеді, оны бедленд деп атайды. Біздің ғылыми әдебиеттерімізге сіңген бүл термин ағылшын тілінен тікелей аударғанда «жынды» немесе “жеміссіз жер”, яғни “жетуі киын”, “өңдеуге жарамсыз жер” дегенді білдіреді. Бедленд пен бақтың басқа жерлері бедері алуан түрлі - аласа тау, шоқылар, жазыктыктар, қүм сілемдері, терең аңғар мен оған түсетін беткейлерде көптеген сатылар, сөрелер, үңгірлер, ғажайып ж алкы жартастар және т.б. Әр түрлі жастағы геологиялық жиынтыктар - палеозойдың аткылап шыққан кристалдык және метаморфтык тау жыныстары, неоген дәуірінің шүбар түсті шөгінділері және оларды жауып түратын төрттік дәуір түзілістері әдемі көрінеді. Осының бәрі бірлескен күйде ауа райы көрсеткіштерінің тез ауысуына байланысты жердің бірегей ландшафтысының алуантүрлілігін түзеді. Жалпы ландшафт - тау, тау етегі және тауаралық шүңқыр және олардың жекелеген қайталанбас серіктестері өзгеше. Үлттық бақ ландшафт картасында сайлар мен мекен түрлері дәрежесінде 100 бөлшек саналады. Бірегейлер катарына - Сарытоғай мекенінде шаған тоғайы, Шарынның қызыл және жасыл терең аңғары, Замков аңғары, өзіндік ерекше бедлендтер, Іле кен қабаттарының пайда болған түзілістері, шүңқырдың төменгі болігіндегі тасты шолдер және т.б. жатады. 266 Шарын Казакстаннын корыктары мен улттык бактары 268 Соғлы шағаны (Ғгахіпиз зо^діапиз) Шарын Далалы (қара, коңыр топырақтар) және шөлді (коңыр, сүр-коңыр, өте күрғақ) топырақ түзулерінің топырақ жиынтығы ерекше алуан түрлі және едәуір өзгеше. Интрозоналық топырақ арасында шағанды орман астындағы жайылма орманды-шалғынды және орталық азия (гобий) типті өте қүрғақ топырак ерекше бөлінеді. Шарын үлттық бағында биологиялык алуантүрлілік жоғарғы дәрежеде. Өзен аңғарларында өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайы мен экологиялық түрлі тіршілік ортасы болуына, Солтүстік Тянь-Шаньның ірі тау қүрылысы әсеріне, территорияның Қазақстан және жоңғар шөлдері арасында шекаралас орналасуына байланысты өсімдік жабыны бай және өзіндік ерекше. Мүнда өсімдіктердің жеті типі (далалы, шөлді, бүталы, орманды, тоғайлы, шалғынды және батпақты), қүрамы жағынан қайталанбас 70-тей өсімдік бірлестіктері бар. Семенов кермегі (Итопіит зетепоуіі) Бақтың басты көзге түсер жерлерінің бірі Сарытоғай өңіріндегі жалпакжапырақты қалдык шаған орманы болып табылады, оның көлемі 5,014 мың га. Ол 1964 жылдан бері табиғи мемлекеттік ескерткіш дәрежесінде корғалады. Бүл орманда қазіргі флораның ежелгі түрлерінің бірі - соғды шағаны (өзенсүйгіш) басым, мүнда палеоген дәуірінен бері сақталған. Жиі айрауық, қасқыржем және таңқурайдан түратын сирек шөптесін қабаты немесе өлі жабынды шаған калың тоғайын түзеді. Шілік тоғайларда тал, іле және Альберт итмүрыны, сонымен қатар сирек кездесетін кызылкітаптык түрлер - іле бөрікарақаты мен іле үшкаты әдеттегідей. Сирек шаған тоғайларында ірі шөптесін (қызыл кендір, орал миясы, дәрі қасқыржем, сары қияқ және басқалар) қабаты жақсы жетілген. Ағашы кесілген жерлер мен алаңқайларда бүталардың (бөріқарақат, итмүрын, шеңгел, жыңғыл) қалың тоғайы әдеттегідей. Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Су арнасы маңында тал, жиде, шырғанағы басым ештеңе өтпестей қалың тоғайлар қалыптасқан. Олардың құрамында лиана шығыс жібілгені, сібір түйешырмауығы, арамшөп калистегия көп. Жоғарғы сортаң жайылма сатыларда тағы бір қалдық түрдің шөл терегі - тораңғының сирек орманы кездеседі. Олар флоралық қүрамы жағынан өте ерекше, өйткені тораңғының екі түрінен басқа (көкжапырақ және түрліжапырақ), мүнда шаған көп мөлшерде кездеседі. Сонымен қатар қара сексеуіл мен галофитті бүталар - сорқаңбақ, қарабарақ, сібір ақтікені, жыңғылдар мен сирек кездесетін қызылкітаптық түр Михельсон кермегі топтары бар. Үлттық бақ флорасында жеке таулы жер флорасы байлығымен қатар жоғарғы өсімдіктердің 940 түрі бар. Оның қүрамында 20 түқымдас 39 туысқа жататын эндемиктік, субэндемиктік және сирек кездесетін 60 түр бар. Үш түр (іле сасыры, Зинаида шөлмасағы, Михельсон кермегі) қалдық эндемиктер болып табылады, яғни бүрын таралу аймағы кең болып, қазіргі кезде тек осы жерде ғана сақталған. Тар эндемикті түрлер 8, оның үшеуі (Недзвецкий кекіресі, сөгеті сасыры, жартас далазығыры) сирек кездесетін және Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Әсіресе монотипті туыстың (бір түрлі) екі сирек кездесетін өкілдері - Кауфман иконниковиясы және кекіре плагиобазисі қызықты. Қызылкітаптық түрлер не бары - 21 түр. Айтылған сегіз түрден басқалары: іле бөріқаракаты, ірі ақжапырақ, жоңғар түймебасы, жым, шарын және жалғанракитник таспашөптері, алматы кекіресі, тяньшань сылдыршөбі, Голоскоков ақүрпегі, кіші сүйелжазар, шаған, іле үшқаты және көкжапырақ тораңғы. 270 Тікенлі шырмауығы (С опуоһиіиз (га§асап(һоісіе$) ніясіеці Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Б ақ жерінің жоғары сапалы сәндік өсімдіктері көп. Тасты шөл түрлері әдемі әрі өзгеше, аймақтың ж азықтық жерлеріндегі тасты шөлдерді ботаниктер осылай атайды. Олардың арасында жатаған жастық тәрізді, жиі тікенекті шөптер, бүталар немесе шала бүталар; тікенді шырмауық, бозтікен, қостікенді лагохилус, Семенов кермегі, жоңғар сәулегүлі бар. Мамыр соңында осы гүлдеп түрған жастықшалар қатаң шөл көрінісінде ашық реңді сары, ақ, қызыл аралшықтар болып ерекшеленіп көзге түседі. Басқа түрлер, әсіресе каньон беткейіндегі, өздеріне гүлдерімен емес, жемістерімен шырынды ашық түсті (бөрікарақат, кылша) немесе ерекше пішінімен (Розов және кеген түйетабандары) еліктіреді. Ұлттық бақтың жануарлар әлемі өте бай. Мүнда сүтқоректілердің 36 түрі кездеседі, олардың ішінде түлкі, қарсак, күм қояны, доңыз, тау ешкісі, аққалақ, ақкіс, косаяқтар мен күмтышқандар әдеттегідей. Қазакстан Қызыл кітабына бес түр: қарақүйрық, тас сусары, шүбар күзен, сабаншы және ортаазия өзен күндызы енгізілген. 272 Тікенлі бозтікен (АсапіһорһуіIит рип§епз) Кеген гүйетабаны(2уеорһуІІит кевеп$е) Шарын Тілеміш (Виіео гиГіпиз) Шүбар күзен (Уогтеіа реге§изпа) Үлкен күмтышкан (Кһот Ьот уз оріт из) Құстар әлемі алуан түрлі, 200-ден астам түрі бар, оның 111 түрі үялайды. Шаған тоғайында ағаш-бүта мекендеушілері - қоңыр және қызылаяқ кептерлер, түркептерлер, мысықторғай, зортүмсық бүлбүл, маубас жапалақ, боз және қаршығарең сандуғаш, үлкен, ақсағал көк шымшықтар басым. Соңғы жылдары тоғайдан үялауы сирек кезқүйрық шымшық және шақылдақ, сонымен қатар қызылкітаптық бір түр - қара дегелек табылды. Терең аңғарда түрлер көп, олар тік жарларда, жартас қуыстары мен жарықтарында көк кептер, жартас қарлығашы, кекілік, қасқа, ШӨЛ, б и Ш І ш а қ ш а қ а й л а р үял а Й Д Ы . Мүнда Қызыл кітапқа енгізілген үкі мен көптеген күндізгі жыртқыштар: бүркіт, қүмай, сақалтай, жыланшы, жүртшы, ителгі, бидайық, қарақүс пен бақалтақ қыран мекендейді. Шекаралас шөлдің қанаттыларынан едәуір қызықтылары үш қызылкітаптық түр: жекдуадақ, қарабауыр бүлдырық пен қылқүйрық бүлдырық кездеседі. 273 Казакстаннын корыктары мен үлттык бактары Бақта бауырымен жорғалаушылардың 18 түрі бар. Кесірткелерден алай жалаңкөзі, ешкемер, сур жармасқы, жыландардан қалқантүмсық, өрнекті және түрлі түсті қарашүбар, ал арна маңы биотоптарында су жыланы әдеттегі болып табылады. Оның қорегінің негізін балықтар қүрайды, бақ су қоймаларында балықтың 10 түрі мекендейді. Оның жетеуі азия тау фаунасының нағыз жергілікті түрлері, ал біреуі (іле шармайы) Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Қызылкітаптық түрлерге сонымен қатар шүбар батбат пен орталық азия бақасы жатады. Көп түрлі насекомдардың түр қүрамы тіпті зерттелмеген, жазда ашық түсті күндізгі көбелектер - қалақай көбелегі, көптүсті, адмирал, апполон - мнемозина, шалғын сары көбелегі мен ірі метал түсті жасыл барылдауық қоңызы - хош иісті әдемі барылдауық қоңыз назар аудартады. Б ақ жерінде қызылкітаптық түрлер 10-нан кем емес, оның ішінде әдемі қыз инелік және әмірші инелік, қоңырқанатты шегіртке, дала шегірткесі, Семенов барылдауық қоңызы, іле отын кескіш қоңызы, нүктелі қанкызы және басқалар. 274 Кылкүйрык бүллырык (Зуггһаріез рагасіохиз) Шарын Балшыкшы тырлу (Вигһіпиз оесііспетиз) Шарын терең аңғарында бірқатар геологиялық жағдайлардың сирек үйлесімділігі аркасында фауна мен флораның ежелгі, яғни казіргі кезде өліп біткен өкілдерінің қызық мекен орындары сақталған. Шарын тік жарларынан тастанған сүйектердің бай жиынтығы (мастодонттар, пілдер, мүйізтүмсыктар, Стенон жылкысы, коркау каскыр және көптеген басқалар), сонымен катар флораның ерекше тозаңдык жиынтықтары табылды. Үлттық бақ жерінде жоғары сүлулық коры және едәуір демалу коры бар. Мүнда автокөлік, су және ж аяу саяхат маршруттары дайындалған. Бүл мекеменің мақсаты - тек бірегей табиғат бірлестігін қорғау ғана емес, сонымен қатар кейбір сирек кездесетін түрлердің санын қалпына келтіру. Мысалы, Ақтоғай мекені тоғай ақмаралы тобын қалпына келтіруге колайлы, бүл түр Қазакстан Қызыл кітабы мен табиғатты корғаудың Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген. Ақсай елді мекеніне жақын жердегі аңғар сирек кездесетін қүстар жекдуадақ пен ителгіні өсіру үшін арнайы орын қүруға өте қолайлы. Мүндай жобалар халықаралық көмек алуы мүмкін. Сарыазбан (СаІеосІе$ сазріиз) 275 276 278 279 ӘДЕБИЕТ Агроклиматические ресурсы ВосточноКазахстанской области Казахской ССР. Ленинград, 1975. - 159 с. Атлас Казахской ССР. Т.1. Природные условия и ресурсы. Москва, 1982. - 81 с. Афанасьев А.Л. Зоогеография К азахстана (на основе распространения млекопитающих). АлмаА та,1960. - 259 с. Афанасьев Ю.Г., Смирнов, Ю.А. Перспективы заповедника Барсакельмес в связи с усыханием Аральского моря / / Проблемы и перспективы комплексного развития производительных сил КзылОрдинской области. Алма-Ата, 1985. - С .109-111. Баж ано в В.С., Костенко Н.Н. Горы Актау / / Путеводитель по геологическим маршрутам Ю жного Казахстана. Алма-Ата, 1961. - С. 6 0 - 6 3 . Байдавлетов Р.Ж., Зинченко Ю.К. Ф ауна и экология грызунов и зайцеобразных Западно-Алтайского Государственного заповедника / / Проблемы охраны и устойчивого использования биоразнообразия животного мира Казахстана. Алматы, 1999. - С. 11-12. Баймуканов М.Т. Нерестовое поведение М аркакольского ленка / / Вопросы ихтиологии,1966, т.36, № 4,- С. 558 - 560. Байтенов М.С., Кудабаева Г.М., М ырзакулов П.М., Тогузаков Б.Ж . Флора Алма-Атинского заповедника. Алма-Ата, 1991. - 160 с. Байтулин И.О., М ы рзакулов П.М. К вопросу об организации Каратауского заповедника в Южном Казахстане / / Теоретические вопросы заповедного дела. Львов, 1985. - С. 7-10. Бекенов А.Б., Ержанов Н.Т., Капитонов В.И., Славченко Н.П., Бербер А.П., Исенов Х.А., Абукенова В.С. Редкие и исчезающие животные Казахского мелкосопочника. Павлодар, 2004. - 363 с. Бекенов А.Б., Савинов Е.Ф., Азиатский муфлон. Алма-Ата, 1981. - 120 с. Березовиков Н.Н. Гнездовая фауна птиц Маркакольского заповедника. Русский орнитологический журнал. 2005. Т. 14. Вып. 285. - С. 327-347. Березовиков Н.Н. Птицы М аркакольской котловины (Ю жный Алтай). Алма-Ата, 1989. - 199 с. Березовиков Н.Н., Б елялов О.В. Гнездовая фауна птиц национального парка «Алтын-Эмель» / / Зеіеүіпіа, 2005. - С. 8 6 -9 6 . Биологическое и ландшафтное разнообразие Республики Казахстан. Алматы, 1997. - 142 с. Ботаническая география К азахстана и Средней Азии (в пределах пустынной области). Под редакцией Е.И. Рачковской, Е.А. Волковой, В.Н. Храмцова. СанктПетербург, 2003. - 423 с. Брагин Е.А. Орлы. Алма-Ата, 1987. - 128 с. Брагин Е.А., Брагина Т.М. Фауна Наурзумского заповедника. Рыбы, земноводные, пресмыкающиеся, птицы, млекопитающие (аннотированные списки видов). Костанай, 2002. - 56 с. Брушко З.К. Ящерицы пустынь Казахстана. Алматы, 1995. - 228 с. Быков Б.А. Региональный анализ флоры и ботанико-географическое районирование Казахстана / / Проблемы освоения пустынь. 1975. № 6. - С. 3-15. Быков Б.А., Ломакина Л.Т., Страутман Е.И., 280 Смирнов Ю.А. Перспективы создания сети заповедников / / Заповедное дело в Казахстане. Алма-Ата, 1982. - С .173-183. В ажнейш ие водно-болотные угодья Северного Казахстана (в пределах Костанайской и западной части Северо-Казахстанской областей). Под ред. Т.М. Брагиной, Е.А. Брагина. М осква, 2002. - 156 с. Велисов Е.А. Бассейны рек Курчум, Бухтармы, Ульбы и Убы. Алма-Ата, 1981. Гаврилов Э.И. Справочник по птицам Республики Казахстан. Алматы, 2000. - 135 с. Голоскоков В. П. Флора Д ж унгарского Алатау. Алма-Ата, 1984. - 221 с. Горохов В.А. «Боровое» / / Заповедники СССР. Т. 2. М осква, 1951. - С. 2 9 6 - 3 0 5 . Горчаковский П.Л. Лесные оазисы Казахского мелкосопочника. М осква, 1987. - 160 с. Грачев Ю.А. Тянь-шаньский медведь. Алма-Ата, 1982. - 120 с. Грудзинский М.Е. По долине М алой Алматинки. Алма-Ата, 1965. - 110 с. Губанов Б.Д. В краю семи рек. Алма-Ата, 1989. - 208 с. Губин Б.М. Дрофа-красотка. Алматы, 2004. - 296 с. Д ж аны сп аев А.Д. Гнездовая фауна птиц Алматинского заповедника / / Территориальные аспекты охраны птиц в Средней Азии и Казахстане. Москва, 1999. - С. 2 0 - 2 3 . Дуйсебаева Т.Н. Земноводные и пресмыкающиеся М аркакольской котловины (Ю жный Алтай) / / Зе1еуіпіа,2002, № 1-4. - С. 7 3 -8 6 . Ж ап арова Н.К., Ляш енко Н.В. О состоянии эндемичной флоры Сырдарьинского Каратау / / Вестник АН КазССР. 1984. Вып.З. - С.70-71. Ж евнеров В.В. Д ж ейран острова Барсакельмес. Алма-Ата, 1984. - 145 с. Заповедники Средней Азии и К азахстана / / Под общ. ред. В.Е. Соколова и Е.Е. Сыроечковского. Москва, 1990. - 399 с. Заповедное дело в Казахстане. Алма-Ата, 1982. - 216 с. Зверев М.Д., Проскуряков М.А. Алма-Атинский заповедник. Алма-Ата, 1979. - 96 с. Зинченко Ю.К. Фауна млекопитающих Маркакольского государственного заповедника / / Охрана окружающ ей среды и природопользование Прииртышья. Усть-Каменогорск, 1990. - С. 21-23. Иващенко А.А. Сокровища растительного мира Казахстана. Алматы, 2005. - 128 с. Иващенко А.А. Тюльпаны и другие луковичные растения Казахстана. Алматы, 2005,- 192 с. Иващенко А.А., Книстаутас А.Ю. Аксу-Джабаглы. Алма-Ата, 1988. - 192 с. И лийская долина и ее природные ресурсы. АлмаАта, 1963. - С. 103-111. Казахстанский орнитологический бюллетень. (Составители: О.В.Белялов и В.А.Ковшарь). Алматы, 2002. - 154 с.; 2004. - 254 с.; 2005. - 252 с. Казахстан. Москва, 1969. - 482 с. Камелин Р. В. Флора Сырдарьинского Каратау. Ленинград, 1990. - 146 с. Камелин Р. В. Флорогенетический анализ естественной флоры горной Средней Азии. Ленинград, 1973. - 356 с. Караганда. Карагандинская область: Энциклопедия. Алма-Ата, 1986. - 608 с. Кармышева Н.Х. Флора и растительность заповедника Аксу-Джабаглы. Алма-Ата, 1973. - 160 с. Книга генетического фонда фауны Казахской ССР. Ч. 1. Позвоночные животные. Алма-Ата, 1989. - 215 с. Ковшарь А.Ф., Иващенко А.А. Заповедник АксуДжабаглы. Алма-Ата, 1982. - 160 с. Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А. Ж ивотны й мир Казахстана. Алматы, 2003. - 128 с. Котухов Ю. А., Иващенко А. А., Лайман Д ж. Флора Западно-Алтайского заповедника. Алматы, 2002. - 108 с. Котухов Ю.А. Список сосудистых растений Казахстанского Алтая / / Ботанические исследования Сибири и Казахстана. Барнаул, 2005. Вып. 11. - С. 59-68. Красная книга Казахской ССР. Т. 1. Алма-Ата, 1991. - 560 с. Красная книга Казахской ССР. Том 1. Животные. Часть 1. Позвоночные. Изд. 3-е переработанное и дополненное. Алматы - Стамбул, 1996. - 326 с. Красная книга Казахской ССР. Часть 1. Позвоночные животные. Алма-Ата, 1978. - 204 с. Часть 2. Растения. Алма-Ата, 1981. - 260 с. Красная книга СССР. Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды ж ивотны х и растений. Тт. 1,2. Изд. 2-е. М осква, 1984. - 392 с. Кривицкий И. А, Хроков В.В., Волков Е.Н., Жулий В.А. Птицы Кургальджинского заповедника. Алма-Ата, 1985. - 195 с. Куприянов А.Н. Охраняемые растения в Карагандинской области. Караганда, 1993. - 38 с. Курочкина Л.Я. Псаммофильная растительность пустынь Казахстана. Алма-Ата, 1987. - 261 с. М итяев И.Д., Ященко Р.В., Казенас В.Л. Удивительный мир беспозвоночных. По страницам Красной книги Казахстана. Алматы, 2005. - 116 с. Мониторинг биологического разнообразия заповедника Аксу-Джабаглы / / Под ред. проф. А.Ф. Ковшаря. Исследования Тетис по биоразнообразию. Т.1. Алматы, 2002. - 184 с. Н азарчук М.К. Объекты экологического туризма Алиатинской области. (Карта). Алматы, 2005. Нефедова Е.А. Флора лесных сообществ Каркаралинского лесного массива / / Флора и растительность эталонных охраняемых территорий. Свердловск, 1986. - С. 3 2 -4 2 . Новые заповедники Казахстана. Алма-Ата, 1986. - 110 с. Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. Алма-Ата, 1987. - 159 с. Параскив К.П. Пресмыкающиеся Казахстана. Алма-Ата, 1956. - 227 с. Перспективы формирования природно-заповедного фонда Казахстана. Алма-Ата, 1989. - 87 с. По страницам Красной книги Казахстана. Позвоночные животные. (Составитель А.Ф. Ковшарь). Алматы, 2004. - 128 с. Приймак Д.Б. Баянаул заповедный. Алма-Ата, 1982. - 96 с. Примечательные природные ландшафты СССР и их охрана. Москва, 1967. - 166 с. Проблемы охраны и устойчивого использования биоразнообразия животного мира Казахстана. Алматы, 1999. Прокопов К.П., Стариков С.В., Браташ И.В. Позвоночные Восточного Казахстана. Усть-Каменогорск, 2000. - 260 с. Путеводитель ботанических экскурсий по Казахстану (Заилийский Алатау и Ю жное Прибалхашье). Алма-Ата, 1988. - 96 с. Рачковская Е.И., Огарь Н.Н. Роль охраняемых территорий в сохранении биологического разнообразия растительности Казахстана / / Биологическое и ландшафтное разнообразие Республики Казахстан. Алматы, 1997. - С. 17-21. Рашек В.Л., Рашек В.А. Государственный заповедник «Остров Барсакельмес». Алма-Ата, 1963. - 90 с. Редкие птицы и звери Казахстана (Отв. ред. - А.Ф. Ковшарь). Алма-Ата, 1991. - 336 с. Сафонова И.Н., Востокова Е.А. Карта растительности плато Устюрт / / Геоботаническое картирование. Ленинград, 1982. - С. 2 8 -4 0 . Сидорова Т.В. Сосудистые растения Кургальджинского заповедника. Москва, 1988. - 34 с. Система особо охраняемых территорий АлтаеСаянского экорегиона. (Под ред. проф. А.Н. Куприянова). Кемерово, 2001. - 176 с. Слудский А.А. Распространение и численность диких кошек в СССР Т. 34. Алма-Ата, 1973. - С. 117-121. Соколов А.А. Общие особенности почвообразования и почв Восточного Казахстана. АлмаАта, 1977. Соколов С.И., Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Серпиков С.К. Почвы Алматинской области / / Почвы Казахской ССР. Алма-Ата, 1962. Вып. 4. - С. 2 4 4 -4 0 5 . Стариков С.В. М атериалы о птицах верхней Бухтармы и центральной части хребта Южный Алтай / / Казахстанский орнитологический бюллетень. 2004. Алматы, 2005. - С. 107. Труды Алакольского государственного природного заповедника. Т. 1. (Сост. Н.Н. Березовиков). Алматы, 2004. - 388 с. Труды государственного заповедника БарсаКельмес. Алма-Ата, 1950. Вып.1. Ф илонец П.П., Омаров Т.Р Озера Центрального и южного Казахстана. Алма-Ата, 1973. Флора и растительность Наурзумского государственного заповедника. Москва, 1975. - 142 с. Хроков В.В. Заповедник Кургальджино. Алма-Ата, 1981. - 195 с. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана (Примечательные ландшафты и их охрана). Алма-Ата, 1980. - 144 с. Щербаков Б.В. Гнездовая фауна птиц ЗападноАлтайского заповедника / / Территориальные аспекты охраны птиц в Средней Азии и Казахстане. Москва, 1999. - С. 16-19. Яншин А.Л. Геология Северного Приаралья. Москва, 1953. - 734 с. 281 Фотографиялардың авторлары © О.В. Белялов — мүқаба, 1, 3, 4-5, 11, 12-13, 14-15, 16, 17, 18-19, 20-21, 22, 23 ж, 23 т 24-25, 26-27, 28, 29 т с, 30, 31, 32 т, 33, 35 ж, 36 ж, 36 т, 37, 38, 39 ж, 39 о, 39 т, 44 ж, 46 ж, 46-47, 52 ж, 52 т, 53, 54-55, 56, 57, 58, 59, 6263, 64, 65, 66-67, 68 ж, 68 т, 69, 70, 71, 72-73, 74-75, 76, 77, 78 ж, 78 т, 79, 80-81, 82-83, 89 т, 90 ж, 90 т, 91 ж, 91 т, 92 ж, 92 т, 93, 9495, 98-99, 100, 101, 103, 104 ж, 104 т, 106-107, 110-111, 112, 113 с, 113 о, 114 ж, 114 т, 115 ж, 116, 117 ж, 117 т, 118, 119, 120-121, 122, 123 ж, 123 т, 124-125, 129, 131, 132 ж, 133 ж, 134-135, 137, 138-139, 145 ж, 145 т, 148 ж, 149 т, 150-151, 152, 153, 160-161, 164-165, 166, 167, 168ж, 168 о, 168 т, 169, 170-171, 172 ж, 172 о, 172 т, 173 т, 173 о, 173 т, 174 ж, 174 т, 175 ж, 175 т, 176-177, 178-179, 180, 181, 182 ж, 182 т, 183 ж, 183 т, 184, 185 ж, 185 т, 186 ж, 186 т, 187 ж, 187 т, 188 ж, 188 о, 189 ж, 189 т, 190191, 192, 193, 194, 195, 196, 197 ж, 197 т, 198, 199, 200 т, 201 ж, 202-203, 204, 205, 206-207, 208 ж, 208 т, 209, 211 т, 212 ж, 213 ж, 213 т, 214-215, 216, 217 ж, 217 т, 218 ж, 218 о, 218 т, 219, 220 ж, 220 т, 221 ж, 221 т, 222-223, 224 ж, 224 о, 224 т, 225 ж, 225 т с, 225 т о, 226227, 228, 229, 231, 232, 233 ж, 234-235, 236, 237 ж, 237 т, 238-239, 240-241, 242, 244, 245 ж, 246-247, 248, 250 т, 252-253, 254, 255, 256, 257 ж, 259, 260 ж, 260 т, 261, 262-263, 264, 265, 266-267, 268, 270-271, 272 т, 273 ж, 273 о, 273 т, 274, 275 ж, 275 т, 276-277, 278-279, 283. ж о т с о - жоғарғы ортанғы төменгі сол ж ақ он. ж ақ © Н.Н. Б ерезовиков — 40-41, 42-43, 44-45, 4849, 60-61. © Е.А. Брагин — 154 ж, 154 т, 155 ж, 155 т, 158, 159 ж, 159 т, 162. © Т.М. Б рагина — 156, 157, 163, 188 т. © П. Гернот — 35 т. © Л.А. Д им еева — 84, 85, 86. © Ю.К. Зинченко — 96, 97 ж, 97 т, 102 ж, 102 т, 105, 108, 109, 140, 141, 142, 143, 144, 146 ж, 146 т, 147 ж, 147 т, 148 т, 149 ж, 210 ж, 230, 243 ж, 243 т, 245 т, 258 ж. © В.Л. К а зен а с — 115 т, 127, 130 ж, 130 о, 130 т, 133 т, 136 ж, 200 ж, 201 т, 210 т, 212 т, 233 о, 233 т, 257 т. © В.А. Ковш арь — 32 ж, 87, 88, 89 ж, 126, 128, 133 о, 136 т, 211 ж, 258 т, 269, 272 ж. © Б. Р убинич — 50-51. © С.В. Стариков — 6, 213 о, 244 ж, 248 ж, 249т, 250 ж, 251 ж, 251 т. © А.В. У стиненко — 132 т, 249 ж. Мазмұны Алғы сөз Р.В. Ященко ............................................................................................................................. 7 Ақсу-Жабағылы қорығы. А.А. Иващенко, Л.Е. Ишков ............................................................................... Алакөл қорығы. Н.Н. Березовиков .................................................................................................................... Алматы қорығы. А.Ж. Жанысбаев ..................................................................................................................... - Барсакелмес қорығы. Л.А. Димеева, З.Ж. Әлімбетова...................................................................................... Батые Алтай қорығы. Ю.А. Котухов ................................................................................................................. Қаратау қорығы. А.А. Иващенко ......................................................................................................................... Қорғалжың қорығы. ВА. Ковшарь ...................................................................................................................... Марқакөл қорығы. Н.Н. Березовиков ............................................................................................................... ' Науырзым қорығы. Е.М. Брагин, Т.М. Брагина ........................................................................................... Үстірт қорығы. Е.В. Ишков, Н.В. Нелина ........................................................................................................ 14 40 62 82 94 110 124 138 150 164 Қорықтар Үлттық бақтар Алтынемел үлттық бағы. А.Ж. Жанысбаев ......................................................................................................178 Баянауыл үлттық бағы. Н.П. Огарь, А.А. Иващенко ...................................................................................190 Бурабай үлттық бағы. Ю.А. Грачев .................................................................................................................. ..202 Іле Алатау үлттық бағы. А.Ж. Жанысбаев ...................................................................................................... 214 Қарқаралы үлттық бағы. Ю.А. Грачев ............................................................................................................. .. 226 Қатон-Қарағай үлттық бағы. С.В. Стариков .....................................................................................................240 Көкшетау үлттық бағы. Ю.А. Грачев ............................................................................................................... .. 252 Шарын үлттық бағы. Н.П. Огарь .........................................................................................................................262 Әдебиет ....................................................................................................................................................................... 280 Фотографиялардың авторлары ............................................................................................................................. 282 Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға үсынады Баспа жобасының жетекшісі Э.Н. Баталова Құрастырушы Иващенко Анна Андреевна ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОРЫҚТАРЫ МЕН ҰЛТТЫҚ БАҚТАРЫ Қазақ тіліне аударған б. ғ. к. П.А. Есенбекова Бас редакторы А. Сужикова Редакторы М. Солтанғазина Көркемдік редакторы Т. Толыбекова Корректоры Ж. Оспанова Компьютерде көркемдеп беттеген Н. Наурызбаев Кітаптарды «Алматыкітап» ЖШС-нің Алматы қаласындағы кітап дүкендерінен және Астана қаласындағы Абай көшесі, 73-үй, тел.: (3132) 32-77-67, Иманов көшесі, 14-үй, тел.: (3172) 22-33-03 филиалдарынан сатып алуға болады. Кітаптарды «Кітап-пошта» дүкені арқылы алуларыңызға болады. Мекен-жайымыз: 050000, Алматы қаласы, а / я 145, тел.: (3272) 21-34-06, 21-25-21; маркетинг бөлімі 92-57-20. Кітаптар мен жаңа басылымдар туралы мағлүматтарды «Алматыкітап» ЖШС-нің Е-таі1: а1кііар@а5с1с.к2и^\у. а ітаіу к ііар .к г сайты арқылы білулеріңізге болады. Көп мөлшерде алушыларға жеңілдіктер беріледі. Пішімі 245 х 330. Офсеттік басылым. Таралымы 3000 дана. Тапсырыс № 159 Ш Алматыкітап Алматы каласы, 050012, Жамбыл көшесі, 111, тел.: (3272) 50-29-58, факс: (3272) 92-81-10 «С&С» Лоіпі Ргіпііп^ Со. (ВеЩп^) ЦГО» басылған ІЗВМ 9965-24-754-4 9 789965 247545