2019-yil-tayanch-doktoranturaga-o‘qish-uchun-talabgorlarni-qabul-qilish-bo‘yicha-mutaxassisliklar-va-chet-tili-fanidan-kirish-imtihonlari-dasturlari
реклама
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
№
' М
'
I
2019 йил таянч докторантурага ўқиш учун талабгорларни
қабул қилиш бўйича мутахассисликлар ва чет тили
фанидан кириш имтиҳонлари
ДАСТУРЛАРИ
Ўқув дастурлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2017 йил 16 февралдаги "Олий ўқув юртидан кейинги таьлим
тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўгрисида”ги ПФ4958-сонли
Фармони,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг 2017 йил 22 майдаги "Олий ўқув юртидан кейинги
таьлим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисиди”ги 304-сон Қарори ва Ўзбекистон Республикаси Олий ва
ўрта махсус таьлим вазирининг 2017 йил 14 сентябрдаги 660-сонли
буйругига мувофиқ тайёрланган.
Ихтисосликлар кесими бўйича мутахассислик ва чет тили фанидан
кириш имтиҳонлари дастурининг
МУНДАРИЖАСИ
1.
08.00.01
2.
-
“Иқтисодий назария”
3
08.00.02 -
“Макроиқтисодиёт”
19
3.
08.00.03
“Саноат иқтисодиёти”
29
4.
08.00.05 -
“Хизмат кўрсатиш тармоқлари иқтисодиёти”
47
5.
08.00.06 -
“Эконометрика ва статистика”
55
6.
08.00.07 -
“Молия, пул муомаласи ва кредит”
66
7.
08.00.08 -
“Бухгалтерия ҳисоби, иқтисодий таҳлил ва аудит
75
8.
08.00.09 -
“Жаҳон иқтисодиёти”
99
9.
08.00.10 -
“Демография. Меҳнат иқтисодиёти”
110
10.
08.00.11
“Маркетинг”
125
11.
08.00.12 -
“Минтақавий иқтисодиёт”
140
12.
08.00.13
“Менежмент”
146
13.
08.00.14 -
“Иқтисодиётда ахборот тизимлари ва технологиялари”
159
14.
08.00.15 -
“Тадбиркорлик ва кичик бизнес иқтисодиёти”
171
15.
09.00.04 -
“Ижтимоий фалсафа”
183
16.
13.00.12 -
“Таълим - тарбия назарияси ва методикаси”
195
17.
-
“Чет тили” фанидан дастур
209
-
-
-
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
!>Я«п5О0,>.„
“ТАСДИҚЛАЙМАН”
“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ” КАФЕДРАСИ
08.00.01 - “Иқтисодий назария”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг 2018
”_________ даги Кенгашида муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
йил
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Иқтисодиёт
назарияси” кафедрасининг —
___”_________ даги —
___ ”-сон йиғилишида
муҳокама қилинган ва тавсия этилган.
Тузувчилар:
Ш.Ш.Шодмонов - ТДИУ “Иқтисодиёт назарияси” кафедраси профессори,
иқтисод фанлари доктори, профессор;
Б.Д.Хажиев - ТДИУ “Иқтисодиёт назарияси” кафедраси мудири, иқтисод
фанлари номзоди, доцент;
Р.А.Юсупов - ТДИУ —
Иқтисодиёт назарияси” кафедраси доценти, иқтисод
фанлари номзоди, доцент.
Тақризчилар:
Т.Т.Жўраев - Тошкент молия институти “Иқтисодиёт назарияси” кафедраси
профессори, иқтисод фанлари доктори, профессор;
М.Т.Яхшиева - ТДИУ “Иқтисодиёт назарияси” кафедраси доценти, иқтисод
фанлари номзоди, доцент.
КИРИШ
Мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганларидек, ҳаётнинг ўзи ва
халқнинг талаблари бизнинг олдимизга амалий ечимини топиш лозим бўлган янги ва
янада мураккаб вазифаларни қўймоқда1. Ушбу муаммолар ва ҳаётнинг ўзи олдимизга
қўйган муракккаб вазифаларни тезроқ ҳал қилиш, уларнинг ечимини излаб топиш, кўп
жиҳатдан инсонларнинг иқтисодиёт сирларини,
айниқса,
бозор
иқтисодиёти
муносабатларининг мазмунини, уларнинг талаблари, зиддиятли хусусиятларини, қонунқоидаларини, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси, мамлакатимизда иқтисодий
тараққиётни жадаллаштириш мақсадида қабул қилинган стратегик дастурлар мазмунини,
амалга оширилаётган кенг кўламли иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш,
инсон манфаатини биринчи ўринга қўйиш, иқтисодиётни эркинлаштириш, таркибий
ўзгартириш, модернизациялаш ва диверсификациялашнинг мақсади ва мазмунини
чуқурроқ билишларига боғлиқдир. “Иқтисодиёт назарияси” фани иқтисодиёт
тушунчаларини, унинг қонун-қоидаларини, тежамли хўжалик юритиш сирларини, турли
инсонлар ва хўжаликларнинг бир-бирлари билан манфаатли иқтисодий алоқада бўлиб,
унумли меҳнат қилиш йўлларини ва шаклларини ўргатади.
Жамиятда рўй берадиган иқтисодий қонунларни билиш ва уларнинг амал қилишига
онгли муносабатда бўлишда, мамлакатни демократлаштириш ва иқтисодиётни бозор
тамойиллари асосида ислоҳ қилиш жараёнлари моҳиятини тушуниш учун зарур бўлган
билимларни беришда “Иқтисодиёт назарияси” фанининг роли беқиёсдир. Айниқса, ёш
авлодда бунёдкорлик ғояларини шакллантириш, уларнинг илмий дунёқарашини
кенгайтириш, иқтисодий маданиятини ошириш каби муҳим вазифаларни бажариш орқали
мазкур фаннинг аҳамияти тобора ошиб бормоқда.
Мамлакатимизда қабул қилинган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ҳам
ушбу масалага алоҳида эътибор қаратилган, яъни 3-йўналиши “Иқтисодиётни
ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор йўналишлари”, 4-йўналиши
“Ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишлари”да белгиланган берилган
вазифаларни амалга ошириш зарурлиги белгилаб қўйилган2.
Бугунги кунда республикамизда олий иқтисодий таълимни янада ривожлантириш,
айниқса, ижтимоий-иқтисодий муносабатлар билан боғлиқ бўлган билимлар асосини
ташкил этувчи “Иқтисодиёт назарияси” фанини ўқитишнинг ўқув-услубий асосларини
янада такомиллаштириш борасида сезиларли ишлар амалга оширилди. Бу эса ушбу фанни
ўқитиш ишлари самарадорлигини янада оширмоқда.
Мазкур дастур ҳозирги босқичда иқтисодиёт назарияси фанининг долзарб
муаммолари, республиканинг ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш
муаммолари, иқтисодиёт назариясининг фан сифатида ривожланиши, иқтисодий ҳодиса
ва жараёнларни ўрганиш, янги педагогик ва ахборот технологияларни қўллашнинг
услубий муаммоларини ўз ичига олади. Дастур “Иқтисодиёт назарияси” фани бўйича
таянч докторантурага кирувчилар билим даражасини оширишга йўналтирилган.
1 Шавкат Мирзиёев.Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим
устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси //
Халқ сўзи, 2017 йил 16 январ.
2“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон Фармони.
Иқтисодиёт тушунчаси ва турлари. Иқтисодий фаолиятнинг мазмуни. Такрор ишлаб
чиқаришнинг мазмуни ва фазалари: ишлаб чиқариш, тақсимот, айирбошлаш, истеъмол.
Эҳтиёжларнинг мазмуни ва уларнинг туркумланиши. Эҳтиёжларнинг ўсиб бориши
қонуни. Иқтисодий ресурсларнинг мазмуни ва туркумланиши. Иқтисодий ресурслар ва
эҳтиёжларнинг қондирилиш даражаси ўртасидаги боғлиқлик. Иқтисодиёт олдидаги
муаммолар.
Иқтисодиётга оид билимларнинг шаклланиши ва ривожланиши. Қадимги Шарқ ва
Ғарб халқларидаги иқтисодий ғоялар. Иқтисодиёт назариясининг фан сифатида
шаклланишидаги асосий оқимлар: меркантилизм, физиократлар, инглиз классик
иқтисодий мактаби, марксизм ва маржинализм. Ҳозирги замон иқтисодиёт назариясидаги
асосий оқимлар.
Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети тўғрисида турлича ёндашувлар.
Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети. Иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар. Моддий ва
маънавий неъматларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш
жараёнидаги иқтисодий муносабатлар.
Иқтисодиёт назарияси фанининг вазифалари. Иқтисодиёт назариясининг бошқа
фанлар билан ўзаро боғлиқлиги. Иқтисодиёт назарияси - барча иқтисодий фанларнинг
услубий пойдевори ва давлат иқтисодий сиёсатининг илмий асоси эканлиги. Ҳозирги
замон иқтисодий тафаккурининг шаклланишида, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш
муаммоларини таҳлил қилиш ва билишда иқтисодиёт назарияси фанининг роли.
Иқтисодиёт
назарияси
фанининг
талаба-ёшлар
онгида
илмий
дунёқарашни
шакллантиришда ва миллий истиқлол ғоясини сингдиришдаги аҳамияти.
Иқтисодий қонунлар ва категориялар. Иқтисодий қонунларнинг туркумланиши.
Иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни билиш усуллари: иқтисодий қонунлар, ҳодисалар
ва жараёнларни илмий билишнинг диалектик қоидалари, илмий абстракция, индукция ва
дедукция, таҳлил ва синтез, мантиқийлик ва тарихийликнинг бирлиги, икки томонлама
ёндашув, эмпирик усул ва фаразлардан фойдаланиш. Микро ва макроиқтисодий таҳлил.
Иқтисодий таҳлилда математик, статистик ва график усуллардан фойдаланиш. Позитив ва
норматив усуллар. Мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев маърузаларини ва Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясини ўрганишнинг
илмий услубий аҳамияти.
Ишлаб чиқариш жараёни ва унинг натижалари
Ишлаб чиқариш омиллари ва уларнинг туркумланишига турлича ёндашувлар.
Ишлаб чиқариш омилларининг ўзаро боғлиқлиги ва бир-бирининг ўрнини босиши.
Ишлаб чиқариш жараёнининг мазмуни ва унинг иқтисодий асослари. Ишлаб
чиқаришнинг таркибий тузилиши. Ишлаб чиқариш жараёнининг икки томони. Қисқа ва
узоқ даврдаги ишлаб чиқариш. Ишлаб чиқаришнинг жамият ҳаётидаги аҳамияти. Ишлаб
чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг ўзаро боғлиқлиги. Товар ва хизматлар нафлилиги ва
қийматининг яратилишида ишлаб чиқариш омилларининг роли.
Ишлаб чиқаришнинг умумий ва пировард натижалари. Ялпи ижтимоий
маҳсулот.Такрорий ҳисоб. Оралиқ маҳсулот, пировард маҳсулот, қўшилган маҳсулот, соф
маҳсулот. Зарурий ва қўшимча маҳсулот. Қўшимча маҳсулот нормаси ва массаси.
Қўшимча маҳсулотнинг зарурлиги ва аҳамияти. Ишлаб чиқариш функцияси.Умумий,
ўртача ва сўнгги қўшилган маҳсулот, уларни ҳисоблаш тартиби. Сўнгги қўшилган омил
унумдорлиги. Унумдорликнинг пасайиб бориши қонуни.
Ишлаб чиқариш имкониятлари тушунчаси. Тўла бандлик. Ишлаб чиқариш
имкониятлари чегараси. Ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи. Муқобил
харажатлар. ФТТ ва ишлаб чиқариш имкониятлари чегарасининг кенгайиши.
Ўзбекистонда 2017-2021 йилларда юқори технологияли қайта ишлаш тармоқларини, энг
аввало, маҳаллий хомашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча
қийматли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал ривожлантириш.
Ишлаб чиқариш самарадорлиги. Иқтисодий ресурсларни тежаш қонуни. Меҳнат
унумдорлиги ва унга таъсир қилувчи омиллар. Самарадорликни белгиловчи кўрсаткичлар
тизими. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш омиллари: ФТТнинг эволюцион ва
революцион
шакллари,мамлакатимизда
иқтисодиётни
таркибий
ўзгартириш,
модернизациялаш ва диверсификация қилиш жараёнларининг давом эттирилиши.
Мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев маърузаларида ва Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ишлаб чиқаришни жадал
ривожлантиришга алоҳида эътибор берилиши ва унинг сабаблари. Ишлаб чиқаришни
маҳаллийлаштиришни рағбатлантириш сиёсати.
Иқтисодий тизимлар ва мулкчилик муносабатлари
Ижтимоий-иқтисодиёт тараққиёт босқичларини билишга турли хил ёндашувлар:
тарихий-формацион, маданийлашиш (цивилизация) даражаси, техника ва технологик
даражаси, иқтисодий тизимлар ўзгаришижиҳатидан ёндашув. Жамиятнинг ишлаб
чиқарувчи кучлари. Ишлаб чиқариш муносабатлари. Ишлаб чиқариш усули. Ижтимоийиқтисодий
формация.
Цивилизациянинг
тарихий
ривожланиш
типлари.
Цивилизацияларнинг алмашуви назарияси. Ишлаб чиқаришнинг технологик усули. Оддий
кооперация, мануфактура ва йирик машиналашган ишлаб чиқариш. Индустрлашишгача
бўлган жамият, индустрлашган жамият, юқори индустрлашган (ахборотлашган) жамият.
Иқтисодий тизим тушунчаси. Иқтисодий тизим моделлари: анъанавий иқтисодиёт,
маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиёти, бозор иқтисодиёти. Бозор иқтисодиётининг
босқичлари: эркин рақобатга асосланган ва ҳозирги замон бозор иқтисодиёти. Мулкчилик
муносабатларининг иқтисодий мазмуни. Мулк объекти ва субъекти. Мулкчиликнинг
иқтисодий ва ҳуқуқий жиҳатлари. Мулк шаклларининг таснифланиши. Давлат мулки,
жамоа мулки, шахсий мулк, хусусий мулк ва аралаш мулк.
Иқтисодиётни ислоҳ қилишда мулкчиликнинг ўрни. Мулкчилик шаклларини
ўзгартириш
усуллари:
миллийлаштириш,
давлат
тасарруфидан
чиқариш
ва
хусусийлаштириш. Давлат мулкини хусусийлаштиришнинг усуллари.
Иқтисодиётни ислоҳ қилишда мулкчиликнинг ўрни. Мулкчилик шаклларини
ўзгартириш
усуллари:
миллийлаштириш,
давлат
тасарруфидан
чиқариш
ва
хусусийлаштириш. Давлат мулкини хусусийлаштиришнинг усуллари. Ўзбекистон
Республикасида мулкчиликни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш
жараёнини амалга ошириш босқичлари.
2017-2021 йилларда давлат мулкини хусусийлаштиришни янада кенгайтириш ва
унинг тартиб-таомилларини соддалаштириш, хўжалик юритувчи субъектларнинг устав
жамғармаларида давлат иштирокини камайтириш, давлат мулки хусусийлаштирилган
объектлар базасида хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар
яратиш, хусусий мулк ҳуқуқи ва кафолатларини ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш.
Товар-пул муносабатлари ривожланиши бозор иқтисодиёти шаклланиши ва
амал қилишининг асосидир
Ижтимоий хўжалик шакллари. Натурал ва товар ишлаб чиқаришнинг белгилари ва
фарқлари. Товар ишлаб чиқаришнинг вужудга келиши ва ривожланиши сабаблари.
Товар ва унинг хусусиятлари. Товарнинг нафлилиги ва айирбошланиш қобилияти
(қиймати). Товар қийматининг миқдори. Индивидуал ва ижтимоий зарурий нафлилик.
Индивидуал ва ижтимоий-зарурий меҳнат сарфлари. Ижтимоий-зарурий иш вақти.
Меҳнатнинг икки ёқлама тавсифи: аниқ меҳнат ва абстракт меҳнат.Меҳнат унумдорлиги
ва интенсивлигининг товар қиймати миқдорига таъсири.
Қийматнинг меҳнат назарияси. Қиймат қонуни. Товар қиймати ва нархининг ўзаро
фарқланиш шарт-шароитлари. Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси. Умумий
ва аниқ нафлилик. Нафлиликнинг пасайиб бориши. Қийматнинг меҳнат назарияси ва
кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назариясининг ўзаро алоқаси ҳамда бир-бирини
тўлдириши. Қиймат парадокси.
Пулнинг келиб чиқиши ва мазмуни. Пулнинг рационалистик ва эволюцион
концепциялари. Қиймат шакллари. Пул тўғрисидаги металлистик, номиналистик ва
миқдорий назариялар. Пулнинг асосий вазифалари: қиймат ўлчови, муомала воситаси,
жамғариш воситаси, тўлов воситаси. Нархлар ўлчови (масштаби). Ҳозирги замон
пулининг табиати ва мазмуни.Олтин ва қоғоз пулларнинг ўзаро боғлиқлиги. Нақд ва
кредит пулларнинг хусусиятлари.
Ўзбекистонда миллий валюта - сўмнинг муомалага киритилиши босқичлари ва
уларнинг аҳамияти. Миллий валюта барқарорлигини ошириш вазифаларини ҳал этиш
борасидаги дастурлар.
Бозор иқтисодиётининг мазмуни ва амал қилиши
Бозор иқтисодиётининг мазмуни ва унинг ривожланиши. Бозор иқтисодиётининг
субъектлари: уй хўжаликлари, тадбиркорлик сектори, давлат сектори ва банк. Бозор
иқтисодиётининг асосий белгилари. Бозор тизимининг ўз-ўзини тартибга солувчи
механизми. Классик ва ҳозирги замон бозор иқтисодиёти, уларнинг умумий томонлари ва
фарқлари. Замонавий бозор хўжалиги моделлари.
Бозор иқтисодиёти шароитида доимий муаммоларни ҳал қилиш ва ресурслардан
самарали фойдаланиш йўллари.
Бозор иқтисодиётининг афзалликлари. Ресурсларни тақсимлашнинг самарадорлиги.
Иқтисодий фаолият ва танлов эркинлиги. Иқтисодий субъектлар ҳаракатининг
таъминланиши.
Бозор
иқтисодиётининг
бошқа
ижобий
жиҳатлари.
Бозор
иқтисодиётининг асосий зиддиятлари ва салбий жиҳатлари.
“Бозор” ва “бозор иқтисодиёти” тушунчаларининг ўзаро фарқланиши. Бозорнинг
мазмуни ва асосий белгилари. Бозор механизми. Бозорнинг объектлари ва субъектлари.
Бозорнинг вазифалари. Бозорнинг туркумланиши. Ресурслар, маҳсулотлар ва
даромадларнинг доиравий айланиши.
Бозор инфратузилмаси. Бозор инфратузилмаси муассасаларини гуруҳлаш
йўналишлари. Бозор инфратузилмаси таркиби.
Бозор иқтисодиётига ўтиш даври ва унинг Ўзбекистондаги хусусиятлари
Бозор иқтисодиётига ўтиш даврининг мазмуни. Бозор иқтисодиётига ўтиш - барча
мамлакатларга хос умумий жараён. Бозор иқтисодиётига ўтиш йўллари.Бозор
иқтисодиётига
ўтишнинг
революцион
ва
эволюцион
шакллари.
Маъмурийбуйруқбозликка асосланган иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтишнинг хусусиятлари.
Ўтиш даврида бозор иқтисодиётини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.
Ўтиш даври иқтисодиётининг асосий белгилари. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг
миллий моделлари. Мамлакатимиз Президенти И.Каримовнинг бевосита раҳбарлигида
ишлаб чиқилганбозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзбек модели, унинг тамойиллари ва
хусусиятлари. Ўзбек моделида ҳозирги даврдаги жаҳон молиявий иқтисодий
инқирозининг салбий таъсирларидан ҳимоя воситасининг мужассамлашганлиги.
Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичлари.
Иқтисодий ислоҳотларнинг мазмуни. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни амалга
ошириш концепцияси ва стратегиясиҳамда асосий йўналишлари. Иқтисодий
ислоҳотларнинг босқичлари ва уларнинг вазифалари. Ўзбекистонда ислоҳотларни
чуқурлаштириш ва иқтисодиётни эркинлаштиришнинг асосий йўналишлари.
Мамлакатни модернизациялаш жараёнининг мазмуни ва унинг бозор иқтисодиётига
ўтишни таъминлашдаги роли. Модернизациялаш жараёнининг тамойиллари, асосий белги
ва таркибий қисмлари. Ҳозирги даврда Ўзбекистонда модернизациялаш жараёнларининг
асосий йўналишлари. 2017-2021 йилларда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий
ривожланишнинг устувор йўналишлари.
Талаб ва таклиф назарияси. Бозор мувозанати
Талаб тушунчаси. Индивидуал талаб ва бозор талаби. Талаб қонуни. Гиффен
самараси. Талаб эгри чизиғи. Талаб миқдорига таъсир қилувчи омиллар: истеъмолчи диди,
бозордаги истеъмолчилар сони,уларнинг пул даромади, ўрнини босувчи товарлар нархи,
келажакда нарх ва даромадларнингўзгариши эҳтимоли. Олий ва паст тоифали товарлар.
Энгель қонуни. Энгель эгри чизиғи.
Таклиф тушунчаси. Таклиф қонуни. Таклиф эгри чизиғи. Таклиф миқдорига таъсир
кўрсатувчи омиллар: ресурслар нархи, ишлаб чиқариш технологияси, солиқлар ва
субсидиялар, бошқа товарлар нархи, нарх ўзгаришининг кутилиши, ишлаб чиқарувчилар
сони. Иқтисодий ресурсларга талаб ва таклифнинг хусусиятлари.
Талаб ва таклиф миқдорларининг мос келиши. Қисқа ва узоқ даврларда талабнинг
ўзгариши. Бозор мувозанати. Хусусий ва умумий мувозанатлик. Талаб ва таклиф
эгилувчанлиги ва уларни белгилаб берувчи омиллар.
Истеъмолчи ҳатти-ҳаракати назарияси. Истеъмолчининг афзал кўриши. Нафлилик
функцияси. Сўнгги қўшилган нафлилик. Нафлиликни максималлаштириш қоидаси.
Истеъмолчининг мувозанатли ҳолати. Бефарқлик эгри чизиғи. Бефарқлик картаси.
Истеъмолчи бюджетининг чекланганлиги. Бюджет чизиғи. Нарх ва даромадлар
ўзгаришининг истеъмолчи танловига таъсири.
Рақобат ва монополия
Рақобатнинг моҳияти ва объектив асослари. Рақобат мазмунига турли томондан
ёндашув. Рақобатнинг вазифалари. Рақобатнинг турлари: тармоқ ичидаги ва тармоқлараро
рақобат. Рақобат шакллари: соф рақобат, монополистик рақобат, олигополия ва соф
монополия. Рақобатлашиш усуллари: нарх воситасидаги ва нархсиз рақобат, ғирром ва
ҳалол рақобат. Демпинг нархларни қўллаш. Рақобат курашининг замонавий шакллари:
маҳсулот сифатини ошириш, маҳсулотни янгилаш, хизмат сифати, реклама,
сервис,маркетинг.
Монополиянинг моҳияти ва унинг вужудга келиши сабаблари. Ишлаб чиқариш ва
капиталнинг тўпланиши ва марказлашуви. Монополияларнинг турлари: софмонополия,
олигополия, монопсония. Табиий монополиялар. Легалва сунъий монополиялар. Лернер
коэффиценти. Монополистик бирлашмалар шакллари. Монополияларнинг афзалликлари
ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари. Шумпетер гипотезаси. Давлатнинг монополияга
қарши тадбирлари. Ривожланган мамлакатларда монополияга қарши сиёсат борасидаги
тажрибалар. Монополияга қарши қонунчилик.
Ўзбекистонда рақобат муҳитини шакллантириш борасидаги чора-тадбирлар.
Мамлакатимизда рақобат муҳитини кучайтиришнинг зарурлиги ва йўналишлари.
Монополияга қарши қонунчиликнинг шаклланиши. Монополистик корхоналарни
тартибга солиш усуллари. Миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини оширишга
қаратилган чора-тадбирлар. Мамлакатимизда 2017-2021 йилларда иқтисодиёт тармоқлари
учун самарали рақобатбардош муҳитни шакллантириш ҳамда маҳсулот ва хизматлар
бозорида монополияни босқичма-босқич камайтириш.
Нархнинг мазмуни ва унинг объектив асослари. Нарх тўғрисидаги турли назариялар.
Товардаги икки хил хусусиятларнинг нархлардаги ифодаси. Нархнинг шаклланишига
таъсир этувчи омиллар. Бозор иқтисодиёти шароитида нархнинг вазифалари.
Нархтурлари: улгурживачакананархлар. Нуфузли, демпинг ва дотацияланган
нархлар. Шартномавий, эркинватартибгасолинувчинархлар. Ҳудудий, миллий ва жаҳон
бозори нархлари. Нарх диапазони. Нарх паритети.
Нарх ташкил топишининг бозор механизми. Мукаммал рақобат шароитида нархнинг
шаклланиш хусусиятлари. Сотувчи ва харидор нархлари. Монополия шароитида нархнинг
шаклланиши. Оммавий таклиф бўйича нарх ўзгариши. Монопсония шароитида нархнинг
шаклланиши. Оммавий талаб бўйича нархнинг ўзгариши. Олигополия шароитида
нархнинг шаклланиши. “Эргашиш” ва “инкор этиш” ҳолатлари. Нарх бўйича етакчилик.
Нарх сиёсати ва унинг Ўзбекистонда амалга оширилиш хусусиятлари. Нархларни
эркинлаштириш йўллари ва босқичлари.
Тадбиркорлик фаолияти ва унинг шакллари. Тадбиркорлик капитали ва унинг
айланиши
Тадбиркорлик фаолияти назариясининг ривожланиш босқичлари. Тадбиркорлик
фаолиятининг мазмуни ва ривожланиш шарт-шароитлари.
Тадбиркорлик фаолиятининг шакллари: давлат, жамоа, хусусий, аралаш ва бошқа
шакллари. Корхона - тадбиркорлик фаолиятининг асосий ва бошланғич бўғини.
Корхоналар фаолиятининг ташкил қилиниши. Акциядорлик жамияти ва акциядорлик
капитали. Акция ва унинг турлари. Акция курси. Дивиденд ва таъсисчилар фойдаси.
Назорат пакети. Облигациялар. Маркетинг, унинг мақсади, вазифалари ва тамойиллари.
Менежмент - корхоналарни бошқариш тизими сифатида. Менежментнинг асосий мақсади
ва вазифалари.
Ўзбекистонда кичик ва оилавий бизнес ҳамда хусусий тадбиркорликнинг янада
эркинлаштирилиши, рағбатлантирилиши ва давлат томонидан қўллаб-қувватланиши.
Ҳозирги даврда хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнес ривожи йўлидаги барча тўсиқ ва
чекловларни бартараф этиш, унга тўлиқ эркинлик бериш, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни кенг ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини яратилиши.
Тадбиркорлик капиталининг моҳияти. Тадбиркорлик капитали ва унинг
ҳаракатидаги икки томонлама хусусиятнинг намоён бўлиши. Тадбиркорлик капиталининг
функционал шакллари: пул, унумли капитал ва товар. Капиталнинг ҳаракат босқичлари.
Тадбиркорлик капитали турли шаклларининг доиравий айланиши.
Тадбиркорлик капиталининг айланиши. Асосий ва айланма капитал, уларнинг
фарқли белгилари. Капиталнинг айланиш вақти ва тезлиги. Асосий капитални такрор
ишлаб чиқариш: жисмоний, маънавий ва иқтисодий эскириши ва қайта тикланиши.
Амортизация ва унинг нормаси. Жадаллашган амортизация. Асосий ва айланма
капиталдан фойдаланиш самарадорлиги ва унинг кўрсаткичлари. Асосий капиталдан
фойдаланиш
самарадорлигини
ошириш
йўллари.
Тадбиркорлик
капиталини
ривожлантириш бўйича қабул қилинган қонунлар, фармонлар, қарорлар ва давлат
дастурларининг амалга оширилиши.
Корхона (фирма) харажатлари ва фойдаси
Ишлаб чиқариш харажатларини тадқиқ этишдаги ёндашувлар. Ижтимоий ишлаб
чиқариш харажатлари. Корхона ишлаб чиқариш харажатлари. Ишлаб чиқариш
харажатларининг мазмуни, таркиби ва турлари. Бевосита ишлаб чиқариш харажатлари ва
муомала харажатлари. Ички ва ташқи харажатлар.Доимий ва ўзгарувчи харажатлар.
Ўртача ва умумий харажатлар. Сўнгги қўшилган харажатлар тушунчаси. Харажатларни
минималлаштириш қоидаси.
Қисқа ва узоқ муддатли даврда ишлаб чиқариш харажатлари.Натижалар ўзгаришига
унумдорлик пасайиб бориши қонунининг таъсири. Ишлаб чиқариш миқёсининг ижобий
самараси. Таннарх.
Корхона (фирма) нинг пул тушумлари ва фойдаси. Харажатлар ва даромадлар эгри
чизиғи. Зарар кўрмаслик нуқтаси. Умумий фойда. Фойда миқдорига таъсир кўрсатувчи
омиллар. Маҳсулот қиймати таркиби. Ялпи фойданинг тақсимланиши. Иқтисодий фойда
ва бухгалтерия фойдасининг фарқланиши. Меъёрдаги фойда. Соф фойда. Фойда нормаси
ва массаси ҳамда уларни ҳисоблаш. Фойда нормасига таъсир кўрсатувчи омиллар.
Корхоналарнинг банкрот бўлиши (синиши) ва санация қилиниши. Корхоналар
фойдасини максималлаштириш шарти ва уни кўпайтириш йўллари. Фойда миқдорини
кўпайтиришда
моддий
ресурсларни
тежашнинг
аҳамияти.
Иқтисодиётни
ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга мўлжалланган ҳаракатлар стратегияси ва унинг
устувор йўналишларида белгиланган маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш ҳамда
маҳсулотлари самарадорлигини ошириш бўйича белгиланган асосий вазифалар.
Иш ҳақи ва меҳнат муносабатлари
Яратилган маҳсулот ва даромадларнинг тақсимланиш тамойиллари. “Ишлаб
чиқаришнинг уч омили”, қўшилган омил унумдорлиги ва бошқа назариялар. Мазкур
назарияларнинг
камчиликлари.
Яратилган
маҳсулотни
тақсимлашнинг
асосий
йўналишлари.
Иш ҳақи тўғрисида турлича назариялар. Иш ҳақининг иқтисодий мазмуни. Номинал
ва реал иш ҳақи. Реал иш ҳақининг даражаси ва ўзгаришига таъсир кўрсатувчи омиллар.
Иш ҳақининг табақаланиши. Иш ҳақини ташкил қилиш шакллари ва тизимлари. Тариф
тизими. Минимал иш ҳақи.
Меҳнат
муносабатлари.
Меҳнат
шартномалари.
Касаба
уюшмаларининг
тадбиркорлар ва давлат билан ўзаро муносабатлари. Касаба уюшмаларининг иш ҳақи
даражасини ошириш йўллари. Ишчи кучи талаби ва таклифини ўзгартириш. Жамоа
шартномалари ва ижтимоий суғурта тизими.Очиқ ва ёпиқ турдаги касаба уюшмаларининг
иш ҳақи даражасига таъсири. Меҳнат муносабатларини тартибга солишда давлатнинг
роли.
Давлатнинг иш ҳақи сиёсати. Республикада меҳнатни рағбатлантириш, иш ҳақини
кўпайтириш ва аҳоли даромадлари ўсишини таъминлашга қаратилган сиёсатни амалга
оширилиши. “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” давлат дастуридан келиб
чиқадиган асосий вазифалар. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантиришда белгиланган иш ҳақи, пенсия, стипендия ва ижтимоий нафақалар
ҳажмини изчил ошириш.
Аграр муносабатлар ва агробизнес
Аграр муносабатлар ва уларнинг бозор тизимидаги хусусиятлари. Ернинг ресурс
сифатидаги ўзига хос хусусиятлари. Ернинг табиий ва иқтисодий унумдорлиги. Қишлоқ
хўжалигида такрор ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятлари. Ер - мулкчилик ва
хўжалик юритиш объекти. Ерга эгалик ва ердан фойдаланиш ҳуқуқи.
Ер рентаси мазмунига бўлган турли хил ёндашувлар ва ер рентасининг тарихий
шакллари. Ер рентасининг мазмуни ва турлари: дифференциал рента, абсолют рента,
монопол рента, ундирма саноат ва қурилиш участкаларидан олинадиган рента. Ижара
ҳақи. Ернинг нархи ва уни белгиловчи омиллар.
Агросаноат интеграцияси. Агробизнес ва унинг турлари. Деҳқон ва фермер
хўжаликлари. Агрофирма, агросаноат комбинати.
Ўзбекистонда аграр ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий йўналишлари.
Ўзбекистонда ерга мулкчилик муносабатлари. Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш
чоралари. Томорқа хўжаликларининг кенгайтирилиши. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши
таркибий тузилишини такомиллаштириш. 2017-2021 йилларда қишлоқ жойларда ишлаб
чиқаришни модернизациялаш ва ижтимоий инфратузилмани жадал ривожлантиришнинг
асосий йўналишлари.
Миллий иқтисодиёт ва унинг макроиқтисодий ўлчамлари. Ялпи ички маҳсулот
ва унинг ҳаракат шакллари
Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг эълон қилиниши ва миллий
иқтисодиётнинг шаклланиши. Миллий иқтисодиётнинг мазмуни ва унинг тузилиши.
Макроиқтисодиёт. Макроиқтисодий таҳлил ва унинг вазифалари. Асосий макроиқтисодий
кўрсаткичлар.
Ижтимоий такрор ишлаб чиқариш. Миллий маҳсулотнинг иқтисодий мазмуни ва
унинг ҳаракат шакллари. Ялпи миллий маҳсулот ва ялпи ички маҳсулот. Номинал ва реал
ялпи ички маҳсулот. Нарх индекси. Ялпи ички маҳсулотнинг таркибий тузилиши.Соф
миллий маҳсулот, миллий даромад ва шахсий даромад. Хуфёна иқтисодиёт, унинг
ўлчамлари ва намоён бўлиш шакллари. Миллий маҳсулот (ЯИМ) ни кўпайтириш
омиллари ва йўллари.
Миллий ҳисоблар тизими.ЯИМни ҳисоблашга қўшилган қийматлар бўйича ёндашув.
ЯИМни ҳисоблашга сарф-харажатлар бўйича ёндашув. Уй хўжаликларининг истеъмол
сарфлари. Инвестицион сарфлар. Давлат сарфлари. Чет элликларнинг сарфлари.ЯИМни
ҳисоблашга даромадлар бўйича ёндашув.
Ўзбекистон иқтисодиёти етакчи тармоқларини модернизация қилиш, техник ва
технологик янгилашни жадаллаштириш ва унинг кўламини кенгайтириш, ишлаб
чиқаришни диверсификациялаш миллий маҳсулотни кўпайтиришнинг устивор йўналиши
сифатида.
Ўзбекистонда 2017-2021 йилларда ЯИМни кўпайтириш стратегияси ва уни амалга
ошириш имкониятлари.
Ялпи талаб ва ялпи таклиф
Ялпи талаб тушунчаси ва унинг таркиби. Ялпи талаб эгри чизиғи. Ялпи талаб
миқдорига таъсир этувчи омиллар: истеъмол сарфларидаги ўзгаришлар, инвестицион
сарфлар, давлат сарфлари, соф экспортдаги ўзгаришлар.
Ялпи таклиф тушунчаси ва унинг таркиби. Ялпи таклиф эгри чизиғи. Ялпи таклиф
эгри чизиғидаги ётиқ, оралиқ ва тик кесмалар. Ялпи таклиф миқдорига таъсир қилувчи
омиллар: ресурслар нархининг ўзгариши, самарадорликнинг ўзгариши, ҳуқуқий
меъёрларнинг ўзгариши.
Ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги мувозанат ва унинг ўзгариши. АО-А8
модели. Ялпи талаб ва ялпи таклиф эгри чизиқларининг кесишиши. Храповик самараси.
Миллий бозорнинг тўйинганлик даражаси. Тақчилликнинг иқтисодий табиати ва уни
бартараф қилиш йўллари.
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози давом этиб турган ва айрим мамлакатлар
ўртасида зиддият кучайган ҳозирги шароитда ялпи талабнинг қисқариши.Ялпи талабнинг
ошишини қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари.
Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар
Истеъмолнинг мазмуни ва унинг турлари. Истеъмол фонди ва истеъмол сарфлари.
Жамғарма ва унинг мақсади. Истеъмол ва жамғарма ўртасидаги нисбатнинг ўзгариши.
Истеъмол ва жамғарма даражасини белгиловчи омиллар. Истеъмол ва жамғарма
функцияси. Истеъмол ва жамғарма ҳажмига даромаддан ташқари таъсир кўрсатувчи
омиллар. Истеъмол ва жамғармага мойиллик, ўртача мойиллик, кейинги қўшилган
мойиллик ҳамда уларни аниқлаш.
Жамғаришнинг мазмуни ва унинг манбалари. Ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш
мақсадидаги жамғариш. Жамғариш нормаси. Номинал ва реал жамғариш.
Инвестицияларнинг мазмуни ва вазифалари. Инвестицияларнинг манбалари ва
тузилиши. Инвестицияларга сарфлар даражасини белгиловчи омиллар. Ялпи ва соф
инвестициялар. Ялпи инвестиция ва амортизация нисбати ўзгаришининг иқтисодиётга
таъсири. Инвестиция функцияси.
Жамғарма ва инвестиция ўртасидаги нисбат. Жамғарма ва инвестиция ўртасидаги
мувозанатнинг классик ва кейнсча моделлари, улар ўртасидаги фарқлар.
Ўзбекистонда инвестицион фаолиятни таъминлаш ва унинг шарт-шароитлари.
Миллий иқтисодиётни ривожлантиришда ички инвестиция манбаларни сафарбар этиш ва
чет эл инвестицияларини жалб қилишнинг аҳамияти. Таркибий ўзгаришларни изчил
амалга оширишда қулай инвестиция муҳитининг яратилиши ва такомиллаштирилиши.
2017-2021 йиллардаишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик
жиҳатдан янгилаш, транспорт-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма лойиҳаларини
амалга оширишга қаратилган фаол инвестиция сиёсатини олиб бориш.
Иқтисодий тараққиёт, иқтисодий ўсиш ва миллий бойлик.
Иқтисодий тараққиётнинг мазмуни ва кўрсаткичлари. Иқтисодий тараққиётнинг
иқтисодий ўсишдан фарқли жиҳатлари. Иқтисодий тараққиётнинг экстенсив ва интенсив
турлари. Иқтисодий ўсиш назариялари, концепция ва моделлари. Иқтисодий ўсишнинг
кейнсча ва неокейнсча моделлари. Кобб-Дуглас моделининг мазмуни. Р.Харрод ва
Е.Домар моделлари. В.Леонтьевнинг “харажатлар-натижалар” модели. “Ноль даражадаги
иқтисодий ўсиш” концепцияси.
Иқтисодий ўсишнинг мазмуни, мезонлари ва кўрсаткичлари. Иқтисодий ўсиш
суръати. «70 миқдори қоидаси». Иқтисодий ўсишнинг алоҳида томонларини тавсифловчи
кўрсаткичлар.
Иқтисодий ўсишнинг омиллари. Кейинги қўшилган ишлаб чиқариш омиллари
унумдорлиги кўрсаткичлари. Реал маҳсулот ўсишини аниқлаб берувчи омиллар.
Миллий бойлик ва унинг таркибий қисмлари. Моддий-буюмлашган, номоддий
(интеллектуал) ва табиий бойлик.
Мамлакатнинг иқтисодий салоҳияти. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳиятидан
самарали
фойдаланиш
ва
иқтисодий
ўсиш
муаммолари.
Иқтисодий
ўсиш
самарадорлигини таъминлашда табиий, моддий ва молиявий ресурслардан тежаб-тергаб
фойдаланишнинг аҳамияти.
Мамлакатимизда 2017-2021 йилларга мўлжалланган кенг кўламли дастурларни
амалга ошириш асосида иқтисодий ўсишнинг узоқ муддатли барқарор ўсиш суръатларини
таъминлаш.
Миллий иқтисодиётнинг мувозанатли ва мутаносибли ривожланиши
Иқтисодий мувозанат тушунчаси. Умумиқтисодий ва хусусий мувозанатлик. Турғун
ва муттасил ривожланиб борувчи мувозанатлик. Иқтисодий мувозанатлилик даражасини
аниқлаш усуллари. Иқтисодий мувозанатнинг амал қилиш тамойиллари ва намоён бўлиш
шакллари.
Иқтисодий мутаносиблик ва унинг турлари. Мутаносибликларнинг таснифланиши.
Мутаносибликларни
таъминлаш
орқали
миллий
иқтисодиётнинг
мувозанатли
ривожлантирилиши.
Ўзбекистонда
иқтисодиётнинг
таркибий
ўзгартириш,
диверсификациялаш
модернизациялаш
асосида
мутаносибли
ривожлантирилиши.
Макроиқтисодий
барқарорлаштириш сиёсатининг амалга оширилиши. Ҳаракатлар стратегияси бўйича
миллий иқтисодиётнинг мутаносиблиги ва барқарорлигини таъминлаш, унинг таркибида
саноат, хизмат кўрсатиш соҳаси, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик улушини
кўпайтириш.
Иқтисодиётнинг цикллиги ва макроиқтисодий беқарорлик
Иқтисодий ривожланишдаги номутаносибликлар ва уларнинг намоён бўлиш
шакллари. Иқтисодиётнинг циклли ривожланиши. Иқтисодий цикл фазалари. Циклик
тебранишлар.
Иқтисодий цикл назариялари. Экстернал ва интернал назариялар. Соф монетар
назария. Етарлича истеъмол қилмаслик назарияси. Жамғариш назарияси. Психологик
назария. Иқтисодий цикл турлари.
Иқтисодий инқирознинг мазмуни, сабаблари ва турлари. Пул-кредит соҳасидаги
инқироз, валюта инқирози, биржа инқирози, экологик инқироз, тармоқлар инқирози,
таркибий инқироз, аграр инқироз. Даврий, оралиқ, номунтазам инқирозлар. Ортиқча
ишлаб чиқариш ва тақчил ишлаб чиқариш инқирозлари.
2008 йилда келиб чиққан жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг моҳияти, келиб
чиқиш сабаблари ва салбий оқибатлари. Ривожланган мамлакатларнинг жаҳон молиявийиқтисодий инқирозидан чиқиш борасидаги чора-тадбирлари.
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири ҳамда
унинг оқибатларини олдини олиш ва юмшатишга асос бўлган омиллар.Ўзбекистонда
инқирозга қарши кўрилган чораларининг аҳамияти.
Ишчи кучи, унинг бандлиги ва ишсизлик
Ишчи кучининг ижтимоий-иқтисодий мазмуни. Ишчи кучининг такрор ишлаб
чиқарилиши. Ишчи кучининг миқдор ва сифат жиҳатдан аниқланиши. ФТТнинг ишчи
кучини сифат жиҳатдан такомиллашувига таъсири. Нуфус қонуни. Аҳолининг табиий
ўсиши. Ишчи кучи миграцияси ва унинг шакллари.
Ишчи кучи бозори. Ишчи кучига талаб ва таклиф ҳамда уни аниқловчи омиллар.
Ишчи кучининг нафлилиги ва қиймати. Ишчи кучи бозорининг ижтимоий-иқтисодий
хусусиятлари. Филлипс эгри чизиғи. Ишчи кучининг айрим соҳалардан бўшаши ва уни
қайта тақсимлашнинг бозор механизми.
Ишчи кучи бандлиги тўғрисида турли хил назариялар. Неоклассик, кейнсча,
монетаристик, институционал-социологик мактаб концепциялари. Ш артномага асосланган
бандлик назарияси. Бандлик моделлари. Мослашувчан ишчи кучи бозори концепцияси.
Ишсизлик ва унинг турлари. Фрикцион, таркибий ва циклик ишсизлик.
Институционал, технологик, ҳудудий, яширин, турғун ишсизлик. Ишсизликнинг табиий
даражаси. Ишсизлик даражаси ва уни аниқлаш. Ишсизликнинг иқтисодий ва ижтимоий
оқибатлари. А.Оукен қонуни. Ишсизлик ва инфляциянинг ўзаро боғлиқлиги.
Ўзбекистонда 2017-2021 йилларда ишчи кучи бандлигини таъминлаш, ишсизлик
даражасини камайтириш, ишчи кучи бозори мутаносиблиги ва инфратузилмасини
ривожлантириш борасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари.
Молия тизими ва молиявий сиёсат
Молиянинг мазмуни ва аҳамияти. Молиявий муносабатларнинг объектлари ва
субъектлари. Молиянинг вазифалари. Молия тизими ва унинг бўғинлари. Давлат бюджети
ва унинг молиявий ресурсларни шакллантиришдаги аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси
давлат бюджетининг тузилиши.
Давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари таркиби ҳамда уларнинг эгри
чизиғи. Бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари, уларнинг иқтисодиётга таъсири. Давлат
ички қарзи. Давлат кредити. Давлат ташқи қарзи. 2017-2021 йилларда Ўзбекистонда
давлат бюджетининг барча даражаларида мутаносибликни таъминлаш.
Бозор иқтисодиёти шароитида солиқлар ва унинг вазифалари. Солиқ солиш
тамойиллари. Солиқ имтиёзлари.Солиқларнинг туркумланиши.Лаффер эгри чизиғи.
Солиқ юки ва унинг даражасини аниқлаш. Солиқ юкининг тақсимланиши. Молиявий
сиёсат. Фискал (солиқ-бюджет) сиёсат.
Ўзбекистонда солиқ юкини камайтириш ва солиққа тортиш тизимини
соддалаштириш ҳамда унификация қилиш.
Пул-кредит тизими. Банклар ва уларнинг бозор иқтисодиётидаги роли
Пул муомаласи. Пул тизими ва унинг таркибий қисмлари. Муомала учун зарур
бўлган пул миқдорини аниқлаш ва унга таъсир этувчи омиллар. Пул муомаласи
қонунлари. Пулнинг айланиш тезлиги. Пул миқдорини аниқлашга турлича ёндашувлар.
М ^ = Р ^ тенгламасининг амал қилиши. Пул агрегатлари. Пул бозорида талаб ва таклиф.
Пул таклифи ва унинг мультипликатори.
Инфляция ва унинг келиб чиқиш сабаблари. Инфляция даражаси ва суръати. Талаб
ва таклиф инфляцияси. Инфляция турлари: ўрмалаб борувчи, жадал ва гиперинфляция.
Инфляциянинг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари, Давлатнинг инфляцияга қарши сиёсати.
Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва турлари. Кредит муносабатларининг объектлари
ва субъектлари. Кредит ресурсларининг манбалари. Кредит бериштамойиллари. Фоиз
ставкаси ва унинг даражасини аниқловчи омиллар. Кредит-пул тизимини давлат
томонидан тартибга солиш.
Банкларнинг иқтисодий мазмуни.Банк тизими. Марказий банк ва унинг вазифалари.
Тижорат банклари ва уларнинг вазифалари. Банк операциялари ва банк фойдасининг
ҳосил бўлиши. Банк тизимининг такомиллаштирилиши. 18-ЬМ моделида бюджет-солиқ
ва пул кредит сиёсати.
Ўзбекистонда миллий валютани мустаҳкамлаш сиёсатининг амалга оширилиши.
Сўмнинг харид қувватини ошириб бориш ва барқарорлигини таъминлаш. Инфляцияга
қарши аниқ ўйланган сиёсат ўтказиш. Пул миқдорининг ўсишини товарлар ва хизматлар
миқдорининг тегишли даражада ўсиши билан боғлаб олиб бориш. Миллий валюта
алмашув курсининг барқарорлигига эришиш. 2017-2021 йилларда илғор халқаро
тажрибада қўлланиладиган инструментлардан фойдаланган ҳолда пул-кредит сиёсатини
янада такомиллаштириш, шунингдек валютани тартибга солишда замонавий бозор
механизмларини босқичма-босқич жорий этиш, миллий валютанинг барқарорлигини
таъминлаш.
Бозор иқтисодиётини тартибга солишда давлатнинг роли
Иқтисодиётни тартибга солишнинг моҳияти ва зарурлиги. Иқтисодиётни тартибга
солишнинг классик, монетаристик, кейнсча назариялари.
Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг мақсади. Давлатнинг
иқтисодий ўрни ва вазифалари: бозор муносабатлари қатнашчиларини ҳуқуқий ҳимоялаш,
рақобатчилик муҳитини вужудга келтириш; ресурслар, маҳсулотлар ва даромадларни
қайта тақсимлаш; иқтисодиётнинг ва пул муомаласининг барқарорлигини таъминлаш;
ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солиш. Фан-техника тараққиёти, таркибий,
ижтимоий ва минтақавий сиёсатни амалга оширишда давлатнинг ўрни.
Давлатнинг иқтисодиётни тартибга солишдаги бевосита ва билвосита усуллари.
Иқтисодиётнинг давлат сектори ва унинг чегаралари. Давлат буюртмалари ва давлат
харидлари. Иқтисодиётни бевосита тартибга солишнинг маъмурий воситалари.
Истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ортиқчалиги. Пул-кредит сиёсати. Монетар сиёсат.
Бюджет сиёсати. Давлат иқтисодий дастурлари. Ташқи иқтисодий усуллари.
Ҳозирги шароитда давлатнинг иқтисодиётни тартибга солишдаги ролига
қарашларнинг ўзгариши. Ўзбекистонда 2017-2021 йилларда мамлакатнинг ижтимоийиқтисодий ривожланиш жараёнларини тартибга солишда давлат иштирокини
камайтириш,
давлат
бошқаруви
тизимини
марказлаштиришдан
чиқариш
ва
демократлаштириш, давлат-хусусий шерикликни кенгайтириш, нодавлат, жамоат
ташкилотлари ва жойлардаги ўзини ўзи бошқариш органларининг ролини ошириш
вазифалари.
Аҳоли даромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати
Аҳоли даромадлари, уларнинг турлари ва шаклланиш манбалари. Номинал ва реал
даромад. Даромадларнинг табақаланиш сабаблари ва омиллари. Турмуш даражаси ва
сифати. Турмуш даражаси ва қашшоқликнинг кўрсаткичлари. Оила бюджети: даромадлар
ва харажатлар таркиби. Фаровонликнинг энг қуйи чегараси. Турмуш тарзи.Яшаш
минимуми. Истеъмолчи саватчаси.
Даромадлар тенгсизлиги ва унинг даражасини аниқлаш. Лоренц эгри чизиғи. Дицель
ва Жини коэффициентлари.Кузнец гипотезаси. Бозор иқтисодиёти шароитида даромадлар
тенгсизлигини келтириб чиқарувчи умумий омиллар.
Даромадларни давлат томонидан қайта тақсимлаш ғояси, мақсади ва дастаклари.
Ижтимоий тўловлар. Ижтимоий сиёсат. Ўзбекистон бозор иқтисодиёти шароитида
аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг асосий йўналишлари. Ички истеъмол бозорини ҳимоя
қилиш. Аҳолининг кам таъминланган табақаларини ижтимоий ҳимоялаш ва қўллабқувватлаш. Аҳолининг реал пул даромадларини ва харид қобилиятини ошириш, кам
таъминланган оилалар сонини ва аҳолининг даромадлари бўйича фарқланиш даражасини
янада камайтириш
Жаҳон хўжалиги ва унинг эволюцияси
Жаҳон хўжалигининг ташкил топиши, босқичлари ва асосий белгилари. Жаҳон
хўжалиги субъектлари. Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий ривожланиш кўрсаткичлари.
Ишлаб чиқаришнинг байналмилаллашуви. Халқаро меҳнат тақсимоти. Иқтисодий ўзаро
боғлиқликнинг ўсиши ва бевосита халқаро ишлаб чиқаришнинг шаклланиши.
Иқтисодиётнинг байналминаллашувида ФТТ ва трансмиллий капиталнинг ўрни.
Глобаллашув жараёнининг моҳияти ва асосий йўналишлари. Жаҳон хўжалиги
глобаллашуви жараёнларининг зиддиятли томонлари. Турли мамлакатлардаги иқтисодий
ривожланишнинг бир текисда бормаслиги. Бой ва қашшоқ мамлакатлар ўртасидаги
фарқнинг кучайиши. Экологик ҳалокат таҳдидларининг кучайиб бориши. Турли
мамлакатларда аҳоли сони ўзгаришининг фарқланиши. Ҳозирги даврдаги жаҳон
молиявий-иқтисодий инқирозининг вужудга келишига глобаллашув жараёнларининг
таъсири.
Халқаро иқтисодий муносабатларнинг мазмуни ва шакллари. Капиталнинг халқаро
ҳаракати. Ишчи кучининг халқаро миграцияси. Фан-техника ютуқларининг халқаро
айирбошланиши. Жаҳон инфратузилмасининг ривожланиши.
Жаҳон хўжалиги алоқаларини халқаро тартибга солиш. Молия, валюта ва кредит,
жаҳон савдоси соҳаларидаги тартибга солувчи тузилмалар.
Ўзбекистонда 2017-2021 йилларда чуқур ўйланган, ўзаро манфаатли ва амалий
ташқи сиёсат соҳасидаги устувор йўналишлар, давлат мустақиллиги, суверенитетини
мустаҳкамлаш, мамлакатнинг халқаро муносабатларнинг тенг ҳуқуқли субъекти
сифатидаги ўрни ва ролини ошириш, ривожланган демократик давлатлар қаторига кириш,
16
Ўзбекистоннинг ён-атрофида хавфсизлик, барқарорлик ва аҳил қўшничилик муҳитини
шакллантириш.
Халқаро иқтисодий интеграция ва Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига
кириб бориши
Халқаро иқтисодий интеграция жараёнлари тўғрисидаги турлича назариялар ва
уларнинг асосий йўналишлари.Халқаро иқтисодий интеграциянинг мазмуни. Халқаро
иқтисодий интеграциянинг асосий шакллари. Халқаро иқтисодий интеграция жараёнини
тақозо қилувчи омиллар. Жаҳондаги асосий интеграцион гуруҳларнинг амал қилиш
хусусиятлари. Очиқ иқтисодиёт ва унинг ўзига хос белгилари.
Давлатлараро иқтисодий интеграциянинг ривожланишидаги шарт-шароитлар. Турли
минтақалардаги асосий интеграцион гуруҳлар. Европа Иттифоқи (ЕИ), Эркин савдо
тўғрисида Шимолий Америка битими (НАФТА), Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари
ассоциацияси (АСЕАН), Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги (МДҲ).
Ўзбекистоннинг
жаҳон
иқтисодиётига
қўшилишининг
шарт-шароитлари.
Республиканинг жаҳон хўжалигига интеграциялашувининг глобал, трансконтинентал,
минтақалараро, минтақавий даражалари. Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятининг
асосий йўналишлари.
Ўзбекистоннинг турли мамлакатлар билан ўзаро манфаатли икки томонлама
ҳамкорлик алоқаларининг кучайиб бориши мамлакатимизда очиқ индустриал иқтисодий
ҳудудларнинг ривожланиши. Ўзбекистоннинг яқин қўшни мамлакатлар билан иқтисодий
ҳамкорлигининг кучайиши.
Жаҳон бозори. Халқаро валюта ва кредит муносабатлари
Халқаро савдо тўғрисидаги турли хил назариялар. Мутлақ устунлик ва қиёсий
устунлик назариялари. Хекшер-Олин-Самуэльсон модели. Ишлаб чиқариш омиллари
нисбати назарияси. Ишчи кучи малакаси модели. Муқобил харажатлар модели. Товарнинг
ҳаётий цикли назарияси.
Халқаро савдонинг мазмуни. Экспорт ва импорт, улар ўртасидаги нисбатнинг
ўзгариши. Таққослама экспорт ихтисослашуви коэффициенти. Экспорт квотаси. Экспорт
ва импорт мультипликатори. Экспорт ва импорт ҳажми ўзгаришининг ялпи миллий ишлаб
чиқариш ҳажмига таъсири. Халқаро савдонинг хусусиятлари. Протекционизм ва эркин
савдо сиёсатлари. Экспортни рағбатлантириш усуллари.
Тўлов баланси ва унинг таркиби. Ташқи савдо баланси. Абсорбция. Капитал
ҳаракати баланси. Расмий захираларнинг асосий кўринишлари. Расмий захиралар бўйича
операциялар. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг вужудга келишида ташқи қарз ва
ташқи савдо балансидаги номутаносибликлар кучайишининг таъсири.
Халқаро валюта-кредит муносабатлари. Миллий ва халқаро валюта тизими. Жаҳон
валюта тизимининг ривожланиш босқичлари: олтин стандарт, олтин-девизли ва сузиб
юрувчи валюта тизими. Валюта курси ва унга таъсир кўрсатувчи омиллар. Харид қилиш
лаёқати паритети назарияси.
Валюта-молия соҳасидаги давлатлараро ташкилотлар фаолиятининг ривожланиши.
Халқаро валюта фонди. Европа валюта тизими. Халқаро тикланиш ва тараққиёт банки.
Халқаро молиявий корпорация. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти. Европа
тикланиш ва тараққиёти банки. Осиё тараққиёт банки.
ТАВСИЯ ЭТИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
Асосий адабиётлар
1. Мс Соппе11, Вгие. Есопотю з. 17* еёШоп. М сд га^-Ь Ш Л тт, И8А, 2009.
2. N. Огедогу М а п к т . Рппс1р1е8 оҒ Есопотю з, 7Ш еёШоп. А тагоп, И8А 2014.
17
3. Раи1 А. 8атие1зоп, ^ ! Ш а т Б . КогёЬаиз. Бсопош1с8. 191Ь Её111оп. МсОга^-НШ
Сотрап1е8. И8А. 2009.
4. Ўлмасов А., Ваҳобов А.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: «^йзоё-тоН уа»,
2014. - 480 бет.
5. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: ^ й зо ё тоНуа, 2010. - 728 бет.
Қўшимча адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси - Т.: Ўзбекистон, 2014. - 46 б.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли
“2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони.
3. Мирзиёв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. Ўзбекистон Респупликаси Президенти лавозимига киришиш тантанали
маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. Ш.М.
Мирзиёев - Тошкент:Ўзбекистон, 2016. -56 б.
4. Мирзиёв Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016
йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга
мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устивор йўналишларига бағишланган
Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь//
Ш.М. Мирзиёев, Тошкент: Ўзбекистон, 2017 -104 б.
5. Мирзиёв Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
қабул қилинганлигининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016
йил 7 декабрь/ Ш.М. Мирзиёев. - Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017 й, -48 б.
6. Мирзиёв Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан қурамиз.
Мазкур
китобдан
Ўзбекистон
Респеубликаси
Президенти
Ш. Мирзиёевнинг 2016 йил 1 ноябрга қадар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва
Тошкент шаҳри сайловчилари вакиллари билан ўтказилган сайловолди учрашувларида
сўзлаган нутқлари ўрин олган./ Ш.М. Мирзиёев. Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. -488 б.
7. Узбекистан в цифрах. Статистический сборник 2015. - Т.: Госкомстат
Узбекистана. 2016. - 124 стр.
Интернет сайтлари
1. ммм.цоу.иг - Ўзбекистон Республикаси хукумат портали;
2. ммм.1ех.и2 - Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси;
3. ^ ^ ^ .е ё и .и г - Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
портали;
4. ^^^.есопош 181.сот;
5. ^ ^ ^ .^ о гМ е с о п о т ю з.с о т ;
6. ^№ ^.1хаёт§есопот1с8.сот;
7. ^^^.егерогЕ.ш - Обзорная информация по мировой экономике;
8. ^^^.а!р1ап.ги - экономика и управление;
9. ммм.саФаск.ги - научнне статьи и учебнне материаль! по экономике.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
&
. тпш >
Ч!
“ТАСДИҚЛАИМАН”
ТДИУ И лмий ишлар ва
инновациялар бўйича прорекэгори
Ш.И. Мустафақуло!
“МАКРОИҚТИСОДИЁТ” КАФЕДРАСИ
08.00.02-«МАКРОИҚТИСОДИЁТ»
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Фан дастури “Макроиқтисодиёт” кафедрасининг 2018 йил «___ » _______
д аги
сонли баённомаси билан университет Кенгашига тасдиқлаш учун
тавсия этилган.
Тузувчи:
1. М.Т. Асқарова
- “Макроиқтисодиёт” кафедраси мудири, иқтисод
фанлари номзоди, доцент.
Тақризчилар:
1. Л.М.Ташпулатова
-Ж аҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети
“Иқтисодиёт назарияси” кафедраси доценти,
и.ф.н., доцент
2. Б.Б. Беркинов
ТДИУ
“Макроиқтисодиёт”
кафедраси
профессори, иқтисод фанлари доктори
© Тошкент давлат иқтисодиёт университети, 2018
КИРИШ
Мустақилликнинг дастлабки йилларида юзага келган мураккаб муаммоларнинг
муваффақият билан ҳал этилиши, макроиқтисодий мувозанатни таъминланиши, дастлаб
иқтисодий пасайишни бартараф этилиши
ва сўнгра иқтисодий ўсишга эришиш
давлатимиз иқтисодий сиёсати чуқур ўйланган ва илмий асосланган эканлигидан далолат
беради.
Айни шу боисдан Президентимиз Ш.Мирзиёев 2016 йилнинг асосий якунлари ва
2017
йилда
Ўзбекистонни
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг устувор
йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
мажлисида “Макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва иқтисодий
ўсишнинг юқори суръатларини сақлаб қолиш, жумладан, Давлат бюджети барча даражада
мутаносиб, миллий валюта ва ички бозордаги нарх даражаси барқарор бўлишини
таъминлаш - энг муҳим устувор вазифамиздир” - деб таъкидладилар.
Шу билан бирга бугунги ижтимоий-иқтисодий вазиятда макроиқтисодий
барқарорликни таъминлашга қаратилган илмий тадқиқотлар кўламини кенгайтириш,
иқтисодий барқарорликни таъминлаш механизмини такомиллаштириш бўйича илмий
асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга.
Давлат иқтисодий сиёсатининг назарий асослари сифатида тан олинадиган фанлар
қаторида “Макроиқтисодиёт” фани алоҳида ўрин тутади. Ялпи ишлаб чиқаришининг
барқарор ўсишини, ресурсларнинг тўлиқ бандлилигини, инфляциянинг паст суръатларини
ва тўлов балансининг мувозанатини таъминлаш нуқтаи назаридан мамлакат
иқтисодиётини бир бутун ҳолда тадқиқ қилиш ва уни макроиқтисодий тартибга
солишнинг иқтисодий механизмларини
ўрганиш “Макроиқтисодиёт” фанининг
предметини ташкил этади. Бу таърифдан кўриниб турибдики, “Макроиқтисодиёт” фани
миллий иқтисодиётнинг ривожланиши билан боғлиқ барча жиҳатларни, жумладан меҳнат
ресурслари, товарлар, пул бозорларининг амал қилиши, монетар, фискал ва ташқи савдо
сиёсатини амалга ошириш ҳамда бошқа масалаларни қамраб олади.
Ушбу дастур “Макроиқтисодиёт” фани предметига кирадиган барча масалаларни
мантиқий изчиллик ва узвийликни таъминлаган ҳолда ўрганишга хизмат қилувчи
мавзуларни ўз ичига олган.
“Макроиқтисодиёт” фанига кириш
Иқтисодиёт тушунчаси. Дастлабки макроиқтисодий таҳлил элементлари: ”Кенэ
жадвали”, В. Леонтьевнинг тармоқлараро баланси. Иқтисодиётга давлат аралашувининг
зарурлиги. Кейнс назариясининг моҳияти. Макроиқтисодиёт фанининг шаклланиши.
Фаннинг предмети ва объекти. Асосий макроиқтисодий муаммолар. Уй хўжаликлари,
фирмалар, давлат ва ташқи дунё макроиқтисодиёт субъектлари сифатида. Ёпиқ ва очиқ
иқтисодиёт. Макроиқтисодиёт усуллари. Агрегатлашнинг афзалликлари ва камчиликлари.
Макроиқтисодий моделлар. Эндоген ва эгзоген ўзгарувчилар. Макроиқтисодиётнинг
иқтисодиёт соҳасидаги бошқа фанлар билан алоқадорлиги. Макроиқтисодиёт ва
микроиқтисодиёт. Доиравий айланиш модели. “Даромадлар-харажатлар” ва “ресурслармаҳсулотлар” оқими. Қарама-қарши оқимлар ўртасидаги тенгликнинг бузилиши
сабаблари. Макроиқтисодиёт субъектларининг ўзаро алоқалари, мақсад ва функциялари.
“Оқимдан четга чиқиш” ва “четдан оқимга қўшилиш”лар. Макроиқтисодий сиёсат
кўринишлари.
3 Ш.Мирзиёев. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т.: “Ўзбекистон”, 2017й.
Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар ва уларни ҳисоблаш
Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) кўрсаткичининг моҳияти. Иқтисодий ҳудуд. Резидент.
Оралиқ ҳамда якуний товарлар ва хизматлар. Бозор баҳолари. ЯИМни ҳисоблашнинг
ишлаб чиқариш усули. Қўшилган қиймат, бир қийматни икки бор ҳисобга олишни
истисно этиш. ЯИМни харажатлар бўйича ҳисоблаш. Ш ахсий истеъмол харажатлари.
Ялпи инвестициялар. Товарлар ва хизматларнинг давлат хариди. Соф экспорт. Ўзбекистон
Республикасида ЯИМнинг ишлаб чиқариш ҳамда якуний истеъмолга кўра таркиби.
ЯИМни даромадлар буйича ҳисоблаш. Бошланғич даромадларнинг тақсимланиши ва
қайта тақсимланиши.
Ялпи миллий даромад. Соф ички маҳсулот. Соф миллий
даромад. Шахсий даромад. Шахсий тасарруфдаги даромад. Истеъмол. Жамғариш. Ялпи
миллий тасарруфдаги даромад. Асосий макроиқтисодий айниятлар. Даромадлар ва
харажатлар тенглиги. Инвестициялар ва жамғармалар тенглиги. Хусусий, давлат ва ташқи
дунё жамғармалари. Номинал ва реал ЯИМ. Баҳолар индекслари. ЯИМ дефлятори (Пааше
индекси). Истеъмол нархлари индекси (ИНИ). Фишер индекси. ЯИМни ҳисоблашдаги
қийинчиликлар. Хуфёна иқтисодиёт.
Бозор иқтисодиётининг даврий ривожланиши. Ишсизлик
Иқтисодий даврларнинг моҳияти. Иқтисодий тебранишларнинг сабаблари: Илмий
техника тараққиёти. Сиёсий ҳодисалар. Жаҳон бозорида эергоресурслар нархларининг
ўзгариши. Табиат ҳодисалар. Талаб ва таклиф ўртасидаги нисбат. Ялпи харажатлардаги
ўзгаришлар. Иқтисодий даврларнинг босқичлари ва уларнинг тавсифи. Иқтисодий
тебранишларнинг турли тармоқларга таъсири. Иқтисодий тебранишларнинг ҳозирги
кундаги хусусиятлари. Молиявий-иқтисодий инқирозлар. Иқтисодий тебранишларга
бозорлардаги монопол тузилмалар, давлатнинг тарибга солувчилик роли, илмий техника
тараққиёти ва ишлаб чиқаришниг байналминаллашуви таъсири.
Ишсизлик тушунчаси. Иш билан бандлар ва ишсизлар. Ишсизликнинг неоклассик ва
кейнсча концепциялари. А. Пигунинг неоклассик концепцияси. Реал иш ҳақи, иш кучи
таклифи ва унга талаб. Ишсизликнинг кейнсча концепцияси. Мажбурий ишсизлик.
Бандлилик мультипликатори. Ишсизлик турлари ва иш билан тўла бандлик.
Ишсизликнинг ҳақиқий ва табиий даражаси. Потенциал ва хақикий ЯИМ. Ишсизликнинг
иқтисодий оқибатлари. Оукен конуни. Ишсизликнинг ижтимоий оқибатлари.
Ўзбекистон Республикасида аҳоли бандлигини таъминлаш ва янги иш ўринларини
ташкил қилиш борасида 2017 йил ва яқин истиқболда амалга оширилиши кўзда тутилган
вазифалар.
Инфляция ва аксилинфляция сиёсати
Инфляция: моҳияти, ҳисобланиши ва турлари. Инфляция суръати. Инфляциянинг
сабаблари, пулинг миқдорий назарияси. Пул массасининг кўпайиши. Пулнинг айланиш
тезлиги ортиши. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмларининг пасайиши. Иқтисодиётдаги
монополизм даражаси. Давлат харажатлари. Инфляцион солиқ. Инфляциянинг
суръатларига кўра турлари. Талаб инфляцияси: моҳияти ва модели. Инфляцион кутиш.
Инфляциянинг критик нуқтаси. Харажатлар инфляцияси: моҳияти ва модели. Фирмалар
монополизми ва касаба уюшмалари монополизми. Хомашё ва энергия баҳоларининг
ўсиши. Талаб ва таклиф инфляциясининг қўшилиши модели. Инфляцион спирал. Очиқ ва
босиб турилган инфляция. Бозор механизми деформацияси. Баҳо сигналларининг
бузилиши.
Кутилган ва кутилмаган инфляция. Инфляция ва фоиз ставкалари. Фишер самараси.
Инфляциянинг ижтимоий оқибатлари. Инфляция ва ишсизлик. Филлипс эгри чизиғи.
Инфляция суръати ва ишсизлик даражаси ўртасидаги оптимал мутаносиблик.
Аксилинфляция сиёсатининг моҳияти, воситалари. “Карахт қилиб даволаш” ва
градуализм. Адаптация сёсати. Баҳолар ва даромадлар сиёсати. Ўзбекистон Республикаси
иқтисодиётидаги инфляция жараёнлари ва аксилинфляция сиёсати хусусиятлари.
Ялпи талаб - ялпи таклиф модели
Ялпи талаб тушунчаси. А Б эгри чизиғи. Баҳо омиллари. Фоиз ставкаси самараси.
Бойлик самараси ва импорт харидлари самараси. АВ эгри чизиғи траекторияси. Пулнинг
миқдорий назарияси. Баҳолар даражаси ва ялпи талаб ўртасидаги тескари боғлиқлик.
Баҳодан бошқа омилларнинг ялпи талабга таъсири. Истеъмол харажатларидаги,
инвестиция харажатларидаги, давлат харажатларидаги ва соф экспортдаги ўзгаришлар.
Ялпи таклиф тушунчаси ва эгри чизиғи. Ресурслар баҳоснинг ўзгариши. Унумдорликнинг
ўзгариши. Солиқларнинг ўзгариши. Ялпи таклифдаги ўзгаришлар. Ялпи таклифнинг
классик модели. Номинал катталикларнинг ўзгарувчанлиги. Реал катталикларнинг
қатъийлиги. Баҳолар ўзгаришининг меҳнат бозорига таъсири. Л8 эгри чизиғининг
вертикаллиги. Л8 эгри чизиғининг ишлаб чиқариш омиллари ва технологиялар таъсирида
силжиши. Ялпи таклифнинг кейнсча модели. Номинал катталикларнинг нисбатан
қатъийлиги. Реал катталикларнинг нисбатан ўзгарувчанлиги. Ялпи талаб таъсирида ялпи
таклиф эгри чизиғидаги силжишлар. Баҳоларнинг мувозанатли даражаси. Ишлаб
чиқаришнинг мувозанатли ҳажми. Умумий мувозанат тушунчаси. Вальраснинг умумий
мувозанат тенгламаси. АО-А8 моделида мувозанатнинг таъминланиши механизми. Талаб
шоклари. Таклиф шоклари. Ялпи таклиф ўзгаришининг оқибатлари. Барқарорлаштириш
сиёсати. Пул таклифи ва давлат харажатларининг ўзгартирилиши.
Истеъмол, жамғариш ва инвестиция функциялари
Ялпи талаб компонентлари орасида истеъмолнинг ўрни. Истеъмол функциясининг
алгебраик ва график кўриниши. “Асосий психологик қонун” . Автоном истеъмол. Даромад
( шахсий тасарруфдаги даромад) ва истеъмол ўртасидаги ўзаро боғликлик. Жамғариш
функцияси ва графиги. Фоиз ставкаси ва жамғариш. Хусусий, давлат ва ташқи дунё
жамғармалари.
Истеъмолга (АРС) ва жамғаришга ўртача мойиллик (АР8).
Истеъмолга (МРС) ҳамда жамғаришга (МР8) чегаравий мойиллик. “Кузнец топишмоғи».
“Перманент даромад” концепцияси.
“Ҳаёт даври” концепцияси.
Ўзбекистон
Республикасида исеъмол ва жамғариш жараёнлари хусусиятлари.
Инвестиция товарларига талабининг ялпи талабдаги ўрни. Автоном инвестициялар. Фоиз
ставкаси. Кутилаётган соф фойда нормаси. Тобин коэффиценти. Инвестицияларга талаб
функцияси. Инвестициялар динамикасини белгиловчи бошқа омиллар. Акселератор
модели. Тўлиқ инвестиция функцияси. Инвестициялашга чегаравий мойиллик.
Инвестицияларнинг беқарорлигини белгиловчи омиллар. Ўзбекистон Республикаси
инвестиция сиёсатининг ўзига хос хусусиятлари.
Кейнснинг товарлар ва хизматлар бозорида макроиктисодий мувозанат модели
Кейнснинг макроиқтисодий мувозанат назарияси. Бозор механизми томонидан ялпи
талаб ва ялпи таклиф мувозанати таъминланишининг доимий эмаслиги. Инвестициялаш
ва жамғариш режаларининг турлича эканлиги.
“Даромадлар - харажатлар” модели - Кейнс хочи. Ҳақиқий ва режалаштирилган
харажатлар. Моделни тузишдаги асосий шартлар. Соф экспорт функцияси. Импортга
чегаравий мойиллик. Моделда макроиқтисодий мувозанатга эришиш механизми. Товар
моддий заҳираларининг режалаштирилмаган ўзгаришлари. Ҳақиқий инвестициялар ва
режалаштирилган инвестициялар тенглиги.
Заҳираларнинг ўзгариши.
Автоном
харажатлар динамикаси ва унинг таъсирида мувозанатли ЯИМ ҳажмининг ўзгариши.
Мультипликатор самараси. Автоном харажатларнинг мультипликацияси механизми.
Истеъмолга чегаравий мойиллик ва мультипликация самараси. Мультипликатор
формуласи. Рецессия ва инфляцияга хос узилиш. Тежамкорлик парадокси (таажжуби).
Жамғармалар оширилишининг истеъмол ва ялпи талаб ҳажмларига таъсири.
Пулга талаб функцияси
Пул тушунчаси ва функциялари. Пулнинг ликвидлилиги. Пул агрегатлари: М1, М2,
М3, Ь, “квази пуллар” . Пулга талабга монетарча ёндошув. Пулнинг микдорий назарияси.
алмашинув тенгламаси. Фишер ва Кембриж тенгламалари. Пулнинг айланиш тезлиги.
Баҳолар даражаси, реал ЯИМ ҳажми ва пулга талаб. Пулга бўлган реал талаб. “Пул
маблағларининг реал заҳираси” . Пулга талабнинг кейнсча назарияси - ликвидлиликни
афзал кўриш назарияси. Битимлар учун, эҳтиёткорлик шарти билан ва мулк сифатида
пулга (спекулятив) талаб. Пулни сақлашнинг муқобил қиймати. Бауман-Толбин модели.
Давр мобайнидаги харидлар суммаси. Пул даромадларини олиш даврийлиги. Пулга
спекулятив талаб ва қимматли қоғозлар даромадлилиги даражаси ўртасидаги тескари
боғлиқлик. Пулга бўлган талаб функцияси. Пулга бўлган талаб эгри чизиғи графиги.
Фишер самараси. Номинал фоиз ставкаси ва пулга бўлган талаб. Пулга талабга портфелли
ёндошув. Активлар портфелининг таркиби, унда нақд пулнинг улуши. Жамғарилган
бойлик ҳажми ва пулга талаб.
Пул таклифи. Пул бозорида мувозанат
Пул таклифи. Нақд пуллар ва депозитлар. Тижорат банклари томонидан “пул
массасининг яратилиши” . Кредит мультипликацияси. Депозитларни мажбурий заҳиралаш
нормаси. Мажбурий ва ортиқча заҳиралар. Банк мультипликатори. Пул таклифининг
қисқартирилган модели. Пулларнинг депозитлардан нақд пулларга оқиб ўтиши,
депонентлаш коэффиценти. Пул базаси. Пул мультипликатори. Пул таклифининг
кенгайтирилган модели. Марказий Банк томонидан пул таклифини назорат қилиш ва
тартибга солиш воситалари. Назорат қилиш имкониятларини чекловчи омиллар. Пул
таклифи. Баҳолар даражаси қайд қилинган ва даромадларнинг белгиланган даражаси
шароитда пул бозорида қисқа муддати мувозанат. Фоиз ставкаси ва ва пул массасининг
мувозанатли даражалари ўзгаришига даромадлар даражаси ва пул таклифи ўзгаришининг
таъсири. Пулнинг ликвидлилиги эгри чизиғи ^ М )- Хансен модели. Кейнсча пул
сиёсатининг моҳияти. Ликвидлилик тузоғи. Ликвидлилик тузоғи шароитида пул
сиёсатининг самарасизлиги. Пул бозорида узоқ муддатли мувозанат. Пул массасининг
кўпайиши ва ялпи таклифнинг ошиши, реал касса қолдиқлари самараси, М. Фридменнинг
монетар қоидаси. Пул таклифи, миллий даромад ва кутилаётган инфляциянинг узоқ
муддатли ўсиш суръатлари.
Давлат бюджети. Солиқлар
Давлат бюджетининг моҳияти, таркиби ва функциялари. Даромадларни қайта
тақсимлаш. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш ва рағбатлантириш. Фантехника тараққиётини рағбатлантириш. Ижтимоий сиёсатни молиявий таъминлаш. Пул
маблағларининг марказлашган фондларини ташкил этиш ва фойдалаланилиши устидан
назорат. Давлат бюджети даромади. Давлат нобюджет фондлари. Консолидациялашган
бюджет. Солиқлар. Нобюджет тўловлари. Солиқларнинг турлари, функциялари. Давлат
бюджети даромадларининг солиқлар турлари бўйича таркиби. Солиқ сиёсати. Солиққа
тортиш мезонлари. Адолатлилик. Самарадорлилик. Тўловга қодирлилик. Солиқ юки.
Лаффер эгри чизиғи. Чегаравий солиқ ставкаси.
Давлат бюджети харажатлари.
Давлатнинг иқтисодиётда иштироки даражаси. Вагнер қонуни. Неъматларни истеъмол
қилиш жараёнидаги ташқи самаралар. Ижобий ва салбий самаралар. Бюджет тақчиллиги.
Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари таркиби.
Бюджет-солиқ сиёсати
Бюджет-солиқ
(фискал)
сиёсати:
моҳияти,
мақсадлари,
воситалари.
Рағбатлантирувчи ва чекловчи фискал сиёсат. Ёпиқ ва очиқ иқтисодиётда давлат
харажатлари мультипликатори. Солиқ мультипликатори. Солиқ мультипликацияси
механизми. Баланслашган бюджет мультипликатори. Солиқларни камайтирилиши
самараси ва давлат харажатларини оширилиши самараси. Дискрет фискал сиёсат. Давлат
бюджети тақчиллиги ва профицити. Нодискрет фискал сиёсат.
Автоматик
барқарорлаштиргичлар. Прогрессив солиқ тизими. Давлат трансфертлари тизими. Даврий
тақчиллик ва даврий профицит. Давлат бюджетининг таркибий тақчиллиги. Таркибий
профицит. Тақчилликни молиялаш услуллари. Тақчилликни монетлаштириш ва ОливерТанзи самараси. Давлат қарзи ўсишининг иқтисодий оқибатлари: капитал заҳираларининг
камайиши, даромадлар миқдоридаги тенгсизлик, иқтисодий рағбатларнинг заифлашуви,
фоиз ставкасининг кўтарилиши ва мамлакат ишлаб чиқариш потенциалининг пасайиши.
Ўзбекистон Республикаси бюджет-солиқ сиёсатининг сиёсатининг ўзига хос
хусусиятлари.
Банк тизими. Пул-кредит сиёсати
Банк тизимининг таркиби. Марказий банк ва тижорат банкларининг функциялари.
Банкларнинг асосий операциялари ва бозор иқтисодиётидаги роли. Пул-кредит
сиёсатининг моҳияти, пировард мақсадлари ва оралиқ мўлжаллар. Мажбурий заҳира
нормаси. Ҳисоб ставкаси (қайта молиялаш ставкаси). Очиқ бозордаги операциялар. Қайта
сотиб олиш тўғрисида келишув (РЕПО). Қатъий ва юмшоқ пул кредит сиёсати. Пул
кредит сиёсатининг таъсирини ишлаб чиқариш ҳажмига етказиш механизми. Етказиш
механизмидаги бузилишлар сабаблари ва оқибатлари. ЯИМнинг ўсиши ва пул-кредит
сиёсати. Пул-кредит сиёсатининг кўзда тутилмаган салбий самаралари. Пул-кредит ва
бюджет-солиқ сиёсатини мувофиқлаштириш муаммолари, сиқиб чиқариш самараси.
Ўзбекистон Республикасида банк тизими барқарорлигини ошириш
ва пул-кредит
сиёсатини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари.
18-ЬМ модели
Хикс-Хансен моделининг моҳияти. Ивестиция товарларига талабнинг ўзига хос
хусусиятлари, самарали талаб. Моделнинг асосий ўзгарувчилари ва тенгламалари.
Товарлар бозоридаги мувозанат. 18 эгри чизиғи. 18 эгри чизиғининг ётиқлиги. 18 эгри
чизиғининг тенгламаси. 18 эгри чизиғи силжишларини белгиловчи омиллар. Пул
бозоридаги мувозанат. ^М эгри чизиғи. Эгри чизиқнинг ётиқлиги. ^М эгри чизиғининг
тенгламаси. ^М эгри чизиғининг горизонтал, кўтарилиб борувчи ва вертикал кесимларида
мультиплкатор самараси. Даромадлар, пулга талаб ва фоиз ставкаси. ^М эгри чизиғининг
алгебрик натижаси. ^М эгри чизиғи силжишлари. 18-ЬМ моделидаги мувозанат. Товар ва
пул бозоридаги мувозанат. Баҳолар даражаси пасайиши натижасида икки бозор тизимида
мувозанатнинг ўзгариши. 18-ЬМ моделида бюджет солиқ сиёсати. Давлат харажатлари ва
солиқ ставкаларининг ўзгартирилиши. Сиқиб чиқариш самараси. Сиқиб чиқариш
самараси ва бюджет солик сиёсати самарадорлиги. 18-ЬМ моделида пул-кредит сиёсати.
Ликвидлилик тузоғи. Инвестиция тузоғи. Баҳолар ўзгариши шароитида рағбатлантирувчи
фискал ва пул-кредит сиёсати. Моделда қисқа муддатли ва узоқ муддатли мувозанат.
Иқтисодий ўсишнинг умумий тавсифи ва неокейнсча моделлари
Иқтисодий ўсиш тушунчаси. Ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи. Ишлаб
чиқаришнинг потенциал ҳажми динамикаси. Иқтисодий ўсишнинг ўлчаниши. Экстенсив
ва интенсив иқтисодий ўсиш. Экстенсив ўсишнинг ресурс, технологик ва экологик
чекловлари. Иқтисодий ўсишнинг талаб, тақсимот ва таклиф омиллари. Ишлаб
чиқаришнинг физик омиллари. Меҳнат унумдорлигинини оширувчи омиллар. Иқтисодий
ўсиш
моделларининг
моҳиятива
аҳамияти.
Иқтисодий
ўсишниг
неокейнсча
моделларининг ўзига хос хусусиятлари. Е. Домар модели. Инвестициялар - талаб омили.
Акселератор принципи. Инвестициялар- таклиф омили. Талаб тенгламаси. Таклиф
тенгламаси. Капитал унумдорлиги. Мультипликатор. Талаб ва таклиф мувозанати
тенгламаси. Р Харрод модели. Ишлаб чиқариш ва инвестиция ҳажмлари ўртасидаги
боғлиқлик модели. Ҳақиқий, кафолатланган ва табиий ўсиш суръатлари. Тўлиқ бандлик
шароитида барқарор ўсиш формуласи. Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ўсиш
суръатлари ва омиллари.
Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари
Ноклассиклар томонидан иқтисодий ўсишнинг кейнсча назарияси танқиди. Роберт
Солоу модели, моделда ялпи таклиф функцияси. Кобб-Дугласнинг ишлаб чиқариш
функцияси. Меҳнат ва капитал ҳажмлари ҳамда унумдорлиги. Моделда ялпи талабнинг
ўсиши. Капитал жамғариш. капиталнинг чиқиб кетиши. Меҳнатнинг капитал билан
қуролланганлиги даражаси. Жамғариш нормаси. Аҳоли сонининг ўсиши. Р Солоу
моделида техник тараққиёт ва капитал билан қуролланганликнинг барқарор даражаси.
Жамғариш нормаси ва Э. Фелпснинг “олтин қоида” си. Жамғариш нормасини ўзгартириш
сиёсати. Техник тараққиётни рағбатлантириш. А.Льюиснинг иқтисодий ўсиш модели.
Аграр ва саноат сектори. Меҳнат ресурсларини қишлоқ хўжалигидан саноатга қайта
тақсимлаш. Моделнинг қўлланиши имкониятлари. Хикснинг техник тараққиёт модели.
Нейтраль, меҳнат тежовчи ва капитал тежовчи техник тараққиёт.
Халқаро савдо назарияси
Халқаро савдонинг зарурлиги ва кўринишлари. Жаҳон иқтисодиётида халқаро савдо
кўламларининг ортиб бориши. А. Смитнинг мутлақ устунлик назарияси. Д.Рикардонинг
нисбий устунлик назарияси. Ишлаб чиқариш харажатлари ва ўрин алмаштириш
харажатлари доимийлиги шартлари. Ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиқлари.
Тўлиқ ихтисослашиш. Ўрин алмаштириш харажатларининг ортиб бориши. Қисман
ихтисослашишдан максимал манфаат кўриш.
Хекшер-Олин
назарияси.
Ишлаб
чиқаришнинг ортиқча ва тақчил омиллари. Мамлакатда ва ташқи давлатларда омиллар
ўртасидаги нисбат даражаси. “Леонтьев парадокси (таажжуби)” . М Портер назарияси.
“Технологик узилиш” назарияси. Жаҳон бозорида талаб ва таклиф. Мувозанатли баҳо.
Манфаатларнинг тақсимланиши.
Ташқи савдо сиёсати
Ташқи савдо сиёсати: моҳияти ва мақсадлари, усуллари. Тариф ва нотариф усуллари.
Импорт тарифлари. Тарифларнинг баҳолар даражаси, истеъмолчилар ва ишлаб
чиқарувчиларга таъсири. Давлат кўрган ютуқ. Миллий фаровонликнинг соф йўқотилиши.
Таърифларни ёқловчи ҳамда уларга қарши фикрлар. Янги пайдо бўлган тармоқларни
ҳимоя қилиш. Ички бандлилик ва давлат даромадларининг ўсиши. Демпингдан ҳимоя.
Ресурсларни рақобатбардош бўлмаган соҳаларга йўналтириш. “Оптимал тариф” Ишлаб
чиқарувчиларга субсидиялар. Тарифга нисбатан афзалликлари, камчиликлари ва қўллаш
муаммолари. Экспортга божхона божлари: қўллашдан кутилган мақсадлар, аҳоли турмуш
даражаси, ишлаб чиқарувчилар ва давлат манфаатларига таъсири. Экспортни «ихтиёрий”
чеклаш: моҳияти ва қўлланишининг иқтисодий натижалари. Экспорт субсидиялари ва
компенсацияловчи импорт божлари. Импорт квоталари. Квоталашнинг истеъмолчилар,
ишлаб чиқарувчилар ва давлат манфаатларига таъсири. Импорт лицензияларини
тақсимлаш услублари. Ўзбекистон Республикаси ташқи савдо сиёсатининг ўзига хос
хусусиятлари. Белгиловчи шарт-шароитлар ва устуворликлар. Ташқи савдо динамикаси,
товарларга кўра таркиби ва диверсификациялаш.
Тўлов баланси
Тўлов баланси тушунчаси, макроиқтисодий роли, тузиш тамойиллари. Иқтисодий
ҳудуд. Резидент. Икки бор ёзув. Кредит. Дебет. Операциялар баҳоси. Ташқи савдо
баланси. Жорий операциялар баланси. Товарлар экспорти ва импорти. Омилдан олинган
даромадлар. экспортга ва импортга ўхшаш операциялар. Соф жорий трансфертлар. Жорий
операциялар баланси қолдиғи ва уни макроиқтисодий тартибга солиш. Капитал харакати
ва молиявий операциялар баланси. Активларни сотиш ва сотиб олиш. Тўлов баланси
таркибий қисмлари ўртасидаги алоқадорлик. Ички ва ташқи баланс. Тўлов баланси
таҳлили. Тўлов баланси тақчиллиги. Тўлов балансини макроиқтисодий тартибга солиш.
Марказий Банкнинг расмий валюта заҳиралари билан операциялари. Тўлов баланси
инқирози ва ундан чиқиш. Алмашинув курсининг ўзгартирилиши.
Валюта курси
Валюта бозори. Валюта айирбошлаш зарурати. Чет эл валютасига талаб. Чет эл
валютасини таклиф этиш. Чет эл валютасига талаб ва уни таклиф этишнинг кичик
мамлакат модели. Валюта бозорида мувозанатнинг кичик мамлакат модели. Валюта
курси. Тўғри, билвосита ва тескари котировка. Эгилувчан ва қайд этилган валюта курси.
Валютанинг қадрсизланиши ва қимматлашиши. Девальвация ва ревальвация. Номинал
валюта курси. Реал ва реал самарали валюта курслари. Харид қобилияти поритети.
Номинал ва реал валюта курсларининг узоқ муддатли динамикаси. Валюта курсига таъсир
этувчи омиллар: фоиз ставкаларининг ўзгартирилиши, ишлаб чиқаришнинг реал
ҳажмлари, инфляция, хукумат сиёсати, савдо баланси, жорий операциялар баланси.
Мувозанатли валюта курси. Макроиқтисодий сиёсатнинг мувозанатли валюта курсига
таъсири.
Очиқ иқтисодиётда макроиқтисодий сиёсат
Очиқ иқтисодиётда мувозанатли ишлаб чиқариш ҳажми. Очиқ иқтисодиётда ялпи
ишлаб чиқариш ҳажми. Ички харажатлар ва савдо баланси. Соф экспорт. Ички харажатлар
ва миллий ишлаб чиқариш ҳажми.Экспорт ва импортнинг миллий иқтисодиётга таъсири.
Экспорт ва импорт ўртасидаги боғлиқлик. Соф экспорт ва мувозанатли ишлаб чиқариш
ҳажми. Очиқ иқтисодиёт учун Кейнс хочи. Манделл-Флемингнинг очиқ иқтисодиёт
модели. Очиқ иқтисодиётда пул-кредит сиёсати. Қайд қилинган валюта курси ва
капиталнинг юқори мобиллиги шароитида пул-кредит ва фискал сиёсат. Фискал
сиёсатнинг самаралилиги. Девальвациянинг ишлаб чиқариш ҳажмига таъсири.
Капиталнинг паст мобиллиги шароитида пул-кредит ва фискал сиёсат. Эркин сузиб
юрувчи валюта курси шароитида иқтисодий сиёсат.
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР
Асосий адабиётлар
1. N. Огедогу М а п к т . М асгоесопотюз. 7 Ш еёШоп. Нагуагё Ип1уег811у. N ¥ . 1 'МогШ
РиЬНзЬегз, 2010
2. АЬе1 А.В., Вегпапке В.8., СгоизЬоге Б . М асгоесопотюз. 8 её111оп. И8А: А тагоп,
2013.
3. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика; Учебник для вузов. СПб.: Питер,
2009. -350 с.
4. Самуэльсон, Пол Э., Нордхаус, Вильям Д. Макроэкономика. Учебное пособие. М.:
ООО «И.Д. Вильямс», 2009. -592 с.
5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика. Учебник. М.: «Дело и Сервис»,
2005. -464 с.
6. Ь Ь ти Ь а теё о у А.Е., Ц |и тау еу 2.А, 1итауеу 0 . X. Макго1д118оё1уо1: 0'диу
до'11апта. Т.: 0'2Ьек1з1оп УогиусЬПаг иуи 8Ь т а 81 АёаЬ1уо1 ]а т § 'а г т а 81 па8Ьг1уо11, 2005. -192
Ье!
Қўшимча адабиётлар
7. Мирзиёв Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якун-лари ва 2017 йил истиқболларига
бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи.//Халқ сўзи
газетаси. 16.01.2017й. №11.
8. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси - Т.: Ўзбекистон, 2014.- 46 б.
9. Ахмедов
Д.Қ.,
Ишмухамедов
А.Э.,
Жумаев
Қ.Х.,
Джумаев
З.А.
Макроиқтисодиёт. Ўқув қўлланма. Т.: «Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт
жамғармаси нашриёти», 2004. -240 бет.
10. Джумаев З.А. “Макроиқтисодиёт” фанидан Ўқув-услубий мажмуа.-Тошкент:
Иқтисодиёт.-2010 й. - 598 бет.
11. Мармганова Е.А., Шапиро С.А. Макроэкономика. Экспресс курс.: учебное
пособие- М.: КПОРУС, 2010.-302 с.
12. ^огпЪшЬ К “М асгоесопотюз” - Воз1оп. Мсдга^-НШ, 2001.,- 574 р.
13. Статистический ежегодник регионов Узбекистана. 2014. - Т.: Госкомстат
Узбекистана. 2015. - 130 стр.
Интернет сайтлари
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Ьйр:// ^ ^ ^ .д о у .и г
Ьйр:// ’№^^.1ех.и2
Ь й р://^^№ .ттесоп оту.и 2 .
Ьйр://^^№ .тҒ.и2
ЬйрУ /^^^.зШ .иг
Ь й р ://^ ^ ^ . зоНд.иг
Ь йр://^^^.сЬи.иг
Ьйр://^^^.^огёЬ ап к.ог§.
Ьйр://^^^.еЬ гё.ог§.
Ьйр://^№ ^лтҒ.ог§
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАЙМАН”
ТДИУ Илмий ишлар ва
“САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ” КАФЕДРАСИ
08.00.03 - “Саноат иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш им тиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг 2018 йил “
даги Кенгашида муқокама қилинган ва тасдиқланган
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Саноат иқтисодиёти”
кафедрасининг 2018 йил “_____” даги “_____” - сонли мажлисида муқокама
қилинган ва тавсия этилган.
Тузувчилар:
и.ф.н., доц. Хотамов И.С.
и.ф.д., проф. Салимов Б.Т.
и.ф.н., доц. Жўраев Т.И.
и.ф.д., проф. Махмудов Н.М.
и.ф.н., доц. Исаков М.Ю.
и.ф.н., доц. Алиев Я.Э.
и.ф.н., доц. Ядгаров А.А.
Тақризчилар:
Тошкент архитектура-қурилиш институти проректори,
и.ф.д. Нуримбетов Р. И.
ТДИУ “Макроиқтисодиёт” кафедраси мудири
и.ф.н., доцент Асқарова М.Т.
КИРИШ
Иқтисодиёт таркибида саноатнинг ривожланиши динамикасидаги муҳим ўзгариш
сифатида корхоналар ва ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик
янгиланиш асосида саноатда чуқур таркибий ўзгаришлар ва диверсификациянинг амалга
оширилгани ҳисобланади.
Саноат сиёсатидаги асосий устуворлик институционал ислоҳотларнинг сифатини
ошириш ва тадбиркорлик фаолиятига кенг йўл очиб бериш, саноат ишлаб чиқаришни
модернизациялаш ва диверсификациялаш, иқтисодиётининг реал сектори корхоналарини
қўллаб-қувватлаш, ўрта ва узоқ муддатда саноатни ривожлантириш бўйича дастурий
чора-тадбирларни амалга оширишга қаратилди. Давлат раҳбари томонидан Ҳаракатлар
стратегиясида юқори технологияли қайта ишлаш тармоқларини, энг аввало, маҳаллий
хомашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча қийматли тайёр
маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳатидан янги
босқичга ўтказиш орқали саноатни янада модернизация ва диверсификация қилиш
зарурати алоҳида таъкидланди 4 .
2017 - 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини «Халқ билан мулоқот ва инсон
манфаатлари йили»да амалга оширишга оиддавлат дастурида таркибий ўзгартиришларни
чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини модернизация ва
диверсификация қилиш ҳисобига унинг рақобатбардошлигини ошириш йўналишида
корхоналарнинг маблағлари, ЎзТТЖ, тижорат банклари кредити, хорижий инвестиция ва
кредитлар ҳисобига 2017 - 2021 йилларда умумий қиймати 40 миллиард АҚШ доллари
миқдоридаги 649 та инвестиция лойиҳасини назарда тутувчи тармоқ дастурлари амалга
оширилади.
Дунё мамлакатлари иқтисодий ривожланишнинг қайси моделини танламасин
мамлакат иқтисодиётининг жаҳон хўжалигидаги мавқеи ва ўрни унинг рақобатбардошлик
даражаси билан белгиланади. Бу ўринда саноатни ривожлантириш муаммоларини илмий
асосда ҳал эта оладиган илмий педагогик кадрларнинг ўрни ва иштироки муҳимдир.
Мамлакатимизда
илмий-педагогик
кадрлар тайёрлаш
бўйича Ўзбекистон
Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш миллий
дастури”га асосланиб мутахассисларнинг касбий маҳоратини кўтариш ва малакали
иқтисодчи кадрларни халқаро андозалар даражасида тайёрлашни тақозо этади.
Дастурда қўйилган мавзу ва масалалар “Саноат иқтисодиёти” ихтисослиги бўйича
талабгорларнинг фақатгина шу соҳадаги умумий билим даражасини аниқлаш билан
чекланмасдан, балки шу соҳадаги муаммолар ва уларнинг ечимларини топиш бўйича
билимга эга эканлигини намойиш эта олишини талаб этади.
Саноат - миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоғи
Саноат ва унинг миллий иқтисодиёт ривожидаги роли ва ўрни. Саноат-моддий
ишлаб чиқаришнинг энг йирик етакчи тармоғи. Меҳнат қуроллари (воситалари), меҳнат
буюмлари ва халқ истеъмоли товарларини ишлаб чиқарувчи соҳа. Саноат ва аҳолининг
иш билан бандлиги масаласи. Саноатнинг тарихий ривожланиш йўллари ва асосий
якунлари. Ўзбекистон Республикаси саноатининг асосий кўрсаткичлари ва уларнинг
динамикаси. Саноатда иқтисодий ўсиш. Саноат тармоқларининг ўсиши тенденциясиэлектр энергиясини ишлаб чиқариш, нефть ва газ қазиб олиш, пўлат ва прокат рангли
металлар ва кимёвий маҳсулотлар, ишлаб чиқариши машинасозлик ва металлга ишлов
бериш соҳасининг маҳсулотлари қурилиш материаллари енгил ва озиқ-овқат саноатида
4 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. // Халқ сўзи. 8 февраль 2017 йил.
маҳсулот ишлаб чиқариш динамикаси. Жаҳон саноат ишлаб чиқаришида Ўзбекистон
саноатининг тутган ўрни ва стратегик ҳамкорликни кучайтириш муаммолари.
Саноат тармоқ тузилмаси ва таркибий силжишлар
Тузилма сиёсати, унинг моҳияти ва аҳамияти. Ижтимоий меҳнат тақсимоти ва
саноат тармоғининг шаклланиши. Саноат тармоғи тузилмаси ва уни белгиловчи омиллар.
Саноатнинг тармоқларга бўлиниши ва тармоқ тузилиши. Саноат тармоқ тузилишининг
кўрсаткичлари. Саноат тармоқ тузилмасининг прогрессивлик мезони. Саноат тармоқ
тузилишини белгиловчи омиллар. Тармоқ тузилмаси ўзгаришининг асосий тенденцияси.
Саноатнинг замонавий тармоқ тузилмаси ва уни такомиллаштиришнинг асосий
йўналишлари.
Таркибий ўзгаришларни амалга ошириш борасидаги яқин ва узоқ
истиқболдаги устувор вазифалар.
2017-2021 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва
диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастурининг мақсади ва
вазифалари.
Таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи
тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш ҳисобига унинг
рақобатбардошлигини ошириш
миллий иқтисодиётнинг мутаносиблиги ва барқарорлигини таъминлаш, унинг
таркибида саноат, хизмат кўрсатиш соҳаси, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
улушини кўпайтириш; ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик
жиҳатдан янгилаш, ишлаб чиқариш, транспорт-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма
лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган фаол инвестиция сиёсатини олиб бориш;
юқори технологияли қайта ишлаш тармоқларини, энг аввало, маҳаллий хомашё
ресурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча қийматли тайёр маҳсулот
ишлаб чиқаришни жадал ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳатидан янги босқичга
ўтказиш орқали саноатни янада модернизация ва диверсификация қилиш; иқтисодиёт
тармоқлари учун самарали рақобатбардош муҳитни шакллантириш ҳамда маҳсулот ва
хизматлар бозорида монополияни босқичма-босқич камайтириш; принципиал жиҳатдан
янги маҳсулот ва технология турларини ўзлаштириш, шу асосда ички ва ташқи
бозорларда миллий товарларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш; ишлаб чиқаришни
маҳаллийлаштиришни рағбатлантириш сиёсатини давом эттириш ҳамда, энг аввало,
истеъмол товарлар ва бутловчи буюмлар импортининг ўрнини босиш, тармоқлараро
саноат кооперациясини кенгайтириш;
иқтисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга энергия
тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш, қайта тикланадиган энергия манбаларидан
фойдаланишни кенгайтириш, иқтисодиёт тармоқларида меҳнат унумдорлигини ошириш;
фаолият кўрсатаётган эркин иқтисодий зоналар, технопарклар ва кичик саноат
зоналари самарадорлигини ошириш, янгиларини ташкил этиш; хизмат кўрсатиш соҳасини
жадал ривожлантириш, ялпи ички маҳсулотни шакллантиришда хизматларнинг ўрни ва
улушини ошириш, кўрсатилаётган хизматлар таркибини, энг аввало, уларнинг замонавий
юқори технологик турлари ҳисобига тубдан ўзгартириш; туризм индустриясини жадал
ривожлантириш, иқтисодиётда унинг роли ва улушини ошириш, туристик хизматларни
диверсификация қилиш ва сифатини яхшилаш, туризм инфратузилмасини кенгайтириш;
экспорт фаолиятини либераллаштириш ва соддалаштириш, экспорт таркибини ва
географиясини диверсификация қилиш, иқтисодиёт тармоқлари ва ҳудудларнинг экспорт
салоҳиятини кенгайтириш ва сафарбар этиш; йўл-транспорт инфратузилмасини янада
ривожлантириш, иқтисодиёт, ижтимоий соҳа, бошқарув тизимига ахборот-коммуникация
технологияларини жорий этиш.
Иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш, хусусий мулк ҳуқуқини
ҳимоя қилиш ва унинг устувор мавқеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик ривожини рағбатлантиришга қаратилган институционал ва
таркибий ислоҳотларни давом эттириш
Хусусий мулк ҳуқуқи ва кафолатларини ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш,
хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнес ривожи йўлидаги барча тўсиқ ва чекловларни
бартараф этиш, унга тўлиқ эркинлик бериш, «Агар халқ бой бўлса, давлат ҳам бой ва
кучли бўлади» деган тамойилни амалга ошириш; кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни кенг ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини яратиш,
тадбиркорлик тузилмаларининг фаолиятига давлат, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат
идоралари томонидан ноқонуний аралашувларнинг қатъий олдини олиш; давлат мулкини
хусусийлаштиришни янада кенгайтириш ва унинг тартиб-таомилларини соддалаштириш,
хўжалик юритувчи субъектларнинг устав жамғармаларида давлат иштирокини
камайтириш, давлат мулки хусусийлаштирилган объектлар базасида хусусий
тадбиркорликни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш; инвестиция
муҳитини такомиллаштириш, мамлакат иқтисодиёти тармоқлари ва ҳудудларига хорижий,
энг аввало, тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни фаол жалб қилиш; корпоратив
бошқарувнинг замонавий стандарт ва усулларини жорий этиш, корхоналарни стратегик
бошқаришда акциядорларнинг ролини кучайтириш; тадбиркорлик субъектларининг
муҳандислик тармоқларига уланиши бўйича тартиб-таомил ва механизмларни
такомиллаштириш ва соддалаштириш; мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш
жараёнларини тартибга солишда давлат иштирокини камайтириш, давлат бошқаруви
тизимини марказлаштиришдан чиқариш ва демократлаштириш, давлат-хусусий
шерикликни кенгайтириш, нодавлат, жамоат ташкилотлари ва жойлардаги ўзини ўзи
бошқариш органларининг ролини ошириш.
Вилоят, туман ва шаҳарларни комплекс ва мутаносиб ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш, уларнинг мавжуд салоҳиятидан самарали ва оптимал фойдаланиш
ижтимоий-иқтисодий ривожланишни жадаллаштириш, халқнинг турмуш
даражаси ва даромадларини ошириш учун ҳар бир ҳудуднинг табиий, минерал-хомашё,
саноат, қишлоқ хўжалиги, туристик ва меҳнат салоҳиятидан комплекс ва самарали
фойдаланишни таъминлаш; ҳудудлар иқтисодиётини модернизация ва диверсификация
қилиш кўламини кенгайтириш, ривожланиш даражаси нисбатан паст бўлган туман ва
шаҳарларни, энг аввало, саноат ва экспорт салоҳиятини ошириш йўли билан жадал
ривожлантириш ҳисобига минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасидаги
фарқларни камайтириш; янги саноат корхоналари ва сервис марказларини ташкил этиш,
кичик саноат зоналарини ташкил қилиш, йирик хўжалик бирлашмаларининг
маблағларини, банкларнинг кредитларини ва хусусий хорижий инвестицияларни жалб
қилиш ҳисобига кичик шаҳарлар ва шаҳарчаларни жадал ривожлантириш; саноат ва
хизматлар кўрсатиш соҳасини жадал ривожлантириш ҳисобига субвенцияга қарам туман
ва шаҳарларни камайтириш ва маҳаллий бюджетларнинг даромад базасини кенгайтириш;
саноат корхоналари ва бошқа ишлаб чиқариш объектларини жойлаштиришга қулай шартшароитлар яратиш, хусусий тадбиркорликни кенг ривожлантириш ҳамда аҳолининг
турмуш шароитини яхшилаш мақсадида ҳудудларнинг ишлаб чиқариш, муҳандискоммуникация ва ижтимоий инфратузилма тармоқларини янада ривожлантириш ва
модернизация қилиш.
Бошқарув объектив зарурият ва мақсадга йўналтирилган жараён сифатида. Саноатни
ва умумий иқтисодни илмий асосда бошқаришни уюштириш. Саноатни илмий
бошқаришнинг муҳим муаммолари. Бошқарувнинг моҳияти, аҳамияти ва вазифалари.
Бошқарувнинг асосий тамойиллари ва усуллари. Бозор талабларига мослаштирилган
прогнозларни ишлаб чиқиш. Саноатда барқарорлик тамойили. Ишлаб чиқариш ва
меҳнатни моддий ва маънавий рағбатлантириш. Бошқаришнинг илмийлилик,
тежамкорлик, кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш тамойиллари.
Саноат
бошқарувининг иқтисодий, ижтимоий, руҳий ва ҳуқуқий усуллари. Бошқарувнинг
замонавий
тузилиши.
Бошқаришни такомиллаштиришнинг
замонавий
асосий
йўналишлари.
Саноат ишлаб чиқаришини башоратлаш ва режалаштириш
Прогнозлаш: моҳияти, аҳамияти, мазмуни. 2017-2021 йилларга мўлжалланган
саноатни ривожлантириш бўйича башоратлар ва уларга эришишнинг асосий йўллари.
Бозор иқтисодиёти шароитида режалаштиришнинг моҳияти ва аҳамияти, вазифалари ва
тамойиллари.
Тармоқ
ва
корхона даражасида
саноат
ишлаб
чиқаришини
режалаштиришнинг хусусиятлари ва услубий асослари. Саноат тармоқларининг жорий ва
истиқболли фаолиятини режалаштиришда шартнома муносабатларининг аҳамияти ва
ўрни. Режалаштиришнинг тамойиллари ва усуллари. Бозор иқтисодиёти шароитида
режалар тизими. Режа - биринчи ҳужжат ва режалаштиришнинг натижаси сифатида.
Режаларнинг турлари: индекатив, стратегик, бизнес-режа. Ишлаб чиқариш режасини
тузиб чиқиш ва тасдиқлашни ташкил этиш. Режалаштиришни такомиллаштиришнинг
асосий йўналишлари.
Ишлаб чиқаришни ижтимоий ташкил этиш
Саноатда ишлаб чиқаришни ижтимоий ташкил этишнинг шакллари ва уларнинг
ўзаро боғлиқлиги. Концентрациялаштириш, унинг шакллари ва кўрсаткичлари. Бозор
иқтисодиётига
ўтишда
кичик
ва
хусусий
корхоналарнинг
устуворлиги.
Махаллийлаштириш унинг мохияти ва ахмияти мазмуни . махаллийлилатирадиган ишлаб
чиқариш қувватларини яратиш - инқирозга қарши чоралар дастурининг энг кўплаб
масалаларидан бири эканлиги.
Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, унинг шакллари ва кўрсаткичлари.
Кооперативлаштириш тушунчаси, унинг шакллари ва даражасини ифодаловчи
кўрсаткичлар. Саноат корхона (фирма)лари ўртасидаги ишлаб чиқариш иқтисодий
алоқаларининг турлари ва уларни ривожлантиришнинг асосий йўналишлари.
Диверсификациялаш. Унинг моҳияти, ахамияти ва мазмуни. Иқтисодиётни, жумладан,
саноатни диверсификация қилишнинг энг мухим устувор йўналиши. Комбинатлаштириш:
моҳияти, аҳамияти, шакллари ва кўрсаткичлари. Комбинатлаштиришнинг ҳозирги аҳволи
ва истиқболи.
Ўзбекистон саноатининг хомашё манбаи ва уни жойлаштириш
Саноатда хомашё, унинг хусусиятлари ва туркумланиши. Хомашё ва ёқилғиэнергетика ресурслари тушунчаси ва уларни гуруҳларга ажратиш. Саноат хомашё
базасини кенгайтириш учун геология-қидирув ишлари ва табиий бойликларни
ўрганишнинг аҳамияти. Фойдали қазилмалар захираларини туркумларга ажратиш.
Минерал хомашё ва ёқилғиларни иқтисодий баҳолаш. Ўзбекистонда минерал хомашё,
ёқилғиларни қазиб олиб ва электр энергияси ишлаб чиқариш динамикаси. Сунъий ва
синтетик материаллар ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва такомиллаштириш. Ресурслар
тежамкорлигининг стратегияси ва тактикаси. Саноатда хомашё, ёқилғи ва энергияни
тежашнинг асосий йўналишлари. Минерал хомашё ва улардан оқилона фойдаланиш.
Инқирозга қарши чоралар дастурларида белгиланган қатъий тежамкорлик тизимини
жорий этиш.
Саноат ишлаб чиқаришида баҳо ва баҳолаш
Давлатнинг баҳо сиёсати ва уни амалга ошириш зарурияти. Баҳо - бозор
муносабатларининг иқтисодий категорияси сифатида. Баҳо ва баҳолашнинг моҳияти,
аҳамияти ва зарурияти. Баҳонинг функциялари, турлари ва тузилмаси. Унинг бошқа
иқтисодий категориялар билан боғлиқлиги.
Баҳолашни яхшилашнинг асосий
йўналишлари. Товар сотишни кўпайтириш. Максимал фойда олиш. Корхоналарнинг
муайян мавқеини сақлаб қолиш.
Саноат ишлаб чиқаришини жойлаштириш
Саноатни жойлаштириш тамойиллари. Ишлаб чиқаришни ҳудудий ташкил этишнинг
моҳияти ва аҳамияти. Саноатни жойлаштириш омиллари. Ишлаб чиқарувчи кучларни
жойлаштиришга таъсир этувчи омиллар. Айрим саноат тармоқларини жойлаштиришдаги
ўзига хос хусусиятлар. Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб
чиқарувчи кучларни
жойлаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари. Айрим корхоналарни жойлаштиришнинг
иқтисодий асослаш усули. Саноатни жойлаштиришдаги силжишларнинг иқтисодий
самарадорлиги. Саноат ишлаб чиқаришини жойлаштириш - ижтимоий ишлаб
чиқаришнинг ташкил этишни муҳим шакли сифатида. Саноат ишлаб чиқаришини
жойлаштириш тамойиллари. Саноат ишлаб чиқаришини жойлаштириш омиллари. Айрим
саноат тармоқларини жойлаштиришдаги ўзига хос хусусиятлар. Эркин индустриалиқтисодий зона: унинг моҳияти аҳамияти, мазмуни.
Корхона - мустақил хўжалик фаолиятини юритувчи бозор субъекти
Миллий иқтисодиётни ривожланиши ва аҳоли бандлигини таъминлашда
корхонанинг ўрни ва роли. Замонавий корхоналар таснифи. Корхоналарнинг
бирлашмалари. Корхоналарнинг мустиқиллиги ва масъулияти. Бозор муносабатлари
шароитида давлат ва корхоналар ўртасидаги муносабат. Корхоналарнинг эркинлиги ва
чекланишлар. Корхонанинг ички ва ташқи муҳити. Корхонанинг ишлаб чиқариш ва бозор
муносабатлари (алоқалари). Рақобат шароитида корхоналарнинг харакатлари (ўзини
тутиши). Хўжалик юритишнинг замонавий бозор тизими томонидан корхона фаолиятига
қўйиладиган талаблар. Корхонанинг жамият олдидаги ижтимоий масъулияти.
Корхонани ташкил этиш ва фаолиятини тўхтатиш
Корхонани ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари ва тамойиллари. Корхонани
ташкил этиш тартиби ва босқичлари. Корхонани ташкил этиш учун зарурий таъсис
ҳужжатлари. Ташкил этилаётган корхонани давлат рўйхатидан ўтказиш. Корхона мулки
ва реквизитлари. Янгидан ташкил этилаётган корхона фаолиятининг бошланиши ва унинг
асосий вазифалари. Корхонани қайта ташкил этиш ва фаолиятини тўхтатиш. Корхонани
қайта ташкил этиш ва тугатишнинг асосий тамойиллари. Тугатиш ҳайъати ва унинг
вазифалари.
Бошқарув корхона фаолиятидаги объектив зарурат. Бошқарувнинг объекти ва
субъекти.
Бошқарув
муносабатлари.
Бошқарувнинг
ташкилий
тузилмалари.
Бошқарувнинг мақсади, вазифалари ва тамойиллари. Бошқарув қарорларини қабул
қилиш ва уларнинг масъулияти корпоратив бошқарувнинг ўзига хос жиҳатлари, унинг
устунликлари ва камчиликлари. Бошқарувнинг асосий функциялари. Бошқарув
ходимларининг касб маҳорати ва компетентлиги. Бошқарув тизимини ишлаб
чиқаришнинг самарадорлигига эришиш ва корхонаниннг иқтисодий барқарорлигига
йўналтириш. Бошқарув қарорлари самардорлигини баҳолаш.
Корхона фаолиятини режалаштириш ва башорат қилиш
Бизнес-режалаштириш
корхонани бошқаришдаги
муҳим қурол сифатида.
Режалаштиришни бозор механизмлари билан мос келиши. Режалаштиришнинг услубий
асослари. Корхонада режалаштириш турлари. Режалар тизими - режалаштириш
натижаларини акс эттириш сифатида. Режавий қарорларни тайёрлаш даври: стратегик
муаммоларни тахлил қилиш, корхона фаолияти келгуси шароитларининг прогнози, ишлаб
чиқариш топшириқларини ва уларни амалга ошириш йўлларини (воситаларини) аниқлаш.
Жорий режа - корхона фаолиятининг асосий ҳужжати сифатида. Корхона фаолиятида
бизнес-режа. Бизнес-режани ишлаб чиқаришдаги асосий вазифалари ва унинг тартиби.
Бизнес-режани корхонани ривожлантириш страгегияси билан боғлиқлиги. Бизнесрежанинг асосий бўлимлари ва кўрсаткичлари.
Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги
Самарадорлик корхона фаолиятининг «ойнаси» сифатида. Бозор мунособатлари
шароитда самарадорликнинг ўрни ва аҳамияти. Ишлаб чиқариш самарадорлигини
ошириш йўналишида корхонанинг фаолияти. Ишлаб чиқариш самарадорлигининг
моҳияти, мезонлари ва кўрсаткичлари. Ишлаб чиқаришнинг умумий ва солиштирма
иқтисодий самарадорлиги. Харажатларнинг қопланиш даври - инновацион ечимларни,
харажатлар самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи сифатида. Ишлаб чиқариш
самарадорлигини оширишнинг асосий йўналишлари. 2017 йилда мамлакатимизни
ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим устувор вазифалари ва
йўналишлари.
Корхонанинг асосий фондлари ва ишлаб чиқариш қуввати
Асосий фондларнинг моҳияти ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни. Ишлаб
чиқариш ва ноишлаб чиқариш асосий фондлари. Асосий фондлар тузлмасининг ишлаб
чиқариш самарадорлигига таъсири. Асосий фондларни баҳолаш, эскириши ва таъмирлаш.
Асосий
фондлар
амортизацияси
ва амортизация
ажратмалари.
Амортизация
ажратмаларини ҳисоблаш усуллари. Асосий фондларни корхонанинг ишлаб чиқариш
қуввати билан алоқаси. Корхонанинг асосий фондлари ва ишлаб чиқариш қувватидан
фойдаланиш кўрсаткичлари, уларни ҳисоблаш услуби. Корхона асосий фондлари ва
ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланишни яхшилаш йўллари.
Корхонанинг айланма маблағлари
Айланма маблағлар тушунчаси, уларнинг таркиби ва тузилмаси. Корхона айланма
маблағларининг асосий воситалардан фарқи. Бозор муносабатлари шароитида айланма
маблағларни шакллантириш манбалари. Айланма маблағларни корхонанинг иқтисодий
барқарорлигиги таъсири. Айланма маблағларни меъёрлаштириш. Корхонанинг айланма
маблағларга бўлган талабини ҳисоблаш. Корхонанинг қарзга олинган ва хусусий айланма
маблағлари. Корхонанинг ишлаб чиқариш заҳиралари. Заҳиралар турлари ва уларни
ҳисоблаш услуби. Заҳираларни бошқариш ва моддий ресурсларни тежаш. Корхонада
айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги. Айланма маблағлардан фойдаланиш
кўрсаткичларини ва уларни ҳисоблаш услуби. Корхонанинг айланма маблағларидан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш йўллари.
Корхонада ҳодимлар, меҳнатни ташкил этиш ва ҳақ тўлаш
Ҳодимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни. Замонавий шароитларда
корхонанинг кадрлар сиёсати. Корхона ҳодимлари, уларнинг таркиби ва тузилмаси.
Корхона ҳодимлари ҳаракати ва уни режалаштириш. Ишчилар - корхона ишлаб чиқариш
персоналининг асосий қисми. Корхонада меҳнат унумдорлиги ва уни ошириш резервлари.
Корхонада меҳнатга ҳақ тўлаш. Меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимлари.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг тарифсиз тизими. Меҳнатни моддий ва маънавий
рағбатлантириш. Кадрлар сиёсати ва меҳнатга ҳақ тўлашни ташкил этишда корхонанинг
ваколатлари.
Ишлаб чиқариш ҳаражатлари, фойда ва рентабеллик
Ишлаб чиқариш харажатлари, фойда ва рентабеллик тушунчалари. Маҳсулот баҳоси
ва таннархи. Маҳсулот таннархини режалаштириш ва калкуляцияси. Маҳсулот ишлаб
чиқариш харажатларининг таснифи. Ишлаб чиқариш харажатларини аниқлашнинг хориж
тажрибаси. Фойда корхона фаолиятининг якуний натижаси сифатида. Фойданинг ишлаб
чиқариш рентабеллиги балан алоқаси. Корхонада рентабелликни аниқлаш услуби.
Фойдани максималлаштириш. Баҳо ва харажатлар таркибини ўзгаришининг фойдага
таъсирини таҳлил қилиш. Ишлаб чиқариш ретабеллигини ошириш йўллари.
Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги ва тижорат сири
Корхонанинг иқтисодий ҳавфсизлигини таъминлашнинг мақсади ва вазифалари.
Кохона хавфсизлиги концепцияси. Корхонани иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш
тамойиллари. Корхона хавфсизлигини таъминлашни ташкил этиш ва бошқариш.
Хавфсизлик хизматининг функциялари ва унинг тузилмаси. Корхонанинг тижорат сири.
Корхона тижорат сирини ҳимоя қилиш самарадорлигининг корхона иқтисодига таъсири.
Рақобатчилар тўғрисида маълумот олиш услублари. Корхона тижорат сирини ҳимоя
қилиш.
Бозор иқтисоди шароитида режалаштириш ва башоратлаш
Режалаштириш ва башорат қилиш тушунчалари. Корхона (фирма)да режалаштириш
тизими. Нима ишлаб чиқариш, кимга ва қанча ишлаб чиқариш. Экстраполяция, мантиқий
тахлил, иқтисодий-математика, экспертли баҳолаш, корреляцион ва бошқа режалаштириш
усуллари. Бозор иқтисодиёти шароитида режалаштириш ва прогнозлашнинг объектив
зарурияти. Режалаштириш ва прогнозлашнинг мақсади, функциялари ва вазифалари.
Иқтисодий таҳлилнинг вазифалари. Бир мақсадли прогнознинг вазифаси. Режалаштириш
ва прогнозлашнинг норматив асоси. Норма ва норматив тушунчалари, асосий гуруҳлари
ва хўжалик бошқарувида тутган ўрни. Норматив асоснинг таснифланиши ва мақсадлари.
Бизнес-режанинг функциялари бўйича иқтисодчиларининг турли қарашлари.
Бизнес-режанинг моҳияти ва вазифалари. Бизнес-режаларнинг аҳамияти ва зарурияти.
Бизнес-режа - янги бизнеснинг юраги, хўжалик бошқарувининг воситаси. Бизнес-режани
тайёрлаш
босқичлари.
Бизнес-режанинг
лойиҳа
варианти.
Бизнес-режани
расмийлаштириш ва тасдиқлаш. Расмий ва ишчи бизнес-режа. Корхона миссияси.
Корхона этикаси. Корхона танлаб олган қадриятлар йўналиши. Бизнес-режа мақсадларини
ишлаб чиқиш. Мақсаднинг бизнес тизимидаги бешта функцияси. Мақсадларнинг мазмуни
ва шаклига қўйиладиган талаблар. Бизнес-режанинг ахборотлар манбаи. Бизнес-режа
тузилмасини танлаш.
Ишлаб чиқариш жараёни ва уни ташкил этиш асослари
Ишлаб чиқариш жараёни тушунчаси ва мазмуни. Ишлаб чиқариш жараёнини
ташкил этиш тамойиллари. Ишлаб чиқариш жараёнининг кўринишлари. Корхонада ишлаб
чиқаришни ташкил этиш шакллари тавсифи: даражаси курсаткичлари ва иқтисодий
самарадорлик. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш турларига таққослама тавсиф: аммалий,
серияли ва шахсий. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш усуллари. Оқим ишлаб чиқариш
тушунчаси, моҳияти ва кўринишлари. Оқим линияларининг афзаллиги ва камчиликлари.
Ишлаб чиқариш оқимини ташкил этишни мукаммаллаш йўналишлари. Ишлаб чиқаришни
ташкил этиш шахсий ва партиявий усулларига тавсиф ва хусусияти. Ишлаб чиқариш
жараёнини ташкил этиш нормативлари. Ишлаб чиқариш циклининг давомийлиги, тайёр
маҳсулот ва меҳнат воситалари чиқариш ҳажми, тугалланмаган ишлаб чиқариш
катталиги. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил этиш даражасини оширишнинг асосий
йўналишлари.
Корхона стратегиясини шакллантириш
Ишлаб чиқаришни ташкил этиш стратегияси концепциясининг моҳияти.
Мақсадларни шакллантириш тамойиллари. Ташқи муҳитни ҳисобга олиш ва уни баҳолаш
усуллари, корхонанинг мақсадини аниқловчи омиллар. Рақобатчи фаолиятини таҳлил
қилиш стратегияси. Атроф муҳитнинг ўзгариш суръатлари ва унинг корхонага таъсири.
Мақсадлар дарахти. Нархни шакллантириш мезонлари: аниқлик, қисқалик, ўлчовлилик,
келишилганлик. Корхонани ривожлантиришнинг базавий стратегияси: ўсиш стратегияси
(янги бозорга кириш, бозорнинг ривожланиши, географик экспансия ва фирмалараро
ҳамкорлик, ташқи иқтисодий фаолият), барқарорлик стратегияси (иқтисод, стратегик
силжиш), стратегияси (бошқариш тизимини қайта кўриш, молиявий қайта қуриш,
маркетингни қайта қуриш). Мақсадни амалга ошириш кетма-кетлиги: қарор қабул қилиш;
мақсадни баҳолаш; мақсаднинг қўйилиши, атрофни таҳлил қилиш, ресурс билан
таъминлаш, қарорни амалга ошириш, амалга оширилган қарорни баҳолаш. Бошқариш
зарурлиги, моҳияти ва объектив кераклиги. Бошқариш функциялари: режалаштириш,
ташкил этиш, раҳбарлик, координация, назорат. Бошқариш тамойиллари. Бошқариш
усули. Корхона фаолиятининг самарадорлигини оширишида ташкилий тузилма ва
мазмуни. Тузилмалар тури: тўғри функционал, штабли. Вакиллик моҳияти. Корхона
мақсад ва вазифаларига эришишида ходимлар мотивациясини бошқариш. Корхона
рақобатбардошлигини тавсифловчи кўрсаткичлар.
Корхоналарнинг банкротлиги, келиб чиқиши ва босқичлари
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф
этишнинг йўллари ва чоралари. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг реал сектори
корхоналарини молиявий қуллаб-қуватлаш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва
ишлаб чиқарилган маҳсулотларга ички талабни рағбатлантиришга қаратилган чора
тадбирлар. Корхоналарда инқирознинг келиб чиқиши, унинг турлари ва босқичлари.
Корхона банкротлиги: унинг мақсади, турлари ва босқичлари.
Корхона тўловга қобилияти моҳияти ва кўрсаткичлари. Инқирозга қарши
бошқарув асослари
Корхонанинг тўловга қобилияти моҳияти ва асослари. Корхона мажбуриятлари,
унинг турлари. Корхонанинг тўловга қобилиятсизлиги асосий сабаблари. Ўзбекистонда
корхоналар тўловга қобилиятсизлигини сабабларини келиб чиқишининг ўзига хос
хусусиятлари.
Корхонанинг инқирозга қарши молиявий бошқарувининг тамойиллари. Молиявий
ҳисоботлар - корхона молиявий ҳолатини таҳлил қилишнинг ахборот базаси сифатида.
Молиявий хисобот кўрсатқични ўзаро боғлиқлигини таъминлаш.
Корхонанинг инқироз ҳолатида молиявий-иқтисодий ҳолатини таҳлили
Корхонани молиявий тахлилида математик усуллари. Корхона баланси тренд
таҳлили. Корхона баланси
моддалари қиёсий
таҳлили. Корхоналар қарздорлиги
кўрсаткичлари. Корхонанинг молиявий барқарорлигини баҳолаш. Корхона иқтисодий
самарадорлигини баҳолаш. Корхона ресурслардан фойдаланиш
тахминий-баҳолаш.
Корхонани дебитор ва кредиторлик ҳолатини баҳолаш.
Тўловга қобилиятсиз корхоналарни молиявий соғломлаштириш
Корхона молиявий
ҳолатини заифлашуви сабаблари. Корхонани тўловга
қобилиятсизлик сабаблари. Корхонани молиявий соғломлаштириш босқичлари ва чоратадбирлари. Корхона фаолиятини молиявий соғломлаштириш мақсадида бошқарувнинг
оптимал вариантлари. Корхона мулкини комплекс оптимизациялаш бўйича чора тадбирлар. Корхоналарни молиявий
соғломлаштириш учун
инқирозга қарши
дастурлар.
Корхона рақобатбардошлиги ва маҳсулот сифати
Рақобатбардошлик тушунчаси. Корхона рақобатбардошлигини таъминловчи
омиллар. Корхона рақобатбардошлигининг устун томонлари: ходимлар, товарлар ва
хизматлар, ташкилий тузулма, тармоқ, минтақа, давлат. Маҳсулот сифати корхона
рақобатбардоошлигини таъминловчи асосий омил. Маҳсулот сифати ва кўрсаткичлари.
Маҳсулот сифатининг техник даражаси. Сифатни назорат қилиш. Сифатни боошқариш.
Сифатни ҳалқаро стандартлари 180-9000 сифат сертификати.
Корхона банкротлигининг ҳуқуқий асослари
Банкротлик
тушунчаси,
хусусиятлари.
Санация.
Кузатиш.Молиявий
соғломлаштириш.Тўловга
қобилятсиз корхоналарни ҳуқуқий бошқариш.Корхона
иқтисодиётини барқарор ва нобарқарор ривожланиши омиллари. Корхоналарда
банкротликка қарши механизмларни ишлаб чиқиш.
Инқирозга қарши инвестицион сиёсат
Инвестиция сиёсати тушунчаси. Молиявий ресурслар чекланган шароитда
инвестицияларни молиялаштириш манбалари. Корхонани инвестицияларни жалб қилиш
имкониятлари ва уларни баҳолаш. Инвестициялар ва тавакалчилик. Инқироз шароитида
таваккалчиликни бошқариш. Таваккалчиликни келиб чиқиши ва бошқарув таваккалчилик
турлари. Инвестицион лойихаларни инқироз шароитида баҳолаш.
Саноат инфратузилмаси мажмуида ресурслардан самарали фойдаланишни
ташкил этиш
Саноат ишлаб чиқариш жараёнини электрлаштиришдаги мавжуд муаммолар. Электр
энергия ресурсларидан самарали фойдаланиш. Энергетика инфратузилмаси. Саноатда сув
ресурсларидан фойдаланишда янгича муносабатлар. Саноатда сувни тежашда янги
технологиялардан фойдаланиш. Саноат ишлаб чиқариш фаолиятида иқтисодий-экологик
муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари.
Саноат инфратузилма мажмуида тайёрлов тизими ва уни
ривожланитиришнинг аҳамияти
Саноат ишлаб чиқаришида тайёрлов тизимидаги мавжуд муаммолар. Уларни ҳал
этишда инфратузилма фаолиятининг ўрни. Саноат фирмаларини шакллантириш. Саноат
маҳсулотлари экспортини кенгайтириш муаммолари ва унга таъсир этувчи омиллар.
Ахборот - комуникация инфратузилмаси.
Саноат мажмуасида ижтимоий инфратузилманинг аҳамияти
Ижтимоий инфратузилманинг саноатдаги аҳамияти ва ундаги мавжуд муаммолар.
Саноат корхоналарига маданий-маиший хизмат кўрсатишни ривожлантириш. Саноат
ижтимоий фондларнинг аҳамияти. Саноат инфратузилмаси асосида ходимларни ҳимоя
қилиш ва уларни суғурталаш масалалари.
Саноат мажмуасида инфратузилма фаолиятини ривожлантириш ва
истиқболини белгилаш
Саноат корхоналарида устувор йўналиш деб белгиланган кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик ҳамда хизмат кўрсатувчи корхоналар фаолиятининг ўрни. Саноат
корхоналарининг
иқтисодий
самарадорлигини
оширишда
хизмат
кўрсатувчи
инфратузилмалар фаолиятини баҳолаш ва истиқболини белгилаш.
Саноатда инвестицияларнинг иқтисодий моҳияти ва турлари
Инвестициялар
тушунчаси,
унинг
турли
талқинлари
Жамғармалар
инвестицияларнинг манбаи сифатида. Жамғармаларнинг моҳияти ва инвестицилар билан
алоқадорлиги. Инвестицияларнинг ўсишига таъсир этувчи омиллар. Инвестициялар
турлари. Инвесторларнинг асосий белгилари бўйича таснифи. Молиявий ва реал
нвестициялар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик. Молиявий инвестицияларнинг инвестицион
жараёндаги роли. 2015-2019 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш,
модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастурида
ўрин олган инвестициларни жалб этиш йўналишлари.
Инвестицион жараённинг мазмуни ва асосий босқичлари
Инвестициялашнинг мақсадлари ва йўналишлари. Инвестициялаш объектларини
режалаштириш ва танлаш. Инвестицияларни алҳида объектлар ёки дастурлар бўйича
режалаштириш. Мукаммал капитал бозори ва инвестицион лойиҳадан фойдаланиш
муддатлари белгиланган ҳолатлар учун инвестицион моделлар. Мукаммал капитал бозори
ва инвестицион лойиҳадан фойдаланиш муддатлари ўзгарувчан ҳолатлардаги
инвестицион моделлар. Кохонанинг ишлаб чиқариш-молиявий фаолияти режалари билан
ўзаро алоқадорликда инвестицион режалаштириш. Реал инвестицияларни амалга ошириш.
Молиявий инвестицияларни амалга оширишнинг хусусиятлари. Инвестицион ресурслар.
Ўзбекистонда молия бозорлари ва институтлари
Молия бозорлари. Ссуда капитали бозори ва шерикчилик қимматли қоғозлари
бозори. Қимматли қоғозлар бозори. Ўзбекистонда молия бозорларининг шаклланиши ва
фаолияти хусусиятлари. Молия институтлари. Ўзбекистонда молия институтларининг
юзага келиши ва ривожланиши. Тижорат банклари. Кредит уюшмалари. Инвестиция
фондлари. Молия компаниялари. Молиявий инструментлар: моҳияти, турлари, таснифи.
Молиявий мажбуриятлар ва улуш инструменти. Бирламчи молиявий инструментлар. Қарз
шартномаси, кредит шартномаси, депозит ва ҳисоб очиш бўйича шартномалар.
Факторинг, молиявий лизинг, банк кафолатлари шартномалари. Форвард ва фьючерс
контрактлари. Варрант.
Своп. РЕПО операциялари.
Фирманинг инвестицион
жозибадорлигини баҳолашда молиявий инструментларнинг роли.
Санотда капитал қўйилмалар
Капитал қўйилмалар реал инвестицияларнинг шакли сифатида. Капитал қўйилмалар
тушунчасининг моҳияти ва таснифи. Капитал қўйилмаларнинг такрор ишлаб чиқариш ва
технологик тузилмаси. Капитал қўйилмаларнинг тармоқ бўйича ва минтақавий
тақсимланиши. Капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш
тамойиллари. Капитал қўйилмаларни давлат томонидан тартибга солиниши ва ҳимоя
қилиниши.
Кўчмас мулкка ва қурилишга инвестициялар киритиш
Кўчмас мулкнинг инвестициялаш объекти сифатидаги хусусиятлари. Кўчмас мулк
тушунчаси.
Кўчмас
мулкка
инвестицияларни
молиялаштириш:
шакллари
ва
инструментлари. Иштирокчилар таснифи. Ипотека. Кўчмас мулк лизинги. Кўчмас мулк
опциони. Кўчмас мулк бозорида инвестицион фаолиятни тартибга солиш. Инвестиционқурилиш комплекси. Қурилишда пудрат муносабатлари. Тендер савдолари. Капитал
қурилиш тушунчаси ва унинг техник-иқтисодий хусусиятлари. Капитал қўйилмаларни
амалга оширишда капитал қурилишнинг роли. Асосий фондларни такрор ишлаб чиқариш.
Капитал қурилишнинг ташкилий тузилмаси ва бошқариш асослари. Қурилиш ишларини
олиб бориш усуллари. “Қулф калитгача” тизими. Бош пудратчи ва субпудратчилар.
Пудратчи қурилиш ташкилотларини шакллантириш ва уларнинг таснифи. Капитал
қурилишдаги ислоҳотлар.
Капитал қўйилмаларни молиялаштириш
Капитал қўйилмаларни молиялаштириш манбалари тушунчаси ва уларнинг таснифи.
Макро ва микродаражада капитал қўйилмаларни молиялаштириш.
Фирманинг ўз
маблағлари. Фирма даромадларининг тузилмаси. Фирманинг жалб қилинган маблағлари,
уларнинг тузилмаси. Қўшимча молиялаштириш хажми омиллари. Бюджет ажратмалари:
тушунчаси, зарурати ва имкониятлар. Капитал қўйилмаларга бюджет ажратмаларининг
хусусиятлари. Тўғридан тўғри бюджетдан молиялаштириш.
Саноатда инвестицион лойиҳалар ва уларнинг таснифи
Инвестицион
лойиҳа
тушунчаси.
Инвестицион
лойиҳалар
таснифи.
Инвестицияларнинг йўналтирилганлиги. Зарур бўлган инвестициялар ҳажми. Кўзланган
самара тури. Муносабатлар, алоқалар турлари. Пул оқимлари турлари. Таваккалчилик.
Инвестицион лойиҳани амалга ошириш босқичлари. Инвестицион характердаги қарорлар
мантиқи ва мазмуни. Танлаб олиш ва таққослаш. Лойиҳани амалга оширишни
оптималлаштириш. Инвестицион дастурни шакллантириш. Лойиҳаларни ҳажм ва вақт
бўйича оптималлаштириш.
Саноатда инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш услублари
Молиялаштиришнинг турлари ва шаклларининг тавсифи. Лойиҳаларни қарз
маблағлари орқали молиялаштириш. Улушлар асосида лойиҳаларни молиялаштириш.
Молиялаштиришнинг аралаш шакллари. Молиялашнинг венчур тизими.
Облигация
қарзлари: асосий параметрлари уларнинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар. Лизинг
асосида молиялаштириш: турлари, шакллари ва устунликлари. Бюджет маблағлари
орқали молиялаштириш.
Чет эл инвестицияларива уларни жалб этиш бўйича инвестицион сиёсат
Давлатнинг инвестицион сиёсати. Чет эл инвестициялари тушунчаси. Ўзбекистон
иқтисодиётига чет эл инвестицияларини жалб қилишнинг зарурияти. Инвестицион
муҳитнинг жозибадорлигини ошириш. Иқтисодиётга чет эл инвестицияларини жалб
қилишнинг ҳуқуқий асослари. Тўғридан-тўғри инвестициялар ва портфел шаклидаги чет
эл инвестициялари. Саноат тармоқларига чет эл инвестицияларини жалб этиш
динамикаси. Ҳалқаро бозорларга чиқишнинг асосий шакллари орасида тўғридан-тўғри чет
эл инвестицияларининг ўрни ва роли. Тўғридан - тўғри чет эл инвестициялари мотивлари
ва гепотизалари. Тўғридан - тўғри чет эл инвестициларининг макроиқтисодий ва
микроиқтисодий гепотизалари. Ташқи савдо назариясида тўғридан - тўғри чет эл
инвестияларининг гепотизалари ва моделлари.
Саноатда инновацион фаолият тушунчаси, инновацион фаолият функциялари
ва инновациялар таснифи
Инновацион фаолият тушунчаси. Инновацион лойиҳа, инновацион жараён
тушунчалари. Корхонада инновацион менежернинг асосий вазифалари. Инновацион
жараёнга таъсир қилувчи омиллар. Инновациялар тушунчаси ва уларнинг таснифи.
Инновацион товарни яратиш жараёнининг босқичлари. Инновацион фаолиятни бошқариш
тизимларига қўйиладиган асосий талаблар. Илмий-тадқиқот ва тажриба - конструкторлик
ишларини бошқариш тизими.
Инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солиниши
Ўзбекистон Республикасида
инновацион
фаолиятнинг ҳуқуқий
асослари.
Инновацион жараёнларни давлат томонидан қўллаб-қувватланиши. Илмий изланишлар,
фундаментал тадқиқотлар ва инновацион лойиҳаларни қўллаб-қувватловчи жамғармалар.
Инновацион фаолиятни қўллаб-қувватланишнинг нодавлат шакллари. Инновацион
фаолиятни давлат томонидан тартибга солишда хориж тажрибаси. Саноати ривожланган
давлатларда илмий-инновацион ривожланиш моделлари.
Саноатда инновацион фаолиятнинг ташкилий шакллари ва унинг
хусусиятлари
Инновацион ташкилотлар таснифи. Виолентлар, патентлар, коммутантлар ва
экплерентлар стратегиялари. Кичик бизнеснинг хусусиятлари. Ихтисослашган ва
комплекс инновацион ташкилотларининг ўзига хос хусусиятлари. Лойиҳа конструкторлик
ташкилотлари ва махсус конструкторлик бюролари, илмий-тадиқиқот, маркетинг
ташкилотлари, илмий-тадқиқот институтлари, қурилиш-монтаж ташкилотлари, технопарк,
технополис каби ташкилотларда инновацион фаолиятини олиб бориш. Инновацион
ташкилотларнинг тузилмалари таснифи ва вазифалари. Тузилмавий қайта қуриш ташкилотнинг рақобатбардошлигини оширишнинг асосий воситаси.
Саноат инновацион фаолиятда таваккалчиликни бошқариш асослари
Тавакккалчилик тушунчаси ва унинг моҳияти. Таваккалчиликнинг объекти ва
субъекти. Таваккалчилик таснифи. Таваккалчиликни пасайтириш усуллари ва омиллари:
таваккалчиликдан қочиш; таваккалчиликни тақсимлаш; таваккалчилик манбаларини
локализациялаш
ва
диверсификациялаш;
суғурталаш
ва
хеджирлаштириш.
Таваккалчиликни бошқаришнинг услубий асослари. Таваккалчиликнинг ички ва ташқи
омилларининг мониторинги ва таҳлили.
Таваккалчиликни баҳолаш
ва уни
оптималлаштириш. Таваккалчиликни бошқариш самарадорлигини баҳолаш.
Саноатда инновацион фаолиятнинг комплекс таъминоти
Инновацион фаолиятнинг ҳуқуқий таъминоти. Меъёрий-услубий таъминот.
Норматив актлар ва стандартлар. Қоидалар ва йўриқномалар. Инновацион фаолиятни
бошқаришнинг ресурс таъминоти ва ресурслар турлари. Молиявий таъминот,
молиялаштиришни ташкил этишнинг тамойиллари ва вазифалари. Инновацион фаолиятни
бошқаришнинг ахборот таъминоти ва инновациялар статистикаси. Коммуникациялар ва
ахборотлар сифатига бўлган асосий талаблар. Илмий-техникавий ахборот ресурсларини
яратиш. Фан ва инновациялар ститискасининг халқаро стандартлари.
Саноатда янгиликлар ва инновациялар портфелини шакллантириш
Инновация объектларини уларнинг нодирлиги асосида рақобатбардошлигини
таъминлаш асослари. Рақобат устунликларини баҳолаш. Турли объектларнинг рақобат
устунликларини таъминловчи анъанавий омиллар. Ташқи ва ички омиллар. Персонал,
маҳсулот ва хизматлар. Тармоқ, минтақа ва мамлакат миқёсида рақобат устунликларини
таъминлаш. Рақобат қонунини таҳлил қилиш. Такшилот ва унинг рақобатчиларининг
рақобатбардошлигин таҳлил қилиш. Янгиликлар ва инновациялар портфелининг таркиби.
Венчур шаклидаги инновацион бизнес
Венчур капиталининг иқтисодий вазифалари. Венчур капитали ва венчур бизнеси.
Таваккалчиликка асосланган бизнесни молиялаштиришнинг асосий хусусиятлари. Венчур
асосидаги молиялаштиришнинг устивор йўналишлари. Молиявий таваккалчиликни
минималлаштиришнинг асосий тамойиллари. Венчур капитали манбаалари. Венчур
асосидаги бизнесни давлат томонидан тартибга солиш. Таваккалчиликка асосланган
инвестицияларни молиявий баҳолаш усуллари ва асосий тушунчалари. Ўзбекистонда
венчур асосида молиялашнинг истиқборллари.
Саноат маҳсулотларини халқаро стандартлаштириш
Халқаро стандартларни шаклланиши, ривожланиши ва амал қилиши. ИСО
идоралари ишининг мазмуни. Стандартлаш бўйича халқаро ташкилотларнинг мақсади ва
вазифалари. Халқаро стандартларнинг халқаро савдо ва хамкорликка таъсири. ИСО 9001
сифат тизимини қўллашнинг хусусиятлари. ИСО 9002 сифат тизими бўйича ишларнинг
мазмуни. ИСО 9003 сифат тизимини қўллаш йўналишлари. И С0-9001, 9002, 9003 сифат
тизимидан фойдаланишнинг хусусиятлари ва фарқ қилувчи томонлари. Стандартлаш
бўйича минтақавий ташкилотлар фаолиятининг хусусиятлари (ИСО, МЭК, СЕН,
СЕНЭЛЕК ва бошқалар).
Саноатда маҳсулотни сертификатциялашнинг ташкилий-ҳуқуқий асослари
Маҳсулотни
сертфикатлаш
соҳасидаги
асосий
тушунчалар.
Сертификатлаштиришнинг
мақсади
ва
вазифалари.
Ўзбекистонда
сертификатлаштиришнинг ҳуқуқий асослари. Сертификатлаш бўйича давлат идоралари ва
уларнинг вазифалари. Сертификатлаш объекти ва субъекти. Товарни сертификатлашни
амалга ошириш тартиби. Мажбурий ва кўнгилли сертификатлаш ва уни амалга ошириш
шартлари. Сертификатлаштириш бўйича ишларни лицензиялаш. Сертификатлаш
натижалари: сертификат ва мувофиқлик белгиси. Импорт ва экспорт маҳсулотларини
сертификатлашнинг хусусиятлари. Сертифиатлашни амалга ошириш бўйича ИСО халқаро
ташкилотининг тавсиялари. Ҳорижий мамлакатларда сертификатлаш тажрибаси
(Германия, Франция и Япония).
Фойданилган адабиётлар руйхати
1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. // Халқ
сўзи, 2017 йил 16 январь.
2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. - Тошкент : Ўзбекистон, 2016. - 56 б.
3. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. - 48 б
4. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. - Тошкент: : “Ўзбекистон”, 2017. - 488 б.
5. Мирзиёев Ш.М. 2017 йил 19 сентябрь Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош
Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқи.// Халқ сўзи, 2017 йил 20 сентябрь.
6. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш .Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
Мурожаатномаси. // Халқ сўзи, 2017 йил 23 декабрь.
7. Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш .М.Мирзиёевнинг
Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлисга Мурожаатномасини кенг жамоатчилик ўртасида тарғиб
этишга бағишланган илмий-оммабоп қўлланма./Нашр учун масъул Р.С. Қосимов. - Т:
“Маънавият”, 2018. - 320 бет.
8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 июндаги ПҚ-3775-сонли
“Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга
оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларда фаол иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча
чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори.// Халқ сўзи, 2018 йил 6 июнь.
9.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йилнинг 7 июндаги “Ҳар бир
оила — тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисидаги Қарори// "Халқ сўзи", 2018
йил 8 июнь
10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. //
Халқ сўзи. 8 феврал 2017 йил.
11. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини «Халқ билан мулоқот ва инсон
манфаатлари йили»да амалга оширишга оид давлат дастурини ўрганиш бўйича илмийуслубий рисола.. - Т.: “Маънавият” нашриёти, 2017. - 244 бет
12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Иқтисодий ночор корхоналарни
қўллаб-қувватлаш механизмларини янада кенгайтириш ҳамда тижорат банкларининг
кўчмас мулк объектлари негизида янги ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этишни
рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги 20.04.2017 йилдаги ПФ-5022-сон
Фармони.
13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг
“Ўзбекистон Республикаси
Инвестициялар бўйича давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида”ги 31.03.2017 йилдаги
ПФ-4996-сон Фармони.
14. “Республика озиқ-овқат саноатини бошқаришни ташкил этишни янада
такомиллаштириш
чора-тадбирлари
тўғрисида”
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг қарори 18.02.2016 йилдаги ПҚ-2492-сон.
15. “2016-2020
йилларда
республика
фармацевтика
саноатини
янада
ривожлантириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг қарори 16.09.2016 йилдаги ПҚ-2595-сон.
16. “2016-2020 йилларда қурилиш индустриясини янада ривожлантириш чоратадбирлари дастури тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори
28.09.2016 йилдаги ПҚ-2615-сон.
17. “Республика қурилиш материаллари саноатини бошқаришни ташкил этишни
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг қарори 25.10.2016 йилдаги ПҚ-2641-сон.
18. “2017-2019 йилларда тўқимачилик ва тикув-трикотаж саноатини янада
ривожлантириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг қарори 21.12.2016 йилдаги ПҚ-2687-сон
19. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ургут», «Ғиждувон» «Ҳазорасп»
эркин иқтисодий зоналарини ташкил этиш тўғрисида” ги 2017 йил 12 январдаги ПФ-4931сонли Фармони. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 3-сон, 40модда.
20. А.Ортиқов Саноат иқтисоди. Дарслик. Тошкент, ТДИУ, 2015-236 б.
21. М ахти ёо^ Е.Х. Когхопа ^^йзо&уой. О ^ и у ^о’11апта. - Т.: 0 ’2ЪеЙ81»п
уогиусЬПаг иушЬта81 ЛёаЪ^уо! ^ а т § ’агта8^ пазЬпуой, 2005, - 170 Ъ.
22. М ахти ёо^ Е.Х., Ьо^о^ М.Уи. В^гпез - ге^ак зМ тЬ . О ^ и у ^о’11апта. -Т.:
0 ’2ЪеЙ81»п уогиусЬПаг иушЬтаз^ ЛёаЪ^уо! ^ а т § ’агта8^ пазЬпуой, 2005, - 160 Ъ.
23. БаЪауеуа N Ках1тоуа М., Х аНтоуа М. В 12 пе 8 ге]а
Ъо‘уюЬа ^о‘11апта.
В М ТТО пт§ О ‘2 Ъек^з1опёа§^ ^акоШхопаз^, 2012
24. Махмудов Э.Х. Корхона иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. -Т.: Ўзбекистон
ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти, 2006, - 208 б.
25. Б.Ю.Ходиев, А.Ш.Бекмуродов ва бошқалар. Ўзбекистон Республикаси
Президенти Ислом Каримовнинг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон
шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича
ўқув қўлланма. - Т.: Иқтисодиёт, 2009. - 120 б.
26. Ортиқов А. ва бошқалар. Саноат корхоналарида ишлаб чиқаришни ташкил
этиш. Ўқув қўлланма. -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси
45
нашриёти, 2004, - 256 бет.
27. Попов В.М. Сборник бизнес- планов: С рекомендациями: учебно методическое пособие / под ред. д. э. н., проф. Попова.В.М, и д. э. н. Ляпунов С.И. - 6-е
изд, стер- М.: КНОРУС, 2008. - 336с.
28. Экономика предприятия: учебник / под ред. проф. Волкова О.И. и доц.
Девяткина О.В. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 601с.
29. А. Ш. Бекмуродов У.В. Ғофуров.
Ўзбекистонда
Иқтисодиётни
либераллаштириш ва модернизациялаш: Натижалар ва устувор йўналишлар. Ўқув
қўлланма.-Т. ТДИУ - 102 б.
30. На^га СЬоиёЬигу, “Е1етеп18 оҒ ^огкзЬ ор ТесЬпо1о§у”, ^о1. I апё II, Ме&а
Ргошо1ег8 апё РиЬИзЬегз Р у1., Ь1ё., МишЬа1, 2013.
31. 8егоре Ка1ра]1ап, 81е^еп К 8 сЬ тМ , “МапиҒасШпп§ Ргосеззез Гог Е п§теепп§
Ма1епа18”, 4/е, Реагзоп Еёисайоп, 1пс. 2014.
32. “Рппар1ез оГ Ғоипёгу ТесЬпо1о§у”, ^ а т РХ ., Та1а М сО га^ ЬШ 2010
33. Коу. А. ^тЬ ег§, “Ргосезз апё Ма1епа1з оГ МапиҒасШге”, РН1, 2014.
34. ^ ^ ж а о ^ .и г
35. ^ ^ ж т Г е г .и г
36. ^ ^ ^ .и г а .и г
37. ^ ^ ^ .а М .и г
38. ^^^.1ех.и2.
39. ^^ж зЬ агЬ .и г
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
Ю]
ЧМ
Л/ЕКУИ^
“ТАСДИҚЛАИМАН’
|,ИУ Илмий ишлар ва
бўйича прор^трори
I. Мустафақулс
“ТУРИЗМ ВА СЕРВИС” КАФЕДРАСИ
08.00.05 - “Хизмат кўрсатиш тармоқлари иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш им тиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг 2018 йил “__”
___________ даги Кенгашида муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Туризм ва сервис”
кафедрасининг “29” августдаги “^ ”-сон йиғилишида муҳокама қилинган ва
тавсия этилган.
Тузувчилар:
М. Амонбаев
- ТДИУ “Туризм ва сервис” кафедраси мудири, и.ф.н.,
доцент;
А. Абдувоҳидов -ТДИУ “Туризм ва сервис” кафедраси профессори, и.ф.д.,
проф.
Тақризчилар:
А. Аққулов - Ўзбекистон Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси раиси
ўринбосари;
А. Норчаев -ТДИУ “Туризм ва сервис” кафедраси доценти, и.ф.н., доцент.
КИРИШ
Ўзбекистон Республикаси
Президенти Ш. Мирзиёев томонидан амалга
оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар “ҳаётнинг ўзи ва халқнинг талаблари бизнинг
олдимизга амалий ечимини топиш лозим бўлган янги ва янада мураккаб вазифаларни
қўймоқда”5 эканлигини яна бир бор таъкидламоқда. Ушбу муаммолар ва ҳаётнинг ўзи
олдимизга қўйган мураккаб вазифаларни тезроқ ҳал қилиш, уларнинг ечимини излаб
топиш, кўп жиҳатдан инсонларнинг иқтисодиёт сирларини, айниқса, бозор иқтисодиёти
муносабатларининг мазмунини, уларнинг талаблари, зиддиятли хусусиятларини, қонунқоидаларини, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясини, мамлакатимизда иқтисодий
тараққиётни жадаллаштириш мақсадида қабул қилинган стратегик дастурлар мазмунини,
амалга оширилаётган кенг кўламли иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш,
инсон манфаатини биринчи ўринга қўйиш, иқтисодиётни эркинлаштириш, таркибий
ўзгартириш, модернизациялаш ва диверсификациялашнинг мақсади ва мазмунини
чуқурроқ билишларига боғлиқдир.
XXI аср жаҳон иқтисодиётида туб бурилиш даври бўлиши кутилаётган бир вақтда
хизматлар соҳасининг ҳам иқтисодий аҳамияти йилдан-йилга ортиб бориши
кузатилмоқда. Хизмат кўрсатиш соҳасида туристик фаолиятни тўғри йўналтириш ва
бошқариш орқали иқтисодий самарадорликка эришиш мумкин бўлади. Бу соҳани
бошқаришни ташкил этишда замон талаби билан ёндашиш зарур. Туристик фаолиятни
халқаро стандартлар даражасида ташкил этиш ва бошқариш бугунги кунда долзарб
вазифалардан бири бўлиб келмоқда.
Ўзбекистон Республикасида ҳам бу соҳани жадал ривожлантиришга алоҳида
аҳамият берилмоқда. Хусусан, республикамизда қабул қилинган 2017-2021 йилларга
мўлжалланган Ҳаракатлар стратегияси6, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
"Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2016 йил 2 декабрда қабул қилинган фармони, Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“Ўзбекистон
Республикасида
туризмни
ривожлантиришнинг биринчи навбатдаги чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2017 йил 26
августдаги қарори ва бошқалар шундан далолат бермоқда.
Ҳақиқатан ҳам бугунги кунда мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларни изчил
амалга оширишда, иқтисодиётни эркинлаштириш, модернизация ва диверсификация
қилиш шароитида мавжуд туристик ресурслардан максимал даражада фойдаланиш ва
аҳолини янги иш ўринлари билан таъминлаш хизмат кўрсатиш соҳасидаги долзарб
вазифалардан бири бўлиб қолмоқда.
Туризм менежментининг мазмуни, мақсади ва вазифалари
Туризм менежментининг мазмуни. Туризм менежментининг мақсади. Туризм
менежментининг вазифалари. Менежментда тизимли ёндашув. Бошқарувга ташқи ва ички
ўзгаришларнинг таъсири.
Ривожланиш
стратегияси
ва
тактикаси.
Туристик
ташкилотларни бошқаришнинг иқтисодий механизми. Туризмнинг бошқарув объекти
сифатида ўзига ҳослиги. Туристик фирмаларни бошқариш асослари.
5 Шавкат Мирзиёев. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим
устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси.//
Халқ сўзи, 2017 йил 14 январ.
6 “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон Фармони.
Туризмни бошқариш тизими. Сайёҳлик тизими ва ташқи муҳитнинг ўзаро таъсири.
Туризм ривожланишида номутаносибликларни бартараф этиш. Туристик ҳудуднинг
рақобатбордошлигини ошириш. Чизиқли ташкилий структура. Тармоқли ташкилий
структура. Туризмни бошқаришнинг таркибий тузилиши. Фирмани бошқаришнинг кичик
гуруҳларга бўлиниши. Туризмни бошқаришдаги илғор технологиялар ва уларни жорий
қилиш тартиби.
Туризм менежментининг самарадорлиги
Туризм менежментнинг самарадорлик тушунчаси. Туризмдаги харажатларни
ҳисоблаш усуллари. Иқтисодий самарадорлик тушунчаси. Туризмнинг иқтисодий
самарадорлиги. Тўғри харажатлар. Эгри харажатлар. Бюджет харажатлари. Фирманинг
меҳнат бозоридаги мавқеини баҳолаш. Ходимларнинг меҳнат фаолиятини баҳолаш.
Туризмда ижтимоий самарадорлик.
Туристик хизматлар бозори
Туризм
бозори
субъектлари.
Туризм
ташкилотчилари
ва
сотувчилари.
Туроператорнинг турни ўтказиш усуллари. Бозор коньюнктурасини ўрганиш. Туристик
бозорда талаб ва таклиф. Туристик маҳсулотларнинг улгуржи ва чакана савдоси.
Туризмда улгуржи ва чакана савдони амалга оширувчилар. Бозор сегментлари. Туристик
маҳсулотларни сотиш қоидалари. Турагентнинг турни сотишини амалга ошириш тартиби.
Шартнома, йўлланма, ваучер.
Халқаро муҳит омиллари ва уларнинг туризм тараққиётига таъсири
Маданият ва иқтисодиёт. Туризмда иқтисодий ва маданий тушунчалар. Қонунчилик
ва сиёсат. Туризмда қонунларни давлат томонидан кабул қилиш ва ишлаб чиқиш тартиби.
Сиёсий вазиятларнинг туризм ривожланишига таъсири.
Ташқи муҳитнинг туризм
ривожланишига таъсири. Демографик омилларнинг туризм ривожланишига таъсири.
Туризм индустриясига сармоялар жалб этиш
Давлат иқтисодиётини мустаҳкамлашда хорижий сармояларнинг аҳамияти.
Туризмга хорижий сармояларни жалб қилиш шакллари. Хорижий сармоялардан
фойдаланишнинг самарали йўллари. Сармоя ҳаракатининг шакллари ва усуллари. Тўғри
хорижий сармоялар. Туризм соҳасида инвестицион сиёсат. Инвесторлар билан ишлаш.
Туризмнинг ташкилий тузилиши ва асосий категориялари
Ички туризм. Халқаро туризм. Туристларни қабул қилиш. Туристларни жўнатиш.
Миллий туризм. Режали ва ҳаваскор туризм дастури. Гуруҳли режали туризм. Якка
режали туризм. Ижтимоий туризм. Ижтимоий туризм тизими. Ижтимоий туризм
объектлари. Ижтимоий туризм иштирокчилари. Ижтимоий туризм даражаси. Туризмда
ижтимоий имтиёзлар. Ижтимоий туризмнинг салбий томонлари.
Туристик хизматлар
Туристик хизматлар тушунчаси. Туристик хизматлар таркиби.
бронлаш. Рухсат берилган ҳужжатларни тўлдириш.
Хизматларни
Жўнатиш турлари. Учрашувлар, кузатиш ва трансфер жойлашиши, овқатланиш.
Туристик хизматларни товар сифатида белгиланиши. Туристларни эҳтиёжларини
қондиришга қаратилган бошқа хизматлар.
Туристик товарлар ва маҳсулотлар
Туристик товар тушунчаси. Туристик товар бўлимлари. Туристик товарларни тур
нархига киритилиши. Ш ахсий эҳтиёжи учун маиший товарлар. Шоппинг-турлар. Тўлов
олинмайдиган товарлар. Тўлов олинмайдиган савдо магазинлари.Туристик маҳсулот
тушунчаси.
Турпакет.
Туристик
маҳсулотнинг
ўзига
хослиги.
Хизматларни
стандартлаштириш ва сертификатлаш.
Туристик ресурслар ва турларни ишлаб чиқиш
Туристик ресурслар тушунчаси. Табиий-иқлим ресурслари. Ижтимоий-маданий
ресурслар. Тарихий-меъморий ва археологик ресурслар. Илмий ресурслар. Маиший
ресурслар. Туристик қизиқиш. Туристик қизиқиш объектлари. Туристик таассурот.
Туристик ҳудуд ва акватория. Туристик йўналишлар тўғрисида тушунча. Турларни
ташкил этиш ва сотиш тартиби. Пекидж тур ва инклюзив тур.
Турларни ташкил
этишдаги асосий омиллар. Тарихий ва маданий туристик йўналишлар
Меҳмонхона хўжалиги ва меҳмонхона хизмати
Меҳмонхона хўжалиги тушунчаси. Туристик меҳмонхона турлари. Туристик
меҳмонхоналарнинг гурухларга бўлиниши. Туристик меҳмонхонанинг тузилиши ва
тизими. Меҳмонхоналарда асосий ва қўшимча хизмат турлари. Меҳмонхоналарда
кадрларнинг жойлашуви ва тақсимланиши.
Туризмда овқатланиш технологияси ва уларга транспорт хизматини кўрсатиш
Туризмда овқатланиш индустриясининг аҳамияти. Туризмда умумий овқатланиш
корхоналарининг категориялари. Туризмда овқатланиш корхоналарининг ривожланиши.
Хорижий мамлакатлар туризмида овқатланиш тармоқларининг аҳамияти. Ресторан
занжирларининг мамлакатлараро кенгайиш сабаблари. Туризмда транспорт саёҳатининг
туркумланиши. Транспорт саёҳатининг моҳияти ва белгилари. Транспорт саёҳатининг
ташкил этилиши. Туристларни сув ва темир йўллар орқали ташишнинг қулайлиги.
Транспорт воситаларини баҳолаш меъёрлари. Халқаро транспортларни назорат этувчи
ташкилотлар.
Туристик фирмаларнинг маркетинг фаолиятлари ва бизнес режаси
Туризм маркетингининг таърифи. Туризмда маркетинг фаолиятларининг
бошланиши. Туризм маркетингининг зарурлиги. Туризм маркетингининг хусусиятлари.
Туризм маркетингида нарх сиёсати. Туризмда бизнес режа тушунчаси. Бизнес режа
тузишдаги асосий омиллар. Туристик хизматлар бозорини тадқиқ қилиш ва
режалаштириш. Туристик фирмаларнинг маркетинг режалари. Туристик фирмалар учун
бизнес режа тузишда менежерлар роли. Туристик фирмаларнинг маҳсулот етказиш
каналлари.
Туристик корхоналарни инвестициялаш ва лицензиялаш
Туризмда инвестиция лойихалари. Туризмда инвестиция манбалари ва
имкониятлари.
Туризмни
молиялаштириш
манбаалари.
Туризмда
инвестиция
лойихаларининг самарадорлиги. Инвестиция лойихаларининг самарадорлигини баҳолаш
тизими. Лицензиялаш усуллари. Туризмда лицензия олиш учун тақдим қилинадиган
ҳужжатлар ва уларнинг мазмуни. Ттуристик корхоналарга лицензия бериш тартиблари.
Туристик фирмаларнинг лицензияга амал қилиш шартлари. Туристик фирмаларнинг
лицензиядан маҳрум қилиш.
Туристик корхоналарни суғурталаш
Туризмда суғурта тушунчаси. Туризмда суғурта қилишнинг асосий омиллари.
Ўзбекистон туризмида суғурталашнинг ҳуқуқий норматив усуллари. Ўзбекистон
туризмида суғурта ташкилотларининг роли. Туристларни суғурта қилиш сабаблари ва
суғурта тўловлари.
Туризмда шартнома муносабатлари
Туристик шартнома муносабатларининг ҳуқуқий норматив усуллари. Туристик
ташкилотларда шартнома қоидалари. Хорижий туристик компаниялар билан шартнома
тузиш хусусиятлари. Туристик ташкилотлар ва турист ўртасида ўзаро муносабатлар.
Туристик шартномаларда интеллектуал маҳсулотларнинг турлари. Давлатлар ўртасида
туристик шартнома тузишнинг иқтисодий аҳамияти.
Туристик корхоналарни солиққа тортиш
Туризмда солиқ сиёсати. Туристик ташкилотлардан солиқ олиш нормативлари.
Ўзбекистонда
туристик
ташкилотларни
солиққа
тортиш
тартиби.
Туристик
ташкилотларнинг солиқ тизими тўловларидаги имтиёзлари.
Туристик қўшма
корхоналарда солиқ тўловлари турлари.
ТАВСИЯ ЭТИЛАДАГАН АДАБИЁТЛАР
1. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. -Т.: Ўзбекистон. 2010. - 40 б.
2.Ўзбекистон Республикасининг “Туризм тўғрисида” ги қонуни. -Ўзбекистоннинг
янги қонунлари. Т. 22. -Т.: Адолат, 2000. -131-140 б.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947сонли “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича ҲАРАКАТЛАР СТРАТЕГИЯСИ” Фармони.
4. “Ўзбекистон Республикаси туризм салоҳиятини ривожлантириш учун қулай
шароитлар яратиш бўйича қўшимча ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон
Республикаси Президентининг Фармони // Тошкент ш., 2018 йил 3 февраль.
5. Алиева М.Т., Норчаев А.Н. Туризм менежменти. Ўқув қўлланма. -Т.: “ТДИУ”
2012. - 168 бет.
6. Козерев В.М. Зорин И.В., Сурин А.И Менеджмент туризма Учебник (Серия
Менеджмент туризма), (ГРИФ). 2016.- 320 стр.
7. Багумгарян Л.В. Управление качеством в туризме. Учебное пособие.
-М.: КНОРУС, 2016. - 286 стр.
8. Грачева О.Ю. Организация туристического бизнеса: технология создания
турпродукта. Учебное пособие. - М.: Дашков и К, 2017. - 276 стр.
9. Дмитриев. М.Н. Экономика туристского рмнка. Учебник. -М.: ЮНИТИ-ДАНА,
2016. - 311стр.
10. Зайцева Н.А. Менеджмент в сервисе и туризме. Учебное пособие. -М.: ФОРУМ,
2016. - 368 стр.
11. Абдувоҳидов А., Қутлимуротов Ф. Туризм иқтисоди. Ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ.
2011. - 180 б.
12. Алиева М.Т. Туристик мамлакатлар иқтисодиёти. Дарслик. -Т.: ТДИУ. 2011. -339
13. Алиева М.Т. Меҳмонхона менежменти. Дарслик. -Т.: ТДИУ. 2011. -275 б.
14.Березин И.С. Маркетинговьш анализ. Принципм и практика - М.: ЭКСМО, 2012. 400 с.
15. Биржаков М.Б. Введение в туризм. - С.Пб.: Издательский Торговьш Дом «Герда».
2014. - 444 с.
16.Борисов Ю.Н. Маркетинг в туризме. - М.: Финансм и статистика, 2016. - 218 с.
17. Бутуров И.Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. - М.: Финансм и
статистика. 2013. -107 с.
18.Голубков Е.П. Маркетинговме исследования: теория, методология, практика. М.: Финпресс, 2013. - 288 с.
19.Гостиничнмй и туристический бизнес /А.Д. Чудновский. - М.: Эксмо, 2014. 550 с.
20. Кабушкин Н. И. Менеджмент туризма. - М.: Новое знание. 2015. - 644 с.
21. Қутлимуротов Ф. Туризм инфратузилмаси. Ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ. 2010.
22.
Куликов Е.В. Основм международного туризма: Учебное пособие - М.:
Гардарики, 2013.- 160 с.
23. Дроздов А. В. Основм экологического туризма: Учебное пособие - М.:
Гардарики, 2013.- 271 с.
24.Дурович А.П. М аркетинг гостиниц и ресторанов. - М.: Новое знание, 2005. - 632
25.Гуляев Б.Г./ Организация туристской деятельности. - М., 2015.
26.Биржаков М.Б. Введение в туризм. - СПб.: Издательский Торговмй Дом «Герда»,
2015, - 444 с.
27.Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма. - М.: Новое знание, 2015.-644 с.
28.Картер Г. Эффективная реклама. - М.: Маркетинг, 2011. - 218 с.
29.Квартальнов В.А. Туризм. - М.: Финансм и статистика, 2011. - 320 с.
30.Кириллова А.Т., Волкова Л.А. Маркетинг в туризме. - СПб., 2014.
28.Джанджугазова Е.А. Маркетинг в индустрии гостеприимства. - М.: Академия,
2005. - 224 с.
29. Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме. - М.:
Финансм и статистика, 2014, 218 с.
30.0сновм туристской деятельности /Г.И.Зорина, Е.Н.Ильина, Е.В.Мошняга. - М.:
Советский спорт, 2012. - 200 с.
31.Папирян Г.А. Экономика туризма. - М.: Экономика, 2015. - 284 с.
32.Попова Р.Ю. Маркетинг, реклама и информация в туризме. - М.: Экономика,
2014. - 421 с.
33.Сенин В.С. Введение в туризм. - М.: Академия, 2013. - 270 с.
34. Сенин В.С. Организация международного туризма. - М.: Финансм и статистика,
2014, 400 с.
35. Арутюнова Д.В.Стратегический менеджмент. Учебное пособие. Таганрог: Изд-во
ТТИ ЮФУ, 2013. 122 с.
36. Балабанов И.Т., Балабанов.А.И . «Э кономика туризма» - М.: Ф инансм и
статистика, 2012.
37. Яковлев.Г.А Экономика и статистика туризма. Учебное пособие. - М.: Изд. 2013.
38. Квартальнов В.А. Туризм. - М., Финансм и статиститка, 2014.
39. Алиева М.Т. Меҳмонхона менежменти. - Т:. Молия, 2012 й.
40. Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.К. Туризмни режалаштириш.Т.:
“^ Т К О ^ - М О и У А ”, 2010 й.
41. Тухлиев И.С. Туризм асослари. Услубий қўлланма. Самарқанд.: СамИСИ, 2008
й.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЦҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
^ уОТ^ЗОо/
■ЎА
&
\
V
&
0*с-ъ
‘ТАСДИҚЛАИМАН”
Илмий ншлар иа
бўйича ирорекгЬри
[устафақулод
“ЭКОНОМЕТРИКА” ҲАМДА “СТАТИСТИКА” КАФЕДРАЛАҒИ
08.00.06 - “Эконометрика ва статистика”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Таянч докторантура, докторантурага кирувчилар учун 08.00.06
“Эконометрика ва статистика” ихтисослиги фанидан кириш имтиҳонларини
ўтказиш дастури ТДИУ Кенгашининг 2018 йил «____ »
даги
сон - қарори билан тасдиқланган.
Фан дастури “Статистика” ва “Эконометрика” кафедраларининг 2018
сонли қўшма мажлиси баённомаси билан
йил «____ » ________ даги
университет Кенгашига тасдиқлаш учун тавсия этилган.
Тузувчилар:
и.ф.н., доц. Аюбжонов А.Ҳ. - “Статистика” кафедраси мудири,
А. Ишназаров - “Эконометрика” кафедраси мудири
Тақризчилар:
проф. Алимов Р.Ҳ. проф. Бегалов Б.А., проф. Набиев Х.
проф. Ғойибназаров Б.К.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида узлуксиз таълимнинг ноёб
тизими яратилди, илмий - тадқиқот фаолияти, олий мадлакали илмий ва илмий - педагок
кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш самарадорлигини оширишга, мамлакатнинг
ижтимоий ва иқтисодий тараққиётида илм - фаннинг ролини кучайтиришга
йўналтирилган салмоқли ишлар амалга оширилди. Бу борадаги ишларни янада юқори
савияда олиб бориш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16
февралдаги ПФ-4958-сонли “Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада
такомиллаштириш тўғрисида”ги фармони ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг
304-сонли “Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарори талабларидан келиб чиқиб,
республика
таълим
тизимини
мустаҳкамлаш,
уни
замон
талаблари
билан
уйғунлаштиришга катта аҳамият берилмоқда. Бунда мутахассис кадрларни тайёрлаш,
таълим ва билим бериш тизими ислоҳотлар талаблари билан чамбарчас боғланган бўлиши
муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “2017 - 2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича ҳаракатлар стратегияси” тўғрисдаги ПФ-4947-сонли Фармони ҳамда Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида Олий таълим тизимини
тубдан такомиллаштириш, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг
устувор вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, сифатли таълим хизматлари имкониятларини
ошириш, меҳнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мос юқори малакали кадрлар
тайёрлаш сиёсатини давом эттириш зарурлиги кўрсатиб ўтилган7.
Республикамизда таълим, фан ва илмий тадқиқотларга ҳукумат даражасида катта
эътибор
қаратиб
келинмоқда.
Мамлакатимиз
Президенти
Ш.М.Мирзиёев
“Ёшларимизнинг мустақил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий салоҳиятга
эга бўлиб, дунё миқиёсида ўз тенгдошларига ҳеч қайси соҳада бўш келмайдиган инсонлар
бўлиб камол топиши, бахтли бўлиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва
имкониятларини сафарбар этамиз ”, деб таъкидлаган.
Ю қорида қайд этилган вазифаларни илмий асосда ечиш учун олий ўқув юртларида
статистика, эконометрика ва бошқа ихтисосликлар бўйича олий малакали илмий ва
илмий-педагог кадрлар тайёрлаш сифати ва самарадорлигини тубдан ошириш, олий ўқув
юртидан кейинги таълим соҳасини янада такомиллаштириш, илмий-тадқиқот фаолиятида
ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини ҳар томонлама намоён этиш имкониятларини
кенгайтириш ва ошириш имконини беради.
Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ўзгариб турувчи рақобат муҳити ва
бозор шароитларини илғаб олиш, уларнинг моҳияти ҳамда қонуниятларини чуқур таҳлил
қилишда эконометрик ва статистик усуллар ва моделлардан фойдаланиш ёрдамида
макроиқтисодий индикаторларни таҳлил қилиш ва прогнозлаш, кўп вариантли
қарорлардан муқобил қарорни танлаш, таваккалчилик ва ноаниқлик шароитида оптимал
иқтисодий қарорлар қабул қилиш, кейинчалик, бу қарорлар бажарилишини компьютер
орқали мониторинг қилиш масалаларининг назарий ва амалий томонларини ўрганишда
эконометрик моделлаштириш муҳим аҳамият касб этади.
Тадқикотчилар ихтисослик фанидан кириш имтихонларига тайёрланиш жараёнида :
7 '№'№'№.1ех.и2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини
янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-сонли Қарори. Халқ сўзи газетаси 2017 йил
21 апрел.
8 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палатасининг қўшма мажлисидаги
нутқи. //“Халқ сўзи”, 15 декабр, 2016 йил.
- бозор иқтисодиётининг таваккалчилик ва ноаниқлик элементларга эга бўлишини,
иқтисодий кўрсаткичларнинг доимий ўзгаришда бўлишини, мазкур кўрсаткичларни
статистик таҳлил қилиш, ишлаб чиқариш жараёнларини таҳлил қилишда иқтисодий
ахборотлардан
фойдаланишни,
эконометрик
моделлаштириш
тамойилларини,
эконометрик моделлар тузишда ахборот ва компьютер технологияларидан фойдаланишни,
иқтисодий тизимларнинг фаолият кўрсатиш самарадорлиги ва унга таъсир қилувчи
омилларни, рақобат ва таваккалчилик шароитида оптимал бошқарув қарор қабул қилиш
усулларини билиш и керак;
- мураккаб иқтисодий тизимнинг статистик маълумотлари асосида улар ҳолатини
таҳлил қилиш ва хулосалар чиқариш, ишлаб чиқариш жараёнлари тўғрисидаги
маълумотлар асосида турли хил математик моделларни тузиш ва улар асосида фирмалар,
тармоқлар ва корхоналар ҳолатини таҳлил ва прогноз қилиш, замонавий компьютер
технологиялари ёрдамида иқтисодий тизимлар ривожланишининг кўп вариантли
ечимларини олиш ва илмий асосланган хулосалар чиқариш, замонавий прогнозлаш
усулларини билишлари ва амалда қўллашлари бўйича ҳамда хулосалар чиқариш
кўникмаларига эга бўлиши керак;
- иқтисодий жараёнларнинг мураккаб тузилишга эга эканлиги, замонавий бозор
иқтисодиёти фаолият кўрсатиш механизмининг назарий асосларини, иқтисодий
жараёнларнинг тасодифий характерга эканлигини, эҳтимоллар назарияси ва математик
статистика асосларини, мураккаб иқтисодий тизимларнинг эконометрик моделларини
тузиш тамойилларини, замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиб эконометрик
моделларни тузишни ва таҳлил қилишни, тузилган эконометрик моделларни турли
тестлар билан текшириш орқали уларнинг сифатини текшириш, эконометрик моделларни
аниқ иқтисодий тизим ва жараёнларга қўллай олишни, макро- ва микро жараёнларни
таҳлил қилиш; ишлаб чиқариш функциялари ёрдамида асосий макроиқтисодий
кўрсаткичлар ҳолатини таҳлил қилиш, эконометрик моделлаштиришда компьютер
технологияларидан фойдалана олиш, замонавий бизнес субъектларининг фаолияти ва унга
таъсир қилувчи омилларни таҳлил қилиш малакаларига эга бўлиш и керак.
I БЎЛИМ . СТАТИСТИКА
Статистика фанини предмети ва услуби
Статистика предмети. Статистикача тафаккур, эҳтимоллар, катта сонлар қонуни,
статистик
қонуниятлар.
Статистика услубияти
Статистика ва эконометрика.
Статистиканинг пайдо бўлиш тарихи ва ривожланиш босқичлари. Статистика сўзи кўп
қиррали тушунча сифатида ва уни турли мазмунларда ишлатилиши. Статистика - илм-фан
тармоғи, амалий фаолият соҳаси, рақамларда ифодаланган маълумот (ахборот), билим
йўналиши.
Статистик танланма кузатиш услуби
“Тўплам” нинг статистик тушунчалари: бош тўплам, танланма тўплам, чекланган
тўплам ва чекланмаган тўплам. Танланма кузатиш усуллари. Танланманинг
репрезентативлигини таъминлаш усуллари. Бош тўплам. Танланманинг ўртача хатоси.
Хатонинг юқори чегараси.
Тасодифий миқдорлар. Ўртача арифметик миқдор, вариация ва вариацион қатор
белгилари. Частота, абсолют миқдорлар, нисбий частота, вариацион кенглик, экстремум.
Дисперсия, ўртача абсолют фарқ, ўртача квадратик фарқ.
Вариация коэффициенти, нисбий кўрсаткичлар. Автокорреляция, динамик қаторлар
даражаси қийматлари орасидаги боғланишлар. Авторегрессия, динамик қаторлар.
Автокорреляция хатоси, дисперсия қолдиғи, оддий дисперсия. Коллинеарлик,
мультиколлинеарлик. Чизиқли функция, парабола, иккинчи тартибли парабола,
гипербола, даражали функция.
Динамика қаторлари ва тренд моделлари
Динамика қаторларининг моҳияти. Динамика қаторлари характеристикаси.
Иқтисодий ривожланишда стохастик жараёнлар. Ишлаб чиқариш жараёнларидаги
тенденциялар. Ноаниқлик ва риск. Иқтисодий-статистик моделлаштириш усуллари.
Статистик кузатишлар. Кирувчи ва чиқувчи маълумотлар. Иқтисодий жараёнлар
динамикаси. Тренд моделининг турлари: статистик, динамик ва даражали. Чизиқли
регрессия. Тренд асосида прогнозлаш.
Корреляция-регрессия модели ва унинг қўлланилиши
Ижтимоий-иқтисодий ҳодисалар ўртасидаги ўзаро боғланишларни ўрганиш
аҳамияти ва уларни статистик тадқиқ қилиш зарурлиги. Ўзаро боғланишлар турлари:
функционал ва корреляцион боғланишлар, уларнинг ўзига хос хусусиятлари. Корреляцион
боғланишларни статистик ўрганиш усуллари (параллел қаторларни таққослаш, график
тасвирлаш, аналитик гуруҳлаш, дисперсион таҳлил, корреляцион-регрессион таҳлил).
Корреляцион-регрессион таҳлилнинг асосий вазифалари ва қўллаш шартшароитлари. Жуфт чизиқли корреляция. Жуфт чизиқли регрессия тенгламаси ва унинг
параметрларини “энг кичик квадратлар усули” ёрдамида аниқлаш. Чизиқли корреляция
коэффициенти - жуфт корреляцион боғланиш зичлиги (кучи) нинг меъёри. Чизиқли
корреляция коэффициентини ҳисоблаш формулалари. Чизиқли корреляция коэффициенти
ва регрессия тенгламаси параметрларининг ишончлилигини нормал ва Стьюдент
тақсимотлари ёрдамида баҳолаш йўллари. Жуфт ночизиқли корреляция. Кўп омилли
чизиқли регрессия стандарт тенгламасини тузиш. Кўп омилли ва хусусий корреляция
коэффициентлари. Кўп омилли корреляция, хусусий корреляция коэффициентлари ва
регрессия тенгламаси параметрларининг ишончлилигини Фишер ва Стьюдент мезонлари
ёрдамида баҳолаш йўллари.
Регрессия моделининг ўзига хос хусусиятлари
Ночизиқли регрессия модели. Энг кичик квадратлар усули. Ночизиқли энг кичик
квадратлар усулидан фойдаланишда ночизиқли оптимизациялаш. Гаусс-Ньютон усули.
Гиперболик ва параболик
регрессия тенгламалари ва уларнинг параметрларини
ҳисоблаш.
Корреляцион муносабат ва уни хоссалари. Корреляцион муносабат ишончлилигини
Фишер мезони ёрдамида баҳолаш. Юқори тартибли параболик регрессия тенгламалари
параметрларини Чебишев кўпҳадлари ёрдамида ҳисоблаш тартиби. Спирмен ва Кендал
ранг корреляция коэффициентлари - тартибланган атрибутив белгилар ўртасидаги
боғланишлар зичлигининг меъёри. Муқобил белгилар ўртасидаги боғланишлар
зичлигининг ассоциация ва контингенция коэффициентлари ёрдамида баҳолаш.
Атрибутив белгилар ўртасидаги сабаб-оқибат боғланишларини ўлчаш усуллари: “хиквадрат” мезони; Пирсон ва Чупров коэффициентлари. Кўп омилли корреляция. Кўп
омилли чизиқли регрессия тенгламаси.
Логарифмик регрессия. Ночизиқли регрессиянинг ҳаққонийлигини баҳолаш учун
Маккин мезони. Ўзгарувчиларни параметрик шаклланиши. Логарифмик-чизиқли модель.
Стандарт текшириш қоидалари. Ностандарт қоидалар. Вальд мезони. Лагранж мезони.
Асимптотик Ғ- мезони.
Макроиқтисодий кўрсаткичларнинг статистик таҳлили
Макроиқтисодий кўрсаткичлар. Макроиқтисодий кўрсаткичларни ўзгармас ва жорий
баҳоларда ҳисоблаш. Макроиқтисодий кўрсаткичларни ўлчаш усуллари. Ялпи ички
маҳсулот ва унинг статистик ҳисоблаш усуллари. Соф ички маҳсулотни ҳисоблаш.
Ўзбекистон Республикаси макроиқтисодий кўрсаткичларини статистик таҳлил қилиш.
Ҳудудлар иқтисодий кўрсаткичларини статистик таҳлили. Макроиқтисодий
кўрсаткичларни статистик прогнозлаш. Иқтисодий ўсиш модели. Иқтисодий ўсиш
турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари.
Миллий ҳисоблар тизими - йирик макроиқтисодий статистик модель сифатида
Миллий ҳисоблар тизими ҳақида тушунча. Иқтисодий ривожланиш даражасини ва
динамикасини характерлайдиган ўзаро боғлиқ бўлган кўрсаткичлар тизими. Миллий
ҳисоблар тизими ҳисобламалари таснифи ва уларни тузиш тамойиллари. Ишлаб чиқариш
ҳисобламасининг кўрсаткичлари ва унинг услубияти. Даромадларни ҳосил бўлиш
ҳисобламасининг кўрсаткичлари ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Бирламчи даромадлар
тушунчаси. Даромадларни тақсимлаш ҳисобламаси кўрсаткичлари ва ўзига хос услубияти.
Ялпи ички маҳсулот - миллий ҳисоблар тизимининг асосий кўрсаткичи. Ялпи
миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш. Мавжуд миллий даромад. Соф миллий
даромад. Мавжуд миллий даромад ва соф миллий даромадни ҳисоблаш усуллари.
Даромадлардан фойдаланиш ҳисобламасини тузиш услубияти. Пировард истеъмол.
Жамғариш. Жамғариш ҳисобламаси. Капитал ва молиявий инструментлар билан
бўладиган операцияларни характерловчи кўрсаткичлар. Ташқи дунё билан алоқаларини
характерлайдиган товар ва хизматлар ҳисобламасини тузишнинг ўзига хос хусусиятлари.
Айрим институционал секторлар учун тузиладиган ҳисобламаларининг ўзига хос
хусусиятлари.
Ижтимоий-иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни индекс усулида
статистик таҳлили
Индекс тушунчаси, моҳияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Индекслар ёрдамида
ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларни статистик баҳолаш. Индивидуал индекслар ва
уларнинг қўлланилиши. Умумий индекслар ва уларнинг қўлланилиши. Агрегат индекслар.
Индекслар ёрдамида ижтимоий ҳолатни статистик таҳлил қилиш. Ўртача арифметик,
гармоник индекслар ва уларнинг қўлланилиши. Кўп омилли индекс таҳлили.
Аҳоли турмуш даражасини статистик баҳолаш
Аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи ижтимоий-иқтисодий индикаторлар тизими.
Миллий ҳисоблар тизимидаги аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар. Ялпи
мавжуд даромад ва уй хўжаликларнинг мавжуд тузатиш киритилган ялпи даромадлари, уй
хўжаликларининг пировард истеъмоли ва х.к. Уй хўжаликлари бюджетини статистик
кузатиш. Аҳоли пул даромадлари ва харажатлари, жамғармалари кўрсаткичлари. Уй
хўжаликларнинг ялпи даромадлари тушунчаси, аҳоли пул даромадлари ва харажатлари
баланси.
Номинал ва реал даромадлар. Аҳолининг харид қобилияти, минимал яшаш даражаси
ва камбағаллик чегараси. Хом-ашё бойликлар ва хизматлар ҳажми, таркиби ва истеъмол
даражасини статистик ўрганиш. Истеъмолчи талаби таҳлили, эластиклик коэффициентини
ҳисоблаш. Аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи умумий кўрсаткичлар; жон бошига
тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот ҳажми, турмуш қиймати индекси, ўртача умр кўриш
даври, инсон қудратини ривожлантириш индекси.
Ижтимоий инфратузилма статистикасининг кўрсаткичлари. Ижтимоий соҳа
тармоқлари: таълим, маданият, санъат, соғлиқни сақлаш статистикаси, турмуш, дам олиш,
жисмоний тарбия ва спорт, илм ва янгиликлар, аҳолини турар жой билан таъминлаш,
турар жой ва коммунал хизматлар сифати, атроф-муҳит статистикаси, табиий
ресурсларидан фойдаланишни статистик кўрсаткичлари ва уларда қўлланадиган
кўрсаткичлар тизими.
II БЎЛИМ. ЭКОНОМЕТРИКА
Эконометрик моделлаштириш усуллари ва замонавий масалалари
Эконометрика предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Эконометрика математика, статистика ва иқтисодиётнинг синтези сифатида. Эконометриканинг асосий
тадқиқот усули ва унинг иқтисодий ҳодисаларни тадқиқ этишнинг бошқа миқдорий ва
статистик усуллардан фарқи. Эконометрика усуллари. Эконометрик моделлаштириш
босқичлари. Иқтисодий тизимлар ва жараёнларнинг мураккаблиги. Иқтисодиётни
эконометрик моделлаштиришнинг зарурлиги. Эконометрик моделларни тузиш шартлари.
Эконометрик моделлардаги ўзгарувчилар Эконометрик моделларнинг статистик базаси.
Бозор муносабатлари шароитида иқтисодий кўрсаткичларнинг таҳлили ва прогнозида
эконометрик усуллардан фойдаланиш.
Эконометрик моделларнинг ахборот таъминоти
Иқтисодий маълумотларнинг статистик табиати. Иқтисодий маълумотларни қайта
ишлаш. Боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган ўзгарувчиларни танлаш. Натижавий кўрсаткич ва
таъсир этувчи омиллар. Эндоген ва экзоген омиллар. Фиктив узгарувчилар. Омилли ва
натижавий белгилар. Эконометрик моделларни тузишга бўлган талаблар. Омиллар ўлчов
бирлигини танлаш. Дастлабки ахборотни шакллантириш. Вақтли қаторлар ва фазовий
маълумотларнинг фарқлари. Панел маълумотлари.
Эконометрик моделлар
Эконометрик модель тушунчаси ва уни тузиш тамойиллари. Умумлашган ишлаб
чиқариш моделларнинг хоссалари. Рақобатли бозорда талаб ва таклиф. Мувозанат баҳо.
Талаб функциясини аниқлашда эконометрик муаммолар. Ишлаб чиқариш функцияси,
турлари ва хусусиятлари. Кобба-Дуглас ишлаб чиқариш функцияси ва унинг
характеристикалари.
Макроиқтисодий
мувозанатнинг
моделлари.
Эконометрик
моделларнинг асосий турлари: вақтли қаторлар моделлари, бир ва кўп омилли регрессион
моделлар, тузилмавий моделлар.
Жуфт корреляцион-регрессион таҳлил
Бир омилли чизиқли боғланиш. Боғликликлар турларини ўрганиш. Корреляцияли
боғлиқликларни қўлланилиши.
Стохастик боғлиқликлар. Корреляция майдони.
Ковариация коэффициенти ва уни ҳисоблаш усули. Чизиқли корреляция коэффициенти.
Боғланиш зичлиги, таҳлилнинг самарадорлигини. Корреляция коэффициентини ҳисоблаш
услуби. Корреляция коэффициентини ўзгариш интерваллари. Корреляция коэффициенти
турлари. Корреляция коэффициентини аҳамиятини Стьюдент мезони бўйича баҳолаш.
Ковариация ва корреляция коэффициентларининг фарқи. Бош тўплам ва танлама учун
корреляция коэффициентлари. Корреляцион таҳлил босқичлари. Чизиқсиз боғланишлар
учун корреляция индексини ҳисоблаш. Детерминация коэффициенти. Корреляцион
таҳлилнинг иқтисодий маъноси. Чизиқли ва чизиқсиз регрессион боғланишлар: парабола,
логарифмик функция, даражали, кўрсаткичли, гипербола, логистик функциялар. Жуфт
чизиқли регрессия (эконометрик модель) тушунчаси. Регрессия коэффициентлари. “Энг
кичик квадратлар” (ЭКК) усули ёрдамида регрессия коэффициентларини ҳисоблаш.
Регрессия коэффициентларининг иқтисодий маъноси.
Кўп омилли эконометрик таҳлил
Иқтисодий жараёнларнинг кўп омилли хусусиятлари ва ўзгариш қонуниятлари.
Эконометрик модель тузиш учун омилларни танлаш услубиёти. Хусусий корреляция.
Жуфт корреляция. Мультиколлениарлик. Кўп омиллик корреляция. Кўп омилли
детерминация коэффициенти. Кўп омилли эконометрик (регрессион) модель. Чизиқли ва
чизиқсиз кўп омилли регрессион боғланишлар. “Энг кичик квадратлар” усули ёрдамида
кўп омилли эконометрик моделнинг коэффициентларини ҳисоблаш. Умумлаштирилган ва
бавосита “энг кичик квадратлар” усули. Эконометрик модель параметрларини иқтисодий
таҳлили. Кўп омилли эконометрик моделнинг статистик аҳамиятини текшириш учун
тестлар. Эластиклик коэффициентларини ҳисоблаш.
Статистик боғлиқликларни танлаш концепцияси. Четланишлар квадратини
минималлаш, энг кичик квадратлар усули формулаларини келтириб чиқариш. Чизиқли ва
чизиқсиз кўринишга келтириладиган функциялар. Регрессия коэффициенти баҳоларининг
стандарт хатоликлари. Регрессия тенгламалари ишончлилик даражасини баҳолаш: кўп
омилли корреляция коэффициенти, Фишернинг дисперсион муносабати, регрессия
коэффициентларини 1-мезон бўйича текшириш. Гипотезаларни текшириш, омилларнинг
аҳамиятлигини тестлардан ўтказиш. Кўп омилли регрессион моделлар спецификацияси.
Эконометрик моделларни баҳолаш
Эконометрик моделлаштиришнинг верификация босқичи. Эконометрик моделларни
аҳамиятини Фишер мезони ва аппроксимация хатолиги ёрдамида баҳолаш. Эконометрик
моделлар сифатини кўп омилли корреляция коэффициенти ва детерминация
коэффициенти ёрдамида баҳолаш. “ЭКК” усулининг бажарилишини Дарбин-Уотсон
мезони бўйича баҳолаш. Гомоскедастлик ва гетероскедастлик. Гетероскедастликни
аниқлаш учун тестлар. Автокорреляцияни пайдо бўлиши сабаблари. Мусбат ва манфий
автокорреляция. Автокорреляцияни аниқлаш учун тестлар. Автокорреляцияни бартараф
этиш йўллари. Стьюдент мезони ёрдамида эконометрик модель параметрларини баҳолаш.
Эластиклик коэффициентларини ҳисоблаш. Эконометрик модель параметрларини мутлоқ
ва нисбий кўринишдаги иқтисодий таҳлили. Бош тўплам коэффициентлари
қийматларининг ишончлилик интервалларини ҳисоблаш.
Вақтли қаторларнинг эконометрик моделлари
Вақт - иқтисодий омил сифатида. Вақтли қаторлар тўғрисида умумий тушунчалар ва
уларни таҳлил қилиш вазифалари. Вақтли қаторлар турлари (тренд моделлари). Вақтли
қатор ва унинг асосий характеристикалари. Стационар ва стационар бўлмаган вақтли
қаторлар. Вақтли қаторларнинг статистик таҳлили. Вақтли қатор - регрессион таҳлилда
ўзгарувчи сифатида. Вақтли қатор тузилмаси: циклик компонента, мавсумий компонента
ва қолдиқ компонента. Аддитив ва мультипликатив моделлар. Мавсумийлик таҳлили.
Стационар вақтли қаторлар. “Оқ шовқин” тушунчаси. Вақтли қаторларни текислаш.
Ўртача сирғалувчилар усули. Адаптив ўртачалар усули. Экспоненциал ўртача усули.
Тренд моделлари ёрдамида аналитик текислаш. Фурье қаторлари.
Иқтисодий кўрсаткичлар ўсишининг турлари. Тренднинг энг яхши функциясини
танлаш. Мавсумийлик таҳлили ва фиктив ўзгарувчилар. Биринчи даражали
авторегрессион моделлар (ЛЯ(1)). АВМА моделлар. Коинтеграция тушунчаси. АШМА
моделлар. АКМА моделларнинг даражасини аниқлаш. Автокорреляцион ва хусусий
автокорреляцион функциялар. АШМА моделлари идентификацияси.
Регрессион таҳлилнинг умумлаштирилган схемалари
Умумлаштирилган энг кичик квадратлар усули ва ундан амалий фойдаланиш
муаммолари. Гетероскедастиклик ва вазнлаштирилган энг кичик квадратлар усули.
Гетероскедастикликнинг хусусий турлари: пропорционал, чизиқли боғлиқ бўлган ва
иккита даражали дисперсия. Гетероскедастиклик учун тестлар. Автокорреляция
қолдиқлари мавжуд бўлган регрессия. Биринчи даражали авторегрессион жараёнлар
ҳолати, стационарлик шарти. Вақт бўйича автокорреляциянинг мавжудлигини текшириш
учун Дарбин-Уотсон тести.
Тенгламалар тизими кўринишидаги эконометрик модель
Бир вақтли тенгламалар тизими. Тенгламалар тизими турлари. Экзоген ўзгарувчилар,
эндоген ўзгарувчилар ва лагли (олдиндан аниқланган) ўзгарувчилар. Тенгламалар тизими
параметрларини бавосита ва умумлаштирилган “энг кичик квадратлар усули” ёрдамида
ҳисоблаш услубиёти. Икки ва уч қадамли энг кичик квадратлар усули. Тизимни
идентификациялаш муаммолари. Бир вақтли тенгламалар тизимининг иқтисодий
аҳамиятли мисоллари.
Амалий эконометрик моделлар
Иқтисодий ўсиш тушунчаси. Ишлаб чиқариш функциялари. Ишлаб чиқариш
функцияси турлари. Кўрсаткичли функция. Кобба-Дуглас функцияси. Даражали моделни
чизиқли кўринишга келтириш усули. Анаморфоза усули. Ишлаб чиқариш функцияси
характеристикалари. Ишлаб чиқариш омилларининг ўзаро алмашиш нормаси ва
эластиклик коэффициенти. Иқтисодий ўсиш моделлари. Мувозанат нарх. Мувозанат ялпи
маҳсулот қиймати. Филлипс эгри чизиғи. «Соф» экспорт функцияси. Даромад функцияси.
Истеъмол функцияси. Бандлик функцияси. Талаб ва таклифни таҳлил қилиш. Ишлаб
чиқариш харажатлари функциялари. Асосий фондлар ва инвестициялар таҳлили.
Иқтисодий кўрсаткичларни прогнозлашда эконометрик моделлардан фойдаланиш
Ишлаб чиқариш омиллари. Ижтимоий-иқтисодий прогнозлаш: умумий тушунчалар
ва объектлари. Прогнозлаш функциялари. Прогнозлаш объектларининг тизимли таҳлили.
Прогнозлаш усуллари ва уларнинг турлари. Эксперт усули. Экстраполяция усули. Тренд
(вақт) бўйича регрессия даврида тенглама қийматларини текислаш. Эконометрик
моделлаш усули. Эконометрик тенгламалар тизими ёрдамида прогнозлаш усули.
Имитацион усул. Сценарий усули.
ТАВСИЯ ЭТИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
Асосий адабиётлар
1. Хайяши Фумио. Эконометрика. Учебник. - М.: Дело, 2017. - 726 с.
2. Герасимов А., Громов Е., Скрипниченко Ю. Эконометрика. Учебное пособие. -М .:
Феникс, 2017. - 544 с.
3. Харченко Н.М. Экономическая статистика. Учебник. - М.: Дашков и К., 2016. - 368
с.
4. Статистика. Учебник. /Под ред. И.И. Елисеевой. - М.: Проспект, 2016. - 448 с.
5. Салин В.Н., Кудряшова С.И. Система национальнмх счетов. - М.: ФиС, 2016. - 270
с.
6. Магнус Я.Р., Катмшев П.К., Пересцкий А.А. Эконометрика. Начальнмй курс:
Учебник. - М.: Дело, 2016. - 340 с.
7. Джеймс Сток, Марк Уотсон. Введение в эконометрику. Учебник. -М.: Издательский
дом "Дело" РАНХиГС, 2015. - 864 с.
8. Национальное счетоводство. Учебник. //Под ред. Б.И.Башкатова. -М .: Финансм и
статистика, 2015. - 607 с.
9. КаЬ1уеу X., КаЬ1уеу Б . 1дй8оё1у 81ай8йка. БагзНк. -Т.: А1одасМ, 2015. -512 Ь.
10. 8оа1оу К М ., № Ме^ X., № Ме^ ^ ., ТШахо Чае^а О .К 81ай 8йка. ^агз Нк. - Т.: ТБ1И,
2015. - 568 Ь.
11. Ғойибназаров Б.К. Миллий ҳисоблар тизими. - Т.: Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси
Адабиёт жамғармаси нашриёти, 2015, 106 б.
12. Айвазян С.А. Прикладная статистика и основм эконометрики: Учебник. - М.:
ЮНИТИ, 2013. - 365 с.
13. Доугерти К. Введение в эконометрику. Учебник. - М.: 2013. - 289 с.
14. 8оа1оу К М . Ш Муе^ X., № Муе^ ^ Х . , Т Шахо^ае^а О.К 81ай 8йка. ^агз Нк. - Т.:
ТБ1И, 2011. - 546 Ь.
15. Кремер Н.Ш. Эконометрика: Учебник. -М .: ЮНИТИ, 2008. - 278 с.
16. Шодиев Т.Ш. ва бошқалар. Эконометрика. -Т.: ТДИУ, 2007. - 277 б.
17. Елисеева. И.И., Курмшева С.В. и др. Эконометрика: Учебник. - М.: Финансм и
статистика, 2007. - 260 с.
18. Абдуллаев О.М., Ходиев Б.Ю., Ишназаров А.И. Эконометрика. Учебник. -Т.: Ғап
уа 1ехпо1о§1уа. 2007. - 346 с.
19. Айвазян С.А. Прикладная статистика и основм эконометрики. Учебник. -М .
ЮНИТИ, 2007. - 450 с.
20. Кейн Э. Экономическая статистика и эконометрия. - М.: Статистика, 2004. - 214 с.
21. Соатов Н. Статистика. Дарслик. - Т.: Абу Али ибн Сино, 2003. - 743 б.
22. Махмудов Б. Миллий ҳисобчилик асослари. - Т.: Академия, 2003. - 158 б.
23. Абдуллаев Ё. Статистика назарияси. Дарслик. - Т.: Ўқитувчи, 2002. - 647 б.
24. СЬп 81орЬег Бои§Ьег1у. Шгоёис йоп 1о ЕсопошеШсз. ОхГогё И шуе геку Ргезз, 2011. 573 рр.
25. Ои|агай Б .К Вазю ЕсопошеШсз. М сОга^-И Ш, 5Л еёШоп, 2009. - 922 рр.
Қўшимча адабиётлар
1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган
мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи. // Халқ сўзи газетаси.
2017 йил 16 январь, №11.
2. Мирзиёев Ш.М. “Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз”- Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488б.
3. Мирзиёев Ш.М “Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови” - Т.: “Ўзбекистон”, 2017. - 32б.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 февралдаги “Олий ўқув
юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги ПФ-4958-сонли
Фармони.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ги
4947-сонли Фармони.
6. Бабешко Л.О. Основм эконометрического моделирования: Учебное пособие. -М .:
КомКнига, 2010. - 425 с.
7. Валентинов В.А. Эконометрика: Учебник. -М .: ИТК «Дашков и К°», 2006. - 378 с.
8. Гладилин А.В. Эконометрика: Учебное пос. - М.: КНОРУС, 2006. - 277 с.
9. Колемаев В.А. Эконометрика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2006. - 411 с.
10. Новиков А. Эконометрика: Учебное пос. - М.: ИНФРА-М, 2006. - 352 с.
11. Доугерти К. Введение в эконометрику: Учебник. - М.: ИНФРА - М, 2005. - 470 с.
12. Замков О.О. Эконометрические методм в макроэкономическом анализе. Курс
лекций. - М.: ГУ ВШЭ, 2005. - 379 с.
13. Огеепе ^ Н . ЕсопошеШс Апа1у818. Ргепйсе На11, 2011. - 1232 рр.
14. '^ ^ ^ .т Ғ .и г - Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги сайти.
15. '^ ^ ^ л Ғ тг.и г - Ўзбекистон Республикаси Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий
тадқиқотлар институти сайти.
16. '^ ^ ^ .т т е с о п о т у .и г - Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги сайти.
17. '^ ^ ^ .зШ .и г - Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси расмий
сайти.
18. ^^^.ёа!а.^ог1ёЬапк.ог§ - Жаҳон банкининг дунё мамлакатлари бўйича
маълумотлар сайти.
19. ^ ^ ^ .к п о е т а .г и - Мамлакатлар бўйича маълумотлар сайти.
20. '^^^.та& и го .ги - Эконометрика оид маълумотлар олиш сайти.
21. ^^^.есзо стап .Ь зе.ги - Москва олий иқтисодиёт мактаби сайти.
22. ^^^.аррН еёесопотеШ сз.сетггззгги
Марказий
иқтисодий-математика
институтининг “Амалий эконометрика” журнали сайти.
23. Ь1ж^№.оир.сот.ик - эконометрик тадқиқотлар бўйича Оксфорд университети
сайти.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАЙМАН”
«МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР” ВА “БАНК ИШИ” КАФЕДРАЛАРИ
08.00.07 - “Молия, пул муомаласи ва к р е д и т ”
мутахассислик
и хти сосли ги н и н г
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Ушбу дастур ва “Молия ва солиқлар” ва “Банк иши” кафедраларининг
қўшма мажлисида муҳокама қилинган ва тавсия этилган.
2018 йил “
”
Тузувчилар:
1. “Молия ва солиқлар” кафедраси профессори,
и.ф.д. А. Бурханов
2. “Банк иши” кафедраси мудири, и.ф.н., доц.
Ф.Насриддинов
Тақризчи:
1. Тошкент молия институти “Солиқлар ва солиққа
тортиш” кафедраси мудири, и.ф.д., проф. А.Жўраев
2. “Молия ва солиқлар” кафедраси
С.Худойқулов
мудири, доц.
КИРИШ
Республикамизда банк-молия соҳасидаги ислоҳотларни чуқурлаштириш ва уларнинг
кўламини кенгайтириш масалалари энг устувор йўналишлардан бири бўлиб қолмоқда.
Ўтган йиллар мобайнида мустақил тараққиёт даврда иқтисодиётда бозор
ислоҳотлари босқичма-босқич амалга оширилгани ва банк-молия тизими пухта ўйлаб
олиб борилгани макроиқтисодий барқарорликни, иқтисодиётнинг юқори суръатлар билан
ўсишини, инфляцияни прогноз кўрсаткичлари даражасида сақлаб қолишни таъминлади.
Айни вақтда мамлакатимиз босиб ўтган тараққиёт йўлининг чуқур таҳлили, бугунги кунда
жаҳон бозори конъюнктураси кескин ўзгариб, глобаллашув шароитида рақобат тобора
кучайиб бораётгани давлатимизни янада барқарор ва жадал суръатлар билан
ривожлантириш учун мутлақо янгича ёндашув ҳамда тамойилларни ишлаб чиқиш ва
рўёбга чиқаришни тақозо этмоқда.
Шу нуқтаи
назардан,
2017-2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясида
мамлакатда макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва юқори иқтисодий
ўсиш суръатларини сақлаб қолишнинг қуйидаги вазифалари белгилаб олинди:
харажатларнинг ижтимоий йўналтирилганини сақлаб қолган ҳолда давлат
бюджетининг барча даражаларида мутаносибликни таъминлаш, маҳаллий бюджетларнинг
даромад
қисмини
мустаҳкамлашга
қаратилган
бюджетлараро
муносабатларни
такомиллаштириш;
- солиқ юкини камайтириш ва солиққа тортиш тизимини соддалаштириш сиёсатини
давом
эттириш,
солиқ
маъмуриятчилигини
такомиллаштириш
ва
тегишли
рағбатлантирувчи чораларни кенгайтириш;
- илғор халқаро тажрибада қўлланиладиган инструментлардан фойдаланган ҳолда,
пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш, шунингдек, валютани тартибга солишда
замонавий бозор механизмларини босқичма-босқич жорий этиш, миллий валютанинг
барқарорлигини таъминлаш;
- банк тизимини ислоҳ қилишни чуқурлаштириш ва барқарорлигини таъминлаш,
банкларнинг капиталлашув даражаси ва депозит базасини ошириш, уларнинг молиявий
барқарорлиги ва ишончлилигини мустаҳкамлаш, истиқболли инвестиция лойиҳалари
ҳамда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлашни янада
кенгайтириш;
- суғурта, лизинг ва бошқа молиявий хизматларнинг ҳажмини уларнинг янги
турларини жорий қилиш ва сифатини ошириш ҳисобидан кенгайтириш, шунингдек,
капитални жалб қилиш ҳамда корхона, молиявий институтлар ва аҳолининг эркин
ресурсларини
жойлаштиришдаги
муқобил
манба
сифатида
фонд
бозорини
ривожлантириш;
- халқаро иқтисодий ҳамкорликни янада ривожлантириш, жумладан, етакчи халқаро
ва хорижий молиявий институтлар билан алоқаларни кенгайтириш, пухта ўйланган ташқи
қарзлар сиёсатини амалга оширишни давом эттириш, жалб қилинган хорижий инвестиция
ва кредитлардан самарали фойдаланиш9.
“Молия, пул муомаласи ва кредит” ихтисослигининг мутахассислик фанлари
мажмуаси бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳонлари учун тайёрланган ушбу
дастур ҳам талабгорларга молия-банк тизимига оид фанларнинг мазмунини очиб берувчи
асосий
саволлар
таркибидан
иборат.
Ушбу
дастур
бугунги
иқтисодиётни
модернизациялаш шароитида молия-банк тизимини ислоҳ қилишнинг устувор
9Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони // Ўзбекистон
республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.
йўналишларини очиб берадиган молия, бюджет, солиқ, банк, қимматли қоғозлар, суғурта
соҳаларига оид саволлар тўплами билан биргаликда, уларга жавоблар бўйича манбаларни
ҳам ўз ичига олади.
Иқтисодиётдаги ўзгаришларни бўлғуси тадқиқотчи изланувчилар нафақат
билишлари, балки илмий ишларида асосий йўналиш сифатида фойдаланишлар талаб
қилинади.
АСОСИЙ ҚИСМ
ДАВЛАТ МОЛИЯСИ
Молиянинг моҳияти, ва функциялари. Молиявий муносабатларни шаклланишининг
объектив шарт-шароитлари. Молия тизими ва унинг элементлари. Давлат молияси,
хўжалик юритувчи субъектлар молияси, уй хўжалиги молияси. Марказлашган
ва
марказлашмаган пул фондлари, уларнинг шаклланиш механизмлари. Марказлашган пул
фондларининг турлари. Корхоналарда пул фондларининг ўзига хос хусусиятлари. Молия
тизими тушунчаси ва унинг таркиби. Мулкчиликнинг турли шаклидаги хўжалик
юритувчи субъектлар молиявий ресурслари ва унинг шаклланиш манбалари. Акциядорлик
жамиятлари капиталлари ва унинг шаклланиши. Фойда ва унинг турлари. Дивиденд
сиёсати ва унга хос назарий қарашлар. Корхоналарда молиявий натижаларни шаклланиши
ва тақсимланиш тизими. Рентабеллик кўрсаткичлари ва унинг турлари. Бюджет тузилмаси
ва бюджет жараёнини амалга ошириш тартиби. Бюджет тақчиллиги тушунчаси ва уни
келтириб чиқарувчи омиллар. Бюджет профицити. Ўзбекистонда бюдет ижросинининг
ҳолати. Давлат бюджетининг даромадлар манбалари. Давлат бюджети харажатлари
таркиби. Ўзбекистон Республикасида давлат бюджетидан қилинаётган харажатларнинг
асосий йўналишлари. Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган чора-тадбирларини амалга
ошириш учун бюджет харажатлари. Маҳаллий бюджетлар ва уларнинг даромадларини
шаклланиш хусусиятлари. Маҳаллий бюджетлар харажатлари. Молиявий сиёсат ва унинг
таркиби. Ўзбекистон Республикаси бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари. Бюджетдан
молиялаштириш механизмлари ва бу борадаги халқарпо тажрибалар. Бюджетлараро
муносабатлар тушунчаси. Харакатлар стрратегиясида бюджетлараро муносабатларни
янада такомиллаштириш масалалари. Давлат қарзи тушунчаси, иқтисодий моҳияти ва
таркиби. Давлат қарзларини бошқариш шакллари. Бюджет назоратининг мазмуни,
аҳамияти, элементлари ва тамойиллари. Бюджет назоратини амалга оширишда
ғазналичикнинг роли. Давлат бюджети ғазна ижросини жорий этишнинг зарурияти.
Ўзбекистон Республикаси “Бюджет кодекси”нинг мақсади ва вазифалари. Ғазначилик
тизимида юридик мажбуриятларни рўйхатга олиш тартиби. Ўзбекистон Республикасида
Ғазначилик тизимини шакллантиришнинг босқичлари. Ғазначилик бўлинмаларида
нархлар мониторингини амалга ошириш тамойиллари. Ғазначилик бўлинмаларида
нархлар мониторингини амалга ошириш тамойиллари.
СОЛИҚ ТИЗИМИ
Солиқларнинг иқтисодий моҳияти ва уларни жорий этишнинг объектив зарурлиги.
Солиқларнинг ўзига хос белгилари. Солиқларнинг функциялари ва вазифалари. Солиқлар
ва солиқсиз тўловларнинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари. Солиқ элементлари ва унинг
таркиби. Солиқ имтиёзлари ва уларни бериш мезонлари. Солиқ ставкаси ва унинг
турлари. Солиқ юки ва уни аниқлашнинг турлари. Солиқ сиёсати ва таркиби. Солиқ
сиёсатини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда давлат ҳокимиятининг иштироки.
Ўзбекистон Республикаси солиқ сиёсатининг асосий йўналишлари. Ҳаракатлар
стратегиясида солиқ маъмуриятчилиги сифати ва самарадорлигини яхшилашнинг асосий
вазифалари. Солиқ тизими, солиқ механизми тушунчалари ва уларнинг фарқлари.
Ўзбекистон Республикаси солиқ тизимининг таркиби. Тўғри солиқлар ва уларнинг
моҳияти. Эгри солиқлар ва уларнинг моҳияти. Солиққа тортишнинг тамойиллари. Солиқ
мажбуриятлари тушунчаси ва уни амалга ошириш тартиблари. Солиққа тортиш
тартиблари. Умумбелгиланган тартибда солиққа тортишнинг моҳияти. Умумдавлат
солиқлари ва уларнинг таркиби. Умумдавлат солиқларини ҳисоблаш тартиблари.
Маҳаллий
солиқлар
ва
йиғимлар
таркиби,
уларни
ҳисоблаш
тартиблари.
Соддалаштирилган солиққа тортиш тартиби ва уни қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари.
Халқаро иккиёқлама солиққа тортиш тартиби ва унинг давлатлар ўртасида солиқ
муносабатларини тартибга солишдаги роли. Солиқ назорати тушунчаси ва унинг
шакллари. Солиқ текширувларини ўтказиш тартиби. Бюджетдан ташқари фондларга
тўловларнинг ўзига хос хусусиятлари ва уларни тўлаш тартиби.
СУҒУРТА ТИЗИМИ
Суғуртанинг иқтисодий моҳияти. Суғуртанинг юзага келиш шарт-шароитлари.
Суғуртанинг ўзига хос белгилари. Суғуртанинг функциялари. Суғуртанинг шакллари.
Мажбурий суғурта. Ихтиёрий суғурта. Ш ахсий суғурта. Ҳаёт суғуртаси. Тадбиркорликни
суғурталаш. Юкларни суғурталаш. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Суғурта
хизматлари бозорини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги 2007 йил 10 апрелда қабул қилинган 618-сонли Қарорида белгилаб берилган
суғурта бозорини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари. Ўзаро суғурталашнинг
хусусиятлари. Суғурта бозорини капитализация қилишнинг асосий мақсад. “Франшиза”
тушунчаси ва унинг суғурта муносабатларидаги роли. Суғурта соҳасида суғурта
назоратини ташкил этиш принциплари. Суғурта шартномаси ва суғурта полиси.
Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. Суғурта
полисларини расмийлаштириш тартиби. Фуқароларни бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш
шартлари. Суғурталашнинг асосий шартлари. Етказилган зарарларни аниқлаш,
тўланадиган суғурта суммаларини ҳисоблаш ва уларни суғурта далолатномасида акс
эттирилиши. Ўзбекистон Республикасида транспорт воситалари эгаларининг учинчи
шахслар олдидаги жавобгарлиги.
ПУЛ МУОМАЛАСИ ВА БАНК ИШИ
Тижорат банклари бозор инфратузилмасининг асосий тармоғи сифатида. Ўзбекистон
республикасининг бугунги кундаги банк тизими ва унинг асосий операциялари.
Банк турлари уларнинг функционал йуналиши бўйича классификацияси (эмиссион, тижорат,
мулк, ихтисослашуви ва бошқалар) Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида банк тизими ва
ислоҳотлари. Ўзбекистон Республикаси банк тизимининг ўзига хос хусусиятлари. Ўзбекистон
Республикаси “Банклар ва банклар фаолияти” тўғрисидаги қонун. Тижорат банклари капиталига
қўйилган талаблар. Тижорат банклари капиталига нисбатан Базель қўмитасининг тавсиялари (Базель2, Базель-3), Ўзбекистон республикаси Марказий банки томонидан тижорат банклари фаолиятини
назорат қилиш ва тартибга солиш инстурментлари.
Банк рақами тушунчаси, банк ва мижоз орасида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлар.
Банк рақами бўйича вужудга келадиган муносабатлар. Мижознинг “Мастер файл” тушунчаси. Банк
рақамлари турлари. Банк рақамларини очиш тартиби. Банк корреспондент рақамини очиш тартиби.
Мижозининг юридик шуларидаги ўзгаришларни ҳужжатлаштириш тартиби. Рақам бўйича
операцияларни тўхтатиш. Рақамларни бошқа банкларга ўтказиш. Рақамни ёпиш. Ҳисоб-китоб
операцияларининг иқтисодий мазмуни ва моҳияти. Ҳисоб-китобларни ташкил этиш тизими ва
принциплари (қисқача солиштирма характеристикаси). Тўлов навбатининг ташкил этилиши.
Ҳужжатларнинг айланиш тартиби ва тўлов ҳужжатларининг ўзига хос формалари. Банклараро
ҳисоб-китоблар. Тулов топшириқномаси ва унинг хусусиятлари. Тўлов талабномалари билан ҳисобкитобларни ташкил этиш. чеклар ёрдамида амалга оширилаётган ҳисоб-китоблар механизми.
Аккредитив билан ҳисоб-китоблар ва уларни ўтказиш тартиби. Аккредитив ҳисоб-китоб турлари ва
уларнинг хусусиятлари. Банк электрон тўлов тизими. Банк пластик карточкалари билан ҳисобкитоблар. Факторинг ҳисоб-китоблар мохияти. Факторинг турлари ва уларга характеристика.
Инкасса тўлов топширикномаси ва унинг зарурияти.
Тижорат банкларининг маблағлари ва уларнинг таркибий тузилиши. Банкларнинг
пассив операциялари. Тижорат банклари кредит потенциалини тузилиши. Тижорат
банклари капитали ва уларни таркиби. Марказий банк томонидан тижорат банклари
капиталига қўйилган талаблар. Капитални етарлилик курсатгичи. Тижорат банкларининг
депозит маблағлари манбаи. Тижорат банклар фаолиятида депозит операцияларини
аҳамияти ва ташкил қилиш қоидалари. Депозит операцияларнинг турлари ва уларнинг
қиёсий тавсифи. Тижорат банкларининг нодепозит операциялари ва уни банк пассив
операцияларида тутган ўрни.
Тижорат банкларининг актив операциялари ва уларни таркибий тузилиши. Банк
активларнинг риск ва даромад даражаси бўйича тавсифи. Банкларнинг кредит операциялари ва
уларни такибий тузилиши. Тижорат банклари кредит портфели, унинг баҳоси ва бошқарилиши.
Тижорат банклар томонидан замонавий кредитлаштириш тизими. Тижорат банкларининг кредит
сиёсатини намоён қилувчи омиллар. Кредит бериш тамойиллари ва уларнинг қисқача тавсифи.
Кредитга тўлови. Тижорат банкларининг инвестиция операциялари ва уни тижорат банклари
даромадини оширишдаги ўрни.
Банкларнинг қимматбаҳо қоғозлар бўйича тижорат ва инвестицион операциялари. Банк
қимматбаҳо қоғозларни эмитенти сифатида, банкларнинг эмиссион таъсис фаолиятини ташкил этиш.
Қимматбаҳо қоғозлар бўйича банкларнинг воситачилик операцияларини мазмуни. Банкларнинг
брокерлик операцияларини амалга ошириш қонунлари. Банкларнинг қимматбаҳо қоғозлар
операцияларини тартибга солиш ҳужжатларини расмийлаштириш, жамгарма сертификатлари.
Вексель умумий кредит ва ҳисоб-китоб ҳужжати сифатида. Тижорат банкларининг қимматбаҳо
қоғозлар билан пассив операциялари ва уларнинг таркибий тузилиши.
Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан актив операциялари ва уларни
туркумланиши. Тижорат банклари инвестиция операцияларининг тузилиши ва уларни банк
даромадини оширишдаги роли.
Валюта муносабатлари тизимида банкларнинг ўрни, валюта операцияларини олиб боришда
банкларнинг ҳуқуқи, банкларни валюта операцияларини лицензиялаш тартиби. Ҳалқаро валюта
қонунчилиги. Ўзбекистон Республикаси валюта қонунчилиги. Тижорат банклари томонидан валюта
операцияларини ўтказиш тартиби. Валюта бозори ва валюта биржаси.
Траст операциясининг таркиби. Тижорат банклари траст операцияларининг амалга ошириш
мумкин бўлган шахслар категорияси (жисмоний ва ҳуқуқий шахслар). Траст операцияси бўйича
ташкилотларнинг ўзаро мажбуриятлари. Траст асосида амалга оширилаетган аник бир хизмат ва
операцияларнинг амалга ошириш тартиби. Тижорат банкларни комиссион ва омборли операциялари,
уларни туркумлаштириш. Лизингли операциялар. Лизинг турлари ва уларни классификацияси.
Банк операциялари рисклари ва уларни пайдо бўлиш сабаблари. Банклар таваккалчилигининг
классификацияси ва уларга тавсиф. Қарз олувчилар билан боғлиқ бўлган таваккалчилик. Кредит
таваккалчилиги-кредит олувчига тегишли бўлган асосий, фоиз ва улушни туланмай қолиш
таваккалчилигининг ўрни. Кредит таваккалчилигидан ҳимояланишни таъминловчи омиллар. Нақд
пулсиз ҳисоб-китоблар соҳасида банк таваккалчилиги ва унинг турлари. Тижорат банклари
рискларини баҳолаш ва бошқариш усуллари. Республика банк баланси ликвидлилиги ва тўлов
қобилиятини бошқариш масалалари. Тижорат банклари баланси ликвидлилиги курсатгичлари.
Марказий банк томонидан тижорат банклари ликвидлилиги ва тўлов қобилиятини тартибга солиш.
Банк мажбуриятларини чегаралаш. Бир мижозга бериладиган кредитни чегаралаш. Балансдаги йирик
кредит суммаси ва ликвидлик нормасини ўрнатиш. Банк ликвидлигини бошқариш.
Банк фойдасининг асосий манбалари. Тижорат банклари фойдасининг таркибий тузилиши ва
уларнинг фоиз тури бўйича туркумлаш йуллари. Тижорат банкларининг муомала бўйича оладиган
фоиз даромадлари. Тижорат банкларининг фоизсиз даромадлари ва уларни банк фаолиятига бўлган
таъсирини ошириш йуллари. Тижорат банклари фойдалилиги ва рентабеллигига таъсир қилувчи
омиллар ва уларни бошқариш.
ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРИ
Қимматли қоғозлар тушунчаси ва унинг моҳияти. Қимматли қоғозлар турлари ва
уларнинг бир-биридан фарқи. Қимматли қоғозлар бозорининг моҳияти, функцияси ва
унинг турлари. Қимматли қоғозлар бозорининг қатнашчилари. Қимматли қоғозлар
бозорида профессионал фаолият турлари.
Қимматли қоғозлар ва уларнинг турлари.
Қимматли қоғозларни муомалага чиқариш. Қимматли қоғозлар билан бўладиган операциялар.
Ҳосилавий қимматли қоғозлар тўғрисида умумий тушунча, уларнинг қимматли қоғозлар
бозоридаги ўрни. Опцион ва унинг турлари. Опционни қўллашда контракт, лот, стринг ва
мукофот тушунчалари. Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишнинг моҳияти,
мақсади ва вазифалари. Қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солиш.
Молия бозори тушунчаси, унинг мазмуни, мақсад ва вазифалари. Молия бозорининг таснифи,
тузилмаси ва таркибий қисмлари. Молия бозорининг иқтисодий-ҳуқуқий асослари ва
фаолият механизми. Ҳаракатлар стратегиясида Ўзбекистон Республикаси молия бозорини
ривожлантиришнинг асосий йўналишлари. Молиявий глобаллашув шароитида молия бозори
ривожининг замонавий тенденциялари ва муаммолари. Ўзбекистон молия бозорининг
шаклланиши ва ривожланиш хусусиятлари. Қимматли қоғозлар бозорида савдо қилишнинг
асосий тамойиллари. Қимматли қоғозлар бозорида банкларнинг фаолияти. Инвестиция
фондларининг қимматли қоғозлар бозоридаги ўрни. Капитални жойлаштириш қимматли
қоғозлар портфелини бошқариш.
ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ
Асосий адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2014.
2.
Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Марказий банки
тўғрисида”ги қонун, Т.: “Ўзбекистон”, 1995.
3.
Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонун,
Т.: “Ўзбекистон”, 1996.
4.
Ўзбекистон Республикасининг “Валютани тартибга солиш тўғрисида” ги (янги
таҳрири) Қонуни. Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари. 1 - 3 . - Тошкент:
Ўзбекистон, 2004. - Б. 23-47.
5.
Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет кодекси” . Ўзбекистон Республикаси
қонун ҳужжатлари тўплами, 2013 й., 52-1-сон; 2014 й., 36-сон, 452-модда; 2015 й., 52-сон,
645-модда; 2016 й., 52-сон, 597-модда; 2017 й., 1-сон, 1-модда, 24-сон, 487-модда
6.
Ўзбекистон Республикасининг “Солиқ кодекси” . Ўзбекистон Республикаси
қонун ҳужжатлари тўплами, 2007 й., 52 (1)-сон; 2008 й., 52-сон, 512-модда; 2009 й., 37-сон,
403-модда, 404-модда, 52-сон, 555-модда, 556-модда; 2010 й., 20-сон, 149-модда, 35-36сон, 300-модда, 37-сон, 313-модда, 314-модда, 315-модда, 40-41-сон, 343-модда, 51-сон,
485-модда; 2011 й., 1-2-сон, 1-модда, 37-сон, 374-модда, 52-сон, 555-модда, 556-модда;
2012 й., 15-сон, 164-модда, 37-сон, 421-модда, 52-сон, 584-модда; 2013 й., 1-сон, 1-модда,
41-сон, 543-модда, 52-сон, 685-модда; 2014 й., 4-сон, 45-модда, 36-сон, 452-модда, 49-сон,
579-модда, 50-сон, 588-модда; 2015 й., 33-сон, 439-модда, 52-сон, 645-модда; 2016 й., 1сон, 2-модда, 17-сон, 173-модда, 39-сон, 457-модда, 52-сон, 597-модда, 52-сон, 598-модда;
2017 й., 1-сон, 1-модда, 16-сон, 265-модда, 24-сон, 487-модда
7.
“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7
февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони.
8.
Ўзбекистон Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 сентябрь
“Валюта сиёсатини либераллаштириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар
тўғрисида”ги ПФ-5177-сон Фармони.
9.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 18 июлдаги “Солиқ
маъмуриятчилигини тубдан такомиллаштириш, солиқлар ва бошқа мажбурий
тўловларнинг йиғилувчанлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5116-сон
Фармони.
10. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 28 августдаги
“Давлат солиқ хизмати органлари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишни янада
такомиллаштириш тўғрисида”ги 677-сон Қарори.
11.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 29 июндаги
“Маҳаллий бюджетларнинг даромадлар базасини кенгайтириш захираларини аниқлаш
ишларини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 445-сон Қарори.
12. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. - 488 б.
13. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. -Тошкент:
“Ўзбекистон”, 2017. -104 б.
14. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. -Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. -48 б.
15. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон, 1995.
16. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий
барқарорлик тўғрисида. -Т.,Ўзбекистон, 2011.
17. Банковское дело. Экспресс-курс: учебное пособие / кол. авторов; под ред. О.И.
Лаврушина. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: КНОРУС, 2009. - 352 с.
18. Банковский менеджмент: учебник / кол. авторов; под ред. д-ра экон. наук,
проф. О.И. Лаврушина. - 3 - е изд., перераб. и доп. - М.: КНОРУС, 2010. - 560 с
19. Деньги, кредит, банки: учебник / кол. авторов; под ред. засл. Деят. Науки РФ,
д-ра экон. Наук, проф. О.И. Лаврушина. - 9-е изд., стер. - М.: КНОРУС, 2010. 560 с.
20. Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования: учебное
пособие / О.И. Лаврушина, О.Н. Афанасьева, С.Л. Корниенко; под ред. засл. деят. Науки
РФ, д-ра экон. наук, проф. О.И. Лаврушина. - 5-е изд., стер. - М.: КНОРУС, 2009. - 264 с.
21. Климович В.П. Основм банковского аудита: учеб. - М.: ФОРУМ, 2010. - 192 с.
22. Абдуллаев Ё, Абдуллаева Ш. «Банк иши»,Тошкент 2007й.
23. Куликов А.Г. Деньги, Кредит, банки: учебник. - М.: КНОРУС, 2009. - 656 с.
24. Рашидов О.Ю. ва бошқалар. Пул, кредит ва банклар, Тошкент 2010 й.
25. Финансм. Учебник для вузов // под. ред. М.В. Романовского и О.В.
Врублевской. -М .: Юрайт, 2013. -599 стр.
26. Дворецкая А.Е. Денги, кредит, банки. Учебник, 2-е издание. -М .: Юрайт, 2017.
-472 стр.
27. Финансм, денежное обра^ение и кредит. Учебник / коллектив авторов; под
ред. Т.М. Ковалевой. — М. : КНОРУС, 2016. — 168 с.
28. Годин А.М., Максимова Н.С. Бюджетная система Российской Федерации. - М.:
Дашков и К, 2006.- 583 с.
29. Брагина Н.В. Государвеннме финансм.-Бишкек: ТЕМР^8-ТАС18, 2005-с. 343.
30. Тожиев Р., Мухитдинов У. Государвеннме финансм.-Т.: ТЕМР^8-ТАС18,
2005- с. 481.
31. Тухлиев Б.К., Курбонов Х.А., Бауетдинов М.Ж., Бижанова М.Б. Давлат
бюджети. Ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ, 2007, 199 б
32. Ваҳобов А.В., Срожиддинова З.Х. Государственнмй бюджет: Учебник Т.,
«Иқтисод-молия» , 2006, 625 с.
33.
УаЬаЬоу А.У., МаНкоу Т.8. МоНуа. БагзНк. -Т.: К08Н1К, 2012.
34. Маликов Т., Хайдаров Н. Бюджет (тизими, тузилмаси, жараёни). Ўқув
қўлланма. Т.: Иқтисод-молия, ТМИ - 2008, 98 б.
35. Собиров Х. Ўзбекистон Давлат молияси тарихи. -Т.:ТМ И, 2001.
36. Ваҳобов А., Жўраев А. Солиқлар ва солиққа тортиш. Дарслик- Т:.Шарқ, 2009.
448 бет.
37. Тухлиев Б.К., Юсупов О.А., Агзамов А.Т, Тўхсанов Қ.Н. Солиқлар ва солиққа
тортиш: Ўқув қўлланма. - Т.: 2007. -320 б.
38. Яҳёев Қ. “Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти” -Т.: Фан ва технологиялар
маркази, 2003 йил.
39. Гвозденко А.А. Основм страхования: Учебник. - 2-е изд., перераб. И доп.- М.:
Финансм и статистика, 2008. - 320 ст.
40. Ғуломов С.С. Боев Ҳ.И. «Аҳолини ижтимоий ҳимоялашда ижтимоий суғурта».
Бухоро.: 2004.
41. Ғуломов С.С., Боев Х.И. «Суғурта иши» -Т.: ТДИУ, 2000. Адамчук Н.Г.
“Теория и практике” . Страхования. М. Анкил 2008г.
42. Гинзбург В.Г. “Страхование” М. Питер. 2008г.
43. Страхование ответственности. Материалм Гострахнадзора 2008г.
44. Шахов В.В. “Страхование” . М. Финансм и статистика 2008г.
Қўшимча адабиётлар
1. Жуков А.В. Денги, кредит и банки: учебник. 2-е изд. Москва, 2014г.
2. Кузнецов Н., Константин К., Алифанова Е. Финансм и кредит. Учебник. -М .:
КноРус, 2016. -432 стр.
3. Михайленко М.Н. Финансовме рмнки и институтм. Учебник. 2-е изд. -М .:
Юрайт, 2016. -336 стр.
4. Балабанов А.И., Боровкова Вик. Банки и банковское дело: учебник. 2-е изд. СПб.: Питер, 2007.-448с.
5. Муллажонов Ф.М. «Ўзбекистон Республикаси банк тизими», Т.: Ўзбекистон.
2011йил.
6. ”Тижорат банклари томонидан қимматли қоғозлар билан ўтказиладиган
операцияларга ва уларнинг бошқа корхоналар устав капиталида қатнашишига
қўйиладиган талаблар тўғрисида” НИЗОМ. 2008 йил 27 декабр. №30/2
Интернет сайтлари
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
^^^.Ш еЬ ап кег.сот
^ ^ ^ .Г о ге х .с о т
'^^^.Ь апктҒ о.иг
^ ^ ^ .с е г .и г
Ь й р://т 1егйпапсе.и 2
Ьйр://^^^.ЬГа)оигпа18.и2
^ ^ ^ л т еги п ю п .ги
’№^^.1ех.и2
’^^№.ЬҒа.и2
^^^ .Ь ап к .и 2
’^^№.сЬи.и2
^^^.81а1.и2
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАИМАН”
ТДИУ Илмий ишлар
инновациялар бўйича пр<к ^стори
“БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ” ҳамда «ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛ
ВА А У ДИ Т” КАФЕДРАЛАРИ
08.00.08-«Бухгалтерия ҳисоби, иқтисодий таҳлил ва аудит»
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Дастури Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университетининг кенгашида
кўриб чиқилди ва фойдаланишга тавсия қилинди (2018 йил “ ”___________
- сонли баённома)
«ТАВСИЯ ЭТИЛГАН»
“Бухгалтерия ҳисоби”, “Иқтисодий таҳлил ва аудит” кафедраларининг
қўшма мажлисида муҳокама қилинган ва тавсия этилган.
10 - сентябрь 2018 йилдаги 2 - сонли баённома
Тузувчилар:
и.ф.д.,проф.Р.О.Холбеков - “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси
мудири;
и.ф.н., доц. З.А.Муқумов - “Иқтисодий таҳлил ва аудит”
кафедраси мудири.
Тақризчилар:
и.ф.д.М.И.Алъмардонов -“Молия ва солиқлар” кафедраси
профессори;
и.ф.н. Махкамбоев А.Т.- “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси
доценти;
КИРИШ
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясиннингШ-Иқтисодиётни ривожлантириш
ва либераллаштиришнинг устувор йўналишларида қуйидаги вазифалар кўрсатиб
ўтилгандек, Таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи
тармоқларини
модернизация
ва
диверсификация
қилиш
ҳисобига
унинг
рақобатбардошлигини оширишда - “Экспорт фаолиятини либераллаштириш ва
соддалаштириш, экспорт таркибини ва географиясини диверсификация қилиш,
иқтисодиёт тармоқлари ва ҳудудларнинг экспорт салоҳиятини кенгайтириш ва сафарбар
этиш”10 вазифаси кўрсатиб ўтилган.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг ташқи иқтисодий
фаолият билан шуғуланувчи хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини ривожлантириш
жараёнида туб ўзгаришлар бўлди. Натижада, уларда ҳисобчилик тизимини ҳам
шакллантиришда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш зарурияти туғилди. Албатта,
бундай ўзгаришлар «Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари», «Аудитнинг миллий
стандартлари», «Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари»нинг амалиётга жорий
этилиши ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланувчи субъектларнинг бухгалтерия
ҳисобида ҳам бир мунча вазифаларни бажариш лозимлигини белгилаб берди. Бундан
кўриниб турибдики ҳисоб маълумотларининг сифати билан самарадорлик бир-биридан
ажралмас кўрсаткичдир. Қаерда ҳисоб-китоб ишлари тўғри йўлга қўйилган бўлса ўша
ерда самарадорлик бор ёки бошқача қилиб айтганда, бухгалтерия ҳисоби корхона
иқтисодининг қон айланиш тизимини ташкил қилади деса бўлади.
Шу боисдан, мамлакатимиз иқтисодиётида чет эл капитали иштирокидаги қўшма
корхоналарнинг кўпайиши, коорпоратив бошқарув ва унинг асосидаги операцияларнинг
амалда кенг жорий этилиши, бухгалтерия ҳисоби ва аудит борасида илғор хорижий
усулларнинг қўлланилиши, бухгалтерия ҳисоботи маълумотларини умумлаштириш ҳамда
ҳисобот шаклларининг барча фойдаланувчиларга аниқ ва тушунарли бўлишини
таъминлаш юзасидан амалга оширилаётган ишларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш,
шунингдек, молия ва солиқ тизимини тўғри ташкил қилиш ва такомиллаштиришнинг
нақадар долзарб эканлигини ифодалайди.
Хўжалик юритувчи субъектлар юртбошимиз такидлаб ўтганидек, ўз фаолиятини янги
замонавий техника ва технологиялар билан таъминлаш каби ишларни амалга
оширимоқдалар. Бугунги кунда бундай жараёнларнинг ривожланишида уларда мавжуд
хом ашё ва материаллар, меҳнат кучи, асбоб-ускуналар, айланма моддий ресурс ва
маблағлардан самарали фойдаланишда ҳаракатини назорат қилиш шунингдек, улар билан
бўладиган хўжалик алоқалари натижасида вужудга келадиган турли хил дебеторлик ва
кредиторлик қарзлари ва уларнинг бухгалтерия ҳисобини тўғри ташкил қилиш ва аудит
қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Корхоналарда вужудга келиши мумкин бўлган турли
хил дебеторлик ва кредиторлик қарзларини ўз вақтида ҳисоб-китобларни амалга ошириш
жуда мухимдир. Чунки, корхоналарда дебеторлик ва кредиторлик қарзларини
шакллантирмасдан ўз вақтида ҳисоб-китобларни амалга ошириш натижасида корхонада
айланма маблағлари еитшмовчилигининг олди олниб айланма маблағлар ликвидлилиги ва
улардан самарали фойдаланишини таъминланади, Бундай долзарб дастурни амалга
оширишда республикамизнинг амалдаги ҳисоб ва аудит тизимини назарий ва амалий
жиҳатдан замон талабларига мос ҳолда такомиллаштириб бориш муҳим вазифалардан
биридир. Етакчи тармоқларни модернизация қилиш, техник ҳамда технологик янгилашни
жадаллаштириш ўз навбатида уларда ташкил этилган бухгалтерия ҳисоби тизимини ҳам
модернизация қилишни талаб этади. Шунингдек, ишлаб чиқаришни диверсификация
10 “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
Фармони. Ўзбекистон республикаси қонун ҳужжатлари
тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.
қилиш бевосита мавжуд маблағлардан самарали ва мақсадли фойдаланиш, уларнинг
ҳисобини тўғри ташкил қилиш асосида амалга оширилади. Ҳисоб ишларини тўғри ташкил
этиш кўпроқ шу соҳа мутахассисларининг малака
ва кўникмаларига бевосита боғлиқдир.
Бухгалтерия ҳисобининг предмети, методи ва тадқиқот усуллари
Иқтисодиётни модеринизация қилиш шароитида бухгалтерия ҳисобининг ўрни ва
вазифалари. Ўзбекистон Республикаси ҳисоб тизимида бухгалтерия ҳисобини ташкил
қилишнинг ўзига хос тамойиллари ва ривожланиш тарихи. Бухгалтерия ҳисобини ташкил
қилишнинг хуқуқий ва меъёрий асослари. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётидаги
ҳисоб турларининг ўзаро боғлиқлиги. Бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш этикаси. Бош
бухгалтернинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Бухгалтер маънавий қиёфасини ифодаловчи
меъёрлари ва белгилари. 2011-2016 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини
ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисидаги Қарори ва Давлат дастурларидан
ўрин олган ижтимоий-иқтисодий масалаларни ечишда бухгалтерия ҳисобининг аҳамияти.
Ҳисобнинг турлари. Статистик ҳисоб. Оператив (тезкор) ҳисоб. Бухгалтерия ҳисоби.
Ҳисоб турларида қўлланиладиган ўлчов бирликлари. Ҳисоб сиёсати ва уни бухгалтерия
ҳисобини юритишдаги ўрни. Бухгалтерия ҳисоби усуллари.
Бухгалтерия ҳисоби баланси, унинг тузилиши ва мазмуни
Бухгалтерия ҳисоби балансининг тузилиши ва унинг мазмуни ҳамда ахамияти.
Баланс моддалари. Балансни ўқиш тартиби. Хўжалик муомалалари таъсирида балансда
содир бўладиган ўзгаришлар. Бухгалтерия ҳисоби балансининг маълумот манбалари.
Республикамиз корхоналарида тузилаётган баланслар билан хорижий давлатларда
тузилаётган баланслар ўртасидаги умумий боғлиқлик. Ҳисоб сиёсатида балансни ёритиб
бериш тартиби.
Счётлар тизими ва иккиёқлама ёзув
Бухгалтерия ҳисобининг счётлари ва унинг тузилиши, иккиёқлама ёзув ва унинг
асосланиши, счётларни иқтисодий мазмуни бўйича туркумланиши, счетлар-нинг таркиби
ва тайинланиши бўйича туркумланиши, бухгалтерия ҳисобининг счётлар тизими ва унинг
ахамияти. Баланс ва счётларнинг ўзаро боғлиқлиги. Бухгалтерия ҳисобининг счётлари
режаси. Бухгалтерия ҳисоби счётларнинг боғланиши.
Баҳолаш ва калькуляция
Қиймат кўрсаткичининг моҳияти. Баҳолашнинг иқтисодий мазмуни. Баҳолашнинг
асосий тамойиллари. Баҳолаш усуллари. Калькуляциянинг мақсади ва вазифалари.
Таннарх тушунчаси. Калькуляция турлари. Маҳсулот таннархини аниқлаш усуллари.
Маҳсулот (иш,хизмат) таннархини калькуляция қилишнинг хуқуқий ва меъёрий асослари.
Ҳужжатлаштириш ва инвентаризация
Ҳужжатлаштириш ҳақида тушунча. Бухгалтерия ҳисобида хужжат-ларининг роли ва
ахамияти, бухгалтерия ҳужжатларининг турлари, уларни туркумлаш, хужжатларнинг
реквизитлари. Ҳужжатларга ёзувлар қилиш ва уларни расмийлаштиришда қўйиладиган
талаблар, хўжалик муомалаларини даслабки ва йиғма хужжатлаштириш тартиби.
Ҳужжатларнинг айланишини ташкил этиш. Ҳужжатларни автоматлаштириш ва ташкил
этиш шаклига боғлиқлиги. Инвентаризация тўғрисида тушунча, унинг аҳамияти ва
турлари. «Инвентаризацияни ташкил предмет уни ўтказиш» номли бухгалтерия ҳисоби
миллий стандарти (БҲМС 19-сон)га мувофиқ хўжалик субъектларида инвентаризация
ўтказишни ташкил қилиш тартиби. Инвентаризация натижаларини бухгалтерия ҳисоби
счётларида акс эттирилиши.
Бухгалтерия ҳисобининг регистрлари ва шакллари
Ҳисоб регистрлари тўғрисида тушунча ва уларни бухгалтерия ҳисобидаги роли ва
аҳамияти. Ҳисоб регистрлари турлари. Ҳисоб регистрларидаги хатоларни тузатиш
усуллари.
Бухгалтерия ҳисобининг шакллари, уларнинг моҳияти ва тарихий
ривожланиши. Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шакли. Бухгалтерия ҳисобининг
мемориал-ордер шакли. Бухгалтерия ҳисобининг автоматизациялаштирилган шакллари.
Ҳисобот
Ҳисобот ҳақида тушунча, унинг аҳамияти ва моҳияти. Ҳисобот турлари. Бухгалтерия
(молиявий) ҳисоботининг таркиби ва турлари. Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим
этишнинг концептуал асослари (БҲМС). Молиявий ҳисоботни тузиш тамойиллари.
Ўзбекистон Республикасида молиявий ҳисоботнинг тўлғазилиши тўғрисида ҳисоб
сиёсати. Молиявий ҳисоботдан фойдаланувчилар. Молия, банк, статистика, солиқ,
харидор, буюртмачи, ҳиссадорлар ва бошқа фойдаланувчиларни ахборот билан
таъминлаш. Молиявий ҳисобот маълумотлари ва унга аудиторларнинг хулосасини
зарурийлиги.
Пул маблағлари ва ҳисоб-китоблар ҳисоби
Ўзбекистон Республикасида миллий валютани қўллаш ва пул муомалалари
сиёсати. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида пул маблағлари ва ташкилотлар
ўртасида ҳисоблашишлар ҳисобининг вазифалари. Нақд пул, касса муомалаларининг
ҳисобини юритиш тартиби. Банк муассасаларидаги счетларни юритиш ҳисоби. Пул
маблағлари бўйича касса, ҳисоб-китоб, валюта счети ва банкдаги бошқа счетларни ташкил
қилиш. Касса, ҳисоб-китоб, валюта счети, мамлакат валютаси, чет эл валютаси. Банкдаги
махсус, аккредитив, чек дафтарлари ва бошқа махсус счётлар. Пул эквиваленти, йўлдаги
пуллар ҳисоби. Қисқа муддатли молиявий қўйилмалар счёти, акция, облигация,
депозитлар, берилган қарз (заём)лар. Бошқа жорий активлар ҳисоби.
Материаллар ҳисоби
Материалларинг роли, тутган ўрни ва бу соҳада ҳисобнинг вазифалари. Материал
ва хом ашё, уларни туркумларга ажратиш, баҳолаш. Материалларни қабул қилишни
ҳужжатлаштириш,
материалларни
омборда
ва бухгалтерияда ҳисобга
олиш.
Материалларни сарфлаш ҳисоби, ўртача баҳода, ФИФО, ЛИФО, АВЕКО ва бошқа
усулларда баҳолаб сарфлаш ҳисоби. Материаллардан фойдаланишни назорат қилиш.
Хўжалик жиҳозлари ва инвентарлари ҳисобининг ҳусусиятлари.
Мол етказиб берувчи, харидорлар, буюртмачилар ва бошқа
ташкилотлар билан ҳисоблашишлар
Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида таъминотчилар ва харидорларнинг
тутган ўрни. Бухгалтерия ҳисобининг бу соҳадаги вазифалари. Шартномалар тузиш ва
унинг бажарилиши бўйича ҳисобни ташкил қилиш. Мол етказиб берувчилар билан
ҳисоблашишни ташкил қилиш. Товар материали ва бошқа активлар бўйича тўловлар
ҳисоби. Узоқ муддатда ишлатиладиган активлар бўйича тўловлар ҳисоби. Бажарилган иш
ва хизматлар бўйича тўловлар ҳисоби. Берилган бўнаклар бўйича ҳисоблашишлар, товар
материаллар бўйича бўнаклар ҳисоби. Бошқа активлар бўйича бўнаклар ҳисоби.
Бажариладиган иш ва хизматлар бўйича бўнаклар ҳисоби. Харидор ва буюртмачилардан
келиб тушадиган тушумлар ҳисоби. Тайёр маҳсулотлар бўйича, бажариладиган иш ва
хизматлар бўйича тушумлар ҳисоби. Бошқа активларни сотишдан келиб тушадиган
тушумлар ҳисоби. Даъволар юзасидан ҳисоблашишлар.
Асосий воситалар ва номоддий активлар ҳисоби
Асосий воситаларни туркумларга ажратиш ва баҳолаш тартиби. Асосий
воситаларни қабул қилиш ва ҳужжатлаштириш. Асосий воситаларнинг синтетик ҳисобини
ташкил қилиш. Асосий воситалардан фойдаланиш ҳисоби. Асосий воситаларга
амортизация ҳисоблашнинг тартиби ва усуллари. Асосий воситаларни таъмирлаш
харажатларини ҳисобга олиш ва молиялаштириш тартиби. Асосий воситаларни ижарага
олиш ва ижарага бериш ҳисоби. Лизинг муомалалари ҳисобининг хусусиятлари. Асосий
воситаларни хўжаликдан чиқариш ҳисоби. Номоддий активларни баҳолаш. Номоддий
активларни қабул қилишни ҳужжатлаштириш. Номоддий активларнинг аналитик ва
синтетик ҳисобини ташкил қилиш. Номоддий активларга амортизация ҳисоблашнинг
тартиби ва усуллари. Номоддий активларни ҳисобдан чиқариш тартиби.
Меҳнат ва иш ҳақи ҳисоби
Корхонанинг шахсий таркиби, унинг туркумланиши, меҳнатга ҳақ тўлашни
шакллари ва турлари. Меҳнат ва иш ҳақини дастлабки хужжатларда расмийлаштириш,
уни умумлаштириш, синтетик ва аналитик ҳисобини ташкил этиш. Иш ҳақидан ушлаб
қолинадиган ва чегириладиган суммалар ҳисоби. Ижтимоий суғурта ва таъминот
ажратмаларининг ҳисоби, улардан фойдаланишни ҳисобга олиш. Меҳнат таътили
резервлари ва тўловлари ҳисоби. Иш ҳақи фондини назорат қилиш тартиби.
Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар ҳисоби
Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар таркиби. Қимматли қоғозлар: акция,
облигация, қарз ва бошқалар. Узоқ муддатли молиявий қўйилмаларнинг аналитик ва
синтетик ҳисоби. Акция, облигацияларни сотиб олишнинг ўзига хос хусусиятлари.
Акцияларни номинал ва сотиб олиш баҳосида ҳисобга олиш таркиби. Акцияларни сотиб
олиш харажатларини молиялаштириш. Акцияларни қайтариб сотиш ҳисоби. Узоқ
муддатли хорижий инвестициялар ҳисобини ташкил этиш.
Тайёр маҳсулот (ишлар, ҳизматлар)лар вауларнинг
сотилиши ҳисоби
Тайёр маҳсулот (ишлар, ҳизмат)лар ҳисобнинг вазифалари. Тайёр маҳсулот
(ишлар, ҳизмат)ларни туркумларга ажратиш, баҳолаш. Тайёр маҳсулот (ишлар,
ҳизмат)ларни қабул қилишни ҳужжатлаштириш, уларни бухгалтерияда ҳисобга олиш.
Тайёр маҳсулот (ишлар, ҳизмат)ларри сотилиши ва молиявий натижаларни аниқлаш
ҳисоби.
Капитал, фондлар ва молиявий натижалар ҳисоби
Капитал, унинг таркиби. (устав, қўшилган, резерв). Капиталнинг корхонада тутган
ўрни ва ҳисобнинг вазифалари. Капитални ташкил қилиш манбалари, устав капиталининг
манбаи, қўшилган капиталнинг манбаи, резерв капиталининг манбаи. Капиталнинг
ҳаракатини ҳисобга олиш таркиби. Резерв фондини ташкил қилиш ва ундан фойдаланиш
ҳисоби. Келгуси давр харажатларини қоплаш резерв фондини ташкил қилиш ва
фойдаланиш ҳисоби. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш харажатлари, корхона харажатлари
ҳисоби. Молиявий натижаларни аниқлаш ҳисоби.
Бошқарув ҳисобининг назарий асослари
Фаннинг мақсади ва вазифалари. Иқтисодиётни модернизация қилиш шароитида
бухгалтерия бошқарув ҳисобининг ўрни ва вазифалари. 2015-2019 йилларда Ўзбекистон
Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисидаги Қарори
ва Давлат дастурларидан ўрин олган ижтимоий-иқтисодий масалалар. Бошқарув ҳисоби ва
унинг мазмуни. Бошқарув ҳисобининг предмети ва методи. Бошқарув ҳисобининг олдига
қўйилган вазифалар. Бошқарув ҳисобини ташкил қилиш муаммолари. Бошқарув ҳисобини
бошқарувчиларни иқтисодий ахборотлар билан таъминлашдаги роли. Бошқарув
ҳисобининг тамойиллари. Бошқарув ва молиявий ҳисобнинг ўзаро боғлиқлиги. Бошқарув
ҳисобини ташкил этишнинг хуқуқий асослари. Бошқарув ҳисоби маълумотларининг
тавсифи ва уларни сақлаш тартиби. Бошқарув ҳисобини амалга оширувчи бухгалтертаҳлилчининг функциялари. Бошқарув ҳисобини ташкил этишнинг корхонада
бухгалтерия ҳисобини юритиш сиёсатига мос келиши. Бошқарув ҳисоби счетлар режаси.
Харажатларнинг туркумланиши ва ҳисоби
Харажатлар ҳақида тушунча. Харажатлар ҳисоби усулларининг эволюцияси.
Харажатларни турли хил белгиларга кўра туркумланиши. “Маҳсулот (иш, хизмат)лар
ишлаб чиқариш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби”
тўғрисидаги Низом.
Ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олишда технологияни таъсири.
Технологик жараёнга қараб ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш. Ишлаб
чиқариш харажатларини асосий, ёрдамчи ишлаб чиқаришлар ва хизмат кўрсатувчи ишлаб
чиқаришлар бўйича ҳисобга олишни ташкил қилиш.
Маҳсулот (иш, хизмат)лар таннарҳининг калькуляцияси
Маҳсулот таннархини аниқлаш, харажатлар ва захиралар қийматини ҳамда олинган
фойдани баҳолаш мақсадида харажатларни туркумлаш. Маҳсулот таннархини таркиби ва
турлари. Ишлаб чиқаришни бошқаришда маҳсулот таннархини калькуляция қилишнинг
аҳамияти. Калькуляциянинг тамойиллари, объекти ва усуллари. Жараёнли, бўлинмали,
буюртмали таннарх ҳисоблаш усуллари. «Стандарт кост» ва «Директ костинг» усуллари.
Бошқарув қарорлари қабул қилиш
Ишлаб чиқариш зарарсизлигини таҳлил этиш. Сотиладиган маҳсулот (товарлар)
ассортиментини режалаштириш. Баҳони шакллантириш бўйича қарор қабул қилиш.
Корхона маҳсулоти таркибини чегараловчи омиллар асосида аниқлаш. Бизнес таркибини
ўзгартириш (реструктуризация) қилиш бўйича қарор қабул қилиш. Бошқарув ҳисобини
ташкил этишнинг вариантлари: автоном ва интеграциялашган. Бошқарув ва молиявий
ҳисоб счетлар режаларида хўжалик муомалаларини қайд этиш тизимлари. Саноат
корхоналарида
интеграциялашган
усулни
қўллаш.
Савдо
корхоналарида
интеграциялашган усулни қўллашнинг хусусиятлари.
Бошқарув ҳисоби тизимида режалаштириш. Ишлаб чиқариш ва савдо
корхоналарининг Бош бюджети. Хўжалик фаолиятини таҳлил ва назорат қилиш.
Жавобгарлик марказлари ва харажатларнинг келиб чиқиш жойларини назорат қилиш.
Трансферт баҳосининг турлари ва шакллантириш тамойиллари: бозор нархи ва
харажатлар миқдори бўйича баҳолаш, унинг афзалликлари ва камчиликлари, трансферт
баҳоларни ўрнатиш услублари. Саноат, савдо ва банк тизимида трансферт баҳони
шакллантириш.
Корхонанинг сегментар ҳисоботи
Сегментар ҳисоботининг моҳияти, аҳамияти ва уни ташкил этиш қоидалари. Ташқи
фойдаланувчилар учун сегментар ҳисоботни тузиш қоидалари. Ички сегментар ҳисоботни
тузилиши шартлари ва тамойиллари.
Сегментар ҳисобот жавобгарлик марказлари фаолиятини баҳолашнинг асоси
сифатида. Молиявий ва бошқарув ҳисобида бизнес самарадорлигини баҳолашга
ёндошувлар. Жавобгарлик марказлари фаолиятини баҳолашнинг молиявий ва номолиявий
мезонлари.
Ўзбекистон Республикасида бошқарув ҳисобини ташкил
этишнинг ривожланиш йўналишлари
Бухгалтерия ҳисобининг Республикамизда ривожланиш йўналишлари: бухгалтерия
ҳисобининг молиявий ҳисоб ва бошқарув ҳисобига ажратиш, бошқарув ҳисобини тармоқ
хусусиятини ҳисобга олган ҳолда ташкил қилиш, бошқарув учун зарур бўлган
маълумотларга бўлган талаб ва таклифни ўрганиш ва таҳлил қилиш, тармоқ хусусиятини
хар томонлама ўрганиш асосида - харажатларни вужудга келиш марказлари ва маъсулият
марказларини шакллантириш, бошқарув ҳисобини қулай ташкил қилиш мақсадида
харажатларни корхона бўйича унинг бўлимлари, вужудга келиш маркзлари, масъулият
маркзлари бўйича гуруҳлаш ва бошқалар.
Аудитнинг моҳияти, зарурлиги ва аҳ амияти.
Иқтисодиётни модеринизация қилиш шароитида аудитнинг ўрни. Аудитни пайдо
бўлиши, тарихи, ривожланиш босқичлари. Аудиторлик хизматига эҳтиёжнинг пайдо
бўлиш сабаблари. Корхона бошқаруви ва унга қарам бўлган менежер ва бухгалтерлар
томонидан тақдим этилаётган маълумотларни асослилик ва ишончлилик даражаси.
Акциядорлар, мулкдорлар, инвесторларни маъмурият томонидан тақдим этилган ҳисобот
корхонанинг амалдаги молиявий ҳолатини тўлиқ акс этаётганлигига тўлиқ ишонч ҳосил
қилишлари. Молиявий маълумотларни тўғри эканлигини текшириш. Молиявий ҳисоботни
тасдиқлаш учун, акциядорларни фикри бўйича ишониш мумкин бўлган шахсларни таклиф
этиш. Аудиторга нисбатан қўйиладиган асосий талаблар. Аудиторнинг ҳалоллиги,
тажрибаси ва мустақиллиги. Аудиторнинг малакавий тайёргарликка эга бўлишлиги.
Аудиторлик касбини турли хил мамлакатларда номланиши. Аудитнинг ривожланишида
жаҳон иқтисодий таназзулининг роли. Акциядорлик жамиятлари ва бошқа
корхоналарнинг инқирозга юз тутиши. Молиявий ҳисоботларни, хусусан: баланс, фойда
ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот маълумотларини тасдиқлаш тартибини белгилаш.
Уларнинг тўғрилиги ва ҳаққонийлигини мустақил аудиторлар томонидан текшириш учун
эҳтиёжнинг юзага келиши.
Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолияти ва уни тартибга солиш.
Ўзбекистонга аудиторлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш бўйича меъёрий
ҳужжатлар. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқи.
Аудиторлик ташкилотларининг ташкилий-ҳуқуқий шаклда тузилиши. Аудиторлик
фаолиятини амалга ошириш учун мажбурий шартлар. Аудитор малака сертификатига эга
бўлган шахс. Аудитор малака сертификатини олиш тартиби. Аудиторлик ташкилоти устав
капиталининг шаклланиши. Аудиторлик ташкилотининг штат бирлиги. Аудиторлик
ташкилотининг раҳбари. Аудиторлик ташкилотининг қонун ҳужжатларида назарда
тутилган устав капитали мавжудлиги. Аудиторлик ташкилотига лицензия берувчи орган.
Аудиторлик ташкилотини рўйхатга олувчи орган.
Аудиторлик фаолиятининг стандартлари ва аудитнинг услубиёти
Аудиторлик фаолияти миллий стандартларининг аҳамияти, мақсади, вазифалари ва
зарурлиги. Аудитнинг сифати ва ишончлилигига қўйиладиган меъёрий талаблар.
Иқтисодий шароитларнинг ўзгариб бориши. Молиявий ҳисоботдан фойдаланувчилар
эҳтиёжларини тўлиқ қондириш. Аудиторлик стандартларни мунтазам равишда қайтадан
кўриб чиқиш лозимлиги. Аудиторлик стандартлари асосида аудиторларни тайёрлаш. Ўқув
дастурлари ҳамда аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини бериш учун
ўтказиладиган имтиҳон талаблари. Суд жараёнида аудиторлик стандартлари асосида
ўтказилган аудит сифатини исботлаш. Аудиторларнинг жавобгарлиги даражасини
белгилаш. Аудит ўтказиш учун умумий ёндошиш. Аудиторлик текшируви миқёси.
Аудиторлар ҳисоботларининг турлари. Аудит услубияти масалалари ҳамда аудит ўтказиш
учун шароит. Аудит жараёнида асосий тамойилларга риоя қилиш.
Аудиторлик текширувини тайёрлаш.
Аудиторлик текширувининг муваффақиятсизлик таваккалчилигини камайтириш.
Аудиторлар ва аудиторлик ташкилотлар томонидан мижозларни баҳолаш мезонлари.
Мижозларни муваффақиятсиз танлаш. Йирик молиявий ва маънавий харажатлар.
Аудиторлик ташкилоти ва аудитор обрўсига путур етказиш. Аудиторлик текширувини
ўтказиш тўғрисидаги шартнома. Ўзаро муносабатларни чегаралаб берувчи расмий
ҳужжатнинг мазмуни. Томонларни, яъни шартнома иштирокчиларининг ўзаро
келишилган манфаатларини ҳуқуқий тартибга солиш. Аудиторлик текшируви учун
керакли ҳужжатларни тақдим этиш. Аудиторлик хизматига тўланадиган хақ. Мижоз ва
аудитор ўртасидаги ўзаро келишувларни тасдиқлаш. Аудиторлик ташкилотининг мижозга
йўлланган мажбурият хати.
Аудиторлик текшируви стратегияси
Хўжалик субъекти фаолияти ва тармоқ хусусиятларини ташкилий тузилишини
ўрганиш. Мажбуриятлар билан танишиш. Аудиторлик текширувининг стратегияси. Энг
оқилона йўлларни танлаш асосида аудиторлик текширувининг мақсадларига эришиш.
Аудиторнинг тажрибаси ва малакаси. Аудиторлик ташкилоти ва мижознинг ҳамкорлиги.
Мижознинг хусусиятлари. Аудит жараёнида ечиладиган масалалар тавсифи. Аудит
ўтказишнинг бошланғич босқичи. Аудиторлик ташкилоти томонидан аудитнинг умумий
режасини ишлаб чиқиш. Режалаштиришнинг комплекслилиги. Режалаштиришнинг
узлуксизлиги. Режалаштиришнинг мақбуллилиги. Аудитни дастлабки режалаштириш
мазмуни. Ички назорат тизими самарадорлигини баҳолаш. Аудитнинг умумий режаси ва
дастурини тайёрлаш. Жиддийликни белгилаш. Аудиторлик таваккалчилигини баҳолаш.
Эксперт хизматидан фойдаланиш ҳолатлари. Эксперт хулосасига асосланиб берилган
аудиторлик хулосаси учун жавобгарлик.
Аудитнинг технологияси
Аудиторлик текшируви учун вақт. Аудиторнинг хўжалик муомалалари ва
ҳужжатларни текшириш имконияти. Ёппасига текшириш. Танлаб текшириш. Аудиторлик
текшируви учун танлаб олинадиган хўжалик муомалалари ва ҳужжатлар сони. Аудитор
томонидан бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат тизимига баҳо бериш. Аудиторлик танлаш
ҳажми. Аудиторлик танлаш турлари. Аудиторлик танлаш тузилиши. Аудиторлик танлаш
натижаларини баҳолаш. Тасодифий танлаш. Тизимли танлаш. Аралаш танлаш. Ташкилийахлоқий аудиторлик тамойилларига қатъий риоя қилиш. Аудиторнинг иши сифатини
назорат қилиш шакллари. Асосий аудитор томонидан ўз ассистентлари ишини назорат
қилиш. Аудиторлик ташкилоти томонидан аудитор иши сифатини назорат қилиш.
Аудитор иши сифатини назорат қилиш тартиби. Аудиторлик маълумотлар ва далиллар
тўплаш тартиби. Аудиторлик далиллари тўғрисида тушунча.
Товламачилик ва хато
Товламачилик ва хато тушунчалари. Аудиторнинг масъулияти. Товламачилик ва
хатолар факти бўйича масъулият. Товламачилик тўғрисида тушунча. Ҳисоб ва ҳисобот
маълумотларини нотўғри кўрсатиш. Бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботдаги
ёзувларни қалбакилаштириш. Хўжалик муомалалари натижаларини йўқотиб юбориш.
Хато тўғрисида тушунча. Ҳисоб юритишдаги хатолар. Тасодифий хатолар. Бухгалтерия
ҳисобини юритиш қоидаларини билмаслик билан боғлиқ хатолар. Солиқ қонунчилигини
билмаслик билан боғлиқ хатолар. Солиқлар ва мажбурий тўловларни нотўғри ҳисоблаш.
Хатоларнинг моддийлигини аниқлаш мақсадида уларнинг умумий суммасини аниқлаш.
Молиявий ахборотдаги арифметик ёки мантиқий камчилик. Аудиторлик текшируви
жараёнида аниқланадиган товламачилик ёки хатолар.
Асосий воситалар харакати билан боғлиқ муомалалар аудити.
Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашда асосий
воситалар аудитини ташкил этиш ва ўтказиш кетма-кетлиги. Асосий воситалар
аудитининг маълумот манбалари. Асосий воситалар тўғри туркумланганлигини
текшириш. Асосий воситаларни сотиб олиш ва кирим қилинишини текшириш. Асосий
воситаларни бозор баҳосини аниқлаш. Асосий воситалар мавжудлиги ва сақланишини
текшириш. Асосий воситаларга инвентар рақамлар берилганлигини текшириш. Асосий
воситалардан самарали фойдаланиш даражасини текшириш. Асосий воситаларни баҳолаш
ва
қайта
баҳолаш
натижаларини текшириш
Асосий
воситаларни
йўқлама
(инвентаризация) сини ташкил этиш ва ўтказиш. Асосий воситаларга эскириш
(амортизация) ҳисобланишини текшириш. Хизмат муддати тугаган асосий воситаларни
аниқлаш. Эскириш ҳисобланмайдиган асосий воситаларни аниқлаш. Консервациядаги
асосий воситаларни аниқлаш. Лизинг муносабатлари ва ижара мажбуриятларини
текшириш. Асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари ҳисобини текшириш. Асосий
воситаларни хўжалик ва пудрат усулларида таъмирлаш харажатларини текшириш.
«Бухгалтерия баланси» моддаларини текшириш. «Асосий воситалар харакати
тўғрисидаги» ҳисобот маълумотларини текшириш. Ассоий воситаларни фойдали хизмат
муддатини аниқлашда танлаб текшириш усулидан фойдаланиш. Асосий воситаларни
харакати билан боғлиқ муомалаларни текшириш. Моддий жавобгар шахслар билан
тузилган шартномаларнинг мавжудлигини аниқлаш. Асосий воситаларни қабул қилиш-
топшириш далалатномалари мавжудлигини текшириш. Асосий воситаларни ҳисобга олиш
карточкаларининг мавжудлигини текшириш.
Номоддий активлар харакати билан боғлиқ муомалалар аудити.
Номоддий активлар аудитини ташкил этиш ва ўтказиш тартиби. Номоддий
активлардан фойдаланиш ҳуқуқи борлигини аниқлаш. Муаллифлик шартномаларнинг
мавжудлигини аниқлаш. Номоддий активларни сотиб олиш ва яратиш бўйича бухгалтерия
ўтказмаларини текшириш. Номоддий активлар бўйича синтетик ва аналитик ҳисоб
маълумотларини текшириш. Номоддий активларни ҳисобга олиш бўйича дастлабки
ҳужжатлар мавжудлигини текшириш. Номоддий активлар туркумланишини текшириш.
Номоддий активларни дастлабки қийматини аниқлаш. Номоддий активлар баҳолаш ва
қайта баҳолашни текшириш. Номоддий активларни йўқлама (инвентаризация) қилиш
тартиби. Номоддий активлар харакати билан боғлиқ муомалалар аудити. Номоддий
активларга амортизация ҳисоблаш ва ҳисобда тўғри акс эттиришнинг тўғрилигини
текшириш. Амортизация ажратмаларини маҳсулот (иш, хизмат) лар таннарихига тўғри
киритилишини текшириш. Номоддий активларни хизмат қилиш даврини аниқлаш.
Номоддий активларга амортизация ҳисоблаш усулини аниқлаш. Номоддий активларга
амортизация ҳисоблаш бўйича маълумотларни текшириш. Номоддий активлар аудитининг натижаларини умумлаштириш. Номоддий активлар аудити натижаларини
умумлаштириш тартиби. Номоддий активлар аудитида энг кўп учрайдиган хатоликларни
аниқлаш.
Молиявий инвестициялар харакати билан боғлиқ муомалалар аудити.
Молиявий инвестициялар аудитининг хусусиятлари, мақсади, вазифалари ва
маълумот манбалари. Молиявий инвестициялар ҳисобини текшириш. Қисқа муддатли
молиявий инвестициялар. Узоқ муддатли молиявий инвестициялар. «Бухгалтерия
баланси» маълумотларини текшириш. Молиявий инвестицияларни бухгалтерия ҳисобида
тўғри акс эттирилишини текшириш. Молиявий инвестициялар бўйича синтетик ва
аналитик ҳисобларни юритилишини текшириш. Молиявий инвестицияларнинг кирими ва
ҳисобдан чиқарилишини текшириш. Молиявий инвестициялар мавжудлиги ва улардан
даромад олиш даражасини текшириш. Молиявий инвестицияларни баҳолаш ва қайта
баҳолашнинг умумий қоидалари. Молиявий инвестицияларни баҳолаш ва қайта баҳолаш
тўғрилигини текшириш. Молиявий инвестициялар турлари ва қайтариш муддатларига
кўра туркумланганлигини аниқлаш. Молиявий инвестицияларни инвентаризациядан
ўтказиш тартиби. Молиявий инвестициялар мавжудлигини аниқлаш. Молиявий
инвестицияларнинг ҳақиқатдаги қолдиғини бухгалтерия ҳисоби маълумотлари билан
таққослаш. Молиявий инвестициялар бўйича инвентаризация ҳужжатларини тўғри
расмийлаштирилишини текшириш. Корхона активларини молиявий инвестициялар
таркибига киритилиши тўғрилигини текшириш. Қимматли қоғозларнинг номинал
қийматини ҳақиқий харажатлар билан таққослаш. Қимматли қоғозлар қийматини
аниқлаш. Молиявий инвестициялар харакати билан боғлиқ муомалаларни хужжатларда
расмийлаштирилишини текшириш. Активларни молиявий инвестициялар қаторига қўшиш
тартиби. Молиявий инвестициялар бўйича молиявий натижаларни текшириш. «Молиявий
фаолият бўйича бошқа харажатлар» счети бўйича муомалаларни текшириш. «Молиявий
фаолият бўйича бошқа даромадлар» счети бўйича муомалаларни текшириш.Молиявий
инвестициялардан олинган даромадни солиққа тортиш тартибини аниқлаш. Акциялар
бозор баҳосининг баланс (номинал) қийматига нисбатини аниқлаш. Дивиденд даромадини
аниқлаш. Қимматли қоғозларга даромад ҳисоблаш. Облигациялар учун олинадиган
фоизларни текшириш. Молиявий инвестициялар аудитида энг кўп учрайдиган хатолар.
Товар-моддий заҳиралари харакати билан боғлиқ муомалалар аудити.
Товар-моддий заҳиралари аудитининг мақсади, вазифалари, маълумот манбалари,
ўтказиш тартиби ва кетма-кетлиги. Товар-моддий заҳиралари кирими бўйича дасталбки
ҳужжатларни расмийлаштириш тартибини текшириш. Товар-моддий заҳиралари
ҳисобини тўғри юритилишини текшириш. Товар-моддий заҳираларини баҳоланишини
текшириш. Товар-моддий заҳираларининг ҳақиқатда мавжудлигини аниқлаш. Моддий
жавобгар шахслар билан «Моддий жавобгарлик тўғрисида» ги шартномаларни
мавжудлигини текшириш. Товар-моддий заҳираларининг мавжудлиги ва сақланишини
текшириш. Омбор хўжалиги аҳволини текшириш. Омборда товар-моддий заҳираларини
сақлаш қоидаларига риоя қилинишини текшириш. Омборда ва бухгалтерияда миқдорий
ҳисоб юритиш ҳолатини текшириш. Омборда ўлчаш ва тортиш асбобларини созлигини
текшириш. Омборлар товушли қўриқлаш ва ёнғин ҳавфсизлиги асбоблари билан
жиҳозланганлиги ва созлигини текшириш. Товар-моддий заҳираларини ишлаб чиқаришга
берилишини текшириш. Ҳисобга олинмаган товар-моддий заҳираларини сақланишини
текшириш. Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликларни сақлаш
ҳолатини текшириш. Товар-моддий заҳиралари билан боғлиқ бошқа муомалалар аудити.
Товар-моддий заҳираларини тўлиқ кирим қилинишини текшириш. Мол етказиб берувчи
ва пудратчилардан олинган товар моддий қийматликларни ҳужжатларда расмийлаштириш
ҳолатини текшириш. Товар-моддий заҳиралари сотиб олинганда, ҳужжатларда ҚҚС
суммасини акс эттирилганлигини текшириш. Товар-моддий заҳираларини баҳолаш
усуллари (ўртача таннарх-АУЕСО, биринчи харид қилинган таннарх-Ғ1ҒО) дан
фойдаланишни текшириш. Товар-моддий заҳираларни йўқлама (инвентаризация) дан
ўтказиш тартиби, сифати ва тўлиқлигини текшириш. Инвентаризация ўтказиш режаси
мавжудлиги ва тасдиқланганлигини текшириш. Инвентаризация ўтказиш муддатларига
риоя қилинишини текшириш. Инвентаризация ҳужжатларини ҳолати билан танишиш.
Инвентаризация натижалари тўғри расмийлаштирилганлигини текшириш.
Ҳисоб-китоб, кредит муомалалари ва бошқа қарзлар аудити.
Ҳисоб-китоблар аудитининг мақсади, вазифалари ва маълумот манбалари. Ҳисобкитоб муомалалари қонуний амалга оширилганлигини текшириш. Ҳисоб-китоб
муомалалари бухгалтерия ҳисобида тўғри расмийлаштирилганлигини текшириш. Ҳисобкитоб муомалаларини текшириш қўлланиладиган дастлабки ҳужжатларни текшириш.
Ҳисоб-китоблар бўйича синтетик ва аналитик счетларни текшириш. Ҳисобдор шахслар
билан ҳисоб-китоб муомалалари аудити. Ҳисобдор шахслар билан ҳисоб-китоблар
аудитининг мақсади ва вазифалари. Ҳисобдор шахслар билан ҳисоб-китоб муомалалари
аудитининг маълумот манбалари. Муомалаларни ёппасига текширувдан ўтказиш.
Ҳисобдор шахслар томонидан қилинган харажатларни қонунийлиги ва мақсадга
мувофиқлигини текшириш. Хизмат сафари бўйича буйруқлар асослилигини аниқлаш.
Хизмат сафари бўйича бўнак ҳисоботлари ва унга иловаларни қонунийлигини текшириш.
Хизмат сафари бўйича харажатларни қопланишини текшириш. Мол етказиб берувчилар
ва пудратчилар билан ҳисоб-китоблар аудити. Мол етказиб берувчилар билан муомалалар
қонунийлигини текшириш. Шартномаларнинг мавжудлиги ва қонунийлигини текшириш.
Шартнома шартларининг бажарилиш даражасини аниқлаш. Мол етказиб берувчилардан
олинган товар-моддий бойликларини тўлиқ кирим қилинганлигини текшириш. Дастлабки
ҳужжатларда ҚҚС қийматини алоҳида сатрда кўрсатилганлигини текшириш.
Мажбуриятлар асосланганлигини текшириш. Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга
бўнакларни ўтказилишини текшириш. Тўлов ҳужжатларини ҳақиқийлиги ва тўғри
расмийлаштирилганлигини текшириш. Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоблар
аудити. Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоблар аудитининг вазифалари ва
маълумот манбалари. Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китобларни текширишда
қўлланиладиган бухгалтерия счетлари. Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоб
муомалаларини қонунийлигини текшириш. Турли дебитор ва кредиторлар билан ҳисобкитоблар аудити. Дебиторлик қарзларини мавжуд бўлиш сабабларини аниқлаш.
Кредиторлик қарзлари асосланганлигини аниқлаш. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари
баланс моддаларида тўғри акс эттирилганлигини аниқлаш. Дебиторлик ва кредиторлик
қарзлари бўйича даъво муддатлари тугаган қарзларни ундириш бўйича хўжалик судларига
мурожат қилиш тартибини текшириш. Бюджет билан ҳисоб-китоблар аудити. Солиқ
солинадиган базани аниқлаш. Солиқ ставкаларини тўғри қўлланилганлигини аниқлаш.
Солиқ органларига топшириладиган маълумотларни сифатини текшириш. Солиқлар
бўйича ҳисоб-китоблар қонунийлигини текшириш. Солиқлар бўйича мажбуриятларни
текшириш. Банк кредитлари ва банкдан ташқари олинган қарзлар бўйича ҳисоб-китоблар
аудити. Банк кредитлари ва бошқа қарзлар бўйича аудит манбалари. Банк кредитлари ва
бошқа қарзлар бўйича ҳисоб-китоблар қонунийлигини текшириш. Банк кредитлари ва
бошқа қарзларнинг асосланганлигини аниқлаш. Банк кредитлари ва бошқа қарзлар
бўйича маълумотлар бухгалтерия ҳисобида тўғри акс эттирилганлигини текшириш.
Кредит шартномалари талабларини текшириш.
Кредитни
мақсадга
мувофиқ
ишлатилишини текшириш. Кредитлар бўйича фоизларни тўғри ҳисобланганлиги ва
ҳисобдан чиқарилишини текшириш.
Ходимлар билан меҳ натга ҳ ақ тўлаш ва бошқа ҳ исоблашишлар бўйича ҳисобкитоблар аудити.
Аудитнинг мақсади ва маълумот манбалари. Меҳнатга ҳақ тўлаш тўғрисидаги меъёрий
ҳужжатлар талабларига риоя қилинишини текшириш. Ходимни ишга қабул қилиш,
бўшатиш, бошқа ишга кўчириш билан боғлиқ муомалаларни ҳужжатларда
расмийлаштириш
сифатини
текшириш.
Иш
ҳақи
штат
жадвали
асосида
белгиланганлигини аниқлаш. Меҳнат ҳақи ва бошқа турли муомалалар бўйича ходимлар
билан ҳисоб-китобларни бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат тизими ҳолатини текшириш.
Меҳнат ҳақи ва бошқа турли муомалалар бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар
аудитининг режаси ва дастури. Иш вақтидан самарали фойдаланиш даражасини
текшириш. Штат жадвали, меҳнат интизоми, ходимлар билан мехнат шартномаларини
тузиш холатини текшириш. Ходимга иш ҳақи, мукофот ва бошқа тўловлар тўғри
ҳисобланганлигини ва ҳужжатларда расмийлаштиришни текшириш. Иш ҳақидан даромад
солиғи, чегирмалар ва бошқа ушланмалар тўғри ҳисобланганлигини текшириш. Иш
ҳақини белгиланган вақтларда берилишини аниқлаш. Иш ҳақини тўғри депонент
қилинганлигини текшириш. Ходимларни меҳнатига ҳақ тўлаш билан боғлиқ ва бошқа
муомалалар текшириш. Ишбай иш ҳақи бўйича тўловлар тўғри ҳисобланганлигини
текшириш. Вақтбай иш ҳақи бўйича тўловлар тўғри ҳисобланганлигини текшириш.
Пул маблағлари ҳаракати билан боғлиқ муомалалар аудити.
Аудитнинг мақсади, вазифалари маълумот манбалари. Миллий валютадаги пул
маблағлари. Касса муомалаларини юритиш қоидаларига риоя қилишни текшириш.
Кассани жиҳозлашда Марказий банк тавсиясига риоя қилинганлигини текшириш. Касса
муомалаларини юритиш учун кассир лавозими мавжудлиги. Кассир билан моддий
жавобгарлик тўғрисида тузилган шартноманинг мавжудлиги. Кассадаги нақд пулларнинг
белгиланган лимит чегараси белгиланганлиги. Банкдан нақд пулларни олиш учун чек
дафтарчасини сақланиш ҳолати. Банкдан нақд пулларни олиш учун тўлдирилмаган
чекларга раҳбарият имзосининг мавжудлик ҳолатлари. Банкдан нақд пулларни олиш
тартиби. Банкдан олинган нақд пулларни кассага тўлиқ ва ўз вақтида кирим
қилинганлиги.
Кассадан
нақд
пулларни
бериш
тартиби.
Ишонч
қоғози
расмийлаштирмасдан бегона кишиларга нақд пулларни бериш ҳолати. Касса, касса
муомалалари ва пул ҳужжатлари аудити. Кассадаги нақд пулларни йўқлама қилиш
тартиби.
Кассани
йўқлама
(инвентаризация)
қилиш
режасини
мавжудлиги,
тасдиқланганлиги ва унга риоя қилиш ҳолати. Инвентаризация ҳужжатларини
расмийлаштириш ҳолати. Кассадаги пул маблағларини бериш тартибига риоя қилиш.
Касса муомалалари бўйича оддатда кўп учрайдиган хатолар. Банкдаги счетларга доир
муомалалар аудити. Ҳисоб-китоб счетидаги пул маблағлари. Банкда очилган ҳисоб-китоб
рақами бўйича муомалаларни қонунийлиги. Банкда очилган ҳисоб-китоб рақамларини
аниқлаш. Банк кўчирмалари ва унга илова қилинган ҳужжатларни текшириш. Тўлов
топшириқномаси. Тўлов талабномаси. Инкасса топшириқномаси. Ҳисоб-китоб рақамига
нақд пул топшириш учун ариза. Ҳужжатларни тўғри расмийлаштирилганлигини
текшириш. Валюта счетларига доир муомалалар аудити. Валютани мажбурий сотиш учун
топшириқнома. Валюта муомалаларини амалга ошириш қонунчилигига риоя қилинишини
текшириш. Валюта курслари фарқларидан олинган даромадларни ҳисобда акс эттириш.
Валюта курслари фарқларидан олинган зарарларни ҳисобда акс эттириш. Курс фарқлари
солиққа тортилиши тўғрилигини текшириш.
Маҳсулот (иш, хизмат) лар ишлаб чиқариш, таннарх ҳисоблаш ва сотиш
билан боғлиқ муомалалар аудити.
Ишлаб чиқариш харажатлари аудитининг мақсади, меъёрий асослари ва
хусусиятлари. Ишлаб чиқариш харажатлари аудитида қўлланиладиган дастлабки
ҳужжатларни аниқлаш. Ишлаб чиқариш харажатлари билан боғлиқ хўжалик муомалалари
бухгалтерия ҳисобида тўғри акс эттирилганлигини текшириш. Текширувни амалга
ошириш учун аудиторлик тадбирларини амалга ошириш. Аудитни режаси ва дастурини
тузиш. Маҳсулот таннархига киритиладиган харажатлар аудити. Ишлаб чиқариш
таннархига киритиладиган харажатларни аниқлаш. Бевосита ва билвосита моддий
харажатлар. Бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари. Ишлаб чиқариш хусусиятига эга
бўлган устама харажатлар. Ишлаб чиқариш таннархига киритилмасдан давр харажатлари
таркибида ҳисобга олиниб, асосий фаолиятдан олинган фойда ҳисобидан қопланадиган
харажатларни аниқлаш. Асосий ишлаб чиқариш тармоқларини аудити. Таннарх
аниқлашда калькуляциядан фойдаланиш. Таннарх ҳисоблашнинг усулларини аниқлаш.
Оддий усул, норматив усул, буюртмалар усули, босқичли усул. Умумишлаб чиқариш
харажатлари аудити. Умумхўжалик фаолиятдан олинган фойда ёки зарарни ҳисоблаб
чиқаришда ҳисобга олинадиган молиявий фаолитга доир харажатлар. Давр харажатлари
аудити. Давр харажатлари таркибига киритиладиган харажатларни аниқлаш. Молиявий
фаолият бўйича харажатлар аудити. Молиявий фаолиятга доир харажатлар ва
даромадларни аниқлаш. Фавқулотда зарарлар тўғрисидаги маълумотларни текшириш.
Келгуси давр харажатларини текшириш.
Ўз маблағлари манбалари шаклланиши билан боғлиқ муомалалар аудити.
Текширув объектини тартибга солувчи қонуний ва меъёрий ҳужжатлар. Текширув
мақсади, вазифалари ва маълумот манбалари. Аудитнинг режаси ва дастурини тузиш.
Таъсис ҳужжатлари билан танишиш. Фаолият олиб бориш ҳуқуқини берувчи ҳужжатлар
билан танишиш. Таъсисчилар билан ҳисоб-китоларни текшириш. Таъсис ҳужжатларидаги
ўзгаришлар рўйхатга олинганлигини текшириш. Дивидендлар тўғри ҳисобланганлигини
текшириш. Дивидендлар бўйича солиқ суммалари тўғри ҳисобланганлигини текшириш.
Капитал ва заҳиралар билан боғлик муомалаларни бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат
тизими холатини текшириш. Капитал ва захираларни шаклланиши ва фойдаланиши билан
боғлик муомалалар аудитининг режаси ва дастури. Устав капитали (фонди) аудити. Устав
капитали шаклланганлигини текшириш. Устав капиталини шакллантиришдаги курс
фарқларини аниқлаш. Устав капиталига қўйилмалар бухгалтерия ҳисобида тўғри акс
эттирилганлигини текшириш. Устав капиталига киритилган мол-мулк ва бошқа активлар
тўғри баҳоланганлигини текшириш. Устав капиталига таъсисчилар томонидан улуш
сифатида киритилган мол-мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатларни
тешириш.
Устав капитали ҳажмининг ўзгариши бухгалтерия ҳисобида акс
эттирилганлигини текшириш. Қўшилган капитал аудити. Қўшилган капитал тўғри шаклланганлиги ва тўлдирилганлигини текшириш. Жамият томонидан чиқарилган акциялар
турларини аниқлаш. Акцияларга обуна бўлиш тўғрисидаги шартномаларда акцияларнинг
сотилиш нархи, қарзларни қоплаш муддатлари ва ҳ.к. талабларнинг акс эттирилганлигини
текшириш. Заҳира капитали аудити. Заҳира капитали ташкил этилганлигини аниқлаш.
Заҳира капиталини ташкил этишда қонунчилликка риоя қилинишини текшириш. Заҳира
капитали маблағи тўғри ва самарали ишлатилишини текшириш.
Корхона молиявий ҳ исоботи аудити.
Молиявий ҳисобот аудитининг мақсади ва маълумот манбалари. Ички назорат
тизимини баҳолаш, аудитни режаси ва дастурини тузиш. Ички назорат тизимини баҳолаш
юзасидан тестлар ўтказиш. Бухгалтерия ҳисобини юритиш бўйича ишчи жадваллар
мавжудлигини аниқлаш. Молиявий ҳисобот ва бухгалтерия ҳисоби регистр кўрсаткичлари
бир бирига мувофиқлигини текшириш. Бухгалтерия баланси тўғри тузилганлигини
текшириш. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот тўғри тузилганлигини текшириш.
Бошқа шаклдаги ҳисоботлар тўғри тузилганлигини текшириш. Бухгалтерия ҳисоби
ҳисобварақларидаги
ёзувларни
асосланганлигини
текшириш.
Таҳлилий
ҳисоб
кўрсаткичларини Бош китоб ва баланс моддаларидаги кўрсаткичлар билан солиштириш.
Корхонанинг молиявий ҳисоботини ўрганиш ва у белгиланган муддатларда топширилиши
таъминланишини текшириш. Молиявий ҳисоботларнинг намунавий шакллари, уларни
тайёрлаш қоидалари, тақдим этиш муддатлари, уларни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш
тартиби. Чораклик ва йиллик молиявий ҳисоботларни тайёрлаш муддатларига риоя
қилинишини текшириш. Молиявий ҳисоботни бузиб кўрсатиш ҳолатларини аниқлаш.
Молиявий ҳисоботни бузиб кўрсатиш таваккалчилигини оширишга таъсир этувчи
омиллар. Молиявий ҳисоботда бузиб кўрсатиш ҳолатлари аниқланганда аудиторнинг
ҳаракатлари.
Аудиторлик текширувини якунланиши. Аудиторлик ҳисоботи ва хулосасини
тайёрлаш.
Аудиторлик ҳисоботи. Аудиторлик ҳисоботининг реквизитлари. Аудиторлик
ҳисоботининг кириш қисми. Аудиторлик ҳисоботининг таҳлилий қисми. Аудиторлик
ҳисоботининг якунловчи қисми. Аудитор ҳисоботида молиявий маълумотларни тўғри
ёритилганлиги. Аудит дастурининг барча бандлари бажарилганлиги. Аудит ўтказиш
вақтида қўйилган асосий саволларни бажарилганлиги. Корхона раҳбариятининг молиявий
ҳисоботга киритилган маълумотлар тўғрисидаги фикри. Аудиторлик текширувининг
якуни. Ассистентлар томонидан бажарилган муолажалар сифатини текшириш. Текширув
аудиторлик фаолиятига оид белгиланган стандартларга жавоб беришлигига ишонч ҳосил
қилиш. Текширув жараёнида аудиторда холис бўлмаган муносабат вужудга келишини
олдини олиш. Аудитор ишчи ҳужжатларини қайтадан кўриб чиқиш. Баланс тузилган
вақтдан кейинги воқеалар тавсифи. Аудиторлик ҳисоботини имзолаш. Ҳисобот берилган
вақтгача бўлган ҳамма воқеаларга асосланган далилларни ўрганиш ва текшириш. Аудитор
ҳисоботи муддати. Мижознинг молиявий ҳисоботларида кўрсатилган вақт. Аудиторлик
хулосаси. Аудиторлик хулосасини тузиш тартиби. Аудиторлик хулосасининг кириш
қисми. Аудиторлик хулосасининг асосий қисми. Аудиторлик хулосасининг якунловчи
қисми.
Аудиторлик фаолияти миллий стандартларини ишлаб чиқувчи профессионал
ташкилотлар. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг «Бухгалтерия хисоби ва
аудит» услубиёти бошқармаси. Аудиторлар палатаси. Ўзбекистон бухгалтерлар ва
аудиторлар миллий ассоциацияси.
Аудиторлик фаолияти миллий стандартларининг
ҳуқуқий даражаси. Стандартларни Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказиш тартиби.
Халқаро аудит стандартларини миллий стандартлар сифатида қўллаш. Халқаро
аудиторлик стандартларининг концептуал асослари. Молиявий ҳисобот аудитини
тартибга солишнинг мақсади ва тамойиллари.
Аудиторлик ташкилотларининг касбга доир хизматлари.
Аудиторлик ташкилотларининг касбга доир хизматлари (90). Стандартнинг мақсади,
вазифалари ва амал қилиш сохаси. Профессионал хизматлар кўрсатиш тартиби.
Профессионал хизматлар рўйхати. Профессионал хизматлар кўрсатиш шартномасини
бажаришнинг умумий принциплари. Ш артнома тузилаётганда ҳал қилинадиган масалалар.
Професионал кўрсатилган хизматлар натижалари тўғрисида ҳисобот. Профессионал
хизматлар учун жавобгарлик.
Жиддийлик (муҳимлик) ва аудиторлик риски.
Жиддийлик ва аудиторлик риски. Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш
соҳаси. Жиддийлик тушунчаси. Аудиторлик таваккалчилиги тушунчаси. Ажратиб
бўлмайдиган риск. Назорат риски. Аниқлай олмаслик риски. Жиддийлик билан
аудиторлик таваккалчилиги ўртасидаги боғлиқлик.
Компьютер ахборотлар тизими сохасида аудит.
Компьютерда ишланган маълумотларнинг аудити. Стандартнинг мақсади,
вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Аудиторнинг маълумотларни компьютер ишлови
(МКИ) масалаларида лаёқатлилиги. МКИ масалаларида эксперт ишидан фойдаланиш.
МКИ шароитларида аудитни режалаштириш. МКИ муҳитининг аудиторлик рискига
таъсири. МКИнинг ҳисобга олиш ва ички назорат тизимини баҳолашга таъсири. МКИ
бошқарувининг умумий
воситалари.
МКИ
бошқаришнинг ички
воситалари.
Компьютернинг маълумот файллари ва компьютер иши устидан назорат.
Аудиторлик ҳужжатлари ва далиллари.
Аудитни ҳужжатлаштириш. Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш
соҳаси. Аудит иш ҳужжатларини тайёрлаш асослари. Иш ҳужжатлари мазмунига
қўйиладиган талаблар. Иш ҳужжатларини расмийлаштиришга қўйиладиган талаблар. Иш
ҳужжатларининг
сақланишига
қўйиладиган
талаблар.
Аудиторлик
далиллар.
Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Аудиторлик далиллари.
Аудиторлик далилларининг етарлилиги ва мослиги. Аудиторлик далилларининг
ишончлилиги (аниқлиги). Аудиторлик далилларини олиш. Ички назорат тизимининг
тестлари. Моҳияти бўйича текшириш амаллари. Аудиторлик далилларини олиш амаллари.
Ўзаро боғлиқ шахслар ўртасидаги битимлар бўйича аудиторлик даллилларини олиш
тамойиллари. Стандартнинг максади ва вазифалари, амал килиш сохаси. Ўзаро боғлиқ
муносабатларни кўрсатиши мумкин бўлган битимлар. Ўзаро боғлиқ шахслар ва улар
ўртасидаги битимларнинг аниқлаш усуллари. Ўзаро боғлиқ шахслар билан тузилган
битимларни текшириш.
Таҳлилий амаллар. Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш соҳаси.
Таҳлилий амалларни қўллаш мақсадлари. Аудиторлик амалларини бажариш тартиби.
Таҳлилий амалларни бажарилиш натижалари бўйича аудиторнинг ҳаракати. Аудиторлик
танлаш (14). Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Танлаш турлари.
Танлашнинг тузилиши. Танлаш таваккалчилиги. Танлаш натижаларини баҳолаш.
Аудитор иш сифатини назорат қилиш.
Бошқа аудиторнинг иш натижаларидан фойдаланиш. Стандартнинг мақсади,
вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Асосий аудитор. Бошқа аудитор. Асосий аудиторни
тайинлаш зарурати. Асосий аудитор бажарадиган амаллар. Бошқа аудитор бажарадиган
амаллар. Асосий аудитор жавобига қўйиладиган талаблар. Асосий ва бошқа
аудиторларнинг жавобгарлиги. Эксперт ишидан фойдаланиш. Стандартнинг мақсади,
вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Экспертни тайинлаш. Эксперт иши натижаларини
расмийлаштириш. Эксперт иши натижаларидан фойдаланиш.
Аудиторлик текширувини якунлаш. Аудиторлик ҳисоботи ва хулосаси.
Аудиторлик ҳисоботи ва молиявий ҳисобот тўғрисидаги аудиторлик хулосаси.
Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Аудиторлик ҳисоботи.
Аудиторлик ҳисоботининг тузилиши. Аудиторлик ҳисоботининг кириш қисми.
Аудиторлик ҳисоботининг таҳлилий қисми. Аудиторлик ҳисоботининг якуний қисми.
Аудиторлик ҳисоботи учун жавобгарлик. Аудиторлик хулосаси. Аудиторлик
хулосасининг тузилиши. Аудиторлик хулосасининг кириш қисми. Аудиторлик
хулосасининг таъкидлаш қисми. Аудиторлик хулосасининг якуний қисми. Аудиторлик
хулосаларининг турлари. Аудиторлик хулосасини тақдим этиш. Аудиторлик хулосаси
учун жавобгарлик. Махсус саволни текшириш натижалари бўйича аудиторнинг ҳисоботи
(80). Стандартнинг мақсади, вазифалари ва амал қилиш соҳаси. Махсус саволни
текшириш натижалари бўйича аудиторнинг ҳисоботи. Махсус саволни текшириш бўйича
буюртмачи. Махсус саволни текшириш бўйича ишларга ҳақ тўлаш. Махсус саволни
текшириш бўйича аудитор ҳисоботининг мазмуни. Махсус саволни текшириш
натижалари бўйича аудитор ҳисоботи учун жавобгарлик.
Бошқарув таҳлилининг назарий асослари.
Бошқарув таҳлилининг илмий асослари. Бошқарув таҳлили иқтисодиётда содир
бўлган, бўлаётган ва бўладиган жараёнларни ўрганишга диалектика нуқтаи назаридан
ёндашиш. Билиш назарияси. Объектив дунёни билиш. Билиш жараёни, диалектик
хусусият. Воқеликнинг инъикоси. Бошқарув таҳлилининг предмети, вазифалари ва
мазмуни. Бозор муносабатлари шароитида бошқарув таҳлилининг вужудга келиши.
Унинг назарий ва амалий масалалари. Оқилона бошқарув қарорларини қабул қилиш.
Таҳлилда фойдаланиладиган ахборотлар тизими. Молиявий-иқтисодий таҳлил. Техникиқтисодий таҳлил. Таҳлил ўтказишнинг боскичлари. Бошқарув таҳлилининг методи ва
махсус усуллари. Бошқарув таҳлилининг
методологик асослари диалектик билиш
назарияси ва иқтисодий назария фанларидир.Таҳлил қилиш жараёнида фойдаланиладиган
дедуктив ва индуктив, анализ ва синтез усуллари. Бошқарув таҳлилида фойдаланиладиган
махсус усуллар: таққослаш усули, гуруҳлаштириш, етакчи звенони ажратиб қўйиш усули,
мутлақ ва нисбий миқдорлар, динамик усуллар, индекслар, бартараф этиш, занжирли
алмаштириш усули, баланс усули. Бошқарув таҳлилида иқтисодий математик усулларни
қўллаш. Бошқарув таҳлилининг маълумотлар билан таъминланиши.
Маҳ сулот ишлаб чиқариш, уни сотиш бўйича бизнес режа бажарилишини
таҳлил қилиш.
Маҳсулот ишлаб чиқариш, сотишда таҳлилнинг вазифалари. Маҳсулотни ишлаб
чиқариш ва уни сотиш бўйича бизнес режанинг асосланганлиги ва тиғизлигини аниқлаш.
Корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича ўсиш суръати, таркиби, номенклатура,
ассортименти, сифати ва бир текисда ишлаб чиқаришга баҳо бериш. Ўтган йилга нисбатан
маҳсулот ҳажмининг ўсиши ва унинг сабабларини аниқлаш. Тузилган шартнома
мажбурияти асосида маҳсулотни етказиб бериш бўйича сотиш режасининг бажарилишига
баҳо бериш. Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва уни сотишни ошириш бўйича резервларни
аниқлаш ва унинг таркиби ҳамда сифатини яхшилаш кабилар. Маҳсулотни ишлаб
чиқариш
ва уни сотиш кўрсаткичларига умумий таъриф. Товар маҳсулоти, сотилган
маҳсулот, соф маҳсулот, шартли соф маҳсулот.
Корхоналарнинг меҳнат ресурслари билан таъминланиши ва улардан
фойдаланиш ҳ амда меҳнатга ҳ ақ тўлаш фондини таҳлил қилиш
Корхоналарнинг меҳнат омилларини таҳлил килишнинг аҳамияти ва вазифалари.
Корхоналарнинг ишчи кучи билан кай даражада таъминланган-лиги, иш вақтидан
самарали фойдаланиши, бир ишловчига тўғри келувчи ўрта-ча йиллик иш унуми.
Корхоналарнинг ишчи кучи билан таъминланганлигини таҳлил килиш. Ишчиларнинг
сони ва уларнинг таркиби. Асосий фаолиятда хизмат килувчи ходимлар тоифалари:
ишчилар, хизматчилар, шу жумладан: раҳбарлар, мутахассислар ва бошка хизматчилар.
Ишчилар сони бўйича мутлақ ва нисбий фарқлар. Меҳнат унумдорлиги даражасини
таҳлил килиш. Меҳнат унумдорлигини ҳисоблашда кўлланиладиган кўрсаткичлар:
натурал, шартли-натурал ва пул
(киймат) кўрсаткичлари. Меҳнат унумдорлигини
ифодаловчи кўрсаткичлар: бир ишловчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унуми, бир
ишчига тўғри келувчи ўртача йиллик иш унуми, бир ишчига тўғри келувчи ўртача кунлик
иш унуми, бир ишчига тўғри келувчи ўртача соатлик иш унуми. Иш вақтидан оқилона
фойдаланишни таҳлил қилиш. Ишчи кучидан вақт бўйича фойдаланиш (иш вақти фонди
ва ишчиларнинг иш билан банд бўлиш жадаллиги). Иш вақтидан фойдаланишнинг
умумлашган кўрсаткичлари: ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган киши
кунлари ва киши соатлари. Ҳамма ишчилар томонидан бир йилда ишланган киши
соатлари ҳажми ўзгаришига таъсир этувчи омиллар. Ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги
сони ўзгариши. Бир ишчи томонидан бир йилда ўртача ишланган киши кунларининг
ўзгариши. Иш кунининг узунлиги ўзгариши.
Асосий фондларнинг таркиби, ҳолати ва улардан фойдаланишни таҳлил
қилиш.
Асосий фондларнинг таркиби, тузилиши ва ҳаракати. Корхоналарнинг асосий
фондлари ишлаб чиқаришдаги аҳамиятига кўра уч туркумга бўлиниши: саноат ишлаб
чиқаришдаги асосий фондлар; бошқа тармоқларнинг ишлаб чиқариш асосий фондлари;
ноишлаб чиқариш асосий фондлари. Асосий фондларнинг актив (фаол) ва пассив (нофаол)
қисмлари. Асосий фондларнинг техник ҳолатини таҳлил қилиш. Асосий фондларнинг
янгиланиш коэффициенти. Асосий фондларнинг чиқиб кетиш коэффициенти. Асосий
фондларнинг эскириш коэффициенти. Асосий фондларнинг ишга яроқлилик коэффициенти. Асосий фондларнинг қўшимча ўсиш коэффициенти. Асбоб-ускуналарнинг
хизмат қилиш даврининг таҳлили. Асосий фондлардан самарали фойдаланишни таҳлил
килиш. Асосий фондлардан самарали фойдаланишни ифодаловчи кўрсаткичлар: фонд
қайтими ва фонд сиғими. Асосий фондлардан фойдаланишнинг самарадорлик даражасига
таъсир этувчи омиллар: машина ва асбоб-ускуналарнинг жами асосий фондлар таркибида
тутган салмоғининг ўзгариши; минг сўмлик машина ва асбоб-ускуналар самарадорлигининг ўзгариши. Товар маҳсулоти ҳажмини ўзгаришига таъсир этувчи меҳнат воситалари
омиллари: саноат ишлаб чиқариш асосий фондларининг ўртача йиллик қиймати ўзгариши
(экстенсив омил); асосий воситалар самарадорлигининг ўзгариши (интенсив омил).
Ишлаб чиқариш асбоб-ускуналаридан фойдаланишни таҳлил қилиш. Асбоб-ускуналардан
экстенсив (вақт) бўйича фойдаланиш даражаси уларнинг сменалик (алмашиш)
коэффициенти орқали аниқланиши. Асбоб-ускуналарнинг сменалик коэффициенти.
Асбоб-ускуналарнинг норматив сменалик коэффициенти. Дастгоҳларнинг йиллик
унумдорлик даражасининг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар: дастгоҳлар ёки дастгоҳ
соатлар миқдорининг ўзгариши; бир дастгоҳ ёки бир дастгоҳ-соатга тўғри келувчи
унумдорлик даражаси.
Корхоналарнинг моддий ресурслар билан таъминланганлиги ва улардан
самарали фойдаланиш даражасини таҳлил қилиш.
Моддий сарф-харажатларни камайтиришнинг йўллари: маҳсулотларнинг констукциясини ўзгартириш ва такомиллаштириш; ишлаб чиқариш жараёнлари ва ишлаб чиқариш дастгоҳларининг технологиясини такомиллаштириш; энг муқобил бичиш хариталарини қўллаш орқали материалларга кетадиган харажат нормаларини камайтириш;
ишлаб чиқаришнинг иккиламчи ресурслари ва чиқитларидан фойдаланишни йўлга кўйиш;
ишлаб чиқаришда бракка йўл қўймаслик ва бошқалар. Моддий техника таъминоти бўйича
бизнес-режа бажарилишини таҳлил қилиш. Маҳсулот етказиб беришни шартномалар
билан расмийлаштириш. Моддий техника таъминотини таҳлил қилиш босқичлари:
моддий техника таъминоти бўйича бизнес режанинг бажарилиши ва ўтган йилларга
нисбатан ўзгариш тенденциясини аниқлаш; моддий техника таъминотининг алоҳида
турлари бўйича бизнес режанинг бажарилишини ўрганиш; моддий техника таъминотининг ўз вақтида ўрнатилганлиги ва унинг самарадорлигини ўрганиш; моддий техника
таъминотини яхшилаш бўйича тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқиш ва бошқарув
қарорларини қабул қилиш. Ишлаб чиқаришда материаллардан фойдаланишни таҳлил
қилиш. Маҳсулот ишлаб чиқаришда материаллардан фойдаланишнинг ўзгаришига таъсир
этувчи омиллар: маҳсулот бирлиги учун белгиланган харажат нормасининг ўзгариши;
маҳсулот бирлиги учун белгиланган баҳонинг ўзгариши. Ишлаб чиқаришда
материаллардан фойдаланишнинг ўзгариши ҳисобига қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш
ёки кам ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлаш. Товар маҳсулоти ҳажми ўзгаришига таъсир
этувчи омиллар: моддий харажатларнинг ўзгариши (экстенсив омил); материал
самарасининг ўзгариши.
Маҳсулот таннархи, ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таҳлили
Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархи тахлилининг моҳияти, аҳамияти,
вазифаси ва ахборот манбалари. Маҳсулот таннархи ҳақида тушунча ва уни
пасайтиришнинг аҳамияти. Корхона харажатларининг турлари. Ишлаб чиқариш ва ишлаб
чиқаришдан ташқари харажатларни туркумлаш. Давр харажатларининг турлари. Доимий
ва ўзгарувчан харажатларни туркумлаш. Харажатлар моддаларини туркумлаш. Ҳисобот
давридаги маҳсулот, иш ва хизматлар таннархи режа бажарилишига умумий таъриф. Бир
сўмлик маҳсулот, иш ва хизматларга кетган харажатлар таҳлили. Маҳсулот таннархининг
харажат элементлари бўйича таҳлили. Маҳсулот таннархини калькуляцион моддалар
бўйича таҳлили. Калькуляцион ҳисобот маълумотлари асосида энг муҳим турдаги
маҳсулотлар таннархини таҳлили. Материаллар, ёқилғи ва энергия харажатлари таҳлили.
Материал харажатлари суммасини ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили. Маҳсулот
таннархини пасайтиришни резервларини умумлаштириш. Таҳлил натижаларидан тегишли
бошқарув қарорларини тайёрлашда фойдаланиш.
Молиявий таҳлилнинг назарий асослари.
Молиявий таҳлилнинг илмий асослари. Молиявий таҳлил иқтисодиётда содир
бўлган, бўлаётган ва бўладиган жараёнларни ўрганишга диалектик нуқтаи назаридан
ёндошиш. Билиш назарияси. Объектив дунёни билиш. Билиш жараёни, диалектик
хусусият. Воқеликнинг инъикоси. Молиявий таҳлилнинг предмети, вазифалари ва
мазмуни. Бозор муносабатлари шароитида молиявий таҳлилни вужудга келиши.Унинг
назарий ва амалий масалалари. Оқилона молиявий қарорларини қабул қилиш. Молиявий
таҳлилда қўлланиладиган кўрсаткичлар тизими. Молиявий таҳлилда кулланиладиган
ахборот манбалари. Молиявий ҳисобот, уларни тузишда ва фойдаланишдаги тамойиллари.
Молиявий таҳлилнинг методи ва махсус усуллари. Молиявий таҳлилнинг методологик
асослари диалектик билиш назарияси ва иқтисодий назария фанларидир.Таҳлил қилиш
жараёнида фойдаланиладиган дедуктив ва индуктив, анализ ва синтез усуллари.
Молиявий таҳлилда фойдаланиладиган махсус усуллар: таққослаш
усули,
гуруҳлаштириш, етакчи звенони ажратиб қўйиш усули, мутлақ ва нисбий миқдорлар,
динамик усуллар, индекслар, бартараф этиш, занжирли алмаштириш усули, баланс усули.
Молиявий таҳлилда иқтисодий математик усулларни қўллаш. Молиявий таҳлилнинг
маълумотлар билан таъминланиши. Маълумотлар содир бўлган ҳодиса ва жараёнларни
ўзида ифода этган бирламчи ҳужжатлар ва бошқа воситаларда акс этадиган рақамлар,
белгилар ва хабарлардир. Ахборотлар бу маълумотларни жамлаш уларни ишлаш орқали
маълум тизимга келтириш натижасида ҳосил бўлган ижтимой-иқтисодий жараёнларни
ифода этадиган маълумотлар мажмуасидир. Молиявий таҳлилини ташкил этиш.
Молиявий натижалар таҳлили.
Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий натижалар (фойда ёки зарар)
корхоналарнинг иш фаолиятидаги энг асосий кўрсаткичдир. Вертикал таҳлил, горизонтал
таҳлил, асосли ёки тренд таҳлили. Иқтисодий таҳлилда молиявий натижалар турлари.
Молиявий натижалар таҳлилнинг асосий вазифалари. Харажат таркиблари - сотилган
маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи, давр харажатлар, молиявий фаолиятдан харажатлар,
фавқулодда харажатлар. Маҳсулот сотишдан олинган ялпи фойда ва унинг ўзгаришига
таъсир этувчи омиллар таҳлили. Маҳсулотларни сотишдан олинган соф тушум.
Маҳсулотларни ишлаб чиқариш таннархи. Корхоналар асосий фаолиятидан олинган
фойда ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили. Маҳсулотларни сотишдан
олинган ялпи фойда. Давр харажатлари. Асосий фаолиятнинг бошқа жараёнларидан
олинган даромад ва харажатлар. Корхоналар умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда ва
унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили. Шўъба ва уюшма корхоналардан
олинган дивидендлар. Бошқа олинган дивидендлар. Шўъба ва уюшма корхоналарга
берилган ва олинган қарзлар бўйича фоизлар. Бошқа тўланган ва олинган фоизлар.
Валюта курсининг ўзгаришидаги фарқлар. Молиявий фаолиятдан бошқа даромадлар ва
харажатлар. Солик тўлагунга қадар фойда ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар
таҳлили. Умумхўжалик фаолиятидан фойда (зарар). Фавқулодда фойда. Соф фойда ва
унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллари таҳлили. Солиқ тўлангугна қадар фойда.
Тўланган солиқлар ва бошқа солиқ тўловлари.
Рентабеллик кўрсаткичларининг таҳлили.
Бозор иқтисодиёти шароитида рентабеллик кўрсаткичлари хўжалик юритувчи
субъектларнинг асосий кўрсаткичларидан биридир. Рентабеллик кўрсаткичи корхоналар
хўжалик юритиш
самарадорлигини ҳарактерловчи
кўрсаткичдир.
Рентабеллик
кўрсаткичлари тизими, хўжалик субъектларини фаолиятини баҳолашда уларнинг хилмахиллиги ва ҳисоблаш усуллари. Баланснинг жами активларининг рентабеллиги ва унинг
ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили. Соф фойда. Корхонанинг жами активларининг ўртача йиллик қиймати. Корхона хусусий капиталининг рентабеллиги ва унинг
ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили. Соф фойда. Корхона хусусий капиталининг
ўртача йиллик қиймати. Битта акциянинг рентабеллик даражаси ва унинг ўзгаришига
таъсир этувчи омиллар таҳлили. Соф фойда. Муомаладаги акциялар сони. Аванслаштирилган фондлар рентабеллиги ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили.
Соф фойда. Аванслаштирилган фондларнинг ўртача йиллик қиймати. Соф рентабеллик
даражаси ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили. Асосий воситалар
рентабеллиги. Сотиш бўйича рентабеллик. Айланма активлари рентабеллиги. Ўз
маблағларининг рентабеллиги. Қарз маблағлари рентабеллиги. Узоқ муддатли молиявий
куйилмалар рентабеллик даражаси ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили.
Корхоналар молиявий ҳолати таҳлили.
молиявий ҳолати таҳлилининг мазмуни, вазифалари ва ахборот манбалари.
Бухгалтерия балансининг таркиби ва тузилиши. Корхона мулкининг таркиби ва унинг
ўзгариши таҳлили. Узоқ муддатли активлар. Асосий воситалар. Узоқ муддатли
инвестициялар. Товар моддий захиралар. Пул маблағлари, валюта маблағглари, ғазнадаги
пуллар, қисқа муддатли қўйилмалар. Корхонага карашли ва қарзга олинган маблағларнинг
таҳлили. Ўз маблағлари манбалари. Мажбуриятлар. Корхонанинг мавжуд ўзига қарашли
айланма маблағларининг таҳлили. Захира ва харажатлар ҳолатининг таҳлили. Корхона
капитали таркибининг таҳлили. Корхоналар молиявий ҳолатини баҳолашда молиявий
коэффициентлар тизимининг ахамияти. Баланснинг ҳаракатчанлик кўрсаткичлари
таҳлили. Баланснинг ҳаракатчанлик кўрсаткичларини ифодаловчи коэффициентлар
таҳлили. Пул окимлари ҳаракатини ва уларни бошқариш таҳлили. Пул маблағларини
фаолият турлари буйича ҳаракатини таҳлили.
Корхоналар
фаолиятининг
ишчанлик
фаоллиги
ва
самарадорлиги
кўрсаткичларининг таҳлили.
Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар фаолиятини ишчанлик фаолиги ва
самарадорлиги кўрсаткичлари таҳлилининг ахамияти ва вазифалари. Баланснинг
ишчанлик фаоллигини ифодаловчи кўрсаткичлар тизими ва уларнинг таҳлили.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари ҳолатининг таҳлили. Муддатли ўтган ва муддати
етиб келинган дебиторлик ва кредиторлик лари ҳолатининг таҳлили. Корхона айланма
маблағларни айланишнинг таҳлили. Айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти.
Айланма маблағларни айланиш куни. Айланма маблағлари банд булиш коэффициенти.
Айланма маблағлар айланиш кунини ўзгаришига таъсир этувчи омиллар таҳлили.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Президенти фармонлари ва қарорлари,
Вазирлар Маҳкамаси қарорлари
1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2014.
2. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси. Расмий нашр. -Т.: Адолат, 2008. - 692
б.
3. “Бухгалтерия
ҳисоби тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида. 2016 йил 13 апрель. № ЎРҚ-404.
4. Ўзбекистон Республикаси “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. -Т.:
2008 й.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республи-касини янада
ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 2017 йил 7 февралдаги ПФ4947-сонли Фармони.
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Иқтисодиёт реал сектори
корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида.
2008 йил 18 ноябрь, ПФ-4053-сон.
7. Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Фармони
“Акционерлик
жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини жорий этиш чоратадбирлари тўғрисида” (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2015 й.,
17-сон, 204-модда). Тошкент ш., 2015 йил 24 апрель, ПФ-4720.
8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Маҳсулотларни (иш ва
хизмат) ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни
шакллантириш таркиби тўғрисида»ги Низом. 54- қарори. -Т.: 1999й.
II. Президент асарлари
9. Каримов И.А. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча
мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил
давом эттириш йили бўлади. Халқ сўзи газетаси. 2014 йил 19 январь.
10. Мирзиёев Ш.М.. “Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак” Халқ сўзи
газетаси, 2017 йил 16 январь № 11 (6705).
Ш. Соҳага оид меъёрий ҳужжатлар
11. Ўзбекистон Республикасининг Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари,
Тўплам. Т.: ЎзР БАМА нашриёт маркази. 2012.
12. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 491-сон билан рўйхатдан ўтган
5-сонли «Асосий воситалар» БҲМС. Т.: 23.09.1998й.
13. Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий хўжалик фаолиятининг
бухгалтерия ҳисоби счётларининг режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома. БҲМС №21.
- Т.: Норма, 2010 й.
14. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг «1 январь ҳолати бўйича
асосий фондларни ҳар йили қайта баҳолашни ўтказиш тартиби тўғрисида» низом. -Т.:
2013 й.
IV. Асосий адабиётлар
15. Жўраев Н., Абдувахидов Ф., Сотволдиева Д. Молиявий ва бошқарув ҳисоби.
Дарслик. -Т.: “Иқтисод-молия”, 2012 й. 480-бет.
16. Жўраев Н., Холбеков Р., Абдувахидов Ф., Илхомов И. Бухгалтерия хисоби,
иқтисодий тахлил ва аудит. Дарслик. -Т.: 2007 й
17. Ибрагимов А., Очилов И., Қўзиев И., Ризаев Н., Молиявий ва бошқарув ҳисоби.
Ўқув қўлланма. -Т.: «1^Т 180^-М 0^1¥А », 2008. - 451 б.
18. Комплекс иқтисодий таҳлил: Дарслик / Т.Ш.Шоғиёсов; Ўзбекистон
Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Тошкент Молия институти. 220 бет.
19.Гомола А.И. и др. Бухгалтерский учёт.Учебник. -М.: “Академия”, 2015.-480 с.
20.Каспина Р.Г., Плотникова Л.А. Бухгалтерский учет внешне-экономической
деятельности: учеб. пособ. Россия.-М.: Эксмо, 2010. - 432 с.
21. Касьянова Г.Ю. Основнме средства: бухгалтерский и налоговмй учет. Россия .М.: БАК, 2010. - 256 с.
22.Каримов А.А. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. /Дарслик -Т.: Шарқ, 2004.-592 б.
23. Климович В.П. Основм банковского аудита: учеб. Россия . - М.: ФОРУМ, 2010. 192 с.
24. Кондраков Н.П. Бухгалтерский (финансовмй, управленческий) учет: учеб. - М.:
Проспект, 2009. - 448 с.
25.Кутер М.И.Введение в бухгалтерский учёт: Учебник [Электроннмй ресурс]:
учебное электронное издание (учебник) / М.И. Кутер - Электрон. дан. (23Мб). - 2- изд.
стер. - Майкоп: ЭлИТ, 2015.
26.Нечитайло А.И. Теория бухгалтерского учета: учеб. Россия . -М.: Проспект, 2010.
- 272 с.
27.Илхомов Ш.И. Аудит. 1-қисм .Дарсли-Т.:”Иқтисодиёт” , 2018.-284б.
28. Аудит. 2-қисм. Дарслик. Тўлаходжаева М.М.,Илхомов Ш.И. ва бошқалар.-Т.:
“Иқтисодиёт ” , 2018.-583 б.
29. Пачоли Л.Трактат о
счётах и записях [Электроннмй ресурс]: научное
электронное издание / перевод и редакция проф. М.И. Кутера - Электрон. дан. (325 Мб) Майкоп: ЭлИТ, 2015.
30. Подольский В.И., Савин А.А. Аудит: учебник. Россия . -М.: Юрайт,
2010.-605с.
31. Пугачёв В.В. Внутренний аудит и контроль. Организация внутреннего аудита в
условиях экономического кризиса: учеб. Россия . -М.: Дело и Сервис, 2010. - 224 с.
32. Сатмвалдмева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. - Т.: Иқтисодиёт, 2015.- 281 с.
33. Хасанов Б.А. Бошқарув ҳисоби. /Дарслик -Т.: Иқтисод, 2011. -307 б.
34. Холбеков Р. Бухгалтерия ҳисоби назарияси./Дарслик -Т.: Чўлпон, 2011. -185 б.
35. Хвостик Т.В. Практикум по бухгалтерскому (финансовому) учету: учеб. пособ.
Россия . -М.: ФОРУМ, 2010. - 176 с.
36. Ўразов К., Вохидов С. Бошқа тармоқларда бухгалтерия ҳисобининг
хусусиятлари. /Дарслик. -Т.: АДИБ НАШИРИЁТИ, 2011. - 488 б.
V. Қўшимча адабиётлар
37.Саг1 8. ^аггеп, 1ашез М. Кееуе, 1опа1Ьап Е. БисЬас. Ассоипйпд. (18БК; -13: 978-1133-60760-1) И8А, 2014. 25Ш ЕёШоп.
38.Ваггу ЕШо1, 1аш1е ЕШо1. Ғ1папс1а1 ассоип11п§ апё герогйпд. (18ВК 978-1-29208057-4) Ьопёоп, 2015. 17 Ш Её111оп.
39.ТЬошаз Р. Еёшопёз, Ғгапсез М. МсКа1г, РЬШр К. 01ёз, Е ё^агё Е. М Наш.
Ғипёашеп1а1 Ғ1папс1а1 Ассоип 11п§ Сопсер1з. (8ВК 978-0-07-802536-5) , К е ^ Уогк. 2013.
40. Ендовицкий Д.А., Ишкова Н.А. Учет ценнмх бумаг: учеб. пособ. Россия.-М.:
КНОРУС, 2010. - 384 с.
41. Каспина Р.Г., Плотникова Л.А. Бухгалтерский учет внешне- экономической
деятельности: учеб. пособ. Россия.-М.: Эксмо, 2010. - 432 с.
42. Касьянова Г.Ю. Учетная политика: бухгалтерская и налоговая. Россия -М.:
АБАК, 2010. - 160 с.
43. Куликова Л.И. Учетная политика организации: новое решение. Россия . -М.:
Бухгалтерский учет, 2010. - 336 с. - 2 экз.
44. Медведев М.Ю. Учетная политика организации на 2010 год: практическое
пособие. Россия. М.: КНОРУС, 2010. - 248 с.
45.Починок А. Аудит и налоговое законадательство. // Аудит.-2007. №4.
46. Хвостик Т.В. Практикум по бухгалтерскому (финансовому) учету: учеб. пособ.
Россия . -М.: ФОРУМ, 2010. - 176 с.
47. Т а к т§ Соп1го1 оГ 1Т Соз1з (Управление затратами на информацион-нне
технологии). Издательство Ғ тап аа1 Т^тез, 2000. - 272 с.
VI. Даврий нашрлар, статистик тўпламлар ва ҳисоботлар
48.«Бозор, пул ва кредит» журнал. -Т.: 2015-2018 йиллар
49. «Солиқ ва божхона хабарлари» газета. -Т.: 2015-2018 йиллар
50. Ўзбекистоннинг
2017
йилдаги
ижтимоий-иқтисодий
ривожланиши
кўрсаткичлари. -Т.: Ўзбекистон, 2018.
51. “Иқтисодиёт ва таълим” журнал. -Т.: 2015-2018 йиллар.
52. Правовме основм организации регулирования бухгалтерского учета республики
Узбекистан. // Журнал. "Калужский экономический вестник" №1, 2017г.
53. Взаимосвязь между видами бухгалтерского учета. // Журнал «Актуальная наука»
№7, июнь 2018 г. Россия.
VII. Интернет сайтлари.
54. “Ш гтаа” 2017.
55. “Рга^о” 2017.
5 6 .^ ^ ^ . “2^уопе!.иг”
5 7 . ^ ^ . Ьех.иг.
58 .^^^.погш а.иг.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАИМАН”
ТДИУ Илмий ишлар ва
инновациялар бўйича проре|р*дри
Ш.И. Мустафақуло®
“ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ” КАФЕДРАСИ
08.00.09 - “Жаҳон иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети 2018 йил
_ ”_______ даги Кенгашида муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Жаҳон иқтисодиёти”
кафедрасининг 2018 йил «____» _______ даги «____» - сон йиғилишида
муҳокама қилинган ва тавсия этилган
Тузувчи:
и.ф.н., доц. Исмаилова Н.С.
Тақризчилар: и.ф.д., проф. Исламов Б.А.
и.ф.д., доц. Сирожиддинов Н.
XXI аср интеллектуал ғоя ва инновацион янгиликлар яратиш, ҳозирги кун даври
талабига айланган. Замон талаби бўлган юқори сифатли талим бериш, шу орқали
иқтисодиёт, илм-фан ва давлатнинг стратегик йўналишдаги ишлаб чиқаришда юқори ва
интеллектуал салоҳиятга эга бўлган кадрлар тайёрлаш долзарб муаммоларга айланган. Шу
сабабли мамлакатимиздада “Таълим тўғрисида”ги қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий
дастури”га
мувофиқ
илмий
педагогик
кадрларни
тайёрлаш
жараёни,
мутахассисларининг касбий маҳоратини янада ошириш ва малакали иқтисодчи кадрларни
замонавий халқаро андозалар талаблари даражасида тайёрлашни тақозо этади.
Президентимиз Ш.М. Мирзиёев 2017 йилнинг 10-11 сентябр Козоғистон
Республикасида бўлиб ўтган Ислом Ҳамдўстлиги Ташкилоти саммитида фан, таълим ва
ишлаб чиқариш ўртасидаги интеграцион ҳамкорликни боғлаш зарурлини таъкидлаш
билан биргаликда, молиявий ҳолати етарли даражада бўлса ҳам, ҳамкорлик ташкилотига
аъзо бўлган давлатлар томонидан иқтисодиётга инновацион ғоялар ва технологиялар
киритиш, етарли даражада кўлланилилмаётганлиги маълум бўлди. Бундан чиқиш учун
давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва иқлимнинг глобал ўзгаришига олиб
келаетган саволларга диққатлик билан аҳамият бериш, юқори ишлаб чиқариш кучига эга
компьютер марказларини яратиш, ёш авлод ва ёш олимлар билан комплекс иш олиб
бориш кераклигини таъкидлаб ўтдилар.11
Хусусан, давлатимиз тарафидан ишлаб чиқилган “2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикаси ривожлантиришнинг бешта устивор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегияси 3 банди “Иқтисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устивор
йўналишлари”нинг 3.1. (7) “Ҳалкаро иқтисодий ҳамкорликни янада ривожлантириш,
жумладан, етакчи ҳалқаро ва хорижий
ўйланган ташқи қарзлар сиёсатини амалга оширишни давом эттириш, жалб килинган
хорижий инвестиция ва кредитларни самарали фойдаланиш” . 3.2. (11) “Экспорт
фаолиятини либераллаштириш ва соддалаштириш, экспорт таркибини ва географиясини
диверсификация килиш, иқтисодиёт тармоқларини ва ҳудудларнинг экспорт салоҳиятини
кенгайтириш ва сафарбар этиш” . 3.4. (4) “Инвестиция муҳитни такомиллаштириш,
мамлакат иқтисодиёти тармоқлари ва ҳудудлари хорижий, энг аввало, тўғридан - тўғри
12
хорижий инвестицияларни жалб килиш” 12
бандларида кўрсатилган чора - тадбирларини
бажарилиши жуда муҳим ўрин тутади.
Ҳозирги глобаллашув даврида жаҳон иқтисодиёти соҳасидаги халқаро тажриба ва
андозаларни мамлакатимиз таълим тизимида қўллаш бўйича ишларни олиб бориш
ҳозирги куннинг энг долзарб масаласи бўлиб ҳисобланади.
Ушбу дастурда келтирилган мавзу ва масалалар бозор иқтисодиёти ва халқаро
рақобатнинг тобора кучайиб бораётганлиги шароитида жаҳон иқтисодиёти соҳасидаги
назарий ёндашувлар ва халқаро иқтисодиёт кўламида рўй бераётган амалий
жараёнларнинг ҳозирги ҳолати, шунингдек хорижий мамлакатларда тўпланиб бораётган
замонавий тажрибага асосланади.
11
Ўзбекистон республикаси президенти Ш. М. Мирзиёевнинг
Республикасида бўлиб ўтган фан ва технологиялар бўйича Ислом
саммитида сўзаган нутқи.
12 “Ўзбекистон Респуликасини янада ривожлантириш бўйича
“Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 07 февралдаги
2017 йил 10-11 сентябрда Козоғистон
Ҳамдўстлиги Ташкилотининг биринчи
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисидаги
ПФ-4947- сон фармони.
Дастурда қўйилган мавзу ва масалалар “Жаҳон иқтисодиёти” ихтисослиги бўйича
даъвогарларнинг фақатгина шу соҳадаги умумий билим даражасини аниқлаш билан
чекланмасдан, балки шу соҳадаги муаммолар ва уларнинг ечимларини топиш бўйича
билимга эга эканлигини намойиш эта олишини талаб қилади.
Мазкур масалалар бўйича назарий муаммолар фан докторлигига даъвогарларнинг
шахсий қарашларини шаклланишини юзага чиқаришга қаратилган.
Дастур 08.00.09 - “Жаҳон иқтисодиёти” ихтисослиги паспортига тегишли бўлган
барча масалаларни ўз ичига қамраб олади. Ушбу дастур 08.00.09 - “Жаҳон иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага мутахассислик фанидан кириш имтиҳони
топширувчилар учун мулжалланган.
Жаҳон иқтисодиёти фанига кириш: курсининг мазмуни ва асосий
вазифалари
Жаҳон иқтисодиёти фанининг моҳияти ва таркиби. Фаннинг предмети ва объекти.
Жаҳон иқтисодиёти яхлит тизим сифатида. Жаҳон иқтисодиёти миллий иқтисодиётлар
жамлиги, уларнинг ягона иқтисодий
тизим, умумий қонунлар ва ривожланиш
мақсадларига бирлашуви. Жаҳон хўжалигининг иктисодий потенциали ва ундан самарали
фойдаланиш муаммолари. Иқтисодий
фанлар
тизимида миллий ва халқаро
иқтисодиётнинг ўрни. Халқаро иқтисодиёт замонавий иқтисодий назариянинг энг ёш ва
динамик ривожланаётган бўлаги сифатида.
Жаҳон хўжалигининг моҳияти, шаклланиш ва ривожланиш босқичлари
Жаҳон хўжалигининг моҳияти. Жаҳон хўжалигининг иқтисодий ривожланиш
тарихи. Жаҳон бозорининг шаклланиши. Жаҳон хўжалиги тизими ривожланишининг
асосий босқичлари. Монополистик иттифоқлар ва жаҳон конъюнктураси. ХХ асрнинг
иккинчи ярмида жаҳон хўжалиги: «Марказ» ва «периферия» тушунчаси. Халқаро рақобат
- жаҳон бозорининг ажралмас бир қисми сифатида. Жаҳон иқтисодиётининг
ривожланиши ва халқаро ракобатнинг кучайишида фан-техника иараққиёти (ФТР)нинг
роли. Жаҳон хўжалигининг трансмиллийлашуви ва глобаллашуви.
Дунё мамлакатларининг ижтимоий-иқтисодий тараққиётига кўра
классификацияланиши. Жаҳон иқтисодиёти марказлари
Жаҳон хўжалиги субъектларининг жаҳон иқтисодиётидаги ўрнини белгиловчи
кўрсаткичлар тизими. Дунё мамлакатларининг ижтимоий-иқтисодий тараққиётига кўра
классификацияланиши. БМТ ҳамда халқаро иқтисодий ташкилотларнинг гуруҳлаш
тамойиллари. Миллий иқтисодиётларнинг жаҳон хўжалиги алоқаларидаги ўрни ва
уларнинг макроиқтисодий кўрсаткичлар орқали баҳоланиши. Мамлакатларнинг ялпи ички
маҳсулот (ЯИМ) ёки ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) ҳажмига кўра ифодаланиши. Аҳоли
жон бошига ялпи ички маҳсулотни тўғри келиши, ўртача иш ҳақи миқдори, ташқи савдо
операцияларининг ҳажми, капитал ҳаракати кўрсаткичлари, ташқи қарздорлик миқдори ва
ҳ.к.лар. Жаҳон иқтисодиётида саноати ривожланган, ривожланаётган ҳамда ўтиш
иқтисодиёти мамлакатлари гуруҳи.
Замонавий иқтисодий тизимлар.
Ривожланишнинг асосий макроиқтисодий моделлари
Замонавий иқтисодий тизимлар ва уларнинг ривожланиш қонуниятлари. Замонавий
иқтисодий ўсиш омиллари. Глобал ва минтақавий тараққиёт моделлари. Ижтимоий102
иқтисодий ривожланишнинг асосий макроиқтисодий моделлари. Неолиберал иқтисодий
ривожланиш модели. Иқтисодий ривожланишнинг ижтимоий бозор хўжалиги модели.
Иқтисодий ривожланишнинг Шарқий Осиё модели. Иқтисодиётнинг очиқлиги ва
рақобатбардошлиги.
Жаҳон иқтисодиётида саноати тараққий этган мамлакатлар
Саноати ривожланган давлатларнинг асосий белгилари, гуруҳланиши ва
ривожланиш моделлари.
Тараққий топган давлатларнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш тенденциялари. Ғарб давлатларининг индустриал ва иқтисодий ривожланиш
жиҳатдан дифференциациялашуви. Ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг таркиби.
АҚШ, Япония ва Ғарбий Европа давлатларнинг иқтисодий ривожланиш моделлари. Ички
бозорлар ҳажми ва ривожланиш даражаси. Истеъмол талаби. Ишлаб чиқариш талаби.
Таклиф структураси. Ички бозорларнинг институционал структураси. Ички нархлар
динамикаси. Ривожланган мамлакатларда “янги иқтисодиёт”нинг шаклланиши.
Ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида давлатнинг роли.
Ривожланаётган мамлакатлар - жаҳон хўжалиги тизимида
Ривожланаётган
мамлакатларнинг
асосий
белгилари
ва
гуруҳланиши.
Ривожланаётган давлатларнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан дифференциялашуви.
Ривожланаётган давлатларнинг жаҳон иқтисодиётида тутган ўрни. Бозорлар ҳажми ва
ривожланиш даражаси. Истеъмол талаби. Ишлаб чиқариш талаби.
Таклиф
структурасидаги ўзгаришлар. Ривожланаётган давлатлар ички бозорларининг ўзига хос
хусусиятлари. Жаҳон ишлаб чиқаришда ривожланаётган давлатлар. Ривожланаётган
давлатларнинг халқаро меҳнат тақсимотида тутган ўрни. Ривожланаётган давлатларнинг
халқаро ишчи кучи миграцияси ҳамда халқаро капитал миграциясида тутган ўрни. Жаҳон
хўжалигида Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги ривожланаётган давлатларнинг тутган
ўрни. Ривожланаётган мамлакатларда саноатлаштириш моделлари. Ривожланаётган
давлатлар ташқи иқтисодий сиёсатининг асосий йўналишлари. Ташқи савдода
протекционизм сиёсати. Ривожланаётган давлатларнинг замонавий ривожланиш
хусусиятлари.
Жаҳон иқтисодиётида “янги индустриал мамлакатлар”
Янги индустриал давлатларга умумий тавсиф. Янги индустриал мамлакатларнинг
гуруҳланиши. “Янги индустриал давлатлар гуруҳи”га мансубликни ифодалувчи асосий
иқтисодий мезон ва кўрсаткичлар тизими. Янги индустриал давлатларнинг иқтисодий
ривожланиш моделлари. Осиё -Тинч океан минтақаси ва Лотин Америкасидаги янги
индустриал давлатлар. Янги индустриал давлатлар халқаро меҳнат тақсимоти, халқаро
капитал ва ишчи кучи миграцияси тизимида.
В М С 8 мамлакатлари иқтисодиёти
ВМ С8 атамаси, унинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий мазмуни. ВМ С8
мамлакатларининг жаҳон иқтисодиёти тизимидаги мавқеи. ВМ С8 мамлакатлари
иқтисодиётининг таркиби ва ривожланиш тенденциялари. Жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирозининг ВМ С8 мамлакатлари иқтисодиётига таъсири. ВМ С8 мамлакатларининг
замонавий ривожланиш тенденциялари. ВМ С8 мамлакатларининг ўзаро ҳамкорлиги
истиқболлари.
Ўтиш иқтисодиёти мамлакатлари - жаҳон иқтисодиёти тизимида
Бозор иқтисодиётига ўтиш зарурати, мақсади ва принциплари. Бозор
иқтисодиётига ўтишда давлатнинг вазифалари. Ўтиш иқтисодиёти мамлакатларининг
гуруҳланиши. Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида амалга оширилган иқтисодий
ислоҳотлар моделлари ва уларнинг натижалари. Ўтиш иқтисодиётида бир хўжалик
юритиш тизимининг бошқасига алмашиниши. Замонавий босқичда ўтиш даври
иқтисодиёти Европа ва Осиёдаги собиқ соцалистик мамлакатларга (КХДР бундан
мустасно) хос. Ўтиш иқтисодиётининг бир бутун яхлит эмаслиги. Ўтиш иқтисодиёти
шароитида барқарор ўсиш механизмларининг издан чиқиши. Миллий хўжалик
ҳолатининг барқарор ва турғун эмаслиги. Ўтиш даврида халқаро иқтисодий ташкилотлар
томонидан тавсия этиладиган классик тамойиллар.
МДҲ мамлакатлари - жаҳон хўжалиги тизимида
МДҲ мамлакатлари ўтиш иқтисодиёти мамлакатларининг йирик бўғини сифатида.
Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) тузилиши. Иқтисодий ислоҳотлар суръатига
кўра гуруҳланиши. МДҲ мамлакатларида бозор муносабатларининг шаклланиши. Бозор
ўзгаришларининг асосий йўналишлари ва натижалари. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги
мамлакатларининг бозор иқтисодиётига ўтиш йўллари. Ўтиш иқтисодиётининг МДҲ
мамлакатларига кўрсатган салбий таъсири. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигининг жаҳон
иқтисодиётидаги ўрни. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги доирасидаги ташқи иқтисодий
алоқалар ва интеграцион жараёнлар.
Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодиётидаги ўрни
Бозор иқтисодиётига ўтишнинг “ўзбек модели” . “ўзбек модели”нинг моҳияти,
асосий тамойиллари ва босқичлари. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш стратегиясининг
пухта ишлаб чиқилганлиги. Иқтисодиётдаги чуқур таркибий ўзгаришлар. Миллий
иқтисодиётнинг таркиби ва жаҳон иқтисодиётидаги ўрни. Самарали ташқи савдо ва
инвестиция жараёнлари. Ўзбекистон ташқи иқтисодий алоқаларининг таркиби ва
ривожланиш динамикаси. Ўзбекистонда ЯИМ ҳажмининг ўсиши. Ўзбекистонда ЯИМнинг
ўсиши ва харид қобилияти паритети. ЯИМда иқтисодий тармоқлар таркиби. Ўзбекистонда
ташқи савдо айланмаси. Ўзбекистон Республикаси ташқи савдосининг товар таркиби.
Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялашнинг устувор йўналишлари.
Жаҳон хўжалиги ва замонавий халқаро иқтисодий муносабатлар - ягона
тизим сифатида
Замонавий жаҳон хўжалиги, унинг асосий субъектлари. Унинг вужудга келиши ва
ривожланиш босқичлари. Иқтисодчи олимларнинг жаҳон хўжалиги тўғрисидаги
фикрлари. Халқаро иқтисодий муносабатларнинг объекти ва субъекти. Замонавий халқаро
иқтисодий муносабатларнинг асосий шакллари. Халқаро иқтисодий муносабатлар тизими
ривожланишининг умумий хусусиятлари.
Халқаро меҳнат тақсимоти. Ихтисослашув ва кооперация.
Халқаро меҳнат тақсимоти халқаро иқтисодий белгиловчи асосий меъзон сифатида.
Меҳнат тақсимоти - тарихан белгиланган ижтимоий меҳнат тизими эканлиги. ХМТнинг
чуқурлашуви,
илмий-техника
инқилобнинг
(ИТИ)
таъсири.
ХМТ-жамият
ривожланишининг фаолиятини сифат жиҳатдан дифференциацияси эканлиги. Халқаро
меҳнат тақсимоти давлатлараро меҳнатнинг ижтимоий-ҳудудий тақсимоти эканлиги.
ХМТ ва давлатлараро ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви. Ишлаб чиқаришнинг халқаро
ихтисослашуви ва кооперациялашуви. Қўшма корхоналар кооперациялашув белгиси
сифатида.
Халқаро меҳнат тақсимоти ривожланишининг асосий кўрсаткичлари
Халқаро меҳнат тақсимоти ривожланишини ўлчашнинг услубий асослари. Жаҳон
мамлакатларининг халқаро меҳнат тақсимотида иштирок этиш даражасининг асосий
кўрсаткичлари. Минтақаларнинг алоҳида мамлакатлар ташқи иқтисодий алоқалари
тизимидаги ўрнини ифодаловчи кўрсаткичлар тизими. Экспорт квотаси ўлчовини
аниқловчи омиллар.
Товарлар ва хизматлар халқаро савдоси, унинг халқаро иқтисодий
муносабатлар тизимидаги роли
Халқаро савдо - халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида. Товарлар халқаро
савдоси динамикаси: унинг жуғрофий тузилиши ва товар таркиби. Замонавий жаҳон
иқтисодиётида хизматлар халқаро савдосининг моҳияти. Хизматлар классификацияси.
Халқаро хизматлар савдоси динамикаси ва таркибий тузилиши. Хизматлар садосининг
давлат томонидан ва халқаро тартибга солиниши. Хизматлар савдоси бўйича бош
келишув.
Халқаро туризм ва халқаро транспорт хизматлари
Халқаро туризм, унинг асосий шакллари. Халқаро туризмнинг ўзига хос
хусусиятлари. Сайёҳлик маҳсулотлари ва хизматларини таклиф этувчи фирма ва
корхоналар. Халқаро туризмнинг ривожланиши. Халқаро сайёҳлик бизнеси ташкилоти.
Халқаро сайёҳлик ташкилоти (ХСТ). Жаҳон бозорида транспорт хизматлари ва унинг
асосий кўринишлари. Денгиз транспорти. Денгизда юк ташиш. Денгизда юк ташишнинг
халқаро миқёсда тартибга солиниши. Халқаро денгиз ташкилоти. Ҳаво транспорти.
Халқаро ҳаво юкташуви. Ҳаво юкташувчилари. Ҳавоюкташувига хизмат кўрсатиш. Ҳаво
юк ташувини халқаро миқёсда тартибга солиш. Фуқаролар авиацияси халқаро ташкилоти
(ИКАО). Фуқаролар авиацияси интақавий ҳукуматлараро ташкилоти. Ҳаво транспорти
халқаро Ассоциацияси (ИАТА).
Технологиялар халқаро бозори
Халқаро технологик алмашинув ва унинг амалга оширилиш шакллари. Лицензия
савдоси. Лицензия объектлари. Лицензия савдосининг ҳозирги ҳолати. Лицензия
савдосини ташкил қилиш. Интеллектуал мулк ҳуқуқининг халқаро тартибга солиниши.
Европа патент ташкилоти (ЕПО) ва унинг фаолият юритиш механизми. Жаҳон
интеллектуал мулк ташкилоти (ВОИС) ва унинг фаолият юритиш механизми. Технологик
алмашинувнинг бошқа шакллари.
Халқаро капитал ҳаракатининг замонавий кўринишлари
Капитал олиб чиқишнинг моҳияти. Халқаро капитал ҳаракати: XX аср охири-ХХ1
аср бошларидаги ривожланиш аломатлари ва шакллари. Капитални хорижга инвестиция
қилишнинг янги шакллари ва субъектлари. Капиталнинг чорраҳавий ҳаракати.
Ривожланишга расмий ёрдам. Капиталнинг четга чиқиб кетиши муаммоси.
Халқаро капитал ҳаракатининг тартибга солиниши
Халқаро капитал ҳаракатини давлат томонидан тартибга солиш. Халқаро капитал
ҳаракатини халқаро (халқаро-ҳуқуқий) тартибга солиш. Савдо билан боғлиқ инвестиция
чора-тадбирлари тўғрисидаги битим.
Халқаро ишчи кучи миграцияси. Демографик муаммолар
Аҳоли миграциясининг дастлабки кўринишлари. Халқаро ишчи кучи миграцияси халқаро иқтисодий муносабатларнинг таркибий қисми сифатида. Халқаро ишчи кучи
миграциясида меҳнат миграциясининг роли. Аҳоли миграциясининг иқтисодий сабаблари.
Саноати ривожланган мамлакатлар саноат тармоқларининг ривожланаётган давлатлар
ишчи кучлари ҳисобига ривожланиб бориши. Жаҳон хўжалигида миллий ишчи кучлари
бозорлари базасида ташкил топган минтақавий ишчи кучи бозорлари. Жаҳон ишчи кучи
бозорлари ва XXI асрда унинг ривожланиш аломатлари.
Халқаро молия, валюта-кредит муносабатлари тизими
Жаҳон
валюта-молия
тизимининг
хусусиятлари.
Халқаро
валюта
муносабатларининг асосий иштирокчилари: тижорат ва инвестиция банклари, марказий
банклар, банкдан ташқари институтлар, брокерлик фирмалари, халқаро валюта-кредит ва
молия ташкилотлари, хусусий шахслар. Валюта бозори турлари. Миллий, ҳудудий ва
жаҳон валюта бозорлари. Валюта операциялари асосий типларининг тавсифи. Халқаро
валюта тизими. Валюта курси режими. Давлатлараро миқёсда валюта муносабатларининг
тартибга солинишида глобал ва ҳудудий валюта-молия ташкилотларининг тутган ўрни.
Халқаро валюта фонди - жаҳон валюта-молия тизимининг етакчи институти.
Халқаро ҳисоб-китоб шакллари
ХИМ соҳасида валютавий ҳисоб-китоб муносабатларининг моҳияти. Халқаро
ҳисоб-китоб шакллари: валюта клиринги, махсус қарз олиш қоидаси, аккредитив, банк
ўтказмалари, инкассо. Халқаро кредит муносабатлари.
Замонавий халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида ташқи қарздорлик
муаммоси
Ташқи қарздорликнинг моҳияти. Замонавий жаҳон иқтисодиётида ташқи
қарздорлик муаммоси. Режали иқтисодиёт шароитидаги ташқи қарздорлик муаммоси.
Ташқи қарзлардан қутулиш йўллари. Тўловларни фоизлари билан тўлашда ликвидли
ресурсларнинг етишмаслиги муаммоси.
Халқаро корпорациялар ва молия-саноат гуруҳлари - ХИМ субъектлари
сифатида
Халқаро корпорациялар фаолиятининг асосий йўналишлари. ТМКларнинг
иқтисодий афзалликлари. Халқаро корпорацияларнинг жаҳон иқтисодиётига таъсири.
Молия-саноат гуруҳлари - жаҳон иқтисодиёти тизимида. МДҲ доирасидаги халқаро
молия-саноат гуруҳлари.
Эркин иқтисодий ҳудудларнинг замонавий жаҳон иқтисодиётидаги роли.
Оффшор ҳудудлари
Эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил этишнинг моҳияти ва мақсади. Эркин
иқтисодий ҳудудларнинг асосий кўринишлари. Эркин (махсус) иқтисодий ҳудудлар,
уларнинг жаҳон иқтисодиётидаги ўрни ва роли. Оффшор ҳудудлар ва оффшор бизнеси,
уларнинг жаҳон иқтисодиётидаги ўрни ва роли. Эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил
этишнинг халқаро тажрибаси.
Халқаро иқтисодий ташкилотлар, уларнинг замонавий жаҳон хўжалигидаги
ўрни
Халқаро ташкилотларнинг асосий кўринишлари ва фаолияти. Халқаро
ташкилотларнинг замонавий жаҳон хўжалиги тизимидаги ўрни. БМТ тизимидаги халқаро
иқтисодий ташкилотлар. БМТ тизимидаги валюта-молия ташкилотлари. Халқаро валюта
фонди. Жаҳон банки гуруҳи. Минтақавий ривожлантириш банклари. Бошқа халқаро
ташкилотлар.
Жаҳон иқтисодиётида халқаро иқтисодий интеграция жараёнлари
Халқаро иқтисодий интеграциянинг моҳияти, шакллари ва ривожланиш
босқичлари. Минтақавий иқтисодий бирлашмалар. Ғарбий Европа иқтисодий
интеграцияси. Европа иттифоқи. ЕИнинг замонавий институтлари тизими. Шимолий
Америка эркин савдо ассоциацияси (НАФТА). МДҲ маконида интеграция
жараёнларининг ривожланиши.
Ўзбекистон замонавий халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида
Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти ва иқтисодий ривожланиш даражаси.
Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув йўллари. Ўзбекистон халқаро
капитал ҳаракати тизимида. Ўзбекистон иқтисодиётида хорижий капиталнинг ўрни.
Ўзбекистон ва халқаро меҳнат бозори.
ТАВСИЯ ЭТИЛАЁТГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси - Т.: Ўзбекистон, 2014. -46 б.
2. Ўзбекистон
Республикасининг
“Хорижий
инвесторларнинг
ҳуқуқлари
кафолатлари ва ҳимоялаш чоралари тўғрисида”ги Қонуни, 1998 й.
3. Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари тўғрисида» 1998 йил 30
апрель Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари. 19-сон. Т.: Адолат, 1998,-532 б
4. Ўзбекистон Республикасининг “Эркин иқтисодий зоналар тўғрисидаги
Ўзбекистон Республикаси қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги
Қонуни, 2009 й.
5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик
шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон 1997.
6. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва
янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. -Т.: “Ўзбекистон”, 2005.
7. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни
бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Т.: Ўзбекистон 2009.
8. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация
йўлини қатъият билан давом эттириш. -Т.: “Ўзбекистон”, 2013. - 64 б.
9. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистан
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига
бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи. // Халқ сўзи
газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
10. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш
тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги
нутқи. - Тошкент: Ўзбекистон,2016.-56 б.
11. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
қабул қилинганлигининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016
йил 7 декабрь / Ш.М. Мирзиёев.-Тошкент: “Ўзбекистон”,2017. 48 б.
12. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
кўрамиз. Мазкур китобдан Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг
2016 йил 1 ноябрдан 24 ноябрга қадар Қоракалпогистон Республикаси, вилоятлар ва
Тошкент шаҳри сайловчилари вакиллари билан ўтказилган сайловолди учрашувларида
сўзлаган нутқлари ўрин олган./ Ш.М.Мирзиёев.-Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. 488 б.
13. Ваҳобов А.В. Жаҳон иқтисодиёти ва халқаро иқтисодий муносабатлар:
дарслик/А.В. Вахабов, Д.А. Таджибаева, Ш.А. Хажибакиев. - Тошкент: Бактриа пресс,
2015. 584 б.
14. Ме Соппе11, Вгие. Есопошюз. 17* еёШоп. Мсдга^-ЬШЛгшп, И8А, 2014.
15. N. Огедогу М а п к т . Рппс1р1е8 оҒ Есопошюз, 7Ш еёШоп. Ашагоп, И8А 2016.
16. Раи1 А. 8ашие1зоп, ^ ! Ш а т Б . ^огёЬаш . Есопошюз. 19Ш ЕёШоп. МсОга^-НШ
Сошрашез. И8А. 2015.
17. Бондарев А.К. Международнме экономические отношения: Учебник/
А.И.Евдокимов, А.К.Бондарев, С.М.Дроздов;Под ред.А.И.Евдокимов.- М.:Проспект 2013,
656 с.
18. Пономарева Е.С. Мировая экономика и международнме экономические
отношения. Учебное пособие/Е.С.Пономарева, Л.А.Кривенцова. - М.: ЮНИТИ, 2013. - 287
с.
19. Г.Г.Назарова, З.М.Иминов, Х.Х.Халилов, О.Б.Хамидов. Жаҳон иқтисодиёти ва
халқаро иқтисодий муносабатлар. Дарслик. -Т.: ТДИУ, 2011.
20. Миллий ва халқаро иқтисодиёт. Ишмухамедов А.Э., Юсупов А.С.. Т.: МЧЖ
“КАМ -8”, 2007 й
21. 1ашез ОегЬег. 1п1егпа11опа1 Есопош1с8. Ғ1Г1Ь ЕёШоп. Реагзоп, 2012. - 471 ра§ез.
22. Огед 1р. ТЬе ЬШ1е Воок оГ Есопошхсз: Н о ^ Ше Е соп оту ^ о г к з 1п 1ке Кеа1 ^огМ .
1оЬп ^ Н е у & 8опз, 2012. - 288 ра§ез.
23. Н о^агё К1сЬагёз. Ипёег81апё1п§ 1ке О1оЬа1 Есопоту. Реасе Еёиса11оп Воокз, 2014.
- 311 ра§ез.
24. Чеботарев Н.Ф. Мировая экономика и международнме экономические
отношения. Учебник для бакалавров / Н.Ф.Чеботарев..- М.:Дашков и К, 2013.-352 с.
25. Мороз И.И. Мировая экономика и международнме экономические отношения
(для бакалавров) / И.И.Мороз.-М.: КноРус, 2013. 256 с.
26. Назарова Г.Г., Хайдаров Н.Х. Халқаро иқтисодий муносабатлар. Ўкув
қўлланма. - Т.: ТДИУ, 2007, - 14 б.
Интернет ва зиёнет сайтлари:
27.
28.
29.
30.
^ ^ ^ .^ о .о г а .
^ ^ ^ .а а И о г а .
^ ^ ^ .^ Ь .о г а .
^^^.еи гоаМ .ога
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
^ ^ ^ .о е с ё .о г а .
^ ^ ^ .с ш а .ё е .
шшш.акамвШ .сот
шшш.итёо.ога
^ ^ ^ .и п с !а ё.о га .
^ ^ ^ .е с .о г а .
^ ^ ^ л т Г .о г а .
^ ^ ^ .с е г .и г
^ ^ ^ .ге у 1 е^ .и г
'^ ^ ^ .и г к п ё .и г
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАЙМАН”
ТДИУ Илмий ишлар ва
гациялар бўйича прорёк^гори
иил
«МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ ВА СОЦИОЛОГИЯСИ” КАФЕДРАСИ
08.00ЛО-“Демография. Меҳнат иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг 2018 йил
—
_____ ”_______________даги Кенгашида муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети Меҳнат иқтисодиёти
ва социологияси кафедрасининг 2018 йил “_____ ”_________ даги
-сон
йиғилишида муҳокама қилинган ва тавсия этилган.
Тузувчилар:
1. Г.К.Абдурахмонова
2. Н.Т.Шоюсупова
“Меҳнат иқтисодиёти
кафедраси мудири, иқтисод
профессор.
“Меҳнат иқтисодиёти
кафедраси доценти, иқтисод
доцент.
ва социологияси”
фанлари доктори,
ва социологияси”
фанлари номзоди,
Тақризчилар:
1. Н.Қ.Зокирова
2. Н.Х.Рахимова
- Г.В. Плеханов номидаги Россия иқтисодиёт
университетининг Тошкент шаҳридаги филиали
“Меҳнат иқтисодиёти ва бошқарув” кафедраси
мудири, иқтисод фанлари доктори.
- Ўзбекистон Республикаси “Ижтимоий фикр”
жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази бўлим
бошлиғи, иқтисод фанлари доктори.
КИРИШ
Ўзбекистонда иқтисодиётни янгилаш ва модернизация қилиш борасида амалга
оширилиб келинаётган иқтисодий ислоҳотлар бугунги кунда ўзининг натижаларини
намоён этмоқда. Жумладан, қисқа вақт ичида иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришларни
амалга ошириш, ишлаб чиқаришни янги техника ва технологиялар асосида қайта
жиҳозлаш, аҳоли даромадларининг ўсишини таъминлаш, қулай инвестицион муҳитни
шакллантириш, кичик бизнес, хусусий табиркорлик, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини
барқарор ривожлантиришда сезиларли ютуқлар қўлга киритилди. Албатта, бунда
мамлакат демографик ривожланишининг ўрни катта бўлиб, ижтимоий манфаатларга
йўналтирилган иқтисодий мақсадларни амалга оширишда аҳоли, унинг ўсиши,
жойлашиши, демографик таркиби каби жиҳатларини бозор муносабатларига ўтиш даври
нуқтаи назаридан ўрганиш катта аҳамиятга эга. Чунки, аҳоли ҳам асосий ишлаб чиқарувчи
куч, ҳам истеъмолчи сифатида жамият тараққиётида ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир.
Шундай экан, жамиятнинг барча иқтисодий ва ижтимоий муаммоларига меҳнат
тушунчаси нуқтаи назаридан ёндашиб, бу муаммоларни ҳал этишга меҳнат иқтисодиёти
орқали эришиш мумкин.
Ю қорида таъкидланган фикрларнинг самараси ўлароқ, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2018 йил 14 июлдаги «Илмий ва илмий техникавий фаолият
натижаларини тижоратлаштириш самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чоратадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-3855-сонли қарори илмий ва илмий-техникавий фаолият
натижаларидан фойдаланган ҳолда яратилган товарларни (бажарилган ишларни,
кўрсатилган хизматларни) реализация қилиш ёки ушбу натижалардан ўз эҳтиёжлари учун
фойдаланиш 13 масалаларига алоҳида урғу берилган.
Бу борда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев “Илмий-тадқиқот ва
инновация фаолиятини рағбатлантириш, илмий ва инновация ютуқларини амалиётга
жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш, олий ўқув юртлари ва илмийтадқиқот
институтлари
ҳузурида
ихтисослаштирилган
илмий-экспериментал
лабораториялар, юқори технология марказлари ва технопаркларни ташкил этишга таълим
ва фан соҳасини ривожлантиришнинг энг муҳим йўналишларидан бири сифатида алоҳида
эътибор қаратилган.” 14 деб таъкидлаганлар.
Шу муносабат билан “Демография. Меҳнат иқтисодиёти” соҳаси демографик
жараёнларни, аҳолининг сон ва сифат хусусиятларини, аҳолининг такрор барпо бўлиш
қонуниятларини, демографик ўтиш, демографик кексайиш, оиланинг иқтисодий
фаолиятини, аҳоли жойлашиш жараёнини, аҳоли миграциясини, демографик прогноз ва
демографик сиёсатни, меҳнат жараёнларини ташкил этишни ўрганишни, меҳнат
салоҳияти ва меҳнат ресурсларининг шаклланиш жараёнини, меҳнат унумдорлиги ва уни
ошириш омиллари ҳамда заҳираларни аниқлашни, бозор механизми тизимида меҳнат
бозорини таҳлил қилишни, аҳолини иш билан бандлиги ва ишсизлик муаммоларини,
ходимлар меҳнатини баҳолаш ва иш ҳақини ташкил этиш тизимини аҳолини ижтимоий
муҳофаза қилишни такомиллаштириш йўлларини, чуқур ўрганиб илмий изланишлар олиб
боришни тақазо этади.
13 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 июлдаги «Илмий ва илмий техникавий фаолият
натижаларини тижоратлаштириш самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги
ПҚ-3855-сонли қарори. ш&@погта.и 2
14 Мирзиёв Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016
йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси
Президентининг нутқи. // Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
“Демография” фанининг предмети ва вазифалари. Аҳоли - демография фанининг
объекти сифатида. Демографик таркиблар ва жараёнлар. Демографиянинг алоҳида фан
сифатида пайдо бўлиш ва ривожланиш тарихи. Ўзбекистонда демографик билимларнинг
ривожланиши. Демографиянинг тадқиқот усуллари. Демографиянинг тузилиши ва бошқа
фанлар билан ўзаро боғлиқлиги. Демография фанлари тизими: демография назарияси,
демографик статистика, амалий демография, геодемография, геронтодемография,
иқтисодий
демография,
математик демография,
палеодемография,
социологик
демография, тарихий демография, тиббий демография, этник демография, ҳарбий
демография ва бошқалар.
Демографик жараёнлар ва уларнинг инсон ресурсларини такрор ишлаб
чиқаришга таъсири
Аҳоли - инсон ресурслари шаклланишининг асосий манбаи. Аҳоли тўғрисидаги
илмий билимлар тизими. Демографик жараёнлар ва уларнинг асосий кўрсаткичлари.
Ўзбекистонда демографик изланишларни олиб боришнинг аҳамияти ва ўзига хос
хусусиятлари. Туғилиш, ўлиш, табиий ўсиш ва миграция. Аҳолининг ёши ва жинсий
таркиби, иқтисодий демографик ҳолат. Демографик жараёнларни шаклланишига таъсир
этувчи омиллар ва шароитлар. Демографик омилнинг ўзгариб бориш муаммоси.
Ўзбекистондаги демографик тенденциялар. Қишлоқ аҳолисининг сонини ошиб бориши.
Демографик таҳлилнинг методологик тамойиллари.
Аҳоли тўғрисидаги маълумотлар манбалари
Аҳоли ва уни ўрганишга бағишланган илк ёзма манбалар. Демографик маълумотлар
статистикаси. Бирламчи ва иккиламчи демографик маълумотлар. Аҳоли рўйхати ва уни
ўтказиш шартлари. Аҳолини рўйхатга олиш тарихи ва унинг ривожланиш босқичлари.
Аҳолини рўйхатга олиш услубиёти. Аҳолини рўйхатга олишнинг асосий вазифалари ва
тамойиллари. Аҳолини рўйхатга олиш тартиби ва усуллари. Аҳолини рўйхатга олиш
дастурлари. Демографик жараёнлар: туғилиш, ўлим, никоҳ ва ажралишни жорий
статистик қайд этиш тартиби. Танлама тадқиқотлар ва аҳоли регистрлари. Аҳоли сони ва
таркиби. Аҳоли сони тўғрисида тушунча. Аҳоли сонининг ўзгариш омиллари. Аҳолининг
мутлоқ сони. Доимий аҳоли ва унинг шаклланиши. Мавжуд реал аҳоли. Стабил аҳоли.
Ўртача йиллик аҳоли сони. Демографик баланс ва унинг аҳамияти. Табиий ва механик
ўсиши. Аҳоли сони динамикасининг нисбий кўрсаткичлари. Депопуляция жараёни ва
унинг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари. Аҳолининг ортиқчалиги ва демографик портлаш
муаммолари.
Аҳоли таркиби тўғрисида тушунча. Аҳоли таркиби ва унинг тавсифий белгилари.
Аҳолининг жинсий таркиби ва унинг шаклланиши. Демографияда жинслар
мутаносиблиги кўрсаткичлари. Жинсларнинг бирламчи, иккиламчи ва учламчи
нисбатлари. Аҳолининг ёш таркиби ва унинг шаклланиш қонуниятлари. Ёш таснифи ва
ёш аккумуляцияси. Аҳоли ёш таркибининг турлари. Қариш шкаласи ва унга бўлган
ёндошувлар. Аҳолининг ёш-жинс пирамидаси. Аҳолининг кексайиши муаммоси ва унинг
ижтимоий-иқтисодий оқибатлари.Аҳолининг оилавий таркиби. Иқисодий тизимда
оиланинг ўрни. Оиланинг демографик мезонларга кўра турлари: полигамия, моногамия,
оддий, мураккаб, тугал, тугалмас, фарзандсиз, бир фарзандли, кам, ўртача ва кўп
фарзандли оилалар. Оиланинг асосий вазифалари: демографик; ижтимоий; иқтисодий.
Аҳолининг иқтисодий, таълим ва ижтимоий таркиби. Аҳолининг жойлашуви
бўйича таркиби: қишлоқ аҳолиси; шаҳар аҳолиси. “Урбанизация”, “агломерация”,
“субурбанизация”, “мегополис” тушунчаларининг мазмун-моҳияти. Аҳолининг ўртача
зичлиги. Демографик салоҳият: шаклланиши, омиллари ва ундан фойдаланиш.
Никоҳ ва ажралишнинг демографик моҳияти
Никоҳ - демографик категория сифатида. Никоҳ доираси ва никоҳ ҳолати.
Аҳолининг никоҳ таркиби ва унинг шаклланиш омиллари. Никоҳнинг мутлоқ сони ва уни
ҳисоблаш усуллари. Никоҳнинг умумий, махсус ва йиғинди коэффициентлари ҳамда
уларни ҳисоблаш тартиби. Никоҳга кириш ёши. Никоҳ салоҳияти ва унинг аҳамияти. Қайд
қилинмаган никоҳ ва унинг келиб чиқиш сабаблари. Ўзбекистонда никоҳ муносабатлари
ва уларнинг ривожланиши. Ажралишнинг демографик моҳияти. Ажралиш жараёнини
тавсифловчи кўрсаткичлар тизими. Ажралиш коэффициентлари ва уларни ҳисоблаш
услубиёти. Ажралишга таъсир қилувчи омиллар.
Аҳолининг туғилиши ва репродуктив майл
Туғилишнинг демографик мазмуни. Туғилиш тўғрисидаги ахборот манбалари.
Туғилиш жараёнини тавсифловчи кўрсаткичлар тизими. Туғилишнинг умумий, махсус,
ёш гуруҳлари, йиғинди коэффициентлари ва уларни ҳисоблаш усуллари. Туғилиш
коэффициентларини баҳолаш мезонлари. Туғилишга оид маълумотларни таҳлил қилишда
қўлланиладиган усуллар: реал авлодлар усули, шартли авлодлар усули. Ўзбекистонда
туғилиш динамикаси ва унга таъсир этувчи омиллар. “Репродуктив майл” тушунчасининг
аҳамияти. Репродуктив майл таркиби. Протегенетик ва интергенетик интервал. Аҳолининг
репродуктив майлига таъсир этувчи омиллар. Репродуктив майл турлари: кўп, ўртача ва
кам фарзандга эҳтиёж. Туғилиш иқтисодиёти концепцияси.
Аҳоли ўлими ва ҳаёт давомийлиги
Ўлим жараёни ва унинг демографик моҳияти. Ўлим сабаблари билан боғлиқ
омиллар: эндоген, экзоген ва квазиэндоген омиллар. Эпидемиологик ўтиш концепцияси.
Ўлимнинг тарихий типлари: қадимги, анъанавий ва замонавий. Ўлим сабабларининг
халқаро таснифи. Аҳоли ўлимини тавсифловчи кўрсаткичлар тизими ва уларни ҳисоблаш
усуллари. Ўлим коэффициентларини стандартлаштириш. Стандартланган ўлим
коэффициентларини бевосита ва билвосита усулларда ҳисоблаш. Болалар ва чақалоқлар
ўлими. Чақалоқлар ўлими даврлари: перинатал, неонатал ва постнеонатал. Чақалоқлар
ўлими кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари. Чақалоқлар ўлими коэффициентларини
баҳолаш мезонлари. Ўлим жадвали ва уни тузиш тартиби. Ўлим жадвали турлари: тўлиқ
ва қисқа ўлим жадвали. Ўлим жадвалидаги асосий кўрсаткичларни ҳисоблаш усуллари.
Аҳоли саломатлиги
“Саломатлик”
тушунчасининг
ижтимоий-иқтисодий моҳияти.
Жисмоний,
психологик ва ижтимоий саломатлик. Саломатлик - ижтимоий-иқтисодий категория
сифатида. Аҳоли саломатлигига таъсир этувчи омиллар.
Аҳоли саломатлигини баҳолашга доир ахборот манбалари. Аҳоли орасида тарқалган
касалликларни ўрганишнинг аҳамияти. Касалланиш турлари: бирламчи касалланиш;
умумий касалланиш; юқумли касалликлар билан касалланиш, муқим ноэпидемик
касалликлар билан касалланиш; меҳнат қобилиятини вақтинча йўқотишга олиб келадиган
касалликлар; ногиронлик. Саломатлик индекси ва уни ҳисоблаш услубиёти. Аҳоли
саломатлигини муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат сиёсати ва унинг асосий йўналишлари.
Аҳоли такрор барпо бўлиш хусусиятлари. Такрор барпо бўлиш режими. Аҳолининг
такрор барпо бўлиш турлари: торайган; оддий ва кенгайган.
Аҳоли такрор барпо бўлишининг асосий кўрсаткичлари: яшовчанлик коэффициенти;
табиий ўсиш суръати коэффициенти; аҳолининг айланма коэффициенти; аҳоли такрор
барпо бўлишининг фойдалилик коэффициенти; туғилишнинг йиғинди коэффициенти;
аҳоли такрор барпо бўлишининг брутто ва нетто коэффициентлари. Аҳоли такрор барпо
бўлишининг нетто коэффициентини баҳолаш мезони. Авлод узунлиги. Демографик ўтиш
ва унинг босқичлари.
Аҳоли миграцияси
“Миграция” тушунчасининг ижтимоий-иқтисодий ва демографик моҳияти.
Миграция турлари: ташқи ва ички миграция. Аҳоли миграцияси кўринишлари: доимий,
вақтинчалик, мажбурий, ички кўчирилган шахслар, меҳнат миграцияси. Миграция
шакллари: ижтимоий-ташкиллаштирилган; ижтимоий-ташкиллаштирилмаган. Миграция
сабаблари: ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳарбий, демографик, экологик. Миграцияни
ҳисобга олиш усуллари ва кўрсаткичлари. Миграциянинг жадаллик коэффициенти.
Аҳолининг миграцион ҳаракатчанлигини сон ва сифат жиҳатдан баҳолаш.
Меҳнат миграцияси ва унинг сабаблари. Меҳнат миграциясининг ижобий ва салбий
жиҳатлари. Меҳнат миграциясини тартибга солиш соҳасидаги меъёрий-ҳуқуқий
ҳужжатлар. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш
вазирлиги ҳузуридаги Ташқи меҳнат миграцияси масалалари агентлиги ва Фуқароларни
чет элларда ишга жойлаштириш бўйича хўжалик ҳисобидаги минтақавий бюролар
фаолияти. Ўзбекистонда миграция жараёнларининг ривожланиш тенденциялари.
Ўзбекистонда замонавий миграция сиёсатининг асосий йўналишлари.
Демографик қонуниятлар ва концепциялар
Демографик жараёнлардаги ўзаро боғлиқлик. Аҳоли ёш таркибининг туғилиш ва
ўлимнинг умумий кўрсаткичларига таъсири. Туғилиш ва ўлимнинг ўзаро боғлиқлиги.
Миграция ва аҳолининг такрор барпо бўлиши. Иқтисодий омилларнинг аҳоли ҳаракатига
таъсири. Демографик жараёнларга ҳуқуқий меъёрлар, таълим, диний анъаналарнинг
таъсири. Демографик концепциялар. Аҳоли ривожланишининг сон ва сифат жиҳатлари.
Демографик прогнозлаштириш
Демографик прогноз ҳақида тушунча. Демографик прогнознинг аҳамияти.
Демографик прогнозлар таснифи. Демографик прогноз шакллари. Прогнозларнинг
ишончлилиги ва аниқлиги. Аналитик, норматив ва функционал прогнозлар. Демографик
прогноз турлари: қисқа, ўрта ва узоқ муддатли прогнозлар. Демографик прогнозларни
амалга ошириш усуллари: экстраполяция, аналитик, ёшни силжитиш усуллари. Аҳоли
сони ва таркибини прогнозлаштириш. Демографик жараёнлар: туғилиш, ўлим, никоҳ ва
ажралишни прогнозлаштириш. Аҳолининг оилавий таркибини прогнозлаштириш. Дунё
мамлакатлари ва Ўзбекистон Республикаси аҳолиси сони прогнозлари.
Демографик сиёсат
Сиёсат - ижтимоий жараёнларни бошқариш тизимида асосий унсур сифатида.
Демографик сиёсатнинг таркиби: сиёсий-демографик муносабатлар; сиёсий-демографик
фаолият; сиёсий-демографик институтлар; сиёсий-демографик манфаатлар; сиёсийдемографик ва ҳуқуқий меъёрлар.
Демографик сиёсатни ўтказиш шарт-шароитлари. Демографик сиёсат ўтказиш
услублари: иқтисодий, маъмурий-ҳуқуқий ва ижтимоий-психологик.
Туғилиш ва оила соҳасидаги демографик сиёсат. Ўлимни камайтириш ва аҳоли
саломатлигини яхшилаш борасидаги демографик сиёсат. Ўзбекистонда давлат томонидан
олиб борилаётган демографик сиёсатнинг асосий хусусиятлари.
Демографик вазият ва унинг инсон тараққиётидаги роли
Демографик
ривожланишнинг
моҳияти.
Демографик
ҳолатни
баҳолаш
кўрсаткичлари. Демографик ҳолатнинг комплекс таҳлили. Аҳолининг демографик
таркиби: ёш, жинс, ижтимоий, ҳудудий. Аҳолини қайта тиклаш турлари. Туғилиш ва ўлим
кўрсаткичлари. Оналар ва болалар ўлими кўрсаткичлари. Аҳолининг табиий ўсиши.
Оилани ривожлантириш ва шакллантириш. Оиланинг вазифалари, таркиби ва турлари.
Замонавий
оила
трансформацияси.
Ўзбекистонда
демографик
ривожланиш
тенденциялари. Демографик сиёсатнинг моҳияти ва уни олиб бориш усуллари. Туғилиш
ва оила
соҳасида демографик сиёсат. Ўлим ҳолатини қисқартириш ва
аҳоли
саломатлигини яхшилаш соҳасидаги сиёсат. Ўзбекистонда демографик сиёсатнинг
истиқболли йўналишлари.
Саломатлик ва инсон тараққиёти оқибатлари ва шарт-шароитлари сиқатида узоқ
умр кечириш. Узоқ умр кечиришни ўлчаш. “Саломатлик” тушунчасининг таърифи.
Саломатлик даражасини ўлчаш усуллари. Ўлим тўғрисидаги маълумотлар асосида
аҳолининг саломатлигини ўрганиш. Ўлим олдида ижтимоий тенгсизлик. Ҳозирги
Ўзбекистонда саломатли ва инсон тараққиёти. Саломатли ва ўлим
тўғрисидаги
маълумотларнинг
фойдали манбалари.
Юқумли касалликларга қарши кураш ва
профилактика ёрдами. Аҳоли саломатлигига овқатланишнинг таъсири. Ўзбекистоннинг
соғлиқни сақлаш тизими. Тиббиёт хизматлари сифатини ошириш. Ўзбекистоннинг миллат
саломатлигига таъсир этувчи демографик хусусиятлари. Аҳоли ҳаётининг давомийлиги.
Туғилишда ҳаётнинг кутилган давомийлиги - аҳоли саломатлиги ҳолатини тавсифловчи
асосий мезонлар. Ҳаёт давомийлиги индекси. Ўзбекистон Республикасида туғилиш
ҳолатида ҳаётнинг кутилган давомийлиги.
“Меҳнат иқтисодиёти” фанининг моҳияти, предмети ва мазмуни
Меҳнат тушунчасининг мазмуни ва моҳияти. Меҳнат ва фаолият тушунчалари.
Инсон ва жамиятнинг ривожланишида меҳнатнинг аҳамияти. Меҳнат жараёнининг оддий
таркибий элементлари: меҳнат предмети, меҳнат воситалари, фаолият технологиялари ёки
меҳнат предметига таъсир этиш усули, меҳнатни нормалаш ва меҳнатнинг ўзи. “Меҳнат”
ва “фаолият” тушунчаларининг ўзаро нисбати. Меҳнат предметларини ва ижтимоий
муносабатни ўзгартириш жараёни. Президент И.А.Каримовнинг “Бош мақсадимиз - кенг
кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш” номли
асаридан келиб чиқиб фаннинг предмети, мақсад ва вазифалари. Меҳнат иқтисодиётининг
даражавий бўлимлари ва муаммолари. Меҳнатга оид муносабатларни тартибга солувчи
норматив хужжатлар. Меҳнат турлари. Меҳнат элементлари ва меҳнат жараёни.
Меҳнатнинг намоён бўлиш шакллари ва функциялари.
Меҳнат жараёнларини ташкил этиш
Меҳнатни ташкил этиш: моҳияти ва ҳусусиятлари. “Меҳнатни ташкил қилиш”
тушунчасининг пайдо бўлиши. Ф.Тейлорнинг “меҳнатни илмий асосда бошқариш”
назарияси. Ҳодимлар фаолиятини ташкилий жиҳатдан таминлашнинг моҳияти ва
мазмуни. Ижтимоий меҳнат муносабатларини ташкил қилиш. Инсоннинг ижтимоий
ишлаб чиқаришдаги ҳолати.
Меҳнат тақсимоти ва кооперацияси. Жамиятда меҳнат
тақсимотининг турлари. Корхоналарда меҳнат тақсимотининг асосий кўринишлари.
Корхонада меҳнат кооперациясини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари. Иш ўрни
- ишлаб чиқариш маконининг бир қисми. Иш ўрнини таъминлаш. Иш ўрниларининг бир
қатор белгилари. Иш ўринларини ташкил этиш, режалаштириш ва хизмат кўрсатиш.
Хизмат кўрсатиш тизими. Меҳнат интизоми ва уни рағбатлантириш. Меҳнат шароитлари
ва уларга баҳо бериш. Чет элларда меҳнат фаолиятини ташкил этиш ва оқилоналаштириш
назариясининг ривожлантирилиши. Мустақил Ҳамдўстлик Мамлакатларида ва
Ўзбекистонда меҳнатни ташкил этиш назарияларининг ривожланиши.
Меҳнат бозорининг моҳияти, ижтимоий-иқтисодий мазмуни
ва асосий вазифалари
Меҳнат бозори: моҳияти, мазмуни ва тузилиши. Меҳнат бозори бозор
иқтисодиётининг муҳим элементи сифатида. Меҳнат бозори тизимини бошқаришнинг
концептуал модели. Ташқи ва ички меҳнат бозорлари элементларининг ўзаро ҳаракати.
Иқтисодиётни янгилаш ва модернизациялаш шароитида меҳнат бозорининг ишлаш
меҳанизми. Талаб ва таклифнинг ўзаро алоқадорлиги. Меҳнат бозорининг турлари,
уларнинг сегментларга бўлиниши ва мослашувчанлиги. Меҳнат бозоридаги таклиф ва
эҳтиёж. Меҳнат бозори моделлари. Меҳнат бозорининг таркибий қисмлари. Ёлланма
ходимлар билан иш берувчилар ўртасидаги муносабатлар. Меҳнат бозори субъектлари
билан уларнинг вакиллари ўртасидаги муносабатлар. Иқтисодиётни янгилаш ва
модернизациялаш шароитида меҳнат бозори субъектлари билан давлат ўртасидаги
муносабатлар.
Меҳнат бозорининг шаклланиши
Иқтисодиётни янгилаш ва модернизациялаш шароитида меҳнат бозори
шаклланишининг аҳамияти. Меҳнат бозорининг шаклланиши шарт-шароитлари.
Меҳнатнинг эркинлиги ва ихтиёрийлиги. Меҳнат бозорини шаклланиш тамойиллари:
ишчи кучининг эркин таклифи. Иш берувчиларни ишчи кучига мустақил талаби.
Ёлланувчиларни иш берувчилардан ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимояланганлиги. Иш ҳақини
унинг минимал миқдоридан кам бўлмаслиги. Меҳнат бозорини шаклланиш омиллари:
иқтисодий, ижтимоий, ташкилий, сиёсий ва демографик.
Меҳнат бозорини тартибга солиш усуллари
ва механизмлари
Меҳнат бозорини тартибга солишни моҳияти. Меҳнат бозорида юзага келдиган
ижтимоий иқтисодий муносабатлар ва уларни тартибга солиш усуллари. Меҳнат
шартномаларини аҳамияти ва турлари. Жамоа меҳнат шартномасини мазмуни, ютуқлари
ва камчиликлари. Шахсий меҳнат шартномасини мазмуни. Меҳнат бозорини тартибга
солишнинг ҳудудий усуллари. Ишчи кучига талабни ошириш. Ишчи кучи таклифини
камайтириш. Ишчи кучи талабини қисқартириш. Ишчи кучи таклифини ошириш. Меҳнат
бозорини тартибга солишни такомиллаштириш.
Меҳнат бозорини таҳлил этишнинг услублари: баланс, иқтисодий математик,
статистик, социологик, маркетинг. Меҳнат ресурслари балансининг аҳамияти, турлари ва
уларни ишлаб чиқариш методикаси.
Меҳнат бозорини ривожланиши
Меҳнат бозорини ривожланишини концепциясининг асосий мақсади. Мазкур
концепциянинг стратегик мақсадлари. Ижтимоий йўналтирилган меҳнат бозорини
шакллантириш. Бандлик хизмати тизимини такомиллаштириш. Янги иш жойларини
ташкил этиш. Аҳолини иш билан оқилона бандлигини шакллантириш. Ижтимоий ҳимояга
муҳтож аҳолининг табақаларига квоталаштирилган иш жойларини ташкил этиш. Кичик ва
ўрта бизнеслар ҳамда ҳусусий тадбиркорликни ривожлантириш. Мулкчиликнинг турли
шаклларини вужудга келтириш. Ижтимоий ишлаб чиқаришни маҳаллий ва хорижий
самарали технология ва техника билан таъминлаш. инфратузилмани ривожлантириш.
Ходимларни малакаси, рақобатбардошлиги ва сафарбарлигини ошириш. Меҳнат бозорини
тартибга
солишнинг
иқтисодий,
ташкилий
ва
хуқуқий
механизмларини
такомиллаштириш. Меҳнат бозорини ривожлантириш босқичлари ва уларнинг асосий
вазифалари, ҳамда амалга ошириладиган чора тадбирлар.
Аҳолини иш билан бандлигининг шаклланиши
Иш билан бандликнинг ижтимоий-иқтисодий моҳияти, мазмуни ва шакллари.
Аҳолини иш билан бандлик концепцияси. Аҳолининг иш билан бандлигини тартибга
солиш борасидаги меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини
иш билан таъминлаш тўғрисида”ги қонунда белгиланган иш билан бандликнинг асосий
тамойиллари. Меҳнатнинг ихтиёрийлиги. Иш билан бандлик шакллари ва уларнинг
таснифи. Аҳолини иш билан бандлигининг асосий турлари. Иш билан бандлик даражаси
ва уни аниқлаш тартиби. Оқилона иш билан бандлик. Самарали иш билан бандлик.
Маҳсулдор иш билан бандлик. Энг мақбул иш билан бандлик. Иш билан бандликнинг
ноанънанавий шакллари. Аҳолининг иш билан бандлигини ошириш йўналишлари. Иш
билан бандлик мақоми. Иш билан бандлик самарадорлиги. Аҳолини иш билан таъминлаш
мезонлари.
Мамлакатни модернизациялаш шароитида аҳолини иш билан бандлигини аҳамияти ва
унга меҳнат бозорини таъсири. Аҳоли бандлигини таъминлаш мезонлари. Ишчи кучига
талаб ва таклиф ўртасидаги бозор мувозанатига эришиш. Иш жойлари сонини
кўпайтириш. Иқтисодий фаол аҳолининг меҳнатда иштирокини ошириш.
Ишсизлик: сабаблари, хусусиятлари ва камайтириш йўллари
Ишсизлик ҳақида умумий тушунчалар. Ишсизлик шартлари. А.Оукен қонуни.
Ишсизликнинг тарқалиши ва ишсизлар харакати. Ишсизликнинг давомийлиги. Ишсизлик
бўйича нафақалар, уни тайинлаш ва тўлаш тартиби. Ишсизликнинг келиб чиқиш
сабаблари ва намоён бўлиш хусусиятлари. Ўзбекистонда ишсизликнинг ўсиш сабаблари.
Ишсизликнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари. Ишсизлик таснифи. Ишсизлик турлари:
табиий, мажбурий, таркибий, фрикцион, даврий, яширин ишсизлик. Ишсизликнинг турли
мезонлари бўйича таснифи. Ишсизликни камайтириш йўллари. Иш билан бандлик ва
ишсизликдан ҳимоя қилиш сиёсати. Иш билан бандлик ва ишсизликдан ҳимоялаш
сиёсатининг умумий тузилмаси. Иш билан бандликнинг ўсишини рағбатлантириш
йўналишлари. Ишсизликнинг жамият ҳаётига таъсири. Аҳолини ишсизликдан ҳимоя
қилиш бўйича давлат сиёсати ва унинг асосий йўналишлари. Ишсизларнинг ижтимоий
ҳимоя қилишда Иш билан таъминлашга кўмаклашиш жамғармасининг ўрни. Бандликка
кўмаклашиш ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш марказлари фаолияти. Ишсизларни
касбга қайта ўқитиш ва таълим бериш тизимини кенгайтириш. Бўш иш жойлари ҳақида
ахборотларни тарқатиш.
Меҳнат ресурслари ва меҳнат салоҳияти
Меҳнат ресурслари ижтимоий-иқтисодий категория сифатида. Меҳнат ресурсларининг
шаклланиши. Меҳнат ресурслари таркиби: ҳозирги пайтда фаол ва фаол бўлмаган аҳоли
турларининг таснифи. Ёлланиб ишлайдиганлар ва ёлланмасдан ишлайдиганлар. Меҳнат
ресурсларидан фойдаланиш, жамиятнинг меҳнат потенциали. "Аҳоли" ҳақида тушунча.
Аҳолини пайдо бўлиши.
Меҳнат ресурсларини ёш жиҳатдан тузилиши. Меҳнат
ресурсларининг сонини аниқлаш. Меҳнат ресурсларини малакавий таркиби. “Меҳнат
салоҳияти” ҳақидаги тушунча ва унинг ижтимоий- иқтисодий мазмуни. Ташкилот
салоҳиятини шакллантириш ва ундан фойдаланиш. Меҳнат потенциали ва меҳнат
ресурсларининг шаклланишида инсон омили. Меҳнат потенциалидан фойдаланиш.
Меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш йўллари. Меҳнат ресурслари балансини
тузиш ва ишга жойлашишга муҳтож шахсларни аниқлаш. Меҳнат ресурсларининг
миқдорини. Иқтисодий фаол аҳоли сони. Иш билан бандлар сони. Иш билан банд
бўлмаган, ишга жойлашишга муҳтож шахслар сонини аниқлаш. Меҳнат ресурсларининг
прогноз балансини тузиш. Меҳнат ресурслари ҳамда ишга жойлашишга муҳтож шахслар
сони балансининг маълумотларидан фойдаланиш.
Аҳолининг турмуш даражаси ва даромадлари
“Турмуш даражаси” тушунчасининг моҳияти. Аҳоли эҳтиёжлари ва турмуш
даражасига таъсир этувчи омиллар. Аҳоли турмуш даражасини тавсифловчи
кўрсаткичлар. Аҳоли турмуш даражасининг ҳаражатларга таъсири. Турмуш даражаси
концепцияси: БМТ концепцияси, швед модели. Истеъмол бюджети ва унинг асосий
турлари. “Аҳоли даромадлари” тушунчасининг моҳияти. Аҳолининг пул даромадлари ва
уларнинг шаклланиши. Уй хўжалиги даромадлари ва ҳаражатлари, уларнинг
мақбуллаштириш йўллари. Номинал ва реал даромадларни ҳисоблаш усуллари. Аҳоли
номинал пул даромадларининг шаклланиш манбалари. Даромадларнинг таркибий
тузилиши. Даромадлардаги тенглик ва тенгсизлик тушунчалари. Даромадлар
тенгсизлигини келтириб чиқарувчи омиллар. Аҳоли даромадларининг табақалашувида
тадбиркорлик фаолиятининг ўрни. Аҳоли даромадларининг ижтимоий гуруҳлар ўртасида
табақалашуви. Аҳоли даромадлари табақалашишини баҳолаш бўйича Лоренц эгри чизиғи.
Джини ва Дицел коэффициенти ҳамда уларни ҳисоблаш усуллари. Аҳоли турмуш
даражасининг ҳудудий табақаланиши. Аҳоли даромадларини оширишда ҳудудий
дастурларнинг ўрни. Даромадлар сиёсати ва унинг асосий йўналишлари. Аҳоли
даромадларини давлат томонидан тартибга солишнинг зарурлиги. Аҳоли даромадларини
тартибга солиш бўйича давлат сиёсати ва унинг асосий йўналишлари.
Иш ҳақини ташкил этиш ва уни ислоҳ қилиш
Иш ҳақининг моҳияти ва унинг шаклланиши. Иш ҳақини бозор қонунлари асосида
ташкил этиш механизмининг асосий унсурлари. Иш ҳақининг вазифалари ва элементлари.
Иш ҳақини ташкил этиш тамойиллари. Иш ҳақининг ташкилий асослари. Тариф
тизимининг моҳияти ва элементлари. Тариф малака справочниги ва тариф жадвали. Тариф
бўйича табақалашнинг иқтисодий омиллари. Меҳнатга ҳақ тўлашни ташкил этишнинг
асосий
тамойиллари.
Корхона
ва
ташкилотларда
иш
ҳақи
жамғармасини
режалаштиришнинг моҳияти, босқичлари ва асосий йўналишлари. Асосий ва қўшимча иш
ҳақи. Иш ҳақининг ишбай ҳамда вақтбай тизимларини қўллаш. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг
аккорд тизими. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг билвосита, моддий ва рағбатлантирувчи
тизимлари. Асосий иш натижалари учун рағбатлантириш тизимларини ишлаб чиқиш ва
уларнинг самарадорлигини аниқлаш. Корхона ва ташкилотларда иш ҳақига қўшимчалар,
устамалар
ва бир марта бериладиган мукофотларни қўллаш. Рағбатлантирувчи
қўшимчалар ва устамалар. Иш ҳақини ислоҳ қилиш йўналишлари.
Меҳнат унумдорлиги ва унинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти. Ижтимоий ва якка
тартибдаги меҳнат унумдорлиги ҳамда уларни аниқлаш усуллари. “Меҳнат тиғизлиги”
тушунчаси ва унинг моҳияти. Меҳнат интенсивлиги ва оғирлиги. Корхоналарда меҳнат
унумдорлигининг ошиши. Меҳнат унумдорлиги мазмунини акс эттирувчи математик
моделлар.
Меҳнат
унумдорлиги,
самарадорлиги
ва
маҳсулдорлиги.
Меҳнат
унумдорлигини аниқлашга доир ёндашувлар. Жонли ва моддийлашган меҳнат
унумдорлиги кўрсаткичи. Жами меҳнатни акс эттирувчи кўрсаткич. Ишлаб чиқариш
имкониятлари чегараси. Ишлаб чиқаришнинг натижаси ва маҳсулдорлиги. Ишлаб
чиқарилган маҳсулот миқдори. Меҳнат унумдорлигини ўлчаш усуллари. Меҳнат
унумдорлигини ҳисоблашдаги маҳсулот ҳажми ва меҳнат сарфлари кўрсаткичлари.
Натурал усул. Шартли-натурал усул. Меҳнат усули. Қиймат усули. Меҳнат сиғими
кўрсаткичи. Маҳсулотнинг қиймат кўрсаткичларини ишлаб чиқаришнинг турли омиллари
билан комбинациялашуви. Меҳнат унумдорлиги ва меҳнат интенсивлиги нисбати. Меҳнат
унумдорлиги ошиши омиллари: моддий-техник, ташкилий-иқтисодий ва ижтимоий-руҳий
омиллар. Меҳнат унумдорлиги ошиши заҳиралари: умумдавлат, минтақавий,
тармоқлараро, ишлаб чиқариш, фойдаланиш, жорий ва истиқболдаги заҳиралар. Меҳнат
унумдорлигини ошириш йўллари.
Инсон капитали ва унинг хусусиятлари
Мамлакатни модернизациялаш шароитида инсон капиталининг моҳияти, аҳамияти
ва ривожланиши. Инсоннинг ишлаб чиқариш лаёқатини таҳлил этиш ва меҳнатини
баҳолашга оид дастлабки қоидалар. Инсон капиталининг активлари. Умумий ва махсус
таълимнинг инсон капиталини ривожлантиришдаги роли. “Инсон капитали” тушунчасини
ифодалашда инобатга олиниши лозим бўлган хусусиятлар. Мамлакатни жадал ислоҳ этиш
ва модернизациялаш
шароитида инсон капиталини ишлаб чиқаришнинг микро ва
макродаражалари. Инсон капиталининг табиий, иннновацион ва иқтисодий оборотлари
моҳияти. Индивидуаль инсон капиталларининг умумий оборотлари интеграцияси. Инсон
капиталига киритиладиган инвестициялар. Фойдаланилган инсон капиталини ҳисоблаш
усули.
Инсон
капиталига киритилган
инвестициялар
самарасини
баҳолашда
фойдаланиладиган усуллар. Келажакда олиниши мумкин бўлган миқдорнинг ҳозирги
қийматини дисконтлаш формуласи орқали ҳисоблаш. Инсон капиталидан фойдаланиш
самарадорлиги.
Меҳнат мотивацияси ва меҳнат муомаласи
Меҳнат мотивациясининг моҳияти. Меҳнат фаолияти концепцияси. Меҳнат
фаолияти
жараёнида
“рағбат”,
“мотив”,
“мотивация”
ва
“рағбатлантириш”
тушунчаларининг ўзаро боғлиқлиги. Меҳнат мотивациясининг таснифи, функциялари ва
шаклланиш жараёнлари. Мотивация жараёнларида моддий ва маънавий эҳтиёжлар.
Эҳтиёжлар ва манфаатлар меҳнат хулқ-атвори омили сифатида. Рағбатлантириш
жараёнидаги қадриятлар ва қадриятга йўналтириш. Меҳнат мотивацияси таркиби ва
тузилиши. Меҳнат мотивациясига таъсир этувчи омиллар. Меҳнат мотивацияси
механизмлари ва уларни таҳлил қилиш усуллари. Меҳнат муомаласи: тушунча ва
тузилиши. Меҳнат муомаласининг турлари ва тартибга солиш механизми. Муомала
турларининг хусусиятлари ва тавсифи. Хўжалик юритишнинг меҳнат муомаласи.
М еҳнатга муносабат ва ундан қониқиш жараёни
“Меҳнатга муносабат” тушунчасининг мазмуни ва тузилиши. Меҳнат муомаласи
сабаблари ва йўналишлари. Реал ёки ҳақиқий меҳнат муомаласи. Ходимларнинг меҳнатга
бўлган муносабатини тавсифловчи элементлар. М еҳнатга муносабатни шакллантиришда
зарур омиллар тавсифи. М еҳнатга муносабатнинг мақсади ва уни ўрганиш. Меҳнатга
муносабатни тавсифловчи асосий омиллар ва эмперик воситалар ҳамда уларнинг
типологияси. Ходимнинг меҳнатга муносабатига таъсир кўрсатувчи объектив шартшароитлар ва субъектив омиллар. Меҳнатдан қониқишнинг ижтимоий моҳияти, унинг
тузилиши ва эмперик омиллари. Меҳнатдан қониқишда корхона ва ташкилотларда мавжуд
шарт-шароитларнинг тутган ўрни. Қониқарли ва қониқарсиз шарт-шароитлар. Меҳнатдан
қониқиш ҳосил қилишнинг умумий ва хусусий даражалари.
Ходимларнинг меҳнатга мослашуви
М еҳнатга мослаш увнинг моҳияти ва тузилиши. И нсоннинг меҳнат соҳасига
кириши, ундаги мавжуд касбий ва ижтимоий-руҳий муносабатлар тизимининг инсонга
таъсири. М еҳнатга мослашишнинг асосий турлари. Касбий мослашувнинг мазмуни.
Ижтимоий-руҳий мослашув тушунчаси. Ижтимоий-ташкилий мослашувнинг мазмунмоҳияти. М аданий-маиший ва психофизиологик мослаш увларнииг фарқли жиҳатлари.
Х одимнинг меҳнатга мослашув ж араёнида бош идан кечириш и мумкин бўлган
босқичлар. М еҳнатга мослаш увнинг объектив ва субъектив омилларига тавсиф.
Ходимнинг меҳнатдан қониқишига таъсир этувчи омиллар. Касбга йўналтириш,
мослашув ва корхонада юқори лавозимларга кўтарилишнинг комплекс тизими. К асбий
танлаш ни ам алга ош ириш босқичлари. Ш ахсн и нг зарур сифатларини ва мавжул
сифатларини тузиш. “М артаба” ва “касбий мартаба” тушунчаларининг моҳияти.
Мартабанинг режалаштириш ва уни амалга ошириш. Ходим меҳнатининг мазмуни,
ҳарактери ва шарт-шароитлари. Меҳнатни ташкил этиш асослари. Техникаси
хавфсизлиги. Меҳнат муҳофазаси. Малака ошириш имконияти. Санитария гигиена
шароитлари. Замонавий асбоб ускуналар. Маъмуриятнинг яҳши муносабати. Қониқарсиз
шарт-шароитлар. Оғир жисмоний ишлар. Қониқарсиз санитария гигиена шароитлари. Иш
билан бир ҳилда таъмин этмаслик. Ноқулай меҳнат шароитлари.
М еҳнат соҳасидаги низолар
Меҳнат соҳасидаги низоларнинг мазмуни ва моҳияти. Ташкилий меҳнат
зиддиятлари юз берган вақтда пайдо бўладиган ҳолатлар. М еҳнат соҳасидаги
низоларнинг юзага келиши. М еҳнат соҳасидаги низоларнинг белгиларини намоён
бўлиш хусусиятлари ва дараж аларига қараб турларга бўлиниши. М еҳнатга
муносабат ва низоли хатти-ҳаракатлар хусусиятлари орасида боғланишлар. М еҳнат
низоларининг салбий оқибатлари. М еҳнат соҳасидаги низоларнинг ижобий
функциялари. М еҳнат низоларининг объектив ва субъектив сабаблари. Низоларнинг
улар асосида етган зиддиятлар типларидан келиб чиққан ҳолда бўлиниш и. М еҳнат
низоларини ҳал этиш йўллари. М еҳнат соҳасидаги низоларнинг м ураккаблиги
билан боғлик омиллар. М еҳнат соҳасидаги низоларни ҳал этишнинг усуллари ва
кўрсатмалари.
Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими
Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг моҳияти. Аҳолини ижтимоий муҳофаза
қилиш тамойиллари, шакллари, йўналишлари ва объектлари. Аҳолини ижтимоий
муҳофаза қилиш тизимидаги институтлар ва уларнинг фаолияти. Аҳолини манзилли
ижтимоий муҳофаза қилишнинг зарурияти. Ижтимоий сиёсат ва унинг асосий
йўналишлари. Кам таъминланган оилаларни ижтимоий муҳофаза қилиш механизмлари.
Ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишда касаба уюшмаларнинг ўрни. Ишсизларни
ижтимоий ҳимоя қилиш ва унда бандлик хизматининг ўрни. Аҳолини ижтимоий муҳофаза
қилишда пенсия ва нафақаларнинг ўрни ҳамда уларнинг ҳисоблаш усуллари. Ижтимоий
кафолатлар, имтиёзлар ва тўловлар ҳамда уларни белгилаш тартиби. Аҳолини ижтимоий
муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш йўллари.
Меҳнат соҳасидаги аниқ социологик тадқиқотлар ўтказиш
Социологик тадқиқот ўтказишнинг моҳияти ва услубиёти. Ижтимоий ҳодисалар.
Муаммоларни ўрганиш. Ижтимоий тадқиқот. Тадқиқот муаммоси. Тадқиқотнинг асосий
мақсади, вазифалари. Уларни аниқлаш. Тадқиқот обьектини олдиндан батафсил таҳлил
этиш. Тадқиқот муаммоси. Иш фаразларини (гипотеза) илгари суриш. Изоҳли фаразлар.
Тадқиқотнинг принципиал ва стратегик режасини ишлаб чиқиш. Бирламчи
маълумотларни тўплаш ва иш тартибини танлаш. Кузатув бирлиги. Танлов усули. Танлов
мажмуаси.
Социологик тадқиқотларда асосий танлов
турлари. Социологик
тадқиқотларда ахборотлар тўпламининг усуллари. Анкета сўровида саволларнинг
туркумланиши. Интервью. Интервьюларни ўтказиш тартиби. Социометрик сўров ва
социометрик мезон.
Инсон омилининг шаклланиши ва унинг фаоллашуви
Инсон омилининг иқтисодий мазмуни ва хусусиятлари. Ишлаб чиқариш омиллари
таркибида инсон омилининг ўрни. Инсон омилининг амал қилиш шакллари ва уларнинг
ўзаро боғлиқлиги. Инсон омили компонентларининг таснифи: ходимнинг табиийжисмоний қобилиятлари ва кучлари; меҳнат мазмунининг ўзгариши; меҳнат
характерининг ўзгариши; жамият ва давлат қурилиши билан боғлиқ муносабатлари.
Инсоннинг табиий-жисмоний қобилиятлари: жисмоний куч, ақлий қобилиятлар,
саломатлик, ёши, жинси. Инсоннинг меҳнат мазмунига боғлиқ хусусиятлар: билим
даражаси, касб-кори, малака, стаж ва иш тажрибаси, меҳнат шароити ва меҳнат
қобилияти. Ходимнинг меҳнат характерига боғлиқ хусусиятлар: меҳнат интизоми, моддий
ва маънавий манфаатдорлик, рақобатлашиш, тадбиркорлик, ташаббускорлик, техник
ижодкорлик, ишлаб чиқаришни бошқаришни қатнашиш, иқтисодий тафаккур ва
иқтисодий маданият.
Аҳолининг иш билан бандлиги ишлаб чиқаришда инсон омили амал қилишининг
шакли сифатида. Инсон омилининг иқтисодиёт ривожланишига таъсири. Инсон омилини
фаоллаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий асослари. Ишлаб чиқаришда инсон омилини
фаоллаштириш йўналишлари: аҳолининг иш билан самарали бандлигини таъминлаш;
кадрларни тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш; аҳоли
даромадларининг рағбатлантирувчилик ролини ошириш.
Муносиб меҳнат концепциясининг моҳияти ва хусусиятлари
Муносиб меҳнат категорияси шаклланиш босқичлари. ХМТ конвенциялари ва
тавсиялари. Муносиб меҳнат иқтисодий категория сифатида.Муносиб меҳнат
концепциясининг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги. Муносиб меҳнат мезонлари
асосида аҳолини иш билан таъминлаш. Жаҳонда иш билан бандлик ўртача даражаси.
Жаҳонда ишсизлик даражаси ортишининг динамикаси. Муносиб иш хақи ва меҳнат
хавсизлиги ва ижтимоий мулоқот-муносиб меҳнат васитаси сифатида. Муносиб меҳнатни
ўлчаш ва баҳолашнинг олти. Муносиб меҳнат энг муҳим таркибий қисмлари. Муносиб
меҳнат тамойилларининг ижтимоий-меҳнат муносабатларини уйғунлаштиришда жахон
тажрибаси. АҚШ ва Европа Иттифоқида Халқаро меҳнат ташкилотининг Муносиб меҳнат
концепцияси тамойилларига риоя этилиши. Муносиб меҳнат ҳолатини ҳисоблаш
индикаторлари.Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
миқёсида
муносиб
меҳнат
кўрсаткичларини мониторинг қилиш. Ўзбекистонда муносиб меҳнат талабларини жорий
қилиш.
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2017.
2. Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси. - Т.: Адолат, 2011.
3. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси. - Т.: Адолат, 2011.
4. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида”ги
қонуни. Янги таҳрири- Т.: 1998.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 июлдаги «Илмий ва
илмий техникавий фаолият натижаларини тижоратлаштириш самарадорлигини ошириш
бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-3855-сонли қарори.
6. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси” тўғрисида” 1ги ПФ-4947-сонли
фармони .Ўзбекистон Республикаси конун ҳужжатлари тўплами,70-модда. 2017 йил . 13
февраль. 6 (766)-сон.
7. дентининг нутқи. // Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
8. Каримов И.А. «Бош мақсадимиз - мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб
бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётмизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш,
хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш
ҳисобидан олдинга юриш» маърузаси.-Т.: Ўзбекистон, 2016. - 36 б.
8.Абдураҳмонов Қ.Х, Н.Т.Шоюсупова, И.А.Бакиева, Г.К.Абдурахмонова. Кичик
бизнесда аҳолини муносиб меҳнат тамойиллари асосида иш билан таъминлашни
такомиллаштириш. Монография.Т.: Иқтисодиёт, 2016.-214 б.
9. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. / Зокирова Н.Қ., Шоюсупова Н.Т., Габзалилова
В.Т., Абдураманов Х.Х., Абдураҳмонова Г.Қ., Шакаров З.Г. Демография. Дарслик. - Т.:
“1^Т 180^1У 0Т ”, 2014. - 364 б.
10. АЪёигахтопо^ ^ Х . , 2ой го^а К ^ . МеЬпа! ^^йзо&уой ^а 8081ю10§1уа81 О ^ и у
^оШ апта. - Т.: 2013. - 534 Ъ.
11. Абдураҳмонов Қ.Х.ва бошқалар. “Инсон тараққиёти” . Дарслик. Т.: “Ғап ^а
1ехпо1о^§^уа”, 2013.- 476 б.
12.Абдураҳмонов Қ.Х. “Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси” . Дарслик. Т.: “Ғап
^а 1ехпо1о^§^уа”, 2012.- 388 б.
13. Абдураҳмонова Г.Қ. Кичик бизнесда аҳолини иш билан таъминлаш.
Монография.Т.: Иқтисодиёт, 2014.-216 б.
14.АЪёигаЪшопоу О.Х., АЪёигашапоу Х.Х. Бешо§гаГ1уа. О ^ и у ^оШ апта. - Т.:
Ко8к1г, 2011. - 296 Ъ.
15. .ЬаЪог Е соп от 1с 8 / Оеог§е 1.Бог]а8.-Мс.Ога^-НШ.1г^1п.И8А.2013. -818 р.
16ХаЪог Есопотю з Р^егге СаЬис, 81ерЬапеСагсШо, Апёге 2у1ЪегЪег§, ^ ! Ш а т МсСиа^§
ТЪе М1Т Рге88 СатЪг1ё§е, Ма88асЬшей8 Ьопёоп, Еп§1апё 2014, - 1021 р.
17.Моёегп 1аЪог есопот1с8: Шеогу апё риЪНс роИсу / КопаМ О. ЕЪгепЪег§, КоЪег! 8.
8т11к. — Е ^ е п Ш её. Соруп§Ь1 © 2012, 2009 Ъу Реаг8оп Еёисайоп, 1пс. А11 Г1§Ъ18 ге^егуеё, 650 р.
18.АЪёигакЪтапоу К., 2ок1гоуа N. ЬаЪоиг Есопот1с8 апё 8осю1о§у: Её11её Ъу: РгоГ.
Бг. Е.8.Маг§1апй, 8Е., ММ. Ти1ог1а1.- 1акаг1а.: Оипаёагта РиЪН^Ьег, 2013, 430-р.
19. Доброхлеб В.Г., Джавадова С.А. Демография: курс лекций. - М.: РГГУ, 2012. -
20. Дубровин И.А., Каменский А.С. Экономика труда: Учебник. - М.:Дашков и К,
2012-232с.
21.Ионцев В.А. Современная демография. Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2010.
- 326 с.
22. Клочкова М.С. Демография. Учебное пособие. - М.: РИОР, 2011. - 184 с.
23. Медков В.М. Демография: Учебник. 2-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 247 с.
24.Рьшок труда: Учебное пособие. Под об^ей редакцией д.э.н., проф. Абдурахманова
К.Х. и др. - Т.: ТФ РЭА, 2009. - 384 с.
25. Х о1то’т т о ^ 8Ь.К., Хо1тигоёо^ 8.Е. МеЬпа! Ьогоп ^^йзо&уой. - Т.: 2013. -228
Ь.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАЙМАН”
“МАРКЕТИНГ” КАФЕДРАСИ
08.00.11 - “Маркетинг”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Таянч докторантурага кирувчилар учун “Маркетинг” фанидан кириш
имтиҳонларини ўтказиш дастури ТДИУ Кенгашининг 2018 йил «____ »
_______ даги ____ сон - қарори билан тасдиқланган.
Фан дастури “Маркетинг” кафедрасининг 2018 йил «___ » ________ даги
сонли баённомаси билан университет Кенгашига тасдиқлаш учун тавсия
этилган.
Тузувчилар:
Ш. Эргашходжаева
А. Самадов
- “Маркетинг” кафедраси мудири, иқтисодиёт
фанлари доктори, профессор.
“Маркетинг” кафедраси доценти, иқтисодиёт
фанлари номзоди, доцент
Тақризчилар:
А Фаттахов
- ТДИУ “Маркетинг” кафедраси профессори, иқтисодиёт фанлари
доктори
М. Махкамова
- ТДТУ “Корпоратив бошқарув” кафедраси
мудири, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор
КИРИШ
Мамлакатимизда илмий - педагогик кадрлар тайёрлаш бўйича
Ўзбекистон
Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”
тўғрисидаги Қонунлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7
февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони мутахассисларнинг касбий маҳоратини
кўтариш ва малакали иқтисодчи кадрларни халқаро андозалар даражасида тайёрлашни
тақозо этади.
Айниқса, ҳозирги глобаллашув даврида маркетинг соҳасидаги халқаро андозаларни
мамлакатимиз таълим тизимида қўллаш бўйича ишларни олиб бориш ҳозирги куннинг энг
долзарб масаласи бўлиб ҳисобланади.
Ушбу дастурда келтирилган мавзу ва масалалар бозор рақобати шароитида
маркетинг соҳасидаги назарий ва амалий қарашларнинг ҳозирги ҳолатидан ва хорижий
мамлакатлар амалиётидан келиб чиқади.
Ушбу дастурни тайёрлашда Президент Ш.М.Мирзиёев томонидан мутахассис
кадрлар тайёрлаш ишини тубдан қайта қуриш, олий таълимни тубдан ислоҳ қилишни
жадаллаштириш борасида қўйилган вазифалар, жумладан “ ...олий таълим муассасалари
илмий салоҳиятини мустаҳкамлаш, олий таълимда илм-фанни янада ривожлантириш,
унинг академик илм-фан билан интеграциялашувини кучайтириш, олий таълим
муассасалари профессор-ўқитувчиларининг илмий тадқиқот фаолияти самарадорлиги ва
натижадорлигини ошириш” 15 масалалари ҳисобга олинди.
Дастурда қўйилган мавзу ва масалалар “Маркетинг” ихтисослиги бўйича таянч
доктарантурага кирувчи талабгорларнинг фақатгина шу соҳадаги умумий билим
даражасини аниқлаш билан чекланмасдан, балки шу соҳадаги муаммолар ва уларнинг
ечимларини топиш бўйича билимга эга эканлигини намойиш эта олишини талаб қилади.
Мазкур масалалар бўйича назарий муаммолар иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа
доктори илмий даражасига даъвогарларнинг шахсий қарашларини шаклланишини юзага
чиқаришга қаратилган.
Дастур 08.00.11 - Маркетинг ихтисослиги паспортига тегишли бўлган барча
масалаларни ўз ичига қамраб олади.
Ушбу дастур 08.00.11 - Маркетинг ихтисослиги бўйича фалсафа доктори (РШ )
илмий даражасини олиш бўйича таянч доктарантурага кирувчилар учун мўлжалланган.
Маркетинг ва уни ривожланишининг асосий босқичлари
Маркетинг тушунчаси ва унинг
моҳияти. Маркетингни вужудга келиши ва
ривожланишининг асосий босқичлари. Маркетинг назарияси концепцияси ва унинг
эволюцияси. Товарга, сотувга, истеъмолчига, иқтисодий имкониятларга бўлган
йўналишларни аста секин ўзгариши. Замонавий маркетинг тушунчаси замонавий
маркетинг бу бозорга йўналтирилган ишлаб чиқариш ва товар сотиш бошқаруви
тизимидир. Бошқарув маркетинги. Товарларни ишлаб чикарувчидан истеъмолчига
етказиб бериш жараёни. Маркетинг элементлари таркиби ва жараёни. Маркетинг - «микс»
тушунчаси.
Маркетинг тамойиллари, вазифалари, функциялари ва турлари
Бозорни ўрганиш, ўзгаришларга тезда мослашиш ва унга актив таъсир ўтказиш
жараёни - маркетингни асосий тамойилидир. Маркетинг функциялари ва фаолияти
мазмуни. Бозор фаолияти стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқариш бўйича
маркетингнинг вазифалари. Тактик режалаштириш ва назорат. Товар, нарх, тақсимот
15 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сонли қарори. //“Халқ сўзи” газетаси, 2017 йил
21 апрель, №79 (6773).
коммуникация ва силжитиш сиёсатларини амалга ошириш. Талабнинг ҳолати ва
ривожланишига кўра маркетингнинг турлари. Ривожланган давлатлар иқтисодиётида
маркетингни қўллаш амалиёти тажрибаси. Ўзбекистонда маркетингни вужудга келиши ва
ривожланиши - тадбиркорлик фаолияти тури сифатида.
Маркетинг дастури
Маркетинг дастури ҳақида тушунча. Дастур бу бозорни эгаллаш ҳамда фойда
олишга қаратилган қуролдир. Мақсадли дастур ёндашиши бу маркетинг дастурининг
услубий асосидир. Корхонанинг бозорга томон йўналтирилган ишлаб чиқариш, сотиш,
савдо, молия функцияларининг ўзаро боғлиқлиги. Маркетинг дастурини ишлаб чиқиш
кетма-кетлиги ва асосий бўлимлари. Вазиятни таҳлил этиш ва маркетинг синтези.
Глобаллашув ва жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози шароитида корхона фаолиятини
маркетинг тамойиллари асосида ривожлантиришнинг асосий йўналишларини танлаб
олиш.
Стратегик ва тактик режалаштириш, маркетинг назорати
Маркетингда стратегик режалаштиришнинг мақсади ва вазифалари. Стратегик
режалаштиришнинг асосий тамойиллари. Тактик режалаштиришнинг роли ва ўрни.
Маҳсулот ассортиментини режалаштириш, уни янгилаш ҳамда рақобатбардошлигини
ошириш. Тактик режалаштиришда режа кўрсаткичлари ҳисоб-китоби. Рекламани ва
сотишни рағбатлантиришни режалаштириш, рақобатчиларга таъсир ўтказиш. Молиявий
кўрсаткичларни режалаштириш, кадрлар билан таъминлашни режалаштириш. Маркетинг
назорати турлари. Стратегик назорат. Маркетинг стратегиясини бозордаги реал шароит
билан таққослаш таҳлили. Маркетинг дастури мақсадлари мажмуи. Маркетинг чоратадбирлари самарадорлиги. Кундалик назорат. Корхона хўжалик фаолияти таҳлили.
Даромадлар ва харажатлар назорати. Бозорни турли сегментларидаги фойдалиликни
таҳлил этиш. Фойда ва зарарлар баланси. Маркетинг дастурини корректировка қилиш.
Бозор сегментацияси ва харидорлар турлари
Бозор сегментациясининг моҳияти ва аҳамияти. Бозор сегментацияси хусусиятлари.
Бозор сегментацияси турлари. Бозорни сегментлаштиришнинг асосий тамойиллари
(географик, психографик, хулкий, демографик ва бошқалар). Мақсадли бозор
сегментларини танлаш. Бозордаги энг муҳим сегментларни аниқлаш. Товарни бозордаги
жойлашиш позицияси.
Товар ва товар сиёсати
Товар ёки хизмат-эҳтиёжни қондириш қуролидир. Товарни ўрганиш ассортимент
сиёсатининг асосидир. Товарнинг истеъмол хусусиятларини аҳоли эҳтиёжларига
мослаштириш бўйича талаблар. Товарлар ассортименти ва сифати маркетинг тизимида.
Товарлар гуруҳи ва туркумлари. Рақобат ва товарлар рақобатбардошлиги ҳақида тушунча.
Товарларни рақобатбардошлигини белгилайдиган кўрсаткичлар тизими (техник даражаси,
сифати, фойдалилиги, ишлатишдаги қулайлиги, нархи, харажатлари ва бошқалар).
Товарнинг рақобатбардошлигини баҳолаш услублари. Товарларни «хаётий даври» ва
уларни асосий бўғимлари. Товарларни «хаётий даврини» узайтириш услублари. Товар
ассортиментини режалаштириш. Режалаштириш услублари. Янги товар тушунчаси. Янги
товарларни баҳолаш мезонлари (бозор,товар, сотув, ишлаб чиқариш). Янги товарларни
ишлаб чиқиш. Товарни бозорга самарали қилиб бориш элементлари (сифати, упаковкаси,
сифат гарантияси, гарантияли хизмат кўрсатиш, транспортабеллиги ва сервис хизмати).
Фирма «имиджи». Товар белгиси ва бошқалар.
Нарх ва нарх сиёсати
Нарх тушунчаси ва моҳияти. Нарх тадқиқоти. Нарх ва талаб. Нархни шакллантириш.
Нарх ва товар сиёсати. Нарх ва маҳсулот рақобатбардошлиги. Нархни таҳлил қилиш ва
башорат қилиш услублари. Нарх сиёсатини шакллантириш. Нарх даражасини ҳисоблаш
услублари. Нархни белгилаш омиллари. Товарларни «хаетий даврлари» мобайнида
нархларнинг
ўзгарувчанлиги.
Нархни
рағбатлантирувчанлик
хусусиятларидан
фойдаланиш.
Сотиш сиёсати
Товарларнинг тарқатиш тармоқлари хусусиятлари ва уларни тузилиши. Товар
ҳаракати функцияси. Товар ҳаракати тармоқлари самарадорлигини баҳолаш. Чакана
савдо. Улгуржи савдо. Воситачини танлаш ва сотиш тармоғини шакллантирувчи омиллар.
«Мерчендайзинг» товарларни сотишни жадаллаштириш фаолиятини режалаштириш.
Сотишнинг янги турлари, услублари, шаклларини замонавий фан, техника, технология,
меҳнатни ташкил этиш ва бошқариш ютукларини жорий этиш натижасида
ривожлантириш.
Коммуникация сиёсати
Талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантиришнинг моҳияти, мақсади ҳамда
услублари. Товарларни сотишни активлаштиришга таъсир этувчи омиллар. Харидорларга
ва сотувчиларга имтиёзли шароитларни вужудга келтириш. Сервис хизматини ташкил
этиш. Харидорларга таъсир этиш услублари (товар ассортиментини такомиллаштириш,
сотувни ташқил этиш, нарх сиёсати, реклама, товар хақида ижтимоий фикр яратиш
«паблисити» ва бошқалар). Сотувчиларга таъсир этиш услублари (кўриклар, мукофотлар,
чегирмалар ва ҳоказолар). Коммуникация сиёсатининг моҳияти, мазмуни ва мақсадлари.
Коммуникация ва силжитиш маркетингнинг муҳим элементидир. Маркетинг
коммуникацияси комплекси (реклама, сотишни рағбатлантириш, ташвиқот, жамоа билан
ишлаш, шахсий сотув, бевосита сотув).
Маркетинг ахбороти ва тадқиқот тизими
Маркетинг соҳасининг ахборот тизими сифатида шаклланиши. Тадбиркорликда
сармоя, материаллар, асбоб-ускуналар, инсон ресурслари сингари ахборот тизимининг
вужудга келиш заруриятлари: локал ва миллий тусдаги маркетингнинг халқаро тусга эга
бўлиши; харидор талабини қондиришдан харидор истагини (эхтиёжини) қондириш сари
йўл тутилиши, рақобатда нархли услублардан нархсиз услубларга ўтилиши. Маркетинг
ахборот тизими назарияси. Корхонанинг ички хабар олиш тизимида сотиш ва у хақида
ахборот олишнинг муҳимлиги. Маркетингни ахборот йиғиш тизими сифатида шаклланиш
хусусиятлари. Маркетингнинг тадқиқот тизимига айланиши сабаблари ва унинг моҳияти.
Маркетинг - қарор қабул қилиш тизими сифатида тадбиркорлик фаолиятида вужудга
келиши.
Маркетингнинг ташқи муҳити
Маркетинг муҳитининг моҳияти ва хусусиятлари. Маркетинг муҳитини макро ва
микро муҳитларга туркумланиши ва унинг аҳамияти. Микро муҳит омиллари ва уларнинг
фирма фаолиятига таъсири. Микро мухит омиллари. Демографик, иқтисодий, табиий,
илмий-техникавий, сиёсий, маданий омиллари кўлами. Омилларнинг таъсир этиш
воситалари ва кучлари. Фирма маркетинг фаолиятида омиллар таъсирини ҳисобга олиш.
Давр мобайнида ушбу омиллар таъсирининг ўзгариши. Макро муҳит омилларининг
ўзгаришини кузатиш ва назорат этиш зарурати. Маркетинг муҳити хусусидаги
ахборотларни умумлаштириш ва фирма фаолиятини режалаштиришда назарда тутиш.
Истеъмол бозорда харидорлар ҳулқ-атворини ўрганиш
Истеъмол бозорининг кўлами ва хусусияти. Харидорлик хусусияти ва табиати.
Харидорлар хулқ-атвори модели ва унинг хусусиятлари. Харидорлар хулқ - атворига
таъсир этувчи омиллар. Маданий, ижтимоий, шахсийлик, психологик омиллар ва
уларнинг шаклланишини белгиловчи хусусиятлар. Харидорлар хулқ-атворини
туркумлашнинг турли тамойиллари ва уларнинг ўзига хос белгилари. Харидорларни
илҳомлантириш
назариялари.
А.Маслоунинг
илҳомлантириш
назарияси.
Харидорларнинг товарни харид қилиш хусусидаги мулоҳазалар кўлами ва уларнинг
кетма-кетлиги. Харид хусусида қарор қабул қилишга кўра харидорларни туркумлаш.
Маркетинг тадқиқотининг йўналиши ва услублари
Маркетинг ахборотининг моҳияти ва бозор равнақи учун аҳамияти. Маркетинг
тадқиқоти учун зарурий ахборотлар кўламини аниқлаш. Маркетинг тадқиқотини ўтказиш
соҳалари. Товар ишлаб чиқариш, бозор, харидор, рақобатчилар, нарх, хизмат кўрсатиш ва
бошқа маркетинг соҳалари бўйича ахборот йиғиш зарурати. Соҳалар бўйича муҳим ва
зарурий кўрсаткичлар кўламини аниқлаш. Маркетинг тадқиқотида қўлланиладиган асосий
услублар ва уларнинг тафсилоти. Кузатиш, иқтисодий-статистик, иқтисодий-математик
услубларнинг маркетинг тадқиқотида қўлланилиши. Услублардан самарали фойдаланиш
жиҳатлари.
Маркетинг тадқиқотини ташкил этиш
Ахборот йиғиш манбалари. Бирламчи ва иккиламчи маълумотлар. Иккиламчи
ахборотларни йиғиш манбалари ва уларни зарурий фаолият учун қайта ишлаш. Бирламчи
маълумотларнинг туркуми ва уларни йиғиш муаммолари. Бирламчи ахборотларни йиғиш
жараёни босқичлари. Тадқиқот услублари, тадқиқот қуроллари, танлов белгисини
аниқлаш, қайта боғланиш воситасининг мукаммал ишлаб чиқилиши. Изланиш жараёни
боскичларини тузиш режаси ва уларнинг самарадорлик мезонлари. Маълумотларни
йиғишда назарда тутиладиган бошқа омиллар.
Ахборот йиғиш услублари
Маркетинг тадқиқотида кузатиш услуби ва унинг аҳамияти. Кузатиш услубида
ташкил этиладиган маркетинг тадқиқоти соҳалари. Танлов белгиси ва унинг оптимал
меъёрини аниқлаш. Эксперимент услуби ва уни қўллаш доираси. Экспериментни ўтказиш
тартиби ва унинг самарадорлигини таъминлаш. Маркетинг тадқиқотида сўров услуби.
Сўров услубида ўтказиладиган маркетинг тадқиқоти соҳалари. Маркетинг тадқиқотида
қўлланиладиган бошқа услублар ва уларнинг қўллаш сохалари. Интервью, репортаж ва
улар асосида ахборот йиғиш хусусиятлари. Анкетанинг тузилиши бўйича асосий
қоидалар. Анкета саволлари кўламини белгилаш. Анкета жавобларини қайд этишда
қўлланиладиган услублар, танлов, муқобил жавобли анкеталар.
Бозор кенглиги тушунчаси ва уни ифодаловчи хусусиятлар. Имкониятлар салоҳияти,
амалдаги, истакдаги бозорлар. Бозор салоҳияти тушунчаси. Фирма учун зарурий бўлган
талаб хажмини аниқлаш. Талаб хажмини аниқлашда қўлланиладиган услублар. Келгусида
талабни кўра билиш зарурати. Эксперт, тренд, динамик моделлар ва бошқа иқтисодийстатистик, иқтисодий-математик услубларнинг талабни башорат этишда қўлланилиши.
Турли услубларни қўллаш имкониятлари. Бозор равнақи ва талаб хажмининг ўзгариши
хусусидаги башоратларнинг ишончлилигини таъминлаш.
Маркетингни бошқаришнинг мазмуни
Жаҳон иқтисодиёти глобаллашув шароитида маркетингни бошқаришнинг
аҳамиятини ошиб бориши. Глобал иқтисодиёт ва бизнес.Аҳоли даромад даражаларидаги
фарқлар. Атроф-муҳит ҳолати ва ижтимоий-аҳлоқий маркетинг. Илмий-техника
тараққиёти. Маркетинг-менежмент тушунчаси. Маркетингни бошқаришнинг талабни
бошқаришдаги ўрни. Маркетингни бошқариш жараён сифатида. Компаниянинг бозорга
йўналтирилганлиги. Маркетинг бошқарувига тез мослашиш.
Товар линияси, савдо маркаси, ўровини бошқариш
Товарлар ва уларнинг туркумланиши тушунчаси. Товар тушунчаси. Товарнинг беш
даражаси. Товарларнинг туркумланиши. Товарларнинг фойдаланиш муддатига кўра
туркумланиши: қисқа муддатли фойдаланиш учун товарлар, узоқ муддатли фойдаланиш
учун товарлар, хизматлар. Истеъмол товарлари туркумланиши: кундалик талаб товарлари,
дастлабки танлов асосидаги товарлар, алоҳида талабдаги товарлар, капитал товар,
ёрдамчи материаллар ва хизматлар. Товар-микс соҳасидаги қарорлар. Товар-микс тушунчаси. Товар-микс кенглиги, узунлиги, чуқурлиги тушунчалари. Товар линияси соҳасидаги
қарорлар. Товар линияси (ассортимент қатори). Товар линияси таҳлили. Сотиш ҳажми ва
товар линияси фойдалилиги. Товар линияси узунлиги. Ассортимент қаторини тўлдириш.
Товар линиясини янгилаш. Товар линиясини ажратиб кўрсатиш. Товар ассортиментини
қисқартириш. Савдо маркаси соҳасидаги қарорлар. Савдо маркасини молиявий қўллабқувватлаш. «Савдо маркаси» тушунчаси. Савдо маркаларини бошқариш. Марка
стратегияси. Ўров ва этикетка тушунчаси ва улар тўғрисида қарор.
Маркетингда баҳо сиёсатини бошқариш
Баҳо сиёсатининг моҳияти ва вазифалари. Баҳо ўрнатиш. Максимал жорий фойда.
Максимал жорий даромадлар. Сотишнинг максимал ўсиши. Бозорни максимал қамраб
олиш. «Баҳо-сифат» кўрсаткичи бўйича илғорлик. Нотижорат ва жамоат ташкилотларида
баҳонинг шаклланиши. Талабни аниқлаш. Талаб эгри чизиқларини баҳолаш усуллари.
Баҳоларга нисбатан талабнинг эластиклиги. Харажатларни баҳолаш. Харажатлар турлари.
Доимий ўзгарувчан харажатлар. Тўлиқ харажатлар. Унумдорликнинг турли хил
даражаларида харажатларини ўзгариши. Харажатларнинг ўзгариши ишлаб чиқарилган
маҳсулот хажми функцияси сифатида. Харажатларнинг ўзгариши табақалаштирилган
бозор таклифлари функцияси сифатида. Режали таннархни калькуляция қилиш.
Рақобатчилар харажатлари, баҳоси ва таклифини таҳлил қилиш. Баҳоларни шаклланиш
усулларини танлаш. М аркетинг комплекси бошқа элементларининг баҳога таъсири.
Компаниянинг баҳоларни шакллантириш сиёсати. Баҳоларнинг бозор фаолиятидаги
бошқа иштирокчиларга таъсири. Баҳоларга мослашиш. Географик белги бўйича баҳонинг
шаклланиши. Ташламалар ва ҳисобга олиш бўйича баҳоларнинг вазифалари. Камситувчи
баҳолар. Товар-микс доирасида баҳонинг шаклланиши. Баҳо ўзгаришини сохталаштириб
кўрсатиш ва баҳо ўзгаришига бўлган реакция.
Товарларни тақсимлаш каналларини бошқариш
Тақсимлаш каналлари тушунчаси ва моҳияти. Воситачилар. Тақсимот каналлари
иштирокчиларининг бир қатор мухим функциялари: ахборот, силжитиш, музокаралар
олиб бориш, буюртма бериш, молиялаштириш, таваккалчиликни қабул қилиш, товарга
эгалик қилиш, тўлаш, маркировка. Тақсимлашнинг функциялари ва оқимлари. Канал
даражалари: ноль даражали канал, бир даражали канал, икки даражали канал ва х.к.о.
Истеъмолчи эҳтиёжлари ва хизматларга бўлган талабларини таҳлил қилиш. Тақсимот
каналлари мақсадлари ва чегаралари. Тақсимот каналлари вариантларини аниқлаш.
Воситачилар типлари. Воситачилар сони. Иш шароитлари ва тақсимот канали
иштирокчилари маъсулияти. Турли хил вариантларни баҳолаш. Иқтисодий мезон. Назорат
мезонлари. Мослашиш мезонлари. Канал структураси тўғрисида қарорлар. Тақсимлаш
каналини бошқариш. Канал иштирокчиларини танлаш. Канал иштирокчиларини
илҳомлантириш. Канал иштирокчилари фаолиятини баҳолаш. Тақсимот канали ичида
қабул килинган келишувларни ўзгартириш. Тақсимлаш каналлари динамикаси. Вертикал
маркетинг тизимлари (ВМТ). Корпоратив ВМТ. Бошқарилувчи ВМТ. Шартномали ВМТ
ва унинг турлари: улгуржи сотувчилар қарамоғидаги чакана сотувчиларнинг кўнгилли
тармоклари, чакана сотувчилар ширкатлари, франчайзинг. Чакана савдода рақобатнинг
янги тури. Горизонтал маркетинг тизимлари. Кўп каналли маркетинг тизимлари.
Мустақил фирмаларнинг тақсимот каналидаги роли. Тақсимлаш каналларида хамкорлик,
можаролар ва рақобат. Тақсимот каналларидаги можароларнинг сабаблари. Тақсимот
каналларидан фойдаланишнинг хуқуқий ва ахлоқий жиҳатлари. Мутлақ савдо қилишга
бўлган хуқуқ. Худудларга мутлақ хизмат кўрсатиш хуқуқи.
Улгуржи ва чакана савдони бошқариш, маркетинг логистикаси
Чакана савдо, чакана савдо типлари. Дўконлар орқали амалга ошириладиган чакана
савдо корхоналари типлари: ихтисослашган дўконлар, универмаглар (супермаркетлар),
кичик дўконлар, паст баҳода сотувчи дўконлар (дискаунтлар), «брос баҳоли» дўконлар,
фирма дўконлари, мустақил дўконлар, улгуржи-омбор клублари, супер дўконлар
(суперсторлар), комбинациялашган дўконлар, гипермаркетлар, кўргазма заллари.
Дўконлардан ташқарида амалга ошириладиган чакана савдо турлари: шахсий сотиш, «бир
киши бир кишига» сотиш, «бир киши кўп кишига» сотиш, кўп даражали тармоқланган
маркетинг, тўғридан-тўғри маркетинг, автоматлар орқали сотиш. Чакана савдо билан
шуғулланувчи ташкилотлар: дўконларнинг корпоратив тармоғи, кўнгилли тармоқлар,
чакана ширкатлар,
истеъмол ширкатлари,
франчайзинг ташкилотлари,
савдо
конгломератлари. Чакана сотувчилар томонидан қабул қилинадиган маркетинг қарорлари.
Мақсадли бозор билан боғлиқ қарорлар. Турли хил типдаги чакана сотувчилар орасида
рақобатнинг кўчайиши. Улгуржи савдо томонидан қабул килинадиган маркетинг қарорлари. Улгуржи савдони ўсиши. Компанияларнинг турлари. Улгуржи савдодаги
тенденциялар. Маркетинг логистикаси ва унинг мақсадлари. Маркетинг логистикасида
қабул қилинадиган қарорлар.
Маркетинг коммуникацияси комплексини яратиш ва бошқариш
Коммуникация жараени. Коммуникация жараёни элементлари: жўнатувчи,
кодлаштириш, маълумот, воситачи, декодлаштириш, олувчи. Истеъмолчи билан тескари
алоқа. Жавоб реакцияси. Самарали коммуникацияларни ишлаб чиқиш. Мақсадли контакт
аудиториясини аниқлаш. Коммуникация мақсадларини аниқлаш. Мурожаатномани
яратиш. Коммуникация каналларини танлаш. Силжитишга ажратилган умумий бюджетни
аниқлаш. Силжитишнинг аралаш воситалари тўғрисида қарорларни қабул қилиш.
Силжитиш натижаларини баҳолаш. Маркетинг коммуникациялари комплексини амалга
оширишни бошқариш ва бу жараённи мувофиқлаштириш. Мақсадли контакт
аудиториясини аниқлаш. Стереотип таҳлили. Мурожаатнома мазмуни. Мурожаатнома
тузилиши. Мурожаатномани расмийлаштириш. Мурожаатнома манбаи. Коммуникациянинг шахсий каналлари. Коммуникациянинг шахссиз каналлари. Силжитишга бўлган
умумий бюджет яратиш. Интеграциялашган маркетинг коммуникацияларини бошқариш.
Реклама сиёсатини бошқариш
Маркетингда реклама тушунчаси ва уни бошқаришнинг ахамияти. Рекламанинг беш
тамойили: мақсадлари, пуллар, мурожаатнома, оммавий ахборот воситалари, баҳолаш.
Реклама мақсадларини аниқлаш. Мумкин бўлган реклама мақсадлари: ахборот,
ишонтириш, эслатиш. Реклама учун харажатлар. Реклама дастурини бошқариш. Реклама
дастурини ишлаб чиқиш. Реклама ғоясини танлаш. Ижодий ёндашув. Ғоянинг яратилиши.
Мурожаатномани баҳолаш ва танлаш. Реклама мурожаатномасини яратиш. Ижтимоий
маъсулият. Реклама воситаларини танлаш. Ахборот воситаларининг асосий типларини
танлаш. Жамоатчилик билан тижорат алоқалари соҳасидаги асосий қарорлар.
Маркетинг фаолиятини ташкил этиш, тадбиқ этиш, баҳолаш ва назорат қилиш
Компаниянинг ташкилий структураси. Маркетингни ташкил этиш. Маркетинг ички
фирма тизими ривожланишининг босқичлари: оддий сотиш бўлими, маркетинг
функциясини бажарувчи сотиш бўлими, мустақил маркетинг бўлими, замонавий
маркетинг бўлими, самарали маркетинг компанияси, жараёнлар ва натижаларга
асосланган компания. Маркетинг бўлимларининг ташкил этиш усуллари: функционал
ташкил этиш, географик ташкил этиш, товарлар ёки маркалар бўйича ташкил этиш,
товарлар ва бозорлар бўйича ташкил этиш, бўлимлар бўйича корпоратив ташкил этиш.
Маркетинг фирманинг бошқа бўлимлари билан алоқалари. Маркетингга йўналтирилган
компанияни яратишга стратегик ёндашув. Маркетингни тадбиқ этиш. Маркетинг
фаолиятини назорат қилиш. Йиллик режаларни назорат қилиш. Фойдалиликни назорат
қилиш. Самарадорликни назорат қилиш. Стратегик назорат. Маркетинг аудити.
Халқаро маркетингнинг назарий асослари
Халқаро маркетинг тушунчаси ва моҳияти. Корхоналарнинг халқаро бозорга кириб
бориши. Халқаро маркетингнинг ривожланиш босқичлари. Анъанавий, экспорт
маркетинглари.
Халқаро маркетинг. Жаҳон хўжалиги миқёсидаги маркетинг
операциялари. Трансмиллий корпорацияларга хос бўлган маркетинг операциялари.
Халқаро маркетингнинг замонавий концепцияси. Маркетинг фаолиятини ташкил этишда
асосий концепциялар. Халқаро маркетингнинг тамойили. Халқаро маркетинг фаолиятини
омиллари. Сифат ва миқдор мақсадлари. Миллий маркетинг. Глобал маркетинг. Экспорт
маркетинг. Жаҳон иқтисодиётининг интернационаллашуви. Халқаро маркетинг
фаолиятини ташкил этиш босқичлари. Халқаро бозорга кириб боришнинг усуллари.
Бевосита экспорт. Билвосита экспорт. Ташқи иқтисодий муносабатларни ривожлантириш
муаммолари. Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашуви. Жаҳон хўжалиги
билан уйғунлашув. Халқаро маркетинг бўйича чет эл тажрибалари. Миллий
иқтисодиётдаги ўзгаришлар. Ўзбекистонда иқтисодиёт таркибини тубдан ўзгартириш, уни
диверсификациялаш ва модернизация қилиш шароитларида маркетингни ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари.
Халқаро бозорда фирмалар стратегияси. Ҳужум қилувчи, ҳимояланувчи
стратегиялар, чекиниш стратегияси. Халқаро бозорда ўз мавқеини мустаҳкамлаш
усуллари. Тизимлилик - бозорни кузатиш ва таҳлил қилиш. Халқаро бозорларни
прогнозлаш. Маркетинг стратегик режалаштиришининг босқичлари. Бозор чегараларини
кенгайтириш стратегияси. Фаол экспансия стратегияси. Социологик тадқиқот. Бозорларни
рангларга ажратиш. Халқаро бозорни прогнозлаш. Стратегик режалаштириш. Фирма
дастури. Фирманинг мақсад ва вазифалари. Хўжалик портфелини ривожланиш режаси.
Фирманинг ўсиш стратегияси. Бостон консалтинг гуруҳининг схемаси. Жорий режалаштириш ва халқаро маркетингда назорат. Фирмаларнинг стандартлаштирилган,
стандартлаштирилмаган ва глобал ёндашувлари. Халқаро маркетингни режалаштиришга
комплекс ёндашув.
Халқаро бозорга йўналтирилган маркетинг хизматини ташкил этиш
Маркетинг хизмати таркиби ҳақида қарор қабул қилиш. Экспорт бўлими. Чет
давлатларга сотиш. Қўшма корхоналар. Халқаро филиал. Трансмиллий компания.
Маҳаллий ёки халқаро бозордаги фаолият. Ички бозорнинг имкониятлари. Халқаро
маркетинг муҳити. Халқаро савдо тизими. Самарали ташкилий таркиб. Маркетингни
режалаштириш. Халқаро миқёсда бошқариш. Стратегияни танлаш. Ташкилий таркиб.
Маркетингни бошқариш. Маркетинг хизматини яратиш бўйича чет эллардаги тажрибалар.
Маркетинг хизматининг асосий функциялари. Маркетинг хизмати ходимларини танлаш,
ўқитиш ва хизматга йўналтириш. Маркетинг фаолиятининг аниқлаштирилган режаларини
тузиш. Маркетинг фаолияти натижаларини баҳолаш.
Халқаро савдо битимлари
Олди-сотди битимлари. Экспорт битимлари. Реэкспорт битимлари. Реимпорт
битимлари. Императив муддат. Диспозитив муддат. Аниқланган муддат. Тўғри котировка.
Кросс-курс. Валюта опциони. Валюта арбитражи. Форвард битимлар. Фьючерс битимлар.
Товар айирбошлаш битимлари. Жавоб тариқасидаги харидлар. Офсет битимлари.
Компенсацион битимлари. Бартер савдоси. «Свич» ёки «Своп» савдоси. Клиринг
келишувлари. Эркин конверсияли клиринг. Конверсиясиз клиринг. Чекланган
конверсияли клиринг. Икки ёклама ҳисоб тизими. Агентлик келишувлари. Оддий
агентлик тўғрисида келишуви. Агентник монопол хуқуқи. Устунлик хуқуқи. Лизинг
битимлари.
Турли мамлакатларда савдо амалиётининг ташкил этилиши ва
монополияларга бўлган муносабатлар. Савдонинг асосий мезонлари бўйича ташқи савдо
операцияларининг таснифланиши. Валютани тартибга солиш бўйича қарорлар. Экспортни
ва импортни лицензиялаш.
Товарларни халқаро бозорга йўналтириш
Халқаро бозорларда товарларни тарқатиш каналлари. Савдонинг ташкилий
шакллари. Чет мамлакатларда товарларни реализация қилишнинг тижорат шакллари ва
усуллари. Тақсимлаш канални структураси. Давлатлараро каналлар. Сотувчи. Давлатдаги
ички каналлар. Тақсимлаш каналларни даражаси. Тақсимлаш каналларининг турлари.
Вертикал маркетинг тизими. Шартномавий вертикал маркетинг тизими. Копоратив
вертикал маркетинг тизими. Бошқариладиган вертикал маркетинг тизими. Чакана
савдогарлар кооперативлари. Ишлаб чиқарувчи эгидаси остида чакана савдо имтиёз
эгалари тизими. Горизонтал маркетинг тизими. Йирик чет эл биржа савдоларида иштирок
этиш. Сотувчи. Халқаро маркетинг хизмати. Давлатлараро каналлар. Давлат ичидаги
каналлар. Пировард фойдаланувчилар. Халқаро бозорда товарларни илгари суриш
муаммолари. Халқаро транспорт тизимларини ривожлантириш. Ю кларни ташиш бўйича
халқаро транспорт тизимларини тузиш. Алоқанинг турли шаклларини яратиш ва жорий
қилиш.
Бозор сегментацияси воситасида эҳтиёж таҳлили
Макросегментация таҳлили. Истеъмолчилар гуруҳлари. Технологиялар. Асосий
бозор тузилиши: товар бозори, аҳамиятлилик таҳлили, саноат тармоғи бозори. Янги
сегментациясини
қидириш.
Асосий
бозорни
қамраб
олиш
стратегияси.
Микросегментация таҳлили. Сегментация ва дифференциация. Социал демографик ёки
тасвирий сегментация, унинг фойдалилиги ва чегараланиши. Фойда (манфаат) бўйича
сегментация. Зарурий маълумотлар. Хуқуқий сегментация. Социал-маданият
сегментацияси. Саноат товарлари бозори сегментацияси. Фойда (манфаат) бўйича
сегментация. Тасвирий сегментация. Хулқий сегментация. Сегментация стратегиясини
амалга ошириш. Самарали сегментация қоидаси: дифференциаллашган реакция, етарли
катталик, ўлчовлилиги, тушунарли (оддий, содда). Мақсадли сегментларни танлаш.
Мавқелаштириш стратегияси.
Бозорнинг жалб этувчанлиги таҳлили
Талаб таҳлилининг асосий концепцияси. Бирламчи талаб реакция функцияси
сифатида. Кенгаювчи ва кенгаймайдиган бирламчи талаб. Бирламчи талаб тузилиши. Тез
ишлатиладиган (айланувчан) истеъмол товарларига бўлган талаб, узоқ муддатга
ишлатиладиган товарларга талаб. Истеъмол секторидаги хизматларга бўлган талаб:
хизматларнинг тушунмовчилиги, сақланмаслиги, бўлинмаслиги. Товарнинг хаётий
айланиш модели. Товарнинг хаётий айланиши детерминантлари: товар бозорининг, савдо
маркасининг хаётий цикли, хаётий циклнинг стратегик натижалари; товарни бозорга
киритиш фазаси (бўлаги) ўсиш фазаси, турбулентлик (мослашиш) даври, етилиш даври,
йиқилиш даври. Хаётий цикл моделининг чекланиши. Талабни олдиндан кўра билиш
усуллари. Олдиндан кўра билиш усулларининг типологияси: оддий усуллари, сабабнатижавий усуллари. Экстрополяцион усуллар.
Фирманинг рақобатбардошлиги таҳлили
Рақобатли устунлик тушунчаси. Кенгайтирилган рақиблик концепцияси. Янги
рақибларнинг келиш хавфи. Товарнинг ўрнини босувчилар келиш хавфи. Мижозлар
томонидан сиқувга олиш имкониятлари. Таъминотчилар томонидан сиқувга олиш
имкониятлар босими. Рақобат ҳолатларининг таҳлили: соф ёки амалга оширилган рақобат,
олигополия. Нархлар жанги механизми. Рақобат хулқининг вариантлари. Рақобатчилар
реакциясининг таҳлили. Рақобатчилар томонидан кузатув тизимининг зарурияти.
Монополистик ёки амалга оширилмайдиган рақобат: дифференциаллашнинг (табақалашнинг) муваффақиятли шароити. Бозор кучларини ўлчаш. Монополия. Рақобат динамикаси.
Стратегик маркетингни танлаш
Фаолият йўналиши портфели таҳлили. Бостон консалтинг гуруҳи (БКГ) ва
“Рақобатбардошлик-жалб этувчанлик матрицаси” усули. “Бозор ҳиссаси ўсиши”
матрицаси - БКГ матрицаси асосида етувчи гипотезадир. Товар бозорининг типологияси.
Товар портфели диагнози. Бу матрицанинг чекланишлари. “Жалб этувчанликрақобатбардошлик” матрицаси. Кўп асосли (критерияли) матрицани ишлаб чиқилиши.
Кўп асосли матрицани тахлили ёки тушунтириб берилиши. Стратегияни танлаш. Кўп
асосли матрицани бахолаш. Фаолият йўналишлари портфели таҳлилининг фойдалилиги
(афзаллиги). Портфелли таҳлилнинг амалиётда қўлланиши. Ўсиш имкониятларининг
асосий стратегияси: харажатларни иқтисод қилиш ҳисобига устунлик стратегияси,
дифференциация стратегияси, махсуслаштириш стратегиялари. Асосий стратегия билан
боғлиқ таваккалчиликлар (хавф-хатар). Ўсиш стратегияси. Интенсив ўсиш: бозорда чуқур
ўрнашиш, бозор худудларини кенгайтириш стратегияси, товарни такомиллаштириш
стратегияси. Интегративли (бирлашув) стратегия: “орқага” интеграция стратегияси,
горизонтал интеграция стратегияси. Диверсификация йўли билан ривожланиш
стратегияси: жамланма (концентрик) диверсификация стратегияси, соф диверсификация
стратегияси, диверсификация стратегиясини ғоявий асослари. Рақиблик стратегияси.
Устунлик стратегияси: бирламчи талабнинг кенгайиши, ҳимоя қилиш стратегияси, хужум
қилиш стратегияси, демаркетинг (талабнинг пасайиши) стратегияси. Мутахассис
стратегияси, “Лидер орқасидан бориш” стратегияси. “Курашга чақирувчи” стратегияси.
Сотиш канали бўйича стратегик қарорлар
Сотиш каналининг иқтисодий роли. Сотиш функциялари. Тақсимлаш оқимлари.
Воситачилардан фойдаланишни асослаш. Контактлар сонини қисқартириш, масштабда
иқтисод қилиш, функционал мос келмаслигини камайтириш, ассортиментини яхшилаш,
хизмат кўрсатишни яхшилаш. Сотиш каналининг вертикал тузилиши. Воситачилар
турлари: улгуржи савдо ходимлари, чакана савдо ходимлари, интеграцияланган тақсимот,
вакил ва брокерлар. Савдо ходимлари ўртасидаги рақобат турлари. Сотиш каналини
танлаш критериялари. Бозорни тавсифномаси. Фирмаларнинг тавсифномаси. Вертикал
маркетинг тизими: интеграцияланган, шартномавий, назоратли. Бозорни қамраб олиш
стратегияси (интенсив ва эксклюзив). Истеъмол товарлари намунаси: кундалик харид
товарлари, олдиндан танланган товарлар, айрим талаб товарлари, пассив талаб товарлари.
Интенсив сотиш. Сайлов сотиш. Эксклюзив тақсимот ва франшиза. Франшиза турлари.
Яхши франшиза тавсифномаси. Франшизерлар учун ва франшиз харидорлар учун
афзалликлар. Сотиш каналида коммуникацион стратегия. Силжитиш стратегияси. Тортиш
стратегияси. Сотиш харажатлари таҳлили. Савдо устамаси. Четэл бозорига кириш
стратегияси. Тўғри бўлмаган экспорт. Тўғри экспорт.
Нархларни ташкил этиш бўйича стратегик қарорлар
Маркетинг стратегиясида нархнинг роли. Харидорнинг нархни қабул этиши.
Товарнинг тўлиқ қиймати. Нарх қарорларининг муҳимлиги. Фойда билан боғлиқ бўлган
мақсадлар. Сотиш хажми билан боғлиқ бўлган мақсадлар. Нарх харажатлари нуқтаи
назаридан охирги нарх, зарарсизлик ва мақсадли нарх. Талаб нуқтаи назаридан нарх,
эластикликни қидириш. Эгилувчан нарх стратегияси: бозорга боғлиқ бўлган нархлар
эгилувчанлиги, нархларнинг мавсум эгилувчанлиги, нарх тушириш-сюрпризлар,
нархларнинг кўникувчанлиги. Рақобат нуқтаи назаридан нарх. Нархларни ошириш стратегияси. Инфляция иқтисодиётида нархларни ташкил этиш. Янги товарлар учун нархлар
стратегияси. “Қаймоқни йиғиш” нарх стратегияси. Нархларни ёриб ўтиш (кириш)
стратегияси. Товарлар гаммасига нархларни ўрнатиш. Келишган эластиклик стратегияси.
Товарлар гаммаси рентабеллигини (самарадорлигини) таҳлил қилиш. Бир-бирини
тўлдирувчи товарлар нархи.
Коммуникация бўйича стратегик қарорлар
Маркетингда коммуникациянинг роли ва табиати. Маркетингли коммуникация
воситалари. Коммуникация жараёни. Ш ахсий ва шахсий бўлмаган коммуникация
стратегияси. Коммуникация харажатлари. Янги коммуникацион технология. Шахсий
муносабат. Савдо ходимининг мақсад ва вазифалари. Савдо ходимини ишлатиш
стратегияси. Кўп даражали сотиш. Реклама коммуникация жараёни. Рекламали каналлар
ролини танлаш: имидж рекламаси, хоҳиш (истак) рекламаси, ташкилотлар рекламаси,
фирмали рекламага дастлабки талаблар. Рекламали коммуникация мақсадлари: марка
маълумотларини қўллаб-қувватлаш ёки барпо этиш, харид ниятини рағбатлантириш.
Коммуникация вазифаларидан келиб чиқувчи бюджетлар, контакт бюджет, ҳис этишга
таъсир қилувчи бюджет. Бозор улушига ёки сотувига мўлжалланган бюджетлар: оптимал
бюджетни аниқлаш. Савдо ходимига бюджетни аниқлаш.
Стратегик маркетинг режаси
Стратегик режалаштиришнинг ролини (ўрнини) асослаб бериш. Стратегик
маркетинг режасининг умумий тузилиши. Стратегик маркетингнинг аҳамияти.
Маркетингни стратегик режалаштириш жараёнининг мазмуни. Стратегик маркетинг
жараёни: фирма тарихи, фаолият доирасини аниқлаш, устуннинг мақсадлари ва
чекланишлари, асосий стратегик вариантлар, ташқи омиллар таҳлили. Бозор
тенденциялари таҳлили. Сотиш тузилишини таҳлил қилиш. Рақобат тузилишининг
таҳлили. Иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муҳитлар таҳлили. Рақобатбардошликни таҳлил
қилиш. Фирма учун (кундалик) бозор ҳолатларини таҳлил қилиш. Устун (лидер)
рақобатчиларни таҳлил этиш. Сотиш тизимига киришни таҳлил этиш. Мақсадни танлаш
ва стратегик йўналиш (мўлжал). Мақсадни шаклланиши: ноиқтисодий характердаги
мақсадлар ва маркетинг мақсади. Сотиш даражасидаги мақсадлар. Фойда бўйича
мақсадлар.
Инновацион маркетинг- хўжалик юритувчи субъектлар самарадорлигини
оширувчи восита сифатида
Инновацион маркетингнинг хусусиятлари. Инновацион товарлар. Товарнинг яшаш
даврини бошқариш технологияси. Маркетинг комплекси модификацияси. Инновацияни
бошқаришда муваффақият келтирувчи омиллар. Кафолатли ва кафолатдан кейинги
инновацияга хизмат кўрсатишни ташкил этиш-инновацион маркетингни таркиби
сифатида. Рақобатбардошликни баҳолаш усуллари. Сервиснинг мақсади ва функциялари,
вазифалари. Сервисни ташкил этиш турлари. Сотишдан кейинги хизмат кўрсатишнинг
самарадорлигини баҳолаш.
Инновацион маркетинг тизимида брендинг
назарияси концепцияси
Брендингга методологик ёндошув - корхонанинг рақобатли устунлигини
ривожлантиришнинг янги босқичи сифатида. Брендинг. Брендинг усуллари. Бренд:
тушунчалар ва асосий жиҳатлар. Брендни кенгайтириш мантиқи. Брендни кенгайтириш
чегаралари. Бренднинг устунликлари. Брендни яратиш ва ҳаракатлантириш жараёни.
Брендларни қийматини баҳолаш усуллари. Бренд капиталини баҳолашнинг таркибий
элементлари. Бренд қийматини аниқлашнинг бозор ёндошуви. Мақсадли аудиторияни аниқ
сегментлаш. Брендни позициялаштириш. Брендни шакллантириш механизмини ишлаб
чиқиш. Ребрендинг. Брендларни тўғри баҳолаш муаммолари.
Интернет маркетингни концептуаль стратегик ривожлантириш жиҳатлари инновацион маркетингни таркиби сифатида
Инновацияни бошқаришда интернет технологияни ўрни ва роли. Интернет
технологияни амалга ошириш самарадорлиги. Интернет тизимида инновацион маркетинг.
Интернет тизимидаги
муаммолар.
Интернет тизимида
инновацияга талабни
шакллантириш. Интернет реклама. Анъанавий ва электрон инновацион маркетингни
оқилоналигини таъминлаш. Электрон воситачилар. Интернет технологиянинг асосий
йўналишлари.
Инновацион маркетинг технологиялари
Маркетинг
технологияларининг хусусиятлари
ва
усуллари.
Инновацион
технологиялар савдосида фирманинг мақсадини шакллантириш. Инновацион технология
асосида ишлаб чиқарилган товарлар бозорини таҳлили. Инновацион бозорида маркетинг
тадқиқотларини ўтказиш. Инновацияга потенциал саноат талаби таҳлили. Истеъмолчи
нуқтаи назаридан инновация таҳлили. Бозорларда рақобат таҳлили. Бозорда
инновацияларни позициялаштириш. Инновация бозорини тестлаштириш. Лицензияларни
сотиш бўйича таклифлар мажмуасини ишлаб чиқиш. Инновация учун талабни
шакллантириш бўйича дастурни ишлаб чиқиш. Реклама ва унинг самарадорлигини
аниқлаш. Сотишни рағбатлантириш усуллари. Инновацион таваккалчилик таҳлили. Нарҳ
тузилиши таҳлили. Инновацияларни етказиб бериш бўйича шартномалар тузиш.
Транспорттхизматларини шакллантириш. Кафолатли ва кафолатдан кейинги хизмат
кўрсатишни ташкил этиш.
Маркетингда ўзаро муносабатларни шакллантириш
Ўзаро муносабатлар ва уларнинг тавсифи. Ўзаро муносабатлар соҳасининг
атамалари. Ўзаро муносабатларни шакллантириш жараёни. Ўзаро муносабатларни
категориялаш. Ташкилий ўзаро муносабатлар. Таълим берувчи ўзаро муносабатлар. Ўзаро
муносабатларга
мотивацион инвестициялар. Янада юқори даражадаги ўзаро
муносабатлар. Ўзаро муносабатлардаги холислик. Холисликнинг таърифланиши.
Холисикнинг дастлабки шарт-шароитлари. Холис хулқ-атворнинг таснифланиши.
Холисликни сақлаш дастурлари. Истеъмолчилар учун ўзаро муносабатларни
ривожлантиришнинг номақбуллиги. Етказиб берувчилар учун ўзаро муносабатларни
ривожлантиришнинг номақбуллиги.
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2014.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги
№ПФ-4947 сонли Фармони. // Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 8 февраль.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим
тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-сонли Қарори //
Халқ сўзи газетаси, 2017 йил 21 апрель, №79 (6773).
4. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб
бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом
эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш
ҳисобидан олдинга юришдир / Мамлакатни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим
устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маъруза // Халқ
сўзи, 2016 йил 16 январь, № 11 (6446).
5. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш
тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги
нутқ. - Т.: Ўзбекистон, 2016. -56 б.
6. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016
йил 7 декабрь. - Т.: Ўзбекистон, 2017. - 48 б.
7. Мирзиёев Ш.М. Илм-фан ютуқлари - тараққиётнинг муҳим омили. Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Янги
йил
арафасида
2016 йил 30 декабрь куни мамлакатимизнинг етакчи илм-фан намояндалари билан
учрашувидаги маърузаси // Халқ сўзи газетаси, 2016 йил 31 декабрь.
8. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. -Т.:
Ўзбекистон, 2017. - 104 б.
9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. - Т.: Ўзбекистон, 2017. - 488 б.
10. Абдухалилова Л.Т. Интернет маркетинг. Ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ, 2011.-211
11. Бронникова Т.С. Маркетинг: теория, методика, практика: учебное пособие. М.: КНОРУС, 2012. - 208 с.
12. Беляев В.И. Маркетинг: основм теории и практики: учебник / В.И.
Беляев. - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: КНОРУС, 2010. - 680 с.
13. Гайдаенко Т.А. Маркетинговое управление. Учебник. - М.: Эксмо, 2008. -512
14. Голубкова Е.Н. Маркетинговое управление товаром: учебное пособие. - М.:
Дело и Сервис, 2012. - 176 с.
15. Икрамов М.А., Салимов С.А. Международньш маркетинг. -Т.:Изд-во
Национальной библиотеки Узбекистана им. А.Навои, 2010. -308 с.
16. Котлер Ф. Маркетинг от А до Я: 80 конценций, которме должен знать
каж дьй менеджер. -М .: Альпина Палишер, 2013.-211 с.
17. Котлер Ф., Армстронг Г., Вонг В., Сондерс Дж. Основм маркетинга.-М.:
ООО “И.Д.Вильямс”, 2012.- 752 с.
18. Котлер Ф., Келлер К.Л. Маркетинг. Менежмент. 14-с издание. - СПБ.: 2014.
19. Ламбен Жан Жак. Менеджмент ориентированньй на рмнок: стратегический и
операционньй маркетинг. -СПб.: Питер, 2006. 557 с.
20. № гагоуа Ғ., К а п т о у а К Ж ХаЦаго тагкейп§.-Т.: ТБШ , 2010. -262Ъ.
21. Секерин В.Д. Инновационньш маркетинг: Учебник. - М.:ИНФРА - М, 2012. 238 с.
22. 8о11уеу А., Виггикхопоу 8. Магкейп§. ВогогеНипо^Нк. БагеНк. -Т.: 1дй8оё-МоНуа,
2010. -424 Ъ.
23. 8оНуеу А., Виггикхопоу 8. МагкеНп§. Во 2 ог8Нипо8Нк.-Т.: “^Нзоё-МоНуа”, 2010.424 в.
24. Ег§а8Нхоё)аеуа 8Н.Ғ 1ппоуа18юп тагке!1п§. БагеНк. -Т.: СНо1роп, 2014. - 175 Ъ.
25. Ег§а8Нхоё)аеуа 8Н.1. 81га1е§1к тагке11п§. БагеНк. -Т.: 02Ъек181оп Гау1а8иЙаг1 тННу
]ат1уаН, 2014. - 240 Ъ.
26. Ег§а8Нхоё)аеуа 8Н.1., 0о81тоуа М.8., Ушироу М.А. Магке11п§. БагеНк. -Т.:
ТБШ , 2011. - 232 б.
27. Юсупов М.А., Абдурахмонова М.М. Маркетинг. - Т.: Иқтисодиёт, 2012.-190 б.
28.
Фатхуддинов Р.А. Стратегический маркетинг. Учебник. - Спб.: Питер, 2008. 514 с.
29. Кревенс Девид. Стратегический маркетинг. Учебное пособие - М.: изд. дом.
«Вильямс», 2010. - 742 с.
30. Ег§а8Нхоё)аеуа 8Н.Ғ, 0о81тоуа М.8., Ушироу М.А.. МагкеНп§. БагеНк. Т.:
ТБШ , 2018.-263 Ъ.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ҚҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАИМАН”
ТДИУ Илмий ишлар ва
[. Мустафақулс
“МАКРОИҚТИСОДИЁТ” КАФЕДРАСИ
08.00.12 - “Минтақавий иқтисодиёт”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Таянч докторантурага кирувчилар учун “Минтақавий иқтисодиёт”
фанидан кириш имтиҳонларини ўтказиш дастури ТДИУ Кенгашининг 2018
йил «____» _______ д аги ____ сон - қарори билан тасдиқланган.
Фан дастури “Макроиқтисодиёт” кафедрасининг 2018 йил «___ » _______
д аги
сонли баённомаси билан университет Кенгашига тасдиқлаш учун
тавсия этилган.
Тузувчи:
1. М.Т. Асқарова
- “Макроиқтисодиёт” кафедраси мудири, иқтисод
фанлари номзоди, доцент.
Тақризчилар:
1. Л.М.Ташпулатова
-Ж аҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети
“Иқтисодиёт назарияси” кафедраси доценти,
и.ф.н., доцент
2. Б.Б. Беркинов
- ТДИУ “Макроиқтисодиёт” кафедраси
профессори, иқтисод фанлари доктори
КИРИШ
Мамлакатимизда мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб мақсадли ҳудудий
сиёсат олиб борилмоқда. Чуқур институционал ўзгаришлар амалга оширилди, ҳудудларни
комплекс ривожлантириш бўйича чора- тадбирлар қабул қилинди, мақсадли комплекс
ҳудудий дастурлар амалга оширилмоқда.
Шу билан бирга минтақаларни тадқиқ қилишнинг назарий-методологик базаси ҳали
етарли даражада тизимлаштирилмаган ва у асосан ҳудудий ишлаб чиқариш комплекслари,
иқтисодий районлаштириш, ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва жойлаштириш
концепцияларига асосланиб қолмоқда.
Бу мамлакат ва унинг минтақалари иқтисодиётини модернизация ва диверсификация
қилиш бўйича стратегик қараш ва дастурий чора-тадбирлар ишлаб чиқиш нуқтаи
назаридан ушбу масаланинг методологик ва амалий жиҳатларини тадқиқ қилишнинг
зарурлигини кўрсатмоқда.
Мамлакатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, “Ҳаётнинг ўзи ва ўтган
йиллар тажрибаси ҳудудларни комплекс ривожлантиришни ва инфратузилма фаолиятини
тубдан ўзгартиришни таъминлашдаги жиддий камчиликларни бартараф этишни талаб
„16
қилмоқда” .
2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида ҳудудларни комплекс
ва мувозанатли ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш, уларнинг салоҳиятидан самарали
ва оптимал фойдаланиш йўналиши муҳим ўрин тутади.
“Минтақавий иқтисодиёт” фанининг асосий мақсади - минтақавий иқтисодиётнинг
моҳияти, минтақаларнинг турли табиий - иқлим шароитлари, иқтисодий салоҳиятларини,
бозор ислоҳотларини амалга ошириш аввало ҳудудий даражада намоён бўлишини,
мавжуд ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этишда ҳудудий бошқарув органлари
маъсулияти ва уларнинг ваколатларини кенгайишини ҳамда муҳим иқтисодий масалалар
тармоқ, умумреспублика миқёсидан ҳудудий даражага ўтказилишини амалда қандай
бораётганини ўргатишдан иборат.
“Минтақавий иқтисодиёт” фанининг предмети ва тадқиқот усуллари
“Минтақавий иқтисодиёт” фанининг объекти ва предмети. Минтақавий
иқтисодиётнинг мақсади ва вазифалари. Минтақавий иқтисодиётнинг фанлар тизимидаги
ўрни ва иқтисодий фанлар билан алоқаси. “Ҳудуд”, “район”, “минтақа” тушунчаларининг
мазмун-моҳияти. Олимларнинг минтақа тушунчасига муносабати. Минтақа функционал
тизим ва илмий тадқиқот предмети сифатида. Фаннинг тадқиқот усуллари. Бугунги
ижтимоий-иқтисодий мунособатлар шароитида минтақавий ёндошувнинг мазмун
моҳияти.
«Минтақавий иқтисодиёт» фанининг илмий-назарий асослари
«Минтақавий иқтисодиёт» фанининг назарий асослари, ривожланиши ва шаклланиш
босқичлари. Минтақа иқтисодиёти бўйича хорижий илмий мактаблар ва уларнинг назарий
қарашлари. Ҳудудий ихтисослашув ва минтақалараро савдо назариялари: мутлақ ва
нисбий афзалликлар назарияси (А.Смит, Д.Рикардо), Хекшер-Олин назарияси. Ишлаб
чиқаришни жойлаштириш назариялари: қишлоқ хўжалиги ва саноат штандорт
назариялари (Й.Тюнен, А.Вебер, В.Лаунхардт, Х.Хотеллинг, Т.Паладер ва бошқалар).
Марказий жойлар ва ўсиш қутблари назарияси (В.Кристаллер, Ф.Перру, Ж.Будвил,
Х.Ласуэн). Иқтисодий районлаштириш ва ҳудудий комплекслар ташкил қилиш назарияси
16 Ш.Мирзиёев. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т.: “Узбекистон”, 2017й.
(Н.Н.Колосовский) ва бошқалар. Минтақавий иқтисодиёт назарияси ривожланишининг
янги йўналишлари. Ҳудудий ривожланишнинг янги парадигма ва концепциялари.
Ишлаб чиқариш жойлаштириш ва ривожлантириш қонуниятлари,
тамойиллари ва омиллари
Ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш кучларини
жойлаштириш тушинчалари ҳамда ва уларнинг таркибий элементлари. Ишлаб чиқариш
кучларини жойлаштириш қонуниятлари ва шакллари. Ишлаб чиқариш шакллари,
ихтисослашув, марказлашув (концентрация), кооперация ва комбинатлашув. Ишлаб
чиқариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг табиий-тарихий, худудий ва
ижтимоий-иқтисодий омиллари. Меҳнат тақсимоти ва унинг шакланиш хусусиятлари.
Халқаро иқтисодий интеграция, халқаро иқтисодий бирлашмалар ва трансмиллий
корпорацияларнинг ҳудудий иқтисодиётдаги роли.
Миллий ва минтақавий иқтисодиётнинг ўзаро алоқадорлиги ҳамда иқтисодий
жараёнларни моделлаштириш
Миллий ва минтақавий иқтисодиётнинг ривожланиш ва таркибий тузилишига
таъсир этадиган омиллар. Миллий иқтисодиёт ягона ва ўзаро узвий алоқадор минтақалар
тизими сифатида. Мамлакат ҳудудий иқтисодиёти таркибини шакллантириш
тамойиллари. Иқтисодиётнинг ҳудудий тақсимланиш параметрлари ва уларни тавсифлаш.
Макроиқтисодий ривожланиш кўрсаткичлари ва институционал шарт-шароитлар
ўзгаришининг ҳудудий ижтимоий-иқтисодий тизимлар шаклланишига таъсири.
Минтақалар
ижтимоий-иқтисодий
ривожланишини
ва
ундаги
жараёнларни
моделлаштириш. Тармоқлараро ишлаб чиқиш алоқалари, оптимизацион моделлар,
худудий эконометрик моделлар, минтақа иқтисодиётини фаолият кўрсатишининг
йириклаштирилган ва бошқа ишлаб чиқариш моделлари. Юкларни ташиш, ишлаб
чиқаришни жойлаштириш, аҳоли миграцияси. Миллий иқтисодиётнинг минтақалараро
моделлари:
минтақалар
ўртасидаги
тармоқлараро
баланслар,
минтақалараро
оптимизацион моделлар, минтақалар иқтисодий алоқалари ва бошқалар бўйича
жойлаштириш моделлари.
Минтақа иқтисодиётининг ривожланиш индикаторлари ва унинг ҳудудий
таҳлили
Ялпи ҳудудий маҳсулот ва ялпи ички маҳсулот тушунчалари ҳамда уларнинг
ўхшашлик ва фарқи жиҳатлари. Ялпи ҳудудий маҳсулотнинг таркиби ва тузилиши. Ялпи
ҳудудий
маҳсулотни ҳисоблашнинг жаҳон тажрибаси.
Минтақанинг асосий
макроиқтисодий кўрсаткичлари ва уларнинг таҳлили. Ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий
ривожланииш индикаторлари ва уларни гуруҳлаштириш. Минтақанинг тармоқ ва ҳудудий
таркиби. Миллий иқтисодиётни ҳудудий таҳлил этиш. Ҳудудий-ташкилий иқтисодий
тизимларнинг шаклланиши ва ривожланиши. Ҳудудлар иқтисодиётини кластерлар
асосида ривожлантириш. Ўзаро алоқадор минтақалар тизимининг шаклланиши.
Тармоқларни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш, транспорт
коммуникацияларини ривожлантириш ва ягона электр-энергетика ҳамда газ таъминоти
тизимларини ташкил қилишнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти.
Ўзбекистоннинг табиий-иқтисодий салоҳияти ва ҳудудий ривожланиши
Табиий ва иқтисодий салоҳият тушинчалари ҳамда уларнинг мазмун, моҳияти.
Географик ўрин, табиий-ресурс, демографик ва ишлаб чиқариш салоҳияти. Миллий
иқтисодиётни ривожлантириш ва жойлаштиришда аҳоли ва меҳнат ресурслари роли.
Минтақа иқтисодий салоҳиятини баҳолаш ва ундан самарали фойдаланиш йўллари.
Ишлаб чиқариш, минерал хом ашё, ер-сув, ва меҳнат ресурсларини баҳолаш усуллари.
Минтақаларда иқтисодиётнинг тармоқ ва ҳудудий таркиби ҳамда уни
такомиллаштириш йўналишлари
Минтақалар иқтисодиётининг иқтисодий-ижтимоий ривожланишидаги ўзига хос
хусусиятлар. Минтақаларнинг табиий ва инсон ресурслари билан таъминланганлиги.
Саноат ишлаб чиқаришининг тармоқ тузилиши ва ундаги ўзгаришлар. Саноат
тармоғининг ҳудудий таркиби ва уни жойлашиш хусусиятлари. Қишлоқ хўжалигининг
жойлашиш ва ривожланишидаги минтақавий жиҳатлар. Минтақаларнинг мамлакат ялпи
ички маҳсулоти, саноат маҳсулоти, қишоқ хўжалиги маҳсулотидаги улуши ва ишлаб
чиқариш тармоқларининг ривожланиш даражалари. Аҳолининг турмуш даражаси ва
унинг асосий кўрсаткичлари бўйича минтақавий тафовутлар. Минтақаларнинг транспорт
ва инфратузилма коммуникацияларини ривожлантириш аҳоли турмуш даражасини
яхшилаш омили. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг минтақа иқтисодиётидаги роли. Эркин
иқтисодий ҳудудлар ва уларни ташкил қилишнинг ҳуқуқий, ижтимоий, иқтисодий
асослари. Ахборот-транспорт коммуникация тизимини ривожлантириш минтақалараро
иқтисодий алоқаларни кенгайтириш омили.
Ҳудудлар ижтимоий - иқтисодий ривожланиш бошқарув тизими
Давлат ҳокимияти ва унинг ваколатларини турли поғоналари ўртасидаги тақсимлаш
тамойиллари. Минтақа иқтисодиётини миллий ва маҳаллий даражада бошқариш. Тармоқ
ва ҳудудий бошқарувнинг ўзаро алоқадорлиги. Маҳаллий бошқарувнинг нормативқонуний асослари. Ҳудудий бошқарувнинг ташкилий тузилиши ва тамойиллари. Ҳудудий
бошқарув механизми ва ташкилий тузилишни такомиллаштириш. Ҳудудлар ижтимоий иқтисодий ривожланишини бошқариш ва тартибга солишда давлатнинг роли. Минтақавий
ривожланишни тартибга солиш бўйича хорижий давлатлар тажрибаси. Минтақалар
ижтимоий - иқтисодий ривожланишини тартибга солишнинг асосий усул ва дастаклари.
Минтақалар молияси ва уни тартибга солиш
Минтақа молиясининг моҳияти ва таркиби. Минтақа молиявий маблағлари ва
уларнинг шаклланиш хусусиятлари. Маҳаллий бюджетнинг маҳаллий бошқарув
органлари фаолиятидаги ўрни. Маҳаллий бюджетнинг тушумлари ва харажатлари.
Маҳаллий солиқлар ва уларнинг йўналишлари. Мол-мулк солиғи ва унинг маҳаллий
бюджетдаги роли.
Бюджет жараёни. Бюджетлараро муносабатлар. Маҳаллий бюджетнинг республика
бюджетидаги улуши. Минтақаларга ажратиладиган субвенциялар. Бюджет таъминоти.
Ҳудудий бюджетдан ташқари фондлар, ҳудудий ўз-ўзини молия билан таъминлаш,
ҳудудларнинг молиявий ресурслари. Молиялаштириш бўйича хориж тажрибалари.
Минтақаларда атроф - муҳитнги муҳофаза қилиш ва улардан оқилона
фойдаланиш бўйича ҳамкорлик
Атроф - муҳитни муҳофаза қилиш. Атмосферани муҳофаза қилиш. Ер ва сув
ресурсларидан оқилона фойдаланиш. Ўрмонларни сақлаш йўллари. Чўл зоналарини
ўзлаштириш, қурғоқчиликка қарши кураш. Ўзбекистон ва унинг ҳудудларида биологик
хилма - хилликни сақлаб қолиш йўллари. Тоғ ҳудудларини ўзлаштириш ва
ривожлантириш йўллари. Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши. Стационар манбалардан
чиқадиган чиқиндилар. Атмосфера ҳавосининг ифлосланишига ҳаракатланувчи
манбаларнинг таъсири. Чегарабўйи ҳудудларида атмосфера ҳавосининг ифлосланиши.
Сув ресурсларининг ҳолати ва фойдаланиш.
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР
Асосий адабиётлар
1. М .Агтз1гоп§, ^.Тау1ог. Ке§юпа1 есо п о тю з апё роНсу. 3 еёШоп. ^Ш еуВ1аск^е11
риЬНзЬег, 2010- 448 р.
2. КоЬеЛа Саре11о. Ке§1опа1 Бсопош1с8. И8А: Кои11её§е, 2016.
3. Ведяпина В.Н. Региональная экономика. - М.: «ИНФРА», 2008. - 510 стр.
4. Якубов И.О., Ҳакимов Ҳ.А. “М интақавий иқтисодиёт” . Ў қув-услубий мажмуа. Т.:
ТДИУ, 2016 йил
5. Раҳимова М.Р. М интақа ва маҳаллий хўж алик иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. Т.:
ЎзРЁУАЖ , 2004. - 128 бет.
6. Раҳимова М .Р., Иш мухамедов А.Э. М интақавий иқтисодиёт. Лотин алифбосида
дарслик. Т .ТДИУ, 2010. 335 бет.
7. Солиев А. ва бошқалар. Ў збекистон ҳудудлари ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш и. М онография Т. “М умтоз сўз” 2010. 100 бет.
8. Ь Ь ти Ь аш еёо у А.Е., Ц |и т а у е у 2.А , 1 и тау еу 0 . X. Макго1д118оё1уо1: 0'д и у
до'11апта. Т.: 0'2Ьек1з1оп УогиусЬПаг иуи 8к т а 81 АёаЬ1уо1 ]а т § 'а гт а з1 па8Ьг1уо11, 2005. -192
Ье!
Қўшимча адабиётлар
1. М ирзиёв Ш .М . Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва ш ахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар ф аолиятининг кундалик қоидаси бўлиш и керак. Ў збекистон
Республикаси Вазирлар М аҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига
бағиш ланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси П резидентининг нутқи. // Халқ сўзи
газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
2. Ў збекистон Республикаси К онституцияси - Т.: Ўзбекистон, 2 0 1 4 .- 46 б.
3. А бдураҳмонов Қ.Х., А бдуллаев О., Дадабоев Ш. “Региональная экономика и
управление” Учебник. ТГЭУ 2007. 730 ст
4. Статистический ежегодник регионов Узбекистана. 2014. - Т.: Госкомстат
Узбекистана. 2015. - 130 стр.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Интернет сайтлари
Ьйр:// ^ ^ ^ .§ о у .и 2
Ьйр:// ’№^^.1ех.и2
Ь й р ://^ № ^ .т т е с о п о т у .и 2 .
Ь й р ://^ ^ ^ .т Г .и 2
Ьйр://^^^.81а1.и2
Ь й р ://^ ^ ^ . 8оНд.и2
Ь й р ://^ ^^ .сЬ и .и 2
Ьйр://^ ^ ^ .^ о г ё Ь а п к .о г § .
Ьйр://^ ^ ^ .е Ь гё .о г § .
Ь йр://^№ ^лтҒ .ог§
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“МЕНЕЖМЕНТ” КАФЕДРАСИ
08.00.13 - “Менежмент”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Таянч докторантурага кирувчилар учун “Менежмент” фанидан
кириш имтиҳонларини ўтказиш дастури ТДИУ Кенгашининг 2018 йил
«___ » ________д а ги ____ сон - қарори билан тасдиқланган.
Фан дастури “Менежмент” кафедрасининг 2018йил «___ » ________ даги
сонли баённомаси билан университет Кенгашига тасдиқлаш учун тавсия
этилган.
Тузувчи: и.ф.д., проф. Йўлдошев Н.Қ.
Тақризчилар: и.ф.д., проф. Абдуллаев Ё.А.
и.ф.н., доц. Шоюсупова Н.Т.
Мамлакатимизда илмий-педагогик кадрлар тайёрлаш бўйича
Ўзбекистон
Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий
дастури”ларига асосан мутахассисларининг касбий маҳоратини кўтариш ва малакали
иқтисодчи кадрларни халқаро андозалар даражасида тайёрлашни тақозо этади.
Айниқса, ҳозирги глобаллашув даврида менежмент ва маркетинг соҳасидаги халқаро
андозаларни мамлакатимиз таълим тизимида қўллаш бўйича ишларни олиб бориш
ҳозирги куннинг энг долзарб масаласи бўлиб ҳисобланади.
Президентимиз Ш.М.Мирзиёв 2017 йилнинг 10-11 сентябр кунлари Қозоғистон
Республикасида бўлиб ўтган Ислом Ҳамдўстлиги Ташкилоти саммитида фан, таълим ва
ишлаб чиқариш ўртасидаги интеграцион ҳамкорликни боғлаш зарурлигини таъкидлаш
билан биргаликда, молиявий ҳолати етарли даражада бўлса ҳам, ҳамкорлик ташкилотига
аъзо бўлган давлатлар томонидан иқтисодиётга инновацион ғоялар ва технологиялар
киритиш, етарли даражада қўлланилмаётганлиги маълум бўлди. Бундан чиқиш учун
давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва иқлимнинг глобал ўзгаришига олиб
келаётган саволларга диққатлик билан аҳамият бериш, юқори ишлаб чиқариш кучига эга
компьютер марказларини яратиш, ёш авлод ва ёш олимлар билан комплекс иш олиб
бориш кераклигини таъкидлаб ўтдилар.17
2017 йил 7 февралда ишлаб чиқилган “2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устивор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегияси 3-банди “Иқтисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устивор
йўналишлари”нинг 3.4.-бандида кўрсатилган корпоратив бошқарувининг замонавий
стандартлар ва усулларни жорий этиш, корхоналарни стратегик бошқаришда
акциядорларнинг ролини кучайтириш ҳамда
мамлакатни ижтимоий-иқтисодий
ривожланишни тартибга солишда давлат иштирокини камайтириш, давлат бошқаруви
тизимини децентрализация қилиш ва демократлаштириш, давлат-хусусий шерикликни
кенгайтириш, нодавлат, жамоат ташкилотлар ва ўзини ўзи бошқариш органларининг
ролини оширишга қаратилган чора-тадбирларини бажарилиши жуда муҳим ўрин тутади.18
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2017 йил 22 майдаги “Олий
ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги № 304-сонли қарорининг 7-бандига асосан таянч докторантурада ўқишга
талабгорларни танлаб олиш кириш имтиҳонлари натижаларига кўра амалга оширилади.
Ушбу дастурда келтирилган мавзу ва масалалар
бозор иқтисодиёти шароитида
менежмент соҳасидаги назарий ва амалий қарашларнинг ҳозирги ҳолатидан ва чет эл
тажрибаси асосидаги замонавий амалиётидан келиб чиқади.
Дастурда қўйилган мавзу ва масалалар “Менежмент” ихтисослиги бўйича таянч
докторантурага киришга даъвогарларнинг фақатгина шу
соҳадаги умумий билим
даражасини аниқлаш билан чекланмасдан, балки шу соҳадаги муаммолар ва уларнинг
ечимларини топиш бўйича билимга эга эканлигини намойиш эта олишини талаб қилади.
Мазкур масалалар бўйича назарий муаммолар фан докторлигига давогарларнинг
шахсий қарашлари шаклланишини юзага чиқаришга қаратилган.
Дастур 08.00.13 - “Менежмент” ихтисослиги паспортига тегишли бўлган барча
масалаларни ўз ичига қамраб олади.
17 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 10-11 сентябрда Қозоғистон
Республикасида бўлиб ўтган фан ва технологиялар бўйича Ислом Ҳамдўстлиги Ташкилотининг биринча
саммитида сўзлаган нутқи.
18 Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисидаги
Ўзбекистон Республикасини Президентининг 2017 йил 07 февралдаги ПФ-4947-сон Фармони.
Менежментнинг тарихий шарт-шароитлари. Ҳозирги замон ўзбек менежментининг
хусусиятлари. Менежментни пайдо бўлиши. Машинали ишлаб чиқаришни ривожланиши.
Бозор субъектларининг катта миқдорини вужудга келиши, ҳажмини ўсиши ва бозор
алоқаларини кучайиши. Бошқарувга касбий ёндашув зарурлигини асослаб берувчи
рақобатни ўсиши ва бозор иқтисодиётининг барқарорлиги. Йирик корпорацияларни пайдо
бўлиши ва шунга кўра фақат ходимларнинг махсус аппарати бажариши мумкин бошқарув
ишлари ҳажми ва мураккаблигини кўпайиши. Мулкни акциядорлар ўртасида жамланиши,
бунинг натижасида акциядорлик сармоясини бошқаришнинг янги вазифалари.
Тадбиркорларни саноат инқилоби даврида яратилган техниканинг афзалликларидан
фойдаланишга ҳаракатлари. Менежментнинг илмий мактаблари. Илмий бошқарув
мактаби. Бошқарувнинг классик ёки маъмурий мактаби. Бошқарувдаги инсоний
муносабатлар мактаби. Аҳлоқий фанлар ёки бихевиористик мактаб. Бошқарув фани
мактаби ёки миқдорий усул. Вазиятли ёндашув. Тизимли ёндашув. Жараёнли ёндошув.
Мамлакат
бошқарувининг
ривожланиши.
Менежментнинг
хорижий
модели.
Менежментнинг америкача модели. Менежментнинг япон модели. Менежментнинг
Ғарбий Европа модели.
Менежментнинг назарий асослари
Бошқарув ва менежмент. Молиявий менежмент. Инновацион менежмент. Савдо
менежменти. Бошқарув (менежмент)нинг моҳияти ва тизими. Бошқарув тизимининг
бошқарувчи ва бошқарилувчи тизимчалари. Тўғридан тўғри алоқа. Тескари алоқа.
Менежмент тизимининг тузилиши. Менежментга нисбатан ёндошувлар. Менежментнинг
илмий ёндашувлари ва тамойиллари. Бошқарув усуллари. Маъмурий ёндашув. Қайта
ишлаб чиқарувчи ёндашув. Динамик ёндашув. Интеграцияли ёндашув. Мажмуавий
ёндашув. Маркетингли ёндашув. Меъёрий ёндашув. Аҳлоқий ёндашув. Жараёнли
ёндашув. Тизимли ёндашув. Вазиятли ёндашув. Вазифавий ёндашув. Менежмент
тамойиллари. Меҳнат тақсимоти тамойили. Ваколатлар ва жавобгарлик тамойили.
Интизом тамойили. Якка ҳукмронлик тамойили. Ҳаракатлар бирлиги тамойили. Шахсий
манфаатларни бўйсиндирилиши тамойили. Ходимларни мукофатлаш тамойили.
Марказлаштириш тамойили. Қояли занжир тамойили. Тартиб тамойили. Адолат
тамойили. Ходимларнинг барқарорлиги тамойили. Ташаббус тамойили. Корпоратив руҳ
тамойили.
Бошқарув усуллари. Бошқарувнинг иқтисодий усуллари. Бошқарувнинг маъмурий
усуллари. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари.
Меҳнатни бошқариш усуллари
Меҳнатни бошқаришнинг характери. Иқтисодий ўсишнинг ҳар хил босқичларида
меҳнатни бошқариш турлари. Ф.Тейлорнингмеҳнатни бошқариш усуллари. Меҳнатни
технократик бошқариш. Саноатда бандликнинг умумий тамойиллари ва меҳнат
муносабатларини ўрнатиш. Д.Макгрегорнинг “Х” ва “У ” назарияси. Меҳнатни
инновацион бошқариш. Меҳнатни инновацион бошқаришга ўтишнинг асосий омиллари
ва шартлари. Корпорацияларда “Сифат тўгараклари” ишчи гуруҳини ташкил этиш.
Менежмент технологияси
Бошқарув жараёни. Бошқарув вазифалари. Режалаштириш. Мақсадлар. Ташкил
қилиш. Мотивация. А. Маслоу бўйича эҳтиёжлар иерархияси. Мувофиқлаштириш.
Бошқарувда ахборотлар ва коммуникациялар. Ташкилот ва ташқи муҳит ўртасидаги
коммуникациялар. Ишлаб чиқариш ва бошқарув босқичлари бўйича бўлинмалар ичидаги
коммуникациялар.
Шахслараро
коммуникациялар.
Бўлинмалар
ўртасидаги
коммуникациялар. Норасмий коммуникациялар. Коммуникацион жараён. Коммуникацион
тармоқларнинг намуналари. Бошқарув қарорлари. Қарорни бажарилишини ташкил қилиш.
Қарорни бажарилиши устидан назорат қилиш, фаолият ва қарорга тузатишлар
киритиш.Қарорни бажариш бўйича фаолиятни баҳолаш.
Ташкилотлар ва уларни бошқариш
Ташкилотлар тушунчаси ва
уларнинг тавсифи. Ташкилотнинг яшаш даври.
Ташкилотларнинг ички муҳит. Ташкилотларнинг ташқи муҳити. Ташкилот ички ва ташқи
муҳитининг омиллари ва ўзгарувчанлиги. Ташкилотлар фаолиятини туркумлаштириш.
Ташкилий тузилмаларнинг турлари. Ташкилотнинг ташкилий тузилмаси. Меҳнатни
горизонтал бўлиниши. Меҳнатни вертикал тақсимланиши. Тўғри чизиқли тузилма.
Бошқарувнинг вазифавий тузилиши. Тўғри чизиқли вазифавий тузилма. Бошқарувнинг
тўғри чизиқли - штабли тузилмаси. Бошқарувнинг матрица тузилмаси. Дивизионал (ёки
бўлимли) ташкилий тузилма. Маҳсулотли ташкилий тузилма. Минтақавий ташкилий
тузилма.
Истеъмолчига
қаратилган
ташкилий
тузилма.
Бошқарувнинг
комбинациялаштирилган тузилмаси. Асосий ташкилий-хуқуқий шакллар. Маъсулияти
чекланган жамият. Қўшимча маъсулиятга эга жамият. Акциядорлик (ҳиссадорлик)
жамияти. Шўъба ва боғлиқ жамиятлар. Давлат унитар корхоналари. Нотижорат
ташкилотлар. Матлубот кооперативи. Картель.Синдикат. Трест. Концерн. Консорциум.
Саноат холдинглари. Тадбиркорлар уюшмалари. Виртуал корпорация. Ташкилотларни
ривожланишидаги замонавий тенденциялар. Тармоқли ташкилотлар. Ташкилотларнинг
янги турлари. Ташкилотларни стратегик бошқариш. Стратегик бошқарув тузилмаси.
Стратегик мақсадларини
белгилаш. Стратегияни танлаш. Ташкилий ўзгаришларни
бошқариш. Ташкилий ўзгаришларни амалга ошириш моделлари. Бошқарувнинг
самарадорлиги.
Замонавий менежер
Менежер: тушунчаси, шахсий ва ишга доир сифатлари, вазифалари. Корхона
менежерларининг даражалари. Менежер ва етакчи. Етакчининг анъанавий концепцияси.
Менежернинг етакчидан фарқи. Етакчилик сифатлари назарияси. Етакчилик ҳулқи
концепциялари. Вазиятли етакчилик концепцияси. Танненбаум-Шмидт етакчилик ҳулқи
континууми (узлуксизлиги). Вазиятли етакчилик моделлари (Ф.Фидлер). Херсей ва
Бланшарларнинг вазиятли етакчилик модели. Хауз ва Митчелларнинг “йўл-мақсад”
етакчилик модели.
Врум-Иеттона-Яголарнинг қарорлар қабул қилишнинг вазиятли
модели. Етакчиларни янги концепциялари. Атрибутли(белгили) етакчилик концепцияси.
Харизматик етакчилик концепцияси. Тубдан ўзгартирувчи етакчи концепцияси.
Менежернинг услуби. Раҳбарлик услубларининг мазмуни. Раҳбарликнинг демократик
услуби. Ишга доир этика
ва этикет. Менежернинг имиджи. Имидж тушунчаси.
Ишбилармонлик этикаси. Нутқ маданияти. Ишбилармонлик этикетининг миллий
хусусиятлари.
Бошқарув меҳнатини ташкил қилиш
Бошқарув меҳнати: таърифи, хусусиятлари, турлари. Эвристик меҳнат. Маъмурий
меҳнат. Оператор меҳнати. Бошқарув меҳнатини илмий ташкил қилиш. Раҳбарни ўзини
ўзи бошқариши. Менежмент томонидан вақтдан ва ўз имкониятларидан кўпроқ
фойдаланиш. Унинг ўзининг соғлиғини сақлаш ва мустаҳкамлаш. Ҳаётни боришини
онгли равишда бошқариш. Ҳам ишдаги ва ҳам шахсий ҳаётидаги ташқи ҳолатларни енгиб
ўтиш. Ўзини ўзи бошқариши доираси. Мақсадларни қўйиш. Ишлаш қобилиятининг
ўртача статистик ўзгаришлари. Ахборот билан ишлаш. Телефондаги сўзлашишлар.
Ёзишмаларни рационал олиб бориш. Менежер фаолиятини режалаштириш ва ташкил
қилишнинг қуроллари.
Ташкилот ходимларини бошқариш
Жамоа тушунчаси, турлари, шаклланиш босқичлари. Меҳнат жамоаси. Таъсир
ўтказиш
ва ҳукмронлик. Мажбур қилишга асосланган ҳукмронлик. Мукофотлашга
асосланган ҳукмронлик. Экспертли ҳукмронлик. Намуна ёки харизма ҳукмронлиги.
Қонуний ҳукмронлик. Ресурсларга эгалик қилишга асосланган ҳукмронлик. Ахборотларни
олиш ва улардан
фойдаланишга асосланган
ҳукмронлик. Низоларни бошқариш.
Низоларнинг вазифалари. Шахс ичидаги низо. Шахслараро низо. Шахс ва гуруҳ
ўртасидаги низо. Гуруҳлараро низо. Картография усули. Низонинг картаси. Низоларни
ҳал қилишнинг таркибий усуллари. Низоларни ҳал қилишнинг шахслараро усулларига.
Ходимларни бошқариш. Ходимларни танлаш. Ходимларни танлашнинг ички ва ташқи
манбаларини солиштириш. Менежернинг ишбилармонлик сифатларини баҳолаш.
Мартабани бошқариш. Ходимлардан фойдаланиш.
Корхона қудратини бошқариш
Корхона қудратини бошқариш технологиясининг босқичлари. Корхона қудратидан
фойдаланиш динамикаси ва самарадорлигининг тузилишини, унинг бозордаги улушини
баҳолаш. Корхона қудратини рақобатбардошлигини баҳолаш. Корхонанинг иқтисодий
қудрати. Корхона қудратини резервлари ва йўқотишларини таҳлил қилиш. Корхона
қудратини рақобатбардошлигини ошириш бўйича стратегия ва тактикани танлаш.
Танланган стратегия ва тактикадан келиб чиққан ҳолда корхона қудратининг
рақобатбардошлигини ошириш бўйича тадбирларни ўтказиш.
Корхона қудратининг рақобатбардошлиги. Индикаторли усул. Матрица усули.
Корхона қудрати қобилияти контурининг матрицаси. Корхона қудрати самарадорлиги
резервлари. Корхона қудрати рақобатбардошлигининг тузилиши ва динамикаси.
Ижтимоий менежмент фанининг предмети ва мазмуни
Ижтимоий менежментнинг шаклланиши ва тарихи. Илғор ўзгаришлар даври.
Менежерлик ниқоби даври. Ривожланишдаги қарама-қаршиликлар. Сайёрамиз табиий
муҳитида содир бўлаётган ўзгаришлар. Мамлакатлар ичида ижтимоий фарқланишнинг
ўсиши. Сайёранинг ресурс имкониятлари қисқараётган бир пайтда аҳолининг кўпайиши.
Шахс ва жамият ўртасидаги қарама-қаршиликлар. Тадбиркорлик ва бошқарув
маданиятининг шаклланиши.
Ижтимоий тараққиётнинг ривожланишига тўсқинлик қилувчи ижтимоий мувозанат
бузилишига олиб келувчи асосий сабаблар.
Ижтимоий бошқаришнинг инновацион назарияси. Ижтимоий бошқарув назариялари
ва қарама-қаршиликлар. XXI аср ижтимоий жараёнлар, ўзгаришлар даври.
Ижтимоий технологиялар - ижтимоий менежментнинг инновацион ресурси.
Ижтимоий кенгликнинг технологиялашуви. Ижтимоий модуллар, дастурлар ва
технологияларни ишлаб чиқиш вазифалари. Ривожланган давлатларда замонавий
ижтимоий бошқарув назарияси ва амалиёти. Жорий қилинаётган ижтимоий бошқарув
тизимлари.
Оилани жамиятни ривожлантиришдаги ўрни.
Бозор шароитида ижтимоий сиёсат. Ижтимоий дастур ва унинг менежментдаги ўрни.
Аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг асосий йўналишлари. Меҳнат бозори. Ижтимоий
бошқарув объекти. Жамоанинг ижтимоий ривожланиши. Инсон хулқи омиллари тизими.
Гуруҳлар ва уларнинг аҳамиятлари. Хоторн тажрибалари. Менежмент назариясига Хоторн
тажрибаси таъсири. Ижтимоий тадқиқотлар натижаларининг менежментда қўлланилиши.
Менежментда инсон омили. Ҳозирги шароитда ижтимоий муаммоларни ҳал этишнинг
хорижий тажрибалари.
Ижтимоий менежментнинг ривожланиши ва унинг илмий мактаблари
Менежмент назарияси ва амалиётининг ривожланиши. Ривожланишнинг турли
тарихий босқичлари ва эволюцияси. Инсон тарихидаги бешта бошқарув инқилоби моҳияти.
Менежментнинг илмий мактаблари. Классик бошқарув мактаби. Классик
бошқарув мактаби намояндалари Ф. Тейлор, А. Файоль, Г. Эмерсон, Л. Урвик, М. Вебер,
Г. Форд тамойиллари.
“Инсон муносабатлари мактаби” намоёндалари Э. Мэйо, К. Арджерис,
Ф. Херцберг, Д. Мак-Грегор, Р. Блейк ва бошқаларнинг меҳнатни мукаммаллаштириш
усуллари.
Бошқарувнинг эмпирик мактаби вакиллари П. Друкер, Р. Девис, Л. Ньюмен, Д.
Миллернинг бошқарув назариялари.
Ижтимоий тизимлар мактаби вакиллари Д. Марг, Г. Саймон, А. Этциони
назариялари. “Янги мактаб” намояндалари Р. Ансофф, С. Вир, Л. Берталанфи, Р. Калман, Л.
Клейн, Р. Люс, Д. Форрестер бошқарув назариясидаги йўналишларнинг ривожланиши.
Ижтимоий менежмент манбалари. Инсон муносабатлари. Ижтимоий тизим. Инсон
ресурслари менежменти.
Инсон ресурсларини бошқаришда чет эл тажрибалари
Чет эл фирмаларида инсон ресурсларини бошқаришнинг асосий усуллари. АҚШда
инсон ресурсларини бошқариш жараёнининг ўзига хос хусусиятлари. Япония фирмаларида
инсон ресурсларини бошкариш асослари. Инсон ресурсларидан бошкаришнинг ижтимоийиктисодий хусусиятлари.
Инсон ресурсларни бошқаришда чет эл фирмаларда кадрлар сиёсатига катта аҳамият
бериш. Чет эл фирма ва корпорацияларда моддий ва маънавий қизиқишнинг асосий
йўналишлари. Чет эл фирма ва корпорацияларда ижтимоий комплексни яратиш асослари.
Инсон ресурсларини бошқаришда чет фирма ва корпорацияларда экстенсив ва интенсив
усулларини қўллаш.
Япония фирма ва корпорацияларида "канбан" ва бошқа менежмент усуларидан
фойдаланиш. Япония корпорацияларида инсон ресурслари бошқарувини меҳнат
унумдорлиги усиши билан боғлиқлиги. Умрни охиригача ёлланиш тизими. Кадрлар
ротация тизими. Репутация тизими. Ишчи ўринларида тайёрлаш тизими.Меҳнатга хақ
тўлаш тизими. Япония компанияларининг бошқариш самарадорлиги.
Инсон ресурсларини бошқаришнинг иқтисодий самарадорлиги
Инсон ресурсларини бошқаришни ташкил этишда иқтисодий самарадорликни
аниқлаш асослари. Инсон ресурсларини бошқарувини ташкил этишда интенсив ва
экстенсив йўлларнинг аҳамияти.
Ижтимоий йуналтирилган иш билан бандликни вужудга келтиришнинг асосий
йўналишлари. Инсон ресурсларидан самарали фойдаланишнинг асосий мезонлари. Инсон
ресурслари бошқарувини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари.
Стратегия тушунчаси, унинг мазмуни. Стратегиянинг режадан фарқи. Фирмани
бошқариш вазифалари, уларнинг асосий турлари.
“Стратегик менежмент” фанининг предмети, вазифалари. Фирма компания
стратегиясини ишлаб чиқиш бўйича менежерларнинг вазифалари. Компания миссияси ва
стратегик қарашларини белгилаш. Компания стратегиясининг асосий саволлари. Стратегик
бошқариш мақсади. Мақсадларнинг турлари: қисқа муддатли, узоқ муддатли, молиявий,
стратегик. Стратегияни белгилашга таъсир этувчи омиллар: ички омиллар, ташқи омиллар.
Стратегияга аниқликлар, ўзгартиришлар киритиш. Стратегияни баҳолаш учун
қўйиладиган саволлар. Стратегияни амалга ошириш бўйича маъмуриятнинг вазифалари.
Стратегик бошқаришнинг беш вазифаси. Стратегияни амалга оширишда ижрочи
директорнинг ўрни. Компания стратегиясини белгилашда президентнинг ўрни ва
вазифалари. Вице-президентларнинг вазифалари. Турли даражадаги менежерлар ва
уларнинг вазифалари. Режалаштириш бўлими ва унинг вазифалари.
Стратегия яратишнинг вазифалари
Корхона фаолияти йўналишларини белгилаш омиллари. Компания миссияси,
стратегик кўра билиш, фаолият йўналишини танлаш ўртасидаги боғлиқлик. Миссияни
вазифаларга айлантириш. Стратегик бошқариш тамойиллари. Стратегиянинг ташкилий
даражалари. Корпоратив стратегия. Ишбоп стратегия. Функционал стратегия. Амалий
стратегия. Стратегия турларининг ўзаро боғлиқлиги. Стратегияни ишлаб чиқишга
ёндошув турлари. Бош стратегик ёндошув. Ваколатларни бошқаларга ўтказиш.
Биргаликда коллоборацион ёндошув. Ташаббускор ёндошув. Стратегия яратишда миссия,
мақсадлар, стратегиялар бирлиги. Ғолиб стратегия мезонлари. Мувофиқ келиш даражаси.
Рақобат курашида устунлик.
Тармоқдаги умумий вазият ва ундаги рақобатнинг таҳлили
Тармоқлар ва уларнинг иқтисодий тавсифлари. Тармоқдаги рақобат ва ривожланиш
истиқболлари. Технологик тараққиёт суръатлари. Тармоқ бозорининг ҳажми. Рақобат
миқёслари. Бозорнинг ўсиш суръатлари. Рақобатчилар тарифи. Рақобатчиларнинг
молиявий имкониятлари. Тармоқдаги интеграцион жараён йўналиши. Технологик
ўзгаришлар. Рақобатчи бешта куч модели. Рақобатчилар стратегиясини аниқлаш.
Рақибларнинг навбатдаги қадамини олдиндан кўра билиш. Рақибларнинг мақсадлари ва
стратегияларини туркумлаш. Муваффақиятнинг калит омиллари. Тармоқдаги вазиятни
умумий баҳолаш.
Компания аҳволининг таҳлили
Компания аҳволини таҳлил қилиш услубиёти. Таҳлил учун қўйиладиган саволлар.
Таҳлил воситалари: 8 ^ 0 Т - таҳлил, қадриятлар занжири таҳлили, харажатлар таҳлили,
рақобатбардошлик баҳоси. 8 ^ 0 Т - куч, заифлик, имкониятлар, тахдид сўзларининг
йиғиндиси. Стратегияни амалга ошириш таҳлили. Таҳлил қилинадиган асосий
кўрсаткичлар. Компаниянинг кучли ва заиф томонлари. Кучли ва заифлик. уларнинг
мазмуни ва кўрсаткичлари. Куч ва заифликнинг умумий натижаларини ифодалаш.
Корхона харажатлари рақобатбардошлигини баҳолаш. Қадриятлар занжири. Асосий
фаолиятдаги қадриятлар занжири. Ёрдамчи фаолиятдаги қадриятлар занжири.
Муваффақиятнинг калит омиллари. Муваффақиятнинг калит омиллари рўйхатини тузиш
тартиби. Муаммоларни аниқлаш ва ифодалаш.
Компаниянинг рақобат стратегиясини белгиловчи омиллар. Рақобат стратегиясининг
бошқа стратегиялар билан боғлиқлиги. Рақобат курашига ёндошувлар. Харажатлар
бўйича илғорлик стратегияси. Кенг табақалаштириш стратегияси. Оптимал харажатлар
стратегияси. Фокусланиш стратегияси. Ифодаланган стратегия. Рақобат устунлигига
эришиш йўллари. Ҳужумкор стратегия. Ҳужумкор стратегиянинг асосий турлари. Рақобат
устунлигини ҳимоя қилиш йўллари. Мудофаа стратегияларининг турлари. Вертикал
интеграция. Интеграция йўналишини танлаш. “Қалдирғоч” Корхонанинг ютуқлари ва
муаммолари. Қалдирғорликда муваффақиятга эришиш шартлари.
Инновацион менежментнинг функциялари ва усуллари
Инновацион фаолиятни бошқариш функцияларининг тизими. Корхона ёки ташкилот
инновацион фаолиятининг мақсадлари. Инновацион менежмент мақсадларининг умумий
таснифи. Режалаштириш инновацион менежментнинг махсус функцияси сифатида.
Инновацион менежментда режалаштириш жараёнининг босқичлари. Ишлаб чиқаришнинг
келгусидаги янгиланиши ва такомиллаштирилиши учун захираларни излаш. Инновацион
фаолиятни ташкил этиш. Ташкилий тузилмаларни шакллантириш ташкил этиш функциясининг
муҳим вазифаси сифатида. Инновацион менежментда коммуникациялар жараёни. Инновацион
менежментда коммуникацияларнинг турлари. Кичик гуруҳларда дастлабки ахборотни
шакллантириш жараёни. Мотивацияни бошқариш. Мотивациянинг жараёнли модели.
Мувофиқлаштириш
инновацион
менежментнинг
марказий
функцияси
сифатида.
Мувофиқлаштириш функциясини амалга ошириш босқичлари. Инновацион менежментда
назорат. Инновацион фаолиятда қўлланиладиган назорат турлари. Инновацион фаолиятни
назорат қилиш усуллари. Инновацион менежментда бошқарув қарорларини қабул қилиш.
Бошқарув қарорларининг турлари. Бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёнининг
босқичлари. Инновацияларни прогнозлаш усуллари.
Инновацион менежментнинг ташкилий шакллари
Ташкилот инновацион фаолиятнинг субъекти ва жараёни сифатида. Инновацион
ташкилотларнинг хусусиятлари. Инновацион корхона фаолиятининг соҳаси. Ташкилотларнинг
инновациялар ҳаётийлик даврининг босқичлари билан боғлиқлиги. Илмий-техник ва
инновацион соҳа ташкилотларининг таснифи. Замонавий инновацион фирманинг
хусусиятлари. Интеллектуал ўзини-ўзи бошқарувчи уюшма. Инновацион фирманинг
шаклланишида интеграция ва диверсификациянинг роли. Диверсификациялашмаган
компаниянинг корпоратив стратегиялари. Фирмани диверсификациялаш стратегияларининг
олтита тури. Консорциумлар фирмалараро интеграциянинг истиқболли тури сифатида.
Инновацион фаолиятда молиявий-саноат гуруҳларининг роли. Инновацион марказларнинг
иқтисодиёт самарадорлигининг ошишига кўрсатадиган таъсири. Технопарклар ва улар
томонидан ҳал этиладиган вазифалар. Инновацион инфратузилма ва унинг инновацион
фаолиятни ривожлантиришдаги роли.
Персонални инновацион бошқариш
Персонални бошқариш. Инновацион менежментда мутахассисларни режалаштириш
ва танлаш хусусиятлари. Инновацион фаолиятда персонални баҳолаш мезонлари. Корхона
ва ташкилотларда ходимларга қўйиладиган талабга инновацион жараённинг ўзига хос
жиҳатлари таъсири. Ижтимоий бошқарувнинг техник-ташкилий томони. Инновацион
лойиҳалар бўйича ишлайдиган жамоанинг тузилмаси ва хусусиятлари. Инновацион
жамоани бошқариш услуби. Инновацион жамоаларда коммуникация. Инновацион
жамоаларда ролларнинг тақсимланиши. Корхона ва ташкилотларда инновацияларнинг
жорий этилишига қаршилик кўрсатувчи кучлар. Инновацияларнинг жорий этилишига
кўрсатиладиган қаршиликни бартараф этиш усуллари. РК. усуллари. Ижтимоий гуруҳдаги
консенсус ва унга эришиш йўллари. Инновацион жамоада низоларнинг роли ва уларни
бошқариш усуллари.
Инновацион лойиҳалар ва уларнинг самарадорлигини баҳолаш усуллари
Инновацион лойиҳа тушунчаси. Инновацион лойиҳа структураси. Инновацион лойиҳа
турлари. Инновацион лойиҳани ишлаб чиқиш фазалари. Инновацион лойиҳаларни комплекс
баҳолаш ва танлаш усуллари. Инновацион лойиҳани режалаштириш. Лойиҳани бошқаришни
ташкил этиш. Лойиҳалар бўйича ишларни назорат қилиш ва тартибга солиш. Лойиҳа
муваффақияти. Инновацион лойиҳанинг муваффақиятини белгиловчи мезонлар. Лойиҳанинг
таянч модели. Инновацион лойиҳанинг самарасизлиги сабаблари. Лойиҳаларни якунлаш
тартиби. Лойиҳаларни бошқаришда тармоқли усуллар. Лойиҳалар портфелини шакллантириш
масалалари. Ижодий гуруҳларни бошқариш. Тадқиқот лойиҳаси учун персонални танлаш.
Лойиҳали бошқарувда персонални ўқитишга нисбатан амалий ёндашув. Инновацион
фаолиятни лойиҳали бошқаришнинг зарурлиги. Инновацион лойиҳани бошқариш бўйича
менежернинг асосий вазифалари. Инновацион лойиҳа таҳлилининг умумийлашган схемаси.
Инновацион
лойиҳа
самарадорлигини
баҳолаш
усуллари.
Инновацион
лойиҳа
самарадорлигининг асосий кўрсаткичлари. Лойиҳанинг фойдалилик индекси усули ва унинг
аҳамияти. Соф жорий қиймат кўрсаткичи. Ички фойдалилик меъёрлари кўрсаткичи. Лойиҳа
рентабеллиги индекси. Инновацион лойиҳа самарадорлигини баҳолаш учун зарур бўлган
дастлабки кўрсаткичларнинг ҳисоб-китоби. Инновацион лойиҳани амалга ошириш натижасида
келадиган тўловлар оқимининг (сазЬ й о ^) таҳлили.
Халқаро менежментнинг ривожланиши ва моделлари
Япон модели менежментининг ўзига хослиги. Япон бошқаришининг характерли
томонлари. Умрининг охиригача ёлланиш тизими. Кадрлар ротация тизими. Репутация
тизими. Ишчи ўринларида тайёрлаш тизими. Меҳнатга ҳақ тўлаш тизими. Япония
компанияларининг бошқариш самарадорлиги. АҚШ молия-саноат гурухлари. Япониянинг
молия-саноат гуруҳлари. Жанубий Кореянинг молия-саноат гуруҳлари. Россиянинг молиясаноат гуруҳлари.
Тавсия этиладиган адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент, “Матбаа” ижодий уйи, 2008
йил.
2. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасини Президентининг 2017 йил 07
февралдаги ПФ-4947-сон Фармони.
3. Ш .М .Мирзиёев. “Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови” . Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016
йил 7 декабрь /Ш.М.Мирзиёев. - Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017йил.
4. Ш .М .Мирзиёев. “Танқидий
таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак” . Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий
якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳимустувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги
маъруза, 2017 йил 14 январь / Ш.М. Мирзиёев. - Тошкент :Ўзбекистон, 2017. - 104 б
5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш .М.Мирзиёевнинг 2017 йил 10-11
сентябрда Қозоғистон Республикасида бўлиб ўтган фан ва технологиялар бўйича Ислом
Ҳамдўстлиги Ташкилотининг биринча саммитида сўзлаган нутқи./ Халқ сўзи. 2017 йил 11
октябрь, № 44 (5434).
6. Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг 2.10.2017 йилдаги “Кичик
тадбиркорлик субъектлариг атегишли бўлган ташкилотлар таснифига ўзгартиришлар ва
қўшимчалар киритиш тўғрисида” 785-сонли қарори.
7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал
ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва
ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида” ги фармони. “Халқ сўзи” газетаси, 2016 йил 6 октябрь №197.
8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017 - 2021 йилларда қишлоқ
жойларда янгиланган лойиҳалар бўйича арзон уй-жойлар қуриш дастури тўғрисида”ги
қарори. “Халқ сўзи” газетаси, 2016 йил 25 октябрь. №210.
9. Ш .М .Мирзиёев. “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда
барпо
этамиз” .
Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига
бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ / Ш.М. Мирзиёев. Тошкент :Ўзбекистон, 2016. - 56 б.
10. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 07.10.2017 йилдаги
“Фуқаролар йиғинининг «Маҳалла посбони» жамоатчилик тузилмаси тўғрисидаги
низомга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида 805-сонли Фармони.
11. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 07.10.2017 йилдаги
Хизматчиларнинг асосий лавозимлари ва ишчилар касблари классификаторини янада
такомиллаштириш тўғрисида 795-сонли Фармони.
12. Алексеевский В.С., Коротков Э.М. Введение в специальность «Менеджмент
организаций»: Учеб. Пособие для вузов - П.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
13. А.А. Томпсон, А.Дж. Стрикленд Стратегическое менеджмент / М., «Банки и
биржи», «ЮНИТИ», 1998.
14. Ансофф И. Стратегическое менеджмент / Питер 2009.
15. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Учеб. Пособие. - М.: ИНФРА-М, 2006.
16. Веснин В.Р. Основм менеджмента: Учебник. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект,
2007.
17. Глухов В.В. Менеджмент: Учебник для вузов. 3-е изд. - СПб.: Питер, 2008.
18. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Учебник для вузов по экон. спец. и
направл. - Третье изд. - М.: Гардарика, 2008.
19. Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник. - 4-е изд., перераб. и доп. - М.:
ЮНИТИ-ДАНА, 2009.
20. Дафт Р. Менеджмент. 6-е изд./ Пер с англ. - СПб.: Питер,2007.
21. ЬЬегШ П. Практика менеджмента:/ Пер. с англ.: Уч. пос. - М.: Издательский дом
«Вильямс», 2007.
22. Кравченко А.И. История менеджмента: Учебное пособие для вузов. - 7-е изд. М.: Академический Проект; Альма Матер, 2008.
23. Мастенбрук У. Управление конфликтнмми ситуациями и развитие организации:
Пер с англ. - М.: ИНФРА-М, 1999
24. Менар К. Экономика организаций: Пер. с франц./ Под ред. А.Г. Худокормова. М.: ИНФРА-М, 1996.
25. Менеджмент: теория и практика в России: Учебник/ под ред. А.Г.Поршиева,
М.Л. Разу, А.В. Тихомировский. - М.: ИД ФБК-ПРЕСС,2003.
26. Менеджмент: учебник/ под ред. проф. В.И. Королева. - М.: Экономист. 2006.
27. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основм менеджмента: Пер. с англ. - М.:
Дело, 2009.
28. Мьшьник В.В., Титаренко Б.П., Волочиенко В.А. Исследования систем
управления: Учебное пособие для вузов. - 4-е изд. - М.: Академический Проект; Трикста,
2006.
29. Основм менеджмента: учебное пособие/ Л.В. Плахова, Т.М. Анурина, С.А.
Легостаева и др. - М.: КНОРУС, 2007.
30. Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник для вузов. 3-е
изд. Перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА,2004.
31. Рогожин С.В., Рогожина Т.В. Исследование систем управления: Учебник. - М.:
Экзамен, 2005.
32. Русинов Ф.Н., Никулин Л.Ф., Фаткин Л.В. Менеджмент и самоменеджмент в
системе рмночнмх отношений: Учеб. Пособие. - М.: ИНФРА-М, 1996.
33. Семенов А.К., Набоков В.И. О сновь менеджмента: Практикум. - М.: ИТК
«Дашков и К», 2010.
34. Теория управления: Учебник/ Под ред. Ю.В. Васильева, В.Н. Парахиной,
Л.Н.Ушвицкого. - М.: Дело, 2005.
35. Управление организацией: Учебник/ Под ред. А.Г Поршиева, З.П. Румянцевой,
Н.А. Соломатина. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ИНФРА-М, 1999.
36. Управление персоналом: Учебник для вузов/ Под рад. А.Я. Кибанова. - М.:
Экзамен,2008.
37. Фатхутдинов Р.А. Стратегический менеджмент- М.: АО «Бизнес-школа «ИнтелСинтез», 2008.
38. Гулин. В.Н. Информационньй менеджмент: Учебнмй комплекс. - Минск:
Соврем. шк., 2009.
39. Ламбен. Ж.Ж., Чумпитас Р., Ш улинг И. Менеджмент, ориентирований на рьнок.
2-е изд. /Пер. с ангел. Под. ред. В.Б. Копчанова.- СПб.: Питер, 2008.
40. Глухов В.В. Менеджмент: Учебник. 3- изд.- СПб Питер, 2009.
41. Ермаков В.П., Макиев З.Г. Менеджмент для студентов вузов. - Изд. 5-е. - Ростов
н/Д: Феникс, 2008.
42. Коноплев С.П., Коноплева В.С. Менеджмент продаж: Учеб. пособ. - М.:
ИНФРА-М, 2009.
43. Гончаренко Л.П. Менеджмент инвестиций и инноваций: учебник. - М.:
КНОРУС, 2009.
44. Пивоваров С.Э., Тарасевич Л.С. Международнмй менеджмент: Учебник. 4-е
изд.- СПб.: Питер, 2008.
45. Иваненко А.Г. Инновационньй менеджмент: учебное пособие. - М.: КНОРУС,
2009.
46. Стратегический менеджмент. / Под ред. А.Н. Петрова.- СПб.: Питер, 2008.
47. Карлик А. Е., Рогова Е.М., Тихонова М.В., Ткаченко Е.А. Инвестиционнмй
менеджмент: Учебник. СПб.: Вернера Регена, 2008.
48. О сновь менеджмента: учебное пособие. / Л.В. Плахова, Т.М. Анурина, С.А.
Легостаева и др.- М.: КНОРУС, 2009.
49. О.С. Виханский Стратегическое управление / М., Гардики, 2002.
50. Р.С. Галькович, В.И.Набоков Менеджмент / Пермь, 2002.
51. Н.Қ.Йўлдошев, О.С.Қозоқов Менежмент / Т, “Фан” 2004.
52. Н.Қ.Йўлдошев,
М.Р.Болтабоев,
О.Қ.Рихсимбоев,
Б.О.Ғаниев
Стратегик
менежмент / ТДИУ, 2003.
53. Н.Қ.Йўлдошев, В.И.Набоков Менежмент назарияси, Дарслик / Т, “Иқтисодиёт”
2012.
54. Н.Қ.Йўлдошев, Мирсаидова Ш.А., Голдман Е.Д. Инновацион менежмент.
Учебник./Т.: ТДИУ, 2011.
55. Н.Қ.Йўлдошев Стратегик менежмент. Ўқув-қўлланма/Т.ТДИУ, 2012.
56. Н.Қ.Йўлдошев,
Ходжамуратова Г.Ю.
Стратегик
менежмент-2.
Ўқувқўлланма/Т.ТДИУ, 2012.
57. Н.Йўлдошев, С.Юсупов, Ғ.Захидов. Менежмент асослари ва бизнес режа. “Фан
ва технология”, 2016.
58. Йўлдошев Н.Қ., Умарходжаева М.Ғ. Ривожланган мамлакатлар бозор тажрибаси.
Дарслик. “Иқтисодиёт”, 2016.
59. Н.Йўлдошев, Ф.Назарова, М.Вохидова, Ш.Нишинов. Халқаро менежмент. Ўқув
қўлланма. “Иқтисод-Молия”, 2015.
60. Умарходжаева М.Г. Операцион менежмент. Ўқув-қўлланма/ Т.ТДИУ, 2012.
61. Н.К.Юлдашев,У.Ш.Юсупов. Управление инновациями. Учебное пособие/ Т.
2013.
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТАСДИҚЛАЙМАН”
ТДИУ Илмий ишлар ва
“ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИ
ВА ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ” КАФЕДРАСИ
08.00Л4 - “Иқтисодиётда ахборот тизимлари
ва технологиялари”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш им тиҳони
ДАСТУРИ
Таянч докторантура, докторантурага кирувчилар учун 08.00.14
“Иқтисодиётда ахборот тизимлари ва технологиялари” ихтисослиги фанидан
кириш имтиҳонларини ўтказиш дастури ТДИУ Кенгашининг 2018 йил
«___ » ________даги ____ сон - қарори билан тасдиқданган.
Фан
дастури
“Иқтисодиётда
ахборот
технологиялари”
кафедраларининг 2018 йил «___ » ________ д а г и ___ сонли қўшма мажлиси
баённомаси билан университет Кенгашига тасдиқлаш учун тавсия этилган.
Тузувчилар:
1.
“Иқтисодиётда
ахборот
технологиялари”
кафедраси профессори, и.ф.д., акад. С. Гуломов;
2.
“Иқтисодиётда
ахборот
технологиялари”
кафедраси мудири, и.ф.н., доц. И. Жуковская;
3.
“Иқтисодиётда
ахборот
технологиялари”
кафедраси доценти, и.ф.н. Ш. Хашимходжаев
Тақризчи:
3. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика
қўмитаси Кадрларни қайта тайёрлаш ва статистика
тадқиқотлари маркази директори, и.ф.д., проф. Б.
Ғайибназаров;
4. “Эконометрика ” кафедраси профессори, и.ф.д.
Р. Алимов
КИРИШ
Жамият
ва иқтисодиётнинг
барча
соҳаларида
замонавий
ахборот
технологияларини, компьютер техникаси ва телекоммуникация воситаларини оммавий
равишда
жорий
этиш
ҳамда
улардан
фойдаланиш масалалари энг устувор
йўналишлардан бири бўлиб қолмоқда.
Ўтган йиллар мобайнида янги ахборот маҳсулотлари ва хизматларини яратиш,
замонавий
ахборот коммуникация технологияларини қўллаш
масалалари алоҳида
аҳамиятни касб этмоқда.
Шу нуқтаи
назардан,
2017-2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясида
мамлакатда макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва юқори иқтисодий
ўсиш суръатларини сақлаб қолишнинг қуйидаги вазифалари белгилаб олинди: “Ижтимоий
соҳани ривожлантиришга йўналтирилган аҳоли бандлиги ва реал даромадларини изчил
ошириб бориш, ижтимоий ҳимояси ва соғликни сақлаш тизимини такомиллаштириш,
хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, арзон уй-жойлар барпо этиш,
йўл-транспорт,
муҳандислик-коммуникация
ва
ижтимоий
инфратузилмаларни
ривожлантириш ҳамда модернизация қилиш бўйича мақсадли дастурларни амалга
ошириш, таълим, маданият, илм-фан, адабиёт, санъат ва спорт соҳаларини
ривожлантириш,
ёшларга оид давлат сиёсатини такомиллаштиришнинг янги
механизмларини амалиётга тадбиқ этилишини таъминлайди” 19.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида узлуксиз таълимнинг ноёб
тизими яратилди, илмий - тадқиқот фаолияти, олий мадлакали илмий ва илмий - педагок
кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш самарадорлигини оширишга, мамлакатнинг
ижтимоий ва иқтисодий тараққиётида илм - фаннинг ролини кучайтиришга
йўналтирилган салмоқли ишлар амалга оширилди. Бу борадаги ишларни янада юқори
савияда олиб бориш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16
февралдаги ПФ-4958-сонли “Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада
такомиллаштириш тўғрисида”ги фармони ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг
304-сонли “Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарори талабларидан келиб чиқиб,
республика
таълим
тизимини
мустаҳкамлаш,
уни
замон
талаблари
билан
уйғунлаштиришга катта аҳамият берилмоқда. Бунда мутахассис кадрларни тайёрлаш,
таълим ва билим бериш тизими ислоҳотлар талаблари билан чамбарчас боғланган бўлиши
муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “2017 - 2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича ҳаракатлар стратегияси” тўғрисдаги ПФ-4947-сонли Фармони ҳамда Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида Олий таълим тизимини
тубдан такомиллаштириш, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг
устувор вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, сифатли таълим хизматлари имкониятларини
ошириш, меҳнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мос юқори малакали кадрлар
тайёрлаш сиёсатини давом эттириш зарурлиги кўрсатиб ўтилган20.
Республикамизда таълим, фан ва илмий тадқиқотларга ҳукумат даражасида катта
эътибор
қаратиб
келинмоқда.
Мамлакатимиз
Президенти
Ш.М.Мирзиёев
“Ёшларимизнинг мустақил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий салоҳиятга
эга бўлиб, дунё миқиёсида ўз тенгдошларига ҳеч қайси соҳада бўш келмайдиган инсонлар
19 Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш
бўйичаҳаракатлар стратегияси тўғрисида" ги Фармони. 7 февраль 2017 йил
20 '№№'№.1ех.и2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини
янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-сонли Қарори. Халқ сўзи газетаси 2017 йил
21 апрел.
бўлиб камол топиши, бахтли бўлиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва
имкониятларини сафарбар этамиз 21 ”, деб таъкидлаган.
Ю қорида қайд этилган вазифаларни илмий асосда ечиш учун олий ўқув юртларида
статистика, эконометрика ва бошқа ихтисосликлар бўйича олий малакали илмий ва
илмий-педагог кадрлар тайёрлаш сифати ва самарадорлигини тубдан ошириш, олий ўқув
юртидан кейинги таълим соҳасини янада такомиллаштириш, илмий-тадқиқот фаолиятида
ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини ҳар томонлама намоён этиш имкониятларини
кенгайтириш ва ошириш имконини беради.
“Иқтисодиётда ахборот тизимлари ва технологиялари” ихтисослигининг
мутахассислик фанлари мажмуаси бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳонлари учун
тайёрланган ушбу дастур ҳам талабгорларга ахборот тизимлари ва технологияларига оид
фанларнинг мазмунини очиб берувчи асосий саволлар таркибидан иборат. Ушбу дастур
бугунги
иқтисодиётни
модернизациялаш
шароитида
ахборот
коммуникация
технологияларини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини таъминлаб берадиган
ахборот коммуникация
технологиялари ва тизимлари, компьютер тизимлари ва
тармоқлари, дастурлаш технологияси, маълумотлар базаси, ахборот бизнеси, менежмент
ахборот тизимлари, электрон ҳужжат айланиш тизимлари соҳаларига оид саволлар
тўплами билан биргаликда, уларга жавоблар бўйича манбаларни ҳам ўз ичига олади.
Иқтисодиётдаги ўзгаришларни бўлғуси тадқиқотчи изланувчилар нафақат
билишлари, балки илмий ишларида асосий йўналиш сифатида фойдаланишлар талаб
қилинади.
Ахборот тизимлари замонавий жамиятдаги ўрни
Ахборот тизимлари ва технологиялари курси предмети ва вазифалари. Курснинг
тузилмаси ва уни ўрганиш усуллари. Ахборот тизимлари (АТ)ни куришнинг асосий атама,
максад ва вазифалари. Инқирози шароитида ахборот тизимларини жамиятга ўсиб
бораётган таъсири. Ракамли фирма тушунчаси. Ташкилот олдида турувчи муаммоларни
ечиш жараёнида АТ нинг роли.
Рақамли фирма тушунчаси
Ташкилот фаолиятида пайдо бўлувчи
муаммоларни ечиш жараёнида ахборот
тизимларининг тутган ўрни. Рақамли фирма асосий функциялар ва компоненталар.
Тизимнинг асосий тушунчалари. Тизимлар таснифи. Тизимлар турлари. Ташкилот
“кириш”, “жараён”, “чиқиш”, “қарор қабул қилиш” тизими кўринишида. Гомеотасис
тушунчаси. Ташкилотларнинг асосий таърифлари: тузилма, персонал, стандарт амалиёт
жараёнлари, маданият, сиёсат.
Ахборот технологиялари. Техник воситалар.
Ахборот тизимининг асосий компоненталари. “Кириш”, “қайта ишлаш”, “сақлаш”
хамда “чиқариш” компоненталарининг техник воситалари. Уларнинг таърифи ва турлари.
Техник воситалар. Киритиш ва чикариш курилмалар. Процессор. Хотира турлари.
Техник воситаларнинг ривожланиш тенденциялари.
Дастурий таъминот. Дастурий таъминот ва унинг таснифи. Тизимли дастурлар.
Амалий дастурлар. Замонавий операцион тизимларининг асосий вазифалари ва таърифи.
Жадвалли процессорлар. График объектларга ишлов бериш. Маълумотлар базасини
21 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палатасининг қўшма мажлисидаги
нутқи. //“Халқ сўзи”, 15 декабр, 2016 йил.
бошқариш тизимлари ёрдамида иқтисодий ахборотларни қайта
хужжатларни тайёрлашда компьютер технологияларидан фойдаланиш.
ишлаш.
Матнли
Ахборот тизимларининг дастурий таъминоти. Телекоммуникация воситалари
Дастурий таъминот ва уларнинг таснифи. Тизимли дастурлар. Амалий дастурлар.
Замонавий операцион тизимларини асосий функция ва характеристикалари. Жадвалли
процессорлар, график объектларга ишлов бериш, маълумотлар базасини бошкариш
тизимлари ёрдамида иктисодий ахборотларни кайта ишлаш, матнли хужжатларни
тайёрлашда компьютер технологияларидан фойдаланиш. Дастурий таъминотнинг
ривожланиш тенденциялари. Телекоммуникация воситаларининг асосий тушунчалари,
аҳамияти ва компоненталари. Тармоқлар архитектураси. Телекоммуникация воситалар
ишини бошқариш ва мувофиқлаштириш.
Ахборот тизимларининг таснифи. Бошқарув ахборот тизимлари
Ташкилотларнинг ахборот тизимлари турлари. Сўровларни мулоқот режимида
кайта ишлаш тизимлари. Бошқарув ахборот тизимлари, уларнинг таркиби ва вазифалари.
Қарорларни қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимлари. Ахборот тизимларини
ишлатиш учун зарур бўлган компоненталар, уларнинг таркиби ва вазифалари. Бажарувчи
тизимлар, уларнинг асосий вазифаси ва зарурий компоненталари. Бажарувчи
тизимларнинг бошқа турдаги ахборот тизимлари билан алоқадорлиги. Бошқарувдаги
ахборот тизимлар. Бошкарув ахборот тизимлари (УИС), тизимлар тавсифи. Бошкарув
ахборот тизимларининг вазифалари. Бошкарув ахборот тизимларининг кирувчи
маълумотлари. Бошкарув ахборот тизимларининг ҳисобот турлари.
Молиявий ахборот тизимлари
Молиявий ахборот тизимлари: асосий функциялар, компонентлар. Молиявий
ахборот тизимларининг кирувчи маълумотлари. Молиявий ахборот тизимларининг
ҳисобот турлари.
Ишлаб чиқаришни бошқариш ахборот тизимлари
Ишлаб чикариш ахборот тизимлари: асосий функциялар, компонентлар. Ишлаб
чикариш ахборот тизимларининг кирувчи маълумотлари. Ишлаб чикариш ахборот
тизимларининг ҳисобот турлари.
Интеллектуал тизимлари. Экспрет тизимлари
Интеллектуал тизим асосий масалалари ва функционал блоклари. Интеллектуал
тизим вазифавий компонентларининг тавсифи. Асосий вазифа ва функциявий тузилмаси.
Функциявий тузилмаларнинг таркиби ва вазифалари.
Экспрет тизимлари асосий масалалари ва функционал блоклари. Экспрет тизимлари
вазифавий компонентларининг тавсифи. Асосий вазифа ва функциявий тузилмаси.
Функциявий тузилмаларнинг таркиби ва вазифалари.
Қарорларни кабул килишни кўллаб кувватлаш тизимлари
Қарорларни кабул қилишни кўллаб кувватлаш тизимлари. Ахборот тизимлар ишлаш
учун зарур бўлган компонентлари, уларни таркиби ва вазифалари. Асосий вазифа ва
функциявий тузилмаси. Функциявий компонентларини характеристикалари.
АТ хавфсизлиги ва назорати муаммолари. Бошқариш ва назорат тизимларини
яратиш. Дастурий таъминот сифатини таъминлаш.
Ташкилотда ахборот оқимлари
Ташкилотда ахборот узатиш жараёни. Ташкилотда ахборотни узатиш жараёнида
пайдо бўладиган шовқинлар. Ахборот узатиш жараёнида шовқинларнинг пайдо
бўлишининг оқибатлари. Шовқинлар манбаларининг тавсифи. Шовқинлар турлари.
Ахборот ортиқчалиги тушунчаси.
Компанияларнинг янги ташкилий шакллари
Замонавий технологияга асосланган маълумотларни узатиш асосида бизнесни
ташкил қилишнинг янги шакллари. Янги турдаги ташкилотнинг пайдо бўлишида
Интернетнинг аҳамияти. Электрон коммерцияси. Виртуал корпорацияси тушунчаси.
Виртуал корпорацияларда гурухли ишлаш воситалари. Виртуал корпорациясига оид
мисоллар. О п -Ь те режимида овоз беришда ахборот
хавфсизлиги муаммолари.
Масофадан ташкилот ходимига электрон почта оркали ахборот кўмагини етказиш. Янги
ташкилий тузилмаларини тадбиқ этишда зарурий
техник воситалари. Тармоқли
компаниялар учун турли кўринишдаги хизмат кўрсатувчи ташкилотлар
Интеграллашган ахборот тизимлари
Тизимнинг асосий вазифалари ва характеристикалари. МКР тизимнинг асосий
вазифалари
ва характеристикалари.
ЕКР тизимнинг асосий
вазифалари
ва
характеристикалари.
Корпоротив ахборот тизимлари
Бизнес жараён ва ахборот тизимлари. Мижозлар ва етказиб бериш занжирлари
уртасидаги мунособотларни бошкариш. Корпоротив тизимларини камчилик ва
афзалликлари.
Стратегик ахборот тизимлари
Ахборот тизимлари ва стратегиянинг моҳияти. Ташкилотнинг стратегияси ва
рақобатбардошлик
тушунчаси. Стратегик ахборот тизими тушунчаси. Ахборот
интенсивлиги. Стратегик ахборот тизимининг асосий концепциялари. Қарорларни қабул
қилиш самарадорлигини ошириш усуллари. Ахборот ва ахборот технологиялари ёрдамида
рақобатли устунликка эришиш. Стратегик ахборот тизимларига бўлган эхтиёжини
баҳолаш. Стратегик ахборот тизимларига оид мисоллар.
Электрон тижорат ва электрон бизнес
Электрон тижоратнинг асосий хусусиятларининг тавсифи. Электрон бозор ва
электрон товарлар тушунчаси. Электрон тижорат моделлари. Саноат тармоқларининг
турлари. М-коммерция.
Билимларни асосий кўрсаткичлари. Билимларни бошқариш тизимларини асосий
тушунчаси ва яратиш босқичлари. Билимларни бошқариш тизимларини яратишнинг
технологик базаси. Билимларни бошқариш тизимларининг турлари.
АТ лойиҳалаштириш концепцияси
Ахборот тизимларини лойихалаш жараёнини умумий характеристикаси. Ахборот
тизимини лойихалаш боскичлари. Компанияни ўрганиш. Ташкилотнинг ахборот
эхтиёжини аниклаш. Интеграллашган бошкарув ахборот тизимларни ишлаб чикиш ва
тадбик этиш.
АТларни тадбиқ этишда ташкилотни қайта қуриш
АТ ва режадаги ташкилий ўзгаришлар. Бизнес-жараёнларни реинжиниринги. АТ
қуриш йўллари.
Халқаро АТларини бошқариш
Халқаро АТларини тавсифи. Халқаро АТларини фаолиятини ташкил этиш. Халқаро
АТларини бошқариш.
Ахборот-коммуникатсия технологияларининг тушунчаси ва таснифи
Автоматлаштирилган
ахборот
технологиялари:
таснифи
ва
ривожланиш
истиқболлари.
Ахборот-коммуникатсия
технологиялари
эволютсияси.
Ахбороткоммуникатсия технологияларини миллий иқтисодиёт тармоқ ва соҳаларида қўллаш.
Ахборот технологияларнинг хусусиятлари: мақсадга мувофиқлиқлиги, таркибий қисмлар
ва тузилишнинг мавжудлиги, ташқи муҳит билан ўзаро алоқаси, яхлитлик, вақтда
ривожланиши. Иқтисодиёт ва жамиятнинг ривожланишида ахборот технологияларнинг
роли.
Маълумотларни тармоқли қайта ишлаш технологиялари
Интернет эволютсияси ва унинг имкониятлари, хизматлари. Интернетнинг
дастурлари ва хизматлари. Интернет тармоғи ва унинг аҳамияти. ИНТЕРНЕТ тармоғи ва
унинг аҳамияти. ИНТЕРНЕТ тармоғи хизматлари. ИНТЕРНЕТДА ахборот қидирув
тизимлари. ИНТЕРНЕТ орқали мулоқот ва унинг аҳамияти. ИНТЕРНЕТДА интерактив
хизматлар. Модем тушунчаси ва унинг вазифаси. Ўзбекистон Республикасидаги Интернет
тармоғининг ривожланиши.
Алгоритмларни график ифодалаш воситалари
Дастурнинг дизайн воситалари. Содда дастурларни алгоритмларини ишлаб чиқиш.
Алгоритм: массив элементларини йиғндисини аниқлаш. Алгоритм: массив элементлар
ичидан энг каттасини топиш алгоритми. Алгоритм: чизиқли ёки кетма-кет ташкил этилган
қидирув. Алгоритм: Ўсиш бўйича тартиблаш алгоритми тузилсин. Алгоритм: Иккита
массивни бирлаштириш. Алгоритм: Матритсаларни бир-бирига кўпайтириш.
Ахборот тизими ҳақида умумий тушунча. Ахборот тизимларининг таркибий
қисмлари. Ахборот тизимининг дастурий таъминоти. Автоматлаштирилган ахборот
тизимининг
таснифланиши. Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг таркибий
жиҳатлари.
Автоматлаштирилган
ахборот
тизимларининг
ривожланиб
бориш
тенденсиялари.
Менежмент ахборот тизимлари
Менежментнинг моҳияти, мақсад ва вазифалари. Менежментнинг ўзига хос
хусусиятлари. Менежментнинг мазмуни ва вазифалари. Менежментнинг функсиялари ва
уларнинг таснифи. Менежмент жараёнини ахборот билан таъминлаш.
Статистика ахборот тизимлари
Миллий иқтисодиётни бошқариш тизимида давлат статискасининг вазифалари,
уларнинг хизматлари ва ташкил қилиниши. Ахборотларни электрон усулда ишлаб чиқиш
мажмуалари.
Ахборот хизматларини кўрсатиш йўллари. Ахборот-коммуникатсия
технологиялари асосида иқтисодий таҳлил вазифаларини ечишни ташкил қилиш. Давлат
статистика ҳисоботларини электрон кўринишда шакллантириш ва тақдим этиш
Солиқ ахборот тизимлари
Солиқларнинг моҳияти ва аҳамияти Солиқ тизимида ахборот технологияларини
қўллашнинг зарурияти ва долзарблиги. Солиқ хизмати органларида ахборот тизими
ҳамда ахборот технологияларининг шаклланиши ва ҳуқуқий асослари. Давлат солиқ
хизмати органларида ахборот-коммуникатсия технологияларининг қўлланилиши. Солиқ
хизмати органларидаги ахборот тизимлари ва технологияларининг вазифалари. Солиқ
идораларининг ягона интегратсиялаштирилган ахборот ресурс базаси.
Бухгалтерия ахборот тизимлари
Бухгалтерия ҳисоби ахборот тизимларининг умумий таърифи. Корхоналар
бухгалтериясида дастурий таъминотлар. Бухгалтерия ҳисобининг ташкилотлар билан
ахборотли алоқаси. ААТ корхоналар бухгалтериясини юритишда маълумотлар базасининг
таркиби. Бухгалтерия ҳисобида автоматлаштирилган ахборот технологияларини ташкил
қилиш. Йирик корхоналар бухгалтерия ҳисоби масалаларини компютерда қайта ишлаш
технологиялари. Кичик бизнес корхоналарида бухгалтерия ҳисобини автоматлаштириш
тизимлари.
Банк ахборот тизимлари
Банк автоматлаштирилган ахборот тизимлари тушунчаси. Банкда бошқарув
тизимидагиахборот тизимларини автоматлаштиришни лойиҳалаштиришдаги муаммолар.
Банкнинг автоматлаштирилган ахборот бошқарув тизимининг тузилиши. Банкнинг
автоматлаштирилган ахборот тизимининг техник таъминоти. Банкларда ахбороткоммуникатсия технологияларининг дастурий таъминланиши. Банк тизимининг
модуллари ва улар ўртасидаги автоматлаштирилган жараёнлар. Банк автоматлаштирилган
ахборот тизимларида ахборотларни химоялаш услубиётлари.
Маркетингнинг
ахборот
тизимининг
вазифалари.
Ахборот
тизимлари
тизимчаларининг таърифлари. Ахборот - тижорат фаолиятининг предмети сифатида.
Маркетинг ахборот тизими ҳисоботларининг турлари.
Маркетинг ахборотларининг манбалари ва оқимлари. Ташқи микромуҳитнинг
омиллари. Корхонада маркетинг бошқарувининг ахборот тизимлари. Маркетинг ахборот
тизимининг тузилиши. Ички ҳисоботи тизимчаси.
Кадрларни бошқариш ахборот тизимлари
Кадрни бошқаришнинг моҳияти ва мақсадлари. Кадрни бошқариш хизматида иш
юритишнинг моҳияти. Кадрни бошқаришда ахборот технологиялари. Кадрни бошқаришда
махсус давлат ахборот ресурслари. Кадрларни бошқариш ахборот тизими тушунчаси.
Кадрларни бошқаришда ахборот технологиялари.
Иқтисодий ахборот тизимларида ахборотларни ҳимоялаш усуллари
Ахборот хавфсизлиги тушунчаси ва таърифи.
Ахборот хавфсизлигига
таҳдидларнинг асосий турлари. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш. Криптографик
ахборот ҳимояси тамойиллари. Интернет тармоғи орқали узоқлаштирилган хужумлардан
ҳимоя усуллари ва воситалари. Электрон тўлов тизимларида ахборот хавфсизлиги.
Компютер вирусларнинг турлари ва уларнинг таснифи. Компютер вирусларидан
ҳимоя. Криптографик ахборот ҳимояси тамойиллари.
ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ
Асосий адабиётлар
1. А1ап Бепп 18, БагЬага На1еу ^ ! х о т , КоЪеЛа М. КоШ. 8уз1еш апа1у818 апё ёе 81§п.
РиЪНзЬег: 1оНп ^!1еу & 8опз, 1пс., 2015, р. 594.
2. 0 ’и1ото^ 8.8., Ве§а1о^ В.А. ^а ЪозН^. Ш огтаН ка ^а ахЪого! 1ехпо1о§^уа1ап.
БагзНк. - Т.: Ғап, 2010. - 742 Ъе1.
3. Информационнне системн в экономике: учебник для академического
бакалавриата / Под ред. В. Н. Волковой, В. Н. Юрьева. - М.: Издательство Юрайт, 2018.
4. Гулямов С.С., Мусалиев А.А., Хашимходжаев Ш.И. Проектирование
автоматизированнмх экономических информационнмх систем. Учебник. - Т.: ТГЭУ,
2007. - 343 стр.
5. Смирнова Г.Н., Сорокин А.А., Тельнов Ю.Ф.. Проектирование экономических
информационнмх систем. Учебник. -М .: Финансм и статистика, 2006. - 512 стр.
6. Титоренко Г.А.. Информационнме технологии управления. Учебное пособие. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2012. - 439 стр.
7. Ғипёашеп1а1з оҒ сошри!ег рго§гашш1п§ апё тҒогшаНоп 1есНпо1о§у. 1.В.Б1Х1Т.
2015.
8. 1пҒогтаНка ^а ахЪого! 1ехпо1о§^уа1ап: ОНу 1а’Н т ти а зза за к п 1а1аЪа1ап исНип
ёагеНк / 8.8. 0 ’и1ото^, В.А. Ве§а1о^; 0 ’^К ОНу ^а о’г1а-тах8и8 1а’Н т ^агкНд^, ТозНкеп!
ёау1а1 1д118оё1уо1 ишуегзНей. - Т.: Ғап, 2010. - 704 Ь.
9. Н азМ то^а ^ Р . , Ш згМ то^а 8Н.Т. ^ а зтй азН 1еНпо1о§^уа1ап: о ^ и у ^о’11апта.
Т.:ТБ1И, 2011. - 186 Ь.
10. К отапоуа Уи.Б. 1пҒогтаНка 1 1пГогта181опп1уе 1ехпо1о§Н. ИсНеЬпоуе ро8оЬ1уе. -2уе 12 ^., регегоЬ. 1 ёор. - М.: Ек8то, 2009.-320 81г.
11. 1пГогта11ка: Ьа2оу1у киг8. ИсНеЬп1к. /О.А. Аки1оу, К.У. Меёуеёеу. - 5-уе 12 ^., 18рг. 1
ёор. - М.: О те§а-Ь, 2008. - 574 81г.
12. 1пҒогтайка ё1уа екопот1з1оу. ИсЬеЬп1к. Роё оЬ^. геё. У.М. Ма1уизЬка. - М.:
1КҒКА-М, 2009. - 880 з.
13. БеггисЬко У.Т. Котруи1егшу ргакйкит ро кигзи “1пҒогтайка” .ШЬеЬпоуе
розоЬ1уе.- 3- уе 12 ^., регегаЬ. 1 ёор. -М.: 1КҒКА- М, 2009.- 368 8.
14. 1пҒогтайка 1 озпоу 1 рго§гатт1гоуап1уа: искеЬ. розоЬ1уе ро 8ре181а1по8й
“Мепеё)теп1 ог§.”/М.Ғ.Мепуауе^. - М .:О те§а-Ь, 2005. - 432 8.
15. 1пҒогтайка: ИсЬеЬпоуе розоЬ1уе. / Роё оЬзк.геё. 1.А.СЬегпори81оуоу. - 8РЬ.: Ркег,
2005. - 2728.
16. 1пГогта181оппмуе 8181е т 1 V екопот1ке: искеЬп1к. / Роё геё. О.А. Т11огепко. - М.:
УиК1Т1-БАКА, 2009. - 463 8.
17. 1пҒогта18юпшуе 8181ет1 1 1ехпо1о§Н V екопот1ке 1 ирга^1епп: искеЬп1к ё1уа
Ьака1а^гау / роё геё. У. У. Тгойто^а. - 4-уе 12 ^., регегаЬ, 1 ёор. - М.: 12ёа1е181^о Уигау!, 2013
18. Ьауе^ О.К. 1пГогта181опп1уе 8181е т 1 V екопот1ке: ИсЬеЬп1к ё1уа ^Ш ёеп!^ ^и^о^. М.: О те§а-Ь, 2012. -462 8.
19. Ме1шко^ Р.Р. Котруи1егшуе 1ехпо1о§Н V екопот1ке. ИсЬеЬ.ро8оЬ1уе. - М.:
ККОКИ8, 2012. - 2248.
20. № т 8 о ^ а Т.1, Ка^агауа Уи.У. Ргак11кит ро 1пГогта11ке: искеЬ. ро8оЬ. Роё. геё. Ь.О.
Оа§аппоу . СЬ. II. - М.: «Ғогот»: ШҒКА-М, 2009.- 288 8.
21. Хагкопо^ 8.А., С М ^!^ Б.У ., 8Ьигето^ Уе.Ь. 1пГогта181опп1уе 8181е т 1
Ьих§акег8ко§о иске!а: ИсЬеЬ. ро8оЬ1уе. - М. ҒОК.ЦМ: 1КҒКА-М, 2012. - 160 8.
Қўшимча адабиётлар
24. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Инновацион лойиҳаларни амалга
ошириш ва идоравий ахборот тизимларини жадал интеграциялашувининг ташкилий чоратадбирлари тўғрисида”ги 2018 йил 18 апрелдаги ПҚ-3673 сонли Қарори.
25. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ахборот технологиялари ва
коммуникациялари соҳасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
2018 йил 19 февралдаги ПФ-5349-сонли Фармони.
26. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. -Т.: Ўзбекистон, 2017. 104 б.
27. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига
бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи. // Халқ сўзи
газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
28. Мирзиёев Ш.М. “Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз”- Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488б.
29. Мирзиёев Ш.М “Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови” - Т.: “Ўзбекистон”, 2017. - 32б.
30. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 февралдаги “Олий ўқув
юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги ПФ-4958-сонли
Фармони.
31. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ги
4947-сонли Фармони.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
^ ^ ^ .§ о у .и 2
’№^№.1Ғтг.и2
^ ^ ^ .Ь е х .и 2
^^^.21уопе1.и2
^^^.81а1.и2
Нйр://^^^.111е.ги
Нйр://^^^.сс1ри.еёи.ги
Н йр://^^^.спе^8.ги
170
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЕТ УНИВЕРСИТЕТИ
-1Й ' « п 5 ° 0/Уо
м гш
“Т АС Д И Қ Л А И М А Н ”
ТДИ У И лм ий ишлар ва
ш новациялар бўйича про{
Мустафақу^
“ИНФРАТУЗИЛМАНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ЛАГИСТИКА”
КАФЕДРАСИ
08.00Л 5 - “Тадбиркорлик ва кичик бизнес иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш имтиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқгисодиёт университетининг 2018 йил “
даги Кенгашида муқокама қилинган ва тасдиқланган
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Инфратузилмани
ривожлантириш ва лагистика” кафедрасининг 2018 йил “_____” даги “_____” сонли мажлисида муқокама қилинган ва тавсия этилган.
Тузувчилар:
Ишмухамедов Б.Ж.
“Инфратузилмани
ривожлантириш
лагистика” кафедраси доценти, и.ф.н., доц.
ва
Муратов Р.С.
“Инфратузилмани
ва
ривожлантириш
лагистика” кафедраси доценти, и.ф.н., доц.
Тақризчилар:
Эргашходжаева Ш.Ж.
“Маркетинг” кафедраси мудири, и.ф.д., проф.
Қосимова М.С.
“Инфратузилмани
ривожлантириш
ва
лагистика” кафедраси профессори, и.ф.д., проф.
КИРИШ
Мамлакатимизда илмий - педагогик кадрлар тайёрлаш бўйича
Ўзбекистон
Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”
қонунларига асосан мутахассисларининг касбий маҳоратини кўтариш ва малакали
иқтисодчи кадрларни халқаро андозалар даражасида тайёрлашни тақозо этади.
Тадбиркорлик фаолиятига кенг йўл очиб бериш, саноат ишлаб чиқаришни
модернизациялаш ва диверсификациялаш, иқтисодиётининг реал сектори корхоналарини
қўллаб-қувватлаш, ўрта ва узоқ муддатда саноатни ривожлантириш бўйича дастурий
чора-тадбирларни амалга оширишга қаратилди. Давлат раҳбари томонидан Ҳаракатлар
стратегиясида юқори технологияли қайта ишлаш тармоқларини, энг аввало, маҳаллий
хомашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча қийматли тайёр
маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳатидан янги
босқичга ўтказиш орқали саноатни янада модернизация ва диверсификация қилиш
22
зарурати алоҳида таъкидланди .
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасидаги халқаро андозаларни
мамлакатимиз таълим тизимида қўллаш бўйича ишларни олиб бориш ҳозирги куннинг энг
долзарб масаласи бўлиб ҳисобланади.
Ушбу дастурда келтирилган мавзу ва масалалар кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик соҳасидаги назарий ва амалий қарашларнинг ҳозирги ҳолатидан ва чет эл
тажрибаси асосидаги замонавий амалиётидан келиб чиқади.
Дастурда қўйилган мавзулар 08.00.15-“Тадбиркорлик ва кичик бизнес иқтисодиёти”
ихтисослиги бўйича фан доктори илмий даражасига даъвогарларнинг фақатгина шу
соҳадаги умумий билим даражасини аниқлаш билан чекланмасдан, балки шу соҳадаги
муаммолар ва уларнинг ечимларини топиш бўйича билимга эга эканлигини намойиш эта
олишини талаб қилади.
Мазкур масалалар бўйича назарий муаммолар фан докторлигига даъвогарларнинг
шахсий қарашларини шаклланишини юзага чиқаришга қаратилган. Дастур 08.00.15“Тадбиркорлик ва кичик бизнес иқтисодиёти” ихтисослиги паспортига тегишли бўлган
барча масалаларни ўз ичига қамраб олади.
Ушбу дастур 08.00.15 - “Тадбиркорлик ва кичик бизнес иқтисодиёти” ихтисослиги
бўйича иқтисод фанлари доктори илмий даражасига талабгор катта илмий ходимизланувчилар ва мустақил изланувчилар институти учун мўлжалланган.
Кичик бизнес ва тадбиркорликнинг моҳияти ва мазмуни
Кичик бизнес ва тадбиркорлик тушунчалари. Кичик бизнес ва тадбиркорликнинг
моҳияти. Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодий, ижтимоий ва
ҳуқуқий асослари. Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг
мақсади ва вазифалари. Кичик бизнес ва тадбиркорликни иқтисодиётда тутган ўрни.
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози даврида Ўзбекистонда кичик бизнес ва
тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари. Кичик бизнес ва
тадбиркорликни ривожлантиришни давлат томонидан қўллаб-қувватланиши.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятининг турлари ва шакллари
Тадбиркорлик турлари. Ишлаб чиқариш тадбиркорлиги. Инновацион тадбиркорлик.
Илмий техник тадбиркорлик. Товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш бўйича
тадбиркорлик.
Тижорат
тадбиркорлиги.
Молиявий
тадбиркорлик.
Маслаҳат
тадбиркорлиги. Маслаҳат хизматлари.
22 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. // Халқ сўзи. 8 февраль 2017 йил.
Тадбиркорлик шакллари. Якка тартибдаги тадбиркорлик. Хусусий тадбиркорлик.
Жамоа тадбиркорлиги. Фирмалар. Маъсулияти чекланган ва чекланмаган жамиятлар.
Акциядорлик жамияти. Корпорация. Холдинг компания. Давлат корхоналари. Концерн.
Консорциум. Кооператив. Картел. Синдикат. Венчур корхоналар. Ижара корхоналар.
Инжиниринг корхоналар.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш
Кичик бизнес ва тадбиркорлик корхоналарини ташкил этиш ва давлат рўйхатидан
ўтказиш тартиби. Кичик бизнес субъектларини банк, солиқ ва молия муассасаларидан
рўйхатдан ўтказиш учун зарур ҳужжатлар, уларнинг мазмуни. Кичик бизнес
субъектларининг банкротлилиги. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларини қайта
ташкил этиш ва ёпиш тартиби. Кичик бизнес ва тадбиркорлик корхоналарига лицензия
бериш тартиби. Кичик бизнес ва тадбиркорлик корхоналарига лицензия берувчи
ташкилотлар. Лицензия бериш муддатлари. Лицензияни бекор қилиш тартиби.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини бошқаришнинг мақсади ва вазифалари.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик корхоналари бошқарувининг ташкилий тузилмалари.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларини бошқариш усуллари ва қарорлар қабул
қилиш жараёни.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида
маркетинг фаолиятини ташкил этиш
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятида маркетингнинг аҳамияти. Маркетинг бизнес фалсафаси. Маркетингнинг бошқарув функцияси. Бозорни танлаш. Тадбиркорлик
фаолиятида бозор сегментациясининг аҳамияти. Бозор сегментациясининг хусусиятлари.
Бозорни сегментлашни ташкил этиш. Бозордаги мақсадли сегментни танлаш. Бозор
имкониятларида бизнесдаги кучли томонларнинг мувофиқлиги. Товарнинг ҳаётийлик
даври. Кичик бизнес ва тадбиркорлик тизимида реклама фаолиятини ташкил этиш. Кичик
бизнес ва тадбиркорлик фаолиятида маркетинг тадқиқотларидан фойдаланиш. Кичик
бизнес ва тадбиркорлик фаолияти учун маркетинг дастурини ишлаб чиқиш.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини режалаштириш
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини режалаштиришнинг мақсади ва
вазифалари. Кичик бизнесни ва тадбиркорликни ривожлантиришда бизнес-режанинг
аҳамияти. Бизнес-режанинг моҳияти, мазмуни ва тузиш зарурияти. Бизнес-режанинг
асосий бўлимлари. Бизнес-режани бажарилишини назорат килиш. Кичик бизнес ва
тадбиркорлик фаолиятини режалаштиришни такомиллаштириш.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини иқтисодий таҳлил қилишнинг мақсади ва
вазифалари. Кичик бизнес ва тадбиркорлик корхоналари фаолиятини оператив ва
стратегик таҳлил қилиш. Кичик бизнес ва тадбиркорлик корхоналари фаолияти
самарадорлиги таҳлили.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларига хизмат кўрсатувчи бозор
инфратузилмалари
Инфратузилманинг моҳияти. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларига хизмат
кўрсатувчи бозор инфратузилмаси турлари. Брокерлик идоралари, улгуржи ва чакана
савдо тузилмалари, лизинг, консальтинг ва суғурта компаниялари, божхона хизмати,
ахборот - маслаҳат марказлари, инжинеринг ва аудиторлик фирмалари.
Ўзбекистоннинг банк-молия тизими. Банк-молия соҳасидаги ўзгаришлар.
Банкларнинг асосий операциялари. Кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантиришда
банкларнинг роли. Банклардан кредит бериш тартиби.
Ўзбекистонда солиқ тизими. Умумдавлат ва маҳаллий солиқлар. Солиқ юкини
камайтиришга қаратилган солиқ сиёсати. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларини
солиққа тортиш. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларидан олинадиган солиқ
турлари. Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларидан солиқ олиш қоидалари ва солиқ
имтиёзлари.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида
ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархи таҳлили
Ишлаб чиқариш ҳаражатларининг моҳияти таркиби ва элементлари. Кичик бизнес
субъектларнинг ишлаб чиқариш, сотиш ва бошқа фаолияти натижасида юзага келадиган
харажатларни туркумлаш. Ишлаб чиқариш харажатлари. Ноишлаб чиқариш харажатлари.
Ички харажатлар. Ташқи харажатлар. Доимий харажатлар. Ўзгарувчан харажатлар.
Бевосита харажатлар. Билвосита харажатлар. Маҳсулот таннархига киритиладиган
харажатлар. Давр харажатлари. Молиявий фаолият бўйича харажатлар. Фавқулотда
зарарлар. Маҳсулотни таннархи ва уни ҳисоблаш усуллари. Маҳсулот таннархини
пасайтириш йўллари.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг молиявий фаолияти таҳлили
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг молиявий фаолияти кўрсаткичлари.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг асосий молиявий хужжатлари. Баланс.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари молиявий фаолиятини таҳлил қилиш.
Молиявий таҳлилнинг турлари ва уларни ўтказиш услублари. Кичик бизнес ва
тадбиркорликда
молиявий
режалаштиришнинг
моҳияти,
мақсади
ва
асосий
кўрсаткичлари. Кичик бизнес ва тадбиркорликни молиялаштириш манбалари. Кичик
бизнес субъектларини кредит билан таъминлаш шакллари. Кредит турлари. Кичик бизнес
субъектларини молиялаштиришнинг бошқа манбалари ва улардан самарали фойдаланиш.
Ялпи даромад ва фойда. Фойданинг турлари. Кичик бизнес ва тадбиркорлик
соҳасида фойда турларини таҳлил қилиш. Кичик бизнес ва тадбиркорлик тизимида
рентабеллик даражасини ҳисоблаш усуллари.
Тадбиркорлик этикаси ва маданияти
Тадбиркор рахбар этикаси. Тадбиркор рахбарнинг этика кодекси. Ўзига жалб
қилиш имиджи. Тадбиркор раҳбар фаолиятининг руҳий-психологик ҳусусиятлари.
Тадбиркор рахбар этикети. Сухбатлашиш, танишиш ҳамда сўрашиш нормаси. Иш
контрактларини ташкил қилиш. Иш суҳбатларини олиб бориш. Иш қоғозларини ёзиш.
Телефонда гаплашиш маданияти. Иш протоколи ва ҳисоботи. Тадбиркор рахбарнинг нутқ
маданияти ва унинг рухий-психологик ҳусусиятлари. Тадбиркор рахбарнинг ташқи
кўриниши ва ўзини тутиши. Тадбиркор рахбар ва ходимлар ўртасидаги муносабатлар.
Тадбиркор рахбар фаолиятида можароли ҳолатлар ва уларни ҳал этиш усуллари.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг экспорт салоҳиятини баҳолаш
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларида экспортнинг ҳозирги ҳолати ва
таҳлили. Экспортёр корхоналарнинг давлат томонидан қўллаб-қувватланиши. Экспортёр
корхоналарга яратилган шарт-шароитлар ва имтиёзлар. Экспортга маҳсулот ишлаб
чиқарувчи корхоналар олдида турган муаммолар ва уларни бартараф этиш йўллари.
Кичик бизнес корхоналарида экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириш.
Ҳорижда ўзбек савдо уйларини ташкил этиш. Экспорт кўрсаткичларини ҳисоблаш
усуллари.
Корхоналарнинг ташқи муҳитини таҳлил қилиш
Макромуҳит тузилмаси. Бозор ёки сегментда узоқ муддатли фойда олишдаги ички
ёқимлиликни аниқловчи М.Портернинг бешта рақобат кучлари: рақобатчилар, товар
ўрнини босувчи маҳсулотлар, етказиб берувчилар, сотувчилар, бозорнинг салоҳиятли
иштирокчилари. Интенсив рақобатчилик хавфи. Тижорат курашида харажатлар
қийматини камайтирувчи тўсиқлар. Янги иштирокчиларнинг пайдо бўлиш хавфи. Ёқимли
сегментнинг кириш ва ундан чиқишдаги тўсиқлари. Ҳар томонлама юқори тўсиқли
стратегиялар. Янги технология ва маҳсулотлар мониторинги. Етказиб берувчиларнинг
бозордаги ҳукмронлигининг кучайиш хавфи. Ўзига жалб қилмайдиган сегмент. Етказиб
берувчилар кучи, даражани ва концентрацияни ортиши (ўсиши), ўрнини босувчи
маҳсулотлар сафинининг камайиши. Ҳимояланиш стратегияси. Стратегияни амалга
ошириш учун зарурий бозор шароитлари ва хатарлари.
Кичик корхоналарнинг ички муҳитини таҳлил қилиш
Иқтисодий тахлилнинг мақсади, вазифалари ва унда қўлланиладиган усуллар.
Корхона фаолиятининг 8 ^ 0 Т - тахлил усули. Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлар ва
уларнинг таркиби. Кам харажатлар орқали рақобат устунликларига эришиш. Маҳсулот
таннархидаги таркибларнинг фарқланиши: кенг кўламли ишлаб чиқариш йўли орқали
тежамкорликка эришиш, ўқитиш орқали тежамкорликка эришиш ишлаб чиқариш
технологияси, маҳсулотлар конструкцияси, тармоққа киришдаги харажатлар, ташкилий
омиллар. Харажатларни камайтириш орқали рақобат устунликга эришиш. Маҳсулотнинг
дифференциацияси: товар дифференциацияси, ходимлар дифференциацияси, имидж ва
хизмат кўрсатиш дифференциацияси. Маҳсулот дифференциациясининг имкониятлари.
Фокуслашиш стратегиялари. Фарқаланувчи қобилиятлар тушунчаси. Қиймат занжири:
бирламчи ва иккиламчи фаолиятлар таҳлили.
Бизнес-ғоя таҳлилини методик асослари
Стратегик бизнес режалаштиришнинг моҳияти. Миссия ўрнига бизнес-ғоя. Бозор
эҳтиёжи. Ички қобилият. Тараққиёт имкониятлари. Бизнес шарти. қобилиятларга
мисоллар. Институционал билим. Ички жараёнлар. Ишонч ва обрў-эътибор. Ҳимояланиш
қонун қоидалари. Стратегик режалаштириш янгилашиш ва трансформациялаш жараёни
сифатида. Бизнес-ғоя, бизнеснинг фарқланадиган жиҳатлари, стратегик таҳлил,
режалаштириш, бизнес ғоянинг таркибий кисмлари (бозорнинг эҳтиёжлари, корхонанинг
ички жиҳатлари, корхона жиҳатларининг ривожланиш имкониятлари, бизнес
шароитлари). Эҳтиёж ва талабнинг тузилиши. Хусусий сармоя тузилмаси. Ядерли
фойдалилик. Консультацион маҳсулот. Бизнес соҳа чегараларини аниқлаш. Хусусий
имкониятлар ва қобилиятларни ташкиллаштиришнинг таҳлили. Ташкилот шахсий
сармоясини таҳлил қилиш. Ишбилармонлик хавфини ҳисобга олган ҳолда бизнес соҳа
кўламини аниқлаштириш. Бизнес-ғояни шакллантириш.
Диверсификация ва интеграция
Диверсификация турлари. Олдинга ва орқага интеграция. Бирлашувларнинг асосий
шакллари. Ютилиш ва қўшилишлар. Интернационализация. Кириш ва чиқишдаги
тўсиқлар. Бизнеснинг стратегик соҳаси. Конгломерация ва синергизм мезонлари. Ишлаб
чиқариш занжиридаги бўшлиқлар. Хавфнинг пасайши, диверсификациялашган
корхоналар, Диверсификациянинг афзалликлари ва качиликлари. Стратегик альянслар.
Қўшма корхоналар. Чет бозорларга чиқиш усуллари: экспорт, франчайзинг, қўшма
корхона, тўлалигича хорижий капитал эвазига тузилган корхона. Узоқ ва қисқа муддатли
стратегик шартномалар. Глобал стратегия турлари: глобал, халқаро, мультимиллий ва
трансмиллий стратегиялар.
Бозор улуши ва ўсиш суръатини таққослаш: Бостон консалтинг гуруҳи (ВСС)
модели
Бостон консалтинг гуруҳи (ВСО) моделининг келиб чиқиш тарихи. ВСО моделининг
тузилиши. Тажриба самараси ва маҳсулотнинг ҳаёт цикли моделига асосланган ВСО
моделининг икки гипотезаси. ВСО матрица сегментацияси. Юлдузлар, соғилувчи
сигирлар, муаммо туғдирувчи болалар, итлар. Фирманинг бизнес соҳа характеристикаси.
Ҳар хил молиявий эҳтиёжлар ва стратегик мақсадларга асосланган бозорнинг тўрт гуруҳи.
Ренди фирмасининг чой бозоридаги фаолияти. Ренди фирмаси бизнес соҳасининг ВСО
модели. ВСО моделининг кучли ва заиф томонлари. Бозорнинг нисбий улуши. ВСО
моделининг асосий камчиликлари. ВСО моделида фойдаланилган ўзгарувчилар. Бостон
матрицасидаги фойда, нақд пул оқими ва муайан стратегиялар бўйича таклифлар. ВСО
моделининг модификациялашган матрицаси. ВСО моделининг модификациялашган
матрицасида қўлланиладиган критериялар: рақобатли устунликларнинг ҳажми, рақобатли
устунликларни рўёбга чиқариш усулларининг миқдори.
Бозорнинг рақобатбардошлигини ва ёқимлилигини таққослаш: Мак Кинсей
(СЕ/Мс К т зе у ) модели
Мак Кинсей (ОЕ/Мс К т^еу) моделининг келиб чиқиш тарихи. ОЕ/Мс К т з е у
моделининг тузилиши. ОЕ/Мс К т з е у модели матрицасининг тузилиши. Стратегик
ҳолатлар соҳаси. Ғолиблар соҳаси, ютқазганлар соҳаси ва ўртадаги соҳалар. Бизнесни
ўртача ҳолати ва бизнесни ишончсиз турлари. ОЕ/Мс К т з е у моделини кучли ва заиф
томонлари. ОЕ/Мс К т з е у моделида қўлланиладиган бозор ёқимлилиги ва компанияни
кучли томонини характерловчи ўзгарувчилар. Бозорнинг ёқимлилиги ва бизнеснинг
стратегик ҳолатидаги омиллар. Бозорнинг (тармоқнинг, рақобатчилик омиллари,
молиявий-иқтисодий, ижтимойи-психологик омиллар) характеристикаси. ОЕ/Мс К т з е у
модели вариацияси. Дэй томонидан таклиф қилинган ОЕ/Мс К т з е у моделини вариацияси.
Ўзига жалб этувчи бизнеслар. Рақобат ҳолатининг кучли томонлари. Мониесон
томонидан таклиф қилинган ОЕ/Мс К т з е у моделининг вариацияси. Бозорни ва тармоқни
жалб этилганлиги.
Тадбиркорлик фаолиятида бизнес-режа типологияси. Бизнес-режага
қўйиладиган асосий талаблар
Тадбиркорлик фаолиятида бизнес-режа мақсади. Бизнес-режа асосий типологияси ва
турлари. Хўжалик юритиш учун ва кредит олиш учун бизнес-режа. Уларнинг
хусусиятлари ва асосий белгилари. Тижорат ёки инвестиция лойиҳаси учун тўлиқ бизнесрежа, унинг қисқача характеристикаси. Тадбиркорнинг бизнес-режаси, унинг мазмуни ва
тизими. Фирма ташкилий тизими бўлими учун бизнес-режа. Кредит ва грант олиш учун
бизнес-режа. Унинг хусусияти ва белгилари. Мамлакатни модернизациялаш шароитида
мамлакат ҳудудини ривожлантириш учун бизнес-режа. Бизнес-режа ишлаб чиқиш учун
қўйиладиган умумий талаблар ва мазмуни.
Бизнес-лойиҳа ва бизнес-режа ишлаб чиқишдаги асосий босқичлар.
Асосий бўлимларнинг мазмуни ва тузилиши
Бизнес-режа: тавсифи, тузиш усули. Аниқ қўйилган мақсад ва унга эришишдаги
корхона стратегияси. Хўжалик юритиш фаолияти учун бизнес-режанинг “классик”
тизими. Ҳисобот йилидаги корхона ҳолатининг таҳлили. Бизнесни ифодалаш. Бозор.
Маркетинг. Ишлаб чиқаришни ривожлантириш. Бошқарув ва кадрлар. Молия. Фойда ва
зарар. Режалаштирилаётган ўзгаришлар. Хўжалик юритиш фаолияти бизнес-режасини
асосий бўлимлари мазмуни: Бизнес-режа бўлимларининг зарурати. Титул варағи. Кириш
қисми. Соҳа ҳолати таҳлили. Лойиҳа моҳияти. Маркетинг режаси. Ишлаб чиқариш
режаси. Ташкилий ишлар режаси. Хавф - хатарни баҳолаш. Молиявий режа.
Ишлаб чиқиш устидан назорат ва корхонада бизнес - режани татбиқ этиш.
Назоратнинг анъанавий йўналишлари: заҳиралар назорати, ишлаб чиқариш жараёни
назорати, сифат назорати, бозор улуши ва сотув ҳажми назорати. Инвестицион лойиҳа.
Инвестиция лойиҳалари хужжатларини ишлаб чиқиш, экспертизадан ўтқазиш ва
тасдиқлаш тўғрисидаги Низомни асосий қоидалари. Инвестиция лойиҳалари бўйича
маълумотлар банкини яратиш ва мониторингини амалга ошириш.
Лойиҳа ва бизнес-режа ишлаб чиқувчи корхона баёни
Корхонани умумий баёни. Фаолиятининг асосий йўналишлари. Цехларни, асбобускуналарни, дастгоҳларни жойлаштириш. Корхона ишлаб чиқариш қувватини ошириш
ёки камайтириш. Аввалги ва хозирги фаолиятининг асосий натижалари. Корхонанинг
кучли ва кучсиз томонларига ҳолис баҳо бериш. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш.
Корхонанинг асосий воситалар билан таъминланганлиги. Хом ашё, материал ва комплект
қисмларини етказиб берувчилар. Хом ашё ва етказиб берувчилар классификацияси.
Паспортини ички тузилиши ва кўрсатқичлари номи. Дастлабки техник-иқтисодий
ҳисоблаш таркиби.(ДТИҲ). Инвестиция лойиҳасини техник-иқтисодий асослаш таркиби
(ТИА). Лойиҳанинг ТИА асосий техник-иқтисодий кўрсатқичлари. Мамлакатни
модернизациялаш шароитида инвестиция лойиҳасини амалга ошириш.Лойиҳани амалга
ошириш босқичлари.
Маркетинг режаси - бизнес-режанинг бўлими сифатида
Мамлакатни модернизациялаш шароитида корхонанинг маркетинг режасини ишлаб
чиқишнинг моҳияти ва мазмуни. Ташқи ва ички таҳлил. Маркетинг операциялари: Товар
тақсимоти, нарх белгилаш, бозорга силжиниш, бюджетлаштириш ва дастурлаштириш
баён қилинади. Қуйидагиларни кўриб чиқиш ва муҳокама қилиш: маркетинг генерал
стратегияси ва корхонанинг мақсадини; нарх сиёсатини танлаш, ўтказиш ва товар етказиб
бериш шартини; сотув тактикасини ўтказиш; хизмат кўрсатиш ва кафолатлашни;
корхонани ривожлантириш режаларини. Бўлимнинг асосий қисми - бюджетлаштириш ва
дастурлаш. Асосий истеъмолчилар ҳақида маълумот берилиши. Товар тақсимлаш
каналлари, дистрибьютерлар, савдо агентлари, коммивояжерлар ва ҳар хил савдо
тузилмалари вакиллари. Мамлакатни модернизациялаш шароитида қайси бозорларга
тўғридан-тўғри чиқиш мумкинлиги, харидорлар талаби ва ишлаб чиқариши мумкин
бўлган товар сотуви ҳажми аниқлаш.
Кичик корхоналар фаолиятини юритишнинг молиявий манбалари ва уларнинг
самарадорлик кўрсаткичлари
Кичик корхоналар фаолияти (бизнеси)ни ташкил этиш ва юритиш учун зарур бўлган
молиявий маблағлар манбалари. Кичик корхоналар фаолияти (бизнеси)ни тўғридан-тўғри
инвестициялар ва грантлар асосида молиялаштириш тартиби. Кичик корхоналар
фаолиятини (бизнесини) кредит маблағлари асосида молиялаштириш тартиби. Кичик
корхона ишлаб чиқариш самарадорлигининг таркибий қисмлари ва мезонлари. Ишлаб
чиқариш харажатларининг умумий (абсолют) ва қиёсий, иқтисодий самарадорлиги.
Самарадорлик тушунчаси моҳияти. Ижтимоий ва иқтисодий самарадорлик тушунчалари.
Ижтимоий ишлаб чиқариш самародрлиги ўсишининг таркибий қисмлари. Самародликни
ўлчаш кўрсаткичлари тизими. Ишлаб чиқариш харажатларининг умумий, абсолют ва
қиёсий-иқтисодий
самарадорлиги.
Харажатларни
қоплаш
муддати харажатлар
самародолигининг муҳим кўрсаткичи. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг
асосий йўналишлари.
Кичик корхонанинг асосий фондлари ва ишлаб чиқариш қуввати
Асосий фондлар ва уларнинг кичик корхона фаолиятидаги ўрни. Кичик корхонанинг
айланма ва узоқ муддатли активлари. Узоқ муддатли активларнинг тузилиши. Асосий
фондларнинг турлари, таркиби ва кўрсаткичлари. Ишлаб чиқариш асосий фондлари.
Ноишлаб чиқариш асосий фондлари. Асосий ишлаб чиқириш фондлари гуруҳлари.
Асосий фондларнинг актив ва пассив қисмлари. Асосий фондларни ҳисобга олиш ва
режалаштириш. Асосий фондларни баҳолашнинг бошланғич, қайта тикланиш ва қолдиқ
қиймати. Асосий фондларнинг жисмоний ва маънавий эскириши. Амортизация
ажратмаси. Асосий фонларни модернизациялаш. Кичик корхонанинг ишлаб чиқариш
қуввати ва уни ҳисоблаш усуллари. Асосий фондлардан экстенсив фойдаланиш
кўрсаткичлари. Асосий фондлардан интенсив фойдаланиш кўрсаткичлари. Асосий ишлаб
чиқариш фондаларидан интеграл фойдаланиш кўрсаткичлари. Фондлар қийматини
оширувчи омиллар. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишни оширувчи
асосий йўналишлар. Кичик корхоналарни модернизация қилиш, техник ва технологик
қайта жиҳозлашни янада жадалаштириш, замонавий мослашувчан технологияларни кенг
жорий этиш.
Кичик корхонанинг айланма фондлари ва айланма маблағлари
Айланма фондлар ва айланма маблағлар тўғрисида тушунча. Айланма ишлаб
чиқариш ва муомала фондлари. Айланма фондларнинг таркиби, шаклланиш манбалари ва
фойдаданиш кўрсаткичлари. Ишлаб чиқариш заҳирарлари. Келгуси давр харажатлари.
Тугалланмаган ишлаб чиқариш ва ўзи тайёрлаган ярим тайёр маҳсулотлар. Айланма
фондларни тежашни иқтисодий аҳамияти. Кичик корхона айланма фондлар
элементларини тежаш.
Моддий ресурсларни тажашнинг ташкилий-иқтисодий
йўналишлари. Айланма маблағлар ва уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари.
Айланма маблағлар таркиби ва структураси. Айланма маблағларни шаклланиш
манбалари. Айланма манблағларга бўлган эхтиёжни аниқлаш. Айланма маблағлар
нормаси.
Кичик корхонанинг ишлаб чиқариш фаолияти, харажатлари, фойдаси ва
рентабеллиги
Харажатлар тўғрисида тушунча ва уларнинг таснифи. Моддий ва меҳнат
харажатлари. Тижорат харажатлари. Ишлаб чиқариш харажатлари. Ижтимоий суғурта
ажратмалари. Кичик корхоналарнинг ишлаб чиқариш тўғрисидаги бошқа харажатлари.
Давр харажатлари. Бошқарув харажатлари. Умумхўжалик аҳамиятига эга бўлган бошқа
операция харажатлари. Молиявий фаолият бўйича харажатлар. Фавқулодда зарарлар.
Фойда ва уни шакллантириш манбалари, фойдани тақсимлаш тартиби, кўпайтириш
йўллари. Корхона фойдасининг шаклланиш манбалари. Корхона соф фойдасининг
тақсимоти. Корхона фойдасини кўпайтириш йўллари. Рентабелликнинг иқтисодий
мазмуни ва кўрсаткичлари. Рентабелликнинг кўрсаткичлари. Ялпи фойда ўзгаришига
таъсир этувчи омиллар ҳисоб-китоби. Корхонада соф фойданинг шаклланиш жараёни.
Ҳозирги мамлакатни модернизациялаш шароитида, Ўзбекистон шароитида фойда ва
рентабелликка таъсир қилувчи омиллар.
Кичик корхонанинг инвестиция фаолияти
Инвестицияларга оид тушунчалар мазмуни, инвестиция таснифи ва аҳамияти.
Молиявий ва номолиявий инвестициялар. Инвестиция - молия бозорининг элементидир
инвестицияларнинг турлари. Инвестиция манбалари ва уларнинг кичик корхонага қўйиш
соҳалари. Инвестиция манбаларини шакллантириш. Молия бозорларини таснифи.
Пул бозори. Қимматли қоғозлар бозори. Сармоялар бозори. Инвестициявий
лойиҳалар самарадорлиги кўрсаткичлари, уларни аниқлаш, баҳолаш ва самарадорлигини
ошириш йўллари. Кичик корхонанинг инвестиция стратегияси. Инвестицион лойиҳа.
Инвестиция лойиҳасининг самарадорлигини ҳисоблаш. Инвестиция рентабеллиги.
Инвестиция оқимини дисконтлаштириш.
Бизнесни баҳолашнинг қиёсий ёндашув усули
Киёсий ёндашувнинг мазмуни. Ўхшаш корхоналар танловининг критерийлари.
Мухим нарх мультипликаторлари ва уларнинг хусусиятлари. Қиёсий ёндошувининг
умумий тавсифномаси. Аналог-корхоналар танловининг мухим тамойиллари. Соҳа
ўхшашликлари. Ўсиш истиқболлари. Молиявий риск. Менежмент сифат даражаси. Нарх
мультипликаторларининг тавсифномаси. Қийматнинг умумий қийматини шакллантириш.
Қиёсий ёндошувда математик усулларни қўллаш. Аналог компаниялар услуби. Битим ёки
сотув усули. Соҳа коэффициентлар услуби. Аналог корхона усули орқали баҳолашнинг
босқичлари.
Бозор
ва
молиявий
информациядан
фойдаланиш.
Баҳо-фойда
мультипликатори. Баҳо-дивидендлар мульти-пликатори.
Бизнесни баҳолашнинг харажатли ёндашув усули
Соф активлар услуби. И ^л аб чиқариш материаллар заҳирасини баҳолаш усуллари.
Ишлаб чиқарувчи кўчмас мулк баҳоси. Асбоб ва ускуналар баҳоси. Номоддий активлар
баҳоси. Молиявий қўйилмалар бахоси. Ликвидацион (тугатиш) қиймат усули. Корхона
кўчмас
мулкининг
асосланган
бозор
қийматини
аниқлаш.
Даромадларни
капиталлаштириш усули. Кумулятив қуриш услуби. Машина ва асбоб-ускуналарнинг
бозор қийматини баҳолаш. Номоддий активлар қийматини баҳолаш. Товар белгиси
кийматини
баҳолаш.
Молиявий
қўйилмаларнинг бозор
кийматини
баҳолаш.
Капитализация фоиз ставкасини капитал харажатларни ҳисобга олиб аниқлаш услуби.
Бевосита капитализация услуби. Ялпи даромад мультипликатори.
Фойданилган адабиётлар руйхати
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2014. - 76 б.
2. Ўзбекистон Республикаси “Тадбиркорлик тўғрисида”ги қонуни 2001 й.
3. “Оилавий тадбиркорлик тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни 327- сон 26
апрель 2012 йил
4. “Рақобат тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни 2012 йил
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал
ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва
ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида”ги ПФ-4848 сонли Фармони 5.10.2016
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик субъектларига “ягона
дарча” тамойили бўйича давлат хизматлари кўрсатиш тартибини янада такомиллаштириш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2412-сонли қарори 2015 йил 28 сентябрь.
7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 15 майдаги «Хусусий мулк,
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларни жадал
ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ4725-сонли Фармони
8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 21 декабрдаги «Акциядорлик
жамиятларига хорижий инвесторларни жалб қилиш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида»ги ПҚ-2454-сонли Қарори
9. Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
“Тадбиркорлик
субъектларига “ягона дарча” тамойили бўйича давлат хизматлари кўрсатадиган ягона
марказларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
353-сонли қарори 23 ноябрь 2015 й.
10. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хусусий тадбиркорлар
томонидан ходимларни ёллаган ҳолда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш тартиби
тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги 219-сонли қарори 31 июль 2015 й.
11. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2014 йил 15 июлдаги “Зарар
кўриб
ишлаётган
ва
иқтисодий
ночор,
паст рентабелли
ташкилотларнинг
фойдаланилмаётган ва ортиқча ишлаб чиқариш майдонларини янада оптимизация қилиш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги 192-сонли қарори.
12. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига
бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи. // Халқ сўзи
газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
13. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. - Тошкент : Ўзбекистон, 2016. - 56 б.
14. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. - 48 б
15. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. - Тошкент: : “Ўзбекистон”, 2017. - 488 б.
16. 1п^е81теп1 Аррга18а1: МеШоё8 апё Моёе18 - Ц ^ е Об1ге, Бегу1 КогШсой, Ре1ег
8сЬи81ег - 2015.
17. Бг. 1ау А.Бе^Ьиг81. Ап Шгоёисйоп 1о Ви8т е88 апё Ви8т е88 Р1аппт § 181 еёШоп
2014
18. КоЬеЛ В1аскЬигп 8та11 Ви8т е88 апё Еп1гергепеиг8Мр 8аде РиЬНсайоп8 А88ос1а1е
Беап К.е8еагсҚ Ьопёоп 2008.
19. Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик. Т.: ТДИУ, 2011.
20. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С., Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. - Т.:АВШ
КА8НМУОТ1, 2011 - 235 б.
21. Алимов Р.Х., Беркинов Б.Б., Кравченко А.Н., Ходиев Б.Ю. Оценка
недвижимости. Т.: Фан, 2005. - 223 с.
22. Тиг^ипо^ К.Т., Ри1а1о^ К Т ., Ц)а1а1о^а 1.А, В^гпез 81га1е§^уа8^. О ^ и у ^о11апта.
Т.: 1д118оё1уо1, 2016. - 312 Ь.
23.
Оо 81шоуа М.8., Уизироу М.А., Ег§а8Ьхоё)аеуа 8Н.1. Магке11п§. -Т.: ТБГП -
2010.
24. Ц)а1а1оуа 1.А, Тигзипоу К.Т. В 12 пе 8п1 ЬаЬо1азЬ. БагзНк. Т.: 1д118оё1уо1, 2011. - 216
Ь.
25. Мига1оу К.8, Б]а1а1оуа 1.А. Опроу 8.8Н. Когхопа 1д118оё1уо11. БагзНк. -Т.: ТВ1И,
2013. - 500 Ь.
26. Асаул А. Н., Старинский В. Н., Старовойтов М. К., Фалтинский Р. А.Оценка
организации стоимости (предприятия, бизнеса). Учебник Санкт-Петербург, Наука, 2014. 481 с.
27. Кантор Е.Л. и др. Экономика предприятия. - СПБ: Питер, 2009. - 224 с.
28. Попова В.М. Бизнес планирование. Учебник. М.: Финансм и статистика. 2009. 256 с.
29. Жураев А.С., Хужамқулов Д.Ю., Маматов С. Инвестиция лойиҳалари тахлили.
Дарслик. Т.:ТМИ, 2006. -234 с.
30. Мальш бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для вузов /
Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, проф. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. - 2е изд.,
пререб. И доп.-М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2008.
31. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапустм. - 4-е издательство, доп.
- М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
Интернет сайтлари
32. ^ ^ ^ .§ о у .и 2 - Ўзбекистон Республикаси хукумат портали.
33. ^ ^ ^ .1 ех .и г - Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари
миллий базаси.
34. ^^^.есопош1с8.ги
35. ^ ^ ^ .с Ь а т Ь е г .и г
36. ^^^.21уопе1.и2
37. Ьйр://§гаё-8сЬоо18.и8пе^8.гапк1п§8апёгеу1е^8.сош / Ьез1-§гаёиа1е- 8сЬоо1з / 1орЬитапШе8-8сЬоо18/есопот1с8-гапкт§8
38. ^^^.егерог1.ги - Обзорная информация по мировой экономике
39. ^^^.81р1ап.ги - экономика и управление
40. '^^^.са& аск.ги - научнме статьи и учебнме материалм по экономике
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ВДТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
'ф '
УАо?
‘Т А СД И ҚЛ А И М А Н ”
ТДИ У Илмий ишлар в а ✓7
шциялар бўйича проп^ктори
\Ш .И . Мустафақул<Ш/
“ИЖТИМОИЙ ФАНЛАР” КАФЕДРАСИ
09.00.04 - “Ижтимоий фалсафа”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш им тиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети 2018
_”________даги Кенгашида муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
йил
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Ижтимоий фанлар”
кафедрасининг 2018 йил «____ »
даги«_» - сон йиғилишида
муҳокама қилинган ва тавсия этилган
Тузувчилар:
ф.ф.д., проф. Саифназаров И.
ф.ф.д., проф. Мухтаров А.
Тақризчи:
ф.ф.д., проф. Қодиров А.
Мазкур таянч доктарантура (РШ ) учун «Фалсафа» курси бўйича дастур Вазирлар
Маҳкамасининг 2017 йил 22 майдаги 304-сонли қарорига мувофиқ тасдиқланган
намунавий дастури асосида тайёрланди.
“Ёшларимизнинг мустақил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий
салоҳиятга эга бўлиб, дунё миқиёсида ўз тенгдошларига ҳеч қайси соҳада бўш
келмайдиган инсонлар бўлиб камол топиши, бахтли бўлиши учун давлатимиз ва
жамиятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз23” .
Фалсафа
фанининг асосий масаласи инсон ва инсон манфаатлари учун
қаратилган.
Тадқиқотчилар фалсафий дунёқараш, инсон ҳаётининг мақсади, мазмуни ва
моҳияти, моддий борлиқ ва ижтимоий ҳаёт ўртасидаги ўзаро қонуниятлар тўғрисида;
фалсафий билимларнинг шаклланиши, таркибий тузилиши ва ривожланишининг тарихий
босқичлари; ҳозирги дунёнинг илмий, фалсафий, диний манзараси; фалсафанинг асосий
йўналишлари ва мактаблари; монистик ва плюралистик фалсафий концепциялар; ҳозирги
дунёнинг глобаллашув жараёни, инсониятнинг экологик ва бошқа глобал муаммолари
ҳақида тасаввурга эга бўлиши лозим.
Президент Шавкат Мирзиёев раҳбарлигида 2017-2021 йилларга мўлжалланган
“Харакатлар стратегияси”нинг илмий-тарихий, мантиқий ва қонуний замини ҳамда
омиллари, истиқлол ўзбек халқига туҳфа тариқасида берилмагани - буларнинг барчасини
ҳар тарафлама чуқур ёритиб ва исботлаб беришга қаратилган илмий изланиш, таҳлиллар
бугунги кунда ҳам ўзининг долзарблиги ва аҳамиятини йўқотмаганини; Марказий Осиё
мутафаккирларининг Ватан ва жаҳон маданияти, фалсафаси фанининг ривожланишидаги
ҳиссаси, ўрнини; борлиқ концепциясининг мазмуни, унинг ўз-ўзини ташкил этиши,
моддийлик ва маънавийлик тушунчаси, унинг моҳияти ва қонуниятларини; ижтимоий
фалсафа: жамият ва унинг таркибий тузилиши, давлат, демократия, фуқаролик жамияти
тушунчаларининг моҳияти; ижтимоий тараққиётнинг босқичлари ва цивилизация
концепцияларини; ижтимоий муносабатлар тизимида инсон моҳияти; онг ва ўз-ўзини
англаш таълимоти; аксиология; ахлоқий ва маънавий қадриятларини; диалектика,
синергетика, ҳаракат ва ривожланиш, макон ва замон ҳақидаги таълимотларни; табиий,
гуманитар ва бошқа фанларни ўрганишда умум-фалсафий услуб ва тамойилларни;
билишнинг умумфалсафий методларини бугунги кунда тадқиқотчилар билиши керак.
Фалсафанинг қонун ва категориялари, тамойилларини:
- дунёқараш ва умумметодологик фалсафий принципларни;
- танқидий тафаккурни амалий фаолиятида ва илмий тадқиқотларга қўллаш
кўникмасига эга бўлиш и лозим.
Фалсафа, унинг предмети ва жамият тараққиётидаги ўрни
Фалсафа ижтимоий фан сифатида. «Фалсафа», «файласуф» тушунчаларининг
тарихи ва замонавий талқини. Фалсафа дунёқараш сифатида. Унинг дунёқарашнинг
бошқа турлари билан ўзаро боғлиқлиги. Назария ва амалиёт бирлиги-фалсафий дунёқараш
асоси сифатида. Фалсафий дунёқарашнинг умуминсоний ва миллий маънавий
қадриятларни ўрганишдаги аҳамияти. Ўзбекистонда ҳозирги босқичда янгича фалсафий
тафаккурнинг шаклланиши ва баркамол шахсни тарбиялаш вазифалари. Фалсафанинг
методологик, дунёқараш, билиш вазифалари. Уларнинг дунёнинг қурилиши ва бунда
одамнинг ўрни ҳақидаги тасаввурларни шакллантиришдаги, инсоннинг олам билан
амалий алоқадорлиги тамойилларини ишлаб чиқаришдаги роли. Фалсафада миллийлик ва
23 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекисон республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маъросимига бағишланган Олий Мажлис палатасининг қўшма
мажлисидаги нутқи. // “Халқ сўзи”, 15 декабр, 2016 йил
185
умуминсонийлик. Жаҳон фалсафаси тизимида миллий фалсафанинг ўрни. Фалсафани
ўзлаштиришда миллий ғоянинг роли.
Илмий анъаналар ва уларни янгилаш жараёни
Илмий тадқиқотнинг асосий муаммолари: олам, табиат, ҳаёт, инсон, жамият,
уларнинг методологик муаммолари. Илмий мактаблар ва анъаналар, илмий билимлар
ривожидаги ўрни. Ислом дини бизни эзгулик ва тинчликка, асл инсоний фазилатларни
асраб-авайлашга даъват этади, устоз ва шогирд муаммоси, илмий мактаблар масаласи
фанда авлодлар алмашуви, янгиланиш ва қадрият жараёнлари. Илмий парадигма
тушунчаси. Фанда ўз номини топиш.
Фандаги янгилик, илмий кашфиётлар, хилма-хиллиги, аҳамияти ва хилма хиллиги.
Янги тахминлар ва уларнинг илмий тараққиётдаги аҳамияти. Тадқиқотнинг янги усуллари
ва фаннинг такомиллашуви. Янги методологик ғоялар ва илмий мушоҳаданинг ўзгариши.
Фан мантиғи ва илмий билим муаммоси
Тилнинг формаллашуви ва илмий ижодда тафаккурнинг мантиқий шаклларининг
қўлланиши. Формаллаштириш тафаккур натижаларининг аниқ тушунча ёки хулосаларда
акс этиши сифатида. Формаллаштириш белгилар формализмидаги ёки формаллашган
тилдаги билим мазмуни акси сифатида. Унинг илмий ижоддаги роли. Формал ва
диалектик логика.
Табиий ва сунъий тил. Формаллашган тилнинг илмий тушунчаларни таҳлил
қилиш, аниқлаштириш ва қўллашдаги роли. Илмий тадқиқот фаолиятда формал
методлардан фойдаланиш. Фанни таърифлаш ва таснифлашда тилнинг роли. Таққослаш
илмий билимни ифода этишнинг мантиқий шакли сифатида. Хулосалар турли
хилларининг янги билим ҳосил қилишдаги аҳамияти. Семиотика ва семантика. Тил
мантиқий қонунларининг ижодий изланишларда қўлланиши фан тилининг асосий
хусусиятлари: аниқлик, изчиллик, исботлаш, илмий ижодда айният, нозирлик, учинчиси
мустасно ва етарли асос қонунларининг қўлланилиши. Илмий тадқиқотни илмий билиш
усулларини ортиқча формаллаштириш имкониятини истисно қилиш.
Формаллаштиришнинг ахборот ва компьютер технологияларидаги ўрни.
Фаннинг методологик таҳлили
Фаннинг фалсафий масалалари ва фаншунослик. Фалсафа дунё илмий
манзарасининг назарий ва методологик асоси сифатида. Г.Гельмчольц, Т.Гексли,
В.Вернадскийларнинг фан тараққиётига фалсафий, социал ва психологик омилларнинг
таъсирини очишдаги роли.
Ҳозирги шароитда фалсафа, методология ва хусусий фанлар ўзаро муносабатнинг
умумий муаммолари. Фалсафа ва хусусий илмий билимлар алоқадорлигининг жузъий
муаммолари.
Методология тушунчаси ва фаннинг методологик таҳлили. Фалсафий методология
назарий ва амалий фаолиятни ташкил этиш ва тузиш усуллари ҳамда тамойиллари тизими,
шу билан бирга ушбу тизим ҳақидаги таълимот сифатида.
Фалсафа, методология ва фаннинг ўзаро муносабати. Фалсафанинг илмий билимга
нисбатан методологик вазифасининг ўзига хослиги муаммоси. Сциентизм ва
антисциентизм.
Илмий билимни фалсафий таҳлил қилиш зарурияти. Позитивистик таълимотлар.
Фалсафани муайян назарий билим шакли сифатида инкор этиш, умум фалсафий
методологик қурилмаларни позитивистик хусусий-илмий мушоҳада усуллари билан
алмаштиришнинг асоссизлиги.
Фалсафий билимлар тизими ва унинг асосий йўналишлари
Фалсафий билимлар тизими: бирлик ва яхлитлик. Фалсафий билимларнинг асосий
йўналишлари ва назарий илдизлари. Фалсафий ғоялар, назариялар, уларнинг шаклланиши
ва аҳамияти. Фалсафанинг тарихий тақдири ва ижтимоий тараққиёт босқичларини билиш
муаммолари.
Фалсафанинг ижтимоий-гуманитар фанлар тизимидаги ўрни ва роли. Фалсафанинг
бошқа фанларга таъсири, унинг дунёқарашлик ва методологик вазифалари. Фан
ютуқларининг фалсафа
тизимига киритилиб
борилиши. Ёшларда китобхонлик
маданиятини юксалтириш.
Мустақиллик ва фалсафий дунёқарашни янгилантиришнинг методологик
масалалари
Ижтимоий тараққиёт ва фалсафий фикр, уларнинг ўзаро боғлиқлиги. Кишилик
жамияти тарихий тараққиёти жараёнида фалсафий дунёқарашнинг ўзгариши
диалектикаси, унинг ривожланишнинг тарихий ва ижтимоий шакллари билан боғлиқлиги.
Фалсафий фикрнинг ижтимоий жараёнлардан илгарилаб кетиш ёки орқада қолиш
муаммолари. Мустақиллик ва фалсафий тафаккурнинг ўзгариши зарурияти. Мустақиллик
янги фалсафий тафаккур шаклланишининг асоси ва шарти сифатида. Мафкуравий бўшлиқ
ва уни янги мафкура билан тўлдириш зарурияти. Фалсафанинг мустақилликни
мустаҳкамлашда ва миллий истиқлол ғоясини шакллантиришдаги роли.
Фалсафий дунёқарашнинг тарбия жараёнини такомиллаштиришдаги аҳамияти.
Жаҳон фалсафасининг асосий йўналишларини ўрганиш зарурияти. Фалсафий
дунёқарашнинг ўзгариб туриши ва ёшларни ҳозирги замон руҳида тарбиялашнинг
зарурлиги.
Қадимги даврда фалсафий таълимотлар ва уларни ўрганиш методологияси
Жаҳон цивилизацияси хилма-хиллиги ва яхлитлиги. Евроцентризм ва
Осиёцентризм: аҳамияти, ғоявий илдизлари ва мафкуравий мақсадлар фалсафанинг
даврий ва ҳудудий бўлинишининг нисбийлиги. Энг қадимги содда фалсафий қарашлар.
Қадимги Марказий Осиёдаги фалсафий фикр. Қадимги Хоразм, Сўғдиёна, Афросиёб Шош
маданияти. «Авесто» ва зардуштийлик ғоялари. Александр Македонский империяси.
Марказий Осиёда Буддизмнинг тарқалиши ва ривожи. Моний ва Маздак ғоялари.
Шарқ - жаҳон цивилизацияси марказларидан бири. Қадимги Шарқ фалсафаси.
Иудаизм фалсафаси. Қадимги Ҳиндистонда диний-фалсафий таълимотлар пайдо бўлиши
ва ривожи: чорвака, жайнизм, буддизм, индуизм, қадимги Хитой фалсафаси асосий
йўналишлари: конфуцийлик ва даосизм. Ўрта Осиёда фалсафий фикрнинг шаклланиши.
Қадимги грек фалсафаси шаклланиши ва ривожланиши, унинг космоцентрик характери.
Аниқ фикр асосий тушунчалари: космос, табиат, логос, эйдос, руҳ.
Сократгача бўлган фалсафа. Биринчи файласуфлар. Милет мактаби ва бирламчи
бошланғич муаммоси. Пифагор ва илк пифагорчилик. Гераклит: қарама-қаршиликлар ва
яралиш ҳақидаги таълимот. Демокрит, унинг атомистик таълимоти. Атом ва бўшлиқ
муаммоси. Детерминизм масаласи. Қадимги Грециядаги «мумтоз фалсафа». Суқрот: ҳаёти
ва фалсафаси, унинг ахлоқ фалсафаси. Эзгулик ва билим. Платон «Ғоялар дунёси» ва
«нарсалар дунёси» ҳақида таълимот. Билиш - «эслаш»дир. Платон руҳ ва унинг
барҳаётлиги ҳақида. Платоннинг давлат ҳақидаги таълимоти. Аристотель. Материя ва
шакл ҳақида. Ҳақиқий ва имкондаги борлиқ ҳақидаги таълимот. Аристотел «сабаблар»
турлари ҳақида. Аристотел ижтимоий фалсафаси.
Марказий Осиёда илк ўрта асрлар ва темурийлар даври фалсафий қарашлари
(УШ -ХУ аср)
Илк ўрта асрлар фалсафасининг аҳамияти ва хусусиятлари. Марказий Осиёнинг
араблар томонидан эгалланиши. Ўрта Осиёда исломнинг тарқалиши. Диний бағрикенглик
ва дунёвий илмларнинг яратилиши. Имом Ал-Бухорий ва Имом Ат-Термизий, «Ал Жоме
ас-Саҳих». Абу Мансур Мотуридий, Бухонуддин ал-Марғиноний қарашлари. «Ал Ҳидоя».
Шарқ Ренессанси. Ал Хоразмий, Ал Фарғоний, Ал Фаробий, Ал Беруний, ибн Сино,
табиий илмий ва фалсафий қарашлар.
Сўфийликнинг диний-фалсафий таълимоти - тасаввуф ва унинг моҳияти. Ўрта
Осиё халқлари маънавий ҳаётидаги тарихий аҳамияти ва роли. Амир Темур ва уйғониш
даври. Амир Темурнинг тарихда тутган ўрни. Унинг Ўрта Осиё халқлари давлатчилиги,
иқтисодий, маънавий маданий ҳаёти ривожидаги роли. Улуғбек - математик ва астроном
олим. Улуғбекнинг Ўрта Осиё фани ва маданияти ривожига қўшган ҳиссаси, унинг
фалсафий қарашлари.
Алишер Навоий - улуғ шоир, мутафаккир, файласуф, Навоий гуанизми, унинг
инсон камолоти фалсафий концепцияси. Захириддин Муҳаммад Бобур - атоқли
маърифатпарвар ва давлат арбоби, «Бобурнома» - XV аср қомуси, унинг тарихий ва
фалсафий аҳамияти.
Европа ўрта асрлар ва Янги давр фалсафаси
Европа фалсафаси. Европада ўрта асрлар фалсафаси (У-Х1У аср), унинг теоцентрик
характери. Авлиё Августин таълимотида худо ғояси. Фома Аквинский фалсафасида
табиат ва инсон Тангри яратган ҳилқатлар сифатида.
Уйғониш даври фалсафасининг антропоцентрик характери ва олиймақом
гуманизми. Н.Кузанский ва Ж.Бруно диалектикаси ва натур фалсафий қарашлари.
Н.Коперник таълимотида дунёни янгича тушуниш. Янги давр (17-18 аср) фалсафаси:
жаҳон фалсафаси тараққиётида янги босқич. Янги фалсафанинг табиатшуносликдаги
революция (И.Ньютон) билан боғлиқлиги.
XVIII аср Француз материализми янги давр фалсафий фикри тараққиётида олий
босқич: Ламетри, Голбах, Гелвеций, Дидро.
XVII аср маърифатпарварлик фалсафасининг асосий хусусиятлари: В.Волтер,
Ж.Ж.Руссо.
Немис классик фалсафаси, унинг 18-19 асрлар Европа фалсафаси тараққиётидаги
ўрни ва роли. И.Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.Гегел, Л.Фейербах.
ХУ1-ХХ асрларда Ўзбекистондаги ижтимоий фалсафий қарашлар
ХУҒХХ аср бошларида Ўзбекистондаги ижтимоий-фалсафий қарашлар ва
маърифатпарварлик ғоялари. Даврнинг хусусияти. Ижтимоий-иқтисодий ва маданий
муҳит.
Мирзо Бедил ва унинг ижтимоий-фалсафий қарашлари. Бедил дунё, борлиқ ва
инсон бирлиги тўғрисида. Боборахим Машраб дунёқараши. Машраб ижтимоий тузум ва
унинг янгиланиб бориши зарурлиги ҳақида.
Огаҳий - давр салномачиси, фалсафий гуманизм ва эстетик қарашлар.
Аҳмад Дониш ва унинг ижтимоий-сиёсий, фалсафий қарашлари. Дониш - давлат
арбоби ва ислоҳотчи. Мустамлака даврида Ўзбекистондаги маърифатпарварлик ва миллий
озодлик ғоялари, даврнинг хусусиятлари. Муқимий, Фурқат, Завқий, Аваз Ўтар,
Хамзаларнинг маърифатпарварлик ва ҳурлик ғоялари.
Ўзбекистонда жадидчилик ҳаракати, унинг фалсафий ва ғоявий-сиёсий
тамойиллари. Совет даври ва жадидчиликнинг фожиавий қисмати. Совет даври
тоталитаризм замонаси фалсафаси, хулосалар ва сабоқлар. Иброҳим Мўминов фалсафий
мактаби. Мустақиллик даври фалсафаси: муаммолар ва ечимлар.
Ҳозирги замон фалсафаси
Постклассик фалсафа ва ХХ аср фалсафаси. ХХ аср фалсафасида янгича фалсафий
тафаккур ва дунёнинг янгича манзарасининг яратилиши.
ХХ аср фалсафасида ақл ва фанга муносабат. Сциентизм ва антисциентизм.
Постиндустриал
ва
информацион
жамият
ғояларининг
фалсафий
асослантирилиши. Технократик ва антитехнократик қарашлар: фалсафий мушоҳада.
Инсон дунё тизимида ва инсон дунёси. Инсон муаммосининг янгича талқини. Одам
ва олам борлиғи. Экзистенциал фалсафада инсоннинг моҳияти, ҳаёт ва ўлим муаммолари
(К.Кьеркегор, Ясперс, Бердяев, Сартр).
ХХ аср диний фалсафаси. Неотомизм ғарб диний фалсафаси намунаси. Ҳозирги
ислом таълимотининг диний-фалсафий йўналишлари, унинг ўзига хос хусусиятлари ва
тамойиллари.
Онтология ва унинг илмий-методологик муаммолари: дунё, борлиқ, материя
Онтология тушунчаси. Борлиқнинг умумонтологик талқинлари.
Антик даврда онтология асосларининг шаклланиши. Парменид ва унинг мантиқий
маконни кашф этиши. Платон ва Аристотелнинг онтологик концепциялари. Неоплатонизм
онтологияси. Ўрта асрларда ва янги даврда онтологиянинг ривожланиши. Гегель
диалектик онтологияси. Борлиқ тушунчаси. Борлиқнинг турлари масаласи. Борлиққа
мавжудлик сифатида ёндашиш. “Постмодерн” борлиғи. Борлиқнинг асосий шакллари
тўғрисидаги масала. Табиат объектларининг тузилиши. Ҳаёт нима? Биосфера. “Инсон
борлиғи” . “Ижтимоий борлиқ” муаммоси. Ноосфера - борлиқ шакли. “Ноосфера” атамаси.
“Ноосфера” тушунчаси. Ноосфера ғояси. Онтологияда оламнинг бирлиги масаласи.
Оламнинг бир бутунлиги. Оламнинг бирлиги асослари. Фалсафада “субстанция”
категорияси. “Субстанция” тушунчаси. моддий ва маънавий субстанция тушунчаси.
“Субстракт” тушунчаси.
Борлиқнинг яшаш шакллари
Моддий олам ва материя ҳақида фалсафий қарашлар. “Материя” тушунчаси ва
унинг тарихий талқинлари. Материянинг замонавий талқинлари. Материянинг тизимли
тузилиши.
“Ҳаракат” тушунчаси. Ўз-ўзидан ҳаракат ғояси. Нисбий тинчлик ғояси.
Ҳаракатнинг йўқолмаслиги ва абсолютлиги.
Ҳаракатнинг асосий шакллари. “Ҳаракат
шакли” тушунчаси. Ҳаракат шаклларининг ўзаро алоқадорлиги. Ҳаракатнинг геологик
шакли.
Макон ва замон - борлиқнинг асосий шакллари.
“Макон ва замон”
тушунчалари. Маконнинг ўлчамлари. Макон ва замоннинг бепаёнлиги. Замон ўлчови.
Макон ва замоннинг объектив мавжудлиги. Макон ва замоннинг боғлиқлиги. Макон ва
замоннинг метро-топологик хоссалари. “Вақт” тушунчаси.
Табиат ва ҳаёт
Табиат, ҳаёт (тириклик). Ҳозирги фалсафий таълимотларда табиат муаммоси.
Табиат тушунчаси. Жонли ва жонсиз табиат, уларнинг сифат жиҳатидан фарқи ва
боғлиқлиги. Ҳаёт муаммоси, ноёблик ва хилма-хиллик. Табиатни билишда фалсафанинг
ўрни. Табиат ва жамият, уларнинг ўзаро алоқаси. Табиат ва сунъий дунё, «бирламчи» ва
«иккиламчи» табиат. Тарихий тараққиёт давомида инсоннинг табиатга нисбатан
муносабатининг ўзгариб бориши. Биосфера, экосфера, эргосфера, ноосфера. Техносфера
ва биосфера. Экология муаммосининг вужудга келиши ва долзарблиги. Экологик таҳдид
ва экология муаммосининг умумбашарийлиги. Экологик онг ва экологик маданиятни
шакллантириш зарурияти.
Онг
Фалсафада онг муаммоси. Онг категорияси инсон маънавий фаолияти барча
шаклларини таҳлил қилишда таянч тушунча сифатида. Онг воқеликни акс этдириш ва
инсон фаолиятини йўналтириш шакли сифатида. Идеаллик табиати. Инъикос тушунчаси.
Инъикос шаклларининг ривожи онгнинг генетик манбаи сифатида. Психик инъикоснинг
моҳияти. Онгнинг пайдо бўлиши, унинг ижтимоий табиати ва тарихий моҳияти. Онг ва
тил. Онг ва тафаккур. Инсон фаолиятида онглилик ва онгсизликнинг ўзаро муносабати.
Онг ости ҳолатининг табиати. Онг ва ўз-ўзини англаш. Онг ва кибернетика. Миллий ғоя,
унинг ижтимоий тараққиётдаги роли ва аҳамияти. Ҳаракатлар стратегиясида иқтисодий
ривожланиш концепцияси.
Билим муаммоси. Эпистемология. Ҳақиқат
Билиш фалсафий таҳлил предмети сифатида (гносеология). Билиш объектив
реалликнинг инъикоси, дунёга бўлган тарихан ривожланиб борувчи муносабат сифатида.
Шарқ мутафаккирлари қарашларида билиш масалалари. Билишнинг объекти ва субъекти.
Уларнинг ўзаро муносабати. Билиш босқичлари: ҳиссий ва ақлий билиш. Эмпиризм ва
рационализм. Ҳиссий билиш шакллари. Ақлий билиш воқеликни акс этдиришнинг сифат
жиҳатидан янги юқори босқичи сифатида. Ақлий билишнинг асосий шакллари. Ижод ва
интуиция. Билишда «ҳиссийлик» ва «ақлийлик»нинг бирлиги. Билишнинг ижтимоийтарихий табиати, унинг амалиёт билан алоқаси.
Ҳақиқат муаммоси, унинг объективлиги. Абсолют ва нисбий ҳақиқат
диалектикаси. Релятивизм. Ҳақиқат ва янглишиш. Практика (амалиёт) ҳақиқатнинг асосий
ва умумий мезони. Ҳақиқатнинг конкретлиги. Илмий билиш методологияси. Эмпирик
тадқиқот методлари: кузатиш, анализ ва синтез, тажриба, индукция, аналогия, таснифлаш.
Назарий тадқиқот методлари: дедукция, аксиоматика, формаллаштириш. Илмий
назарияни қуриш методлари: абстрактликдан конкретликка ўтиб бориш, тарихийлик ва
мантиқийлик, тизимий таҳлил. Фанда ахлоқий тамойиллар ва қадриятлар.
Метод ва методология
Инсоннинг амалий, билиш ва қадрият нуқтаи назаридан дунёга муносабати.
Фалсафий муаммоларнинг табиати ва хусусияти. Онтология, гносеология, аксиология,
логика фалсафанинг асосий қисмлари сифатида.
Фалсафа: назария ва метод. Фалсафий мушохаданинг тарихий шакллари.
Материализм ва идеализм. Рационализм ва иррационализм. Мушоҳада ва тажриба.
Фалсафа методология сифатида, фалсафанинг методологик тамойиллари: рационализм,
эмпиризм, критицизм.
Диалектик метод ва унинг муқобиллари. Диалектиканинг тарихий шакллари.
Детерминизм. Диалектика категориялари. Сабаб ва оқибат. Зарурият, тасодиф,
эҳтимоллик. Қонун тушунчаси, қонун заруриятнинг ифодаси сифатида. Детерминизм ва
эркинлик муаммоси. Фалсафада герменевтик метод.
Фалсафий қонунлар ва категориялар
Диалектиканинг асосий қонунлари
Ривожланиш жараёнида такрор тамойили, қонун ва қонуният тушунчалари,
уларнинг объективлиги. Фалсафий қонунлар, уларнинг ўзаро боғлиқлиги. Диалектика
объектив реалликнинг бўлиши, ривожланиши ва умумий боғлиқлиги ифодаси сифатида,
унинг зиддиятли характери. Бирлик, фарқ, қарама-қаршилик, зиддият тушунчалари.
Жамият тараққиётининг мустақил ва кетма-кетлик характери. Қарама-қаршиликлар
кураши ва бирлиги қонуни. Олам, дунё миқдор ва сифат ифодаси сифатида. Миқдор ва
сифатнинг ўзаро ўтиши қонуни тушунчаси. Меёр, меёрнинг сақланиш қонуни. Меёрнинг
бузилиши янги сифатга ўтиш шартидир. Сифат тараққиётдаги туб ўзгариш ифодаси
сифатида, унинг Ўзбекистонда намоён бўлиш хусусиятлари. Инкорки инкор қонуни,
инкорки инкор диалектикаси. Ирсийлик ва давомлилик эскининг инкор этилиши ва
янгининг барпо бўлиши сифатида. Инкорда емирилиш ва яралиш диалектикаси. Янгида
эскининг элементлари сақланиши ва йўқолиши муаммоси. Мустақилликни мустаҳкамлаш
ва янги жамиятни барпо қилишда инкорки инкорнинг намоён бўлиш хусусиятлари.
Миллий ғоянинг шаклланиши ва ёшлар тарбиясида диалектик инкорнинг роли.
Асосий фалсафий категориялар
Фалсафий категориялар реал борлиқнинг энг умумий муҳим қонуний алоқадорлик
ва муносабатларини акс этдирувчи кенг тушунчалар сифатида.
Бутун ва қисм, структура ва элемент оламнинг пайдо бўлиши ифода шакллари
сифатида. Умумийлик, хусусийлик ва алоҳидалик категориялари.
Моҳият ва ҳодиса категориялари. Уларнинг табиат ва жамиятда намоён бўлиши.
Мазмун ва шакл категорияларининг объектив реалликда намоён бўлиш хусусиятлари.
Мустақил Ўзбекистонда ислоҳотларнинг амалга оширилиш жараёнида мазмун ва
шакл бирлиги.
Сабаб ва оқибат категориялари, уларнинг ижтимоий ҳаётда намоён бўлиши.
Зарурият ва тасодиф категориялари, уларнинг ўзаро алоқаси.
Имконият ва воқелик категориялари, моҳияти ва аҳамияти.
Ижтимоий билиш
Ижтимоий билиш. “Ижтимоий билиш”, “Гуманитар билиш”, “Ижтимоийгуманитар билиш” тушунчалари. Гуманитаризм. Ижтимоий билиш методологияси ва
тарих фалсафаси. Ижтимоий билиш методлари. Ижтимоий билиш предмети. Ижтимоийгуманитар билим йўналиши. Ижтимоий билишда тушуниш. Ижтимоий билишда объект ва
субъект диалектикаси. Ижтимоий билиш ва гуманитар фанларда семиотика муаммолари.
Ижтимоий билишда диалог. Ижтимоий билишда фалсафа ва унинг методлари. Ижтимоий
билишда эмпирик ва назарий компонентлар.
Ижтимоий-иқтисодий ривожланишда инсон омили,
эркинлиги ва манфаатларнинг устуворлиги
Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш мақсади, стратегиясида ўзгаришлар ва
уларнинг моҳияти. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётда инсон эркинлиги ва манфаатлари
устуворлиги. “Ислоҳотлар ислоҳот учун эмас, инсон учун” ғоясининг мақсади. Жамият
тараққиёти омилларига янгича қараш, унинг назарий-илмий асослари.
Президент
Ш. Мирзиёев фаолиятида
ижтимоий-иқтисодий ривожланиш омилларига янги
концептуал қарашларнинг асосланиши.
Ўзбекистоннинг жаҳон ижтимоий-иқтисодий ҳамжамиятига интеграциялашуви ва
унинг истиқболлари
Интеграция тушунчасининг мантиқий
мазмуни.
Интеграция
жараёнини
ҳаракатлантирувчи мотивлар (эҳтиёжлар, манфаатлар) ва механизмлар (иқтисодий,
сиёсий, мафкуравий). Интеграциялашув жараёнида объект ва субъект муносабатлари.
Интеграция жараёнининг тарихий-ретроспектив генезиси, ривожланиш босқичлари ва
моддий-техник асослари. Интеграция жараёнида адаптацион муҳитнинг аҳамияти.
Ижтимоий-иқтисодий барқарорлик ва тинчликни таъминлашнинг ғоявиймафкуравий концептуал асослари.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.
Мирзиёевнинг
БМТ
Бош
ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқининг моҳияти. Ислом Каримовнинг миллий
манфаатларга асосланган ташқи ва ички сиёсатида мамлакат мустақиллигини асраш ва
хавфсизлигини таъминлаш концепциясининг моҳияти. Мамалакатимизда давлат тизими
ҳамда миллий хавфсизлик сохасини ислоҳ қилишнинг назарий-методологик асослари.
Ўзбекистонда демократик янгиланиш ва иқтисодиётни модернизациялаштириш ижтимоий-сиёсий барқарорлик ва хавфсизлик сиёсатида янги давр.
Глобал ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар ва миллий ғояга эҳтиёж истиқболлари
Ҳозирги
давр
глобал
муаммоларни
туркумлаштириш,
унинг
асосий
йўналишларини миллий ғоя контекстида таҳлил қилиш зарурияти ҳамда аҳоли, айниқса
ёшлар онгига сингдириш масалалари. Глобал инқирозлар моҳиятини, унинг инсониятга,
миллатга, халқларга ва мамлакатларга таҳдидини англаб етишда миллий ғоянинг ўрни.
ТАВСИЯ ЭТИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
Асосий адабиётлар:
1. Фалсафа асослари. Дарслик. -Т.: Ўзбекистон, 2005.
2. Саифназаров И., Касммов Б., Мухтаров А. Основм философии. -Т.: Меҳнат, 2004.
3. Фалсафа қомусий луғати: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти
нашриёти». -Т.: Шарқ, 2004.
4. Афлотун. Қонунлар. -Т.: Янги аср авлоди, 2008. -452 б.
5. Жакбаров М. Комил инсон ғояси - тарихий фалсафий таҳлил. Т., “Ибн Сино”,
2000.
6. Қ. Назаров Фалсафа асослари. Т:. “Ўзбекистон файласуфлари миллий
жамияти” .2012 йил, 793 б.
7. Маънавият (асосий тушунчалар изоҳли луғати). Т:. “Ғафур Ғулом” . 2013 йил, 448
8. Йўлдошев С. Жаҳон фалсафаси. Т:. 2004 йил.
9. Мамашокиров С., Усманов Э. Барқарор тараққиётнинг экологик хавфсизлик
масалалари. Т:. Фан, 2009 йил.
10. Форобий. Фозил одамлар шаҳари. -Т., 1990.
11. Скирбекк Г., Гильс Н. Фалсафа тарихи. -Т.: Шарқ, 2002.
12. Шахс ва жамият. Қўлланма. -Т.: Ўқитувчи, 2005.
13. И. Саифназаров, Ф. Саифназарова. Мафкуравий хуружлар нима? Рисола. Т.:
“Маънавият”, 2015. 32 б.
14. А. Мухтаров. Миллий ғоя ва миллий манфаат, Т:. “Фан технологияси”, 2014, 229
15. Алимасов В. Фалсафа ёхуд фикрлаш санъати. -Т.: «Ношир», 2008. -256 б.
16. Нитше. Зардўшт таваллоси. -Т.: Янги аср авлоди, 2007. -348 б.
17. Тохир Карим. Миллий тафаккур тараққиётидан: Фалсафий мақолалар. -Т.:
Чўлпон, 2003.
18. «Ҳақиқат манзаралари» 96 мумтоз файласуф. -Т.: Янги аср авлоди, 2012.
Қўшимча адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т:. Ўзбекистон, 2015.
2. «Таълим тўғрисида»ги қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. 1997 йил 29
август.
3. «Электрон ҳукумат тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни (2015 йил
12 декабрь).
4. «Парламент назорати тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни (2016
йил 13 апрель).
5. «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни
(2016 йил 15 сентябрь). '^^^Л ех.иг.
19. 6. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. - Т.: Ўзбекистон, 2016. - 53 б.
20. Мирзиёев Ш. М. Танқидий
таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. -Т.:
Ўзбекистон, 2017. - 104 б.
21. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Т.: “Ўзбекистон”, 2017. - 28 б.
22. Мирзиёев Ш. М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. - Т.: “Ўзбекистон”, 2017. - 484 б.
23. Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенати ва
Қонунчилик палатаси аъзоларига Мурожаатномаси. 22.12.17 й. РгегМеп^.иг
24. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор
йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси.
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармонига 1-илова //
Ьйр://^^^.1ех.и2
25. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 22 январдаги ПФ “20172021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича ҳаракатлар стратегиясини “Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва
технологияларни қўллаб-қувватлаш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисида”ги фармони//Халқ сўзи, 2018 й 23 январь, № 14 (6972)
26. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 25 январдаги ПФ “Умумий
ўрта, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида”ги фармони//Халқ сўзи, 2018 й 26 январь, № 16 (6974)
27. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб,
янги босқичга кўтарамиз.-Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2018.-592
28. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Бирлашган
Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқи. 19.09.2017. НьюЙорк шаҳри // '^^ж и га.и г.
29. “Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони. // 03.02.2017. '^^^Л ех.иг.
30. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидан илгари
сурилган “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси” . 18.01.2017. '^^^Л ех.иг.
31. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш .М.Мирзиёевнинг “Фанлар академияси
фаолияти, илмий-тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. 17.02.2017. '^^^Л ех.иг.
32. “Олий таълим муассасаларига кириш учун номзодларни мақсадли тайёрлаш
тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг
қарори. 27.09.17.’№^№.1ех.и2.
33. “Педагог кадрларни тайёрлаш, халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва
уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори. 26.09.17. '^^^Л ех.иг.
34. “Китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш,
китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича
комплекс чора-тадбирлар дастури тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг
қарори. 13.09.17. '^^^Л ех.иг.
35. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараққиёти ва
халқ фаровонлигининг гарови // Ўзбекистон Республикасининг саъйланган Президенти
Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24
йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. // 07.12.2016. '^^ж и га.и г.
36. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб
халқимиз билан бирга қурамиз // Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси
Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис
палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. // 14.12.2016. '^^ж и га.и г.
37. Ш. Мирзиёев, “Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз” . Т:. “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 б.
38. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: Ўзбекистон,
2011. - 440 б.
39.
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: Ўзбекистон, 1997. -416 б.
40.
Саидов А.Х. Иммануил Кантнинг фалсафий-ҳуқуқий мероси ва замонавий
юриспруденция / А.Х.Саидов; таржимон М.Акбаров; Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон
Республикаси миллий маркази, Фридрих Эберт номидаги жамғарманинг Ўзбекистондаги
ваколатхонаси. - тўлдирилган ва қайта ишланган 3-чи нашри. -Т.: Инсон ҳуқуқлари
бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий маркази. 2012. - 320 бет.
41. Назаров Қ. Аксиология - қадриятлар фалсафаси. -Т.: УФМЖ, 2004.
42. Нурматова М. Шахс камолотида ахлоқий ва эстетик қадриятлар уйғунлиги. Т.:
Университет, 2009.
43. Примова Ф.А. Ёшлар ва миллий истиқлол ғояси: муаммолар, ечимлар. -Т.:
Ўзбекистон, 2010. - 232 б.
44. Хусанов Б., Гуламов В. Муомала маданияти. Дарслик. -Т.: Иктисод- молия,
2009.
45. Цицерон. Нотиқлик санъати ҳақида икки рисола. -Т.: Янги аср авлоди, 2007. 444 б.
Интернет сайтлари
1. РгегМеп^.иг - Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий веб-сайти
2. Президент матбуот хизмати
3. ^^ж рге88-8етсе.и 2.
4. '^ ^ ^ Х е х .и г Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси.
5. ^^^.2^уопе1.и2
6. '^ ^ ж т д т .и г . - Фуқаролик жамиятини шаклланишини мониторинг қилиш
мустақил институти
7. '^ ^ ж и га .и г
Ўзбекистон
Миллий
ахборот
агентлиги
(ЎзА)
'^^ж ш тҒ одо.и г Фуқаролик жамиятини шаклланишини мониторинг қилиш мустақил
институти
8. '^^ж доу.иг.
9. '^^жпаШ Ъ.иг - Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси
10. ^ ^ ^ .п Ъ ег.со т - АҚШ иқтисодий тадқиқотлар миллий бюроси сайти.
11. ^ ^ ^ . ^ е Ъ о й а еп с е.с о т - Халқаро илмий мақолалар платформаси
12. ’№^№.8сорш.сот - Халқаро илмий мақолалар платформаси
13. '^^ж еН Ъ гагу.т - Россия илмий мақолалари индекси
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
чТИЬ'
“Т АС Д И Қ Л А Й М А Н ”
ТДИ У И лм ий ишлар ва^ 7
^овациялар бўйича нрш^ектори
Ш .И. Мустафақугш!
Ж
Цв»;
2018 йил
“КАСБ ТАЪЛИМИ (ИҚТИСОДИЁТ)” КАФЕДРАСИ
13.00.12 - “Таълим - тарбия назарияси ва методикаси”
ихтисослиги бўйича таянч докторантурага кириш им тиҳони
ДАСТУРИ
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг 2018 йил “
___________ даги Кенгашида муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
Дастур Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Касб таълими
(иқтисодиёт)” кафедрасининг 2018 йил “__ ” ________________ даги “____ ” сон йиғилишида муҳокама қилинган ва тавсия этилган.
Тузувчилар:
М.Ф.Хакимова
Н.Х.Лутфуллаева
- ТДИУ, “Касб таълими (иқтисодиёт)” кафедраси
профессори, педагогика фанлари доктори.
- ТДИУ,“Касб таълими (иқтисодиёт)” кафедраси
доценти, психология фанлари номзоди.
Тақризчилар:
1.
Д. М.Ҳимматалиев
2.
Н.С.Файзуллаева
- ТИҚХММИ, “Педагогика, психология ва
ўқитиш методикаси” кафедрасининг доценти,
педагогика фанлари доктори.
- ТДИУ, “Касб таълими (иқтисодиёт)” кафедраси
доценти, педагогика фанлари номзоди.
КИРИШ
Бугунги кунда мамлакатимиз таълим тизимини ривожлантириш, уни замон
талаблари билан уйғунлаштиришга катта аҳамият берилмоқда. Бунда мутахассис
кадрларни тайёрлаш, таълим ва билим бериш тизими ислоҳотлар талаблари билан
чамбарчас боғланган бўлиши муҳим аҳамият касб этади.
Республикамиз олий таълим тизимида мутахассисларни тайёрлаш тизимини замон
талаблари даражасида қайта ташкил этиш мақсадида иқтисодий таълимнинг ҳалқаро
андозаларидан самарали фойдаланиш долзарб аҳамият касб этмоқда. Чунки, дунёнинг
ривожланган ва бозор иқтисодиёти амал қилаётган мамлакатларнинг деярли барчаси янги
механизмнинг кескин ўзгаришларига мослаша оладиган ва ҳар қандай шароитда
рақобатлаша оладиган иқтисодчи мутахассисларни тайёрлаш борасида замонавий
иқтисодий таълим тизимига эгадирлар. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий
дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган кенгайтирилган мажлисидаги
маърузасида таъкидлаганларидек, “ ...ҳаётнинг ўзи ва халқнинг талаблари бизнинг
олдимизга амалий ечимини топиш лозим бўлган янги ва янада мураккаб вазифаларни
24
қўймоқда .”
Олиб борилаётган ислоҳотлар самарасини янада ошириш, давлат ва
жамиятнинг ҳар томонлама ва жадал ривожланиши учун шарт-шароитлар яратиш,
мамлакатимизни
модернизация
қилиш
ҳамда
ҳаётнинг
барча
соҳаларини
либераллаштириш бўйича устувор йўналишларни амалга ошириш мақсадида 2017 йил 7
февралда “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида” №ПФ-4947 сонли Ўзбекистон Республикаси Президентининг
Фармони қабул қилинди. Мазкур Фармонга кўра мамлакатимизда 2017-2021 йилларда
“ ...иқтисодиётни янада ривожлантириш
ва либераллаштиришга йўналтирилган
макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш ва юқори иқтисодий ўсиш суръатларини
сақлаб қолиш, миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш, қишлоқ
хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш, иқтисодиётда давлат
иштирокини камайтириш бўйича институционал ва таркибий ислоҳотларни давом
эттириш, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва унинг устувор мавқеини янада
кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рағбатлантириш, ҳудудлар,
туман ва шаҳарларни комплекс ва мутаносиб ҳолда ижтимоий-иқтисодий тараққий
эттириш, инвестициявий муҳитни яхшилаш орқали мамлакатимиз иқтисодиёти
25
тармоқлари ва ҳудудларига хорижий сармояларни фаол жалб этиш кўзда тутилган” .
Жамиятда рўй берадиган иқтисодий, ижтимоий қонунларни билиш ва уларни амал
қилишига онгли муносабатда бўлишда, мамлакатни демократлаштириш ва иқтисодиётни
бозор тамойиллари асосида ислоҳ қилиш жараёнлари моҳиятини тушуниш учун зарур
бўлган билимларни беришда таълим ва тарбия назарияси ва методикасининг аҳамияти
катта. Айниқса, ёш авлодда бунёдкорлик ғояларини шакллантириш, уларнинг илмий
дунёқарашини кенгайтириш, ижтимоий маданиятни ошириш каби муҳим вазифаларни
бажариш орқали унинг роли тобора ошиб бормоқда. Дастурини тайёрлашда Ўзбекистон
Республикасининг Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидан мутахассис кадрлар тайёрлаш
ишини тубдан қайта қуриш, олий таълимни тубдан ислоҳ қилиш ишини жадаллаштириш
борасида қўйилган вазифалар, жумладан “ ...олий таълим муассасалари илмий салоҳиятини
мустаҳкамлаш, олий таълимда илм-фанни янада ривожлантириш, унинг академик илм24 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш
асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига
бағишланган кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2017. - 10 б.
25 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал.
фан билан интеграциялашувини кучайтириш, олий таълим муассасалари профессорўқитувчиларининг илмий тадқиқот фаолияти самарадорлиги ва натижадорлигини
ошириш”26 масалалари ҳисобга олинди.
Ўзбекистонда бозор иқтисодиёти
ривожланаётган шароитда олий таълим йўналишлари ва ихтисосликлари бўйича
мутахассисларни тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш ҳозирги замон долзарб масаласи
бўлиб қолмоқда. Юқори малакали мутахассисларни тайёрлашни кенгайтириш билан бир
вақтда олий таълим тизимини тубдан яхшилаш, ислоҳ қилиш бугунги кунда энг муҳим
вазифалардан бири бўлиб қолмоқда. Бу эса, биринчи навбатда, олий таълим йўналишлари
бўйича ўқитиладиган фанларнинг мазмуни ва ўқув дастурларини халқаро андозаларга
мослаштиришни талаб қилади.
Дастур 13.00.12 - “Таълим-тарбия назарияси ва методикаси” ихтисослиги
паспортига тегишли бўлган барча масалаларни ўз ичига қамраб олади.
Ўзбекистон Республикасида касбий таълим шаклланишининг ўзига хос
жиҳатлари
Глобаллашув шароитида касбий таълим шаклланишининг ўзига хос жиҳатлари.
Ўзбекистон Республикасида касбий таълимнинг ривожланиши. Фаннинг мақсади ва
вазифалари. Касбий таълим методикаси, методология, метод тушунчаларнинг мазмуни.
Касбий таълим мазмуни. Иқтисодий фанларни ўқитишда фойдаланиладиган асосий
тушунчалар моҳияти. Иқтисодий тоифа ва тушунчаларни баён этиш методикаси.
Таълими назарияси ва методикасининг мазмуни, мақсади ва вазифалари
“Таълим тўғрисида”ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” касб таълими
назарияси ва методологиясининг асоси сифатида. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ва
юқори малакали кадрлар тайёрлашга қўйиладиган талаблар. Кадрлар тайёрлашдаги
касбий-малакавий ўзгаришлар. Таълим мазмуни ҳақида тушунча. Таълим мазмунини
белгиловчи объектив ва субъектив омиллар. Таълимда шахсий хусусиятларни ҳисобга
олиш. Таълим тизимининг босқичлари, турлари. Мамлакатни модернизация қилиш
шароитида касбий таълим жараённинг моҳияти ва тузилиши. Касб таълимининг асосий
компонентлари - таълим мазмуни, ўқитиш, тарбиялаш, касбий билим, малака,
кўникмалар.
Ўзбекистонда Республикасида таълим тизими
Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. “Кадрлар тайёрлаш
миллий дастури” ва унда ҳар тамонлама баркамол, малакали мутахассисни тарбиялаб
вояга етказиш жараёнининг моҳияти. “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили”
Давлат дастури ва унда амалга ошириладиган вазифалар. Соғлом авлод, соғлом насл,
жисмонан бақувват, иймон-эътиқоди бутун, билимли, маънавияти юксак, мард ва жасур,
ватанпарвар авлодни тарбиялаш хақида.
Касбий таълимнинг умумий асослари
Ўқитиш жараёнининг моҳияти ва қонуниятлари. Ўқитишнинг психологик асослари.
Ўқувчиларнинг ўқув фаолияти. Ўқув фаолиятининг тузилиши. Ўқув фаолиятини
26 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сонли қарори. //“Халқ сўзи” газетаси, 2017 йил 21
апрель, №79 (6773).
шакллантириш. Ўзлаштириш жараёни. Ўзлаштириш даражаси. Таълимни ташкил этиш
шакллари ҳақида тушунча бериш. Дарсга бўлган талаблар ҳақида. Анъанавий ва
ноъананавий дарсларни ташкил этиш услубиёти. Дарс жараёнида талабаларни
ўзлаштириш кўрсаткичларини таҳлил қилиб бориш. Дарс турлари ва уларнинг тузилиши.
Таълим тизимида бошқарув фаолиятини ташкил қилиш шарт - шароитлари,
тамойиллари ва усуллари
Бошқарув фаолиятининг илмий асослари, ўқув-тарбия жараёнини бошқариш
тамойиллари, усуллари ва воситаларини ўрганиши. Ўқитувчи-педагогнинг хусусий
фанлар асосларини ўқитишга йўналтирилган амалий машғулотлар жараёнини
ноанъанавий шаклларда ташкил этиш, таълим жараёнини мукаммал андоза асосида
лойиҳалаш, мазкур лойиҳалардан оқилона фойдалана олиш, амалий машғулот жараёнида
таълим олувчининг назарий билимларини пухта ўзлаштириш, уларда амалий кўникма ва
малакаларга эришувини таъминлашда бошқарувнинг роли.
Тарбиянинг келиб чиқиши
Ижтимоий тузумларда таълим-тарбия ва унинг мазмуни. Жаҳон педагогика
фанининг тараққиёт босқичлари. Қадимги Юнонистон ва Рим давлатларида таълимтарбия, педагогик қарашлар. Жаҳон педагогика фани ривожланишига ҳисса қўшган буюк
педагогларнинг ижтимоий педагогик фаолиятлари ва педагогик қарашлари.
Таълим ва тарбиянинг назарий асослари
Таълим турлари, шартлари ва механизмлари. Ўқув фаолиятининг психологик
моҳияти. Ўқув фаолиятининг беш элементи. Ўқиш мотивлари. Билимларни ўзлаштириш
жараёни ва унинг психологик компонентлари. Таълимнинг ноанъанавий усуллари. Таълим
ва ривожланиш муаммосига доир назариялар. Мустакил тафаккурни ривожлантириш.
Педагогик технологиялар. Кўникма ва малакаларни шакллантириш. Ўқув фаолиятини
бошқариш. Тарбия мақсадлари, усуллари ва ёндашувлари. Ривожлантирувчи таълим.
Хулқ-атвор ва одатни шакллантириш - шахсни тарбиялашнинг асосий йўналиши
сифатида.
Шахс шаклланишининг умумий қонуниятлари
Шахс ҳақида тушунча. Шахснинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар. Биологик
омилнинг шахс тараққиётидаги ўрни. Ижтимоий омил ва унинг шахс шаклланишига
таъсири. Мақсадга мувофиқ олиб бариладиган таълим-тарбия. Ўз-ўзини тарбиялаш. Шахс
шаклланишида қарама-қаршиликларни ўрни. Ички ва ташқи қарама-қаршилик.
Иқтисодий ривожланган хорижий давлатларда таълим тизими
Ривожланган давлатлар Германия, Англия, Францияда таълим тизимининг тузилиши
ва ўзига хос хусусиятлари. Ривожланган хорижий давлатлардаги таълим-тарбия, мактаб ва
маориф тараққиётининг асосий йўналишлари. АҚШ да таълим тизимининг тузилиши.
Таълим босқичлари. Япония таълим тизимининг таркиби, боғчалар, бошланғич мактаб,
кичик ўрта мактаб, юқори ўрта мактаб, олий таълим тизими. Бу давлатлардаги таълим
тизимининг ютуқлари ва камчиликлари. Ривожланган хорижий давлатлар ва Мустақил
Ўзбекистон Республикаси таълим тизимидаги ўзаро уйғунлик масалалари.
Илмий педагогик тадқиқот методлари
Тарбия жараёнида миллий онгнинг шаклланиши. Тарбия жараёнининг ўзига хос
томонлари. Илмий-педагогик тадқиқот услубларининг илмий манбаларни ўрганишдаги
ўрни. Илмий - тадқиқот усуллари.
Касбий фанларни ўқитиш услубиёти
Касб таълими методларининг умумий тавсифномаси. “Метод”, “Методика”,
“Методология” тушунчалари. Таълим методлари классификацияси. Ўқитиш усулининг
таълим технологиясидаги ўрни ва роли. Суҳбат, оғзаки, машқ, кўргазмалилик, маъруза,
ҳикоя, видеоусул, китоб билан ишлаш, лобаратория, ишбилармон ўйинлар, баҳс,
мунозара, муаммоли усул, тестлар усули, лойиҳалар усули. Таълим олувчиларнинг ўқув,
билим фаолиятини ташкил этиш. Таълим олувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини
назорат қилиш. Таълим мезонларини танлаш.
Педагогик бошкарув ва педагог маҳорати
Педагоглар касбий маҳоратининг асосий компонентлари. Ўқувчилар гуруҳларида
ўзаро муносабатларни бошқариш. Таълим жараёнида ўқувчиларнинг индивидуалпсихологик хусусиятларини инобатга олиш. Ўқувчиларнинг ўзига хос психологик
хусусиятлари.
Мактабга ижтимоий-психологик мослашув
йўллари.
Ўқувчилар
интеллектуал ривожланишида кичик мактаб даврининг аҳамияти. Ўқувчилар гуруҳий
фалиятини ташкил этиш. Ўқув жараёни давомида юзага келадиган муаммолар. Таълим
жараёнини бошқаришда гуруҳнинг ва ўқувчиларнинг хусусиятларини ҳисобга олиш.
Касб таълими муассасида тарбиявий ишлар назарияси ва амалиёти
Касб таълими муассасаларида тарбия жараёнининг моҳияти ва вазифалари. Тарбия
жараёнининг жамият тараққиётидаги роли. Тарбиявий ишлар назарияси. Буюк
алломаларни тарбия соҳасидаги педагогик фикрлари, тажрибалари. Тарбия жараёнини
тарбияланувчиларнинг қизиқишлари, имкониятлари, талаб ва таклифларини ҳисобга олиб
ташкил этиш. Тарбиянинг мураккаб жараён эканлиги ва унинг миллий ғоя, миллий
мафкурага боғлиқлиги. Ўқув юрти, оила, маҳалла ва жамоатчиликнинг биргаликдаги
тарбиявий ишларини такомиллаштириш вазифалари. Таълим муассасаси - баркамол
авлодни тарбиялаш тизимининг бош бўғини. Маънавий-ахлоқий тарбиянинг вазифалари.
Тарбияланувчиларни миллий ғоя, миллий мафкура руҳида тарбиялаш. Одоб-ахлоқ
асослари. Талаба ёшларда маънавий-ахлоқий одатларни тарбиялашнинг вазифалари.
Касб таълими жараёнида турли педагогик услубларни қўллаш
Ҳозирги замон ўқитиш воситаларининг яратилиши, тавсифномаси. Ўқитиш
воситаларининг ривожланиш истиқболлари. Таълимий фикрлашни ривожлантириш.
Анъанавий ва ноанъанавий дарс бериш услублари. Америкача ва инглизча мунозара.
Кичик гуруҳларга бўлиб ишлаш, дебатлар, баҳс мунозараларни ташкил этиш усуллари.
Дарсларни аниқ йўналтирилган саволлар асосида олиб бориш услуби. Гуруҳларни
жуфтлик ёки кичик гуруҳларга бўлиб дарс ўтиши услуби. Дарс жараёнида
моделлаштирувчи ўйинларни қўллаш. Моделлаштирувчи ўйин усулининг афзалликлари.
Тарбия жараёнининг моҳияти ва вазифалари. Тарбия жараёнининг жамият
тараққиётидаги роли. Баркамол шахсни шаклланишида тарбия усуллари ва турларининг
аҳамияти.Тарбия назарияси. Буюк алломаларнинг тарбия соҳасидаги педагогик фикрлари,
тажрибалари.Тарбия методлари. Ўқитувчи-педагог ижодий фаолият эгаси. Тарбия
жараёнини тарбияланувчиларнинг қизиқишлари, имкониятлари, талаб ва таклифларини
ҳисобга олиб ташкил этиш.Тарбияланувчиларни миллий ғоя, миллий мафкура рухида
тарбиялаш, виждон ва уни тарбиялаш, меҳнат тарбияси, ақл тарбияси, эркин фикрлаш
рухида тарбиялаш, одоб-ахлоқ асослари. Тарбия методларини оптимал танлаш ва
самарали қўллаш шартлари. Тарбия методларини такомиллаштириш.
Таълимнинг замонавий ташкилий шакллари
Таълим шаклларининг тарихан пайдо бўлиши, дарс-таълимнинг асосий шакли.
Дарсга қўйилган асосий талаблар, дарс самарадорлигини ошириш омиллари. Дарс
турлари. Маъруза ва семинар дарслари. Экскурсия. Лаборатория. Такрорлаш ва
умумлаштириш дарслари. Таълимни ташкил этишнинг шаклларини танлаш усул ва
услублари. Ўқув жараёнида талабалар мустақил ишини ташкил этишнинг услублари. Курс
иши, илмий доклад-мустақил изланишнинг асосий шаклидир.
Касб таълимида маъруза ва унга қўйиладиган асосий талаблар
Олий таълимни ташкил этиш шакллари. Маъруза ва унга қўйиладиган асосий
талаблар. Маърузаларнинг турлари. Кириш маърузаси, якунловчи маъруза, обзорли
маъруза. Маърузанинг функциялари, маърузада реал фактлар маълумотларнинг ўрни.
Маърузани баён қилиш услублари. Маъруза матнини тайёрлашга қўйиладиган асосий
талаблар. Маърузада индуктив ва дедуктив услубларни қўллашнинг аҳамияти. Маъруза
жараёнида педагогнинг касбий маҳорати.
Таълим муассасасини бошқариш
Педагогик жамоа - ўқув муассаси бошқаришнинг объекти. Педагогик бошқариш
тушунчаси. Ўқув-тарбиявий жараённи бошқариш. Педагогик фаолиятни фаоллаштириш.
Педагогик фаолиятни бошқариш дастури. Ахборотларни қабул қилиш ва уларнинг
таҳлили. Раҳбар ва унинг шахси: маънавий етуклиги, интизом ва меҳнатга бўлган
муносабати, билим даражаси, ташкилотчилик қобилияти, бошқариш самарадорлигини
ташкил қила олиш қобилияти. Шахс ривожланишини ҳаракатга келтирувчи куч. Таълим
муассасаси бошқарувининг педагогик йўналтирилганлиги. Бошқарув фаолиятини амалга
оширишда маркетинг. Таълим тизимини бошқариш структураси.
Таълим назарияси. Таълим методлари. Таълим тамойиллари
Дидактика-педагогиканинг таълим назарияси ва амалиёти асосларини ўргатувчи
бўлим. Мутахассислар тайёрлаш миллий дастурида таълимга янгича ёндашиш. Таълимни
ижтимоий- иқтисодий тараққиётнинг ҳаракатлантирувчи кучига айлантириш ғояси.
Таълимнинг жараёнлилиги. Таълим методи, таълимнинг мақсади ва вазифаларига
боғлиқлиги. Методларни ўкувчиларнинг ёшига, таълимнинг мазмунига ва функцияларига
қараб танлаш. Таълим воситалари. Таълим методларини таълимнинг мақсади ва
вазифаларига боглиқлиги. Таълим воситалари. Дидактик ўйинлар.
Ўз-ўзини бошкариш ва тарбиялаш ахлоқий сифатлардан бири эканлиги. Ўз-ўзини
бошкаришнинг мутахассис шахсини шакллантиришдаги ўрни. Иродавий сифатлар: ўзўзини тута билиши ва ички қайғуруши. Мутахассис характеридаги одатлар: ижодкорлик,
хушчақчақлик, маданиятлилик, хушмуомалалик. Мутахассис ўз ижодий фаолиятини
бошкаришининг йўналишлари: ўз-ўзини танкид, ишбилармонлик, хаёлий ижодкорлик,
ташаббускорлик, бошланган ишни нихоясига етказиш ва ўз устида ишлаши. Ўз-ўзини
бошқаришнинг илмий ва педагогик асослари.
Таълим методлари
Таълим методларининг умумий тавсифномаси. Оғзаки метод, китоб билан ишлаш,
кўргазмали метод, амалий метод ва уларнинг таърифи. Ўқитишнинг репродуктив ва
муаммоли-изланиш методлари. Назарий таълим методлари. Таълим олувчиларнинг ўқувбилиш фаолиятини ташкил қилиш методи. Ўқув фаолиятига қизиқтириш ва
рағбатлантириш методи. Ишлаб чиқариш таълими методи. Меҳнат фаолиятининг
ҳаракатларини кўрсатиш методи. Машқлар ва мустақил ишлаш. Ишлаб чиқаришда
фаоллик методи. Таълим олувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш.
Назарий таълимда таълим олувчиларнинг билим ва кўникмаларини тест орқали
текшириш. Таълим методларини танлаш.
Таълим мазмуни
Ўзбекистонда таълимнинг асосий мазмуни. Таълимнинг давлат таълим стандарти.
Таълимнинг барқарор даражасини таъминлаш. Ўқув юкламаларнинг меъёрига
келтирилиши. Таълим олувчилар билимини баҳолаш мезонларининг ишлаб чиқилиши.
Ўқув-тарбия жараёнини педагогик ва ахборот технологиялари билан таъминланиши.
Битирувчилар малакасига нисбатан меъёрлар ва талабларнинг белгиланиши. Кадрларнинг
мақсадли ва сифатли тайёрлаш учун таълим, фан, ишлаб чиқаришнинг самарали
интеграциясини таъминланиши. Таълим мазмуни тузилмасининг макродаражаси.
Умумтаълим ва касбий тайёргарлик. Микродаражадаги ўқитиш мазмунининг тузилмаси.
Касб таълими жараёни
Педагогик жараённинг моҳияти ва тузилиши. Касб таълими жараёнида мазмун,
ўқиш, ўқитиш, тарбиялаш асосий боғловчи компонент эканлиги. Илмий билимларни
эгаллаш. Муайян фанлар ўртасидаги боғланишларни идрок қилиш, уларни изоҳлай
билиш, мустақил равишда умумлаштириш. Касбий таълимнинг тамойиллари. Асосий
йўналишдаги ривожланган техника ва илмий ўқитиш. Иш жараёнида соҳавий билимлар ва
уларни фанда қўлланилиши. Педагогик жараённи лойиҳалаш. Лойиҳалашнинг объекти ва
муаммолари. Педагогик лойиҳалашнинг умумий алгоритми. Таълим олувчиларнинг ўқув
фаолиятини ташкил этиш. Ўқув материалини қабул қилиш. Ўқув материалини самарали
ўзлаштиришнинг ички шароитлари. Касб таълими жараёнида шахсий малакавий билимлар
олиш. Шахсий маълумот мазмуни. Малакали ривожланишнинг субъектив мониторинги.
Таълим олувчиларнинг малакавий ривожланишини шахсий мўлжалга олиш технологияси.
Касбий таълимнинг самарадорлик мезони.
Оилада тарбия асослари. Хозирги замон ўзбек оилаларидаги тарбиянинг
хусусиятлари
Оилада бола тарбияси. Оилани мустахкамлаш тўғрисидаги Давлат ва хукумат
ғамхўрлиги. Буюк мутафаккирлар оила тарбияси хақида. Оила тарбиясида миллий
анъаналар ва умуминсоний кадриятлардан фойдаланиш. Оила-умуминсоний қадрият ва
жамиятнинг бирламчи асоси сифатида. Оилада хаёт, унинг урф-одатлари, анъаналари,
фуқоролик етуклиги ва маданий муносабатларнинг тарбия жараёни ва натижаларига
таъсири. Оилада бола хаётини уюштириш: кун тартиботи, мажбуриятлари, талаблар,
болаларнинг уй меҳнатида иштирок этиши.
Таълимни ташкил қилиш тизими
Таълимни ташкил қилиш ва уни такомиллаштиришнинг зарурлиги. Таълимни
ташкил қилиш ва уни бошқариш ҳақида умумий тушунча. Бошқарув функцияси ва унинг
мазмуни: мотивация (қизиқиш уйғотиш) мақсадни белгилаш, педагогик таҳлил,
режалаштириш ва бажарилишини ташкил этиш, назорат, тартибга солиш ва
ўзгартиришлар киритиш. Педагогик жараённи ташкил қилиш ва бошқариш принциплари.
Бошқарувнинг мақсади, мазмуни, методлари, шакллари ва усуллари.
Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари узлуксиз таълимнинг таркибий қисми
сифатида. Педагогик кенгаш - ўқув юртини жамоа бўлиб бошқаришнинг Олий органи.
Ўқув юртининг педагогик жамоаси ва унинг фаолияти. Ўқув юртининг ички назорати:
функцияси, принциплари, шакл ва методлари. Метод бирлашмалар, ўқув-методик
кенгашлар ва уларнинг фаолияти.
Дидактика - таълим назарияси
Дидактика ҳақида тушунча. Дидактиканинг предмети ва асосий вазифалари.
Дидактиканинг асосий категориялари. Таълим мазмуни ҳақида тушунча. Таълим
мазмунини белгиловчи объектив ва субъектив омиллар. Таълимнинг икки томонлама
жараён эканлиги, таълим жараёнининг асосий таркибий элеметлари, мақсадлари,
вазифалари, услублари. Таълим - билиш фаолиятида воқеликни билишнинг махсус шакли
эканлиги. Мустақилликни мустаҳкамлаш таълимнинг моҳияти - мазмуни эканлиги.
Таълим қонуниятлари: таълимнинг жамият эҳтиёжларига боғлиқлиги, таълимда
маълумот бериш. Таълим қоидалари ҳақида тушунча. Таълимнинг илмийлиги. Таълимда
узвийлик ва изчиллик. Таълимда онглилик ва фаоллик. Таълимнинг кўрсатмали бўлиши.
Таълим тизимини демократлаштириш ва инсонпарварлаштириш. Таълимда шахсий
хусусиятларни ҳисобга олиш.
Таълим тизимини бошқаришни илмий асослари ва стратегияси
Таълим тизимини бошқариш. Бошқарувнинг кўп илм талаб этишлиги.
Бошқаришнинг илмий асослари ва умумий қоидалари. Бошқариш стратегияси ва унинг
асосий вазифалари. Таълим муассасасининг мақсадларга эришиш стратегиясини ишлаб
чиқиш. Стратегияни татбиқ этиш ва амалий қўллаш. Таълим тарбия жараёнини
баҳолашнинг инновацион йўналишларини ўрганиш.
Таълим муассасасида ўқув- тарбия жараёнини бошқариш асослари
Ўқув-тарбия жараёнини лойиҳалаш ва бошқариш воситалари. Лойиҳалашни
иқтисодий таъминаш ва амалга оширишни ташкил этиш масалалари. Давлат таълим
стандартларининг ташкилий бошқарув функцияси. Таълим сифатини бошқариш. Ўқитиш
сифатига ва мутахассис кадрларни тайёрлашга қўйиладиган талаблар, уларга таъсир
этувчи омиллар. Аккредитация ва аттестация қилишнинг аҳамияти ва уни ташкил этиш
асослари. Ташқи аттестация ва ўз-ўзини аттестациялашнинг мазмуни.
Мустақил таълимни бошқариш. Таълим-тарбия жараёнини назорат қилиш.
Я.А.Коменский - дидактиканинг асосчиси сифатида
Я.А.Коменскийнинг ижтимоий педагогик фаолияти ва уни таълим - тарбияни
ривожлантиришга қўшган хиссаси. Я.А.Коменский тамонидан яратилган “Буюк
дидактика”,
“Оналар
мактаби”
асарларида
педагогикага
оид
қарашлар.
Я.А.Коменскийнинг синф - дарс системасига асос солиши ва уни ривожлантиришга
қўшган хиссаси.
Маъруза ва семинар машғулотларини ташкил этиш услубиёти
Маъруза, унинг ўқув жараёнида тутган ўрни ва унга қўйиладиган талаблар хақида.
Олий таълим тизимида қўлланиладиган маъруза турлари. Семинар дарси ва унинг ўқув
жараёнида тутган ўрни. Семинар ва амалий-тажриба ишлар шаклидаги машғулотлар.
Семинар дарсини технологик ёндошув асосида ташкил қилиш. Семинар дарсинининг
турлари ва функциялари.
Ўқув жараёнида талабалар мустақил ишларини ташкил этиш
Ўқитишнинг асосий шакллари маъруза, семинар, амалий машғулотлар, лабаратория
ишлари, маслаҳат дарси аудиторияда ташкил этилиши. Уларни ташкил етиш мавзулар
мураккаблиги
даражасига,
бериладиган
ахборот
миқторига
кўра
аввалдан
режалаштирилиши, ўқув саотлари ажратилиниши. Билим олиш, махсус малакага эга
бўлиш, талабларини дунё қарашини шакллантиришда аудиторияда ўтилаган дарслардан
ташқари талабалар томонидан бажарилган мустақил ишларнинг аҳамияти. Талабалар
мустақил ишини ташкил қилиш шакллари, мустақил ишларнинг турлари, мустақил
таълимни ташкил этишда талабалар вақтини тўғри тақсимлашнинг ахамияти.
Тадқиқотларнинг илмий-техник ва иқтисодий самарадорлиги
Ривожланган хорижий давлатлар таълим тизимидаги ҳозирги йўналишлари.
Хорижий давлатлардаги бакалавр ва магистраларни тайёрлашни бошқариш тажрибаси.
Халқаро ҳамкорлик ва битимлар. Ривожланган мамалакатларда олий таълимни
молиялаштириш. Хорижий олий таълим муассасасида тижорат фаолияти. Хорижий олий
таълим муассасаларини молиялашнинг ўзига хос жиҳатлари.
Касбий таълим жараёнида ўқитишни ташкиллаштиришнинг назарий асослари
Ўқитиш жараёнининг моҳияти ва қонуниятлари. Ўқитишнинг психологик асослари.
Ўқувчиларнинг ўқув фаолияти. Ўқув фаолиятини тузилиши. Ўқувчиларнинг ўқув
фаолиятини шакллантириш. Ўзлаштириш жараёни. Ўзлаштириш даражаси. Ўқитиш
мақсадлари. Мутахассис модели ўқитиш мақсадларини белгилашнинг асоси сифатида.
Ўқитиш мақсадларини белгилаш йўллари. Мақсадлар таксономияси. “Бухгалтерия
ҳисоби”, “Микроиқтисодиёт” фан мавзулари бўйича ўқитиш мақсадларини белгилаш
методикаси.
Касбий фанларни ўқитишда индивидуллаштирувчи ва дифференциаллаштирувчи
ўқитиш технологиялари
Ўқитишни индивидуллаштириш ва дифференциаллаштириш моҳияти. Психологикпедагогик ташҳис (диагностика) индивидуллаштириш ва дифференциаллаштиришнинг
асосидек.
Иқтисодий
фанларни
ўқитишда
индивидуллаштириш
ва
дифференциаллаштириш технология-модулли ўқитиш технологиясининг ўрни. Иқтисодий
фанларни модулли ўқитиш технологияси асосида ўтказиш. Модулли ўқитиш
технологияси мазмунини танлаш.
Иқтисодий таълимда янги педагогик технологиялар
Таълим тизимида педагогик технологияларнинг вужудга келиши. Педагогик
янгиликларнинг технология деб аталиши. Педагогик технологияларнинг асосий
хусусиятлари. Ғоявийлик хусусияти. Тизимлилик хусусияти. Бошқарувчанлик хусусияти.
Самарадорлик хусусияти. Қайта такрорлана олиш хусусияти. Бугунги кунда педагогик
технологиялар тушунчасига берилган таърифлар ва уларнинг таҳлили.
Таълим тизимида масофавий ўқитишни жорий этиш
Масофавий таълим хақида тушунча. Масофавий ўқитишнинг анъанавий ўқитиш
шаклларидан
фарқланиши.
Масофавий
ўқитиш
ўқитувчининг
вазифаларини
кенгайтириши ва янгилаши хақида. Ўқитилаётган курслари доимо такомиллаштириш,
ижодий активлигини юқорилаштириш ва малакасини, киритилган янгиликлар ва
инновацияларга мос билим жараёнини мувофиқлаштириши зарурлиги хақида. Масофавий
ўқитишни ижтимоий аҳамиятли масалаларни ечишга таъсир этиши лозимлиги хақида.
Масофавий ўқитишнинг ташкилий асослари. Масофавий ўқитиш назорати. Масофавий
ўқитишнинг афзалликлари.
Жамоада шахсни тарбиялаш шакллари ва усуллари
Жамоада ва жамоа орқали тарбиялаш тарбиянинг энг муҳим тамойиларидан бир
эканлиги. Жамоа одамларнинг бирор-бир муайян ижтимоий аҳамияти бўлган фаолият
асосида бирлашувларининг ташкилий формасидир.
Педагогнинг вазифаси ўзини бошқара оладиган жамоани вужудга келтириш.
Жамоада легал ва нолегал лидерларни ажратиб олиш. Жамоада шахсни тарбиялашда якка
тартибда ёндошиш, ёндошишни мақсадга қаратилганлиги, шахс ҳақида тушунча, шахсни
тарбиялашда муҳитнинг роли, жамоада шахсни тарбиялаш усуллари, шахсни
шакллантиришнинг тамойиллари. Ўқув - билиш фаолияти билан боғлиқ истиқболлар
жамоа ривожланишининг барча даражаларида муҳимдир. “Таълим берувчи - таълим
олувчи” диалогидан воз кечиш ва “Таълим берувчи - гуруҳ - таълим олувчи”
кўринишидаги уч томонлама ўзаро муносабатга ўтиш.
Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш
Давлат талабларини “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий
дастур ғоялари асосида ишлаб чиқиш. Дарсдан ташқари таълимни урф-одатларимиз,
миллий қадриятларимиз, республика ҳудудлари талаблари асосида ташкил этиш. Дарсдан
ташқари таълим муассасалари тўгарак қатнашчиларини доимий равишда фан ва
маданиятнинг энг сўнгги ютуқларидан ҳабардор қилиб туриш, улар онгини ижобий ишлар
ва тарбиявий тадбирлар билан банд қилишнинг муҳимлигини англаш. Талабаларда
дарсдан ташқари вақтларида турли тўгаракларга аъзо бўлишини таъминлаш. (эстетик
таълим, сайёҳлик йўналиши бўйича, экологик таълим йўналиши бўйича, талабаларни
маънавий, аҳлоқий йуналиш буйича, ҳуқуқий таълим йўналиши бўйича, техник
ижодкорлик йўналиши бўйича, иқтидорли ва истеъдодли ёшлар, иқтисодий таълим).
Оила, жамоа ўқув билим юртининг тарбиявий ишларини ҳамкорлиги
Оила ва жамоатчиликнинг тарбиявий таъсирини мувофиқлаштириш юзасидан
педагогнинг фаолияти, оила ва жамоатчиликнинг тарбиявий таъсирини вазифалари, отаоналар ва ўқув юрти билан олиб борадиган тарбиявий ишнинг оммавий шакллари.Ёшлар
иттифоқининг ташкил қилиниши. “Оила, маҳалла, ўқув билим юрти ҳамкорлиги”
концепцияси ёшларни истиқлол ғояларига садоқатли, маънавий баркамол, ватанпарвар
этиб тарбиялашда муҳимлигини ўргатиш.
Оиланинг юксак тарбиявий имконияти,
шахслар ва ота-оналарнинг ўзига ҳос хусусиятлари. Ота-оналар билан иш шакллари ва
усулларини танлаш йўл -йўриқлари. Таълим ва тарбия соҳасига эътиборни кучайтириш.
Шахсга жамоавий тарбиявий таъсир кўрсатишнинг шакл ва методлари
Жамоада ва жамоа орқали тарбиялаш тарбиянинг энг муҳим принципларидан бири
эканлиги. Соғлом жамоа ҳар бир шахснинг қизиқишлари
ва талабларини, унинг
индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиши. Жамоа - бу одамларнинг бирор бир муайян
ижтимоий аҳамияти бўлган фаолият асосида бирлашувларининг ташкилий формаси.
Тарбияловчи жамоада педагогик раҳбарлик ёрдамида ўзаро масъулият (ишчанлик)
муносабатлари вазиятинигина эмас, балки инсонпарварлик муносабатларини ҳам вужудга
келтириши.
Тарбияловчи жамоа педагоглар учун тарбия объекти бўлиши. Педагогик ишларнинг
бутун моҳияти жамоаларнинг ташкилий жихатдан шакллантиришга қаратилиши. Ўзини ўзи бошқариш органлари орқали жамоанинг пухта, бир мақсадга қаратилганлиги ва
сермазмун ҳаёти ташкил этилиши.
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2014.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сонли
қарори. //“Халқ сўзи” газетаси, 2017 йил 21 апрель, №79 (6773).
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли
Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 февраль.
4. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали
маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. - Т.:
Ўзбекистон, 2016. -56 б.
5. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016
йил 7 декабрь. - Т.: Ўзбекистон, 2017. - 48 б.
6. “Илм-фан ютуқлари - тараққиётнинг муҳим омили” . Ўзбекистон Республикаси
Президенти Шавкат Мирзиёев Янги йил арафасида - 2016 йил 30 декабрь куни
мамлакатимизнинг етакчи илм-фан намояндалари билан учрашувидаги маърузаси. //Халқ
сўзи. 2016 йил 31 декабрь.
7. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
- ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. -Т.: Ўзбекистон, 2017. 104 б.
8. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. Мазкур китобдан Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг
2016 йил 1 ноябрдан 24 ноябрга қадар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва
Тошкент шаҳри сайловчилари вакиллари билан ўтказилган сайловолди учрашувларида
сўзлаган нутқлари ўрин олган. - Т.: Ўзбекистон, 2017. - 488 б.
9. НеаШег Ғгу., 81еуе КеИегМде., 81ерЬаше МагзЬаП. А НапёЪоок Гог ТеасЬтд апё
Ьеагшпд 1п Н1§кег Еёиса11оп. ТМгё её111оп. Тк 18 её111оп риЪНзкеё 2009 Ъу Коийеёде ,1пс.р
525.
10. Не1еп Т1шрег1еу., Аагоп ^П зоп., НеаШег Ваггаг., 1гепе Ғипд. ТеасЪег РгоҒе88юпа1
^еагшп§ апё ^е^е1ортеп1Соруп§Ь1 © Сго^п 2007.РиЪН8кеё Ъу 1ке Мгшзйу оҒ ЕёисаНоп.
1пс.р291. Ъйр://еёиса11опсоип18.еёсеп1ге.§оу1.п2/§о1о/ВЕ8.
2. Илмий адабиётлар
11. 1. Адизова Т.М. Бошқарув мулоқоти психологияси. - Т., 2000.
12. Азизходжаева
Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. Ўқув
қўлланма. - Т.: ТДПУ, 2003. - 174 б.
13. Алиев А. Маънавият, қадрият ва бадият.- Т.:, “Академия”, 2000.
14. Атамуратова ва бошқ. Мутахассислик фанларини ўқитиш методикаси. -Т.: Янги
аср авлоди. 2008. - 180 б.
15. Абдалова С, Мавлянов А. Мустақил таълимни ташкил этиш технологияси.- Т.:
Фан ва технология, 2009.
16. Асқаров М, Хайитбоев М, Нишонов М. Педагогика. Дарслик. -Т.: Талқин, 2008. 289 б.
17. Бегимкулов У.Ш. Педагогик таълимда замонавий ахборот технологияларини
жорий этишнинг илмий-назарий асослари. - Т.: Фан, 2007. - 143 б.
18. Имомназаров М., Эшмухамедова М. Миллий маънавиятимиз асослари. - Т.:,
2001.
19. Ирматов Х, Абдуллаева Ш. Педагогика назарияси. Дарслик. -Т.: Фан ва
технология, 2008. -288 бет.
20. Йўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С.А. Педагогик технология асослари. - Т.: Ўқитувчи,
2004. - 102 б.
21. Каримова В.М. Ижтимоий психология.-Т.: Фан ва технология, 2011.
22. Каримова В.М. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт. - Т.: 1999.
23. Курбанов Ш., Сейтхалилов Э.А. Национальная программа по подготовке кадров.
- Т.: Университет, 2000. - 103 с.
24. Лапина О.А., Пядушкина Н.Н. Введение в педагогическую деятельность:
учеб.пособие. - М.: Академия, 2008.
25. Маҳмудов Т. Мустақиллик ва маънавият. - Т.: Шарқ, 2001.
26. Маънавият юлдузлари. - Т.:Абдулла Қодирий номидаги ҳалқ мероси нашриёти,
2001.
27. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларини касбий шакллантириш.
Монография. - Т.: Фан, 2004. - 128 б.
28. Олимов Қ ва бошқ. Касб таълими услубияти. - Т.: Иқтисод-Молия. 2006. - 160 б.
29. М1сЪае1 Ғ Ғеиег., КоЪег! Е. Ғ1оёеп., Каош1 С Ь и ёо тк у ., 1иё1е АЬп. Еуа1иайоп оҒ
ТеасЪег Ргерагайоп Ргодгашз. Соруп§Ь1 2013 Ъу Ше Кайопа1 Асаёешу оҒ Еёисайоп. А11
п§Ь18 гезегуеё.1пс.р120. НйрУ/^^^.паеёисаНоп.огд.
30. РаиНпе Бау18.,Ьап1 Ғ1опап. ТеасЬт§ 81га1е§1ез апё АрргоасЪез Гог РирНз
8реаа1 ЕёисаНопа1 № еёз: А 8 со р т§ 81иёу. Соруп§к1 © ^и ееп ’з Рг1п1ег 2004, 1пс.р 87.
31. Очилов М. Янги педагогик технологиялар.-Қарши: Насаф, 2000.-79 б.
32. Педагогика. А.К.Мунавваровнинг умумий таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1996.
- 200 б.
33. Перегудов Л.В., Саидов М.Х., Алиқулов Д.Е. Илмий ижод методологияси. -Т.:
Молия, 2002. - 124 б.
34. Полякова А.А. Педагогика тестм и задания. Учебное пособие для студентов
средних специальнмх учебнмх заведений.-М.: Владос. 2004.
35. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. “Психология и педагогика” . Учебник
для
студентов ВУЗов. - М.: Элит, 2004. -54 с.
36. Рахимов Б.Ҳ ва б. Педагогик технологиялар схемаларда.- Т.:Фан ва технология,
2009. -35 б.
37. Саифназаров И., Никитченко Г., Қосимов Б. Илмий ижод методологияси. - Т.:
Янги аср авлоди, 2004, - 200 б.
38. Сафо Очил. Мустақиллик маънавияти ва тарбия асослари. - Т.:, 1997.
39. Тожибоева Д. Махсус фанларни ўқитиш методикаси. -Т.: Фан ва технология.
2007. - 541 б.
40. Тожибоева Д. ва бошқ. Иқтисодий педагогика. -Т.: Фан ва технология. - 2008. 256 б.
41. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогик технология: назария ва амалиёт. - Т.:
Фан, 2005. - 206 б.
42. Толипов Ў.Қ., Баракаев М., Шарипов Ш.С. Касбий педагогика. - Т., 2001.-76б.
43. Турсунов И.Й., Нишоналиев У.Н. Педагогика курси. - Т.: Ўқитувчи, 1997. -232 б.
44. Узлуксиз таълим тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш
концепцияси. - Т.: Шарқ, 2002.
45. Ходжабоев А.Р. Касбий таълимнинг методологик асослари. - Т,.: 2007. - 177 б.
46. Холиқов А.А. Педагогик маҳорат асослари. Т,; Иқтисод. Молия, -2009. -418 б.
47. Шарипов Ш.С. Касб-ҳунар таълими тизимида талабалар ижодкорлик
қобилиятларини ривожлантиришнинг узлуксизлиги. Монография. - Т.: Фан, 2005. - 130 б.
48. Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.Ҳ., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. - Т.: Молия,
2002. - 444 б.
49. Эркаев А. Маънавият - миллат нишони. - Т.: 1997.
50. Қамар А. Маънавият назарияси ва тарихи. - Т.: 2002.
51. Қосимов Б. Миллий уйғониш. - Т.: Маънавият, 2003.
52. Қурбонов Ш., Сейтхалилов Э.А. Таълим сифатини бошқариш. - Т.: ТуронИқбол, 2006. - 592 б.
53. Ғуломов С.С., Перегудов Л.В. Фан ва техникада тизимли ёндашув асослари. - Т.:
Молия, 2002.
54. Ҳакимова М, Хўжаев Н, Ахмедов Д. Педагогик технологиялар. Т.:Фан ва
технология, 2007. -166 б.
55. Ҳакимова М.Ф. Касб педагогикаси. - Т.: Фан ва технология, 2008.- 251 б
3. Фойдали сайтлар
56. Ьйр://^^^.21уопе1.и2/
57. Ь йо://^^^.оак.и2/
58. ЬйрУ /^^^.реёаеое.иг/
59. ^^^.ееопош ю з.ги
60. ^ ^ ^ .у е ё .г и
61. ^ ^ ^ .з е г .и г
62. ^ ^ ^ .её и са й о п .с о т
63. '^ ^ ^ л Ғ тг.и г
64. ^ ^ ^ .Ь е х .и г
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“ТА С Д И Қ Л А И М А Н ”
ТДИ У И лмий ишлар ва,
инновациялар бўйича прорё гори
Ш .И. М устафақулов
“Инглиз тили” ва “Жахон тиллари” кафедраларининг
таянч докторантурага кирувчилар учун “Чет тили” фанидан
кириш имтиҳонларини ўтказиш бўйича
ДАСТУРИ
Дастур
кафедраси
Тошкент
давлат
мажлисининг
2018
иқтисодиёт
йил
университети
“____ ”
Инглиз
_________ даги
йиғилишида муҳокама қилинган ва тавсия этилган .
Тузувчилар:
Д. Максудова - “Инглиз тили” кафедраси мудири, катта ўқитувчи
Б. Назарова - “Инглиз тили” кафедраси катта ўқитувчиси
Д. Кузикулова - “Жахон тиллари” кафедраси катта ўқитувчиси
З. Нарбекова - “Жахон тиллари” кафедраси катта ўқитувчиси
Тақризчилар: доц. И. Ибрагимходжаев
катта ўқитувчи Л.Арипжанова
тили
сон
Фан, техника ва технологиялар ютуқлари асосида таълим тизимини ислоҳ қилишда
давр синовларидан ўтган илғор тажрибаларни ўрганиш ҳамда миллий ва умуминсоний
қадриятларни эътиборга олган ҳолда уларнинг жорий этилишини таъминлаш
рақобатбардош кадрлар тайёрлашнинг муҳим омили саналади. Шунга кўра “олий таълим
муассасалари илмий салоҳиятини мустаҳкамлаш, олий таълимда илм-фанни янада
ривожлантириш, унинг академик илм-фан билан интеграциялашувини кучайтириш, олий
таълим
муассасалари
профессор-ўқитувчиларининг
илмий-тадқиқот
фаолияти
самарадорлиги ва натижадорлигини ошириш, иқтидорли талаба-ёшларни илмий фаолият
билан шуғулланишга кенг жалб этиш” 27
27 талаб этилади
Олий ўқув юртлари илмий изланишларнинг мамлакат умумий тараккиёти
вазифадарини ечишдаги хиссаси ортиб бораётгани ва олий мактабда мутахассислар
тайёрлаш сифатини ошириш таянч докторантуранинг ўқув ва илмий ишларини баравар
олиб боришларини ва улар билан алоҳида-алоҳида иш олиб боришини кучайтиришни
талаб қилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига мувофиқ “Олий таълим
тизимини
тубдан
такомиллаштириш,
мамлакатни
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг устувор вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, кадрлар тайёрлаш
мазмунини тубдан қайта кўриш, халқаро стандартлар даражасига мос олий маълумотли
мутахассислар тайёрлаш учун зарур шароитлар яратилишини таъминлаш” 28 ни олий
мақсад қилган холда Тошкент давлат иқтисодиёт университети қошидаги таянч
докторантурага кирувчилар учун “Чет тили” фанидан кириш имтиҳонларини ўтказиш
режалаштирилди.
Мазкур дастур “Чет тили” фанидан кириш имтиҳонларини ўтказишни ташкил
этувчилар учун методик кўрсатма бўлиб, олий маълумотли мутахассислар тайёрлашнинг
мақсадли параметрларини шакллантириш, олий таълим муассасаларида ўқитиш
йўналишлари ва мутахассисликларини истиқболда минтақалар ва иқтисодиёт
тармоқларини комплекс ривожлантириш, амалга оширилаётган ҳудудий ва тармоқ
дастурларининг талабларини инобатга олган ҳолда оптималлаштириш” 29
29 тамойилларига
таянади.
Дастур илмий-педагогик кадрлар тайёрлаш жараёнини тартибга солиш ва энг
иқтидорли ва кенг кўламда тайёргарлик кўрган фалсафа фанлари доктори (РШ ) илмий
даражаси изланувчиларини танлаб олиш тизимини мукам-малаштиришга йўналтирилган
республики ОАК талаблари асосида тузилган. “Чет тили” тили фанидан кириш
имтиҳонини топшириш докторантурага кирувчилар учун мажбурий.
Имтиҳон топширувчиларнинг ижтимоий-маданий етуклиги, ўрганилаётган тил
мамлакатлари халкларининг маданиятини, тил маданиятининг вербал ва новербал
жиҳатларини, тил эгаларининг нуткий ва нокоммуникатив хатти-харакатлари, ўзга
тилдаги маданий мулоқотлар шароитида ўз мамлакати маданиятини тақдим қила олиш;
лингвистика, адабиётшунослик ва услубият соҳасида кенг миқёсдаги нутқий амалиёт
билан боғлиқ касбий малакаларини ривожлантириш; мутаххасликка оид ва бошқа
манбалардан когнитив, аффектив, коннотатив ва хулкий муносабатларни англаган, ҳис
килган холда оғзаки ва ёзма матнларни танқидий таҳлил эта олиш; хорижий тилнинг
оғзаки ва ёзма илмий услуби бўйича мустакил ишлаш; илмий матнларни информационмазмуний таҳлил килиш, илмий ахборотларни интерпретация қилиш, илмий ахборотларни
27 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги қарори., 2017 йил 20 апрель, Тошкент шаҳри.
28 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги қарори. 2017 йил 20 апрель, Тошкент шаҳри.
29 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги қарори. 2017 йил 20 апрель, Тошкент шаҳри.
211
излаб топиш, олинган ахборотларни матнларда қисқартириб ва кенгайтира олиш;
плагиатлик-кўчирмакашликдан қочиш учун библиографик изоҳларни, цитаталарни туғри
расмийлаштира олиши хисобга олинади.
Дастур Европа чет тилларини билиш даражаларини баҳолаш меъёрлари, чет тили
бўйича Европа тизими базавий компетенциялари, Ўзбекистон Республикаси олий
таълимининг чет тиллари бўйича Давлат таълим стандарти асосида ишлаб чиқилган.
Умумий қоидалар
Докторантурага кирувчилар илмий ва техник ривожланган мамлакатлардан
бирининг тилини тўлиқ эгаллаган бўлишлари шарт. Мамлакатимизда ва чет эллардаги
илмий доирада инглиз, немис ва француз тиллири қабул қилинган. Илмий журналлар,
тўпламлар, илмий анжуманлар материалларининг қарийб барчаси айнан шу тилларда чоп
этилади. Бинобарин, бу тиллардан бирортасини билмай туриб илмий изланиш олиб бориб
бўлмайди. Аниқроғи илм дунёси умумжаҳон ҳамжамияти тараққиётидан ажралган эмас.
Ҳар бир олим глобал илм оламининг бир фуқаросидир. Чунончи, мана 20 йилдан ортиқ
Ўзбекистон дунё илм ҳамжамияти билан яқин хамкорликда яшамоқда. Чет тилини билиш
эса хозирги даврнинг табиий эҳтиёжига айланмоқда. Шу боисдан “Чет тили” фанидан
кириш имтиҳони фалсафа фанлари доктори (РШ ) илмий даражаси изланувчиларини
танлаб олиш ва докторантурага қабул қилиш тизимининг ажралмас қисмидир.
“Чет тили” фанидан кириш имтиҳонларини қабул қилиш хайъатига чуқур билимга
эга бўлган энг талабчан мутахасислар танланиши керак. Хайъат аъзоларининг камида
учдан бирини (30%) илмий даражага эга бўлган мутахасислар ташкил қилиши керак,
имтиҳон хайъати раиси этилиб университетнинг илмий ишлар бўйича проректори
тайинланади.
Хайъат таркибиги бошқа олий таълим муассасаларидан мутахасислик бўйича илмий
даражага эга бўлган тилшунос олимлар жалб этилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Хайъат
ўз мажлисларида хайъат рахбаридан ташқари бири илмий даражага эга бўлган камида яна
иккита аъзо қатнашган холдагина ваколатли деб тан олинади.
Кириш имтиҳонларида
(хайъат таркибига киритилмаган холда) чет тиллар
кафедраси мудири, кафедра мудири муовини, ректорат ва жамоат ташкилотлари, ОАК ва
бошқа маъсул ташкилотлар (масалан докторантура бошлиғи) вакиллари иштирок
этишлари мумкин.
Кириш имтиҳонлари университет ректори буйруғи
асосида
буйруқда аниқ
белгиланган муддатда тўғри ташкил қилиб ўтказилади. Имтиҳонга асосланган сабабга
кўра кела олмаган абитуриенлар фақатгина ректорнинг қўшимча буйруғи асосида
имтиҳонга киритиладилар.
Кириш имтиҳонлари университет ректори буйруғи
асосида
буйруқда аниқ
белгиланган муддатда тўғри ташкил қилиб ўтказилади. Имтиҳон топширувчиларнинг
имтиҳонга киритилишига университет ректорининг кириш имтиҳонларига киритилиш
хақидаги буйруғи асос бўлади.
Имтиҳонга асосланган сабабга кўра кела олмаган
талабгорлар ректорнинг қўшимча буйруғи асосида имтиҳонга киритиладилар.
Кириш
имтиҳонларга тайёргарлик кўраётган талабгорлар учун
кириш
имтиҳонларини ўтказишга маъсул кафедра фан бўйича маслаҳатлар ташкил қилиши
керак.
Имтиҳон топширувчилар қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олувчи чет тили
коммуникатив компетенциясига эга бўлиши керак:
Лингвистик компетенция: ўтилган мавзулар доирасида мулоқотнииг расмий ва
норасмий вазиятларида керакли лингвистик бирликларни танлашни, уларнинг қўлланиш
ҳусусиятларини билиш; ўзаро фикр алмашиш жараёнида инглиз тилининг муайян
фонетик, лексик, грамматик меъёрлари ва нутқий стилистик қонуниятларини инобатга
олган ҳолда муҳим ва ихтисосликка йўналтирилган илмий матнларни тушуниш ва ифода
Ижтимоий-лингвистик компетенция: мулоқотнииг шароитига мос муайян
ингвистик шакллар ва уларни ифодалаш усулларини танлай олиш (ифодалаш тарзи билан
фарқ қилувчи контекст, холат, ситуация, ижтимоий роллар, мулоқот мақсади ва
муддаоси);
Дискурсив компетенция: мулокот шароитига мос коммуникатив стратегиялар ва
тактикаларни ишлатган холда инглиз тили эгалари даражасида турли услуб ва жанрга1
тегишли матнларни яратиш ва тушуна олиш;
Ижтимоий-мадаиий компетенция: инглиз тилида мулоқот олиб боришда
лингвистик
бирликларнинг ва нутқий намуналарнинг ижтимоий-маданий қўллаш
контекстини тушунишда миллий жиҳатларга эга фрейм хусусиятларини билиш;
инглиззабон
миллатнииг
(британияликлар,
америкаликлар)
коммуникатив
ва
нокоммуникатив ўзини тутиш ижтимоий-маданий меъёрларини билиш;
Ижтимоий компетенция: мулоқот қилишга тайёр бўлиш ва истак билдириш (ушбу
истак мотивация, муносабат, эмпатия, яъни бағрикенглик, бировни тан олиш ва тушуниш,
кенг фикрлиликни ўз ичига олади); ишлаб чиқариш амалиёти жабхаларида инглиз тилида
суҳбатдош билан ўзаро муносабатда махсус стратегия ва тактикалардан фойдаланган
ҳолда ижтимоий ходисада мослашиш ва уни бошқара олиш;
Стратегик компетенция: тил ва фон билимида мавжуд бўшлиқларни компенсация
қилиш хамда касбий ва инсонлараро мулоқот жараёнида пайдо бўладиган коммуникатив
тушунмовчиликларни олдини олиш мақсадида вербал ва новербал коммуникатив
стратегиялардан фойдалана олиш;
Ўқув-когнитив компетенцияси: мустақил равишда ўрганиш ва билимини
такомиллаштиришни, ўзинииг ўқув, илмий салоҳиятиии ўстиришни, касбий фаолияти
доирасида чет тили мулоқот жараёнларида турли манбалардан олинган касбий ахамиятга
эга янги муҳим ахборотни қайта ишлай олишни билиши керак.
Имтиҳон топширувчиларнинг нутқий фаолияти турлари бўйича тайёргарлик
даражасига қўйиладиган талаблар
Тинглаб
тушуниш
Гапириш
(диалог)
- махсус тайёрланган ва тайёрланмаган диалогик
ва монологик нутқни тушуниш;
- фразеологик бирликлар на нутқдаги турғун сўзлар,
бирикмалар маъносини тушуниш;
- илмий ахборот, хусусан, тилшунослик ва лингво-дидактика
соҳаларидаги терминларнинг асосий моҳиятини тушуниш;
- бевосита инсонлараро ва билвосита (аудио- видео ахборот)
мулоқот жараёнида ахборотни тушуниш;
- илмий ахборотни, унинг баъзи тафсилотларига эътибор
қаратган холла бемалол тушуниш;
- тилшунослик, лингводидактика соҳаларида ва уларга яқин
бўлпш илмий сохаларда ишлатиладиган кўплаб терминларни
тушуниш.
- тил эгаси билан бўлган норасмий сухбатда иштирок этиш;
- лингво-маданий адекватлик ва лингвистик меъёрларни сақлаган
ҳолда тил эгаларининг ўртача нутк, тезлигига яқин тезликда
гапириш;
- ҳис-туйғу, хазилларни ифодалашда турли ҳил лингвистик
воситаларни самарали қўллаш;
- мулоқот жараёнида ўзининг фикрларини, қарашларини аниқ ва
равон баён этиш;
- суҳбат мавзусининг мазмунини аниқ, равон ва батафсил баён
Ўқиш
Ёзув
этиш;
- мазмун ва хажм жиҳатидан турли ҳил бўлган матнларнинг
мазмунини қискача баён этиш;
- предмет, объект, вокеа ва ходисаларни батафсил таърифини
бериш;
- таклиф этилган мавзуда, унинг баъзи қирраларини
ривожлантирган холда ахборот бериш, ўз хулосалари ва
мулоҳазаларини бемалол ифода этиш.
-мақсад ва вазифаларни инобатга олгаи ҳолда турли ҳил ўкиш
стратегияларини ишлатишни билиш (ўрганув ўкиш, танишув
ўкиш, кузатув ўкиш);
-матнни тезлик билан ўкиш ва услуб, жанр ва мавзу бўйича
фарқланадиган турли ҳил матнларнинг моҳияти ва мазмунини
тушуниш; асосий ва иккиламчи ахборотни аниқлай олиш;
-матн
мавзусини,
структурасини,
мазмунини,
муаллиф
мулоҳазаларини, асосий фикрини аниқлай олиш; реал ва фаразий
фактларни фарқлаш;
- тасвирлаш, тавсифлаш, мулоҳазалар, дадил-исбот, кузатишни ўз
ичига олгаи турли матнларни тушуниш, муаллиф ниятини, воқеа
ва ходисалар муносабатини интерпретация қилиш;
- бадиий ва публицистик матнларда имплицит маънони
ифодаловчи логоэпистема, сўз ўйини, стилистик воситаларва
кўплаб бошқа воситаларнинг маъносини тушуниш.
- луғат ёрдамида жанр ва хажм жиҳатидан турли ҳил бўлган
илмий матнларни (монографиялар, обзорлар, авторефератлар,
ўқув қўлланмалар, мақолалар, илмий эссе ва х.к.) тушуниш ва
илмий ахборотнииг янгилигини, аниқлигини, ундаги нуқтаи
назарларни, фактологик ва эхпериментал материалларнинг
аҳамиятини баҳолай олиш.
- тил эгалари томонидан қўлланиладиган меъёрлар ва қоидаларни
инобатга олган ҳолда шахсий ва иш юзаси бўйича хатлар ёзиш;
- маълумот, сўров, тасдиқ варақаларни, сўровнома
ва
анкеталарни тўлдириш, таржимаи хол ёзиш, ишга қабул қилиш
юзасидан аризалар ёзиш;
- аниқ адресатга қаратилган тасвирий, тавсифий характерга эга
қисқа ва батафсил матнлар ёзиш;
- академик ёзув техникаси (параграф ёзиш, боғловчи лингвистик
воситалар, нуткий ва фикрларни ривожлантириш услублари);
- мавзунинг долзарблигини ва унда кўрилаётган муҳим
жиҳатларни асослаган ҳолда эссе, доклад;
- реферат ва мақола ёзиш;
- аннотация, реферат, тезис, конспектлар ёзишда матнни сиқиш
(компрессия) кўникмаларига эга бўлиш;
- мисоллар ва асосли далиллар келтирган ҳолда шарх ва изоҳлар
ёзиш;
- оғзаки ва ёзма матнларни хулосалаш ва резюмелаштириш;
- илмий матнда библиографик рўйхат ва хавола келтиришни
билиш.
Имтиҳонларни ташкиллаштириш
Имтиҳонлар билет тизими асосида ўтказилади. Билетлар 3гуруҳ тестлардан ташкил
топган бўлиб, 1,2 гуруҳ 15-та ва 5-та топшириқдан иборат бўлиб, имтиҳон
топширувчининг умумий ва иқтисодий луғат салоҳиятини синашга, 3 гуруҳ 30-та тил
тизимини билиш даражасини аниқлашга йўналтирилган тестлардан иборат.
Ҳар бир тест гуруҳи имтиҳон топширувчининг у ёки бу грамматик қоидани
билишини, етарли даражада луғат захирасига эгалигини, матнни тушунишини, лексик
бирикмалардан тўғри фойдаланиши ва бошқа турдаги фаолиятларини аниқлашга
қаратилган. Иккинчи гуруҳ тестлари имтиҳон топширувчининг илмий мутахасисликга оид
билимларини текширишга йўналтирилган. Тестларнинг илмий мутахасислик билимини
текширишга йўналтирилгани имтиҳон топширувчининг мутахасислик терминларини
тушуниш даражасини аниқлайди.
Билет вариантлари тарқатилиб бўлгач, имтиҳон топширувчилар уни ишлашга
киришадилар. Тестларни бажариш учун ҳар бир гуруҳ тест топшириқларини диққат билан
ўқиб чиқиш керак. Тестларни бажариш шартлари бўш жойларни тестнинг тўғри жавобини
белгилаб тўлдириш, жавоблар ичидан тўғрисини аниқлаб белгилаш ва бошқалар бўлиши
мумкин.
Тестларни бажариш учун (ташкилий вазият билан бирга) 80 минут вақт берилади.
Тест вариантлари проректор томонидан тасдиқлангач, кафедра мудири сейфида
сақланади.
Тестларни жавобларини баҳолаш мезонлари
Тест вариантини баҳолаш белгиланган балл тизимида ўтказилади.
50 та тест
топшириғи умумий
100 баллгача баҳоланади.
Ҳар бир тўғри жавоб 2 баллдан
баҳоланади.
Баҳолар балларда қуйидагича белгиланади:
«Аъло» баҳо - 86-100 балл
«Яхши» баҳо - 71-85 балл
«Қониқарли» баҳо - 55-70 балл
Кириш имтиҳонлари натижаларини тақдим этиш
Тест натижалари имтиҳон ҳайъати мажлиси баённомаси шаклида тақдим этилади
ва ҳайъатнинг барча
аъзолари томонидан имзоланади. Баённома тақдим этилган
кўринишда университетнинг маъсул бўлимига имтиҳон ўтказилган куни топширилади.
Баённома икки нусхада тақдим этилади: университетнинг Илмий тадқиқот ва илмий
педагог кадрлар тайёрлаш бўлимига топширилади, иккинчиси кафедра архивида
сақланади.
Илова 1
Ҳайъат мажлиси баённомаси наъмунаси
2018
й.
“____ ”
даги
“Чет
тили”
фанидан
таянч
докторантурага (РЮ ) кириш имтиҳонлари қабул қилиш хайъати мажлиси
баённомаси
Илмий изланувчи
Ф.И.Ш
Ҳайъат раҳбари
Тест
варианти
Тўплаган
баллари
Имтиҳон
баҳоси
________________________ /Ф.И.Ш/
имзо
Ҳайъат аъзолари
______________________
/Ф.И.Ш/
имзо
_______________________
/Ф.И.Ш/
имзо
______________________
имзо
/Ф.И.Ш/