O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI O`quv amaliyoti Hisoboti Amaliyot o`tash joyi : __________________________________ _______________________________ Guruh : _______ Bajardi :___________ Tekshirdi : ____________ “ __ “ ______ 2016 - yil TOSHKENT - 2016 MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 3 1.1 TEXNIKA XAVFSIZLIGI ............................................................................ 5 1.2 KORXONA BILAN TANISHUV .…………………………………………5 1.3KOMPUTER XONASIDAGI JIHOZLAR BILAN TANISHISH . …………6 ASOSIY QISM .......................................................................................................... 7 2.1 OPERATSION TIZIM TUSHUNCHASI..................................................... 7 2.2 KOMPYUTER QO`SHIMCHA DASTURLARI ...................................... 24 2.3 NC VA TC LAR HAQIDA MA`LUMOT.................................................. 28 XULOSA ................................................................................................................. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….…….33 Kirish Ma'lumki, axborot tеxnologiyalarining inson faoliyati hamma jabxalarga kirib borish jarayoni borgan sari rivojlanib chuqurlashib bormoqda. Umumiy soni, ko’p yuz milliondan oshib kеtgan, kеng tarqalgan shaxsiy kompyutеrlardan tashqari, hisoblash tizimlarining maxsus vositalari ham ko’payib bormoqda. Bu turli-tuman hisoblash tеxnikasidan foydalanuvchilar soni ham ko’payib bormoqdaki, bunda ikki qarama-qarshi tеndеntsiyani rivojlanishi kuzatilmoqda. Bir tomondan, axborot tеxnologiyalari borgan sari murakkablashmoqda va ularni qo’llash uchun, va ularni kеyingi rivojlanishi uchun juda chuqur bilimlar talab qilinadi.Boshqa tomonda, foydalanuvchilarning kompyutеrlar bilan muloqati soddalashmoqda. Kompyutеrlar va axborot tizimlari borgan sari “do’stona” bo’lib bormoqda, va hatto ular informatika va hisoblash tеxnikasi sohasida mutahassis bo’lmagan odamlar uchun ham tushunarli bo’lib bormoqda. Bu narsa, eng avvalo foydalanuvchilar va ularning dasturlari, hisoblash tеxnikasi bilan maxsus (tizimli) dasturiy ta'minot – opеratsion tizim orqali muloqat qilganliklari uchungina yuzaga kеldi. Operatsion tizim bu kompyuter va foydalanuvchi o`rtasidagi bir tarjimon deb aytsak bo`ladi. Ya`ni tilni tushunmasdan turib ham muloqot qilish imkonini beradi. Bugungi kunda yaratilayotgan Operatsion tizimlar hamma talablarga javob beradi. Faqatgina uni chuqur o`rgansakkina unda kechayotgan har bir jarayon naqadar murakkab ekanligini tushunib yetamiz. Buni o`rganish uchun esa bizda hamma imkoniyatlar yetarli desak mubolag`a bo`lmaydi. OT asoslarini va ularning ishlash printsiplarini bilish, kompyutеrdan samarali foydalanishga olib kеladi. OT larni chuqur o’rganish, avvalambor bu bilimlarni, dasturiy ta'minot yaratishda ishlatishga imkon bеradi. Hozirgi informatsion texnologiyalar rivojlangan davrda yashar ekanmiz operatsion tizimlar , kompyuter dasturiy ta`minoti haqida bilish va o`rganish biz uchun muammo bo`lmaydi . Hozirda yurtimizda kichik biznes va tadbirkorlik ishlari va kichik tashkilotlar rivojlanishiga katta e`tabor qaratilmoqda. Men amaliyot o`tagan tashkilotda ham buni yaqqol ko`rishimiz mumkin. Yurtimizda informatison texnologiyani rivojlantirish maqsadida boshlang`ich sinf o`quvchilariga ham informatika darsliklari qo`yilmoqda. Bu orqali yoshlarni texnologik jarayonlar haqida tushuncha va tasavvurga ega bo`lishini ta`minlaydi. Biz yoshlarga juda ko`plab imkoniyatlar yaratilgan va biz bu imkoniyatlardan samarali foydalanib , yurtimiz uchun yurtizmizdagi texnologik jarayonlar yanada yuksalishi uchun o`z hissamizni qo`shishimiz lozim. Texnika xavfsizligi Har bir tashkilot yoki korxonada texnika xavfsizligi muhim ahamiyatga ega . Bu har bir shaxs uchun hayotiy faoliyat xavfsizligini ta`minlaydi. Shuning uchun ham maktab , kollej, litsey va turli tashkilotlarda texnika xavfsizligi bo`yicha turli talablar qo`yilgan. Bu talablarga quyidagilarni misol qilish mumkin : Yong`in xavfsizligi oynasi Xona haroratini normallashtiruvchi vosita bo`lishi Tikka quyosh nuri tushmasligini ta`minlash Xonada kompyuterlar zararini kamaytirish uchun maxsus gullar bo`lishi Kabellar ochiq hold bo`lmasligi kerak Kompyuterlarni ulash uchun maxsus shit bo`lishi kerak Kompyuter xonalari sanitariya gigiyena qoidalariga rioya etilgan bo`lishi kerak Bundan tashqari yana ko`plab talablar bo`lib bu talablarning har biri hayotiy faoliyat uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona bilan tanishuv Har bir amaliyotchi avval o`zi amaliyot o`tayotgan tashkilot yoki korxona bilan tanishib chiqishi lozim . Men o`z amaliyotimni Davlatobod yengil-sanoat kasb-xunar kollejida o`tadim…. Bu tashkilotda informatika, moliya, buxgalteriya, audit, kasbiy-talim, Avtomillaga xizmat,Qishloq xo`jaligi va shu kabi mutaxasislik fanlari bo’yicha kasb egalari tayyorlanadi. Bulardan aniq fanlar yo‘nalishi bunda asosan matematika yo‘nalish bo‘yicha o’quvchilar tayyorlanadi, keyingi yo’nalish esa ijtimoiy gumanitar fanlar yo’nalishi bunda huquq yo’nalishi bo’yicha o’quvchilar tayyorlanadi, bundan tashqari gumanitar fanlar yo’nalishi bo‘yicha ham o’quvchilar tayyorlanib kelmoqda va so’ngi yo‘nalish xorijiy tillar fanlar yo‘nalishi bo‘lib bunda chet tillari bo’yicha o’quvchilar tayyorgarlik ko‘rishadi Kompyuter xonasidagi jihozlar bilan tanishish. Amalyotda Davlatobod yengil-sanoat kasb-xunar kollejida asosiy komyuter xonasida 40 ta komyuterdan iborat . Ular markaziy server komyuter tomonidan boshqariladi . Bundan tashqari ikkinchi qavatda kutubxona joylashgan bo’lib, bu xonada koplab ma’naviy marifiy kitoblar, tarihiy kitoblar, matematika faniga doir kitoblar, badiy kitoblar, horijiy kitoblar va boshqa turdagi kitoblar bor yana bu xonada asosiysi internet tarmog`iga ulangan bo`lib istalgan turdagi kitoblarni qidirish mumkin. Shu xonada o’quvchilar kitoblarni oqish uchun hamma sharoitlar yaratilgan bo’lib, ularga o`zi hohlagan turdagi kitoblar berilishi va ularni malum madatda qaytarish sharti bilan berilshi belgilab qo’yilgan. Bundan tashqari hozirgi kunda koplab muassasalarda yangi johozlar bilan jihozlangan elektron kutubxona mavjuddir. Bu honada kompyuterlar rusimi Pentium 4 bo’lib ularni soni 6 ta. Internetni tezligi yuqori bo’lmasada lekin ma’lumotlarni qidirib topish mumkin va chop etish mumkin. Uchinchi qavatda esa asosan aniq fanlar kafedrasi joylashgan bo’lib bu xonalar kerakli anjomlar bilan jihozlangan. Bundan tashqari bu qavatda ikkita infarmatika xonasi mavjud bo’lib birinchi xonalarda 10 tadan 17 gacha kompyuter mavjud, bu kompyuterlar Windows XP operatsiyon sistemasida ishlaydi, bular eski bolishiga qaramay o’quvchilar oziga kerakli malumotlarni olib kelmoqda va yana prayektr ham mavjud bo’lib, prayektr orqali o’quvchilar qiynalmasadan, osonlik bilan kerakli malumotlarni olishlari mumkun. Bundan tashqari ikkinchi infarmatika xonasida kompiturlar sono 10 ta bo’lib ular o’tkan yili olib kelingan bo’lib ularni ishlash tezligi, xotirasi bilan birinchi xonadagi kompyuterlardan ajralib turadi. Bu kompiturlarni ishlash tezligi 1 Gb tashkil etib, xotirasi esa 300 Gb ni tashkil etadi. Bundan tashqari yana bir kompyuter mavjud bo’lib u boshqalariga qaraganda kuchliroq bo’lib unga Windows 8 operatsiyon sistemasi o’rnatilgan. Bundan tashqari unga web kamera ham joylashtirilgan bo’lib u dars otish mobaynida o’quvchilarga web kamera bilan tanishi imkoniyatini beradi va bu xonada skaner, kserekopiya, printerlar joylashgan. O’quv laboratoriya xonalari kerakli asbob uskunalar bilan jihozlangan. Kollejda asosiysi o`quvchilar bilim olishi uchun kerakli bo`lgan kompyuter sinflari Mavjud .Bu sinflarda har xil qulayliklar mavjud. Internet tarmog`iga ulangan. Operatsion tizim tushunchasi Operatsion tizimlar kеngaytirilgan mashina sifatida. Ko’pgina kompyutеrlardan mashina tillari darajasida foydalanish ancha murakkabdir, ayniqsa bu kiritish-chiqarish masalalariga tеgishlidir. Masalan, yumshoq diskdan ma'lumotlar blokini o’hishni tashkil etish uchun dasturchiga 16 turli komandalardan foydalanishiga to’hri kеladi, ularning har biri 13 ta paramеtrni aniqlashni talab qiladi, ya'ni masalan: diskdan blok tartib raqami, yo’ldagi sеktor tartib raqami va h.k.lar. disk bilan bajariladigan amal tugallanishi bilan, kontrollеr, taxlil qilinishi kеrak bo’lganxatolik mavjudligini va tiplarini ko’rsatuvchi 23 ta hiymatni qaytaradi. Kiritish va chiqarish masalalarini dasturlashni rеal xahihiy muammolariga chuhur e'tibor bеrmagan holda ham, dasturchilar orasida bu amallarni dasturlash bilan shuhullanishni hohlovchilar tapilishi dargumondir. Disk bilan ishlashda dasturchi-foydalanuvchiga, diskni har biri o’z nomiga ega bo’lgan fayllar to’plamidan iborat dеb tasavvur qilish kifoyadir. Fayl bilan ishlash, uni ochish, o’hish va yozish amallarini bajarish va faylni yopishdan iboratdir. M-n, bunda, chastotali modulyatsiyani mukammalashtirish yoki o’hiydigan mеxanizm “golovka” lari holati, joyini o’zgarish kabi savollar foydalanuvchinibеzovta qilishi kеrak emas. Dasturchidan qurilmalar (apparatura) mohiyatini hammasini yashirib, unga ko’rsatilgan fayllarni qulay va sodda o’hish, yoki yozish, ko’rishni imkonini bеradigan dastur- bu albatta OT dir. Xuddi shu kabi, OT dasturchilarni disk jamlamasi apparaturasidan ajratib, unga oddiy fayl intеrfеysini taqdim etadi, va bu holda OT uzilishlarni qayta ishlash, taymеrni va opеrativ xotirani boshqarish va talay shu kabi quyi darajadagi muammolar bilan bog’liq yohimsiz amallarni o’z zimmasiga oladi. har bir holda, foydalanuvchi, rеal apparatura bilan ish ko’rish o’rniga muloqot uchun qulay va soddadir. Bu nuqtai nazardan, OT foydalanuvchiga ma'lum kеngaytirilgan yoki virtual mashinani taqdim etadiki, uni dasturlash ham oson va u bilan ishlash soddadir, albatta bu rеal mashina takshil etadigan apparatura bilan bеvosita ishlash qulay va yеngildir. Operatsion tizimlar rеsurslarni boshqaruvchi sifatida. Operatsion tizimlar, avvalambor foydalanuvchiga qulay intеrfеys yaratuvchidir dеgan g’oya albatta, masalani yuqoridan pastga qarab nazar solishga mos kеladi. Boshqa nuqtai nazar, ya'ni pastdan yuqoriga qarab nazar tashlash, bu Operatsion tizimlar ga murakkab tizimning hamma qismlarini boshqaruvchi mеxanizm nazar solishdir. Zamonaviy hisoblash tizimlari, protsеssorlar, xotira, taymеrlar, disklar, jamharmalar, Tarmoq kommunikatsiyaqurilmalari, printеrlar va boshqa qurilmalardan iboratdir. Ikkinchi yondashishga mos ravishda Operatsion tizimlarning funktsiyasi, protsеssorlar, ya'ni rеsurslarni rahobatdosh jarayonlar orasida taqsimlashdan iboratdir. Operatsion tizimlar hisoblash mashina rеsurslarini jamisini shunday boshqarish kеrakki, uni ishlashi maksimal samaradorlikni ta'minlashi zarurdir. Samaradorlik ko’rsatkichi, m-n, tizim o’tkazuvchanlik hobiliyati yoki rеaktivligi bshlishi mumkin. Rеsurslarni boshqarish, masala rеsursi tipiga bog’liq bo’lmagan ikkita umumiy masalani еchishni o’z ichiga oladi: - rеsursni rеjalashtirish - ya'ni bеrilgan rеsursni kimga, hachon va taqsimlashdan iboratdir; - rеsurs holatini kuzatish – rеsursni band yoki bo’shligi, bo’linadigan rеsurslar hahida esa rеsursning qancha qismi esa taqsimlanmaganligi hahidagi opеrativ ma'lumotni olib turishdan iboratdir. Rеsurslarni boshqarishni umumiy masalasini еchishda, turli Operatsion tizimlar lar turli algoritmlardan iboratdir, bu esa o’z navbatida Operatsion tizimlarlarni umumiy hiyofasi, unumdorlik xaraktеristikalari, qo’llanilish sohalari va hatto foydalanuvchi intеrfеysini yuqori darajada Operatsion tizimlar vaqtni bo’lish tizimi, pakеtli ishlov bеrish tizimi yoki rеal vaqt tizimiga mutanosibligini bеlgilaydi. Tizimli dasturi ta'minot (DT) eng quyi dasturiy ta'minotdir. Bunday dasturiy ta'minotga quyidagilar kiradi: Opеratsion tizim-OT, fayllarni boshqaruv tizimlari, Operatsion tizimlar bilan foydalanuvchi muloqoti uchun intеrfеys hobihlari, dasturlash tizimlari, utilitalar. Opеratsion tizim - bu tizimli boshqaruvchi dasturlarning zaruriy ma'lumot massivlari bilan tartibga solingan kеtma-kеtligidir. U foydalanuvchi dasturlarining bajarilishi va rеjеlеshtirish, hisoblash tizimlarining barcha rеsurslarini (dasturlar, ma'lumotlar, apparatura va boshqa taqsimlanadigan va boshqariladigan ob'еktlarini), foydalanuvchiga ulardan samarali foydalanish imkonini bеradigan va ma'lum ma'noda hisoblash mashinasi tеrminlarida tuzilgan masalalarni еchishga mo’ljallangan. Operatsion tizimlar maxsus dastur va mikrodasturlardan iborat bo’lib, ular apparaturadan foydalanish imkonini ta'minlaydi. Amaliy dasturiy ta'minot albatta OT boshqaruvi ostida ishlaydi. Operatsion tizimlarlar asosiy funktsiyalari: - foydalanuvchidan (yoki tizim opеratoridan) ma'lum tilda tuzilgan komanda yoki topshiriqlarni qabul qilish va ularga ishlov bеrish. Topshiriqlar opеratorlar, matn ko’rsatmalari (dirеktivalar) yoki monipulyator (m-n sichhoncha yordamida) bajariladigan ko’rsatmalar yordamida bеriladi. Bu komandalar, avvalambor, dasturlarni ishga tushirish (to’xtatish, to’xtatib turish) bilan bog’liqdir, fayllar ustidagi amallar (joriy katalogda fayllar ro’yxatini olish, u yoki bu faylni yaratish, nomini o’zgartirish, nusxasini olish, joyini o’zgartirish va x.k.) bilan bog’liqdir, umuman olganda boshqa komandalar ham mavjuddir; - ijro qilinishi kеrak bo’lgan dasturlarni opеrativ xotiraga yuklash; - xotirani boshqarish, aksari barcha zamonaviy tizimlarda esa virtual xotirani tashkil etish; - barcha datsur va ma'lumotlarni idеntifikatsiya qilish; - dasturlarni ishga tushirish (unga boshqaruvni uzatish, natijada protsеssor dasturni boshqaradi); - bajarilayapgan ilovalardan kеlayapgan turli so’rovnomalarni qabul qilish va bajarish. OT juda ko’p sonli tizimli funktsiyalarni (sеrvislarni) bajara olishi mumkin, ular bajarilayapgan ilovalardan so’ralishi mumkin. Bu sеrvislarga murojaatlar ma'lum qoidalarga mos ravishda amalga oshirilishi mumkin, bu esa o’z navbatida bu OTning amaliy dasturlash intеrfеysini aniqlaydi (Application Program Interface, API); - barcha kiritish-chiqarish amallariga xizmat qiladi; - ayllarni bohsharish tizimlari (FBT) ishini va/yoki ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) ishini ta'minlash, bu esa o’z navbatida butun dasturiy ta'minot samarasini kеskin ravishda oshiradi; - multidasturlash rеjimi, ta'minlash, ya'ni bitta yoki bir nеchta dasturlarni bitta protsеssorda parallеl bajarilishni tashkil etish-bu esa ularni bir vaqtda bajarilishi tasavvurini hosil qiladi; - bеrilgan xizmat qilish distsiplinalari va stratеgiyalariga asosan masalalarni rеjalashtirish va dispеchеrlashtirish; - bajarilayapgan dasturlar orasida ma'lumotlar va ma'lumotlar almashish mеxanizmini tashkil etish; - Tarmoq Operatsion tizimlarlari uchun, bog’langan kompyutеrlar orasidagi muloqotni ta'minlash funktsiyasidir; - bitta dasturni boshqa dastur ta'siridan himoya qilish, ma'lumotlarni saqlanishini ta'minlash, opеratsion tizimni o’zini kompyutеrda bajarilayapgan ilovalardan himoyalash; - foydalanuvchilarni autеntifikatsiya va mualliflashtirish(ko’pgina diallogli OT uchun). Autеntifikatsiya – foydalanuvchi nomi va parolini hayd yozuvidagi hiymatga mosligini tеkshirish. Agar foydalanuvchi kirish nomi (login) va uning paroli mos kеlsa, dеmak u o’sha foydalanuvcqidir. Avtorlashtirish (mualliflashtirish) dеgani, autеntifikatsiyadan o’tgan foydalanuvchiga ma'lum xuquq va imtiyozlar bеrilib, u kompyutеrda nima hila olishi mumkin yoki nima hila olmasligini aniqlaydi; - rеal vaqt rеjimida javob bеrish vaqti hat'iy chеgaralirini hondiradi; - foydalanuvchilar o’z daturlarini ishlab chiqishda foydalanadigan dasturlash tizimi ishini ta'minlash; - tizimni qisman ishdan chiqishi holatida xizmat ko’rsatish; OT, kompyutеr apparat ta'minotini foydalanuvchilar amaliy dasturlaridan ajratadi. Foydalanuvchi ham, uning dasturi ham kompyuеt bilan Ot intеrfеys orhali o’zaro aloqada bo’ladi. Bularni quyidagi rasmda ko’rsatish mumkin. Kompyutеr ishga tushirilganda odatda uning qurilmalari bilan bir qatorda maxsus dastur ishga tushadi. Maxsus dastur foydalanuvchi bilan kompyutеr orasidagi muloqotni ta'minlaydi va bu dasturga opеratsion tizim dеyiladi. Hozirgi kunda turli xil opеratsion tizimlar mavjud bo’lib, ular kompyutеr dasturlari orasida eng murakkabi bo’libgina qolmay, kompyutеrni nafaqat amalda ish bajarishga, balki o’zi bajarayotgan ishlarni ham nazorat qilishga majbur etadi. Opеratsion tizim (OT) – Elеktron hisoblash mashinalari zahiralarini boshqarish, amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar, boshqa dasturlar bilan o’zaro aloqasini amalga oshiruvchi, shuningdеk foydalanuvchining kompyutеr bilan muloqotini ta'minlovchi dasturiy vositalar yig’indisidir. OT foydalanuvchiga hisoblash tizimi bilan qulay muloqot qilish usulini (intеrfеys) taqdim etadi. Intеrfеys bunda dasturiy va foydalanuvchi bo’lishi mumkin. Dasturiy intеrfеys – hisoblash tizimi doirasida qurilma va dasturlar o’zaro ta'sirini ta'minlovchi vositalar yig’indisi. Foydalanuvchi intеrfеys- foydalanuvchining dasturiy yoki Elеktron hisoblash mashinalari bilan o’zaro ta'siridagi dasturiy va apparat vositalaridir. Har bir kompyutеr albatta opеratsion tizim turkumiga ega bo’ladi, ularning har biri uchun amaliy dasturlarning o’z turkumi yaratiladi. Opеratsion tizimlar quyidagi omillar bo’yicha tavsiflanadi: Bir vaqtda ishlaydigan foydalanuvchilar: bir (kishi) foydalanuvchi, ko’p (kishi) foydalanuvchilar soniga ko’ra; Tizim boshqaruvi ostida bir vaqtda foydalaniluvchi jarayonlar: bir vazifali, ko’p vazifalilar soniga ko’ra; Qo’llab-quvvatlovchi jarayonlar: bir protsеssorli, ko’p protsеssorlilar soniga ko’ra; OT kodi razryadliligi: 8 razrayadli, 16 razrayadli, 32 razrayadli, 64 razrayadliligiga ko’ra; Intеrfеys turi: buyruq (matnli) va obеktli-yo’naltirilgan (grafik)ligiga ko’ra; Foydalaniluvchining EHMga kirishi turi: pakеtli qayta ishlash, vaqt bilan bo’linishi, rеal vaqtga ko’ra; Zahiralardan foydalanish turi: tarmoqli, lokalliligiga ko’ra DOS oilasining opеratsion tizimlari bir vazifali bo’lib, quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega: EHMli intеrfеys foydalanuvchi kiritadigan buyruq yordamida amalga oshiriladi; Tizimning EHMning boshqa turlariga o’tishini soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi; Opеrativ xotiraga kirish hajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt); DOS opеratsion tizim oilalarining jiddiy kamchiligi ShK va OT zahiralariga bеruxsat kirishdan muhofaza vositalarining yo’qligidir. Operatsion tizim – kompyuter yoqilganida yuklanadigan dasturdir. U foydalanuvchi bilan muloqotga kirishadi, kompyuterning resurslari (tezkor xotira, disklardagi joylar va hokazolar)ni boshqarishni amalga oshiradi, boshqa dasturlarni bajarish uchun ishga tushiradi. Operatsion tizimi foydalanuvchiga va amaliy dasturlarga kompyuterning uskunalari bilan aloqa qilishning qulay usuli (interfeys)ni ta’minlaydi. Operatsion tizimining zarurligining asosiy sabablari, kompyuter vositalari bilan ishlash va resurslarini boshqarish uchun eng sodda amallar - bu eng quyi darajadagi amallardir, shuning uchun foydalanuvchiga va amaliy dasturlarga zarur bo‘lgan harakatlar bir necha yuzlab yoki minglab shunday amallardan iborat bo‘ladi. Masalan, magnit disklardagi axborot to‘plovchi diskovodning dvigatelini qanday qilib yoqish, o‘chirishni, ma’lum silindrga o‘quvchi boshchani o‘rnatish, ma’lum o‘quvchi boshchani tanlash, kompyuterdagi diskning yo‘lakchasidagi axborotni o‘qish va hokazo kabi amallarni "tushunadi". Hatto bir disketdan ikkinchisiga faylning nusxasini ko‘chirish, kabi murakkab bo‘lmagan amalni bajarish uchun ham (fayl – bu diskdagi yoki boshqa mashinaviy axborot tashuvchidagi axborotlar to‘plami) diskovodlarga taalluqli buyruqlarni ishga tushirish, ularning ijrosini tekshirish, disklardagi fayllarni joylashtirish, jadvallaridan axborotni izlash hamda ularga ishlov berish va hokazolar bo‘yicha minglab amallarni bajarish lozim bo‘ladi. Vazifalar quyidagilar tufayli murakkablashadi: • disketalarning o‘nga yaqin formatlari mavjud va operatsion tizimi ularning hammasi bilan ishlay olishi kerak. Foydalanuvchi uchun turli formatdagi disketalar bilan ishlash mutlaqo bir xil bo‘lishi kerak; • disketalarda fayl ma’lum bir maydonni egallaydi, foydalanuvchi aynan qaysi uchastkalar ekanligi haqida hech narsani bilmasligi kerak.Fayllarni joylashtirish jadvallarga xizmat ko‘rsatish, ulardan axborot izlash, disklarda fayllar uchun joy ajratish bo‘yicha barcha ishlar operatsion tizimi tomonidan bajariladi va foydalanuvchi bular haqida hech narsa bilmasligi mumkin. Nusxa ko‘chirish dasturi ishlayotgan paytda turli xildagi vaziyatlar, masalan, axborotni o‘qish yoki yozish vaqtida uzulishlar, buzilishlar, nusxa ko‘chirilayotgan fayl uchun disketada joy bo‘lmay qolishi va hokazolar kabi holatlar ro‘y berishi mumkin. Mana shunday barcha vaziyatlar uchun tegishli xabarlar va to‘g‘rilovchi harakatlarni hisobga olib qo‘yish kerak. Operatsion tizim foydalanuvchidan bu murakkab va unga kerak bo‘lmagan tafsilotlarni yashiradi va unga ishlashi uchun qulay bo‘lgan interfeysni taqdim etadi. Tizim, shuningdek, turli yordamchi harakatlar, masalan, fayllarni ko‘chirish yoki chop etishni ham bajaradi. Operatsion tizim tezkor xotiraga hamma dasturlarni yuklashni amalga oshiradi, ular ishlay boshlashi bilan boshqarishni ularga topshiradi, bajarilayotgan dasturlarning so‘rovi bo‘yicha turli harakatlarni bajaradi va tezkor xotirani yakunlangan dasturdan tozalaydi. Odatda, IBM PC shaxsiy kompyuterni Microsoft firmasining MS DOS operatsion tizimi yoki uning IBM firmasi tarqatadigan PC DOS varianti rahbarligida yo bo‘lmasa, Digital Research firmasi (hozirgi Novel firmasining bo‘linmasi)ning MS DOS operatsion tizimi bilan qo‘shilib, o‘rin almashib ishlay oladigan DR DOS tizimi yoki IBM firmasining PC DOS operatsion tizimi boshqaruvida ishlaydilar. Bundan buyon bu uchta operatsion tizimi ta'riflanadi va bunda ularning hammasi bitta umumiy DOS so‘zi bilan ataladi. 2.2 Linux va Windows OT lari Linux operatsion tizimi haqida. Linux nomi esa 1991 yilda Linus Tovalds tomonidan o`z operatsion tizimini birinchi relizini dasturchilar uyushmasiga taklif etishdan kelib chiqqan.FSF xarakati xech kimning yuridik qiziqishlariga xalaqit qilmaydigan o`ziga tegishli bo`lgan operatsion tizimiga ega bo`ldi. GNU/Linux OT ni rasmiy relizi (operatsion tizimining yadrosi) 1994 yil yaratildi. Keyinchalik bu OT uchun dasturlarning ko`payishi Linux distributivlarni keltirilib chiqaradi. Rasmiy Linux distributivlarining soni yuztaga yaqin.Ba`zi bir distributivlar 1-3 ta Floppy disklarda bo`lsa, boshqalari 7 ta kompakt disklarda bo`lishi mumkin. Linux OT ustida butun jahon dasturchilar ish olib borganligi sababli, Linux ko`p tilni o`z ichiga olgan. Linuxda fayllar tizimi. Linux operastion tizim ga quyidagi fayl tizimlari o’rnatilishi mumkin. Ext – Linuks operastion tizimning birinchi fayl tizimi xisoblanadi, dastlabki linux versiyalarida qo’llanilgan. Jurnallar bilan ishlay olmaydi, mana shu uning kamchiligi hisoblanadi. Ext2 – 1993 yilda yaratilgan eski fayl tizimlaridan biri hisoblanadi. Ko’p yillar davomida bu fayl tizimi barcha distributivlarda asosiy fayl tizimi sifatida qo’llanilgan. Ext2 fayl tizimini ishlashi kesh xotira bilan bog’liq. Barcha disklarda bo’layotgan jarayonlarni kesh xotiraga tashlab, so’ng diskga tashlanadi. Shu sababli bu fayl tizimining tezligi juda baland, lekin ish jarayonida tok biror sababga ko’ra o’chib qolsa, kesh xotiradagi barcha ma’lumotlarni yo’qotib qo’yishimiz mumkin bo’ladi. Chunki qattiq diskga yozilmagan ma’lumotlar kesh xotiradan o’chib ketadi. Shu sababli bunday fayl tizimi bilan ishlayotganda uzluksiz tok manbaidan foydalanish zarur. Hozirgi kunda bu fayl tizimi o’zining muhimligini yo’qotgan. Ext3 (Third Extended Filesystem)– ext2 fayl tizimining yangilangan ko’rinishi, lekin bu tizimda yangi texnologiya (jurnallar bilan ishlash) qo’llanilgan. Diskda sodir bo’lgan o’zgarishlarning barchasi “jurnallarga” yozib boriladi va ma’lumotlarga zarar yetkanda shu jurnallar orqali fayllarni tiklash mumkin bo’ladi. Jurnallar bilan ishlashning quyidagi rejimlari mavjud: Ext4 – Linuksning yangi ishlab chiqilgan fayl tizimlaridan biri hisoblanadi. Bu fayl tizimi Linuks yadrosining 2.6.28 versiyasida paydo bo’lgan. Ext3 fayl tizimi bilan solishtiradigan bo’lsak, Ext4 fayl tizimi ishlashi va ishonchliligi 2 barobar oshganligini ko’rishimiz mumkin. Bu tizimda disk razdelining maksimal qiymati 1024Pbayt (1Ebayt), fayl xajmining maksimal qiymati 2 Tbayt qilib belgilangan. ReiserFS – Jurnallar bilan ishlay oladigan fayl tizimlaridan biri xisoblanadi. Bu fayl tizimi asosan kichik xajmdagi fayllar bilan ishlashda foydali. Bu fayl tizimining o’ziga xos tomoni shundan iboratki, bir necha kichik xajmdagi fayllarni bir blokda saqlash mumkin. Misol uchun, blok o’lchamingiz 4 Kbayt, siz bu blokga 1 Kbaytli 4 ta faylni joylashingiz mumkin. Shu tariqa siz diskdagi bo’sh shoylaringizni tejashingiz mumkin bo’ladi. Katta fayllar bilan bu fayl tizimi juda sekin ishlaydi va bu tizim uzilishlarga(tokning uzilib qolishi, kompyuterni o’chib qolishi) bardoshli emas, shu sababli ReiserFS fayl tizimini tez-tez defragmentatstiyadan o’tkazib turishingiz lozim. Agar siz ushbu fayl tizimidan foydalanmoqchi bo’lsangiz, albatta doimiy tok manbai (UPS) dan foydalaning. XFS – Dastlab bu tizim Silicon Graphics(SGI) kompaniyasi tomonidan Irix operastion tizim uchun yaratilgan. Bu tizim ham jurnallar orqali ishlaydigan fayl tizimi xisoblanadi. Jurnallarga fayl tizimining umumiy metama’lumotlari yoziladi va buzilish sodir bo’lganda jurnaldagi ma’lumotlarning fayl tizimiga nusxasi olish orqali qayta tiklashni amalga oshirish mumkin bo’ladi. Jurnal hajmi fayl tizimini xosil qilishda o’rnatiladi, xajm 32 megabaytdan kam bo’lmasligi lozim. Bu fayl tizimi ext3, ReiserFS va JFS fayl tizimlariga nisbatan tezroq ishlaydi, lekin ext4 fayl tizimidan sekinroq. XFS fayl tizimiga katta hajmdagi bloklarni(64 Kbayt gacha) o’rnatish mumkin. Shuning uchun bu fayl tizimida video fayllarni qayta ishlash kabi grafikli uzellarda ishlatish tavsiya etiladi. JFS – dastlab bu tizim IBM kompaniyasi tomonidan AIX operastion tizim uchun ishlab chiqilgan, keyinroq esa OS/2 uchun va nihoyat Linuks operastion tizim uchun ishlatilmoqda. Bu ham jurnallar orqali ishlaydigan fayl tizimi. Jurnalning hajmi taxminan umumiy fayl tizimining 40% tashkil etadi. JFS tizimi jurnal va ma’lumotlardan iborat bo’lgan bir necha segmentlardan tashkil etilishi mumkin. Bu segmentlar agregatlar deyiladi va bu agregatlarni alohida montirovka qilish mumkin. Linux va Windowsning farqi. Windowsning afzalliklari: 1. Dasturlar va zaruriy drayverlarni qidirish muammosi deyarli yo’q. 2. Windowsda dasturlar bilan ishlash oson. 3. Windowsni o’rnatish deyarli avtomatik tarzda bajariladi. 4. Windows OT versiyalari yurtimiz ichida keng tarqalgan ularni topish muammosi mutlaqo yo’q. Windowsning kamchiliklari: 1. Windows operatsion tizimi Microsoft korporatsiasi tomonidan pulga litsenziyasi bilan sotiladi bu esa uning katta noqulay tarafi xisoblanadi. Bizgacha yetib kelayotgan Windows versiyalari Internet tarmog’i yoki boshqa yo’llar bilan litsenziyasiz qo’lga kiritlgan. Windowsning minimal narxi: 200$ dan boshlanib 5000$ gacha boradi. 2. Windows bir oynali ( LINUX operatsion tizimi ko’p oynali. Unda ish stoli juda ko’p.). Windowsda esa ish stoli faqat bittagina. Ammo bu juda katta muammo emas chunki uni dasturlar orqali ko’p oynali qilish mumkin. M: 360 Destkop dasturi. 3. Windowsning yangi versiyalari misol uchun: Windows XP- DDR 128, Processor 0.7 GHz 3.Gb HDD talab qiladi. Bu degani Windows versiyasilariga qarab talab borligini bildiradi bu ham uning noqulay tarafidir. 4. Windows vaqt o’tib eskirishi mumkin uni vaqti vaqti bilan yangilab turish lozim. Agar u yangilanmasa qurilmalarni ishdan chiqrish extimolidan holi emas. 5. Windowsda “OPEN SOURCE”-“OCHIQ KOD” mavjud emas. Linuxda esa “OPEN SOURCE” mavjud. Bu degani istalgan vaqtda C/C++ orqali Linuxdagi dasturlarni hattoki Linuxni o’zini ham o’zgartrish mukin degani. Agar Windows ma’muriyatida (administrator) ham ushbu narsa mavjud bo’lganda Windowsda yana bir qulaylik mavjud bo’lardi. 6. Windowsning yana bir noqulayligi uning himoyaga muxtojligidir. Windows dasturida “OPEN SOURCE” mavjud bo’lganida uni quliflash turli xil xakkerlardan viruslardan ximoya qilish imkoniyatini berardi. Windowsda xech qanday to’siqsiz kompyuterni boshqarish imkoniyati bor. 7. Windowsga Anti-SPAM, Anti-XACCER, Anti-SHPION, Anti-VIRUS o’rnatilgandagina u ximoyalangan xisoblanadi. Linuxning afzalliklari: 1. Linux litsenziyaga ega ammo bepul. 2. Linux operatsion tizimini Internet orqali bepul yuklash mumkin. 3. Linux yuqorida ko’rsatilgan ko’p oynali ya’ni ko’p ish stoliga ega. 4. Linux dasturlarini drayverlarini Internet orqali yangilash yuklab olish bepul. 5. Linux qancha vaqt ishlashidan qat’iy nazar u eskirmaydi. Bu degani Linuxni qayta qayta o’rnatish majburiyati yo’q. 6. Linux yuqorida ko’rsatilgan “OPEN SOURCE” tizimiga kiradi u chiqish ko’diga ega. Bu degani istalgan vaqtda C/C++ orqali Linuxdagi dasturlarni hattoki Linuxni o’zini ham o’zgartrish mukin degani. Linuxga o’zgartrish kiritish uchun uning chiqish kodi ochiladi va kerakli o’zgartrishlar kiritiladi. 7. Linux ximoyaga ega. Unga yuqorida ko’rsatilgan Anti-SPAM, Anti-XACCER, Anti-SHPION, Anti-VIRUS dasturlari kerak emas. Chqish kodi orqali bularni bartaraf etish mimkin. 8. Linuxda esa talab ya’ni Windows versiyalariga o’xshab yangi versiyalarga yangi qurilmalar talab etmasligi katta qulayligidir. 9. Linux tizimdagi xatoliklarni o’zi tuzatadi buning uchun uni qaytadan yozish shart emasligini bildiradi. Endi Linuxdagi kamchiliklarga to’xtalamiz: 1. Linux qo’lda o’rnatiladi. Bu uni o’rnatish ancha vaqtga cho’zilishini bildiradi. Linuxning xar bir fayli qo’lda bittama bitta o’rnatiladi. Bu esa foydalanuvchi uchun noqulaylik tu’gdiradi. 2. Linuxda ishlash ozgina noqulay nimaga deganda unda Windwosga o’xshab dasturlar ko’p emas. Har bir dastur qanchadir muddatdan so’ng ishdan chiqadi uni Internet orqali olish mumkin. 3. Linuxda dasturlar qatorida drayverlar ham eskiradi. U ham dasturlarga o’xshab bartaraf etiladi. 4. Yana bir noqulaylik dasturlarning juda kamligi. 5. Windwosdagi dasturlar Linuxga , Linuxdagi dasturlar Windowsga tushmaydi. Buni Windowsda bartaraf etish mumkin. Buning uchun Windowsga Virtual BOX dasturi o’rnatiladi va u orqali yana boshqa operatsion tizimlar o’rnatish mumkin. 6. Linuxni CD-DVD disklarda topish ham bir kichik muammo. Linux ning asosiy kataloglari \ - asosiy katalog. /bin – Bu katalogda operastion tizimning asosiy buyruqlari saqlanadi(ls, cp,..). /boot – Linuks yadrosi va yuklashni boshqarish(grub, lilo va boshqalar)utilitlari saqlanadi. /dev – Operatsion tizimga ulangan qurilmalarning fayli saqlanadi.(Linux operatsion tizimida, barcha qurilmalar(printer, skaner, qattiq disk ) fayl ko'rinishida saqlanadi. Kerakli qurilmani ishlashi uchun, shu qurilmaga tegishli maxsus fayl mavjud bo’lishi kerak. ) /etc – bu katalogda operatsion tizimning va boshqa dasturlarning(Apache, Samba) sozlash fayllari joylashadi. /home – operatsion tizim foydalanuvchilarining shaxsiy xujjatlari saqlanishi lozim bo’lgan joy. Foydalanuvchi o’z xujjatlarini istalgan o’ziga yoqqan katalogda saqlashi mumkin, lekin xavfsizlik jihatidan linux ushbu joyga saqlashni maslahat beradi. Shuning uchun bu katalogga qattiq diskdan(HDD) alohida joy(razdel) ajratish lozim bo’ladi. /home/username – username foydalanuvchisining shaxsiy katalogi. Bu katalogda foydalanuvchining shaxsiy sozlash fayllari va foydalanuvchining barcha ma’lumotlari saqlanadi. Linux ko’p foydalanuvchililik OT hisoblanadi, shu sababdan barcha foydalanuvchiga o’z shaxsiy fayllarini saqlash uchun shaxsiy katalog ajratiladi. /root – root super foydalanuvchisining shaxsiy fayllari saqlanadigan joy, ya’ni root foydalanuvchisining uy katalogi. Bu katalog boshqa foydalanuvchilarning shaxsiy katalogidan farq qilmaydi. Root foydalanuvchisining imkoniyatlari keng bo’lganligi uchun, uning shaxsiy katalogi alohida asosiy katalog ichida joylashtirilgan. /lib – Bu katalogda sistema kutubxonlari saqlanadi. Sistema kutubxonalari - /bin /sbin katalogidagi dastur kutubxonalari va operatsion tizimni ishlashi uchun lozim bo’lgan kutubxonalardir. /media – Operatsion tizim, avtomat montirovka qila oladigan turli xil qurilmalarni(CDROM, USb flesh) shu katalogga montirovka(joylashtiradi) qiladi. /mnt – agar operatsion tizim qurilmalarni avtomat montirovka qila olmasa, foydalanuvchi shu katalogga “mount” buyrug’i orqali kerakli qurilmani montirovka qiladi(joylashtiradi). /opt – Katta xajmdagi dasturlar yoki katta xajmdagi yordamchi paketlar shu katalogga o’rnatiladi. /sbin – Tizimni boshqarish va sozlash uchun zarur bo’lgan asosiy sistemali dasturlar saqlanadi (ifconfig, iptables). /var/www – Apache serveri orqali ishlay oladigan web sahifalar joylashadi. /var/log – Barcha log fayllar saqlanadi. WINDOWS haqida umumiy tushunchalar:Windows (Windows oynalar degan ma'noni anglatadi) Microsoft (MS) firmasining dastur mahsuli bo`lib, maxsus tayyorgarlikka ega bo`lmagan kompyuterdan foydalanuvchilar uchun mo`ljallangan operatsion tizimdir. Uning asosiy maqsadi-kompyuterdan foydalanishni iloji boricha sodda va o`rganish uchun oson, shu bilan birga, foydalanuvchiga mumkin qadar keng imkoniyatlar yaratish holiga keltirishdir. Mazkur talablarga javob beruvchi MS Windows 95 operatsion tizimi 1995 yil avgust oyida ishlatila boshlangan bo`lsa, uning ruscha varianti 1995 yilning sentabridan Rossiyada qo’llanila boshlandi. MS Windows 95 Windowslarning yangi lahjasi emas, balki o`ta murakkab dasturlar majmui bo`lib, shu bilan birga foydalanish uchun oson, operatsion tizimdir. Windowsning avvalgi lahjalari (masalan, Windows 3.0, 3.1, 3.11, 3.12) asos sifatida MS DOS ni qabul qilgan bo`lsa, Windows 95 o`zi mustaqil bo`lib, kompyuterda boshqa bir operatsion tizimning bo`lishini talab qilmaydi. Lekin shu bilan birga bu muhitda MS DOS va Windowsning eski lahjalari bilan ishlash imkoniyati saqlangan. Bu qo`llanmada Windowsning 9x lahjasi haqida gap borgani uchun lahja nomeri 9x ni tushirib qoldiramiz. Windows mustaqil operatsion tizim sifatida quyidagi afzalliklarga ega: – o`zlashtirishda nihoyatda oddiy va imkoniyatlaridan foydalanish ko`lami qulay; – u yuqori samaradorlikka ega va mazkur xususiyati bilan Windowsning istalgan avvalgi lahjalaridan keskin farqlanadi. Xususan, Microsoft firmasi yangi 32 razradli yadroni tatbiq etish bilan samaradorlik va ishonchlilikni keskin oshirishga erishdi; – foydalanuvchi atigi bitta dasturiy ta'minot mahsulotini xarid qilib, qator muhim imkoniyatlarni qo`lga kiritadi: universal tarmoq mijoziga aylanadi, elektron pochtadan foydalana – sodda, oladi, multimedia dasturlar majmui vositalaridan barkamol bahra va yuqori oladi va hokazo; unumlilikka ega. Windowsning ba’zi imkoniyatlari quyidagilar: Universal grafika – Windows dasturlarning qurilmalarga va dastur ta'minotiga bog`liqsizliginita’minlaydi. Yagona interfeys – Windowsda foydalanuvchining muloqoti yagona, ya'ni turli dasturlar bilan ishlash qoidalari umumiydir. Shuning uchun yangi dastur bilan ishlaganingizda bu qoidalardan foydalanishingiz mumkin. Mavjud dastur ta'minoti bilan muvofiqligi - Windows MS DOS ning barcha amaliy paketlari, muharrirlari, elektron jadvallari ishini ta'minlaydi. Ko`p masalaliligi – Windows bir paytning o`zida bir necha hujjat bilan ishlaydi, bir dasturdan boshqasiga o`tishni ta'minlaydi. Mavjud tezkor xotiradan to`liq foydalanish imkoniyati mavjud. Qurilma resurslaridan ham to`liq foydalaniladi. Windows qurilmalari orasidagi muloqot dastutlarni o’zi ta’minlaydi. Ma'lumotlar almashinuvi – Windows dasturlararo ma'lumot almashish imkoniyatiga ega. Bu maxsus Clipboard (ma'lumot almashish buferi), yoki DDE (Dinamic Data Exchange - ma'lumotlarning dinamik almashinuvi, ya'ni boshqa dastur natijalaridan foydalanish), OLE (Object-Linking Emboding - dastur ilovalarida ma'lumotlardan tahrirlangan holda foydalanish) yordamida amalga oshiriladi. Dasturlardan foydalanishning oddiyligi tufayli foydalanuvchini o`rgatishga talablar kamaydi va tajribali foydalanuvchilar tizimning yangi imkoniyatlarini tashqi yordamsiz o`zi o`rganishi mumkin. Buning uchun «Pusk»-ishga tushirish knopkasidan, masalalar panelidan, Provodnik (Windows bo`ylab Boshlovchi), dasturlar ustasi, ma'lumot berishning yangi tizimlari va imkoniyatlaridan foydalaniladi. Kompyuter tarmoqlarini ishchi holatida saqlab turish, o`rnatish, sozlash Windowsning ichki imkoniyatlarida mavjud bo`lib, u bunday ishlarni tez bajaradi. Windowsning bu ekrani Ish stoli deb ataladi. Sizning odatdagi ish stolingizdagi hujjatlar, asboblar, yozuv qog`ozlari va shu kabilar joylashganidek kompyuter ekranida ham ishlash uchun kerak bo`lgan ma'lumotlar joylashtiriladi (yuqoridagi rasmga qarang). Ish stoli ko`rinishi foydalanuvchi tomonidan o`zgartirib turilishi mumkin. U foydalanuvchi tomonidan ko`p ishlatiladigan dasturlarni joylashtirish uchun qo`llaniladi. Windows ish stolining elementlar to`plami kompyuterning sozlovchilari bilan bog`liq. Windowsda ko`plab elementlarni yodda saqlash, ajratib olish va ular bilan ishlash oson bo`lishi uchun piktogrammalar (yorliqlar) deb ataluvchi mos rasmchalar qo`yiladi. Ularni ko`pincha ikonalar (timsollar) deb ham ataydilar. Ular mos dasturni xotiraga tez chaqirish (yuklash) imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, faylni yo`qotish uchun sichqoncha yordamida uni savat belgisiga ko`chirib qo`yish mumkin. DOS vositalari bilan (masalan, komandalar satrida yoki Norton Kommanderda) yo`qotilgan fayllarni bu dastur vositalari bilan tiklash mumkin emas. Bu dastur ikki kompyuter bilan ish olib borilayotganda fayllarni sinxronlashtirishni (so`nggi namunalarga almashtirishni) ta'minlaydi. Masalan, Siz ishni Vxodyashiye «uyga» olmoqchi (Kiruvchilar) bo`lsangiz Bu Portfeldan Windowsning foydalanishingiz xabarlar mumkin. tizimidir. Windowsning tizim papkalari oddiy papkalardan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: – tizim papkalari yo’qotilishi mumkin emas; – Korzina (Savat) papkasining nomini o`zgartirib bo`lmaydi (lekin kompyuteringizga Norton Utilities komplektini o`rnatgan bo`lsangiz buni bajarish mumkin); – ba'zi tizim papkalarining kontekst menysida o`ziga xos buyrug`lar mavjud. Birorta dastur ishga tushirilishi bilan masalalar panelida uning nomi yozilgan tugma paydo bo`ladi. Tugmaning nomi ikki qismdan iborat bo`ladi: dastur nomi va shu dastur yordamida tahrirlanayotgan hujjat nomi. Nom oldida dasturning piktogrammasi aks ettiriladi. Masalalar panelining chap burchagida Pusk tugmasi joylashgan. Bu tugma Windows OS ning bosh menysiga kirishni ta'minlaydi. Agar sichqoncha ko`rsatgichini shu tugma ustiga joylashtirsak, Nachnite rabotu s najatiya etoy knopki (Ishni shu tugmani bosishdan boshlang) degan yozuv paydo bo`ladi. Bundan tashqari, Masalalalr panelida rus, ingliz yoki boshqa alifboni, hamda vaqtni ko`rsatuvchi knopkalar (indikatorlar) mavjud. 1) masalalar panelining ixtiyoriy bo`sh joyida sichqoncha tugmasini bitta bosish; 2) Ctrl+Esc tugmalar kombinatsiyasini, ya'ni avval Ctrl va undan so`ng Esc tugmasini bosish; 3) ish stoli faol bo`lgan holda Tab tugmasini bosish. Umuman bu uchta usul bir-biriga ekvivalent emas. Birinchi usul faqat masalalar panelining fonini faollashtiradi. Oxirgi ikkita usul esa Pusk (Start) tugmasini faollashtiradi. Masalalar panelini ekran chegarasining xohlagan qismiga: tepa yoki pastga, chap yoki o`ngga joylashtirish mumkin. Panelni boshqa bir joyga ko`chirish uchun uni sichqonchaning tugmasi bilan bosib turgan holda ekranning biror chegarasiga siljitamiz. Kerakli chegara bo`ylab to`g`ri to`rtburchakning konturi paydo bo`lganda, sichqonchaning tugmasini qo`yib yuboramiz. Masalalar panelini kengaytirish ham mumkin. Buning uchun panelning tashqi chegarasini sichqoncha bilan ilib olib, uni boshqa joyga ko`chiramiz. Meny - bu biror operatsiyani bajarish imkonini beruvchi buyrug`lar majmuidir. Meny bandlari orasida buyrug`lardan tashqari qism menyga kirish imkonini beruvchi bandlar ham bo`lishi mumkin. Bu holda biz iyerarxik yoki ichma-ich joylashgan meny bilan ishlaymiz. Buni dasturlarni ishga tushirish menysi misolida ko`rishimiz mumkin. Menylar monitor ekranida joylashishiga ko`ra, vertikal va gorizontal menylarga bo`linadi. Dastur oynalarining menysi gorizontal bo`lib, u sarlavha satrining tagida joylashgandir. Vertikal meny-yuqoridan pastga qarab ochiluvchi menydir. Windowsda vertikal menyning boshqa ko`rinishi, suzib chiquvchi deb nomlangan va pastdan yuqoriga qarab ochiluvchi ko`rinishi ham ishlatilgan. Tizimning asosiy menysi ana shunday menydir. Suzib chiquvchi menyning yana bir turi-kontekst meny deb atalib, u oynaning ixtiyoriy joyida sichqonning o’ng tugmani bosganda ochiladigan menyudi. Menyular tizimida ishlatiladigan shartli belgilar: – agar meny bandi davomida uch nuqta (...) berilsa, shu band bajarilganda muloqot oynasi ochiladi; – agar meny bandi davomida uchburchak () berilsa, shu band bajarilganda qism meny ochiladi; – agar meny bandi kulrang harflarda yozilgan bo`lsa, menyning shu bandi ayni vaqtda faol emasligini bildiradi: – agar meny bandi davomida tugma yoki tugmalar kombinatsiyasi ko`rsatilgan bo`lsa, u holda menyning shu bandini menyga kirmasdan turib klaviatura yordamida ko`rsatilgan tugmalarni bosib bajarish mumkin. Bu tugmalar akselerator tugmalar (shortcut keys) deyiladi; – meny bandidagi tagiga chizilgan harf tezkor tugma (hot key) deb nomlanadi. Meny faol vaqtda klaviaturadan shu harfni bosib tegishli buyrug`ni bajarish mumkin; – agar meny bandi oldida qalin nuqta (*) yoki (3) belgisi bor bo`lsa, muqobil (alternativ) variantlardan birortasi tanlanganligini bildiradi. 2.3 Kompyuter qo`shimcha dasturlari Drayverlar. Ular kampyuterbilan boshqa qurilmalar o`rtasida muloqot o`rnatishga xizmat qiluvchi dasturlar dir ular xarbir qurilma (klavyatura,printer, sichqoncha va xokazo) lar uchun aloxida ishlab chiqariladi, hu qurilmalarini kampyuter bilan xamkorlikda ishlashini ta`minlaydi va nazorat qilib boradi masalan Mouse.com-kampyuteri bilan sichqoncha o`rtasidagi muloqotni tayyorlaydi. Utilitlar. Utilitlarga arxivlash, formatlash vositalari anti viruslar deagnostika vositalari optemallash vositalari komunikatsya vositalari xtirani boshqaruvchi vositari misol keltirish mumkin. Arxivlash vositalari yoki arxivatorlar-maxsus usullar yordamida fayl xajmini qisib kichraytirishga ularning arxivlarini xosil qilishga xizmat qiluvchi vositalardir. Arxivlangan fayllar birqancha qulayliklarga ega masalan: Ularga maxsus kapyuter viruslarning 90% dan ko`prog`I ta`sir etolmaydi. Matnli fayllar xajmi 50-60% qisqaradi. Ularni boshqa foydalanuvchilardan ximoya qilishning samarali usullari.Zamonaviy arxivatorlarga PKZIP, ARJ, PAK, RAR, WINRAR, WINZIP, kabi dasturlarni misol keltirish mumkin. Formatlash vositalari. Ma`lumot yozishdan oldin disclar satrlari sektorlarga sektorlar esa klasterlarga klasterlar esa ma`lumotlar yoziladigan yo`lakchalarga bo`linadi. Shundan keyin disklar ishchi xotiraga keladi bu esa ma`lumotlarning disda optimal Xamda zarur payti kerakli ma`lumotlarni tezda izlab topishga imkon beradi disklar satxlarini shunday sektor va klasterlarga bo`lish diskni formatlash deyiladi va bu jarayonni maxsus dasturlar yordamida bajariladi. Formatlangan 3.5 diyumlik disketada 18 sektor va 80 yo`lak bo`ladi bitta sektorning yo`lklari sig`imi 51.2 baytga teng bo`lib ular klasterlar deyiladi. Virus dasturlar va ularning turlari. Kompyuter viruslari dep kampyuterning xotirasidagi ma`lumotlarni ishdan chiqarish maqsadida maxsus tuzilgan dasturiy vositalarga aytiladi dastlabki paytda ular disketalar orqali tarqalar edi. Keyingi yillarda kampyuter tarmoqlari orqali xam tarqalmoqda. Ularning buzg`unchilik faoliyati najijasida minglab kamyuterlar va kampyuter tarmoqlari ishdan chiqmoqda va ularning xotirasidagi ma`lumotlar yo`qolmoqda. Natijada ularning keltrayotgan zarari milionlab dollarlar bilan o`lchanmoqda. - Virus dasturlar ta`sirida. - Fayllarning xajmi sezilarli ortishi. - Kampyuterning ish tezligi sekinlashishi. - Ekranda natija o`rnida turli belgilar paydo bo`lishi. - Chaqirilgan fayllar umuman ishga tushmasligi. - Kampyuter xotirasida begona fayllarning paydo bo`lishi. Virus dasturlarni guruxlarga bo`lish mumkin. 1. Oddiy fayilli dasturlar fayillar bilan birga kompyuter hotirasiga kelib tushuvchi va shu fayil ishga tushirilgandagina o`z faoliyatini boshqaruvchi viruslar. 2. Rezident fayilli dasturlar chaqirilgan fayil bilan birga kompyuterning tezkor hotirasiga kelib tushuvchi va kompyuterning keyingi ishi davomida tezkor hotirada qolib tezkor hotiraga chaqirilgan barcha fayllarni zararlovchi viruslar. 3. Yuklovchi sektor viruslarri disklar yoki disketalarning yuklovchi sektorlarini ishdan chiqarishga mo`ljallangan ya`ni shu sektorda joylashgan sistema dasturlarini zararlovchi viruslar. 4. “Chuvalchang” viruslari boshqa dasturlarini zararlamaydi biroq o`z o`zidan nusxa olib ko`payuvchi viruslar ularning ishi natijasida kampyuter xotirasi virus dastur nusxalari bilan to`lib qoladi kampyterning ishlash samaradorligini keskin pasaytiradi. Antiviruslar. Virus dasturlarini izlab topuvchi va ularni zararsizlantiruvchi dasturiy vositalardir. Ular o`zlarining ish usullariga va imkonyatlariga ko`ra guruxlarga bo`linadi: - detektor dasturlar va doktor dasturlar. Ular virus bilan zararlangan fayllarni izlab topadi xamda viruslarga davolashga xarakat qiladi masalan. Dialog-MGU firmasi yaratgan AVP, Dr Web dasturlari shular jumlasidan. - Revizor dasturlari va doktor revizorlar. Ular fayllarning dastlabki xolatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni (xajmi diskdagi o`rni va xokazo) eslab qoladi so`ngra tekshirish vaqtida bu ma`lumotlarni dastlabkisi bilan solishtiradi agar farq bo`lsa ular zararlangan deb xisoblaydi va virslarni aniqlash va faylni davolash faoliyatini boshlaydi. Ularga misol qilib “diyalog MGU”firmasining ADinf dasturini keltirish mumkin. Filtir dastur yoki rizident-dastur. Ular kompyutirning tezkor hotirasiga aftamatik ravishda yuklanib, kompyut ishi davomida shu joyda qoladi, hamdahotiraga chaqirilayotgan har bir dasturni viruslardan zararlanmaganligini uzluksiz tekshirib boradi, Flushot plus dasturi shunday dasturlardan. Dastur vakinalar yoki imunizatorlar. Ular diskni va undagi fayillarni viruslarning tasiriga berilmovchi qilib takomillashtiruvchi hamda fan rejimida faoliyat olib boruvchi vositalardir. Zamonaviy antiviruslar dasturini ishlab chiqarishda aynan shunday vositalarga katta ahamiyat berilmoqda. Kiyingi yillarda yuqoridagi antivirus vositalarinning barcha hususiyatlarini o`zida mujasamlashtirgan universal vositalar ham ishlab chiqarilmoqda. Bular ichida eng ko`p tarqalgani Kasperiskiy labaratoriyasida yaratilgan Kasperiskiy dasturidir. Diyagnostika vositalari. Kompyuter qurilmalari va magnit disklarning ishlash qobilyatlarini va holatini tekshiruvchi hamda ulardagi nuqsonli joylarni aniqlab, iloji boricha tuzatadigan dasturlar. Vazifasiga ko`ra ular ikkiga bo`linadi - kompyuter qurilmalarining ish faoliyatini tekshiruvchi dasturlar. Masalan: Contral R - magnit disklarning ish holatini tekshiruvchi dasturlar. Masalan: NDD Optimallash vositalar. Qattiq va yumshoq disklarga fayillar klasterlarga yoziladi. Bunda quydagi hollar bo`lishi mumkin: -fayillarning hajmi klaster sig`imida kichik bo`lishi mumkin, bunda klasterlarda bo`sh joylar hosil bo`ladi. -fayilning hajmi klaster sig`imidan katta bo`lish mumkin, bunda shu fayil bir nechta klasterlarga bo`lib yoziladi. Diskka bir marta ma`lumotlar yozilayotganda bitta klasterga sig`magan fayillarni bo`lib yozish tartib bilan amalag oshiriladi, ya`ni fayilning ortib qolgan qismi qo`shni klasterga yoziladi. Diskdan ko`p marta foydalanilganda ko`p marta ma`lumotlar yozib yoki o`chirilganda disk ma`lumotlar yozmagan bo`sh joylar hosil bo`lishi hamda fayillarni klasterlarga bo`lib yozish tartibi buzilishi mumkin, natijada bitta fayilning bo`laklari butun disk bo`ylab tartibsiz ravishda sochilib ketishi mumkin. Bunday holatda frakmentasiya diyeiladi. Buning natijasida diskning umumiy sig`imi bo`sh joylar hisobiga kamayadi va fayillarni izlab topish murakablashadi, kompyuterning ish surati sezilarli darajada kamayadi. Fragmentasiyalarni yo`qotish, ya`ni bosh joylarni malumotlar bilan to`ldirish, fayillarning bo`laklarini klasterlarga tartib bilan joylashtirishga defragmentasiya yoki oftemallashtirish diyiladi. Buning uchun SpeeDisk, Fast Trax kabi dasturlqardan foydalaniladi. 2.4 NC va TC lar haqida ma`lumot Norton Commander dastur qobig’i NC dastursi "Peter Norton Computing" firmasining mahsuli bo’lib, uning vazifasi MS-DOS OS bilan ishlashni yеngillashtirishdan iborat. Bu dastur fayllar va dirеktoriyalar bilan asosiy amallarni qidirish va nusxa ko’chirish, qayta nomlash, o’chirish kabilarni soddaroq, qulayroq va yaqqol bajaradi. Shunday qilib, NC opеratsion sistеma vazifalarini bajaradi va uning imkoniyatlarini kеngaytiradi. MS DOS buyruqlari bilan to’g’ridan-to’g’ri - NC dan chiqmasdan turib ishlash mumkin. Norton Commander ning imkoniyatlari - Diskdagi kataloglar ro’yxatini yaqqol ko’rsatadi. - Diskdagi kataloglar daraxtini ko’rsatish, kataloglarni yaratish qayta nomlash, o’chirish buyruqlarini bajaradi. -Fayllar ustida nusxa ko’chirish, arxiv fayllar, ma'lumotlar bazasi matnlarini ko’rish, matnli fayllarni tahrirlash imkoniga ega, -Turli matnli fayllar, hujjatlar, arxiv fayllar, ma’lumotlar bazasi matnlarini ko’rish matnli, fayllarni tahrirlash imkoniyatiga ega, -MS DOS ixtiyoriy komandasini va hokazolarni bajaradi. NC dasturini ishga tushirish NC dasturini ishga tushirish uchun DOS ning buyruqlar satrida quyidagini tеrish kеrak : klaviaturadan nc Ekranning yuqori qismida 2 qavatli hoshiya bilan chеgaralangan 2 ta tog’ri to’rtburchak shaklidagi oynalar hosil bo’ladi. Bu oyna odatda "panеl" dеb ataladi. Panеllar tagida DOSning buyruqlar satri joylashadi. Oxirgi satrda esa NC funksional tugmachalarining vazifasini eslatuvchi satr joylashadi. NCdan chiqish NC dan chiqish uchun (F10) klavishi bosiladi. Ekranning o’rtasida quyidagi savol paydo bo’ladi. Do you want to quit the Norton Comander? (Yes, No) (Siz Norton Commander dan chiqmoqchimisiz?) Agar chiqmoqchi bo’lsangiz Enter yoki “Y” ni, aks holda (Esc) yoki “N” ni kiritasiz. DOS buyruqlarini ishga tushirish DOS komandasini bajarish uchun uni klaviaturadan kiritilib, Enter tugmachasi bosiladi. NC panеlidagi joriy faylni buyruqlar satriga Ctrll + Enter klavishlari chiqaradi. NC dasturida fayllar guruhini tanlash Fayllar guruhini tanlash ular ustida ba’zi bir amallar bajarish imkonini bеradi. Tanlangan fayllar rangli displеyda ravshanroq tasvirlanadi. Panеllar oxirgi satrida fayllar guruhi soni va hajmi haqidagi ma’lumot kеltiriladi. Biror faylni tanlash uchun [ins] tugmachasini bosish kеrak. Bu tugmachaning qayta bosilishi tanlashni bеkor qiladi. Fayllar guruhini, ularning turiga qarab ajratish uchun Q, ENTER klavishini bosib , guruhlar tusi " * " va "?" bеlgilari yordamida kiritiladi. Bеkor qilish uchun [-] ,[enter ] klavishi bosiladi. Fayllar guruhi ustida nusxa ko’chirish, qayta nomlash, o’chirish, arxivga joylash, arxivdan tiklash amallari bajariladi. NC matnli fayllarni arxivli fayllarni jadvalni o’qish imkoniyatiga ega. Buning uchun faylga kursorni kеltirib F3 bosiladi . Malumotlar bazasi yoki jadvallarda bеlgini qidirish uchun F7 klavishi dan foydalanish mumkin. Bu buyruq yordamida matnni faqatgina o’qish mumkin. Operatsion tiznimning qobiq dasturlari Ma`lumki, foydalanuvchi bilan kompyuter o'rtasidagi muloqatni operatsion tizim ta`minlaydi. Shu bois operatsion tizimning interfeysi qanchalik qulay bo'lsa, foydalanuvchining kompyuter bilan ishlashi shunchalik oson va samarali bo'ladi. Hozirda eng ommaviy sanalgan MS-DOS operatsion sistemasi bir vaqtlar inson bilan kompyuter o'rtasida vositachi rolini o'tab, kompyuter resurslaridan foydalanishni osonlashtirgandi. Lekin o'zi rivojlanish natijasida haddan ziyod ko'p buyruqlar bilan to'lib toshib ketdiki, bu foydalanuvchi ishini sustlashtirishga olib keldi. Shunday qilib, foydalanuvchi bilan kompyuter o'rtasida yangi vositachi yaratish ehtiyoji tug'ildi va natijada operatsion sistemaning qobiq dasturlari yuzaga keldi. Qobiq dastur operatsion sistema boshqaruvida ishga tushiriladigan va shu operatsion sistema bilan ishlashga ko'maklashadigan dasturdir. Eng omaviy qobiq dasturlardan biri Norton Commander deb nomlanadi. Bu qobiq dasturi amerikalik mashhur dasturchi Piter Norton tomonidan yaratildi va kompyuterdan foydalanuvchilar uchun katta qulayliklarni keltirib chiqardi. WINDOWS foydalanuvchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratgani sababli uni grafik qobiq emas, grafik muhit deyish qabul qilingan. Norton Commander kompyuter ekranida disk, katalog va fayllar strukturasini ko'rgazmali tarzda ko'rsatib turadi. Ma`lumki, operatsion sistemaning buyruqlarini kompyuterga kiritish ko'p mehnat, vaqt va qunt talab qiladi. Norton Commander foydalanuvchini bu mehnatdan va operatsion sistemaning o'nlab buyruqlarini doimo yodda saqlashdan xalos etadi. Mazkur dasturning eng afzal tomonlaridan biri bo'lib, operatsion sistema buyruqlaridan oson va samarali foydalanish imkonini beradi. Norton Commander dan foydalanuvchi qobiq dasturni tark etmasdan turib, biror dasturni tuzishi yoki matnni tayyorlashi, ularni tahrirlashi va ishga tushirishi mumkin. Norton Commander foydalanuvchi kiritgan buyruqlarni esda saqlab boradi va ishlash jarayonida yana shu buyruqlardan foydalanishga to'g'ri kelsa, ularni takroran klaviatura orqali termasdan amalga oshirish imkonini beradi. Foydalanuvchi tomonidan tanlangan operatsion sistema buyrug'i yoki amaliy dastur bajarib bo'lingandan so'ng yana Norton Commander ga qaytiladi. Kompyuterlar texnik tomondan mukammallashib, ularning grafik imkoniyatlarining rivojlanib borishi dasturchilarda grafik interfeysli qobiq dasturlar yaratish fikrini uyg'otdi. Bu ishga birinchi bo'lib Microsoft kompaniyasi kirishdi. Mazkur kompaniya tomonidan 1985-yilda yaratilgan WINDOWS 1.0 grafik qobiq-dasturi aytarlik afzalliklarga ega emas edi. Unda fayllar ekranda chiroyliroq tasvirlangan. Shunday bo'lsada, u grafik qobiqdasturlarning keyingi naqllarining yaratilishiga turtki bo'ldi. 1987-yilda yaratilgan WINDOWS 2.0 grafik qobiqda WINDOWS 1.0 dagi kamchiliklar bartaraf etilgan bo'lsada, foydalanuvchilar tomonidan qo'llab-quvvatlanmadi. 1990-yilda ishlab chiqarilgan WINDOWS 3.0 dasturi birinchi ommaviy grafik qobiq-dasturga aylandi. Keyinchalik, 1992-yilda WINDOWS 3.1 yaratilib, unda WINDOWS 3.0 da yo'l qo'yilgan xatolar bartaraf etildi. 1993 yilda bir nechta kompyuterlarni bir-biri bilan bog'lab ishlatish imkoniyatini (lokal tarmoq, bu haqda keyingi paragraflarda batafsil fikr yuritiladi) beruvchi WINDOWS 3.11 dasturlar tizimi yaratildi. Quyida WINDOWS ning boshqa qobiq-dasturlardan farqlab turadigan ba`zi xususiyatlari keltirilgan. Ko'p vazifalilik. Bir vaqtda bir nechta dasturlarni ishga tushirish imkoniyati mavjud. Yagona dasturiy interfeys. WINDOWS uchun yaratilgan dasturlar bir-biri bilan shunday aloqadaki, bir dasturda hosil qilingan ma`lumotlarni boshqa dasturga olib o'tish va qayta ishlash mumkin. Foydalanuvchining yagona interfeysi. WINDOWS uchun yaratilgan barcha dasturlarda foydalanuvchi bilan muloqat usuli deyarli bir xil. Shu sababli bunday dasturlarning bittasi bilan ishlashni o'zlashtirib olgan foydalanuvchi boshqasini ham oson o'zlashtirib oladi. Grafik interfeys. Dastur va ma`lumotlar fayllari ekranda o'ziga xos rasmli nishonlar ko'rinishida tasvirlanadi. Fayllar bilan ishlash "sichqoncha" yordamida amalga oshiriladi. Yagona apparatli-dasturiy interfeys. WINDOWS turli-tuman qurilmalar va dasturlarning mutanosib ishlashini o'z zimmasiga oladi. Xulosa Agar “Operatsion tizim” (OT) tushunchasini qisqacha izohlasak, bu boshqaruv dasturidir. OC bu – kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo’linadi. Dasturlash sistemasi – dasturlash tillari va ularga mos til protsessorlari majmuasidan iborat bo’lib, dasturlarga ishlov berish va so’zlashni ta’minlovchi dasturlar to’plamidan iborat. Dasturlash sistemasining tashkil qiluvchilar (dasturlar) amaliy dasturlar to’plami singari OT boshqaruvi ostida ishlaydi. Kompyuter resurslari OT boshqaruvi ostida bo’ladi. OT ga ehtiyoj resurslar taqsimoti va ularni boshqarish masalasi zaruriyatidan kelib chiqadi. Resurslarni boshqarishdan maqsad foydalanuvchiga kompyuterdan effektiv foydalanish bilan birga resurslarni boshqarish tashvishidan ozod qilishdir. OT lardan quyidagi hususiyatlarga ega bo’lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik. OT o’zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo’lishi kerak. OT foydalanuvchining aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlashi, uni tahlil qilishi va tiklash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. OT foydalanuvchining o’zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi, hech bo’lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zararni minimumga olib kelishi kerak 2. Himoya. OT bajarilayotgan masalalarning o’zaro bir – biriga beradigan ta’siridan himoyalash kerak. 3. Bashorat. OT foydalanuvchi so’roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari sistemada qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo’lsa, ularning ketma – ketligi qanday bo’lishidan qat’iy nazar natija bir xil bo’lishi kerak 4. Qulaylik. Foydalanuvchiga OT ni taklif qilishdan maqsad – resurslarni aniqlash va bu resurslarni boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir. Sistemani inson psixologiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak Men bu o’quv amaliyoti jarayonida o’z yo’nalishim yuzasidan ancha ma’lumotlarga ega bo’ldim va bu ma’lumotlar menga o’quv jarayonida ancha kerak bo’ladi deb o’ylayman. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Axmedov A.,Tayloqov N. Informatika: Akademik liцey va kasb -hunar kollejlari uchun darslik.-T.: «O`zbekiston», 2001. 2. Abduqodirov A.A., Hayitov texnologiyalari T. «O`qituvchi». 2002. 3. www.ziyonet.uz 4. www.google.uz A..G`., Sh odiev R.R. Axborot