7-sinf to'liq savol va javob (2)

1-Mavzu: KIMYO FANINING PREDMEТI VA VAZIFALARI. UNI FAN SIFAТIDA
SHAKLLANISH ТARIХI.
1. Kimyo fani nimani o’rganadi? J: Kimyo moddalar, moddalarning xossalari va ularning bir-biriga
aylanishi to‘g‘risidagi fandir.
2. Kimyo fanini predmeti nima? J: Kimyo fanining predmeti barcha tabiiy va sintetik moddalardir.
3. Abu Ali ibn Sino dorivor moddalarni ma’lum tarkibda bo‘lishini ta’riflash orqali qanday qonuniga,
ularni sodda va murakkab dorilarga toifalash orqali qanday tushunchalarini shakllanishiga asos
solganligi J: Tarkibning doimiylik qonuniga, atom-molekulyar ta’limotning dastlabki
tushunchalarini shakllanishiga asos solgan.
4. Qaysi olim XVII asrlarda flogiston nazariyasiga asos solgan? J: nemis olimi G.Shtal
5. Qaysi olim yonish va oksidlanish jarayonlari haqida ilmiy nazariyalarni yaratgan? J: Fransuz olimi
A.Lavuze
6. Qaysi olim o‘z tajribalariga asoslanib, atomistik nazariya asoslarini bayon etgan? J: Ingliz olimi
J.Dalton
7. Qaysi olim kimyoviy elementlarni sinflash muvaffaqiyatli amalga oshirilib, elementlar Davriy
jadvalini yaratdi? J: 1869-yilda rus olimi D.Mendeleyev
8. Qaysi olim organik moddalarning tuzilish nazariyasini yaratgan? J: 1869-yilda rus olimi A.Butlerov
3-Mavzu: MODDA VA UNING ХOSSALARI
1. Modda deb nimaga aytiladi? J: Aniq kimyoviy tarkibga ega bo’lgan gomogen sistema.
2. Moddalar yig’ilib nimani tashkil qiladi? J: Jismni
3. Modda……uyushmasi? J: Molekulalar uyushmasi
4. Modda xossalari ni sanang? J: 1) Fizik xossa 2) Kimyoviy xossa
5. Moddaning fizik xossalarini ayting? J: Rang, hid, zichlik, ta’m, qattiq, suyuq, gaz holatlari
6. Moddaning kimyoviy xossasini ayting? J: Moddaning reaksiyaga kirishish qobilyati
7. Qattiq moddalarga misollar keltiring? J: Shakar, tuz, bo’r, oltingugurt, temir
8. Suyuq moddalarga misollar keltiring? J: suv, spirt, sulfat kislota, nitrat kislota
9. Gaz moddalarga misollar keltiring? J: karbonat angidrid, kislorod, azot, vodorod xlorid,
vodorod sulfid
10. Suvni zichligi nechaga teng? J: 1g/ml
11. Modda haqida so’z borgan jumlalardan ayting? J: 1) Baliqlar suvda erigan kislorod bilan nafas
oladi 2) Havoda kislorod bor 3) ozon kislorodni ikkinchi alatropik shakli 4) kislorod rangsiz
hidsiz ta’msiz gaz 4) kislorodni sanoatda suvni elektroliz qilib olish mumkin
12. Oddiy moddalar soni tahminan qancha? J: 400 dan ortiq
13. Murakkab moddalar soni qancha? J: 200 mingdan ortiq
14. Organik moddalar soni qancha? J: 10 miliondan ortiq
4-Mavzu: Atom-molekulyar ta’limot.
1. Atom so’zini ma’nosi nima? J: Grekcha(yunoncha) atomos — bo‘linmas degan ma’noni bildiradi.
2. Atom deb nimaga aytiladi? J: Atom-musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida erkin harakat
qilayotgan manfiy zaryadlangan elektronlardan tashkil topgan elektroneytral zarracha.
3. Atom melekulyar ta’limot qachon vujudga keldi? J: 1860 yil Karlsruyerda
4. Atom melekulyar ta’limotni asosiy holatlarini ayting?
J:1)Moddalar ularning kimyoviy xossalarini o‘zida saqlovchi eng kichik zarralar bo‘lgan
molekulalardan tashkil topadi;
2)Molekulalar atomlardan tashkil topadi;
3)Atomlar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, elektron, proton, neytron va boshqa mikrozarralardan
tashkil topgan;
4)Molekula va atomlar doimiy harakatda bo‘ladi ;
5. Proton soni qanday aniqlanadi? J: Davriy jadvaldagi elelmentlar tartib raqamlariga qarab Fe26 P=26
6. Neytronalar soni qanday aniqlanadi? J: A=P+N formuladan N=A-P kelib chiqadi: FeN=56-26=30
N=30
P
N
7. P va N ni % ni topish uchun qanday folmuladan foydalaniladi? J: P%= 100% N%= 100%
A
A
8. Diffuziya deb nimaga aytiladi? J: Bir modda molekulalari boshqa modda molekulalari orasida
tarqalishi.
1
9. Diffuziya hodisasi kim tomonidan kashf qilingan? J: 1827 yil ingiliz olimi Braun
10. Molekula deb nimaga aytiladi? J: Molekula — moddaning kimyoviy xossalarini namoyon
qiluvchi eng kichik bo‘lagidir
11. Molekulani nima tashkil qiladi? J: Atomlar yoki atomlar guruhi.
12. Kimyoviy reaksiyalarda molekulada qanday o’zgarish ko’zatiladi? J: Molekulalar atomlargacha
parchalanadi yoki atomlardan iborat tarkibi o’zgaradi. Atomlar parchalanmaydi
13. Atom uchun qisqa tarif? J: Kimyoviy jihatdan bo’linmas zarracha
14. Kimyoviy element deb nimaga aytiladi? J: Atomlarning muayan turi
15. Atomlar ko’pmi yoki elementmi? J: Elementlar soni cheklangan, atomlar soni
cheklanmagan(izatop, izobar, izotonlar hisobiga).
16. Element uchun xos belgilarni sanang? J: Kislorod elementi uchun 1) tartib raqami 8, 2)nisbiy atom
massasi 16, 3)Izatoplar soni uchta, 4)oltinchi guruh bosh guruhcha elementi, 5)tashqi pog’onasida 6
ta elektroni bor, 6)kimyoviy belgisi-O 7) Protonlar soni 8 ga teng 8) Neytronlar soni 8 ga teng
17. Molekula uchun xos belgilarni sanang? J: Kislorod molekulasi (kislorod moddasi) uchun:
1)Kimyoviy formulasi O2, 2) Yonishga yordam beradi 3) Suvda eriydi 4) Zichligi -1g/ml 5) Ko’p
reaksiyalarda oksidlovchilik xossasini namayon qiladi 6) Baliqlar suvda erigan kislorod bilan
nafas oladi 7) Havoda kislorod bor 8) ozon kislorodni ikkinchi alatropik shakli 9) kislorod
rangsiz hidsiz ta’msiz gaz 10) kislorodni sanoatda suvni elektroliz qilib olish mumkin
18. Kimyoviy belgi tushunchasi kim tomonidan taklif etilgan? J: 1813 yilda shved kimyogari
Yakoble Berselius
19. Kimyoviy belgi deb nimaga aytiladi? J: Element lotincha nomini bosh hari yoki bosh harifiga
keyingi hariflardan birini qo’shib yozilishi. M:Hydragirum-Hg simob, Ash-H-vodorod
20.Moddalar nimadan tashkil topgan? J: Molekulalardan
21. Harorat o’zgarishi jism hajmiga qanday ta’sir qiladi? J: Harorat ortishi bilan molekulalarni
harakatlanish tezligi ortadi o’z navbatida jism ichida bosim ortadi
22. Gazlarni ochiq kolbada saqlash mumkinmi? J: Yo’q, sababi Diffuziya hodisasi tufayli havo
molekulalari bilan aralashib ketadi
23. Quyudagi moddalar tarkibiga qaysi elementlar kiradi: 1) Bo’r (kalsiy karbonat-CaCO3), 2) suv
(H2O) , 3) kislorod (O2) , 4) olmos (C), 5) etil spirit (C2H5OH) ? J: 1)Bo’r-Ca, C, O 2)suv-H, O
3) kislorod –O, 4) olmos-C , 5) etil spirit –C, H, O elementlari kiradi
5-mavzu: AТOMLARNING O‘LCHAMI, NISBIY VA ABSOLYUТ MASSASI.
1. Atom massa deb nimaga aytiladi? J: Атомнинг углерод бирликларида ифодаланган массаси
2. Uglerod birligi deb nimaga aytiladi? J: “Углерод бирлиги” деб, углерод атомининг массаси 12
бўлган изотопи массасининг 1/12 қисмига тенг бўлган масса миқдорига айтилади. Бу тушунчага
асосан:
Нисбий атом масса ( А) 
Элемент битта атомининг массаси
12
С атом массасининг 1 / 12 кисми
2
0
3. Atomlarni o’lchami qanday birliklarda o’lchanadi? J: nonameter (nm) va angstrm ( А )
4.Nisbiy atom massa nima? J: element atomi massasini C12 (uglerod-12) atomi massasning 1/12 (on
ikkidan bir) qismidan necha marta og’irligini ko’rsatuvchi katalik.
5.Massa atom birligi nima uni qiymati nechaga teng? J:Massa atom birligi bu C 12 (uglerod-12) atomi
massasning 1/12 qismini absalyut massasi. 1 m.a.b =1,66∙10-27 kg yoki 1,66∙10-24g
Ehaqiqiy
massasi
6.Nisbiy atom massa qanday topiladi? J: Аr 
 27
1,66  10
kg
7.Elementning haqiqiy massasi qanday topiladi? Ehaqiqiy=Ar∙1,66∙10-24kg
8. Nisbiy atom massa nima C12 (uglerod-12) atomi massasning 1/12 (on ikkidan bir) qismi emas balki
C12 (uglerod-12) olinsa nisbiy atom massa qanday o’zgarar edi? J:
2,667  10 23
2,667  10 23
Ar (O) 

15
,
9994
A
(
O
)

 0,1115
r
1,993  10 23 1 / 12
1,993  10 23 12
Ko’rib to’rganizdek massa judayam kichik bo’lib qoldi.
1,993  10 23
1,993  10 23
Ar (C ) 

12
,
00
A
(
C
)

 0,0833333
r
1,993  10 23 1 / 12
1,993  10 23 12
9. Quyidagi atomlarning absalyut massalari berilgan. Ularning nisbiy atom massalarini toping:
1) temir-93,13•10 -27 kg, 2) vodorod-1,67•10 -27 kg 3) uran-396,67•10 -27 kg
93,13 *10 -27
1,67 *10 -27
J: Yechish: 1) Ar ( Fe) 
2)

56
g
A
(
H
)

 1g
r
1,66  10  27
1,66  10  27
396,67 *10 -27
3) Ar ( H ) 
 238,96 g
1,66  10  27
6-Mavzu: Kimyoviy modda –atom va molekulalar uyushmasi
1. Suv parchalanganda qanday moddalar hosil qiladi? J: H2, O2
2.Modda nima? J: Aniq kimyoviy tarkibga ega bo’lgan gomogen sistema.
3.Suv va uni hosil qiluvchi moddalar xossalarini taqqoslang. J: Suvni hosil qiliuvchi vodorod va kislorod gaz
moddalar, suv esa suyuq modda
4.Kimyoviy birikma nima? J: Ikki va undan ortiq moddaga parchalanuvchi modda
5. Natriy va xlorni turli moddalarga parchalash mumkinmi? Osh tuzini-chi? Sabablarini tushuntiring J: Natriy va
xlor turli moddalarga parchalanmaydi chunki bular ikkisi ham oddiy moddalar, osh tuzi (NaCl) murakkab modda
Na va xlorga parchalanadi
7-Mavzu: Molekulalar va nomolekulyar moddalar.
1. Moddalar qanday xossalariga ko’ra molekulyar va nomolekulyar moddalarga bo’linadi? J:
Moddalarning tashkil etuvchi zarrachalar tabiatiga ko’ra
2. “Molekula o‘zaro bog‘langan atomlar guruhidan iborat bo‘lib, molekulyar tuzilishdagi moddalar bir
xil molekulalardan tashkil topadi va shuning uchun bunday moddalar tarkibi o‘zgarmas bo‘ladi” bu
qaysi olim fikri va qanday termin bilan ataladi? J: ingliz olimi J.Dalton ta’riflagani uchun daltonidlar
deb ham ataladi
3. Nomolekulyar tuzilishdagi moddalar qanday moddalar? J: Kristall tuzilashga ega bo’lib, kristall
tugunlarida molekulalar emas balki atom yoki boshqa zarra turadi.
4. Qattiq holatdagi kristall tugunlarida molekula tutuvchi molekulyar tuzilishdagi moddalarga misol
keltiring? J: Quruq muz, yod, naftalin
5. Kristall tugunlarida atomlar joylashgan moddalarda qanday xossalar ko’zatiladi? J: Yuqori
suyuqlanish harorati va yuqori qattiqlikka ega bo’ladi (olmos).
6. Kristall tugunlarida ionlar joylashgan moddalarda qanday xossalar ko’zatiladi? J: Yuqori
suyuqlanish haroratiga ega va uchuvchan bo’lmaydi.
7. Kristall tugunlarida metal atomlari yoki ularning musbat ionlari joylashgan joylashgan moddalarda
qanday xossalar ko’zatiladi? J: Ularning orasida erkin electron bo’ladi va elektr toki issiqlikni yaxshi
o’tkazadi, yaltiroqlik, plastiklik xossalarni namoyon qiladi.
8-Mavzu: Sof modda va aralashmalar
1. Sof modda deb nimaga aytiladi? J: Тarkibi va xossalari butun hajmi bo‘yicha bir xil bo‘lgan
modda — sof, toza modda deb ataladi.
3
2. Aralashmalar deb nimaga aytiladi? J: Aralashma o‘zgaruvchan tarkibga ega va fizik usullar
bilan toza moddalarga ajratilishi mumkin.
3. Aralashmalarni toza moddaga aylantirishni qanday usullari bor? J: 1)tindirish 2)filtrlash
3)haydash 4)ekstraksiya qilish 5) magnet bilan ta’sir ettirish 6) xromotografiya 7) zinali
suyuqlantirish
4. Gomogen so’zini ma’nosi qanday? J: Bir xil
5. Geterogen so’zini ma’nosi qanday ? J: Har xil
6. Sof (toza) moddalarga misollar keltiring? J: Suv bug’i , mis sim, osh tuzi eritmasi
7. Aralashmalarga misollar keltiring? J: Yodlangan osh tuzi, asal, sut, o’simlik moyi, qum
to’proq
8. Moddaning tozalik darajalarini birin ketinligini keltiring? J: 1) texnik toza, 2) sof toza 3) analiz
uchun toza 4) kimyoviy toza 5) maxsus toza
9. Tozalik darajalari ichida qo’shimcha miqdori ko’p bo’lganini ayting? J: Texnik toza
10. Filtrdan o’tgan tiniq eritma qanday ataladi? J: Filtrat
9-mavzu: Oddiy va murakkab moddalar.
1. Oddiy moddalar deb nimaga aytiladi? J: Bir xil turdagi atomlardan (bir element atomlaridan)
tashkil topgan moddalar oddiy moddalar deyiladi
2. Oddiy moddalarga misollar keltiring? J: Vodorod (H2), kislorod (O2), temir (Fe), oltingugurt (S) va
davriy jadvaldagi barcha elementlar
3. Murakkab moddalar deb nimaga aytiladi? J: Har-xil atomlardan (turli element atomlaridan)
tashkil topgan moddalar murakkab moddalar deyiladi.
4. Murakkab moddalarga misollar keltiring? J: suv (H 2O), osh tuzi (NaCl), shakar (C 12H22O11)
5. Allotropiya hodisasi deb nimaga aytiladi? J: Bir element atomlaridan turli oddiy moddalar hosil
bo‘lishi — allotropiya hodisasidir.
6. Atomlar soni ko’pmi yoki elelement soni ? J: Elementlar soni hozircha cheklangan 118 ta lekin
atomlar soni judayam ko’p
7. Allotropiya hodisasi ko’zatiladigan moddalarni ayting? J: O, C, P, S, Se, Sn(қалай), Te (теллур),
As(мишъяк), Sb(сурма)
8. Uglerod qanday allotropik shakl o’zgarishlarni namayon qiladi? J: olmos, grafit, karbin, fullerene.
9. Oltingugurt qanday allotropik shakl o’zgarishlar mavjud? J: rombik, plastik, kristall, amorf
10. Fosforni qanday allotropik o’zgarishlar mavjud? J: qizil, oq, qora
11. Kislorodni ikkinchi allotropik shakl o’zgarishi qaysi modda ? J: Ozon (O3)
12. Moddaning tarkibini tekshirish jarayoni qanday ataladi? J: Analiz
13. Sintez deb nimaga aytiladi? J: Moddaning hosil qilish jarayoni
14. Birikmani qanday tarkibiy qismlardan iborat ekanligini aniqlash jarayoni qanday ataladi? J: Sifat
analiz
15. Miqdoriy analiz deb nimaga aytiladi? J: Birikma tarkibiy qismlarini qanchadan ekanligini aniqlash
jarayoni
10-Mavzu: MODDANING AGREGAT HOLATLARI
1. Gazsimon moddalarga misollar keltiring? J: Havo (gazlar aralashmasi), azot (N2), vodorod (H2),
kislorod (O2)
2. Suyuq moddalarga misollar keltiring? J: suv (H2O), spirt (etil spirit-C2H5OH), sulfat kislota (H2SO4)
.
3. Qattiq moddalarga misollar keltiring? J: uglerod (C), grafit ( C ), oltingugurt (S), temir (Fe), aluminiy
(Al).
4. Gaz moddalar qanday xossalarga ega? J: учувчан, массаси оғир, шакл ва ҳажмга эга эмас,
молекулалар орасидаги масофа жуда катта, сиқиш ( зичлаш) мумкин
5. Suyuq moddalar qanday xossalarga ega bo’ladi? J: оқувчан, массага эга, шакли йўқ (лекин,
маълум ҳажмни эгаллайди), молекулалар орасидаги масофа кичик, сиқилмайди(1литр сувни
зичлаб ярим литр қила олмаймиз), болғаланмайди
6. Qattiq moddalar qanday xossalarga ega bo’ladi? J: массага эга, турғун ҳолатда, шакл ва ҳажмга
эга, молекулалар зич ва тартибли бириккан, болғаланади
7. Moddaning agregat holatlarini ayting? J: gaz, suyuq, qattiq
8. Suv (H2O) necha oC da bo’g’lanadi? J: 100oC dan yuqori temperaturada
9. Suv (H2O) necha oC da muzlaydi? J: 0oC dan past bo’lganda
10. Suv (H2O) necha oC da suyuq holatda bo’ladi? J: 0oC dan 100oC oralig’ida
4
11. Sublimatlanish hodisasi deb nimaga aytiladi? J: Moddani qattiq holatdan to’g’ridan to’g’ri gaz
holatga o’tish hodisasidir.
12. Sublimatlanish qanday hodisa? J: Fizikaviy hodisa
13. Qanday moddalar sublimatlanadi? J: quruq muz (CO2), yod (I2), naftalin
14. Suvni suyuq holatdan qattiq holatga yoki gaz holatga o’tish hodisasi qanday hodisa ? J: Fizikaviy
hodisa
11-Mavzu: Kimyoviy formula va undan kelib chiqadigan xulosalar. Valentlik. Indekislar haqida
tushuncha.
Savol va topshiriqlar.
1. Kimyoviy formulalar qanday yoziladi? Grafik formulalar-chi?
2. Indeks va koeffitsient nima?
3. Valentlik deb nimaga aytiladi?
4. O'zgarmas va o'zgaruvchan valentli elementlarga misol keltiring.
5. Kimyoviy belgi deb nimaga aytiladi?
6. Kimyoviy formula deb nimaga aytiladi?
Qo’shimcha savollar.
1. Tashqi elektronlar noma?
2. Valent elektronlar nima?
3. Toq elektronlar nima ?
4. Kimyoviy bog’ qanday xosil bo’ladi?
5. Kimyoviy formulalar qanday nomlanadi?
1-jadval.
I-valentli
II-valentli
III-valentli IVvalentli
V-valentli
H
Be
B
NS-II,IV,VI
I,II,III,IV,
C-II,IV
5
VIValentli
VIIvalentli
F-I
Li
Mg
Al
Si-II,IV
P-III,V
Cr-III,VI
Cl-I,III-VVII
Na
Ca
Sc-II,III
Ti-II,IV
V-III-V
MnII,IV,VII
K
Zn
Ga
Ge-II,IV
As-III-V
Br-I,III-VVII
Cu-I,II
Sr
Y-II,III
Zr-II,IV
Sb-III-V
I(Yod)I,III-VVII
Rb
Cd
In
Sn-II,IV
Bi-III-V
Ag
Ba
La-II,III
Pb-II,IV
Cs
Hg-I-II
Tl
Au-I,III
Ra
Fr
RH
RH2
RH3
RH4
RH3
H2R
HR
R2 O
RO
R2O3
RO2
R2O5
RO3
R2O7
6
d-oila elementlarini valentliklari o’zgaruvchan bo’ladi!!!!
Topshiriq:
1. Yuqoridagi jadvalni yod oling.
2. Yuqoridagi jadval asosida elementlarni kislarod (kislarod har doim II valentli) bilan kimyoviy
formulasini yozing va grafik tarzda tasvirlang.
3. Yuqoridagi jadval asosida elemntlarni vodorod bilan kimyoviy formulalarini yozing va grafik tarzda
tasvirlang.
Valentlik –bir element atomini boshqa bir elelement atomidan muayyan sondagi elektronlarni
biriktirib olish qobilyati.
Elektron qobul qilish yoki elektron berib yuborish aniq chegara bilan belgilanadi:
Elektron qabul qilish chegarasi
Elementning tashqi elektronlari soni
Elektron berib yuborish chegarasi
1
1
1
2
2
2
3
3
3
4
4
4
3
5
5
2
6
6
1
7
7
Demak jadvaldan ko’rinib turibdiki har bir element atomi o’zining tashqi pog’onasini maksimal darajada
8 taga yetkazishga harakat qiladi. Lekin ko’rinib turibdiki I-II-III guruxlarda bundan mustasno.Yana
shuni ham aytish kerakki element atomi maksimal 4 tagacha elektron qabul qilib olishga qodir ekan.
Har bir element atomi reaksiyaga kirishar ekan tashqi elektronlar hisobiga kimyoviy bog’ hosil qiladi.
Tashqi elektronlari valentlikda muhim ahamiyatga ega bo’lgani uchun valent elektronlar deb ham
yuritiladi.
tashqi elektroni 4 ga teng ekan, bundan ko’rinib turibdiki agar elektron olsa 4 ta elektron oladi 4
8
2
IV elektron berganda ham 4ta elektron beradi va valentligi IV ga teng bo’ladi.
Si
tash elektroni 6 ga ten ekan elktron olganda 2 olishi mumkin –II, berganda 6 tagacha berishi
6
8
2
mumkin –VI.
S
Elektron qanday element beradiyu qaysi elemenet oladi???
H atomi Metallarga ham metalmaslarga ham har doim 1 ta elektron beradi va shuning uchun ham uning
valentligi I ga teng.
O atomi barcha element atomlaridan 2 ta elektron oladi lekin F atomiga 2 elektron beradi. Shuning uchun
ham uning valentligi doimo II
Metallar H atomidan boshqa metallmaslarga elektron beradi valent imkoniyat darajasida.
Passiv metallar esa H ga elektron beradi........
Metalmaslar o’zlarichi kimga elektron beradi???
Elektromanfiylik- element atomlarining elektron tortib olish xususiyati. Elektromanfiylik qaysi
element atomida katta bo’lsa usha element elektron olishga haqli bo’ladi.
Elektromanfiyligi ortishi metalmaslik xossasini ortishiga olib keladi. Eng kuchli metallmas bu Ftordir.
Metallmaslar davriy jadvalda kattakcha ichiga joylashtirilgan holda bo’ladi.
Kimyoviy birikmalarni valentlik asosida formulasini yozishga harakat qilamiz.
Avval vodorod bilan kimyoviy formulasini yozamiz.
7
0
8
0
1
I
I
Na H valentliklari teng bo’lganda indekslarga raqam yozilmaydi: Formula NaH holida qoladi.
2
II
I
Сax H y
: kalsiyni tashqi elektroni 2e. x vodorodni valentligiga teng, y esa kalsiyni valentligiga teng
bo’ladi. x=1, y=2 formula CaH2
3
III
I
Bx H y
: Borni tashqi elektroni 3e. x vodorodni valentligiga teng, y esa Borni valentligiga teng bo’ladi.
x=1, y=3 formula BH3
4
IV
I
Сx Hy
: Ulerodni tashqi elektroni 4e. x vodorodni valentligiga teng, y esa Uglerodni valentligiga teng
bo’ladi. x=1, y=4 formula CH4
3
III
I
N
x H y : Azotni tashqi elektroni 5e, lekin elektron olganda 3e oladi shuning uchun valentligi III ga
teng.
x vodorodni valentligiga teng, y esa Azotni valentligiga teng bo’ladi. x=1, y=3 formula NH3
2
I
II
H x S y : oltingugurtni tashqi elektroni 6e, lekin elektron olganda 2e oladi shuning uchun valentligi II
ga teng.
x oltingugurtni valentligiga teng, y esa vodorodni valentligiga teng bo’ladi. x=2, y=1 formula H2S
1
I
I
H x Cl y
: xlorni tashqi elektroni 7e, lekin elektron olganda 1e oladi shuning uchun valentligi I ga teng.
x xlorni valentligiga teng, y esa vodorodni valentligiga teng bo’ladi. x=1, y=1 formula HCl
Topshiriqlar. Valentlik asosida Formula tuzing.
KxHy, Bex Hy, Alx Hy, Six Hy, PxHy, HxOy, HxFy, LixHy, GaxHy, MgxHy, GexHy,AsxHy, InxHy, RbxHy,
HxBry, TlxHy,
PbxHy, BixHy, BaxHy, FrxHy, HxIy, SnxHy
Kislorod bilan kimyoviy formulasini yozamiz.
2
I
II
K x O y : kislarodni tashqi elektroni 6e, lekin elektron olganda 2e oladi shuning uchun valentligi II ga
teng.
kaliyni tashqi elektronlari soni 1 ga teng elektron berganda 1 ta beradi. x kislorodni valentligiga teng,
y esa kaliyni valentligiga teng bo’ladi. x=2, y=1 formula K2O
2
II
II
Mg x O y : valentliklari teng bo’lganda indekslarga raqam yozilmaydi: Formula MgO holida qoladi.
6
III
II
Al x O y x=6:3 y=6:2 kislarodni tashqi elektroni 6e, lekin elektron olganda 2e oladi shuning uchun
valentligi II ga teng. Aluminiyni tashqi elektronlari soni 3 ga teng elektron berganda 3 ta beradi. x
kislorodni valentligiga teng, y esa aluminiyni valentligiga teng bo’ladi. x=2, y=3 formula Al2O3
4
IV
II
С x O y ; x=4:4 y=4:2 kislarodni tashqi elektroni 6e, lekin elektron olganda 2e oladi shuning uchun
valentligi II ga teng. Uglerodni tashqi elektronlari soni 4 ga teng elektron berganda 4 ta beradi. x
kislorodni valentligiga teng, y esa uglerodni valentligiga teng bo’ladi. x=1, y=2 formula CO2
Topshiriqlar. Valentlik asosida Formula tuzing.
KxOy, Bex Oy, Alx Oy, Six Oy, PxOy, HxOy, FxOy, LixOy, GaxOy, MgxOy, GexOy,AsxOy, InxOy, RbxOy,
TlxOy,
PbxOy, BixOy, BaxOy, FrxOy, SnxOy
8
Gidrooksidlarni kimyoviy formulasini yozishga harakat qilamiz:
-OH guruhni valentligini shartli ravishda I deb qabul qilamiz
I-valentli metallar bilan
II-valentli metallar bilan
III-valentli metallar bilan
ROH
R(OH)2
R(OH)3
Asoslarni nomlashda metal atomi nomiga gidroksid so’zi qo’shib o’qiladi. Agar metal atomi o’zgaruvchan
valentlikka ega bo’lsa metal atomi valentligi ko’rsatilishi shart: Cu(I)-gidroksid, Cu(II)-gidroksid
Kislotalar bilan ham formula tuzishga harakat qilamiz. 2-jadval.
Kislotalardagi vodorod soni kislota qoldig’ini valentligiga teng bo’ladi.
HF
H2S
H3PO3
H4P2O7
HCl
H2SO3
H3BO3
HJ
H2MnO4
H3AsO3
HBr
H2SO4
Kslotadagi vodorod atomi
o’rniga metal olib formula
tuzamiz. Avvaliga Ivalentli metal
RF
R2S
R3PO3
R4P2O7
RCl
R2SO3
R3BO3
RBr
R2SO4
RJ
R2MnO4
R3AsO3
II-valentli metallar bilan
RF2
RS
R3(PO3)2
R2P2O7
RCl2
RSO3
R3(BO3)2
RBr2
RSO4
RJ2
RMnO4
R3(AsO3)2
III-valentli metallar bilan
RF3
R2S3
RPO3
R4(P2O7)3
RCl3
R2(SO3)3
RBO3
RBr3
R2(SO4)3
RAsO4
RJ3
R2(MnO4)3
RAsO3
Kislotadagi
vodorodni Nordon tuzlarni kimyoviy formulasini hosil qilishda saqlanib qolingan
saqlab qolgan(nordon tuz
vodorod soniga va chiqarib yuborilgaan vodorodlar soniga e’tibor
hosil bo’ladi) holda
qaratiladi. Chiqarib yo’borilgan vodorodlar soni kislota qoldig’ini
formula tuzish I-valentli
valentligini beradi.
metal yordamida
RHS
RH2PO3 , R2HPO3
RH3P2O7
I-negizli kislotalar nordon RHSO3
RH2BO3 , R2HBO3
R2H2P2O7
tuz xosil qilmaydi
RHSO4
RH2AsO4 , R2HAsO4
R3HP2O7
RHMnO4
RH2AsO3 , R2HAsO3
II-valentli metal bilan
R(HS)2
R(H2PO3)2 , RHPO3
R(H3P2O7)2
R(HSO3)2
R(H2BO3)2 , RHBO3
RH2P2O7
R(HSO4)2
R(H2AsO4)2 , RHAsO4
R3(HP2O7)2
R(HMnO4)2
R(H2AsO3 )2 , RHAsO3
III-valentli
R(HS)3
R(H2PO3)3 , R2(HPO3)3
R(H3P2O7)3
R(HSO3)3
R(H2BO3)3 , R2(HBO3)3
R2(H2P2O7)3
R(HSO4)3
R(H2AsO4)3 , R2(HAsO4)3
RHP2O7
R(HMnO4)3
R(H2AsO3 )3 , R2(HAsO3)3
O’rta tuzlarni nomlashda metal atomi nomiga kislota qoldig’I nomi qo’shib o’qiladi. Agar metal atomi
o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa metal atomini valentligi ko’rsatilishi shart.
Topshiriq :
R-o’rniga 1-jadvaldagi metallarni o’z valentliklariga muvofiq tarzda kimyoviy formulalarini tuzing.
Savollar.
1.Kimyoviy formula deb nimaga aytiladi? J: modda tarkibini kimyoviy belgilar va (zarurat bo’lsa)
indekslar yordamida ifodalanishi
2. Indeks nima? J: Atomlar sonini ko’rsatuvchi son E2, E3, E5 tarzida ifodalaniladi
9
3. Kimyoviy formulaga qarab nimani aniqlash yoki ko’rish mumkin? J: modda qanday elementlardan
tashkil topganligini, modda tarkibidagi elementlar sonini, modda tarkibidagi elementlar valentligini,
moddani bitta molekulasini ko’rish mumkin
4. Koyfisent nima ? J: Molekulalar sonini ko’rsatuvchi son 2E, 3E, 5E tarzida ifodalaniladi
5. Valentlik tushunchasini fanga kiritgan olim? J: Eduard Frankled 1953 yil
6. Valentlik so’zini ma’nosi nima?J: Kush, kuchi bor degan ma’nolarni beradi
12-Mavzu: MOLEKULALARNING O'LCHAMI, NISBIY VA ABSOLYUT MASSASI. MOL VA
MOLYAR MASSA. AVOGADRO DOIMIYSI
1.Molekulalarni hajmini qanday birliklarda o’lchanadi? J: nm(nonametr) va Ao(angstrm) ularning
diametri 30 Ao(300 nm)
2. Suvning bitta molekulasining massasi qanday topiladi? J: 1) H2O Mr(2+16)=18g
2) 6,02∙1023___________18 g
1 ta _______________X=2,99∙10-23g yoki 2,99∙10-26kg
3. Modda miqdorini o’lchami qanday birliklarda ifodalaniladi? J: mol
4. Modda miqdori bu? J: Ushbu moddaning tashkil qiluvchi zarrachalar soni
5. Mol bu? J: 0,012 kg ugleroddagi atomlar soniga teng zarralar(atom, molekula, ion, electron)
tutuvchi modda miqdori
6. Avagadro doimiysi nechaga teng? J: 6,02∙1023
7. Avagadro doimiysi qanday harf bilan belgilanadi? J: NA
8. 1 mol molekula qanday ifodalaniladi? J: 6,02∙1023
9. 1 mol atom qanday ifodalaniladi? J: 6,02∙1023
10. Moddaning molyar massasi nimaga teng? J: Modaning 1 molidagi massasiga teng
11. H2SO4, AI2O3, Ca3(P04)2 moddalarining nisbiy molekular massalarini hisoblang. J:
Yechish
1) H2SO4 Mr(1•2)+32+(16•4)= 98 g/mol oldin ko’paytirish amali bajariladi keyin qo’shish. H uchun
1•2=2 O uchun 16•4=64 demak (H)2+(S)32+(O)64= 98 g/mol
2) Al2O3 Mr(27•2)+(16•3)=102 g/mol
3) Ca3(PO4)2 Mr (40•3)+(31+16•4)•2=310g/mol
13-Mavzu: Moddalarning xossalari. Fizik va kimyoviy o’zgarishlar
1. Hodisa deb nimaga aytiladi? J: Tabiatdagi har bir o’zgarish
2.Fizik o’zgarish deb nimaga aytiladi? J: Modda tarkibi o’zgarmasdan sodir bo’ladigan hodisa.
3. Fizik o’zgarishlarda moddada qanday o’zgarishlar ko’zatiladi? J: moddaning agregat holati, shakli,
joylashish holati o’zgaradi.
4. Fizik o’zgarishlarga misollar keltiring? J: suvni muzlashi, suvni qotishi, suvni bo’g’ga aylanishi,
shishani sinishi, shakarni suvda erishi, tuzni suvda erishi, yog’ochni sinishi, yog’ni qotishi
5. Kimyoviy o’zgarish deb nimaga aytiladi? J: Bir moddaning boshqa moddaga aylanishi
6. Kimyoviy o’zgarishlarda qanday alomatlar ko’zatiladi? J: issiqlik ajralishi, issiqlik yutilishi, yangi
modda hosil bo’ladi, gaz ajralib chiqadi, cho’kma hosil bo’ladi, rangi, hidi va moddaning holati
o’zgaradi
7. Kimyoviy hodisalarga misollar keltiring? J: magniy (Mg) metalini yonishi, oltingugurtni (S) ni
yonishi, temirni (Fe) zanglashi
8. Moddanining kimyoviy xossasi bu? J: Moddaning boshqa modda bilan o’zaro ta’sirlashuvi
9. Moddaning sifatini nima tashkil qiladi? J: Fizik va Kimyoviy xossasi
10. Modda sifatini o’zgarishi bu? J: Yangi moddalarni hosil bo’lishidir
11. Temirni suyuqlanishi, maydalanishi va zanglashi qanday hodilalarga ta’luqli? J: Fizik hodisaTemirni suyuqlanishi, maydalanishi, Kimyoviy hodisa-. Temirni zanglashi
12. Qanday hodisalarda modda sifati (tarkibi) o’zgaradi? J: Kimyoviy hodisalarda
14-mavzu: Kimyoviy reaksiyalarning boorish shartlari. Kimyoviy reaksiya tenglamalari.
Koyfisentlar.
1. Kimyoviy reaksiyalarni sodir bo’lishi uchun qanday shartlar bajarilishi kerak? J: issiqlik berilishi,
modda molekulalari to’qnashishi shart, moddalar bir biriga tegib turishi, va yuza qatlamlari katta
bulishi, qattiq moddalar maydalanishi kukun holatga keltirilishi, suvda eriydigan moddalarni
eritmalaridan foydalanish
10
2. Kimyoviy reaksiyalarda qanday alomatlar ko’zatiladi? J: issiqlik ajralishi, issiqlik yutilishi, yangi
modda hosil bo’ladi, gaz ajralib chiqadi, cho’kma hosil bo’ladi, rangi, hidi va moddaning holati
o’zgaradi
3. Kimyoviy tenglama deb nimaga aytiladi? J; Kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy formulalar zarurat
to’g’ilsa, koyfisentlar yordamida ifodalanishi.
4. Koyfisent bu? J: Kimyoviy reaksiyalarda kimyoviy formula oldiga quyiladigan raqam
5. Koyfisentga qarab nimani aniqlash mumkin? J: Molekulalar sonini
6. Kimyoviy tenglamalar qanday tuziladi? J: Reaksiya uchun olingan va hosil bo’lgan moddalar +
ishorasi bilan yana boshlang’ich modda va mahsulatlar = bilan ajratiladi M: A+B=C+D
7. Reaksiya uchun olingan moddalarni qanday ataladi? J: Reagent yoki boshlang’ich modda
8. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan moddani qanday ataladi? J: Mahsulot
9. Mis yoki bronza (mis (Cu), qalay (Sn), qo’rg’oshin (Pb) aralashmasi) dan yasalgan buyum uzoq
yillar ochiq havoda tursa, qorayib yoki ko’karib ketadi? J: misdan yasalgan buyumlar kislorod bilan
reaksiyaga sekin uzoq yillar davomida ta’sirlashadi va CuO –qora rangli va Cu(OH)2 ko’k rangli
moddalarni hosil qiladi
10. Ohaktosh parchalanganda kalsiy oksid (CaO) va karbonat angidrid (CO2) hosil bo’ladi. Shu
reaksiya tenglamasini yozing. J: CaCO3=CaO+CO2
11. Quyida yozilgan kimyoviy reaksiya tenglamalarini koeyffisentlarini qo’yib tenglang? J:
2Mg+O2=2MgO
2HgO=2Hg+O2
2 Fe+3Cl2=2FeCl3 2Na+Cl2=2NaCl
15-Mavzu Tarkibning doimiylik qonuni.
1. Tarkibning doimiylik qonuni kim tomondan kashf etilgan? J: 1799 yil fransuz olimi J. Prust
2. Tarkibning doimiylik qonunida nima deyilgan? J: Har qanday toza modda olish usuli va joyidan
qa’tiy nazar doimiy tarkibga ega.
3. Moddada miqdor o’zgarishi uning nimasi o’zgarishiga olib keladi? J: Sifat tarkibi
4. Sifat o’zgarishi moddada qanday holat ko’zatiladi? J: Miqdor o’zgarishiga
5. Karrali nisbatlar qonunini kim tomonidan kashf qilingan? J: 1803 yil ingiliz olimi J. Dalton
6. Karrali nisbatlar qonuniga ko’ra? J: Agar ikki element bir-biri bilan bir necha kimyoviy
birikma hosil qilsa, bu birikmalardagi bir element massasiga to‘g‘ri keluvchi boshqa element
massalari o‘zaro kichik butun sonlar nisbatida bo‘ladi.
16-Mavzu: Massaning saqlanish qonuni.
1. Massaning saqlanish qonuni kim tomonidan kashf qilingan? J: 1748 yil rus olimi M.V.
Lomonosov
2. Massaning saqlanish qoninida nima deyiladi? J: Kimyoviy reaksiyaga kirishayotgan
moddalarning umumiy massasi reaksiya mahsulotlarining umumiy massasiga teng bo’ladi.
3. M.V. Lomonosov massaning saqlanish qonuni bilan bir qatorda fizikada yana qaysi qonuni
kash qiladi? J: Energiyaning saqlanish qonunini
4. Energiyaning saqlanish qonunida nima deyilgan ? J: Energiya bordan yo’q bo’lmaydi, yo’qdan
bor bo’lmaydi, faqat bir turdan ikkinchi turga o’tadi
5. Massaning saqlanish qonuniga ko’ra A. Lavuazye qanday fikr bildirgan? J: Reaksiyada
qatnashayotgan element o’z atom massasini saqlab qoladi yani atom o’zgarmaydi (xulosa
kimyoviy reaksiyalarda kislorod atomi vodorod atomiga aylanib qolamaydi).
6. Massaning saqlanish qonuniga bo’ysinmaydigan kimyoviy reaksiyalar ham bormi? J: Yadro
reaksiyalari
7. Kimyoviy reaksiyalarda atomlar soni o’zgaradimi ? J: Ha, atomlar soni o’zgaradi koyfisentlar
yordamida tenglanadi
8. Kimyoviy reaksiyalarda bir element boshqasiga aylanadimi? Yo’q aylanmaydi, lekin yadro
reaksiyalarida bir element boshqasiga aylanadi.
17-Mavzu: Ekvivalentlik qonuni.
1. Elementni ekvivalentligi deb nimaga aytiladi? J: 1 mol vodorod atomlari bilan birikadigan
yoki kimyoviy reaksiyalarda shuncha vodorod atomlarini o‘rnini oladigan miqdoriga aytiladi.
2. Elementning ekvivalent massasi deb nimaga aytiladi? J: Uning 1 ekvivalent massasiga
3. Ekvivalent hajm deb nimaga aytiladi? J: Moddaning 1 ekvivalenti egallaydigan hajm bo‘lib,
gazsimon holat uchun qo‘llanadi (1 ekvivalent hajm H — 11,2 lmol, O — 5,6 lmol).
11
4. Murakkab moddalarning ekvivalentligi deb nimaga aytiladi? J: 1 ekvivalent vod orod bilan
qoldiqsiz ta’sirlashadigan yoki boshqa har qanday moddaning 1 ekvivalenti bilan
ta’sirlashadigan miqdordir
5. Ekvivalentlik qonuniga ko’ra? J: Moddalar ularning ekvivalentliklariga mos ravishda o’zaro
ta’sirlashadi
6. Ekvivalentlik birligini ayting? J: g/mol
Ar
7. Oddiy moddalarda ekvivalentlik qanday topiladi? J: E g/mol=
n-atomlar soni
vnv
Mr
element valentligi
Eg/mol=
nv
Mr ( EO)
8. Oksidlarda ekvivalentlik qanday aniqlanadi? J: EO g/mol=
n-oksidni hosil qilayotgan
nv
element soni
v-oksidni hosil qilayotgan element valentligi
Mr ( MeOH )
9. Asoslarda ekvivalentlik qanday aniqlanadi? J: MeOH g/mol=
n-asosni hosil
nv
qilayotgan metal atomi soni
v-asosni hosil qilayotgan metallni valentligi
Mr ( HK )
10. Kislotalarda ekvivalentlik qanday aniqlanadi? J: HK g/mol=
n-kislotani hosil
nv
qilayotgan vodorod atomlari soni
v-kislotani hosil qilayotgan vodorod atomini valentligi
Mr ( MeK )
11. Tuzlarda ekvivalentlik qanday aniqlanadi? J: MeK g/mol=
n-tuzni hosil qilayotgan
nv
metal atomi soni
v-tuzni hosil qilayotgan metallni valentligi
12. Ekvivalentlik tushunchasi nimani bildiradi? J: Teng qiymatli degan ma’noni
18-Mavzu: Avagadro qonuni. Molyar hajm.
1. Avagadro qonuni kim tomonidan kashf etilgan? J: 1811 yil italiyan olimi A. Avagadro
2. Avagadro qonunida nima deyilgan? J: Bir xil sharoitda o’zaro teng hajmdagi turli xildagi
gazlarda molekulalar soni o’zaro teng bo’ladi. NA-6,02∙1023
2. Molyar hajm deb nimaga aytiladi? J: Bir xil sharoitda o’zaro teng hajmdagi turli xildagi
gazlarda molekulalarning bir xil hajmni egalaydi. n.sh-22,4 l
3. Asosiy birliklar: kg---m3, g----litr, 1kg-------1000g, 1m3-------1000 litr 1g--------1000 mg
1 litr--------1000 ml
m
4. Asosiy formulalar: m=V∙p
V=
m-massasi, V-hajm, p-zichlik
p
m
PVM
mRT
mRT
5. Mendeleyev Klapeyron tenglamasi: PV= RT 1) m 
2) P=
3) V 
M
RT
MV
PM
mRT
4) M=
R-unversal gaz doimiysi-8,31
PV
19-Mavzu: Kimyoviy reaksiya tenglama tuzishni o’rganish.
Kimyoviy reaksiya tenglamani 4 ta turini ko’rib chiqamiz:
1-turi. Birikish reaksiyalari
A + B = C reaksiya uchun birnecha oddiy va murakkab moddalarni olish mumkin lekin reaksiya natijasida faqat
bitta yangi modda xosil bo’ladi.
C +O2 = CO2 CaO +CO2 =CaCO3
2 turi. Parchalanish reaksiyalari.
C = A + B rekasiya uchun faqat bitta modda olinadi reaksiya natijasida bir necha xil oddiy va murakkab
moddalar xosil bo’ladi.
2H2O =2H2 + O2 2NaHCO3 =Na2CO3 + H2O + CO2 ↑ shu o’rinda shuni ham bilish kerakki reaksiya natijasida
hosil bo’lgan moddalarni tartib bilan oldin qattiq↓, suyuq va gaz↑ holida yozishimish shart.
3 turi. O'rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tarkibiy qismi o'rnini oladi, natijada
yangi oddiy va murakkab moddalar hosil bo'ladi:
AB + C = AC + B;
Zn + 2HC1 = ZnCl2 + H2; Fe + CuS04 = FeS04 + Cu.
12
Yana shuni ham aytish kerakki reaksiya uchun bitta oaddiy va bitta murakkab modda olinadi. Reasiya natijasida
ham huddi shunday moddalar hosil bo’ladi.
4 turi.Almashinish reaksiyalarida murakkab moddalarning tarkibiy qismlari o'zaro o'rin almashadi:
AB + CD = AD + BC;
NaOH + HC1 = NaCl + H20;
BaCl2 + Na2S04 = BaS04 + 2NaCl.
1.Topshiriq: Moddalarni kislorod bilan reaksiyasi oksidlanish yoki yonish deb ataladi va reaksiya natijasida
oksid hosil bo’ladi.
Moddalarni vodorod bilan reaksiyasi gidridlanish deb ataladi. Metallar gidridlanganda metal gidridi hosil
bo’ladi. Metalmaslarda kislotalar hosil bo’ladi. Kislorodni gidridlanishi natijasida suv hosil bo’ladi!!!
Mavzu: Vodorod
Savollar:
1.
Vodorodni kim “yonuvchi havo” deb nom bergan? J: 1776 yil G. Kavendish
2.
Vodorodga qaysi olim “suv yaruvchi” deb tavsif bergan? J: 1787 yil A. Lavuaze
3.
Vodorodni tritiy izatopini kim kashf qilgan? J: 1934 yil M. Olifamta
4.
Vodorod oddiy modda holida atmosferada mavjud bo’la oladimi? J: Yo’q
5.
Indikatorlar deb nimaga aytiladi? J: Moddalarning mahsus xossalari bilan bog’liq ravishda
rangini o’zgartiruvchi sinov moddalar
6.
Chumolilarni qorin qopchiqlarida qaysi kislota bo’ladi? J: Chumoli kislota
7.
Inson organizimining ovqat-hazm qilish tizimida qaysi kislota bo’ladi? J: HCl
8.
Kislota eritmalari lakmusni qanday ranga buyaydi?J: qizil
9.
Kislotalar qanday ta’mga ega moddalardir?: J: Nordon
10. Kislota eritmasi metilzarg’aldog’ini qanday ranga buyaydi? J: pushti
11. Laboratoriyada vodorod qanday olinadi?: Zn+2HCl=ZnCl2+H2↑
12. Vodorodni qaysi laboratoriya asbobi yordamida olish mumkin?J: Kipp aparati
13. Saanoatda vodorod qanday moddalardan olinadi? J: Suvni elektroliz qilib, metanni qayta
ishlab, CO+H2O=CO2+H2
14. Vodorod qaysi metallarda yaxshi eriydi? J: Ni, Pd, Pt
15. Vodorod bilan qaysi metalmas qizdirilganda portlab reaksiyaga kirishadi? J: Cl2, O2
16. Qaldiroq gazning formulasini ayting? J: 2H2∙O2
17. Atom holida Vodorod qaysi moddalar bilan xona haroratida reaksiyaga kirishadi? J: S, As,
P, O2
18. Kelajak yonilg’isi bu….? J: H2
19. Vodorod va kislorod aralashmasi harorati necha 0C ga yetishi mumkin? J: 3000 0C
20. Yer sharida eng ko’p tarqalgan kimyoviy birikma qaysi? J: H2O
21. Suv molekulasida vodorod va kislorod atomlari necha oC burchak hosil qilib birikkan
bo’ladi? J: 104,3 0
22.
Suvni 2 moli necha gramm keladi? J: 36 g
Mavzu: Kislorod
23.
Metanni formulasini ayting? J: CH4
24.
Oddiy moddalar ichida yerda eng ko’p tarqalgan modda qaysi? J: O2
25.
Kislarod kim tomonidan kashf qilingan? J: 1774 yil J.Prust
26.
Kislorod so’zining ma’nosini ayting? J: Kislota yaratuvchi
27.
Yer qobig’ining qancha % og’irlik qismini kislorod tashkil qiladi? J: 47 %
28.
Kislorodni qaysi moddalardan olish mumkin? J: KMnO4, KClO3, NaNO3, H2O
29.
Ishqoriy metallarni nitratlari parchalanganda qanday gaz hosil bo’ladi? J: O2
30.
Katalizatorlar qanday vazifani bajaradi? J: Reaksiyani tezlashtiradi
31.
H2O2 qanday katalizator ishtirokida H 2O va O2 parchalanadi? J: MnO2
32.
Katalizator ishtirokida boradigan jarayon nima deb ataladi? J: Kataliz
33.
1 l suvda qancha hajm O2 eriydi? J : 49 ml
34.
Kislarodni alatropik shakl o’zgarishi natijasida qanday modda hosil bo’ladi? J: O3
35.
Ozon yerdan qancha balandlikda hosil bo’ladi? J: 23-25 m
36.
Stratosferada hosil bo’ladigan ozoning qalinligi qancha? J: 2-4,5 mm
13
37.
Ozon qavatini vazifasi ni ayting? J: Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarni tutib
qolish
38.
Ozon so’zini ma’nosi qanday? J: Rangli
39.
0 OC da 1 l suvda qancha hajm ozon eriydi? J: 490 ml
40.
Ozon laboratoriyada qanday asbob yordamida olinadi? J: Ozonator
41.
Ozonni zaharlilik miqdori qancha ? J: 10 -5%
42.
Kislorod qaysi metallar bilan ta’sirlashmaydi? J: Pt, Pd , Au , Ag
43.
Kislorod qaysi metalmaslar bilan ta’sirlashmaydi? J: Galogenlar, N2
44.
Boshqa moddalarni kislarob bilan tas’irlashuvi jarayoni nima deb ataladi va hosil bo’lgan
moddalar qanday ataladi? J: Oksidlanish, Oksidlar
45.
Kislarod o’simliklar biomassasini necha % ni tashkil qiladi? J: 45 %
46.
Inson tanasini necha % kislod tashkil qiladi? J: 65 %
Mavzu: H2O ning fizik kimyoviy xossalari:
1.
Nima uchun toza suv ta’msiz bo’ladi? J: Toza tuzda tuzlar bo’lmaydi
2.
Suvni zichligi nechaga teng? J: 1 g/ml
3.
Suv necha gradusda muslaydi? J: 00C
4.
Suv necha gradusda qaynaydi? J: 100 0C
5.
Suv nima uchun yozda sekin isiydi va qishda sekin muzlaydi? Suv yuqori issiqlik
sig’imiga ega ekanligi 4,18 kj
6.
Suv necha gradusda parchalanadi? J: 1000 0C
7.
Suv qaysi metallni yondiradi? J: Na
8.
Qaysi oksidlar suvda eriganda asoslarni hosil qiladi? J: Metallar oksidlari
9.
Qaysi oksidlar suvda eriganda kislotalarni hosil qiladi? J: Metalmas oksidlari
10. Kristallogidratlar qanday moddalar? J: O’ziga suv olib kristalanadigan tuzlar
11. Suv qaysi moddalarni o’zaro ta’sirlashuvi uchun katalizator vazifasini bajaradi? J: CO+O2=
, Cl2+Me= , HF+SiO2= 2H2+O2=
32-Mavzu: Suvning tabiatda tarqalishi:
1. Yer yuzasini necha qismini suv tashkil qiladi? J: 3/4 qismini
2. Dunyo okeanini hajmi qancha? J: 1,35•106 km3
3. Yerdagi suv dunyo okeanini qancha hissasini (%) tashkil qiladi? J: 97.2%
4. Chuchuk suvlar Yer yuzasidagi suvlarni necha % tashkil qiladi? J: 0,6 % ni
5. Quduq suvlari va shur suvlar Yer yuzasidagi suvlarni necha % tashkil qiladi? J: 0,1 %
6. Quyoshdan keladigan energiyaning necha qismi dunyo okoeani va boshqa suvlarni bo’g’latish uchun
sarflaydi? J: 3/1 qismini
7. 1yil davavomida 1 kishi uchun o’rtacha qancha suv sarf bo’ladi? J; 800 l
8. Chuchuk suvning necha % qishloq ho’jaligi uchun sarflanadi? J: 10 %
9. Sanoatda 1 kg qand olish uchun qancha miqdorda suv sarflanadi? J: 400 l
10. Qishloq ho’jaligida 1 kg bug’doy olish uchun qancha l suv sarflanadi? J: 1500 l
11. Sanoatda 1 kg rezina olish uchun qancha litr suv sarflanadi? J: 2500 l
12. Dunyo okeanidagi va qub muzliklaridagi suvning bir-biridan qanday farqi bor? J: Okean suvlari shur
suv, qutb muzliklaridagi suv chuchuk suv hisoblanadi, yana agregat holatida ham farq bor
13. Chuchuk suv deganda nimani tushunasiz? J: Ichimlik suvi
14. Ichimlik suvi toza moddami yoki aralashmami? J: Aralashma
33-Mavzu: Suv havzalarini ifloslanishdan saqlash.
1. Suvni tozalashda suvdagi qum va boshqa qattiq jinslar qanday yuqotiladi? J: Mehanik filtr yordamida
2. Ifloslangan suvdagi juda kichik zarachalarni to’la cho’ktirish uchun qanday usullar qo’llaniladi?
J: Daslab ohak, so’ngra Al2(SO4)3 tuzi qo’shiladi
3. Ifloslangan suvdagi organik moddalarni qanday qilib yuqotiladi? J: Suvga havo purkaladi, yoki
xlorella suv o’tidan foydalaniladi
4. Ifloslangan suvni bakteriyalardan tozalash uchun qanday usuldan foydalaniladi? J: Ozon yoki xlor
bilan
5. Og’ir suvdagi Ca va Mg ionlarini yuqotish uchun qanday usuldan foydalaniladi? Ca(OH)2 yoki
Na2CO3 dan foydalaniladi.
6. Aerob bakteriyalar ifoslangan suvni qaysi qismini tozalashga yordam beradi? J: Organik qismini
7. Ifloslangan suvlarni tozalashda qaysi moddalarni tozalanmay qolib ketishi natijasida suv o’tlari
ko’payib ketadi? J: P yoki N
14
34-mavzu: Eruvchanlik
1. Suyuq eritmalar deb nimaga aytiladi? J: Suyuq eritmalar ikki yoki undan ortiq tarkibiy qismlardan
iborat suyuq gomogen (bir jinsli) tuzilmadir.
2. Yer yuzini umumiy sathi qancha km2 ? J: 510 100 000 km2
3. Yer yuzini suv bilan qoplangan qismi qancha km2 ? J: 375 000 000 km2
4. Yer yuzidagi chuchuk suv va muzliklardagi suvni massasi qancha? J: 4•10 18 tonna
5. 70 kg li odam tanasida o’rtacha necha kg suv bo’ladi? J: 49 kg
6. 1000 g yomg’ir suvida necha gramm qattiq bo’ladi? J: 3-5 g
7. Sheele 12 kun davomida qor suvini qaynatib nimani isbotladi? J: Shishani suvda erishini
8. Lavuazye necha kun davomida og’irliklari tortilgan kolbada suvni qaynatib shishani suvda erishini
aniqladi? J: 101 kun
9. Eruvchanlik deb nimaga aytiladi? J: Eruvchanlik 100 g erituvchida moddaning erish qobilyati.
10. To’yingan eritma deb nimaga aytiladi? J: Ayni haroratda eruvchi moddadan ortiqcha erita
olmaydigan eritma.
11. Yaxshi eruvchan modda 100 g erituvchida qancha g erishi kerak? J: 10 g
12. Oz eruvchan modda 100 g erituvchida qancha g erishi kerak ? J: 1 g
13. Amalda erimaydigan modda 100 erituvchida qancha g dank am erishi kerak? J: 0,01 g
14. Qattiq moddalarni eruvchanligi harorat ortishi bilan qanday o’zgaradi? J: Ortadi
15. Gaz moddalarda bosim kamayishi va harorat ortishi bilan eruvchanligi qanday o’zgaradi? J:
Kamayadi.
35-Mavzu: Eritmalar
1. Eritma deb nimaga aytiladi? J: erituvchi, erigan modda va ularning o’zaro ta’sirlashuvi
mahsulotlaridan iborat bir jinsli tuzilma.
2. Haqiqiy yoki chin eritmalar deb nimaga aytiladi? J: Filtrdan o’tganda hech narsa qolmaydigan eritma.
3. Haqiqiy eritmalarni o’lchamlari bo’ladi? J: 10 -9 m
4. Suyuq eritmalarga misol keltiring ? J: Tuz, qand va spirtning suvdagi eritmasi.
5. Qattiq eritmalarga misollar keltiring? J: Tilla buyumlar, dyuralyuminiy.
6. Gazsimon eritmalarga misollar keltiring? J: Havo va gazlar aralashmasi.
36-mavzu: Eritmaning konsentrasiyalari
1. To’yinmagan eritma deb nimaga aytiladi? J: Ayni haroratda to’yingan eritmada mavjud erigan
moddadan kam miqdorini tutuvchi eritma .
2. Suyultirilgan eritma deb nimaga aytiladi? J: Erigan modda miqdori juda oz bo’lsa suyultirilgan eritma
deb ataladi.
3. Konsentrlangan eritma deb nimaga aytiladi? J: Erigan modda miqdori yetarlicha yuqori bo’lsa.
4. Massa ulush qanday topiladi? J: Erigan modda massasini eritma massasiga nisbati bo’lib 1 dan kichik
bo’ladi.
5. Foiz konsentrasiya qanday topiladi? J: Erigan modda massasini eritma massasiga nisbatini 100 ga
ko’paytirish orqali hisoblab topiladi.
6. Molyar konsentrasiya qanday topiladi? J: 1 l eritmada erigan moddaning mollardagi soniga teng
bo’ladi.
7. Normal konsentrasiya qanday topiladi? J: 1 l eritmada erigan moddaning g/ekv dagi soni arqali
topiladi.
37-mavzu: Eritmalarning inson hayotidagi ahamiyati.
1. Inson tanasining necha qismi suvdan iborat? J: 2/3 qismi
2. Inson tanasidagi qonning necha foizi suv tashkil qiladi? J: 83%
3. Miya yurakning necha foizi suv tashkil qiladi? J: 80%
4. Suyaklarning necha foizi suv tashkil qiladi? J: 20-25%
5. Baliqlar tanasining necha % ni suv tashkil qiladi? J: 80 %
6. Meduzalar tanasining necha % ni suv tashkil qiladi? J: 95-99%
7. Quruqlik o’simliklarini necha % ni suv tashkil qiladi? J: 50-75 %
38-Mavzu: Metallmaslar va metallar
1. Oddiy modda deb nimaga aytiladi? J: Boshqa moddaga parchalab bo’lmaydigan modda.
2. Metallarga misollar keltiring? J: Davriy sistemada yarim oysimon shaklida kursatilgan va tartib
raqamini o’zi korsatilgan moddalar.
3. Metalmaslarga misollar keltiring? J: Davriy sistemada tartib raqami kvadrat ichida ko’rsatilgan
moddalar.
15
4. Metalmaslar ichida agregat holti qattiq bo’lgan moddalar qaysilar? J: S8, P4, I2
5. Metalmaslar ichida agregat holati suyuq bo’lgan modda? J: Br2
6. Metalmaslar ichida agregat holati gazsimon bo’lgan moddalar ? J: Cl2, O2, H2, N2
7. Oddiy moddalar necha turga bo’lib o’rganiladi? 2 ta metallar, metallmaslar
8. Murakkab moddalar necha sinfga bo’lib o’rganiladi? J: 4 ta : 1) Oksidlar 2) Asoslar 3) Kislotalar 4)
tuzlar
9. Metallarga xos xuxusiyatlarni ayting? J: Metall yaltiroqligi, issiqlik va elektr o’tkazuvchanlik,
plastiklik, cho’ziluvchanlik
10. Metalmaslarga xos xususiyatlarni aytin? J: Metal yaltiroqligi yo’q, issiqlik va elektr
o’tkazuvchanligining yomonligi yoki yo’qligi
39-mavzu: Murakkab moddalarning toifalanishi:
1. Murakkab moddalar deb nimaga aytiladi? J: Har xil elementlar atomlaridan tashkil topgan moddalar
murakkab moddalar deb ataladi.
2. Organik moddalar deb nimaga aytiladi? J: Uglerodning birikmalariga
3. Ugolerodli anaorganik moddalarni ayting? J: CO, CO2, H2CO3, HCN va karbonatlar, karbidlar bundan
mustasno
4. Murakkab moddalar funksionalr guruhlariga qarab necha sinfga bo’linadi? J: 4 ga : oksidlar, asoslar,
kislotalar, tuzlar
5. Oksidlarni nima uchun binar birikmalar deyiladi? J: Ikki hil element atomidan tashkil topganligi
uchun.
40-Mavzu: Oksidlarni tarkibi tuzilishi.
1. Oksidlar deb nimaga aytiladi? J: Biri kislorod bo’lgan, ikki element atomidan tashkil topgan murakkab
moddalarga aytiladi.
2. Oksidlarni umumiy formulasi qanday bo’ladi? J: E2On
3. Oksidlar qanday nomlanadi? J: Avval element nomi+oksid so’zi qo’shib aytiladi.
3. O’zgaruvchan valentlikka ega element oksidi bo’lsa qanday nomlanadi? J: Avval element
nomi+valentligi+oksid so’zi qo’shib aytiladi.
4. Oltingugurt dioksidni formulasini ko’rsating? J: SO2
5. Oltingugurt trioksidini ko’rsating? J: SO3
6. Oltingugurt (IV)-oksidini ko’rsating ? J: SO2
7. Oltingugurt (VI)-oksidini ko’rsating ? J: SO3
8. So’ndirilmagan ohakni formulasini ko’rsating? J: CaO
9. Qumni formulasini ko’rsating? J: SiO2
10. Magneziyani formulasini ko’rsating? J: MgO
11. Temirtoshni formulasini ko’rsating? J: Fe2O3
12. Emperik formula nima? J: Modda yoki kimyoviy birikmaning kimyoviy formulasi.
13. Grafik formula nima ? J: Kimyoviy birikmaning tuzilish formulasi
14. Kaliy oksidini formulasini yozing? J: K2O
15. Rux oksidini formulasini yozing? J: ZnO
16. Kremniy (IV)-oksidini formulasini yozing? J: SiO2
17. Cr (III)-oksidini formulasini yozing? J: Cr2O3
18. Cl (VII)-oksidini formulasini ko’rsating? J: Cl2O7
19. Simob (II)-oksidini formulasini yozing? J: HgO
41-Mavzu: Oksidlarni toifalanishi
1. Oksidlarni necha turi bor? J: 1)Asosli oksidlar 2) Kislotali oksidlar 3) Amfoter oksidlar 4) Befarq
oksidlar
2. Asosli oksidlarga misollar keltiring? J: Na2O, CaO, Fe O va yana davriy sistemadagi metallarni qarab
tartib raqami sof metallarni va tartib raqami yarim oysimon shaklda ko’rsatilganlarini metallarni quyi
valentli (MnO, CrO) oksidlarini olish mumkin
2. Kislotali oksidlarga misollar keltiring? J: CO2, SO2, SO3, P2O5 va yana metallmaslarni va amfoter
metallar ni(Mn2O7, CrO3) yuqori valentli oksidlarini olish mumkin.
3. Amfoter oksidlarga misollar keltiring? J: ZnO, Cr2O3, Al2O3 va yana davriy sistemadagi metallarni
tartib raqami yarim oysimon shaklda ko’rsatilganlarini o’rta valentli oksidlarini olish mumkin.
4. Befarq oksidlarga misollar keltring? J: NO, SiO, PO, N2O
16
5. Asosli oksidlar deb nimaga oytiladi? J: Kislotalar yoki kislotali oksidlar bilan tuz hosil qiluvchi
oksidlar
6. Kislotali oksidlar deb nimaga aytiladi? J: Asoslar yoki asosli oksidlar bilan tuz hosil qiluvchi oksidlar
7. Amfoter oksidlar deb nimaga aytiladi? J: Kislotalar bilan ham, ishqorlar bilan ham tuz hosil qiluvchi
oksidlar
8. Befarq oksidlar deb nimaga aytiladi? J: tuz hosil qilamaydigan oksidlar
9. Rux oksidinining sulfat kislota, nitrate kislota, fosfat kislota, Kaliy gidroksidi bilan reaksiyasini
yozing?
J:
ZnO+H2SO4=ZnSO4+H2O
ZnO+2HNO3=Zn(NO3)2+H2O
3ZnO+2H3PO4=Zn3(PO4)2+3H2O
ZnO+2KOH+H2O=K2[Zn(OH)4]
10. Temir (III)-oksidini formulasini yozing? J: Fe2O3
11. Marganes (II, VII) –oksidlarini formulalarini yozing? J: MnO, Mn2O7
12. Xrom (II, III, VI)-oksidlarini formulaslarini yozing? J: CrO, Cr2O3, CrO3
13. Oltingugurt (IV, VI)-oksidlarini formulalarini yozing? J: SO2, SO3
14. Xlor (I, VII)-oksidlarini formulalarini yozing? J: Cl2O, Cl2O7
15. Xrom oksidlari : CrO, Cr2O3, CrO3 qanday oksidlar sinfiga kiradi? J:CrO –asosli oksid, Cr2O3amfoter oksid, CrO3-kislotali oksid
16. Marganes oksidlari MnO, MnO2, Mn2O7 qanday oksidlar sinfiga kiradi? J: MnO –asosli oksid,
MnO2-amfoter oksid, Mn2O7 –kislotali oksid
42-Mavzu: Oksidlarning olinishi va xossalari.
1.Fosforni yonish reaksiyasini yozing? J: 4P+5O2=2P2O5
2. Metanni yonish reaksiyasini yozing? J: CH4+2O2=CO2+2H2O
3. Mis(II)-gidroksidini parchalanish reaksiyasini yozing? J: Cu(OH)2=CuO+H2O
4. Silikat kislotaning parchalanish reaksiyasini yozing? J: H2SiO3=H2O+SiO2
5. Malaxitni parchalanish reaksiyasini yozing? J: Cu2(OH)2CO3=2CuO+CO2+H2O
6. Perxlorat kislotani fosfor(V)-oksidi bilan reaksiyasini yozing? 2HCO4+P2O5=2HPO3+Cl2O7
7. Soda va qumni o’zaro reaksiyasini yozing? J: Na2CO3 + SiO2 = Na2SiO3 + CO2
8. Natriy oksidini suv bilan reaksiyasini yozing? J: Na2O + H2O = 2NaOH
9. Kalsiy oksidini suv bilan reaksiyasini yozing? J: CaO + H2O = Ca(OH)2
10. Oltingugurt (IV)-oksidini suv bilan reaksiyasini yozing? J: SO2 + H2O = H2SO3
11. Fosfor (V)-oksidini suv bilan reaksiyasini yozing? J: P2O5 + 3H2O = 2H3PO4
12. Kalsiy oksidini xlorid kislota bilan reaksiyasini yozing? J: CaO + HCl = CaCl2 + H2O
13. Qaysi kislotali oksidlar suv bilan reaksiyaga kirishmaydi? J: SiO2, CrO3, Mn2O7
14. Olting ugurt (IV)-oksidini natriy ishqori bilan reaksiyasini yozing? J: SO2 + 2NaOH = Na2SO3 +
H2O
15. Mg O ni oltingugurt (IV)-oksidi bilan reaksiyasini yozing? J: MgO + SO2 = MgSO3
16. Uglerod (IV)-oksidini qanday yo’llar bilan olish mumkin? J: 1) CH4 + 2O2 = CO2 + 2H2O
2) Cu(OH)2CO3 = 2CuO + CO2 + H2O 3) Na2CO3 + SiO2 = Na2SiO3 + CO2 4) C+O2=CO2
17. Quyidagi jadval bo’yicha boradigan barcha reaksiya tenglamalarni yozing?
1) SO3+H2O=H2SO4 2) SiO2+H2O=H2SiO3 3) BaO+H2O=Ba(OH)2 4) CuO+H2O=Cu(OH)2 5)
Al2O3+3H2O=2Al(OH)3 6) ZnO+H2O=Zn(OH)2 7)SO3+H2SO4=H2S2O7 8)SiO2+H2SO4= ? 9)
BaO+H2SO4=BaSO4+H2O 10) CuO+H2SO4=CuSO4+H2O 11) Al2O3+3H2SO4=Al2(SO4)3+3H2O
12)ZnO+H2SO4=ZnSO4+H2O 13) SO3+2NaOH=Na2SO4+H2O 14) SiO2+2NaOH=Na2SiO3+H2O
15)BaO+NaOH= ? 16) CuO+NaOH= ? 17) Al2O3+2NaOH+3H2O=2Na[Al(OH)4]
18)ZnO+2NaOH+H2O= Na2[Zn(OH)4]
Izoh: 2-reaksiya amalda sodir bo’lmaydi!
H2S2O7-tiosulfat kislota, Na[Al(OH)4] -natriy-tetragidrokso-alyuminat, Na2[Zn(OH)4]-natriytetragidrokso-zinkat
17
43-mavzu: Eng muhim oksidlarni ishlatilishi.
1. Havoni massa jihatdan necha % CO2 gazi tashkil qiladi? J: 0,03%
2. Fotosintez deb nimaga aytiladi? J: xlorofil donachlari va quyosh nuri ta’sirida anorganik moddalarni
organic moddalarga aylanishi va havoga erkin kislorodni ajralib chiqish jarayoni.
3. Quruq muzni formulasini ayting? J: CO2
4. Salqin ichimliklarni gazlashda qaysi oksiddan foydalaniladi? J: CO2
5. CO2 sanoatda qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: kir soda (Na2CO3),Ichimlik sodda (NaHCO3)
6. SiO2 oksididan tibbiyotda qanday maqsadlarda qo’llaniladi? J: Ultrabinafsha nu bilan ishlovchi
asboblar tayyorlashda
7. Kimyoviy shishalar tayyorlashda qaysi metallmasning oksididan foydalaniladi? J: SiO2
8. Kvars qaysi metalmasni birikmasi hisoblanadi? J: SiO2
9. Kvarslar qanday ko’rinishlarda o’chraydi? J: Ametist, sapfir, xalsedon, yoqut minerallari
10. Yarim o’tkazgichlar fizikasi uchun qaysi metallmas ishlatiladi? J: Si
11. Sundirilmagan ohakni formulasini ko’rsating? J: CaO
12. Sement qaysi metallning oksididan tayyorlanadi? J: CaO
13. To’proqning kislotaligi ortib ketganda qaysi metall oksidi ishlatiladi? J: CaO
14. Daraxtlar va boshqa o’simliklarni zararkunandalardan himoya qilishda qaysi metall oksididan
foydalaniladi? J: CaO
15. Sulfat angidridini formulasini ko’rsating? J: SO3
16. Sulfat kislota ishlab chiqarishda oltingugurtni qaysi oksididan foydalaniladi? J: SO3
17. Avtomobilar akumlatori batareyalarida qaysi kislota bo’ladi? J: H2SO4
18. NO2 ni qanday yo’llar ilan olish mumkin? J: Sintetik
19. NO2 dan asosan sanoatda qanday modda olinadi? J: HNO3
20. Azotni qaysi oksidi qo’ngir rangli bo’ladi? J: NO2
44-Mavzu: Asoslarni tarkibi tuzilishi nomlanishi:
1. Asoslar deb nimaga aytiladi? J: Asoslar deb metall atomi va bir yoki bir necha gidroksoguruhlardan
tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi (ammoniy ioni — NH4+ va gidroksoguruhdan tashkil
topgan modda ammoniy gidroksid NH4OH ham shu moddalar guruhiga kiradi).
2. Asoslarni umumiy formulasini ko’rsating? J: Asoslarning umumiy formulasi M(OH)n tarzida
ifodalanadi: bu yerda M-metall atomi; n-metall atomining valentligi.
3. Asoslar qanday nomlanadi? J: Asoslarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun «metall atomi
nomi + gidroksid» shaklida yasaladi:
4. Agar metal atomi o’zgaruvchan bo’lgan asoslar qanday nomlanadi? J: Metall atomi nomidan so‘ng
uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi
hamda gidroksid so‘zi yoziladi: “metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [chiziqcha] + gidroksid”
5. Ca(OH)2 ushbu asosni nomlang? J: kalsiy- digidroksid, yoki kalsiy gidroksid
6. Bi(OH)3 asosni nomlang? J: Vismut(III)-gidroksid yoki vismut trigidroksid
7. Bariy gidroksid ni formulasini yozing? J: Ba(OH)2
8. Kaliy gidroksidini formulasini yozing? J: KOH
9. Kalsiy gidroksidni formulasini yozing? J: Ca(OH)2
10. Lantan gidroksidni formulasini yozing? J: La(OH)3
11. Quyidagi oksidlarga mos keluvchi asoslarni formulalarini va nomlarini yozing: CaO, Li2O, FeO,
Al2O3
J: Ca(OH)2-kalsiy gidroksid, LiOH-litiy gidroksid, Fe(OH)2-temir(II)-gidroksid, Al(OH)3-gidroksid
45-Mavzu: Asoslarni toifalanishi.
1. Asoslar fizik xossalariga ko’ra necha turga bo’linadi? J: 2 ga 1)Ishqorlar 2) Asoslar
2. Suvda erishdigan asoslar qanday nomlanadi? J: Ishqorlar
3. Suvda erimaydigan asoslar qanday nomlanadi? J: Asoslar
4. Asoslar kimyoviy xossalariga ko’ra necha turga bo’linadi? J: 3 ga 1)Ishqorlar 2) Asoslar 3)
Amfoter asoslar
5. Amfoter xossa asoslarga qanday xossani beradi? J: Ham kislotali, ham asosli xossani
6. O’yuvchi natriy ni formulasini ko’rsating? J: NaOH
7. O’yuvchi kaliyni formulasini ko’rsating? J: KOH
8. Asoslarni qaysi turi teri va to’qimalarni o’yish xossasiga ega ? J: Ishqorlar
9. Ishqorlarga misollar keltiring? J: NaOH, KOH s oila metallarini OH guruhlari
18
10. Asoslar ga misollar keltiring ? J: Cu(OH)2, Fe(OH)2 tartib raqami yarim oysimon bo’lmagan
metallarni va yarim oysimon metallarni quyi valentli gidroksi guruhlari kiradi
11. Amfoter aoslar ga misollar keltiring? J: Zn(OH)2, Cr(OH)3, Al(OH)3 va tartib raqamlari yarim
oysimon ko’rsatilgan yana yarim oysimon ko’rsatilgan o’zgaruvchan valentli metallarni o’rta valentli
gidroksid guruhlari
46-mavzu: Asoslarning olinishi va xossalari
1. Natriy va kalsiy metallarini suv bilan ta’sirlanishi reaksiyasini yozing?
J: 2Na + 2H2O = 2NaOH + H2 Ca + 2H2O = Ca(OH)2 + H2
2. Natriy kalsiy oksidlarini suv bilan ta’sirlanishi reaksiyasini yozing?
J: Na2O + H2O = 2NaOH CaO + H2O = Ca(OH)2
3. Temir (III)-xloridni natriy gidroksidi bilan reaksiyasini yozing? J: FeCl3 + 3KOH = Fe(OH)3 +
3KCl
4. KOH, NaOH va Ca(OH)2 bu asoslar qanday rangda bo’ladi ? J: Oq rangda
5. Ni(OH)2 bu asos qanday rangda ? J: yashil rangda
6. Fe(OH)3 bu asosni rangi qanday ? J: qo’ng’ir rangda
7. Qaysi metal suvni yondiradi? J: Na
8. Qaysi ishqoriy yer metallarini asoslari suvda erimaydi? J: Be(OH)2, Mg(OH)2
Indikator nomi
Neytral eritmadagi rangi
Ishqoriy eritmadagi rangi
Lakmus
Binafsha
Ko‘k
Metilzarg‘aldog‘i
Тo‘q sariq
Sariq
Fenolftalein
Rangsiz
Pushti
9. KOH eritmasi lakmusni qanday ranga o’zgartiradi? J: Ko’k
10. Ca(OH)2 eritmasi metilzarg’aldog’i ni qanday ranga bo’yaydi? J: Sariq
11. Fe(OH)3 eritmasi fenolftalinni qanday ranga bo’yaydi? J: Pushti
12. Mg(OH)2 bilan HCl arasidagi reaksiya tenglamasini yozing?
J: Mg(OH)2+2HCl=MgCl2+H2O
kislota mo’l miqdorda bo’lsa
Mg(OH)2+HCl=Mg(OH)Cl+H2O kislota kam miqdorda bo’lsa
12.
CuCl2 bilan NaOH arasidagi reaskiya tenglamalarni yozing?
J: CuCl2 + 2NaOH = Cu(OH)2 + NaCl Ishqor mo’l miqdorda bo’lsa
CuCl2 + NaOH = Cu(OH)Cl + NaCl
Ishqor kam miqdorda bo’lsa
13.
Quyidagilar orasidagi reaksiya tenglamalarni yozing?
1) Kaliy gidroksid+nitrat kislota = 2) kaliy gidroksid+Nikel(II)-xlorid 3)Vismut trigidroksid
+sulfat kislota 4) kaliy gidroksid+silikat kislota 5) natriy gidroksid+magniy sulfat
J: 1)KOH+HNO3=KNO3+H2O 2) 2KOH+NiCl2=2KCl+Ni(OH)2
3)2Bi(OH)3+3H2SO4=Bi2(SO4)3+6H2O 4) 2KOH+H2SiO3=K2SiO3+2H2O
5) 2NaOH+MgSO4=Na2SO4+Mg(OH)2
14. Qaysi asoslar parchalanmaydi? J: NaOH, KOH
47-Mavzu: Eng muhim asoslarning ishlatilishi
1. Kaustik sodani formulasini ko’rsating? J: NaOH
2. NaOH sanoatda qanday olinadi? J: NaCl eritmasini elektroliz qilib
3. NaOH sanoatda qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: Sovun olishda, qog’oz ishlab chiqarishda,
to’qimachilik va sun’iy tola olishda ishlatiladi
4. Nima uchun natriy gidroksid kaliy gidroksidga nisbatan ko’proq ishlatiladi? J: KOH tannarxi
qimmat bo’lgani uchun
5. KOH qanday olinadi? J: KCl eritmasini elektroliz qilib olinadi.
6. So’ndirilgan ohakni formulasini ko’rsating? J: Ca(OH)2
7. Ohak suvi yoki ohak suti deb nomlangan birikmani ko’rsating? J: Ca(OH)2
8. Ohakli qorishma tarkibida qanday moddalar bo’ladi? J: Ca(OH)2+SiO2+H2O
9. Kislotaligi ortib ketgan to’proqlarni neytralashda Ca ni qaysi birikmasi ishlatiladi? J: Ca(OH)2
10. Qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qaarshi kurashda Ca ni qaysi birikmasi ishlatiladi? J:
Ca(OH)2
11. Natriy va kaliy gidroksidlarni olishdagi kimyoviy reaksiyalarni yozing?
J: 1) 2Na + 2H2O = 2NaOH + H2 2) Na2O + H2O = 2NaOH
19
3) 2K+2H2O=2KOH+H2 4) K2O+H2O=2KOH
48-Mavzu: Kislotalar tarkibi, tuzilishi va nomlanishi
1. Kislotalar deb nimaga aytiladi? J: Metall atomlariga alamshina oluvchi vodorod atomlari hamda
kislota qoldig’idan iborat bo’lgan murakkab moddalarga aytiladi.
2. Kislota qoldig’ini valentligi qanday aniqlanadi? J: Kislotadagi vodorod soniga qarab.
3. Kislotalarning umumiy formulasini ko’rsating? J: Kislotalarning umumiy formulasi HnK tarzida
ifodalanadi: bu yerda K-kislota qoldig‘i; n-kislota qoldig‘ining valentligi.
4. Xlorid kislotani formulasini ko’rsating? J: HCl
5. Sianid kislotani ko’rsating? J: HCN
6. Sulfat kislotani formulasini ko’rsating? J: H2SO4
7. Ortofosfat kislotani formulasini ko’rsating? J: H3PO4
8. Dixromat kislotaning formulasini ko’rsating? J: H2Cr2O7
9. Manganat kislotaning formulasini ko’rsating? J: H2MnO4
10. Silikat kislotani formulasini ko’rsating ? J: H2SiO3
11. Nitrat kislotaning formulasini ko’rsating? J: HNO3
12. Borat kislotaning formulasini ko’rsating? J: H3BO3
13. Karbonat kislotani formulasini ko’rsating? J: H2CO3
14. Atsetat kislotani formulasini ko’rsating? J: CH3COOH
15. Oksalat kislotani formulasini ko’rsating? J: HOOC-COOH
49-Mavzu: Kislotalarning toifalanishi
1. Kislotalar tarkibida kislorod atomi mavjudligiga qarab necha turga bo’ladi? J: 2 ta 1) Kislordli
2) Kislorodsiz kislotalar
2. Kislorodli kislotalarga misollar keltiring ? J: H2SO4 , H3PO4 , H2Cr2O7 , H2MnO4 , H2SiO3, H3BO3
3. Kislorodsiz kislotalarga mislollar keltiring ? J: HCl , HCN , HBr , H2S , HF , HJ
4. Kislotalar tarkibidagi vodorod soniga qarab necha turga bo’linadi? J: 1) bir negizli 2) ikki negizli
3)uch negizli 4) ko’p negizli
5. Bir negizli kislotalarga misollar keltiring? J: HCl , HCN , HBr, HNO3, HNO2, HF
6. Ikki negizli kislotalarga misollar keltiring? J: H2SO4, H2SO3, H2SiO3, H2MnO4, H2S
7. Uch negizli kislotalarga misollar keltiring? J: H3PO4, H3PO3, H3BO3, H3AsO4, H3AsO3
8. Ko’p negizli kislotalarga misol? J: H4P2O7
9. Bir negizli kislotalar hosil qilishi mumkin bo’lgan moddaalrni ko’rsating: CO2, SO2, NO2, P2O5, Cl2,
S
J: NO2 dan ikki xil kislota olish mumkin: 2NO2+H2O=HNO2+HNO3 Cl2+H2=2HCl
Qolganlaridan: CO2+H2O=H2CO3
SO2+H2O=H2SO3 P2O5+3H2O=2H3PO4 S+H2=H2S
10. Oltingugurtdan boshqa qaysi moddalar vodorod bilan to’g’ridan to’g’ri birikib ikki negizli kislota
hosil qilishi mumkin? J: Te+H2=H2Te tellurid kislota
50-Mavzu: Kislotalarning olinishi va xossalari
1. Kislorodli oksidlar qanday olinadi? J: Kislotali oksidlarga suv ta’sir ettirib
CO2+H2O=H2CO3
SO2+H2O=H2SO3 P2O5+3H2O=2H3PO4
2. Kislorodsiz kislotalarni qanday olish mumkin? J: Metallmaslarni vodorod bilan ta’sirlashuvi
natijasida:
S+H2=H2S Te+H2=H2Te
3. Vodorod xloridni suvdagi eritmasi qanday ataladi? J: Xlorid kislota
4. Vodorod sulfidni suvdagi eritmasi qanday ataladi? J: Sulfid kislota
5. Reaksiyani to’galang: СH3COONa+H2SO4=
J: 2CH3COONa+H2SO4=2CH3COOH+Na2SO4
6. Agregat holati qattiq bo’lgan kislotalarga misollar keltiring? J: H3BO3, H3PO4
7. Agregat holati suyuq bo’lgan kislotalarga misollar keltiring ? J: H2SO4, HNO3
8. Agregat holati gaz bo’lgan kislotalarga misollar keltiring? J: HCl, H2S, HBr
Indikator nomi
Neytral eritmadagi rangi
Kislota eritmasidagi rangi
Lakmus
Binafsha
Qizil
Fenolftalein
Rangsiz
Rangsiz
Metilzarg‘aldog‘i
Тo‘q sariq
Qizil
9. H3BO3 eritmasi lakmusda qanday ranga kiradi? J: Qizil
10. H2SO4 eritmasi fenolftalinda qanday rangga kiradi? J : Rangsiz
11. HBr eritmasi metilzarg’aldog’ida qanday rangga kiradi? J: Qizil
20
12. Neytrallanish reaksiyasi deb nimaga aytiladi? J: Kislota+Asos=Tuz+H2O bilan to’gaydigan
reaksiyalari
13. Neytrallanish reaksiyalariga misollar keltiring? J:
H2SO4 + 2NaOH = Na2SO4 + 2H2O
HCl + Mg(OH)2 = Mg(OH)Cl + H2O
H3PO4 + KOH = KH2PO4 + H2O
14. Cu + 4HNO3 (kons.) = Reaksiyani to’galang. J: Cu + 4HNO3 (kons.) = Cu(NO3)2 + 2NO2 +
2H2O
Metallarning faollik qatori
Vodorodni siqib chiqaradi
Li
Cs
K
Ca
Na
Mg
Al
Mn
Zn
Cr
Vodorodni siqib chiqara
olmaydi
Fe
Ni
Sn
Pb
H2
Cu
Ag
Hg
Au
14.
Misni xlorid kislota bilan reaksiyasini yozing? J: Reaksiyaga kirishmaydi
15.
Qaysi metallar H2SO4 dan vodorodni siqib chiqara oladi: K, Na, Mg, Cu, Ag, Cr, Hg, Pt, Al
J: K, Na, Cr, Al
16. Qaysi metallar HNO3 dan vodorodni siqib chiqara olmaydi: K, Na, Mg, Cu, Ag, Cr, Hg, Pt, Al
J: Cu, Ag, Hg, Pt
17.
O’rta tuz hosil bo’lish reaksiyasini yozing? J: BaCl2 + H2SO4 (suyul.) = BaSO4 + 2HCl
18. Nordon tuz hosil bo’lish reaksiyasini yozing? J: NaCl + H2SO4 (kons.) =NaHSO4 + HCl↑
19. Faqat nordon tuz tuz hosil bo’lish reaksiyasini yozing? J: CaCO3 + H2CO3 = Ca(HCO3)2
20. Kislorodli kislotalarni qizdirilganda qanday moddalar hosil bo’ladi? J: Kislotali oksid va suv
21. Sulfat kislotani olish reaksiyasini yozing? J: SO3+H2O=H2SO4
22. Sulfid kislotani olish reaksiyasini ko’rsating? J: H2+S=H2S
23. Karbonat kislotani olish reaksiyasini ko’rsating? J: H2O+CO2=H2CO3
24. Borat kislotaga to’g’ri keladigan kislotali oksidni ko’rsating? J: B2O3
25. Manganat kislotaga to’g’ri keladigan kislotali oksidni ko’rsating? J: MnO2
26. Sulfat kislotaga to’g’ri keladigan kislotali oksidni ko’rsating? J: SO3
27. Sulfit kislotaga to’g’ri keladigan kislotali oksidni ko’rsating? J: SO2
28. Nitrat kislotaga to’g’ri keladigan kislotali oksidni ko’rsating? J: NO2
29. Ortofosfat kislotaga to’g’ri keladigan kislotali oksidni ko’rsating? J: P2O5
30. Quyidagi metallardan qaysilari xlorid kislotadan vodorodni siqib chiqaradi: K, Ba, Hg, Fe, Cu, Ag,
Na, Mg, Al, Zn J: K, Ba, Fe, Na, Mg, Al, Zn
31. Quyidaglar orasidagi reaksiya tenglamalarni yozing:
1)Kaliy gidroksid+nitrat kislota= 2) Sulfat kislota+natriy gidroksid= 3) Mis(II)-oksid+sulfat kislota
4) Natriy karbonat+kremniy(IV)-oksid= 5) xlorid kislota +magniy karbonat
J: 1)KOH+HNO3=KNO3+H2O 2) H2SO4+2NaOH=Na2SO4+2H2O
3) CuO+H2SO4=CuSO4+H2O 4) Na2CO3+SiO2=Na2SiO3+CO2
5) 2HCl+MgCO3=MgCl2+H2O+CO2
51-Mavzu: Eng muhim kislotalarning ishlatilishi
1. Rangsiz, hidsiz, moysimon suyuqlik bo’lgan kislota qaysi? J: H2SO4
2. Sulfat kislota nima maqsadda ishlatiladi? J: Mineral o’g’itlar ishlab chiqarishda, neft mahsulotlarini
quritishda,potrlovchi moddalar tayyorlashda, kislotali akumulyatorlar tayyorlashda, selyuloza ishlab
chiqarishda ishlatiladi.
3. Konsentrlaagan xlorid kislota eritmasi yan qanday ataladi? J: Tutovchi kislota
4. Oshqozonda uchraydigan kislotani nomini ayting? J: HCl
5. Xlorid kislota qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: Metallarni xurishlash, xloridlar ishlab chiqarish,
Тibbiyotda dori-darmonlar ishlab chiqarish, bo‘yoqlar ishlab chiqarish, plastmassalar ishlab chiqarish
kabi soxalarda keng qo‘llanadi.
6. Konsentrlaagan nitrat kislota eritmasi yan qanday ataladi? J: Tutovchi kislota
7. Nima uchun nitrat kislotani rangli deb xato xulosa chiqarishadi? J: Nitrat kislota og’zi ochilganda
parchalana boshlaydi va NO2 (qo’ ng’ir rangli) hosil bo’ladi
21
Pt
8. Konsentrlangan nitrat kislota nima uchun temirli, xromli va alyuminiyli idishlarda saqlanadi J:
Konsentrlangan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi
9.Nitrat kislota bilan ta’sirlashmaydigan metallar qaysilar? J: Au, Pt, Ta(tantal), Rh(rodiy), Ir(iridiy)
10. Nitrat kislota qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: Azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarish, Organik azotli
birikmalar ishlab chiqarish,Тibbiyotda dori-darmonlar ishlab chiqarish, Bo‘yoqlar ishlab chiqarish,
Portlovchi moddalar ishlab chiqarish, Nitroza usulida sulfat kislota ishlab chiqarish kabi soxalarda
keng qo‘llanadi.
11. Quyidagi reaksiya tenglamalarida tushirib qoldirilgan moddalarni yozing va tenglamani tenglang:
Al + ...  Al2(SO4)3 + ...
Fe2O3 + HNO3  ... + ...
... + HCl  CrCl3 + 2H2O
HgO + ...  Hg(NO3)2 + ...
J:1)2Al +3 H2SO4  Al2(SO4)3 + 3H2 2)Fe2O3 + 6HNO3  2Fe(NO3)3 + 3H2O
3) Cr(OH)3 + HCl  CrCl3 + 2H2O
52-Mavzu: Tuzlar tarkibi, tuzilishi va nomlanishi
1.Tuzlar deb nimaga aytiladi? J: Тuzlar deb metall atomlari (yoki ammoniy NH4+) va kislota qoldig‘idan
iborat bo‘lgan yoki murakkab moddalarga aytiladi.
2. Tuzlar qanday hosil bo’ladi? J: Тuzlar kislota vodorodining metall atomiga yoki asos gidroksilining
kislota qoldig‘iga almashishidan hosil bo‘ladi.
3.Natriy xlorid NaCl, kaliy nitrate KNO3, Cu(II)-sulfat CuSO4, Alyuminiy-fosfat ni grafik formulasini
ko’rsating?
J:
NaCl
Na
Cl
Natriy
xlorid
KNO3
K O
N
CuSO4
O
O
Cu
O
O
Kaliy
nitrat
S
O
O
AlPO4
O
Al O P O
O
Mis (II)Alyuminiy
fosfat
sulfat
4. Tuzlar qanday nomlanadi? J: Тuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun «metall atomi nomi
+ kislota qoldig‘i nomi», agar metall atomi o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa “metall atomi nomi + (metall
atomi valentligi rim raqamida) + [-chiziqcha] + kislota qoldig‘i nomi” shaklida yasaladi..
5. 1-CuBr, 2-FeS, 3-ZnSO4, 4-NH4NO3, 5-K2CrO4 yuqorida keltirilgan tuzlarni tartib raqami bo’yicha
nomlang? J: 1-Mis(I)-bromid, 2-Temir(II)-sulfid, 3-Rux sulfat, 4-Ammoniy nitrat, 5-Kaliy xromat
6.Tuzlarni nomlashda agar metal o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa tuzni qanday nomlash kerak? J:
Agar metall atomi o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa “metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim
raqamida) + [-chiziqcha] + kislota qoldig‘i nomi” shaklida yasaladi..
7. Nordon tuzlar qanday nomlanadi? J: Тuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun «metall
atomi nomi + gidro+kislota qoldig‘i nomi», agar metall atomi o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa “metall
atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [-chiziqcha] gidro+ kislota qoldig‘i nomi”
shaklida yasaladi..
8. Asosli tuzlar qanday nomlanadi? J: Тuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun «metall
atomi nomi + gidrokso+kislota qoldig‘i nomi», agar metall atomi o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa
“metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [-chiziqcha] gidrokso+ kislota
qoldig‘i nomi” shaklida yasaladi..
9. Quyidagi tuzlarning nomlang: Na2SO4, K3PO4, KNO3, CaCl2, MgSO4, Ca(HCO3)2, (CuOH)2CO3? J:
Na2SO4-natriy-sulfat, K3PO4-kaliy-fosfat, KNO3-kaliy-nitrat, CaCl2-kalsiy-xlorid, MgSO4-magniysulfat, Ca(HCO3)2-kalsiy-gidro-karbonat, (CuOH)2CO3 mis(II)-gidrokso-karbonat yoki malaxit.
10. Kundalik turmushda ishlatiladigan qanday tuzlarni bilasiz? J: NaCl-osh tuzi, NaHCO3-ichimlik
sodasi, Na2CO3-kir soda
11. Gidro so’zi qaysi modda uchun ishlatiladi? J: H
12. Gidrokso so’zi qaysi ion uchun ishlatiladi? J: OH13. Kalsiy digidoroksosulfat tuzini formulasini yozing? J: (CaOH)2SO4 yoki Ca2(OH)2SO4
14. Alyuminiy gidroksokarbonat tuzini formulasini yozing? J: Al(OH)SO4
15. Alyuminiy geksagidroksofosfat tuzini formulasini yozing? J: Al3(OH)6PO4
22
53-Mavzu: Tuzlar formulalarining ifodalanishi
1.Tuzlarning formulalari qanday tuziladi? J: Asos qoldig’I (metal atomi yoki ammoniy NH4+va b.)
indekisdagi sonning uning valentligiga ko’paytmasi kislota qoldig’I indeksidagi sosnning shu
qoldiqning valentligiga ko’paytmasiga teng.
2. Quyidagi qoldiqlardan iborat bo’lgan tuzlarning formulalarini tuzing: 1) gidrofosfat va magniy 2)
aluminiy va fosfat 3) mis va xlorid J: 1) MgHPO4, 2)AlPO4, 3)CuCl2
3. Quyidagi tuzlarning formulalarini yozing: 1) Temir(III)-sulfat 2) Magniy digidrofosfat 3) Aluminiy
digidroksoxlorid J: 1)Fe2(SO4)3
2)Mg(H2PO4)2 3) Al(OH)2Cl
4. Quyidagi tuzlarning nomlarini ayting: J: Ba3(PO4)2-Bariy-fosfat, Ca(H2PO4)2-kalsiy-digidrofosfat,
(MgOH)3PO4-magniy-gidroksofosfat, AlPO4-aluminiy-fosfat, K2CrO4-kaliy-xromat, KMnO4-kaliypermanganat, CH3COONa-natriy-atsetat, K2C2O4- kaliy-oksalat, NaHCO3- natriy-gidrokarbonat,
KHS-kaliy-gidrosulfid, LiHSO4-litiy-gidrosulfat, Mg(OH)Br-magniy-gidroksobromid, Al(OH)SO4aluminiy-gidroksosulfat
5. NH4+ioni necha valentli bo’ladi? J: I-valentli
6. Kislota qoldig’ini valentligini qanday aniqlash mumkin? J: Kislota qoldig’ini valentligini aniqlashda
qoldiqni hosil qilgan kislotadagi vodorod atomlar soni hisoblanadi. Masalan: H3PO4 ga qarab PO4 ni
valentligi III ga teng ekanligini ko’rishimiz mumkin.
54-Mavzu: Tuzlarning toifalanishi
1. Tuzlar hosil bo’lishiga qarab necha turga bo’linadi? J: 1) O’rta tuz 2) Nordon tuz 3) Asosli tuz
4) Qo’sh (Aralash) tuz
2. O’rta tuz deb nimaga aytiladi? J: Metall atomi kislota tarkibidagi barcha vodorod o‘rnini olgan va
metall atomi va kislota qoldig‘idan iborat murakkab modda.
3. Nordon tuz deb nimaga aytiladi? J: Metall atomi kislota tarkibidagi vodorodning bir qismini o‘rnini
olgan va metall atomi hamda vodorod va kislota qoldig‘idan iborat murakkab modda.
4. Asosli tuz deb nimaga aytiladi? J: Tarkibida metall atomi va kislota qoldig‘i bilan birga gidroksid
gruppasi tutgan murakkab modda.
5. Qo’sh tuz deb nimaga aytiladi? J: Ikki xil tuzlarning birgalikda uchrashishi natijasida hosil bo’lgan
murakkab modda.
6. Kompleks tuzlar deb nimaga aytiladi? J: Tarkibida ikki xil metal atomi va kislota qoldig’idan tashkil
topgan murakkab modda.
7. O’rta tuzlarga misollar keltiring. J: (alyuminiy fosfat—AlPO4, kaliy xromat—K2CrO4, kaliy
permanganat—KMnO4, natriy atsetat—CH3COONa, kaliy oksalat—K2C2O4).
8. Nordon tuzlarga misollar keltiring J: (natriy gidrokarbonat—NaHCO3, kaliy gidrosulfid—KHS, litiy
gidrosulfat—LiHSO4).
9. Asosli tuzlarga misollar keltiring. J: (magniy gidroksobromid — Mg(OH)Br, alyuminiy
gidroksosulfat — Al(OH)SO4).
10. Qo’sh tuzlarga misollar keltiring. J: kaliy-aluminiy sulfat (achchiqtosh) KAl(SO4)2 yoki
K2SO4∙Al2(SO4)3, xlorli oxak Ca(OCl)Cl
11. Kompleks tuzlarga misollar keltiring. J: Qizilqon tuzi-K3[Fe(CN)6] , Sariqqon tuzi –K4[Fe(CN)6]
55-Mavzu: Tuzlarning olinishi va xossalari
1. Metallar bilan qanday metalmas reaksiyasi natijasida tuz hosil bo’ladi? J: Me+S=MeS
2. Me+Hg(NO3)2=MeNO3+ Hg Ushbu reaksiya amalga oshishi uchun qanday metallarni olish
mumkin? J: Metallarni aktivlik qatoriga e’tibor beradigan bo’lsak Hg metalidan chapda turgan
metallarni ko’rishimiz mumkin
Vodorodni siqib chiqaradi
Vodorodni siqib chiqara
olmaydi
Li
Cs
K
Ca
Na
Mg
Al
Mn
Zn
Cr
Fe
Ni
Sn
Pb
H2
Cu
Ag
Hg
Qora rangda ko’rsatilgan metallar Hg metalidan faol bo’lgani uchun yo’qorida ko’rsatilgan reaksiyani
amalga oshirish mumkin bo’ladi.
3. Zn +2NaOH=Na2ZnO2 +H2 nima uchun rux metalli ishqor bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil
qildi? J: Rux metalli amfoter metal bo’lgani uchun ishqor bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qildi
4. Qaysi metallar ishqor bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi? J: Davriy jadvalda yarim
oysimon shaklida ko’rsatilgan metallar yani amfoter metallar ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib
tuzlarni hosil qiladi.
23
Au
Pt
5. Qaysi metal oksidlari ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi? J: Amfoter oksidlar
va amfoter metallarni o’rta valentli oksidlari ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi.
6. Qanday asoslar ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi? J: : Amfoter asoslar va
amfoter metallarni o’rta valentli asoslari ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi.
7. Quyidagi reaksiyani to’galang:
Al+NaOH+H2O= J:
2Al+2NaOH+6H2O=2Na[Al(OH)4]+3H2
8. Quyidagi reaksiyani to’galang: Ishqor kam bo’lsa Al(OH)3+NaOH=
J: Al(OH)3+NaOH= Na[Al(OH)4]
9. Quyidagi reaksiyani to’galang:Ishqor mo’l bo’lsa Al(OH)3+NaOH=
J: Al(OH)3+3NaOH=
Na3[Al(OH)6]
10. Quyidagi tuzlarni nomlang : 1)Na[Al(OH)4 2) Na3[Al(OH)6] 3) Na2ZnO2 4) Na2[Zn(OH)4 J: 1)
Na[Al(OH)4 –natriy-tetragidrokso-aluminat, 2) Na3[Al(OH)6] –natriy-geksagidrokso-aluminat, 3)
Na2ZnO2 -natriy-sinkat, Na2[Zn(OH)4-natriy-tetragidrokso-sinkat
11. Quyidagi reaksiyani to’galang: Zn +NaOH+H2O= J: Zn +2NaOH+2H2O= Na2[Zn(OH)4+H2
12. Quyidagi reaksiyani to’galang: Zn(OH)2+NaOH= J: Zn(OH)2+2NaOH= Na2[Zn(OH)4
13. Quyidagi reaksiyani to’galang: ZnO+NaOH+H2O= J: ZnO+2NaOH+H2O= Na2[Zn(OH)4
14. Natriy ishqorini Sulfat kislota bilan reaksiyasini yozing?: J: Bu reaksiya ikki bosqichda boradi
1)NaOH +H2SO4=NaHSO4+H2O
2) NaHSO4 +NaOH=Na2SO4+H2O
Bir bosqichda ham borishi mumkin:
2NaOH+H2SO4=Na2SO4+H2O
15. Natriy ishqorini ortofosfat kislota bilan reaksiya tenglamasini ko’rsating? J: Bu reaksiya uch
bosqich bilan boradi 1) NaOH+H3PO4=NaH2PO4+H2O 2) NaH2PO4+NaOH=Na2HPO4+H2O 3)
Na2HPO4+NaOH=Na3PO4+H2O
Bir bosqichda ham borishi mumkin: 3NaOH+H3PO4=Na3PO4+3H2O
16.Qanday qilib o’rta tuzni nordon tuzga aylantirish mumkin? J: CaCO3+CO2+H2O=Ca(HCO3)2
17. Mis(II)- sulfat (CuSO4) tuzini rangi qanday? J: Ko’k rangli
18. Mis ko’porosini(CuSO4∙5H2O) rangi qanday? J: Och ko’k rangli
19. Nima uchun metal tuzlaridan metallarni siqib chiqarishda magniydan o’ngda to’rgan metallardan
foydalaniladi? J: Magniydan chapda to’rgan metallar tuzli eritmalarga tushirilganda suv bilan
reaksiyaga kirishib ketadi
20. Quyidagi moddalar orasidagi reaksiya tenglamalarni yozing: 1)temir+xlorid kislota; 2) sulfat
kislota+ natriy gidroksid; 3) bariy nitrat+natriy sulfat; 4) aluminiy xlorid+kaliy gidroksid;
J: 1) Fe+2HCl=FeCl2+H2 2) H2SO4+2NaOH=Na2SO4+2H2O 3)
Ba(NO3)2+Na2SO4=2NaNO3+BaSO4↓
4) AlCl3+3KOH=Al(OH)3+3KCl
21.Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
Cu→CuO→CuSO4→Cu(OH)2→CuCl2→Cu
J: 1) 2Cu+O2=2CuO 2) CuO+H2SO4=CuSO4+H2O 3) CuSO4+2NaOH=Cu(OH)2+Na2SO4
3)Cu(OH)2+2HCl=CuCl2+2H2O 4) CuCl2+Fe=FeCl2+Cu
22. Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
Zn→ZnO→ZnSO4→Zn(OH)2→Na2ZnO2
J: 1) 2Zn+O2=2ZnO 2) ZnO+H2SO4=ZnSO4+H2O 3) ZnSO4+2KOH=Zn(OH)2+K2SO4
4)Zn(OH)2+2NaOH=Na2ZnO2+2H2O
23. Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
P→P2O5→H3PO4→Na3PO4→Ca3(PO4)2
J: 1)4P+5O2=2P2O5 2) P2O5+3H2O=2H3PO4 3)H3PO4+3NaOH=Na3PO4+3H2O
4) 2Na3PO4+3Ca(OH)2=Ca3(PO4)2+6NaOH
24. Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
Mg→MgO→Mg(OH)2→MgCl2→Mg(NO3)2
J: 1) 2Mg+O2=2MgO 2) MgO+H2O=Mg(OH)2 3) Mg(OH)2+2HCl=MgCl2+2H2O
4)MgCl2+2HNO3=Mg(NO3)2+2HCl
25. Bariy sulfat tuzini qanday usullar bilan olish mumkin? Reaksiya tenglamalarini yozing.
J: Suvda eriydigan tuzlariga sulfat kislota ta’sir ettirib olish mumkin.
Ba(NO3)2+H2SO4=BaSO4↓+2HNO3
26. Kumush yodid (AgJ) va natriy yodid (NaJ) tuzlarini rangi qanday? J: Sariq
27. Mis gidroksituzi mavjud. Natriy gidroksikarbonat tuzi ham mavjudmi? Asosli javob bering.
24
J: Mis (II)-valentli gidroksidi o’zida bitta gidroksidni saqlab qolib asosli tuz hosil qiladi. Natriy (I)valentli bo’lganligi uchun o’zida bitta gidroksidni saqlab qolib asosli tuz hosil qila olmaydi, chunki
bunga valentligi yo’l quymaydi.
28. Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
Fe  FeSO4  Fe(OH)2  FeO  Fe
J: 1) Fe+H2SO4(suyul)=FeSO4+H2↑ 2) FeSO4+2NaOH=Fe(OH)2+Na2SO4 3)Fe(OH)2FeO+H2O
4) 3FeO+2Al=3Fe+Al2O3
29. Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
Cu  CuO  Cu(NO3)2  Cu(OH)2  Cu(OH)NO3
J: 1) 2Cu+O2=2CuO 2)CuO+2HNO3= Cu(NO3)2+H2O 3)
Cu(NO3)2+2NaOH=Cu(OH)2+2NaNO3
4) Cu(OH)2+HNO3=Cu(OH)NO3+H2O
56-Mavzu: Eng muhim tuzlarning ishlatilishi.
1. Inson organizimini umumiy massasini necha % ni turli xildagi tuzlar tashkil qiladi? J: 5,5%
2. Osh tuzi (NaCl) qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: Osh tuzi sanoatda xlor, ishqor, natriy metali
olishda, tibbiyotda fiziologik eritma tayyorlashda ishlatiladi.
3. Osh tuzi va Silvinit (NaCl∙KCl) qaysi konlarda qazib olinadi? J: Хo‘jaikon, Тubokat,
Borsakelmas, Boybichakon, Oqqal’a konlaridan qazib olinadi.
4. Kalsiy karbonat (marmar, ohaktosh, bo‘r) CaCO 3 qaysi konlarda qazib olinadi? J: Nurota va
G‘ozg‘on konlarida uchraydi.
5. Kalsiy karbonat qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: Qurilish binolarini bezash maqsadida
marmardan eng ko‘p foydalaniladi.
6. Ammoniy nitrat NH 4 NO3 (Ammoniyli selitra ) qayerda ishlab chiqariladi? J: Farg‘ona azotli
o‘g‘itlar korxonasida sun’iy tarzda ishlab chiqariladi.
7. Ammoniy nitrat qanday maqsadlarda ishlatiladi? J: Sanoatda turli metallar va boshqa tuzlarni
olishda ham tuzlardan keng foydalaniladi. Masalan, temirning sulfidli tuzlaridan cho‘yan va
po‘lat olinadi.
8. Kalsiy karbonatdan foydalanib qanday moddalar hosil qila olasiz? J: 1) CaCO3→CaO+CO2
2)CaCO3+CO2+H2O=Ca(HCO3)2 va boshqa karbonatli, gidrokarbonatli birikmalar olish olish mumkin.
9. FeSO4 dan temir, Fe(II)-oksid, temir(II)-gidroksid vat emir(II)-xlorid hosil qilish reaksiya
tenglamalarini yozing? J: 1) 3FeSO4+2Al=3Fe+Al2(SO4)3 2) 2Fe+O2=2FeO 3) FeO+H2O=Fe(OH)2
4)Fe(OH)2+2HCl=FeCl2+2H2O
10. Tibbiyotda “issiq emlama” deb ataluvchi dori vositasi tayyorlanadigan tuzni (CaCl2) ohaktoshdan
va boshqa manbalardan qanday olish mumkin? J: 1) CaCO3→CaO+CO2 2) CaO+2HCl=CaCl2+H2O
11. Kalsiyli selitra olish usullaridan biri suyultirilgan nitrat kislotani ohaktosh bilan neytralashdan
iborat. Bunda sodir bo’ladigan reaksiya tenglamalarini yozing. J:
CaCO3+2HNO3=Ca(NO3)2+H2O+CO2↑
12. Ichimlik sodasini formulasini ko’rsating? J: NaHCO3
13. Suvsizlantirilgan sodani formulasini ko’rsating? J: Na2CO3
14. Bo’r, marmar, ohaktoshni formulasini ko’rsating? J: CaCO3
15. Potashni formulasini ko’rsating? J: K2CO3
16. Lyapsni formulasini ko’rsating? J:AgNO3
57-mavzu: OKSIDLARDAN ASOS, KISLOТA VA ТUZLARNING OLINISHI.
ASOSLARDAN OKSID VA ТUZLARNING OLINISHI.
1. Temirdan foydalanib bir necha xil murakkab modda hosil qiling? J: 1) 2Fe+O2=2FeO
2) Fe+H2SO4(suyul)=FeSO4+H2 3) Fe+2HCl=FeCl2+H2
2. Mis (II)-gidroksiddan foydalanib, qanday oddiy moddalar olish mumkin?
J: 1) Cu(OH) 2→CuO+H2O 2) 2H2O→2H2+O2 3) CuO+H2=Cu+H2O
3. Quyida berilgan asoslarni qanday oksidalardan olish mumkin: KOH, NaOH, Ca(OH) 2,
Ba(OH)2.
J: K2O, Na2O, CaO, BaO
4. Cu(OH)2 va Fe(OH)2 larning ham tegishli oksidlardan olish mumkinmi? J: Ha olish mumkin.
CuO, FeO
5. P2O5, SO2, SO3, CO2, N2O5 lardan qanday kislotalar olish mumkin? J: H3PO4, H2SO3, H2SO4,
H2CO3, HNO3
25
6. CaSO4, CaCO3 tuzlarini qanday oksidlarning o‘zaro ta’sirlashuvidan olish mumkin?
J: CaO+SO3=CaSO4
CaO+CO2=CaCO3
7. CuSO4 tuzini quyidagi sxema bo‘yicha oling: Cu  CuO  CuSO4?
J: 1) 2Cu+O2=2CuO 2) CuO+H2SO4=CuSO4+H2O
8. Cu(OH)2, Fe(OH)2, Fe(OH)3 lardan qanday oksidlar olinadi? J: CuO, FeO, Fe 2O3
9. Ca(OH)2 dan foydalanib 4 xil tuz hosil qiling. J: 1)Ca(OH)2+2HCl=CaCl 2 +2H2O
2) Ca(OH)2+H2SO4=CaSO4+2H2O 3) Ca(OH)2+2HNO3=Ca(NO3)2+2H2O
4) Ca(OH)2+H2S=CaS+2H2O
10. Karbonat angidrid va kremniy (IV)-oksidlarini tegishli kislotalardan hosil bo‘lish reaksiya
tenglamalarini yozing? J: 1) H 2CO3→CO2+H2O 2) H2SiO3→SiO2+H2O
11. Mis(II)-gidroksikarbonat tuzidan qanday 3 xil oksid olish mumkin?
J: Cu2(OH)2CO3→CuO+H2O+CO2
12. Cu(OH)2, Fe(OH)2, Fe(OH)3 larini tegishli tuzlardan oling? J:
1) CuCl2+2NaOH=Cu(OH)2+2NaCl 2) FeSO4+2KOH=Fe(OH)2+K2SO4
3) 4Fe+6H2O+3O2=4Fe(OH)3 ; FeCl3+3NaOH=Fe(OH)3+3NaCl
13. Sulfid, sulfit va silikat kislotalarini qanday tuzlardan olish mumkin? Reaksiya tenglamalarini
yozing? J: 1) Na2S+2HCl=2NaCl+H2S 2) K2SO3+2HNO3=2KNO3+H2SO3
3) Na2SiO3+2HF=2NaF+H2SiO3
14. Qaysi moddalar o’zaro tasirlashadi: Cu(II)-oksid, sulfat kislota, kalsiy gidroksid, uglerod
(IV)-oksid, rux gidroksid, natriy gidroksid. Reaksiya tenglamalarini yozing. J:
1) CuO+H2SO4=CuSO4+H2O 2) CuO+Ca(OH)2=? 3) CuO+CO2=CuCO3
4) CuO+Zn(OH)2=CuZnO2+H2O 5)CuO+NaOH=? 6) H 2SO4+Ca(OH)2=CaSO4+2H2O
7) H2SO4+CO2= ? 8) H2SO4+Zn(OH)2=ZnSO4+2H2O 9) H2SO4+2NaOH=Na2SO4+H2O
10) Ca(OH)2+CO2=CaCO3+H2O
11) Ca(OH)2+ Zn(OH)2= Ca[Zn(OH)4]
12)
Ca(OH)2+NaOH=? 13) Zn(OH)2+CO2=ZnCO3+H2O 14) 2NaOH+CO2=Na2CO3+H2O
15. Metallar qanday birikmalar sinflari bilan reaksiyaga kirishadi? Reaksiya tenglamalarini
yozing: J: 1) 2Me+O 2=2MeO 2) Me+ H2=MeH2 3) Me+S=MeS 4) Me+ 2HCl= MeCl 2+H2
5)Me+CuSO4=MeSO4+Cu 6) Me+2H2O=Me(OH)2+H2
16. Тemir va mis qirindilarining aralashmasidan misni fizikaviy usulda ajratib olishni bilganingiz
holda, ushbu aralashmadan misni kimyoviy usulda ajratib oling. Reaksiya tenglamlarini yozing.
J: Fe+2HCl=FeCl2+H2 Cu+HCl=? Cu o’zi qoladi
17. Sizga mis birikmasi sifatida qora rangli kukun berilgan. Siz ushbu kukun toza mis (II)-oksidimi
yoki qo‘shimcha tutgan aralashma ekanligini tajriba yo‘li bilan aniqlash usulini taklif qiling va
isbotlang. Reaksiya tenglamalarini yozing. J: Xlorid kislota yordamida aniqlash mumkin: CuO+
HCl=CuCl2+H2O
Cu+HCl=? Cu o’zi qoladi
18. Sizga rangsiz eritmalar quyilgan 3 ta raqamlangan probirkalar berilgan. Qaysi probirkada natriy
xlorid, sulfat kislota, o‘yuvchi natriy borligini qanday aniqlash mumkin? Reaksiya tenglamalarini
yozing.
J: 1) NaCl 2) H2SO4
3) NaOH
Indikator nomi
Neytral eritmadagi rangi
Kislota eritmasidagi rangi
Lakmus
Binafsha
Qizil
Fenolftalein
Rangsiz
Rangsiz
Metilzarg‘aldog‘i
Тo‘q sariq
Qizil
Indikatorlar yordamida ajratish mumkin: NaCl muhit neytral lakmusda binafsha ranga kiradi, H2SO4
muhit kislotali lakmusda qizil ranga kiradi;
Indikator nomi
Neytral eritmadagi rangi
Ishqoriy eritmadagi rangi
Lakmus
Binafsha
Ko‘k
Metilzarg‘aldog‘i
Тo‘q sariq
Sariq
Fenolftalein
Rangsiz
Pushti
NaOH muhit ishqoriy bo’lgani uchun lakmusda ko’k ranga kiradi;
Yana bir yo’li reaksiya tenglamalr orqali: 1) NaCl+AgNO3=NaNO3+AgCl↓ oq cho’kma
2)Sulfat kislota va sulfat ionlari uchun BaCl2 ni ta’sir ettiramiz reaksiya natijasida suvda va nitrat
kislotada erimaydigan oq ch’kma hosil bo’ladi; H2SO4+BaCl2=BaSO4↓+2HCl
26
3) NaOH uchun CuCl2+2NaOH=Cu(OH)2↓+2NaCl reaksiya natijasida havorang cho’kma
hosil bo’ladi
19. Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan tajribalarni bajaring:
CuO  CuCl2  Cu(OH)2  CuO
Zarur reaksiya tenglamalarini yozing; J: 1) CuO+ HCl=CuCl2+H2O
2) CuCl2+2NaOH=Cu(OH)2↓+2NaCl 3) Cu(OH)2→CuO+H2O
20. Sizga uchta probirkada soda, suyuq shisha, kaustik soda eritmalari berilgan. Тegishli reaksiyalar
yordamida har bir moddani aniqlang. Reaksiya tenglamalarini yozing. J: Soda-Na2CO3, suyuq shishaNa2SiO3, kaustik soda-NaOH 1) Na2CO3+2HCl=2NaCl+H2O+CO2↑ gaz ajralib chiqadi
2) Na2SiO3+2HCl=2NaCl+H2SiO3↓ cho’kma 3) NaOH+HCl=NaCl+H2O hech qanday gaz va cho’kma
hosil bo’lmadi
21. Uchta idishda bo‘r, so‘ndirilgan ohak, alebastr berilgan bo‘lsa qaysi idishda qanday qurilish materiali
borligini aniqlang. Reaksiya tenglamalarini yozing. J: Bo’r-CaCO3 , so‘ndirilgan ohak-Ca(OH)2,
alebastr-CaSO4∙0,5H2O : 1) CaCO3+2HCl=CaCl2+H2O+CO2↑ gaz ajralib chiq,
2) Ca(OH)2+CO2=CaCO3↓+H2O oq cho’kma 3) CaSO4∙0,5H2O+ BaCl2=BaSO4↓+CaCl2+0,5H2O
reaksiya natijasida suvda va nitrat kislotada erimaydigan oq ch’kma hosil bo’ladi;
22. Kaliy karbonat, alyuminiy xlorid va natriy sulfat berilgan. Faqat bitta reaktivdan foydalanib ularni
ajratish yo‘lini toping. Reaksiya tenglamalarini yozing. J: 1) K2CO3+2HCl=2KCl+H2O+CO2↑ gaz
ajraldi
2) AlCl3HCl= reaksiya bormaydi 3) Na2SO4+2HCl=2NaCl+H2SO4 reaksiya boradi.
23. Uchta probirkada natriyning sulfid, sulfit va sulfat tuzlarining quruq kukunlari berilgan. Ularni
aniqlash usulini toping. Reaksiya tenglamalarini yozing. J: 1)Na2S+Pb(NO3)2=2NaNO3+PbS↓ qora
rangli cho’kma
2) Na2SO3→Na2O+SO2↑ gaz ajraladi 3) Na2SO4+ BaCl2=BaSO4↓+2NaCl oq rangli cho’kma
24. Uchta probirkada natriyning xlorid, bromid va yodid tuzlari eritmalari bor. Qaysi probirkada
qanday tuz eritmasi borligini aniqlashning ikki usulini toping: J: 1) NaCl+AgNO3=NaCl+AgCl↓ oq
rangli cho’kma 2) NaBr+AgNO3=NaNO3+AgBr↓ 3) NaJ+AgNO3=NaNO3+AgJ↓ Sariq rangli
cho’kma
Ikkinchi usuli: 1) 2NaJ + Cl2=2NaCl+J2 kristallari hosil bo’ladi 2) 2NaBr+Cl2=2NaCl+Br2 badbo’y
is ajralib chiqadi 3) NaCl+Cl2= reaksiya bormaydi
25. Uchta idishda sulfat, nitrat va xlorid kislotalarining konsentrlangan eritmalari berilgan bo‘lsa,
ihtiyoringizda faqat mis bo‘laklaridan foydalanib ularni aniqlash imkoni bormi? Reaksiya
tenglamalarini yozing. J: 1) Cu+2H2SO4=CuSO4+SO2↑+2H2O rangsiz lekin o’tkir hidli gaz ajralib
chiqadi 2) Cu+4HNO3=Cu(NO3)2+2NO2↑+2H2O qo’ng’ir rangli gaz hosil bo’ladi
3) Cu+HCl=
raksiya bormaydi
Таянч тушунчалар
Кимё фани – моддалар, моддаларнинг хоссалари ва уларнинг бир-бирига айланишини
ўрганадиган фан.
Модда хоссалари – ранг, ҳид, таъм, қаттиқ, суюқ, газ ҳолати моддаларнинг хоссаларидир.
Атом – мураккаб тузилишга эга бўлиб, электрон, протон, нейтрон ва бошқа заррачалардан
ташкил топган.
Диффузия – бир модда молекулалари бошқа модда молекулаллари орасида тарқалиш ҳодисаси.
Нисбий атом масса – элементнинг миқдорий кўрсаткичи
Атомнинг абсолют массаси- элемент атомининг ҳақиқий массаси бўлиб, у жуда кичик масса
бирлигига тенг.
Кимёвий бирикма – икки ва ундан ортиқ ҳар хил моддага парчаланувчи модда.
Филтрат – филтрдан ўтган тиниқ эритма.
Оддий моддалар – бир элемент атомларидан ташкил топган моддалар (водород, кислород,
темир, олтингугурт)
Мураккаб моддалар – турли элемент атомларидан ташкил топган моддалар (сув, ош тузи,
шакар)
Сублимация- қаттиқ моддалардан тўғридан тўғри газ ҳолатига ўтиш ҳодисаси.
Миқдорий анализ – бирикманинг таркибий қисмлари қанчадан иборат эканлигини аниқлаш.
Кимёвий формула – модда таркибининг кимёвий белги ва зарурат бўлса индекс ёрдамида
ифодаланиши. У модда қандай элементлардан ташкил топганлигини (сифат таркибини),
27
модданинг битта молекуласи таркибига ҳар қайси элементнинг нечтадан атоми киришини
(миқдор таркибини), модданинг битта молекуласини билдиради.
Валентлик – элемент атлмининг бошқа элементлар атомларианиқ сонини бириктириб олиш
имкониятига айтилади. У лотинча “валенс” сўзидан олинган бшлиб, “кучи бор” деган маънони
билдиради.
Кимёвий ходиса – бир модданинг бошқа модда ёки моддаларга айланиши ходисаси.
Эритма – эритувчи, эриган модда ва уларнинг ўзъаро таъсирлашув маҳсулотларидан иборат бир
жинсли тузилмадир.
Оксидлар – бири кислород бўлган икки элементдан ташкил топган мураккаб моддалар.
Асосли оксидлар – кислоталар ёки кислотали оксидлар билан туз ҳосил қилувчи оксидлар
Амфотер оксидлар – кислоталар билан ҳам, ишқорлар билан ҳам туз ҳосил қилувчи оксидолар
Оксидланиш даражаси – атомларнинг берган ёки олган электронлар сони шу атомнинг
оксидланиш даражаси дейилади.
Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари – элементлар оксидланиш даражаларининг ўзгариши
билан борадиган реакциялар.
Коррозия – металларнинг атроф-муҳит билан таъсирлашиши натижасида емирилиш жараёни.
Электролиз – электролит эритмасидан ёки суюлтирилган электролитдан электр токи
ўтказилганда содир бўладиган оксидланиш-қайтарилиш жараёни.
Тўйинган углеводород – углерод атомлари ўзаро оддий боғ билан, қолган валентликлари
водород билан тўйинган углеводородлар.
Полимерланиш – бир хил молекулаларнинг кетма-кет янада йирик молекулалар ҳосил қилиб
бирикиш реакцияси.
Циклоалканлар – ёпиқ занжирли тўйинган углеводородлар.
TAYANCH SUZLAR
Modda -
aniq kiymyoviy tarkibga ega bo’lgan gomogen sistema.
– ximiyaviy elementning erkin xolda mavjud bula oladigan turi.
Oddiy modda
Murakkab modda
– uzaro ma'lum nisbatlarda birikkan ikki yoki bir necha elementdan
tashqil topadi.
Jism
– moddaning fazoda chegaralangan kismi.
Energiya
– jism xarakatining ulchovi.
Bertolidlar
– uzgaruvchan tarkibli birikmalar
Daltonidlar
– uzgarmas tarkibli birikmalar
Allotropiya
– muayyan ximiyaviy element atomlarining ikki yoki bir necha xil
oddiy modda xosil qilish xodisalari
Atom ogirlik
– element atomining uglerod birligida ifodalangan ogirligi.
Molekulyar ogirlik
– modda molekulasining uglerod birligida ifodalangan ogirligi
Gramm atom
– elementning atom ogirligiga son jixatdan teng bulib, gramm xisobida
olingan miqdori.
Gramm molekula
– moddaning molekulyar ogirligiga son jixatdan teng qilib, gramm
xisobida olingan miqdori.
Gramm ekvivalent
– moddaning ekvivalent ogirligiga son jixatdan teng qilib, gramm
xisobida olingan miqdori.
Gruppa
– bitta vertikal katorga joylashgan uxshash elementlar katori
Davr
– xar kaysi ishqoriy metalldan galogengacha bulgan elementlar katori.
28
Massa soni
– atom yadrosi massasini uglerod birlikda takriban ifodalaydigan butun
son.
Ximiyaviy element
– uzida muayyan xossalarni mujassamlashtirgan atomlar turi,
yadrolarning zaryadlari bir xil bulgan atomlar turi
Izobarlar
– atom ogirliklari bir-biriga teng, lekin yadro zaryadlari boshka-boshka
bulgan elementlar.
Izotoplar
– yadro zaryadlari bir xil, lekin atom ogirliklari bir-birlaridan fark
qiladigan elementlar.
Termoximiya
– ximiyanig ximiyaviy reaksiyalar vaktida sodir buladigan
energetikaviy xodisalarni tekshiruvchi kismi
Ekzotermik reaksiya
– issiklik chikishi bilan boradigan reaksiya.
Endotermik reaksiya
– issiklik yutilishi bilan boradigan reaksiya
Valentlik
– u yoki bu element atomining uz atrofida boshka necha atomni ushlab
tura olish kobiliyati.
Molekula
– moddaning mustaqil mavjud bula oladigan eng kichik zarrachasi
Boglanish energiyasi
– ximiyaviy bogni uzib yuborish uchun zarur bulgan energiya miqdori.
Ionlar
– atom yoki molekulalarning elektron berishi yoki kabul qilib olishi
natijasida xosil buladigan zarrachalar
Erkin radikallar
– tuyinmagan valentlikka ega bulgan zarrachalar
Faza
– geterogan sistemaning boshka kismlaridan chegara sirtlar bilan
ajragan gomogen kismi
Kaytar prosess
– ikki qarama-karshi yunalishda boradigan prosess
Geterogen sistema
– bir-biridan sirt chegaralari bilan ajralgan moddalar sistemasi
Eritma
– ikki yoki undan ortiq komponentlardan iborat gomogen sistema
Katalizator
– reaksiya tezligini uzgartiradigan, lekin reaksiya natijasida
ximiyaviy jixatdan uzgarmaydigan modda
Prosent konsentrasiya
– 100 gr. eritmada erigan moddaning grammlar xisobidagi miqdori
Molyar konsentrasiya
– 1 l eritmada erigan moddaning mollar soni
Normal konsentrasiya
– 1 l. eritmada erigan moddaning ekvivalentlar soni
Molyal konsentrasiya
– 1000 gr. erituvchida erigan moddaning mol soni
Titr
– eritmaning 1 millilitrida bulgan eruvchi moddaning ogirlik
miqdori
Elektrolitlar
– eritmalari yoki suyuklanmalari elektr tokini utkazadigan
moddalar.
Kationlar
– musbat zaryadlangan ionlar
Anionlar
– manfiy zaryadlangan ionlar
Eruvchanlik
– moddaning biror erituvchida eriy olish xususiyati
Diffuziya
– bir modda zarrachalarining ikki modda ichida uz-uzicha bir
tekisda taksimlanishi
Indikatorlar
– rangi vodorod ionlarining konsentrasiyasiga qarab uzgaradigan
moddalar
Oksidlanish
– biror atom, molekula yoki ion uziga elektron kabul qilish prosessi
29
Oksidlovchi
–uziga elektron kabul qilgan zarracha
Kaytaruvchi
– uzidan elektron bergan atom, molekula yoki ion
Korroziya
– metallarning xavo, suv, kislota, ishqor va tuzlarning eritmalari
ta'sirida yemirilishi
Ingibitorlar
– metall korroziyasini sekinlashtiruvchi moddalar
Oksidlash
– metall sirtida korroziyaga chidamli oksid parda xosil qilish
prosessi
Gidridlar
– tarkibida biror element va vodorod bulgan birikmalar
Yonish
– issiklik va yoruglimk chikarish bilan boradigan tez oksidlanish
prosessi
Fosforesensiya
– moddalarning korongida shu'lalanish xodisasi;
Ruda
– tarkibida metallarning tabiiy birikmalari bulgan tog jinslari
Elektroliz
– elektr toki ta'sirida elektrolit eritmalarda yoki suyuklanmalarda
boradigan oksidlanish-kaytarilish prosessi;
Metallurgiya
– sanoatda tabiiy xom-ashyodan metallar ajratib olish usullari
xakidagi fan
Xalkogenlar
– O, S, Se Te elementlarning umumiy nomi;
Xalkovodordlar
– kislorod gruppachasidagi elemetlarning vodorodli birikmalari;
Polimerlanish
– bir xil molekulalarning birikib, bir muncha yirik molekular xosil
qilish prosessi;
Silikatlar
– silikat va polisilikat kislotalarning tuzlari;
Alyumosilikatlar
– tarkibida alyuminiy oksid xam buladigan silikatlar.
Sof modda – Trakibi va xossalari butun hajmi bo’yucha bir xil bo’lgan modda.
Aralashma –fizik usullar bilan toza moddalarga ajratish mumkin bo’lgan modda.
Analiz—modda tarkibini tekshirish uchun amalga oshiriladigan jarayon.
Sintez- Modda hosil qilish jarayoni.
Sifat analiz- Birikma qanday tarkibiy qisimlardan iborat ekanligini aniqlash.
Moddaning agregat holatlari – Gaz, suyuq, qattiq.
Indeks- molekulada atomlar sonini ko’rsatadi.
Koyfisent- molekulalar sonini ko’rsatadi.
Nisbiy molekulyar massa - molekulani tashkil etuvchi atomlarning nisbiy atom massalari yig’indisi
Adsobsiya – bir modda yuzasiga ikkinchi moddani yutilishi
Adsorbent – yuzasida yutilish jarayoni yuz beradigan modda
Sorbsiya – moddaga tashqi muhitdan boshqa moddani yutilishi
Adsobtiv – yutilgan modda
Avogadro doimiysi- 1 mol har qanday modda 6,02 ·1023 ta zarracha (atom, molekula, ion) tutadi.
Atom - Kimyoviy hodisalarda moddaning bo'linmaydigan eng kichik zarra
Kimyoviy formula --- modda tarkibining kimyoviy belgilar va (zarur bo'lsa) indekslar yordamida
ifodalanishidir.
Kimyoviy formulaga qarab moddaning sifat va miqdor tarkibini bilib olish mumkin.
30
1 mol --- moddaning nisbiy molekular massasiga son jihatidan teng va grammlarda ifodalangan
qiymatdir.
1 mol --- (12C) uglerod izotopining 12 grammida nechta atom bo'lsa, o'shancha struktura birligi
(molekula, atom, ion, elektron) tutgan moddaning miqdoridir.
Modda miqdori --- n harfi bilan belgilanadi va uning qiymati "mol" bilan ifodalanadi.
Moddaning molar massasi --- M harfi bilan belgilanib, g/mol bilan ifodalanadi
Valentlik -element atomlarining boshqa elementning muayyan sondagi atomlarini biriktirib olish
xususiyati
Valentlikning o'lchov birligi qilib vodorodning valentligi qabul qilingan.
Vodorod atomining valentligi 1 (bir) ga teng.
Kislorod atomi doimo ikki valentli bo'ladi.
Avogadro qonuni- Bir xil sharoitdagi turli gazlarning bir xil hajmidagi molekulalar soni bir xil
bo'ladi
Molar hajm - Bug' holatidagi moddaning va har qanday gazning 1 mol i n.sh.da 22,4 l hajmni
egallaydi
Ekvivalentlar qonuni-Kimyoviy elementlar bir-biri bilan o'z ekvivalentlariga proporsional bo'lgan
massa miqdorlarda birikadi yoki almashinadi
Moddaning hosil bo'lish issiqligi - Oddiy moddalardan 1 mol murakkab moddaning hosil bo'lishida
ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori
Lavuazye va Laplas qonuni- Har qanday murakkab moddaning oddiy moddalarga qadar parchalanish
issiqligi uning hosil bo'lish issiqligiga teng bo'lib, ishorasi qarama-qarshi tarzda ifodalanadi
Gess qonuni - Reaksiyalarning issiqlik effekti boshlang'ich moddalar bilan hosil bo'lgan
mahsulotlarning tabiatiga bog'liq bo'lib, reaksiyaning oraliq bosqichlariga taalluqli emas
1. Asosli oksidlar: Na2O, BaO, CuO va hokazo. Sof metallar.
2. Kislotali oksidlar: CO2, SO3, P2O5 va hokazo. Metalmaslar. Ba’zi metallarni yuqori oksidlari.
3. Amfoter oksidlar: ZnO, Al2O3, Sb2O3 va hokazo. Yarim oysimon metallar. Ba’zi metallarni o’rta
valentli birikmlari
4. Betaraf oksidlar (yoki tuz hosil qilmaydigan) : CO, NO, N2O va hokazo.
5. Peroksidlar: peroksidlarda kislorodning oksidlanish darajasi --1 ga va valentligi ikkiga teng bo'ladi
--- Na2O2 , H2O2 , BaO2 .
1. Suvda eriydigan asoslar: NaOH, Ca(OH)2 , KOH, Ba(OH)2 . s-oila metallari
2. Suvda erimaydigan asoslar: Cu(OH)2 , Fe(OH)2 , Cr(OH)2 . s-oila metallaridan tashqari.
3. Amfoter asoslar: Ham kislota, ham ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladigan asoslar
deyiladi: Zn(OH)2 , Al(OH)3 , Cr(OH)3
D-oilasidagi eng kamida 3 xil valentlika ega bo’lgan elementlarini quyi valentli birikmalari asosli
xossaga, o’rta valentli birikmalari amfoter, yuqori valentli birikmalari kislotali xossaga ega.
Masalan: Mn ning II, IV, VII valentli biriklamarini tahlil qilamiz: II valentli-asos, IV-valentli –
amfoter, VII valentli-kislotali xossalarga ega.
1. O'rta yoki normal tuzlar: NaCl, KCl, CaCl2, Ba(NO3)2, Al2 (SO4 )3, FeSO4.
2. Nordon tuzlar: ikki yoki uch negizli (ko'p negizli) kislotalar nordon tuzlarni hosil qiladi. NaHCO3,
C a(HCO3)2, KHSO4, Ca(H2PO4)2.
3. Asosli yoki gidroksid tuzlar: (CuOH)2CO3, Ca(OH)Cl, Mg(OH)NO3, Al(OH)2Cl.
31
4. Qo'shaloq tuzlar (qo'sh tuzlar): ikki xil metall va 1 ta kislota qoldig'idan tashkil topgan tuzlar.
Bunday tuzlar ichida amaliy ahamiyatga ega bo'lganlari achchiqtoshlardir: KAl(SO4)2, NH4 A
l(SO4)2.
5. Aralash tuzlar: bir xil metall va ikki xil kislota qoldig'idan hosil bo'lgan tuzlar aralash tuzlar
deyiladi: CaClOCl (yoki CaOCl2).
Izotonlar-- Atom yadrolarida neytronlar soni bir xil, ammo protonlar soni bilan farqlanadigan
elementlar .
Orbital kvant soni--Har bir energetik qavatdagi elektronlarning fazoda harakatlanishi, ya'ni "elektron
bulut"lar shaklini bildiradigan kvant son
Pauli prinsipi --- har qanday atomda barcha kvant soni bir xil bo'lgan ikkita elektron bo'lishi mumkin
emas.
V.M. Klechkovskiy--Pog'onachalarda elektronlarni to'lib borishi.
Radioaktivlik--Kimyoviy elementlarning beqaror izotoplari yadrolaridan turli zarrachalar va nurlar
chiqarib boshqa xil yadroga aylanishi hodisasi
Elektrmanfiylik --Ayni element atomining boshqa element atomidan elektronlarni tortib olish
xususiyati
Kovalent bog'lanish --Atomlarning umumiy elektron juftlari vositasida bog'lanishi.
Qutbsiz kovalent bog'lanish --Elektrmanfiyligi bir xil bo'lgan atomlar orasida umumiy elektron
juftlari hosil bo'lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog'lanish.
Qutbli kovalent bog'lanish --Elektrmanfiyliklari bir-biridan biroz farq qiladigan atomlar orasida hosil
bo'lgan kimyoviy bog'lanish
Donor-akseptor yoki kordinatsion-- Bir atomning kimyoviy bog'lanishda ishtirok etmagan, ya'ni
taqsimlanmagan elektron jufti va ikkinchi atomning bo'sh orbitali o'rtasida hosil bo'lgan bog'lanish
bog'lanish deyiladi.
Ion bog'lanish-- Ionlar orasida hosil bo'lgan kimyoviy bog'lanish
"Kristall panjara"lar --Kristallarda shu kristallni hosil qiluvchi zarrachalarni muntazam ravishda
joylashuvi deb ataladi.
Ionli kristall panjaralar. Kristall panjara tugunlarida musbat va manfiy ionlar joylashgan va ular
orasida ionli bog'lanish mavjud bo'lgan tuzilmalar ionli kristall panjaralar deyiladi.
Masalan, tipik metallarning tuzlari (NaCl, KNO3, CuSO4), ishqorlar (NaOH, KOH, Ca(OH)2) va
ba'zi oksidlar.
Atom kristall panjaralar. Kristall panjara tugunchalarida alohida atomlar joylashgan va ular orasida
kovalent bog'lanish mavjud bo'lgan tuzilmalar atom kristall panjaralar deb ataladi.
Masalan, olmos, grafit, kremniy, germaniy, bor kabi oddiy moddalar.
Molekular kristall panjaralar. Kristall panjara tugunlarida alohida molekulalar joylashgan tuzilmalar
molekular kristall panjaralar deyiladi. Masalan, molekular kristall panjara tugunlarida kovalent
qutbsiz molekulalar joylashgan oddiy moddalar (qattiq holdagi H2, N2, O2, Cl2, P4, S8), kovalent
qutbli bog'lanishli molekulalar (qattiq holdagi H2O, HCl, CO2, H2S).
Metall kristall panjaralar. Kristall panjara tugunlarida alohida atomlar va musbat ionlar joylashgan
va ular orasida metall bog'lanish mavjud bo'lgan tuzilmalar metall kristall panjaralar deyiladi.
Masalan, barcha metallar (Na, Ba, Zn, Al, Cu, Au).
Elementlar oksidlanish ---darajalarining o'zgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish
reaksiyalari deb ataladi.
32
Oksidlanish-qaytarilish---- reaksiyalarida elektron olgan element yoki ion oksidlovchi, elektron
bergan elementi ion qaytaruvchi deb ataladi.
Oksidlovchi ----ayni kimyoviy jarayonda elektron olib qaytariladi.
Qaytaruvchi ----ayni kimyoviy jarayonda elektron berib oksidlanadi.
Oksidlovchi va qaytaruvchi bitta modda tarkibida bo'lib, elektronlarning almashinuvi shu modda
tarkibidagi zarrachalar orasida sodir bo'ladi.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining bunday turlari ichki molekular oksidlanish-qaytarilish deb
ataladi.
Bir xil molekuladagi, oraliq oksidlanish darajasidagi atomning bir qismi yuqoriroq, ikkinchi qismi esa
quyi, oksidlanish darajasiga o'tishi bilan boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari
disproportsiyalanish reaksiyalari deyiladi.
Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o'tkazadigan moddalar elektrolitlar deyiladi.
Elektrolitlarga suvda eriydigan kislotalar, ishqorlar va tuzlar kiradi.
Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o'tkazmaydigan moddalar elektrolitmaslar
(noelektrolitlar) deyiladi.
Dissotsiatsiyalangan molekulalar sonining erigan modda molekulalarining dastlabki soniga nisbati
elektrolitning dissotsiatsiyalanishi darajasi deb ataladi va a harfi bilan belgilanadi:
Dissotsiatsiyalanish darajasi nisbatan yuqori bo'lgan elektrolitlar kuchli elektrolitlar deb ataladi.
Ko'pchilik tuzlar (NaCl, KNO3, Ba(NO3)2, FeSO4), kislotalar (HClO4, HNO3, H2SO4, HCl, HBr,
HJ) va ishqorlar (NaOH, KOH, Ca(OH)2, Ba(OH)2) kuchli elektrolitlar hisoblanadi.
Dissotsiatsiyalanish darajasi suyultirilgan eritmalarida ham kichik qiymatga ega bo'lgan elektrolitlar
kuchsiz elektrolitlar deb ataladi.
(H2CO3, HClO, H2S, HNO2, H2CO3, H2SiO3, HClO2 va b.q), ammoniy gidroksid, metallarning
erimaydigan gidroksidlari, suv kuchsiz elektrolitlar hisoblanadi
"Gidroliz" so'zi yunoncha "gidro" --- suv, "lizis" --- parchalayman degan ma'noni anglatadi.
Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo'lgan tuzlar to'liq gidrolizga uchrab, kuchsiz asos va
kuchsiz kislota hosil qiladi:
Tuzlar bilan suv orasida sodir bo'ladigan reaksiyalar gidroliz reaksiyalaridir.
Tuzning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo'lgan ionlarni suv bilan o'zaro ta'sirlashuvidan kuchsiz
elektrolitning hosil bo'lishi gidroliz deb ataladi.
Xlorid ionining eritmada mavjudligini aniqlash uchun AgNO3 reaktivdir.
Qattiq jismlarni suyuqlik sirtida qalqib turishi flotatsiya deb ataladi.
Vodorod sulfid, sulfid kislota va suvda eriydigan sulfidlar uchun reaktiv Pb(NO3)2 dir.
Konsentrlangan sulfat kislota kumush (Ag), oltin (Au) va platina (Pt)ga, konsentratsiyasi 100% ga
yaqin bo'lganda Fe ga ta'sir etmaydi.
Kimyoviy reaksiyada ishtirok etayotgan moddalarning konsentratsiyalarini vaqt birligi ichida
o'zgarishi kimyoviy reaksiyaning tezligi deyiladi.
Kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiradigan, ammo o'zi o'zgarmay qoladigan moddalar katalizatorlar
deyiladi.
Ayni bir sharoitda qarama-qarshi tomonga boradigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.
Chapdan o'ngga boradigan reaksiya to'g'ri reaksiya, o'ngdan chapga boradigan reaksiya teskari
reaksiya deb ataladi.
To'g'ri reaksiya tezligi bilan teskari reaksiya tezligi tenglashgan holat kimyoviy muvozanat deb
ataladi.
Ortofosfat kislota--- Kumush nitrat bilan reaksiyaga kirishib o'ziga xos sariq cho'kma hosil qiladi:
33
3AgNO3 + H3PO4 = ↓Ag3PO4 + 3HNO3
Akademik olim A.Yu. Fersman fosforning ahamiyatini yuqori baholab, uni "Hayot va tafakkur
elementi" deb atagan.
Makroelementlar --- C, O, H, N, P, S, Mg, K, Ca;
Mikroelementlar --- Fe, Mn, B, Cu, Zn, Mo, Co.
O'simliklarda azot yetishmaganda uning o'sishi kechikadi. Barglari och-yashil bo'lib qoladi, hatto
sarg'ayib ketadi. Fotosintez jarayoni buziladi. Bu o'simliklarning hosildorligini keskin kamaytirib
yuboradi.
Fosfor o'simliklar hayotida zarur bo'lgan oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etuvchi
moddalar tarkibiga kirib, o'simlikning o'sishi va rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
Kaliy o'simliklarda sodir bo'ladigan fotosintez jarayonini tezlashtiradi. Uglevodlarning to'planishini
jadallashtiradi.
Temir o'simlikda azot, fosfor va kaliyning o'zlashtirilishini tezlashtiradi.
Mis, rux va marganeslar o'simlikda sodir bo'ladigan oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini
tezlashtiradi.
N.B. - Bularni esdan chiqarmang:
1) Nitratlarni qanday parchalanishini
2) Davriy sistemada e- ko’chish bo’ladigan elementlarni ( Cr, Cu, Nb, Mo, Ru, Rh, Ag, Pt, Au, Pd )
3) Allotropiya: S –(monoklonik, rombik), Se -, Te –, Sn – , As –, Sb –.P- 11 ta. C- (olmos, grafit,
karbin, fullerin, lonsdeylit).
4) Oksidlarni turlarini
a) H2O2 da O 2 valentli
b) F2O2 da O 4 valentli
c) CO da esa 3 valentli
d) N2O da esa 1 valentli
5) a) Ishqoriy va ishqoriy yer metallari odatdagi sharoitda suv bilan r-yaga kirishadi Bunda H2 va
MeOH hosil bo’ladi.
b) o’rtacha aktivlikdagi metallar (Be,Al,Ti,Zn,Mn,Cr,Fe,Cd Co,Sn,Pb) faqat qizdirilgandagina r-yaga
kirishadi
c)Passiv metallar (Cu,Ag,Hg,Au) suv va kislotalar bilan r-yaga kirishnaydi.
6) Nitrat k-ta va kons. H2SO4 metallar bilan r-yasida H2 ajralmaydi.
7) Kislorodsiz k-talar passiv metallar b-n r-yaga kirishmaydi.
8) Suvda erimaydigan asoslarni ularning oksidlariga suv tasir ettirib olib bo’lmaydi
9) Ishqorlar esa metalga ham metal oksidga ham suv tasiridan hosil bo’laveradi.
10) Metal gidritlarida H -1 oksidlanish darajasini nomoyon qiladi. Ularga suv tasiridan MeOH va H2
hosil bo’ladi.
Ion aniqlanuvchi
H+
Ag+
Cu2+
Cu2+
Fe2+
Fe3+
Zn2+
Zn2+
Al3+
reaktiv
Indikatorlar
ClOHS2OHOHOHS2OH-
Reaksiya natijasi
Oq cho’kma
Oq cho’kma
Zangori cho’kma
Qora cho’kma
Oq paxtasimon cho’kma
Qo’ng’ir cho’kma
Oq cho’kma (1)
Oq cho’kma
Kulrang cho’kma (1)
34
NH4+
Ba2+
OHSO42-
Ammiak xidi keladi
Oq cho’kma alangani sarg’ish-yashil
Ca2+
CO32-
Oq cho’kma alangani sarg’ish-qizil
Na+
K+
ClBrISO32CH3COONO3CO32-
Alanga
Alanga
Ag+
Ag+
Ag+
H+
H2SO4
Cu va H2SO4(kons)
H+
Sariq
Binafsha
Oq cho’kma
Sarg’ish cho’kma
Sariq cho’kma
SO2 gazi ajraladi
Sirka hidi keladi
Qo’ng’ir gaz ajraladi
Ohakli suvni loyqalantiradigan gaz
SO42PO43OH-
Ba2+
Ag+
indikatorlar
Oq cho’kma
Sariq cho’kma
Rang o’zgarishi
(1)
- agar ishqor ortiqcha bo’lsa cho’kma erib ketadi.
(2)
Avagadro doimiysini toping?•6.02•10²³molekula
(3)
Qaysi element valentlikni birligi sifatida qabul qilingan?•H
(4)
Fanga kim birinchi bo’lib tarkibning doimiylik va nodoimiylik qonunini
kiritgan?•Kurkunov
(5)
UO₃ tarkibidagi kislorod miqdori qaysi chegarada o’zgarishini ko’rsating?•2.5-3
(6)
V (II) oksidi tarkibi qaysi omilga bog’liq?•tempiratura va kislorod bosimi
(7)
V (II) oksidi tarkibidagi kislorod miqdori qaysi chegarada o’zgarishini ko’rsating?•0.81.4 0.9-1.3 0.5-1 1-1.3
(8)
Rezerford tajribasida α-zarrachalar nima bilan to’qnashgan?•Zn aldamasi bilan
(9)
Atom proton-neytron nazariyasini kimlar kashf qilgan?•1)Rezerford 2)Bor 3)Ivanenko
4)Gapon
(10) 1869-yil Mendeleev qaysi davriy jadvalni taklif qilgan?•uzun davriy jadvalni
(11) 1870-yil Mendeleev qaysi davriy jadvalni taklif qilgan?•qisqa davriy jadvalni
(12) Katta davrlarning ikkiga bo’linishining sababi nima?•oksidlanish darajasi
(13) Inert gazlarning birinchi birikmasini aniqlang?•XeF₄
(14) Birinchi yadro reaksiyalaridan nimadan foydalanishgan?•N, He
(15) Kim va qachon yadro reaksiyalarni amalga oshirgan?•Rezerford, 1919
(16) Nechta neradiaktiv izotoplar mavjud?•300ta
(17) Barqaror radiaktiv izotoplarni toping?•K, In, Rb
(18) Gologenlarda pastdan tepaga qaysi xususiyat ortadi va kamayadi?•
(19) Qaysi konfiguratsiyali elementlarlarning elektromanfiyligi bir xil?•4d⁵5s¹ va 3s²3p¹
(20) 4d¹⁰5s¹ va 6s²6p² konfiguratsiyali elementlarning qaysi xossasi bir xil?•H bilan
uchuvchan birikma hosil qiladi, oxirgi electron qavatda elektronlar soni teng
(21) Chirchiq Qaysi elektroximik zavodida NH₃ olish uchun ishlatiladigan H qaysi
reaksiyadan sintez qilinadi?•CH₄=C₂H₂+H₂
(22) N o’g’itini olish uchun ishlatiladigan reagentlarni aniqlang?•NH₃+CO₂
(23) Respulikamizning qaysi zavodida ammoniyli superfosfat olinadi?•Qo’qon superfosfat
zavodi
(24) Qoraqalpog’istonda qurilayotgan zavodda asosan nima ishlab chiqariladi?•NaOH
(25) Oltingugurtning allatropik shakllarida uning sifatini qanday aniqlash mumkin?•yonish
reaksiyasida
(26) Murakkab formulalarni yozishda nimani bilish kerak?•Qaysi elementligi va nechtaligini
35
(27) XVI-asrda yoddan chiqqayotgan tarixni yana qaytadan fanga kiritgan olimni
aniqlang?•Gasendi
(28) Gasendining xizmatlarini aniqlang?•atom so’zini qaytadan fanga kirgizdi va molekula
so’zini fanga olib kirdi
(29) Atom malekular talimot to’g’risida Daltonning noto’g’ri fikrini aniqlang?•molekula
atomlarning mexanik birlashmasidan tashkil topgan
(30) Tarkibini o’zgartiruvchi moddani birinchi bo’lib kim topgan?•Kurnakov
(31) Atom bo’linuvchan, ular mayda zarrachalardan tashkil topgan va ular to’xtovsiz
harakatda deb kim aytgan?•Ar-Roziy
(32) Misning havoda qorayishi qaysi reaksiyaga misol bo’ladi?•birikish
(33) Qaysi S tutgan birikma yonganda SO₂ ajraladi?•S₈, S₄
(34) Asosan qaysi zarrachalar yadro reaksiyalarda bambardimon qilishda ishlatiladi?•neytron
(35) Gugurt yonish reaksiyasida oksidlovchining oks.darajasi necha darajaga o’zgaradi?•6
(36) •Etalon sifatida C¹² izotopi 1/12 qabul qilingan. Agar uglerodning 3/5 qabul qilinsa
kislorodning malekular massasi nechaga teng bo’ladi?•2.22
(37) •Etalon sifatida C¹² izotopi 1/12 qabul qilingan. Agar uglerodning 3/22 qabul qilinsa
temirning malekular massasi nechaga teng bo’ladi?•34.22
(38) •Etalon sifatida C¹² izotopi 1/12 qabul qilingan. Agar kislorodning 2/16 qabul qilinsa
yangi etalonning malekular massasi nechaga teng bo’ladi?•3.32
(39) Qaysi jarayonda Bekman reaksiyasi ishlatiladi?•Toluol-kaprolaktam
(40) Polietilen ishlab chiqaruvchi zavodda qaysi katalizatorlardan foydalaniladi?•Siger
katalizator
(41) Noto’g’ri fikrni toping?•Sning kristall tuzilishi va plastic ko’rinishi bor
(42) Kim qaysi termini fanga olib kirgan?•Gosendi-molekula, Levkip-atom, Franklendvalentlik, Bersellius-organik moddalar
(43) Molekula bu atomlarning yig’indisi deb kim aytgan?•Dalton
(44) Kim qaysi elementni kashf qilgan?•Lekok de-Buabodram-galiy, Nilson-Sc, VinklerGermaniy
(45) Ekositsiliyaning qaysi xossani Mendeleev germaniy xossasiga o’xshatgan?•atom
massasini
(46) •Bosh kvant sonning har xil qiymatlarini qaysi formula bo’yicha elektronlarning
maksimal qiymatini toppish mumkin?•N=2n²
(47) Qaysi kvant soni -l dan +l gacha bo’lgan qiymatlarni o’z ichiga oladi?•magnit
(48) Kvant sonlari n=3, l=0, m=0, m(s)=+1/2 bo’lgan element oksidlanganda n=3 l=1 m=+1
m(s)=-1/2 teng bo’lsa, oksidni toping?•CrO₃
(49) Kim Mendeleev fikriga ko’ra davriy Sistema qonunini tasdiqlagan?•Vinkler, Lekok deBuabodram, Nilson
(50) 660⁰da eriydigan yaltiroq metal?•Al
(51) Kimyoviy parchalanmaydigan eng kichik zarrachani aniqlang?•atom
(52) Mendeleev Fr, Ra, Sc, Ga, Ge, Pa, Po, Tc, Re elementlari mavjudligini bashorat qilgan.
Shulardan qaysi birini ham fizik ham kimyoviy xossalarini oldindan aytib bergan?•Sc, Ge, Ga
(53) Mendeleev bashorat qilgan (a), bo’sh joy qoldirgan (b), massasini o’zgartirgan (c)
elementarni toping. a)11 b)20 c)29
OLIMLAR-1
1-marta I.A.Kablukov elektrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasini kashf etdi.
751-yilda Samarqandda qog'oz ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan.
1620-yilda A.Sala erituvchilarni suvli, kislotali, yog'li sinflarga ajratdi.
1718-yilda E.Joffrua moddalarning o'xshashlik jadvalini tuzdi.
1748-yilda rus olimi M.V.Lomonosov retortada tajriba olib borib, massaning saqlanish qonunini izohlashga
harakat qilgan. 1756-yillarda fransuz olimi A.Lavuazye tajribalar asosida massaning saqlanish qonunini
asoslab berdi,
36
1799-yilda fransuz olimi J.Prust tomonidan taklif etilgan tarkibning doimiylik qonuni 1809-yilda ko'pchilik
tomonidan e'tirof etildi.
1803-1804- yillarda Djon Dalton atom-molekular ta'limotni rivojlantirdi va atom massa haqidagi tushunchani
fanga kiritdi.
1807-yilda Shved olimi Ya.Berselius tirik organizmdan olingan moddalarni organik moddalar deb atashni taklif
qildi.
1811- yilda nemis kimyogari I. Shveyger fanga "galogen" tushunchasini kiritgan bo'lib, "tuz" va "hosil qiluvchi"
degan ma'nolarni bildiradi.
1811-yilda Italiyaning Turin universiteti professori A.Avagadro o'zining Avagadro qonuniga asos soldi.
1811-yilda rus kimyogari K.S.Kirxgof kraxmalni gidrolizlab glukoza olgan.
1813-yilda shved kimyogari Berseliyusning taklifiga ko'ra kimyoviy belgi - element lotincha nomining bosh harfi
yoki bosh harfiga keyingi harflardan birini qo'shib yozish bilan ifodalanadi.
1814- yilda Y.Ya. Berselius 46 elementning atom massalari asosida kimyoviy elementlar jadvalini tuzdi.
1817-1829- yillarda Debereyner elementlarni triadalarga, ya'ni o'xshash uchtadan iborat tabiiy oilalarini tuzdi.
1823-yilda Yu.Libix va F.Vyoller tomonidan izomeriya hodisasi ochildi.
1824-yil Berseliusning shogirdi nemis kimyogari F.Veller laboratoriya sharoitida disiandan o'simlik organizmida
uchraydigan oksalat kislotani, 1828-yilda esa oddiy anorganik tuz - ammoniy sianiddan hayvon organizmida
hosil bo'ladigan mochevina (karbomid)ni sintez qildi.
1827-yilda ingliz olimi Broun mikroskopda suyuqlikdagi qattiq zarrachalarning harakatini kuzatganda, ular uzluksiz
harakat qilishini aniqlagan. Hozirda bu harakat Broun harakati deb ataladi.
1827-yilda shved olimi I.Ya.Berselius organik birikma va organik kimyo tushunchalarini fanga kiritdi.
1837-yilda B.S.Yakobi elektroliz yordamida relyefli buyumlardan nusxa olish(galvanoplastinka) kashf qildi.
1840- yilda nemis kimyogari Yu.Libix "Kimyoning dehqonchilikka tadbiqi" kitobida o'simliklarning oziqlanishi uchun
N, P, K elementlarini tutgan tuzlar va shuningdek, boshqa elementlar tutgan moddalar zarur ekanligini
tushuntirib bergan. U agrokimyo faniga asos solgan, o'simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini taklif
etgan, tuproqqa mineral o'g'itlar solish yo'li bilan madaniy o'simliklar hosildorligini oshirishga doir tavsiyanomalar
bergan.
1842-yil rus olimi N.N.Zinin nitrobenzoldan anilinni sintez qildi.
1845-yilda nemis olimi Kolbe sirka kislotani sintez qildi.
1852(1858)- yilda Franklend valentlik tushunchasini fanga kiritdi.
1854-yilda fransuz olimi M.Bertlo sun'iy yog'simon modda sintez qildi.
1857-yilda A.Kekule uglerodning 4 valentliligini aniqladi.
1857-yilda A.Kuper va A.Kekulelar tomonidan uglerod atomlarining bir-biri bilan bog'lana olish qobiliyati
aniqlandi.
1858-yilda A.Kuper tomonidan atomlarning ulanish kimyoviy kuchini belgilash uchun valentshtrixi fanga kiritildi.
1860-yilda Karlsrueda bo'lib o'tgan kimyogarlarning xalqaro syezdida "Atom" va "Molekula" tushunchalari
aniqlashtirildi.
1861- yilda A.M. Butlerov organik birikmalarning tuzilish nazariyasini kashf etdi.
1861-yilda rus olimi A.M.Butlerov paraformaldegiddan shakarsimon moddani sintez qildi.
1862- yilda A.de-Shankurtua kimyoviy elementlarning silindr shaklidagi jadvalini yaratdi.
1864- yilda Yu.L. Meyer (1830 -1895) elementlarning atom massalari ortib borishiga asoslangan jadvalni
taklif qilgan.
1865- yilda J. Nyulends (1837-1898) elementlar ekvivalentlariga asosangan oktavalar qonunini taklif etgan.
1865-yilda nemis olimi A.Kekule benzol uchun oddiy va qo'shbog'lar navbatlashib keladigan 6 burchakli
halqa tuzilishini taklib etdi.
1869- yilda D.I. Mendeleyev davriy qonunni kashf etdi va kimyoviy elemantlar davriy jadvalini tuzdi.
1869-yilda fransuz olimi A.Bekkerel radioaktivlikni kashf etdi.
1875- yilda fransuz olimi Lekok de Buabadron galliyni, skandinav olimi Nilson 1879- yilda skandiyni va nemis
olimi K. Vinkler 1886- yilda germaniy elementini kashf etdi.
1876-yilda J.Dyuma va P.Buley tomonidan organik moddalarni radikallar asosida birinchi tuzilish nazariyasi
taklif etildi.
1881-yilda rus olimi M.G.Kucherov alkinlarga suvning birikish reaksiyasini(Kucherov reaksiyasi) kashf etdi.
1887-yilda shved olimi Svante Arrenius elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasini kashf etdi va 1903-yilda Nobel
mukofotiga sazovor bo'ldi.
1895-yilda nemis olimi K.Rentgen X-(rentgen) nurlarini kashf etdi.
1896- yilda fransuz olimi A. Bekkerel uran tuzlaridan rentgen nurlariga o'xshash nurlar chiqishini aniqladi.
37
1897-yilda ingliz olimi J.Tomson elektronni kashf etdi.
1899- yilda A. Bekkerel β -nurlar elektronlar oqimi ekanligini isbotladi.
1899- yilda ingliz fizik olimi Ernest Rezerford radioaktiv nurlarni o'rganish davomida bu nurlarni uch qismga: α-, βva γ-nurlarga ajratdi.
1900- yilda fransuz olimi P. Uilard foton-nurlarini aniqlab, bu nurlar elektromagnit to'lqinlar ekanligini isbotladi.
1911- yilda ingliz olimi E.Rezerford atomlar bo'linmaydigan sharsimon zarralardir deb qarovchi g'oyalarni inkor
etdi va atom tuzilishining planetar modelini taklif etdi.
1913-yilda ingliz olimi D.Mozli atom yadrosi zaryadining elementning davriy sistemadagi tartib raqamiga
tengligini kashf etdi.
1931-yilda L.K.Poling gibridlanishni kashf qildi.
1932-yilda rus olimlari D.D.Ivanenko va E.N.Gapon hamda nemis olimi V.Geyzenberglar tomonidan yadro
tuzilishining proton-neytron nazariyasi kashf etildi.
1934- yilda Fredrik Jolio-Kyuri va Iren Kyuri sun'iy radioaktivlikni kashf etdilar.
1962-yilda XeF4 ksenon tetraftorid olindi.
1997-yilda o'zbek olimlari I.R.Asqarov va T.T.Risqiyev tomonidan kimyo fani tizimidagi "Tovarlarni kimyoviy
tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash" nomli yangi ixtisoslikka asos solindi.
A.A.Abduvahobov(1941) - Feromonlar sintez usullarini ishlab chiqib, qishloq xo'jaligiga joriy etgan.
A.G'.Mahsumov(1936) - Organik kimyo sohasida o'z mektabiga asos solgan olim. Kimyoviy tuzilish
nazariyasining mikrozarrachalar asosida zamonaviy talqinini taklif etgan.
Abu Ali ibn Sino dorivor, tabiiy kimyoviy birikmalarning tarkibi va xossalariga ko'ra sinflarga toifalashtirgan.
Abu Ali ibn Sino "Tib qonunlari" asarida sodda va murakkab dorilarini ta'riflab, har qanday dorivor vosita ma'lum
tarkibga ega bo'lishini izohlash orqali tarkibning doimiyligi haqidagi dastlabki tushunchalarni bayon etgan.
Abu Ali ibn Sino(Avitsenna, 980-1037) - "Risolat al-iksir", "Kitob ash-shifo", "Tib qonunlari" asarlarida
ko'pgina ishqor, kislota, shifobaxsh moddalarning tibbiyotda qo'llanilishini keltirgan.
OLIMLAR-2
Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy(Razes, 873-950) - birinchi bo'lib kimyoviy moddalarni sinflarga
ajratgan(IX asr oxiri X asr boshlarida moddalarni o'simlik, hayvon va minerallardan olinishi asosida sinflagan).
Abu Nasr Farobiy(873-950) - Moddiy dunyo asosini birlamchi materiya tashkil etadi.
Abu Rayhon Beruniy(973-1048) - "Mineralogiya", "Kitob as-saydana" kitoblari muallifi.
Ahmad al-Farg'oniy(Alfrganus, 797-865) - kimyoga oid dastlabki asarlardan bo'lgan "Kitob amal ar-rahomat"ning
muallifi bo'lib, u 1000 yildan ortiq davr davomida suv ta'sirida yemirilib ketmagan mashhur nilometr uchun
tayyorlangan noyob qotishma tarkibini ham taklif etgan.
Eramizdan avvalgi 460-370- yillarda Demokrit tabiatdagi barcha narsalar juda kichik zarrachalar - atomlardan
tashkil topganligini bayon qildi.
Fransuz olimi A.Lavuazye yonish va oksidlanish jarayonlari haqida ilmiy nazariyani yaratgan.
H.U.Usmonov(1916-1994) - 1951-yil Respublikada 1-bo'lib polimer moddalar laboratoriyasini tashkil etgan.
Uning rahbarligida paxta sellyulozasi olishning jahon standartlari talablariga javob beradigan bir qancha
texnologik tizimlari ishlab chiqilgan.
Ingliz kimyogari va fizigi R. Boyl (1627-1691) kimyoviy element eng oddiy, kimyoviy jihatdan bo'linmaydigan
modda bo'lib, u murakkab moddalar tarkibiga kirishini tushuntirdi.
Ingliz olimi J.Dalton atomistik nazariya asoslarini bayon etgan.
Ingliz olimi J.Dalton molekulyar tuzilishli moddalarni tarkibi o'zgarmas bo'ladi deb aytgan va shuning uchun bunday
moddalar daltonidlar deb ataladi.Nomolekulyar tuzilishli moddalar esa bertolidlar deb ataladi.
Jobir ibn Hayyom(Gaber, 721-813) - sulfat, nitrat kislotalarni va zar suvini olish usullarini yozib qoldirgan,
novshadil spirtini aniqlagan, xossalarini o'rgangan, oq bo'yoq tayyorlash uslubini taklif qilgan, sirka kislotani
haydash orqali tozalash usulini o'rgangan, uning turli konsentratsiyadagi eritmalarini tayyorlashni ko'rsatib
bergan."Yetmish kitob"ida metallar va minerallar haqida ko'p ma'lumotlar berilgan.
Kislorod - 1774-yil 1-avgustda J.Pristli va undan bexabar holda shu yil 30-sentabrda K.Sheele tomonidan kashf
etilgan bo'lsa-da, uni yangi modda sifatida Lavuazye batafsil izohlab berdi. Kislorod nomi Lavuazye taklifi bilan
lotincha "oxygenium - kislota yaratuvchi" so'zidan olingan va O harfi uning kimyoviy belgisi qilib olingan.
Ko'mir Angren, Sharg'un va Boysun konlaridan qazib olinadi.
Kumush konlari Navoiy viloyatidagi Visokovoltnoye, O'qjetpes, Kosmonachi, Namangan viloyatidagi Oqtepada
joylashgan.
Markaziy Osiyolik ensiklopedist olim Ar-Roziy (865-925)- atomlarning bo'linishini va atom mayda bo'laklar bilan
bo'shliqlardan iborat ekanligini va ular doimo harakatda bo'lishini izohlab berdi.
38
N.A.Parpiyev(1931) - Molibden, reniy, volfram va simobni aniqlash hamda yuqori darajada toza molibden
olishning termik usulini ishlab chiqqan.
N.D.Zelinskiy 1-Jahon urushi yillarida zaharli kimyoviy moddalarga qarshi aktivlangan ko'mirdan foydalanib,
protivogazni ixtiro qildi.
N.R. Yusupbekov(1940) - Ilmiy ishlari kimyoviy kibernetika sohasiga mansub bo'lib, ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish tadqiqotlari ilmiy maktabiga asos solgan.
Neft va gaz mavjud bo'lgan 5 ta asosiy mintaqa: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi-G'arbiy Hisor, Surxondaryo,
Farg'ona.
Nemis olimlari I.Dedereyner(1829) va L.Meyer(1864), ingliz olimlari U.Odling va J.Nyulends(1863), fransuz olimlari
J.Dyuma va A.Shankurtua hamda boshqa olimlar kimyoviy elementlarni sistemalashtirishga harakat qilganlar.
Nobel mukofotining sohiblari: fransuz olimlari Mariya Skladovskaya-Kyuri bilan Pyer Kyurilar 1898- yilda radiometrik
usul bilan radiy Ra va poloniy Po elementlarini kashf etdilar.
O.S.Sodiqov(1913-1987) - G'ozadan ajratib olingan moddalarni kompleks kimyoviy tekshirish natijalariga
bag'ishlangan ishlari uchun 1985-yilda D.I.Mendeleyev nomidagi oltin medal bilan taqdirlangan. O'zFA Biorganik
kimyo institutiga asos solgan.
Oltin zaxiralari Qizilqumdagi Muruntov, ajibugutdagi Bulutkon, Balkantov, Aristonov, To'rboy va boshqa yerlarda
joylashgan.
O'zbek olimlari U. O. Oripov, M. Mo'minovlar yadro reaksiyalarini o'rganish sohasida bir qator ilmiy ishlarni
boshlab berdilar.
O'zbekiston ko'mir zaxiralari bo'yicha Markaziy Osiyoda 2-o'rinda turadi.
O'zbekiston oltin zaxiralari bo'yicha dunyoda 4-o'rinda turadi.
O'zbekistonda 160 dan ortiq neft konlari mavjud.
O'zbekistonda hozirgi kunda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidirib topilgan.
O'zbekistonda ko'mirning geologik zaxiralari 2 mlrd tonnadan ortiq.
O'zbekistonda qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion kubometrga yaqin.
Pauli prinsipiga binoan har qanday atomda barcha kvant soni bir xil bo'lgan ikkita elektron bo'lishi mumkin emas.
Pog'onachalarda elektronlarni to'lib borishi V.M. Klechkovskiy (1900-1972) qoidasiga asosan aniqlanadi.
Respublikamizda neft va gazni qayta ishlaydigan zavodlar Farg'ona, Oltariq, Sho'rtan, Muborak va
Ko'kyumaloqda faoliyat ko'rsatmoqda.
S.Y.Yunusov(1909-1991) - D.I.Mendeleyev nomidagi oltin medal bilan taqdirlangan. O'zFA O'simlik moddalari
kimyosi institutiga asos solgan va o'simlik moddalari kimyosi maktabini yaratgan. O'zbekistonda uchraydigan
3600 dan ortiq o'simlikda 2000 dan ortiq alkalaoidlarni aniqlagan.
Sh.I. Solihov(1944) - Oqsillar kimyoviy tuzilishi va ularning organizmga ta'siri to'g'risida ilmiy maktab yaratgan.
Olimning "Logoden", "Timoptin", "Gazolidon" kani 10 ga yaqin preparatlari tibbiyot amaliyotiga joriy etilgan.
Uning rahbarligida olingan feromon tutqichlari mamlakatimiz paxtachiligini zararkunandalardan himoya qilishda bir
necha yildan buyon to'liq qo'llanilmoqda.
Sof holdagi organik moddalar dastlab 900-yillarda arab al-kimyogarlari tomonidan hosil qilingan.
Vodorod - 1766-yilda ingliz olimi G.Kavendish "yonuvchi havo"ni kashf etdi, 1783-yilda Parijda Jak Sharl
tomonidan vodorod to'ldirilgan shar havoga uchirildi, 1787-yilda A.Lavuazye Kavendish kashf etgan "yonuvchi
havo" suv tarkibiga kirishini aniqladi va unga "Hydrogenium", ya'ni suv yaratuvchi degan nom berdi. H harfi
uning kimyoviy belgisi qilib olindi. Deyteriyni 1932-yilda G.Yuri, Tritiyni esa 1934-yilda M.Olifamta kashf etgan.
XVII asrda nemis olimi G.Shtal flogiston nazariyasini rivojlantirdi.
XVIII asrda 30 tacha element ma'lum edi.
XIX asrda 60 dan ortiq element ma'lum bo'ldi.
XVIII asrda fransuz vrachi L.Leblan soda olishning dastlabki texnologik uslubi - "sulfat usuli"ni taklif etdi.
Keyinchalik E.G.Solva tomonidan "Ammiakli usul" taklif etilgan.
XVIII asrda rus olimi M.Lomonosov moddalar haqidagi element va korpuskulalar to'g'risidagi fikrlarini bayon qilish
orqali atom-molekulyar ta'limot to'g'risidagi tushunchalarni rivojlantirdi.
Y.T.Toshpo'latov(1932-2008) - K-1 preparati kimyoviy tolalarni olish jarayonida ularning metall yuzasi bilan
ishqalanishini kamaytiruvchi modda sifatida to'qimachilik korxonalarida va kimyoviy tola zavodlarida keng
ishlatilmoqda. Paxta sellyulozasi yo'nalishi bo'yicha ilmiy maktab asoschisi.
39
IZOTOP, IZOBAR, IZOTON, IZOELEKTRON haqida
ko’chish kuzatiladi
Elektron
1 ta elektron ko’chishi 9 ta elementda
Cr, Cu, Nb, Mo, Ru, Rh, Ag, Pt, Au
2 ta elektron ko’chishi bitta elementda Pd
10 tasidan 2 tasida 1 elektron ko’chganda
yarim to’ladi; Cr va Mo
4 tasida to’la to’lgan bo’ladi
Cu, Pd, Ag, Au qolganida chala to’lish
kuzatiladi.
IZOTOP
IZOBAR
Bir xil:  yadro zaryadi
 protonlar soni
 elektronlar soni
Xar xil: 1) atom massasi
2) neytronlar soni
Bir xil:  atom massasi
Xar xil: 1) yadro zaryadi
2) protonlar soni
3) neytronlar soni
O816 O817 O818, H11 H12 H13,
Ca2040 Ca2042 Ca2043,
F919(1ta),
K1939
40
63
K19 ,
Cu29 Cu2965,
Fe (6 ta), Hg (7 ta), Xe
(9 ta), Sn (10 ta).
Ar1840 K1940 Ca2040,
Cu2965 Zn3065,
Cd48112 Sn50112
IZOTON
IZOEL
EKTR
ON
4) elektronlar soni
Bir xil:  neytronlar soni
Xar xil: 1) atom massasi
2) yadro zaryadi
3) protonlar soni
4) elektronlar soni
Bir xil:  elektronlar soni
Xar xil: 1) atom massasi
2) yadro zaryadi
3) protonlar soni
4) neytronlar soni
Сr2452 Mn2553 Fe2656 N =
28 ta,
Xe54136 Ba56138 La57139 N
= 28 ta
O2– F— Ne Na+ Mg2+
Al3+
ē = 10 ta,
CH4 NH3 H2O
10 ta
ē=
Shisha turlari.
formulasi
№ nomi
1
Oddiy shisha
Na2O∙CaO∙6SiO2
2
Kimyoviy shisha
К2O∙CaO∙6SiO2
3
Billur (xrustal shisha) К2O∙РbO2∙6SiO2
4
Xavorang shisha
Na2O∙CuO∙6SiO2
5
Binafsha shisha
Na2O∙MnO2∙6SiO2
6
Yashil shisha
Na2O∙Cr2O3∙6SiO2
7
Ko’k shisha
Na2O∙CoO∙6SiO2
8
Eruvchan shisha
К2O∙Na2O∙6SiO2
9
Qizil shisha
Na2O∙Cu2O∙6SiO2
10 To’q yashil shisha Na2O∙FeO∙6SiO2
11 Kvars shisha
SiO2
Gibridlanish
SP
Valent burchagi;
180o Shakli; Chiziqli
C(karbin), CH2=C=CH2, CO2, CS2, KrF2, BeCl2, BaCl2, C2H2 va
uning gomologlari molekulalarining uch bog’li qismi, HCN,
ZnCl2, Berilliy birikmalari.
SP2
Valent burchagi;
120o
Shakli; Burchakli
Teng tomonli uchburchak
SP3
Valent burchagi;
109,28 va 104,5o
Shakli; Burchakli;
Piramida Tetraedr
SP3d
Valent burchagi;
120 va 90o Shakli; Tekis kvadrat, T-shaklda;
Chiziqli
SP3d2
Valent burchagi;
90o Shakli; Tekis kvadrat, Kvadrat piramida,
Oktaedr
C(grafit), benzol (C6H6), vinil benzol (stirol C6H5C2H3), SO2, SO3, BCl3, BF3, BBr3, AlCl3, H2SO3,
HNO3, HNO2, KrOF2, CO, CaCl2, GaBr3, -COOH, -CHO, O3, COF2, O2, H2CO3, aldegid,
keton, HCOOH, SnCl2, SnBr2, SnS, SnF2, RbBr2 PbS2, COCl2, NOCl, NOBr, POF, POBr,
С2H4 va uning gomologlarining qo’sh bog’li qismi, Bor va Alyuminiy birikmalari. (ajaratib
ko’rsatilgan molekulalar teng tomonli uchburchak tuzilishga ega)
С(olmos), Alkanlar va siklo alkanlardagi uglerod atomi , H2SO4, NH3, PH3, NF3, PCl3, NCl3,
NH2SO3,SOCl2, SOGal2, NH4+, H2O, H3O+, HCl, HClO, HClO2,HClO3, F2O, CCl4, HClO4
(tuzlari), P4, SiO2, POCl3, H3PO4, P4O10, KrO2F2, MnO4-, MnO42-, CH3NO2, CH4, CF4, SiH4,
GeH4, NSF, SO42-, PO43-, OsO4, CuO4, BH4, PH4+, XeO2, F2O3, (ajratilgan moddalar
uchburchakli piramida va burchakli tuzilishga ega)
PF5, PCl5, SOF3, SOBr4, SOCl4, XeO3F2, ClF2, XeOF2, SF4, ClF3, XeF2 (ajratilgan moddalar Tshakl tuzilishga ega)
SF6, SCl6, Ba2[XeO6], K4[Fe(CN)6], K3[Fe(CN)6, [Cr(NH3)6]Cl3, UF6, XeOF4, SF3, XeF5, XeF4,
SCl4, ClF4 (ajratilgan moddalar kvadrat piramida va kvadrat tuzilishga ega), XeF6 PtF6,
Na4[XeO6], Na6[XeO6], Ba3[XeO6]…OKTAEDR tuzilishga ega.
40
Elementlarni allotropiyasi
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
C- olmos,
grafit, karbin va fullerin
Suvni qattiqligi.
H- atomar
va hisobida
molekulyar
mg∙ekv
qattiqligi Suv
O – atomar
kislorod,
O2 va O3
1-4 mg∙ekv
gacha
Yumshoq suv
S – rombik,
monoklinik
4-8 mg∙ekv
gacha va plastik O’rtacha yumshoq suv
Se – qizil,
metalsimon
8-12 mg∙ekv
gacha
Qattiq suv
Te – α-tellur
va β-tellur
2+
12 mg∙ekv
dan katta
O’ta qattiq suv
P-oq,
qizil,qattiqligini
qora va binafsha
Suvni
keltirib chiqaradigan moddalar.
2+
2+
2+
2+
2+
2+ 2+
As – αSuvni
(kulrang),
β (qora), γ (sariq)
qattiqligi
Keltirib chiqaradigan moddalar Qattiqlikni yo’qotish usullari
Si – kristal
vaqattiqlik
amorf NH4 CaSONa
Ag
H B C so’da,
M NaZ
M 2+ P C 2+
Doimiy
4, CaCl2, MgSO4, MgCl2
3PO4 qo’shish kerak
Sn – oq va kulrang+
+ K+
+
+ Hg+ g a a
H
g
n
n suv
Snqo’shish,
b ishqor
u Fc
Vaqtinchalik
Ca(HCO3)2 va Mg(HCO
)
Qaynatish,
ohakli
3 2
Fe – α, β, γ, δ
(muvaqqat)
qattiqlik
qo’shish,
soda
(Na
2CO3) qo’shish kerak.
1 OH+ E E + + + E O O Q Q Q Q Q Q
0
–
E E E E E Q O O Q Q O O E Q E Q
F
Cl –
Br –
I–
NO3 –
S 2SO3 2SO4 2CO3 2SiO3 2PO4 3HCOO CH3COO C17H35CO
O-
E
E
E
E
E
E
E
E
Q
E
E
E
E
E
E
E
E
+
+
E
+
+
e
E
+
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
Q
Q
Q
E
Q
O
O
O
Q
Q
E
E
Q
Q
Q
Q
E
Q
Q
O
Q
+
Q
O
O
Q
E
O
Q
E
Q
Q
E
Q
+
Q
E
E
Q
E
E
E
E
E
O
Q
Q
Q
Q
E
E
Q
E
E
E
E
O
O
O
O
Q
Q
E
E
Q
E
E
E
E
E
Q
E
O
Q
O
E
E
Q
E
E
E
E
Q
O
E
Q
Q
Q
E
E
Q
E
E
E
E
Q
Q
E
Q
Q
Q
E
E
Q
E
E
O
+
Q
+
E
+
Q
Q
E
E
Q
O
O
Q
E
Q
Q
O
Q
Q
Q
E
E
Q
E
E
+
E
Q
Q
E
Q
+
Q
E
E
Q
E
E
E
E
Q
O
E
Q
Q
Q
E
E
Q
3+
Fe
Q
Q
E
E
+
E
+
+
E
Q
+
Q
E
E
Q
3+
Al
Q
O
E
E
E
E
+
+
E
+
+
Q
E
E
Q
3
+
С 3+
r Bi
Q Q
Q Q
+ +
E +
E +
E E
+ Q
+ Q
E E
+ Q
Q +
Q Q
E E
E E
Q Q
Eruvchanlik
jadvali
E-eriydigan modda (100 gr suvda 1 gr dan ortiq). Q – qiyin eriydigan modda (100 gr suvda 0,1 gr dan kamroq.
O – oz eriydi (100 gr suvda 0,1-1 gr gacha). + bunday modda suv tasirida parchalanadi yoki suvda mavjud emas
Indikatorlar.
Metallarni aktivlik qatori.
Li,K,Ca,Na,Mg,Al,Mn,Zn,Fe,Cd,Co,Ni,Sn,Pb[H]Cu,Ag,Hg,Au
Metallarni elektr o’tkazuvchanlik qatori.
Ag,Cu,Au,Cr,Al,Mg,Na,Ir,W,Be,Li,Fe,Hg,Bi
Elektr o’tkazuvchanligi kamayadi.
Metallarni issiqlik o’tkazuvchanligi qatori
Ag,Cu,Au,Zn,Ni,Fe,Pt,Hg
Kamayadi.
MeNO3 parchalanishi
RISTALL
PANJARA
MOLEKULYAR
Molekulyar
kristall panjara
Metalmas+Metalmas
TURLARI
Indikator nomi
Lakmus
Metiloranj
Fenolftalein
Eritma muhiti
Kislotali
Qizil
Pushti
Rangsiz
Li-Mg gacha (Li,K,Ca,Na)
Mg-Cu gacha (Mg,Al,Zn,Cr,
Fe,Ni,Sn,Pb,Cu)
Cu-Au gacha (Hg,Ag,Pt,Au)
moddalar
NOMOLEKULYAR
I o n kristall
Metall
kristall
Atom
panjara
kristall panjara
panjara
Metal + Metalmas
Metalmas+Metalmas
Metall + Metall
41
Neytral
Rangsiz
Rangsiz
Rangsiz
Ishqoriy
Ko’k
Sariq
To’q qizil
MeNO3→MeNO2+O2
MeNO3→MeO+NO2+O2
KNO3→KNO2+O2
Zn(NO3)2→ZnO+NO2+O
MeNO3→Me+NO2+O2
AgNO3→Ag+NO2+O2
2
Elementlarni yer po’stlog’ida tarqalishi
№ Elem Tarqalishi
№ Element
ent
% hisobida
nomi
Al
8,8
1
15 Ti
Ba
5∙10-2
2
16 S
Be
6∙10-4
3
17 Ni
Br
1,6∙10-4
4
18 Th
Cl
0,045
5
19 C
Cr
0,3
6
20 N2
Cu
0,01
7
21 Co
F
0,027
8
22 Mn
Tarqalishi
% hisobida
0,6
0,1
0,2
8∙10-4
0,023
0,01
0,004
0,1
Xossalari:
a) Kristall panjara
tugunlarida
molekula tutadi.
b) Bog’lanishi
kovalent.
c) Suyuqlanish va
qaynash t0 lari past.
d) Diaelektrik -elektr
tokini o’tkazmaydi.
e) Suvda yomon
eriydi.
f) Mo’rt bo’ladi.
g) Sublimatlanish —
qizdirilganda suyuqlanmasdan gaz
xolatga o’tadigan
fizik xodisa.
Xossalari:
a) Kristall panjara
tugunlarida ionlar
tutadi.
b) Bog’lanishi ionli.
c) Suyuqlanish va
qaynash t0 lari
yuqori.
d) Qattiq xolatda
tokni o’tkazmaydi,
lekin suyuqlanmasi
eritmalari tokni
yaxshi o’tkazadi.
e) Suvda yaxshi
eriydi.
f) Qutbsiz erituvchilarda erimaydi.
g) Qattiqligi yuqori.
Xossalari:
a) Kristall panjara
tugunlarida atomlar
tutadi.
b) Bog’lanishi puxta
kovalent.
c) Suyuqlanish va
qaynash t0 lari eng
yuqori.
d) Elektr tokini
o’tkazmaydi
(diaelektrik yoki
yarim o’tkazgich).
e) Suvda eriymaydi.
f) Qutbsiz erituvchilarda erimaydi.
g) Eng qattiq.
Xossalari:
a) Kristall panjara
tugunlarida metal
kationlari tutadi.
b) Metal bog’lanishli.
c) Suyuqlanish va qaynash
t0 lari yuqori.
d) Elektr tokini
suyuqlanmasi va qattiq
xolati juda yaxshi
o’tkazadi.
e) Suvda eriymaydi.
f) Qutbsiz erituv-chilarda
erimaydi.
g) qattiqligi mustahkam
h)Delokallashgan.
i) Plastik, bolg’alanuvchan
Vakili: gaz [H2, Gal2,
CO2 (Quruq muz),C6H6,
O3, oq P, S, O2, N2,
...] suyuq, kukun,
organik spirtlar,
CO(NH2)2, nodir
gazlar, H2O
Vakili: MeO, MeH,
tuzlar, asoslar,
oksidlar, CaO,
LiH, KOH, NaCl,
Ba(HCO3)2,
[Ba(OH)]2S,
MexO2,
K4[Fe(CN)6], …
Vakili: C(Olmos), Be,
B, Si, qizil P, qora
P, C(Grafit),
kvars(SiO2),
qum(SiO2), karbin
karborund(SiC),
Ge, TiO2
Vakili: sof metall va
metall qotishmalari(Na
va K qotishmasi), Ca,
Ba, Fr, Fe, Cu, …
100 nm dan
katta
1 nm dan 1-100 nm
kichik
oralig’ida
Chin
Kalloid
eritmal
(zollar)
ar
eritmalar
Dag’al dispers
sistemalar
Dispers sistemalar
Turi
Zarrachala
r
o’lcham
i
HNO3 ga metallar tasiri
Kislota
Kons HNO3
Suyul HNO3
Juda suyul
HNO3
Turi
Dispers
muhi
t
Dispers faza
Misollar
Suspenziya
Emulsiya
Ko’pik
Suyuq
Suyuq
Suyuq
Qattiq
Qattiq
Qattiq
Suyuq
Gaz
Gaz
qattiq
Aerozollar
Liazollar
Gidrazollar
Tutun
Gaz
Suyuq
Suv
Gaz
Suyuq
Loy bilan suv aralashmasi,nam tuproq
Sut,saryog’,margarin,moyanez
Ko’piklar, o’t o’çhirgichlar
Penoplast,penobeton,gemza shlak,non,patir
Qotishmalar,sement,beton,rangli shisha,
emallar,ko’pchilik nodir gazlar.
Tuman
Qattiq
Tutun,chang
Elektrolitmas
moddalar
Elektrolit
moddalar
Shakarni suvdagi eritmasi
Molekulyar
(noelektrolitlar)
Ionli (elektrolitlar)
Li,K,Ca,Na,Mg,Al,Zn
MeNO3 + NO2 + H2O
MeNO3 + N2O + H2O yoki N2
MeNO3 + NH3 + H2O yoki NH4NO3
NaCl suvdagi eritmasi
Cr,Fe,Ni,Sn
_
NO2,NO
NH3
42
Pb(H)Cu,Hg,Ag
NO2
NO
_
Pt,Au
_
_
_
43
44
45