1 Э ЭКГдаг ги тар рмоқла ар Сттандарт (и икки қутбли) тармоқл лар. Юра акдаги импуульслар ҳосил қилаёттган элекктр майдонд да жойлаш шган ҳар би ир нуқта а ўзининг п потенциали ига эга. Икки ита шундай й нуқталарн нинг поте енциаллари ини бир-бир ри билан соли иштириш ор рқали улар р орасида-гги тафо овутни (фа арқни) аниқлаш, ҳамда а шу тафовут қий йматини ёззиб олиш мумккин. Электр р майдонид даги нуқтал лар қийм матлари ўрттасидаги фарқни ф ёзиб б олиш ш электрока ардиограф фиянинг бири инчи асосчи иларидан бўлган б Einth hoven томо онидан 1903 3 йили такл лиф қил линган. Ун нинг таъриф фи бўйича:: Чап ва ўнг қўллар поттенциаллари орасида аги фарқ би иринчи ста андарт тармоқ сифатида ре егистрация қилинади ва I рим ра ақами била ан ифодала анади; Ўнг қўл ва чап оёқ по отенциалла ари орасида аги фарқ иккинчи и ста андарт тар рмоқ сифад дита ре егистрация қилинади ва II рим ра ақами била ан ифодала анади; Чап қўл ва а чап оёқ по отенциалла ари орасид даги фарқ учинчи у ста андарт тар рмоқ сифаттида ре егистрация қилинади ва III рим рақами р билан ифодал ланади. Ага ар ушбу тар рмоқларни ҳаёлан би ирби ири билан боғласак, б у учбурчак ша акли ҳосил л бўлади. Бу Б учбурчакк унинг муаллифи ном ми билан, яъни я Эй йнтховен учбурчаги у д номлан деб нади (расм м. қар.). Куча айтирилган н (бир қутб бли) тармо оқлар. Би ир қутбли тармоқда т ё ёзиб олувчи и электрод ўзи би ириктирилгган электр майдонини инг айнан бир б ну уқтасидаги потенциал ллар тафов вутини ан ниқлайди (р расм. қар.). Бир қутбл ли тармоқ эл лектроди ло отинча V ҳарфи била ан иф фодаланад ди. Ушбу та армоқларни и кўриб чи иқамиз: Ўн нг қўлга бириктирилга ан бир қутб бли электро од aV VR ҳарфла ари билан и ифодалана ади, (“right” ўн нг); утбли Чап қўлга бириктирилган бир қу эл лектрод aV VL ҳарфлар ри билан иф фодаланад ди, (“left” - чап); Чап оёққа бириктири илган бир қу утбли эл лектрод aV VF ҳарфлар ри билан иф фодаланад ди. Би ир қутбли тармоқлард дан қаъбул қилинган потенциалл п лар ЭКГда паст амплитудага (ба аландликка а) эга а бўлган ти ишчалар кўўринишида ёзилади. Бу Б потенци иаллар ора-сидаги фа арқнинг кич чиклиги учундир. ЭКГ Гни яхши туушуниш учун уларни куч-айтири ишга тўғри келади. Ин нглиз тилид да «куучайтирилган» сўзи “augmented d” деб тарж жима қилина ади. Ушбу сўзнинг би иринчи ҳарф фини тармоқлар но омларига қўшсак, қ бир р қутбли та армоқларни инг тўлиқ но оми ҳосил бўлади. aVR – ўнг қўл чайтирилга ан тармоғи; aVL – чап ч қўл куча айтирилган н тармоғи; aVF – ча ап оёқ кучай йтирилган куч тармоғи. Кўкра ак тармо оқлари. ЭК КГда стандарт ва куча айтирилган н тармоқлардан ташқа ари кўкрак тармоқлар ридан ҳам фо ойдаланилади. Кўкрак тармоқла ари ҳам куч чайтирилга ан тармоқла ар сингари бир қутбли и ҳисобланади и, лекин ула ардан фарқли равишд да қўл ва оёқларга о эм мас, балки кўкрак қаф фасига би ириктирила ади. Юракнинг электр майдони бу б ерда куч члироқ, шун нинг учун қабул қилин наётган по отенциалла арни кучайттиришга ҳо ожат йўқ. 2 Кўўкрак тармоқларинин нг яна бир хусусияти х ш шундаки, ул лар по отенциалларни, станд дрт ва куча айтирилган н тармоқлардан фарқл ли ўл лароқ, бош шқа, юракка а янада яқи инроқ бўлга ан эквипоте енциал ай йланада ёззиб оладил лар. Станда арт ва куча айтирилган тармоқлар р ю юрак импуль ьсларини фронтал ф те екисликда, кўкрак тармоқлари эсса го оризонтал текисликда т а қаъбул қи иладилар. Т Тармоқлар рни кўкраккка бириктириш ш нуқталар ри ушбу ке етма-кетли икда жойлашган: V1 1—V6 элек ктродларн нинг жойла ашиш схем маси V lin. parasternalis dex V1 xtra бўйича а 4 қовурға оралиғида а V lin. parasternalis siniistra бўйича V2 а 4 қовурға а оралиғида а V lin. V2 ва V3 а V4 орасид даги масоф фа ўртасида а V lin. media V4 aclavicularis s sinistra бўўйича 5 қов вурға орали иғида V lin. axillarris anterior sinistra V5 s ва 4 тармоқда ан ўтказилгган горизон нтал а чизиқ кесишгган жойида 6 lin. axillaris media sin nistra ва 4 тармоқдан т ў ўтказилган н горизонта ал чизиқ кессишган жой йида V6 V7 7 lin. axillaris posterior sinistra ва 4 тармоқда ан ўтказилгган горизон нтал чизиқ кесишган жойида ж V8 8 lin. scapularis sinistra a ва 4 тармоқдан ўтка азилган горизонтал чи изиқ кесишгган жойида а ўтказилган V9 9 lin. parave ertebralis sin nistra ва 4 тармоқдан т н горизонта ал чизиқ ке есишган жо ойида Отв ведения делы серд дца Отд I передняя стенка сердца с II суммац ционное ото ображение е I и III III задняя стенка сер рдца aVR правая боковая сттенка серд дца aVL левая переднебок п ковая стенка сердца aVF задненижняя стен нка сердца V1 правая боковая сттенка ПЖ V2 передняя стенка ПЖ П V3 межжел лудочковая я перегород дка V4 верхуш шка сердца V5 переднебоковая стенка с ЛЖ V6 левая боковая б сте енка ЛЖ 3 Р тишча. Бу тишча юрак бўлмачалари қўзғалишини кўрсатади. У юрак комплексининг биринчи тишчаси ҳисобланади. Р тишча мусбат ёки манфий бўлиши мумкин. Унинг бошланғич қисми (кўтарилувчи ярми) ўнг бўлмачанинг қўзғалишини кўрсатса, кейинги қисми (пасаювчи ярми) чап бўлмачанинг қўзғалишини кўрсатади. Бунинг сабаби синоатриал тугуннинг ўнг бўлмача деворида жойлашганлигидир.Р тишча II стандарт тармоқда ҳар доим мусбат, aVR да эса ҳар доим манфий бўлади. У I, aVF, V3-6 тармоқларда кўп ҳолларда мусбат бўлади. Р тишчанинг амплитудаси 1,5-2,0 мм дан, кенглиги эса 0,1с дан ошмайди. Нормада V1- V2 да манфий ёки икки фазали. Баъзан aVF, aVL да манфий булиши мумкин, лекин шу узатмаларда Т тишча хам манфий булиши керак. Q тишча. Бу тишча юрак қоринчаларининг қўзғалишини кўрсатади. Бу QRS комплекснинг биринчи манфий тишчаси ҳисобланади. Q тишча доим манфий бўлади. Стандарт тармоқларда Q тишча рўйхатга олинмаслиги ҳам мумкин. Агар у стандарт тармоқларда кўринса, унинг чуқурлиги R тишчанинг 1/4 дан ошмайди. V4-V6 кўкрак тармоқларида унинг чуқурлиги R тишчанинг 1/4 дан ошмайди.V1-3 кўкрак тармоқларида эса Q тишча умуман бўлмайди. Фақатгина aVR да Q тишча асосий ва энг чуқур тишча бўлиши мумкин. Чунки aVR тармоқ II стандарт тармоқ билан тескари нисбатта боғлиқдир, яъни aVR тармоқ II нинг акси ҳисобланади. Q тишчанинг кенглиги 0,03с дан ошмайди. Чуқур, кенг ёки аррасимон Q тишча патологик ҳисобланади. Q тишчанинг бундай ўзгаришлари Q тишчали миокард инфарктида кузатилади. R тишча. Бу тишча ҳам қоринчаларнинг қўзғалишини кўрсатади. Бу QRS комплекснинг биринчи ва кейинги мусбат тишчалари ҳисобланади (R тишчалар бир нечта бўлиши мумкин, бу нормал эмас). R тишча доим мусбат бўлади. Энг баланд R тишча стандарт тармоқлар орасида II да кузатилади. Кўкрак тармоқларида V1 дан то V4 гача R тишча аста секин баландлашиб боради, V5,6 да эса аста секин пасаяди. Агар R тишча V5,6 да ҳам V3,4 даги сингари баланд ёки ундан ҳам баландроқ бўлса, бу ҳолат юракнинг чап қоринчаси гипертрофиясининг белгиси ҳисобланади. R тишчанинг кенглиги 0,04-0,08с. Унинг амплитудаси I, II, III, aVL, aVF, V2-6 тармоқларда 5-25 мм га тенг, aVR, V1 да эса 3-4 мм дан ошмайди. Агар R тишчанинг баландлиги 5 мм дан паст бўлса (айниқса стандарт тармоқларда), бундай ЭКГ «паст вольтажли» деб номланади. Бундай ўзгариш миокардитлар, кардиомиопатиялар, миокардиодистрофиялар, миокард инфаркти, кардиосклероз, экссудатив перикардит учун ҳосдир. S тишча. Бу тишча ҳам Q ва R сингари қоринчаларнинг қўзғалишини кўрсатади. Бу QRS комплекснинг иккинчи ва кейинги манфий тишчалари. S тишча доим манфий бўлади. У R тишчанинг тўғридан-тўғри давоми ҳисобланади. Стандарт тармоқларда S тишча рўйхатга олинмаслиги ҳам мумкин. У кўкрак тармоқларида V1 дан V6 гача бошида аста секин чуқурлашиб, кейин калталашиб боради ва кўпинча V6 да кузатилмайди. Кўпинча V3,4 да S тишчанинг чуқурлиги R тишчанинг баландлигига тенг бўлади. Ушбу оралиқ «ўтиш зонаси» номини олган (Нормал ЭКГ расм. қар.). Баъзи муаллифлар бу оралиқ диагностик аҳамиятга эга деб ҳисоблайдилар. S тишчанинг амплитудаси 0-12 мм. Кенглиги эса 0-0,08 с. 4 Т тишча. Бу тишча юрак қоринчаларининг реполяризациясини кўрсатади. У QRS комплексдан кейин рўйхатга олинади. Т тишча мусбат ҳам, манфий ҳам бўлиши мумкин. Т тишча нормада носимметрик. Унинг биринчи ярми аста секин кўтарилиб, иккинчи ярми тикка пасаяди. Агар Т тишча симметрик бўлса, у миокард ишемияси ва гипоксиясининг белгиси бўлади. Т тишча II тармоқда доим мусбат, aVR да доим манфий бўлади. V1,2 да баъзан манфий бўлиши мумкин. Бошқа ҳамма тармоқларда (I, III, aVL, aVF, V3-6) доим мусбат бўлади. Ушбу тармоқлардаги манфий Т миокард ишемиясини таҳмин қилишга сабаб бўлади. Энг баланд Т стандарт тармоқлардан II да, кўкрак тармоқларидан V3,4 да кузатилади. Унинг V5,6 даги амплитудаси V1,2 дагига қараганда каттароқ (Т V5,6 > Т V1,2). Агар бу нисбат ўзгарса, яъни T V1,2 > T V5,6 бўлса, бу белги миокарддаги метоболик ўзгаришларга хос бўлади. Т тишчанинг амплитудаси нормада 5-18 мм, кенглиги 0,10,25с. Агар унинг амплитудаси 2-3 мм дан ошмаса, ёки у изолинияда бўлса, ёки ҳиёл манфий бўлса (айниқса стандарт тармоқларда), бу ҳолат миокарддаги дистрофик ўзгаришларнинг белгиси ҳисобланади. R-R интервал. Бу икки R тишчанинг орасида жойлашган масофадир. Нормал ҳолатда унинг давомилиги 0,7 дан 1с гача бўлади. R-R масофа секундларда ҳисоблаб олинади. Нормада бу 0,7-1 с тенг. Ушбу масофа орқали юрак қисқариш сони аниқланади. ЮҚС аниқлаш учун R-R миллиметрлардаги масофа 0,04 секундга (агар тезлик 25 мм/с бўлса), ёки 0,02 секундга купайтирилади(агар тезлик 50 мм/с бўлса). Кейин 60 с ҳосил бўлган сонга бўлинади. М: PQ интервал. Бу интервал P тишчанинг бошидан Q тишча ёки R тишча бошланишигача (Q тишча бўлмаганда) бўлган чизиқ кесмаси ҳисобланади. Нормада ушбу масофа 0,12-0,2с ни ташкил этади. PQ интервал қўзғалиш импульсларини АВ бирикма орқали ўтиш тезлигини акс эттиради. QRS комплекс. Q тишча (ёки Q тишча бўлмаганда R тишча) бошланишидан S тишча (ёки S тишча бўлмаганда R тишча) охиригача бўлган масофа QRS комплекс дейилади. Нормада унинг кенглиги 0,06 дан 0,1 с ёки (0,04-0,09с) гача бўлади. QRS комлекс қўзғалиш импульсини қоринча ичи йўллари бўйлаб тарқалишини акс эттиради, бу йўллар тўсиғи бўлганда эса унинг кенгайиши кузатилади. 5 ST T сегмен нт ёки ин нтервал. ST сегмеенти ёки инттервали дееганда S тиишча охириидан (ёки S бўўлмаганда R тишчаохиридан) T тишча т бош шланишигач ча бўлган масофа м туш шунилади. ST сегментт T тишча билан н биргаликд да кардиом миоцитларн нинг реполя яризацияси и, яъни қўзғғалишдан кейин к да астлабки ҳо олатга қайтта тикланиш ш жараёнини акс этти иради. Мио окард инфа арктида ST сегментни инг изолиниядан н кўтарилиш ши кузатилади. QT интер рвал. Бу оралиқ о ЭКГ Г даги Q тиш шча (ёки R тишча) бо ошланишид дан T тишча а охиригача бўўлган масоф фа ҳисобл ланади. Бу комплекс қоринчалар қ рнинг буткуул систолассини билди иради. Но ормада бу масофа 0,3 30-0,45 с та ашкил кила ади. Агар 0,45 0 с дан ку уп булса QT T узайиш си индроми де ейилади. Бу ундай холл ларда тусат тдан корон нар улим хо оллари учр райди. 6 Юр рак эле ектрик ўқи ва жо ойлашиши Юракнинг эл лектрик ўққи (ЮЭЎ) – бу қоринчалар қўзғал лиши натиж жаловчи ве екторинингг фронтал текисликдаги и проекцияси. Юрак электрик ўқини топиш учун натиж жаловчи ве екторнинг фронтал ф текисликдаги и проекцияси ва I стан ндарт тарм моқ чизиғи орасидаги о бурчак ҳиссобланади. Ушбу ме етодик қўлл ланмада ЮЭЎ Ю оддий ва осон усул билан ҳисоблаш ҳ к келтирилад ди. Бу усул юрак электтрик ўқи ини визуал л метод би илан аниқл лаш дейил лади, ва ста андарт тармоқлардагги R ҳамда S тишчала арни би ир-бири бил лан солишттирган холд да бажарил лади. ЮЭЎ Ў нормал ва а патологик бўлади. Но ормал ЮЭЎ Ю . Бундда II тармоқдаги R тиш шча I тармо оқдагидан каттароқ, I тармоқдаггиси ўз на авбатида IIII тармоқдаггидан катта ароқ. RII > RI > RIII; 7 Го оризонта ал ЮЭЎ. Бунда I таармоқдаги R тишча II тармоқдаггисидан катттароқ, у ўзз навбатидаа III тармоқдагиси идан каттароқ. RI > RII R > RIII; Ча апга сил лжиган ЮЭЎ Ю . Бундда I тармоққдаги R тиш шча II тарм моқдагисида ан каттароқ, у ўз на авбатида IIII тармоқдаггисидан катттароқ, ҳам мда III тарм моқдаги S тишча т шу ттармоқдаги R тишчада ан катттароқ. RI > RII > RIIII, SIII > RIII; 8 К Кескин ча апга сил лжиган ЮЭЎ Ю . Бундда I тармоққдаги R тиш шча II тарм моқдаги R тишчадан катттароқ, у ўзз навбатид да III тармо оқдагисидан н каттароқ, ҳамда III тармоқдаги т и S тишча шу ш тармоқд даги R тишчадан каттароқ, ва в II тармоққдаги S тиш шча шу тармоқдаги R тишчадан каттароқ. RI R > RII > RIII, R SIIII > RIII, SIII > RII. Бунд дай ЮЭЎ ЧҚ Ч гипертро офияси ёки и Гисс тутами чап оёққчасининг олд о шохи бл локадасига хос; Ве ертикал ЮЭЎ. Буунда III тармоқдаги R тишча II таармоқдагиссига тенг ёкки ундан кааттароқ, у эса э ўз навбатида а I тармоқд дагидан катттароқ. RIII ≥ RII > RI; 9 Ўн нгга силжиган ЮЭЎ Ю . Бундда III тармооқдаги R тишча II тарм моқдагисига а тенг ёки ундан у катттароқ, у эсса ўз навба атида I тар рмоқдагида ан каттароққ, ҳамда I та армоқдаги S тишча шу ш тармоқда аги R тишчага те енг. RIII ≥ RII R > RI, SI = RI; Ке ескин ўн нгга силж жиган ЮЭЎ Ю . Бундаа III тармоққдаги R тиш шча II тарм моқдаги R тишчага тен нг ёки ундан катттароқ, у эсса ўз навба атида I тар рмоқдагидан каттароқ, ҳамда I та армоқдаги S тишча шу ш тармоқдаги R тишчадан н каттароқ. RIII ≥ RII > RI, SI > RI. R Бундай ЮЭЎ Ю ЎҚ гип пертрофия яси ёки Гиссс туттами чап оёқчасинин г орқа шохи блокадассига хос. о 10 Юрак гипертрофияси белгилари Гипертрофияланган миокардда қўзғалишнинг ўтишига нормал миокарддагига нисбатан кўпроқ вақт кетади. Бу эндокард билан эпикард орасидаги масофанинг катталашиши билан боғлиқ. Бунинг натижасида тегишли тишчаларнинг кенгайиши кузатилади. Бу гипертрофиянинг биринчи белгисидир. Гипертрофияланган миокардда эндокарддан эпикардга томон йўналаётган қўзғалиш вектори ўзининг қиймати бўйича нормал ҳолатдаги вектордан каттароқ. Демак, миокарднинг гипертрофияланган бўлимида жойлашган қайд этувчи электрод шу вектордаги тишчани нормага нисбатан анча катта амплитудада қайд этади. Бу гипертрофиянинг иккинчи белгисидир. Қоринчалардан бирининг гипертрофияси ҳолатида унинг массаси кардиомиоцитлар ўсиши ҳисобига ошади. Унинг қўзғалиш вектори гипертрофияланмаган қоринчанинг қўзғалиш векторидан катта бўлиб қолади ва натижаловчи вектор гипертрофияланган қоринча томонга силжийди. Шунга мувофиқ, ЮЭЎ ҳам шу томонга силжийди, чунки ЮЭЎ натижаловчи вектор орқали аниқланади. Бу гипертрофиянинг учинчи белгисидир. ЮЭЖ ҳам натижаловчи вектор йўналиши билан узвий боғлиқдир. Гипертрофия оқибатида натижаловчи вектор йўналиши ўзгариши билан ЮЭЖ ҳам ўзгаради. Бу гипертрофиянинг тўртинчи белгисидир. ЮЭЎ ва ЮЭЖ ўзгармаган ҳолатларда “ўтиш зонаси” V3,4 кўкрак тармоқларига тўғри келади. Ушбу тармоқлардаги R ва S тишчалар амплитудаси бир хил бўлади. Гипертрофия ҳолатида эса V3,4 да R ва S тишчалар амплитудаси нисбати ҳам ўзгаради. Ўтиш зонаси гипертрофияланган қоринча томонга силжийди. Масалан, чап қоринча гипертрофиясида ўтиш зонаси чап тармоқлар – V5 ёки V6 га силжийди. Ўнг бўлмача гипертрофияси. Ўнг бўлмача (ЎБ) гипертрофиясида ўнг тармоқларда (III, aVF, V1,2) P тишча баланд ва ўткир учли бўлади. Унинг амплитудаси 1,5-2,5 мм дан ошади. Р тишчанинг бундай ўзгариши қуйидагича содир бўлади. ЭКГ да Р тишча ўнг ҳамда чап бўлмачалар қўзғалишининг йиғиндиси бўлиб кўринади. СА-тугун ўнг бўлмача деворида жойлашгани учун қўзғалиш аввал ўнг бўлмача деворларини эгаллайди, кейин ўтказувчи йўллар орқали чап бўлмачага узатилади. Қўзғалиш бу йўллар орқали жуда тез ўтади, шунинг учун ҳам чап бўлмача қўзғалишга ўнг бўлмача ўзининг қўзғалишини буткул тугатмасдан олдин келади. Улар орасидаги тафовут шунчалик камки, ЭКГда бўлмачалар қўзғалиши йиғилиб бир бутун Р тишча сифатида ифодаланади. Ўнг бўлмача гипертрофиясида қўзғалиш унинг қалинлашган деворлари орқали секинроқ ўтади. Шунинг учун ўнг бўлмачанинг Р тишчаси амплитудаси ва кенглиги катталашади. Баланд ҳамда кенгайган ўнг бўлмача Р тишчаси нормал холда бўлган чап бўлмача P тишчасини беркитиб қўяди. ЭКГ да Р тишча баланд, ўткир учли ва кенгайган бўлади, у P-pulmonale деб номланади. ЎБ гипертрофияси кўпинча кичик қон айланиш доираси гипертензияси билан кечадиган ўпка касалликларида вужудга келади. Ўнг қоринча қон босими юқори бўлган ўпка артериясига ўзининг ичидаги қонни ҳаммасини ҳам чиқариб юборолмайди. Натижада, ўнг қоринчадаги қолдиқ қон ҳажми ошади. Бу ўз навбатида ЎБ га қўшимча юк туғдиради, ва у гипертрофияланади. Шунинг учун ҳам бундай ҳолатларда Р тишча P-pulmonale деб номланади. ЭКГ белгилари • III,II и aVF тармокларда Р тишчани баландлиги 2,5мм дан баланд. • ЮЭУ унгга силжиган RIII>RII>RI. • III, II, aVF, V1,2 тармокларда Ртишча баланд ва уткир учли. 11 Чап бўлмача гипертрофияси. Чап бўлмача гипертрофиясида чап тармоқларда (I, aVL, V5,6) Р тишча кенгайган ва икки ўркачли бўлади. Унинг амплитудаси 1,5-2,5 мм дан ошади.Р тишчанинг бундай ўзгариши қуйидагича содир бўлади. ЧБ гипертрофиясида қўзғалиш унинг қалинлашган деворлари орқали секинроқ ўтиб кўпроқ вақт сарфлайди. Унинг амплитудаси ва кенглиги ортади. Юқорида айтилганидек ЭКГ олиш пайтида Р тишча икки бўлмачанинг қўзғалиши йиғиндисини кўрсатади. Бу ҳолатда ЧБ дан қайд қилинган Р тишча ЎБ дан қайд қилинганидан аниқ фарқ қилади, яъни каттароқ бўлади. ЭКГда Р тишча иккита бўртиқдан ташкил топгани аниқ кўринади – йиғинди Р тишча икки ўркачли бўлиб қолади. Бундай Р тишча P-mitrale деб номланади. V1,2 кўкрак тармоқларида Р тишча икки фазали, манфий фазаси каттароқ бўлиб кўринади. Кўпинча ЧБ гипертрофияси митрал нуқсонларда вуждга келади. Шунунг учун ҳам бундай ҳолатларда Р тишча P-mitrale деб номланади. Ўнг ва чап бўлмачалар гипертрофияси бир вақтда. Икки бўлмача гипертрофиясида чап тармоқларда (I, aVL, V5,6) баланд ва икки ўркачли Р тишча, ўнг тармоқларда (III, aVF) эса баланд ўткир учли Р тишча кузатилади. V1,2 кўкрак тармоқларида Р тишча икки фазали бўлиб, унинг мусбат ҳамда манфий фазалари яққол ажраган бўлади. Ўнг қоринча гипертрофияси. ЎҚ гипертрофиясида ЭКГ да қуйидаги белгилар аниқланади: a) ЮЭЎ ўнгга ёки кескин ўнгга силжиган бўлади RIII ≥ RII > RI, SI ≥ RI; b) V1,2 тармоқларда R тишча амплиту-даси нормадан кўпроқ бўлади, V1 да 3-4 мм дан, V2 да эса 7 мм дан кўпроқ; c) V5,6 тармоқларда S тишчанинг амп-литудаси чуқур бўлади, V5 да 7 мм дан кўпроқ, V6 да 3-4 мм дан кўпроқ; d) V1,2 тармоқлардаги R тишча шу тармоқлардаги S тишчадан каттароқ бўлади; ЎҚ гипертрофиясининг амплитудали белгиси – Соколов-Лайон индекси ЎҚ гипертрофиясида нормадан баланд бўлади, яъни V1 даги R тишча ҳамда V5,6 даги S тишча амплитудалар йиғиндиси 10,5 мм дан кўпроқ бўлади. 12 Ч қо Чап оринча гипе ертрофияси и. Қ гипертроф фиясида ЭКГ да қуйид даги белги илар аниқла анади: ЧҚ a) ЮЭЎ чапга а ёки кески ин чапга сил лжиган бўл лади. RI > RII R > RIII, SIII S > RIII, ба аъзан SII > RIII; b) V5,6 тармо оқларда R тишча амп плитудаси 25 2 мм дан кўпроқ бўлади; c) V1,2 тармо оқларда S тишча т чуқуур бўлиб, унинг ампли итудаси 12 мм дан кўпроқ бўлад ди; d) V5,6 тармо оқлардаги R тишча V4 4 даги R ти ишчадан ка аттароқ бўл лади; e) ЧҚ гипертр рофиясини инг амплитуудали белггиси – Соко олов-Лайо он индекси и ЧҚ гиперттрофиясида а но ормадан ба аланд бўлад ди, яъни V1,2 V даги S тишча ҳам мда V5.6 да аги R тишча а амплитуд далар йи иғиндиси ёш шларда 35 мм дан, ке ексаларда 28 2 мм дан кўпроқ бўлади. f) Корнельск кий вольт тажный индекс: и RaVL + SV3 > 28 мм эркакларда э ва RaVL + SV3 > 20 0 мм аё ёлларда. Қоринчалар гип пертрофияси и зўриққиш би илан бирга. Юрак қоринч чаларинг ги ипертрофия яси ҳамда параллель ь кечувчи зўўриқиши ЭКГ да қуйид дагича иф фодаланади. Баланд R тишча қа айд қилинга ан тармоқл ларда ST се егмент пасстга силжигган ҳамда T тишча манфи ий бўлади. Ушбу ҳола ат асосий тишчага нисбатан н дискорда антлик деб номланад ди. Ассосий тишча бу ерда R бўлгани учун у ST сегмент ва T тишча дисскордантли икка учрага ан. Чуқур S тишча қайд этган э бошқа а тармоқла арда эса, ST S сегмент юқорига си илжиган ҳамда Т тишч ча мусбатд дир. Ян на дискордантлик куза атилмоқда. Қ гипертро офияси зў ўриқиш бил лан. ЧҚ Ча ап тармоқларда (I, aVL, V5,6) R тишча т юқор ри амплиту удали, ST сегмент с изо олиниядан пастда, T тишча манфи ийдир. Ўнг тармоқлар рда (III, aVF F, V1,2) S тишча т чуқур р, ST сегме ент изолиниядан юққорида, Т тишча мусб батдир. Қ гипертро офияси зўриқиш бил лан. ЎҚ Ча ап тармоқларда (I, aVL, V5,6) S тишча т чуқуур, ST сегмент изолин ниядан юқо орида, Т тишча мусбат. Ўн нг тармоқла арда (III, aV VF, V1,2) R тишча юқо ори амплиттудали, ST сегмент иззолиниядан н пастда, T тишча манфи ийдир. ЧҚ Қ гипертро офияси зўр риқиш бил лан ЎҚ Ў гипертр рофияси зўриқиш би илан. 13 Юра ак эксттраси истоли ияларинингг ЭКГ б белги илари и – бу юраккнинг ёки унинг баъзи и қисмларининг эктопик ўчоқдан чиққан Юрак экстрассистолияси мпульс ҳисо обига навбатдан ташқари қўзғал лиши ва қисқаришиди ир. Юрак эккстрасистолияси им қўззғалувчанл лиги ошган ритм бузил лишига кир ради. Эктоп пик ўчоқларнинг ўзи ю юрак бўлма ачаларида,, атриовентрикуляр бири икмада ёки қоринчала арда жойла ашиши мум мкин. Улар туғдираётгган им мпульслар ритмик ёки и норитмик бўлиши муумкин. Ритм мик намоён н бўлаётган экстрасиситолия ал ллоритмия я деб номла анади. Пай йдо бўлиши ига кўра аллоритмиял лар бигеминия, тригем миния, ква адригеминия ва ҳ.к. типида т бўлиши мумки ин. Бигеми иния турида экстрасистола норм мал юрак комплексини инг ҳар битттасидан кейин учрайд ди, яъни ҳа ар икки юра ак комплекссининг бири эксстрасистол лия ҳисобланади. Три игеминия турида т экс страсистола а нормал ю юрак комплексининг ҳар ҳ иккитасидан кейин учра айди, яъни ҳар учта юрак ю комплексининг бири б экстра асистолия ҳисобланад ҳ ди. Кв вадригеми иния турида экстрасистола норм мал юрак комплексининг ҳар учттасидан кейин учрайд ди, яъ ъни ҳар тўр ртта юрак ко омплексининг бири эккстрасисто олия ҳисобл ланади. Ҳа ар бир экстрасистолад дан кейин компен нсатор пауза келади. Бу юрак ци иклидаги шундай ш вақтт ҳисоблан надики, бун нда миокар рд ҳе еч қандай қўўзғалишга жавоб бермайди, яън ни кардиом миоцитлар рефрактер р даврда бў ўлади. Бунд дан ташқари компенсатор пауза п вақти ида икки ма арта кетма--кет қисқар рган юрак кўўпроқ дам олиш им мкониятига эга бўлади и. КОМПЕ ЕНСАТОР ПАУЗА. омпенсатор р пауза – буу экстрасисстоладан кейин к учрай йдиган энг узун RR ма асофа ҳисо обланади. Бу Ко па ауза тўлиқ ва в нотўлиқ бўлиши муумкин. Агар р экстрасис столагача бўлган б R-R R масофа ҳамда ҳ эксстрасистол ладан кейинги R-R ма асофалар йиғиндиси й иккита и нормал R-R ма асофадан катта бўўлмаса, бун ндай компе енсатор паууза нотўлиқ деб ном мланади. Агар экстрассистолагач ча бўлган ҳамда экстра асистолада ан кейинги R-R масоф фалар йиғиндиси икки ита нормал R-R масоф фага тенг бўўлса ёки унд дан каттар роқ бўлса, бундай б ком мпенсатор пауза п тўли иқ деб ном мланади. Агар А эксстрасистол ладан кейин компенса атор пауза учрамаса, бундай экстрасистол ла интерпо оляланган,, яъ ъни орага (ўўртага) туш шиб қолган деб номла анади. 14 Эктопик ўчоқнинг жойлашувига кўра экстрасистолия қуйидагича таснифланади: I.Суправентрикуляр (қоринчалар усти) экстрасистолия a. бўлмачалар экстрасистолияси; b. АВ-бирикма экстрасистолияси; II.Вентрикуляр (қоринчалар) экстрасистолияси a. чап қоринча экстрасистолияси; b. ўнг қоринча экстрасистолияси. I.Суправентрикуляр (қоринчалар усти) экстрасистолияси Суправентрикуляр экстрасистолиялар юрак бўлмачаларида ёки АВ-бирикмада жойлашган эктопик ўчоқлар ҳисобига ривожланади, ва қуйидаги ЭКГ белгиларга эга бўлади: • QRS комплекс ўзгармаган, нормада; • экстрасистоладан кейинги компенсатор пауза нотўлиқ; • эктопик ўчоқниинг бўлмачаларда турли жойлашувига кўра асосий ўзгаришлар Р тишчада кўринади. А)Бўлмачалар экстрасистолияси. Юқорида айтилганидек, эктопик ўчоқлар юрак бўлмачаларининг турли қисмларида жойлашиши мумкин. Эктопик ўчоқнинг локализациясига боғлиқ равишда Р тишчанинг ўзгаришлари ҳам турли бўлади. Қуйида эктопик ўчоқнинг жойлашиш вариантлари кўрилади. а. Агар эктопик ўчоқ бўлмачанинг юқори қисмида жойлашган бўлса, экстрасистоладаги Р тишча ва QRS комплекс нормада (ўзгаришсиз) бўлади. Ритм синуслига ўхшайди. Компенсатор пауза нотўлиқ бўлади. Ушбу экстрасистолани синусли аритмиядан ажратиш жуда қийин. Фақат энг қисқа ва энг узун R-R масофаларнинг кетма-кет келиши билан ажратиб олиш мумкин. b. Агар эктопик ўчоқ бўлмачанинг ўрта қисмида жойлашган бўлса, экстрасистоладаги Р тишча икки фазали ёки икки ўркачли бўлади. QRS комплекс нормада. Компенсатор пауза нотўлиқ. c. Агар эктопик ўчоқ бўлмачанинг паст қисмида жойлашган бўлса, экстрасистоладаги Р тишча манфий бўлади. QRS комплекс нормада. Компенсатор пауза нотўлиқ. Худди шундай ўзгаришлар эктопик ўчоқ АВ- бирикманинг юқори қисмида жойлашганида ҳам кузатилади. Чунки АВ-бирикма ўнг бўлмачанинг паст қисмида жойлашган. 15 B) АВ-бирикма экстрасистолиялари. Бўлмачалар экстрасистолияларига аналогик ҳолда эктопик ўчоқлар АВ-бирикманинг юқори, ўрта ҳамда пастки қисмларида пайдо бўлиши мумкин. АВ-бирикманинг юқори қисми чап бўлмачада жойлашгани боис унинг ЭКГ белгилари бўлмачанинг пастки қисмида жойлашган эктопик ўчоқнинг белгилари билан бир ҳил бўлади. Шунинг учун қуйида АВ-бирикманинг ўрта ва паст қисмидан чиқаётган экстрасистолияларнинг белгилари кўриб ўтилади. a. Агар эктопик ўчоқ АВ-бирикманинг ўрта қисмида жойлашган бўлса, экстрасистолада Р тишча кузатилмайди. Бунинг сабаби шуки, бўлмачалар ва қоринчалар бир вақтнинг ўзида қўзғалади ва Р тишча R тишчага қўшилиб кетади. Шу ўринда савол туғилади: “Бўлмачалар орқада қоляптими ёки қоринчалар олдинга ўтиб кетяптими?” Гап шундаки, АВ-бирикмада ҳосил бўлган қўзғалиш ўтказувчи йўллар орқали бўлмачаларга re-entry типида узатилади. Қўзғалиш бу йўлни босиб ўтиб, бўлмачалар кардиомиоцитларига етиб боргунига қадар нормадан кўпроқ вақт сарфланади. Ундан ташқари, АВ-бирикма қўзғалишни бир оз ушлаб туриш хусусиятига эга. Шунинг учун ҳам ҳосил бўлган қўзғалиш юрак бўлмачалри ва қоринчаларига бир вақтнинг ўзида етиб боради. Бўлмачалар қўзғалиш фазаси билан қоринчалар қўзғалиш фазаси бир ҳил бўлади. ЭКГда Р тишча R тишчанинг орқасига “беркиниб” олади. QRS комплекс нормал. Компенсатор пауза нотўлиқ. b. Агар эктопик ўчоқ АВ-бирикманинг пастки қисмида жойлашган бўлса, Р тишча манфий бўлиб, QRS комплексдан кейин, яъни ST сегментда келади. АВ-бирикманинг пастки қисмида пайдо бўлган қўзғалиш ўтказувчи йўллар орқали бўлмачаларга узатилади. Қўзғалиш АВ-бирикмадан ўтаётганда бирмунча ушланиб қолади. Қўзғалиш импульси бўлмачаларга қараганда биринчи қоринчаларга, бир оз вақт ўтиб бўлмачаларга етиб боради. QRS комплекс нормал. Компенсатор пауза нотўлиқ. 16 II.В Вентри икуляр р (қори инчала ар) экс страсис столия яси ентрикуляр р экстрасисстолиялар чап ч ёки ўнгг қоринчала арда жойла ашган эктопик ўчоқла ар ҳисобига а Ве ри ивожланади и, ва қуйидаги ЭКГ бе елгилар бил лан хоссаланади и: • QRS комп плекс ўзгар рган, кенгай йган (0,12 с кўпроқ); • ST сегмент ва Т тиш шча асосий й тишчага дискордант д т; • экстрасисстоладан кейинги ком мпенсатор пауза п тўлиқ; к йди. • Р тишча кузатилмай 1.Чап қор ринча экс страсистолияси и. ЧҚ Қ экстрасисстолиясида а ЭКГ да эккстрасистол ладаги QRS S комплексснинг кенга айиши кузатилади. Ча ап тармоқлард да (I, aVL, V5,6) V экстрасистолад даги QRS комплекс к S тишча ҳи исобига ке енгайган, ST S се егмент изолиниядан юқори, Т тишча мус сбат. Ўнг тармоқлард т да (III, aVF F, V1,2) эккстрасисто оладаги QR RS компле екс R тишч ча ҳисобигга кенгайга ан, ST сегм мент изоли иниядан па астда, Т тишча манф фий. Агар юқорида ю айтилганлар диққат бил лан ўрганил лса, қоринч чалар эксстрасистол лияси ҳамд да зўриқишл ли гипертр рофиясинин нг белгилар ри бир-бир рига жуда ўхшашлиги ў аён бўўлади. Зўри иқишли гиепртрофияд да ҳам ST сегмент с ва T тишча асосий тишч чага нисбатан ди искордант бўлади. б Осон эслаб қо олиш учун қуйидаги усул у таклиф ф қилинади и. ЧҚ ЎҚ зўриқиш эксстрасистол лиясининг белгилари б шли гиперттрофияси белгиларин б ни эслатади и. 2.. Ўнг қо оринча экстрас э систолияси. ЎҚ Қ экстрасисстолиясида а ЭКГ да эккстрасистол ладаги QRS S комплексснинг кенга айиши кузаттилади. Ча ап тармоқлард да (I, aVL, V5,6) V экстрасистолад даги QRS комплекс к R тишча ҳи исобига ке енгайган, ST S се егмент изолиниядан пастда, T тишча манфий. Ўнг тармоқла арда (III, aV VF, V1,2) QRS компле екс S тишча т ҳис собига кенгайган, ST T сегмент изолинияд и дан юқори,, T тишча м мусбат. Бу у ерда ҳам ST се егмент ва T тишчанинг асосий ти ишчага дисскордантлиги кузатилм моқда. ЎҚ э экстрасисттолиясинин нг бе елгилари ЧҚ зўриқишл ли гипертро офияси бел лгиларини эслатади. 17 Юрак пароксизмларининг ЭКГ белгилари Юрак пароксизмлари ёки пароксизмал тахикардия – бу юрак уриш частотасининг тўсатдан бир минутда 140 дан 220 гача ошиб кетиши ва синусли ритмнинг ўз-ўзидан тикланишидир. Ушбу ҳолат ягона эктопик ўчоқдан чиқаётган импульслар ҳисобига ривожланади. Экстрасистолияларда бўлгани каби пароксизмал тахикардияда ҳам эктопик ўчоқлар бўлмачаларда, АВ-бирикмада ёки қоринчаларда жойлашиши мумкин. Пароксизмал тахикардия қўзғалувчанлиги ошган ритм бузилишига мансуб. Пароксизмал тахикардиянинг таснифи эктопик ўчоқларнинг юрак қисмларида жойлашишига асосланади: I) Суправентрикуляр (қоринчалар усти) ПТ 1. Бўлмачалар ПТ; 2. АВ-бирикма ПТ; II) Вентрикуляр (қоринчалар) ПТ 1. Чап қоринча ПТ; 2. Ўнг қоринча ПТ. I. СУПРАВЕНТРИКУЛЯР (ҚОРИНЧАЛАР УСТИ) ПАРОКСИЗМАЛ ТАХИКАРДИЯ. Суправентрикуляр пароксизмал тахикардия юрак бўлмачаларида ёки АВ-бирикмада жойлашган эктопик ўчоқлар ҳисобига ривожланади ва қуйидаги хоссаларга эга бўлади: • эктопик ўчоқ бўлмачаларнинг қайси қисмида жойлашишига кўра асосий ўзгаришлар Р тишчада кузатилади; • QRS комплекс ўзгармаган, нормал; • R-R масофа қисқарган ва доим бир хил; • ЮҚС бир минутда 140 дан кўпроқ; • СТ ўзининг функциясини бажармайди ва ПТ вақтида юрак фақат эктопик ўчоқ импульслари ҳисобига қисқаради. 18 1. Бўлмачалар пароксизмал тахикардияси. Юқорида айтилганидек, эктопик ўчоқлар бўлмачаларнинг турли қисмларида жойлашиши мумкин.Эктопик ўчоқларнинг локализациясига кўра Р тишчадаги ўзгаришлар ҳам турли бўлади. Қуйида пароксизмал тахикардиядаги эктопик ўчоқларнинг жойлашиш вариантлари кўриб ўтилади. A. Агар эктопик ўчоқ бўлмачанинг юқори қисмида жойлашган бўлса, ЭКГ да Р тишча ҳамда QRS комплекс нормал (ўзгармаган) бўлади. Ритм синусли ритмга ўхшайди. R-R масофа қисқарган ва бутун ЭКГ давомида бир хил бўлади. ЮҚС минутига 140 дан кўпроқ. Бундай пароксизмал тахикардияни оддий синусли тахикардиядан ажратиш жуда қийин. Лекин уларнинг фарқи бор. Бунда анамнез маълумотлари ва клиник белгилар ёрдам бериши мумкин. Пароксизмал тахикардия ҳолатида ЮҚС тўсатдан тезлашади ва бирданига нормал синусли ритм тикланади. Пациентнинг ўзи пароксизмал тахикардия хуружи қайси санада бўлганини аниқ эслайди. Оддий синусли тахикардияда эса ЮҚС нинг тезлашиши секин аста ривожланади ва нормал ритм ҳам этиотроп даволашдан кейин секин аста тикланади Бундан ташқари уларнинг ЮҚС бўйича ҳам фарқи бор. Агар ЮҚС 90-140 оралиғида бўлса, бу оддий синусли тахикардия ҳисобланади, агар ушбу сон 140 ва ундан кўпроқ бўлса, бу ҳолат пароксизмал тахикардия деб ҳисобланади. B. Агар эктопик ўчоқ бўлмачанинг ўрта қисмида жойлашган бўлса, ЭКГ да Р тишча ўзгарган, яъни икки фазали ёки икки ўркачли бўлади. QRS комплекс нормал. R-R масофа қисқарган ва бутун ЭКГ давомида бир хил бўлади. ЮҚС минутига 140 дан кўпроқ. C. Агар эктопик ўчоқ бўлмачанинг паст қисмида жойлашган бўлса, ЭКГ да Р тишча манфий бўлади. QRS комплекс нормал. R-R масофа қисқарган ва бутун ЭКГ давомида бир хил бўлади. ЮҚС минутига 140 дан кўпроқ. Худди шундай ўзгаришлар эктопик ўчоқ АВ-бирикманинг юқори қисмида жойлашганида ҳам кузатилади. Чунки АВ-бирикманинг бу қисми бўлмачаларнинг пастки қисмида жойлашган. Шунинг учун бундай пароксизмал тахикардия баъзан АВ-бирикманинг пастки қисмидан деб ҳам номланади. 19 2.. АВ-бир рикма па ароксизм мал тахи икардияси. Бўўлмачлар пароксизма п ал тахикард диясига ан налогик рав вишда АВ-б бирикмада ҳам эктопи ик ўчоқлар унинг юқори, ўрта ҳамд да пастки қи исмларида а жойлашиш ши мумкин.. АВ-бирикм манинг юқо ори қисми бўўлмачаларн нинг пастки и қисмида жойлашган ж ни учун ЭКГ Г да бўлмач чаларнинг пастки қис сми ва АВбир хил бўўлади. Шун би ирикманингг юқори қиссми парокси измал тахи икардияси белгилари б нинг учун қуй йида эктоп пик ўчоқлар рнинг АВ-би ирикманинг ўрта ҳамд да пастки қисмида қ жо ойлашиш ҳо олатлари кўр риб ўтилад ди. A. Агар эктоп пик ўчоқ АВ В-бирикма анинг ўрта а қисмида а жойлашга ан бўлса, ЭКГ да Р тиш шча бўўлмайди. QRS компле екс нормал. R-R масофа қисқаргган ва бутуун ЭКГ даво омида бир хил бўлади. ЮҚС минутига 140 дан кўпроқ. Па ароксизмал л тахикарди иянинг бу вариантини в и баъзан ҳи илпиллаш ар ритмиясини инг тахисисстолик формасидан аж жратиш қийин, чунки бу ҳолатда а ҳам Р тиш шча бўлмайди, R--R масофа қисқарган ва ЮҚС ош шган бўлад ди. Аммо ҳи илпиллаш аритмияси а нинг тахисистолик фо ормасида R-R R масоф фа бутун ЭК КГ давомид да ҳар хил бўлади б (ар ритмия). B. Агар эктоп пик ўчоқ АВ В-бирикма анинг паст тки қисми ида жойлаш шган бўлса,, ЭКГ да Р тишча ма анфий бўла ади ва QRS S комплекссдан кейин,, яъни ST сегментда с к келади. QR RS комплеккс нормал. R-R ма асофа қисқарган ва буутун ЭКГ давомида бир хил бўл лади. ЮҚС минутига 1 140 дан кўп проқ . II. ВЕ ЕНТРИКУ УЛЯР (ҚО ОРИНЧА АЛАР) ПАРОКСИ П ИЗМАЛ Т ТАХИКАРДИЯ. Ве ентрикуляр р пароксизм мал тахикар рдия чап ёки ўнг қори инчаларда жойлашган н эктопик ўчоқлар ҳисобига рив вожланади ва қуйидагги ЭКГ белгиларга эга а бўлади: плекс ўзгар рган, кенгай йган (0,12 с дан кўпро оқ); • QRS комп • ST сегмент ва Т тиш шча асосий й тишчага дискордант д т; • R-R масо офа қисқаргган ва бутуун ЭКГ даво омида бир хил; к йди (уни QR RS комплекс “беркити иб” қўяди); • Р тишча кузатилмай проқ; • ЮҚС бир минутда 140 дан кўп ясини қисман бажарад ди. • СТ ўзининг функция ентрикуляр р пароксизм мал тахикар рдия вақти ида бўлмачалар синуссли тугун импульслар ри ҳисобига а, Ве қоринчалар эса э эктопикк ўчоқ импуульслари ҳисобига қисқаради. 20 1. Чап қор ринча па ароксизм мал тахи икардия яси. ЧҚ Қ пароксизм мал тахика ардиясида ЭКГ Э да QR RS комплекс снинг кенга айиши куза атилади. Ча ап тармоқларда а (I, aVL, V5 5,6) QRS ко омплекс S тишча т ҳисо обига кенга айган, ST сегмент изо олиниядан юққорида, T тишча мусб бат. Ўнг тар рмоқларда (III, aVF, V1,2) QRS ко омплекс R тишча ҳис собига кенгайган, ST T сегмент изолинияда и ан пастда, T тишча ма анфий. Ага ар юқорида а айтилганл лар диққат би илан ўргани илса, қорин нчалар пар роксизмал тахикардия т яси ҳамда қоринчалар қ р зўриқишл ли гип пертрофия ясининг бел лгилари бир-бирига жуда ж ўхшаш шлиги аён бўлади. б Зўр риқишли ги иепртрофия яда ҳам ST сегме ент ва T тишча асосий тишчага нисбатан дискордант д т бўлади. О Осон эслаб қолиш учуун қуй йидаги усултаклиф қи илинади. ЧҚ Ч парокси измал тах хикардияси ининг белг гилари ЎҚ Қ зўриқишл ли ги ипертроф фияси белг гиларини эслатади. э . 2.. Ўнг қор ринча па ароксизм мал тахи икардияси. ЎҚ Қ пароксизм мал тахикардиясида ЭКГ Э да QR RS комплекс снинг кенга айиши куза атилади. Ча ап тармоқларда а (I, aVL, V5 5,6) QRS ко омплекс R тишча ҳисо обига кенга айган, ST ссегмент изо олиниядан па астда, T тиш шча манфи ий. Ўнг тарм моқларда (III, ( aVF, V1,2) QRS ко омплекс S ттишча ҳисо обига кенгайган, ST T сегмент изолинияда и ан юқорида а, T тишча мусбат. Буу ерда ҳам ST сегмент ҳамда T тишчанинг ассосий тишч чага нисбаттан дискордантлиги кузатилмоқд к да. ЎҚ пар роксизмал та ахикардия ясининг бе елгилари ЧҚ Ч зўриқишли гипер ртрофияс си белгила арини эсла атади 21 Юрак хилпираши ва титрашининг ЭКГ белгилари Юрак бўлимларининг ҳилпираши, бошқача қилиб айтганда ҳилпироқ аритмияси қўзғалувчанлиги ошган ва ўтказувчанлиги бузилган ритм ўзгаришига мансубдир. Бунда турли жойларда жойлашган бир қанча эктопик ўчоқлардан ҳилпирашга олиб келувчи жуда кўп қўзғалиш импульслари чиқади. Эктопик ўчоқларнинг локализациясига кўра бўлмачалар ва қоринчалар ҳилпираши фарқланади. Қуйида улар батафсил кўриб чиқилади. Ҳилпироқ аритмия яна қоринчалар қисқариш сонига (ҚҚС) кўра ҳам таснифланади: 1. Тахисистолик шакл – ҚҚС минутига 90 дан кўпроқ; 2. Нормосистолик шакл – ҚҚС минутига 60 дан 90 гача; 3. Брадисистолик шакл – ҚҚС минутига 60 дан камроқ; 4. Аралаш шакл – нормо ёки брадисистолия тахисистолик қисқаришлар билан алмашиб келади. Қоринчалар қисқариш сонини ҳисоблаш учун энг кичик ва энг катта R-R масофанинг йиғиндиси иккига бўлинади. Ёки ўнта шундай масофалар йиғиндиси олиниб ўнга бўлинади. Бунда ЭКГ ёзиб олинган тезлик ҳисобга олиниши керак. Тезликка кўра ҳар бир миллиметр катакчаси 0,02 ёки 0,04 с га тенг бўлади. Ҳосил бўлган ўрта арифметик сон ўрта R-R масофа ҳисобланади. Кейин бир минутда бундай масофалардан қанчалиги топилади. Бунинг учун 60 с ҳосил бўлган ўрта сонга бўлинади. Шундай қилиб қоринчалар қисқариш сонини топиш ва ҳилпироқ аритмиянинг шаклини аниқлаш мумкин. Давомийлиги бўйича ҳилпироқ аритмия бўлинади: • Пароксизмал. Бунда ҳилпироқ аритмия 1 ҳафтагача давом этади ва синусли ритм мустақил равишда тикланади. • Персистирловчи. Бунда ҳилпироқ аритмия 2 ҳафтагача давом этади ва синусли ритм даволаш ўтказилганидан кейин тикланади. • Доимий. Ҳилпироқ аритмия 2 ҳафтадан узоқроқ давом этади ва синусли ритм даволаш ўтказилганидан кейин тикланади. Ҳилпироқ аритмиянинг ушбу вариантларини ЭКГ бўйича аниқлаш қийин. Бу ҳолатда анамнез ва клиник маълумотлар ёрдам бериши мумкин. Агар ҳилпироқ аритмиянинг шакли нормо- ёки брадисистолик бўлса, кўпинча бу доимий вариант бўлади. Бордию унинг шакли тахисистолик бўлса, кўпинча бу пароксизмал ёки персистирловчи бўлади. Бўлмачалар ҳилпираши (фибрилляцияси). Бўлмачалар ҳилпирашида бўлмачаларда жойлашган кўплаб эктопик ўчоқлардан минутига 400-700 қўзғалиш импульслари чиқади. Мана шу ҳолатга қўзғалувчанликнинг ортиши дейилади. Импульсларнинг бу қадар кўплиги бўлмачаларнинг хаотик қисқаришига, яъни ҳилпирашига олиб келади. Бунда бўлмачаларнинг битта қисқаришининг ўрнига уларнинг ҳар хил қисмларининг келишилмаган қисқаришлари кузатилади. Ўтаётган импульсларни ўзида бир оз ушлаб турувчи АВбирикма бунчалик кўп импульсларни ўтказишга қодир эмас. Шунинг учун бу бирикма импульсларни Гис тутами оёқчаларига танлаб танлаб ва норитмик равишда ўтказади. Мана шу ҳолат ўтказувчанликнинг бузилишини кўрсатади. Шуни айтиш лозимки, АВ-бирикма орқали ўтказувчанликнинг бузилиши хақиқий эмас, балки нисбийдир. Ахир, у бўлмачаларда ҳосил бўлаётган импульсларнинг барчасини Гис тутами оёқчаларига ўтказиб бераётгани йўқку. Мана шунинг учун, айнан АВ- бирикмада баъзи импульсларнинг тутилиб қолишини ўтказувчанликнинг бузилиши (нотўлиқ функционал блокада) деб ҳисоблаш мумкин. Бўлмачалар ҳилпираши пайтида СА-тугун ўзининг функциясини бажармайди. Қоринчалар эктопик ўчоқдан чиқиб АВ-бирикмадан норитмик тарзда ўтган импульслар ҳисобига қисқаради. Шунинг учун бу ҳолатдаги ритм нотўғри бўлади (аритмия). Бўлмачалар ҳилпираши қуйидаги ЭКГ белгиларга эга: • Р тишча йўқ, • f-тўлқинлар кузатилади II, III, aVF, V1,2 тармоқларда яққол кўринади; • R-R масофалар ҳар хил. 22 Импульслар частотаси қанча юқори бўлса, f-тўлқинларнинг амплитудаси шунча паст бўлади, яъни уларнинг баландлиги кам бўлади. Баъзан импульслар шунчалик кўп бўладики, f-тўлқинлар ажратиб бўлмайдиган бўлиб изолинияга ўхшаб қолади. Амплитудасига кўра f-тўлқинлар майда тўлқинли ва йирик тўлқинли бўлади. Агар уларнинг амплитудаси 1 мм дан ошмаса, улар майда тўлқинли ҳисобланади. Агар уларнинг амплитудаси 1 мм дан кўпроқ бўлса, бу ўлқинлар йирик тўлқинли бўлади. Эслатма:бўлмачалар гипертрофияси фонида f-тўлқинлар йирик бўлиши мумкин.Ҳилпироқ аритмиянинг клиник белгиларидан бири бўлган ҳусусият бу пульс дефицитидир. «Пульс дефицити» деганда юрак қисқариш сони ва артерияда ўлчанган пульс орасидаги фарқ тушунилади. Бунда ЮҚС пульсдан кўпроқ бўлади. Қоринчалар қанчалик кўпроқ қисқарса, пульс дефицити шунчалик кўп бўлади. Дефицитнинг юзага келиш механизми қоринчаларнинг тез қисқариши билан боғ-лиқ. Бу ўз навбатида юракнинг минутига бир неча мартта бўш қисқаришига олиб келади. Натижада юракдан етарли қон хажми отилиб чиқмайди ва пульс босими ҳосил бўлмайди. Бундай ҳолат қон айланишининг бузилиши ҳисобланиб, тинч ҳолатдаги хансираш, оёқлардаги шиш, гепатомегалия каби клиник симптомларга эга бўлади. Симптомлар ҳилпироқ аритмиянинг тахисистолик кўринишида кўпроқ учрайди. Ҳилпироқ аритмиянинг асоратлари тромбоэмболия, юрак тампонадаси бўлиб, ёмон оқибатга олиб келиши мумкин. Бундай асоратларни олдини олиш учун пациентларга умр давомида антиагрегантлар қаъбул қилиш тафсия этилади. 23 Қоринчалар ҳилпираши (фибрилляцияси). Қоринчалар ҳилпираши (фибрилляцияси) қоринчаларнинг ўзида жойлашган эктопик ўчоқлардан чиққан импульслар ҳисобига ривожланади. Ушбу эктопик ўчоқлар минутига 150-500 ва ҳатто ундан ҳам кўпроқ импульслар ишлаб чиқариши мумкин. Импульсларнинг бу қадар кўплиги қоринчалар қисмларини хаотик равишда қисқаришига олиб келади ва юрак қисқариши самарасиз бўлади. Қоринчаларнинг ҳилпираши юракнинг терминал ритмларига мансуб бўлиб, «ўлаётган» юрак ритми деб аталади. Кўп ҳолларда қоринчалар ҳилпираши қоринчалар титрашининг давоми ҳисобланади ёки баъзан улар бир-бири билан алмашиб келади. ЭКГ да эса қуйидаги ўзгаришлар кузатилади: • бешта тишчанинг бирортаси ҳам аниқланмайди, уларнинг ўрнига паст амплитудали синусоидал тўлқинлар кузатилади; • тўлқинларнинг амплитудаси, кенглиги ва шакли ҳар хил бўлади. Бундай ҳолат пайтида клиник ўлим симптомлари кузатилади. Пульс ва артериал қон босими аниқланмайди. Бемор хушида эмас ва нафас олиши кузатилмайди. Фақат кўз қорачиғининг ёруғликка бўлган реакцияси аниқланади. Юрак титрашининг ЭКГ белгилари Юракда эктопик ўчоқлар билан кечувчи ҳолатларнинг яна бир кўриниши юрак бўлимларининг титрашидир. Титраш ҳам қўзғалувчанлиги ошган ва ўтказувчанлиги бузилган ритм ўзгаришига таълуқлидир. Ушбу ҳолат бўлмачаларда ҳамда қоринчаларда жойлашиши мумкин бўлган эктопик ўчоқлар ҳисобига ривожланади. Шунга кўра бўлмачалар ва қоринчалар титраши фарқланади. Ҳилпирашдан фарқли ўлароқ титраш вақтида импульслар эктопик ўчоқлардан ритмик равишда чиқади, бундан ташқари уларнинг сони минутига ҳилпирашдаги каби кўп бўлмайди. Бўлмачалар титраши. Бунда бўлмачаларда жойлашган эктопик ўчоқларда минутига 200-400 қўзғалиш импульслари пайдо бўлади. Бу ҳолатга қўзғалувчанликнинг ортиши дейилади. Бунча кўп импульсларга қарамасдан бўлмачалар қисман, лекин ритмик қисқаради. Бўлмачалар қисқаришининг частотаси шунчалик юқорики, улар титрашни эслатади. Шуни айтиш керакки, ҳилпирашдан фарқли ҳолда титрашда бўлмачалар қисмларининг хаотик қисқариши кузатилмайди, аксинча, битта импульс бўлмачаларнинг битта тўлққисқаришига олиб келади. АВ-бирикма эса бу импульсларни танлабтанлаб, ритмик ёки норитмик (аритмия) равишда ўтказади. Шу ҳолат АВ-бирикманинг функционал (нотўлиқ) блокадасини тушунтиради. Бўлмачалар титраши қуйидаги ЭКГ белгиларга эга: • Р тишча кузатилмайди, унинг ўрнига бутун ЭКГ давомида аррасимон F-тўлқинлар кузатилади. • Бу тўлқинлар бир хил бўлади. Улар II, III, aVF, V1,2 тармоқларда яққол кўринади; • QRS комплекс ўзгармаган; • R-R масофа бир хил ёки ҳар хил бўлади (АВ-бирикма блокадасига кўра). Агар R-R масофалар бир хил бўлса, бўлмачалар титраши тўғри типда бўлади. Агар ушбу масофалар ҳар хил бўлса, бўлмачалар титраши нотўғри типда бўлади. Нотўғри типли бўлмачалар титраши аритмияларга мансубдир. 24 Бўлмачалар титраши ҚҚС бўйича таснифланади: 1. Тахисистолик шакл – ҚҚС минутига 90 дан кўпроқ; 2. Нормосистолик шакл – ҚҚС минутига 60 дан 90 гача; 3. Брадисистолик шакл – ҚҚС минутига 60 дан камроқ. Бўлмачалар ва қоринчалар қисқаришининг сони алоҳида-алоҳида саналади. Давомийлиги бўйича бўлмачалар титрашининг клиникада қуйидаги кечиш вариантлари фарқланади: Пароксизмал кечиши; Доимий кечиши. Клиник амалиётда кўпроқ пароксизмал кечиши кузатилади. Бўлмачалар титраши ҳудди бўлмачалар ҳилпираши каби даволанади. Эслатма: Агар ЭКГ да паст амплитудали гумбазсимон f-тўлқинлар юқорироқ амплитудага эга бўлган аррасимон F-тўлқинлар билан алмашиб келган бўлса, ушбу ҳолат «бўлмачалар титраш даврлари бор ҳилпироқ аритмия» деб номланади 25 Қоринчалар титраши. Бу қоринчаларда жойлашган эктопик ўчоқлар ҳисобига ривожланади. Эктопик ўчоқлар минутига 150-300 қўзғалиш импульслари ишлаб чиқаради. Натижада қоринчалар тезроқ ва кўпроқ қисқаради ва бу қисқаришлар (қоринчаларни қон билан яхши тўлмаслиги туфайли) самарасиз бўлади. Айтиш лозимки, қоринчаларнинг қисқариши ритмик бўлади. Шу билан бу ҳолат қоринчалар ҳилпирашидан фарқ қилади. Қоринчалар титраши ҳам терминал ритм ҳисобланади. ЭКГ да қуйидаги белгилар кўринади (қоринчалар ҳилпираши билан солиштиринг): • бешта тишчанинг бирортаси ҳам аниқланмайди, уларнинг ўрнига юқори амплитудали синусоидал тўлқинлар кузатилади; • тўлқинларнинг амплитудаси, кенглиги ва шакли бир хил бўлади. Ушбу ҳолатнинг клиник симптомлари ва тезкор ёрдам чоралари қоринчалар ҳилпираши билан аналогик тарзда бўлади. 26 Ўтказувчанлик бузилишларининг ЭКГ белгилари Синусли импульс ўтказилишининг бузилиши (ўтказилиш блокадаси) деб ушбу импульснинг юрак ўтказувчи йўллари орқали нормал ҳолатда ўтишига ҳалақит берувчи барча тўсқинликларга айтилади. Нормада синоатриал тугунда пайдо бўлган импульс тугундан ташқарига чиқиб, ўтказувчи йўллар орқали тарқала бошлайди. Буларга ўнг ва чап бўлмачаларни қўзғатувчи ўнг ҳамда чап Бахман шохчалари киради. Бир вақтнинг ўзида синусли импульс пастки Бахман шохчаси орқали АВ-бирикмага етиб боради, у ерда бир оз ушланиб туради ва қоринчалар ўтказувчи йўллари бўйлаб тарқалади. Қоринчаларнинг ўтказувчи йўллари орқали тўлиқ тарқалиб, синусли импульс уларни қўзғалишга олиб келади. Натижада, кардиомиоцитлар деполяризацияланади ва бутун бир юракнинг қисқариши кузатилади. Ўтказувчанлик бузилишлари ўтказувчи йўлларнинг турли қисмларида ҳосил бўлиши мумкин. Шунга кўра улар фарқланади: I. Синоатриал блокадалар; II. Бўлмачалар блокадалари; III. Атриовентрикуляр блокадалар; IV. Қоринчалар (Гис тутами оёқчалари) блокадалари. I. СИНОАТРИАЛ БЛОКАДАЛАР. СА-тугунда импульс ҳосил бўлган заҳоти у бўлмачаларни қамраб олади, ва ўтказувчи йўллар бўйлаб кетади. Синоатриал блокадаларнинг сабаби тугуннинг ўзидадир. Бунда ҳосил бўлган импульс СА-тугундан ўз вақтида чиқолмай, тўсқинликни енгиш учун бир оз ушланиб туради. Синоатриал блокадаларнинг учта даражаси фарқланади, улардан биринчи иккитаси нотўлиқ, учинчиси эса тўлиқ блокада ҳисобланади. Тўлиқ блокадада ҳосил бўлган импульсларнинг ҳеч бири тугундан чиқарилмайди. Нотўлиқ блокадада эса импульслар бир оз ушланиб чиқади, ёки баъзи импульслар чиқиб, қолганлари бутунлай тутилиб қолади. 1 даражали синоатриал блокада. Нотўлиқ блокада ҳисобланади. Бунда ҳосил бўлаётган импульсларнинг барчаси бўлмачаларга етиб боради. Фақат улар бўлмачаларга ўзи пайдо бўлган вақтидан кечроқ боради, яъни синусли тугун ичида секунднинг бир неча бўлагига ушланиб қолади. Оддий ЭКГ ёрдамида синоатриал блокаданинг бу даражасини билиб бўлмайди, чунки у юрак комплексларини ўзгартирмайди, ЮҚС га таъсир кўрсатмайди, аритмия чақирмайди. Бундай имкониятни СА-тугун биопотенциалларини қайд қилувчи ЭКГ аппарат беради. Нормада синусли тугундаги импульс генерацияси Р тишчанинг бошланишига тўғри келади. Аммо, биринчи даражали блокадада СА-тугундаги импульс Р тишча бошланмасидан олдинроқ қайд қилинади. Мана шу ҳолат қўзғалиш импульсининг синоатриал тугунда тутилиб қолишининг исботи бўлади. 27 2 даражали синоатриал блокада. Нотўлиқ блокада ҳисобланади. Биринчи даражали блокададан фарқли равишда, иккинчи даражали синоатриал блокадада ҳамма импульслар ҳам СА-тугундан чиқолмайди. Агар импульслар САтугундан чиқса юрак комплексининг ҳеч қандай деформацияси кузатилмайди. Бирон бир импульс чиқолмай қолган вақтда эса бутун бир юрак комплекси (PQRST) бўлмайди. ЭКГда ушбу ҳолат блок пайтида R-R масофанинг икки баробар катталашиши билан намоён бўлади. Юрак комплексларининг тушуб қолиш характерига ва частотасига кўра Мобитц синоатриал блокадаларнинг уч типини фарқлашни таклиф этди. Мобитц бўйича I тип. ЭКГда R-R масофалар ҳар хил, улар борган сари қисқариб боради. Қисқариб бораётган бир нечта R-R масофадан кейин битта юрак комплексининг (PQRST) тушиб қолиши кузатилади. Блок вақтидаги R-R масофа охирги R-R масофага нисбатан икки баробарга катталашган бўлади. Синоатриал блокаданинг бу типини оддий синусли аритмия ҳамда бўлмачалар экстрасистолиясидан ажратиш қийин. Бунда доим қисқариб борувчи R-R масофаларни ва блок пайтидаги R-R масофанинг икки баробар катталашганлигини топиш ёрдам беради. Мобитц бўйича II тип. Бунда R-R масофалар бир хил бўлади. Юрак комплексларининг (PQRST) норегуляр ва норитмик тушиб қолиши кузатилади. Блок вақтида эса R-R масофа икки баробар кенгаяди. Мобитц бўйича III тип. Бунда R-R масофалар бир хил бўлади. Ҳар иккинчи ёки ҳар учинчи ва ҳ.к. юрак комплексларининг регулар ва ритмик равишда тушиб қолиши кузатилади. Блок пайтида R-R масофа икки баробар катталашади. Ушбу типнинг яна бир варианти бир нечта юрак комплексларининг кетма-кет тушиб қолишидир. R-R масофа эса уч, тўрт ва ҳ.к баробар, яъни нечта комплекс тушиб қолганига кўра, катталашади. 28 Бир нечта юрак комплексларининг бундай тушиб қолиши юрак асистолиясининг қисқа (Венкебах-Самойлов) даври деб аталади. Клиникада бундай даврлар пайтида қон айланишининг бузилиши сабабли Морганьи-Адамс-Стокс синдроми ривожланади. Ушбу синдромга бош айланиши, эс-ҳушнинг қисқа вақт йўқолиши, талвасалар, беихтиёр пешоб ва ахлат ажралиши киради Юрак асистолияси қисқа даврларини синусли тугуннинг вақтинчалик тўхташидан фарқлаб олиш лозим. Синоатриал блокадада R-R масофа бир неча карра катталашади, яъни нечта юрак комплекси тушиб қолган бўлса, шунчага ошади. СА-тугуннинг вақтинчалик тўхташида эса ушбу масофанинг карралик ошиши эмас, балки исталганча катталашиши кузатилади. Яна шуни айтиш керакки, агар, ҳар иккинчи юрак комплекси тушиб қолаётган бўлса, уни синусли брадикардиядан ажратиш қийин бўлади 3 даражали синоатриал блокада. Тўлиқ блокада ҳисобланади. Синусли тугуннинг тўлиқ блокадаси вақтида ҳосил бўлаётган импульсларнинг бирортаси ҳам чиқарилмайди ва юрак комплекслари умуман кузатилмайди. ЭКГ да бу ҳолат изолиния тариқасида намоён бўлади. СА-тугунда импульслар генерацияси тугагандан кейин ритм бошловчиси функциясини АВ-бирикма ўзига олади. У минутига тахминан 60 (юқори қисмида) ёки тахминан 40 (пастки қисмида) импульслар чиқара бошлайди. Ритм бошқарувчисининг АВ-бирикмада жойлашуви ўзининг хусусиятларига эга. Агар ритм бошловчиси АВ-бирикманинг юқори қисмида жойлашган бўлса, ЭКГ да Р тишча манфий бўлади ва QRS комплексдан олдин келади. Агар ритм бошловчиси АВ-бирикманинг ўрта қисмида бўлса, ЭКГ да Р тишча кузатилмайди, чунки у бўлмачалар ва қоринчалар бир вақтда қисқаргани туфайли R тишча билан “беркитиб” қўйилади. Агар ритм бошловчиси АВ-бирикманинг пастки қисмида жойлашган бўлса, Р тишча манфий бўлади ва QRS комплексдан кейин келади. 29 II. БЎЛМ МАЧАЛ ЛАР БЛ ЛОКАД ДАЛАР РИ. Бўўлмачалар ичи блокад далари пай йтида тўсиққ бўлмачал лар ўтказув вчи йўлларининг турл ли жойлари ида бўўлиши мумккин. Бўлмачаларнинг ўтказувчи йўллари си инусли тугуун, Бахман н тутами ва а ундан тарқалувчи ўнг, ў чап ва пастки шоххчалардан иборат. Ту утамнинг ўззи синоатри иал тугундан бо ошланади. Ўнг Ў ва чап шохчалар ўнг ва чап бўлмачала ар миокард дига борад ди ва уларн ни қўзғатади. Ба ахман тутам мининг пасстки шохчасси эса қўзға алиш импу ульсини атр риовентриккуляр бирикмага етка азиб бе еради. Юқо орида кўрса атилган йўл лларда тўссиқларнинг жойлашиш шига кўра Э ЭКГ даги ўззгаришлар Р тишчада куза атилади: • кенгайган н Р тишча (0,1 ( с дан кўпроқ); к • кенгайган н ва ўткир чўққили ч Р тишча т (ЎБ гипертроф г ияси белги иси); • кенгайган н ва икки ўр ркачли Р ти ишча (ЧБ ги ипертрофи ияси белгисси); • кенгайган н ва икки фазали ф Р ти ишча. Р тишчадаги т баъзи ўзга аришлар бўўлмачалар р гипертроф фиясини эсслатсада, ууларни гип пертрофия яланган деб б бўлмайди и. Агар ўзга арган Р тиш шча ЎБ гипертрофияссини эслатса (кенгайгган ва а ўткир чўқққили), дема ак блок Баххман тутамининг ўнг шохчасида ш жойлашган. Агар ўзга арган Р тиш шча ЧБ Б гипертроф фиясини эсслатса (кен нгайган ва икки ўркачл ли), демак блок Бахм ман тутами ининг чап шо охчасида жойлашган. ж . Бўлмачал лар блокада алари нотў ўлиқ блокад даларга ма ансубдир, чунки ч бунда ай бл локадалар вақтида в қоринчалар комплексин к нинг тушиб б қолиши куузатилмайд ди, фақат импульснин и нг бўўлмачалар орқали ўти иши секинл лашади хол лос. III. АТР РИОВЕНТРИКУЛЯ ЯР БЛ ЛОКАД ДАЛАР Р. СА А-тугунда пайдо п бўлга ан қўзғалиш ш импульси и бўлмачла арнинг ўтка азучи йўлла ари орқали и ўтиб, бўўлмачаларн ни қўзғатиб б, атриовен нтрикуляр бирикмага б етиб келад ди. АВ-бири икманинг ўзи пейсмеккер ҳуж жайралари и, АВ-тугун ва Гис тутамидан таш шкил топга ан. Пейсмекер ҳужайр ралар АВ-б бирикманин нг пр роксимал қи исмида жой йлашган бўўлиб, қўзғал лиш импул льси билан биринчи уулар учрашади. АВ-туугун АВ В-бирик-манинг ўрта қисмида қ жо ойлашган бўлиб, б импу ульсни пей йсмекер ҳуж жайралард дан Гис туттамига ўтка азиб берад ди. АВ-бири икманинг дистал д қисм мини Гис туутами эгалл лаган, у ўзи ига етиб кел лган импул льсни қорин нчаларда жойлашган ж н оёқчаларгга етказиб беради. Буунда АВ-би ирикмадан ўта аётган имп пульс кўпро оқ ушланиб б қолади ёкки умуман тутилиб т қол лади ва шуу ерда сўна ади. ЭКГ да а бу ҳо олат PQ инттервалнингг узайиши билан б (бир р оз ушлани иб қолганда) ёки Р тишчадан кейин қоринчалар комплексин к нинг тушиб б қолиши би илан (тутил либ қолганд да) намоён н бўлади. Ўтказишнин Ў нг буузилиш характерига кўўра тўлиқ ва в нотўлиқ АВ-блокад далар фарққланади. Тў ўлиқ блока адада АВби ирикмадан бирорта ҳа ам импульсс ўтказилма айди. Нотўлиқ блока адада эса и импульслар бир оз уш шланиб ўтади, ёки баъ ъзи импуль ьслар ўтиб,, қолганлар ри бутунлай тутилиб ққолади. Биринчи ва иккинчи дара ажали АВ-б блокадалар р нотўлиқ, учинчи у дар ражали АВ--блокада эсса тўлиқ ҳи исобланади и. 30 1 дараж жали атриовентр рикуляр блокада а. Но отўлиқ блоккада ҳисоб бланади. Буунда СА-туугунда пайд до бўлган импульслар и рнинг ҳамм маси АВби ирикмадан қоринчалар томон ўтказилади. Бирорта қў ўзғалиш им мпульси туттилиб қолмайди. Аммо улар АВ-бири икмадан ўттиш учун од ддатдагида ан кўпроқ вақт в сарфлайдилар. Б Бу вақт АВ--бирикмада аги тўссиқни енгиб ўтиш учуун кетади. ЭКГ Э да бу PQ P интерва алнинг 0,12 2-0,20 с дан н кўпроқ бў ўлиши била ан на амоён бўла ади. PQ инттервал бутуун ЭКГ дав вомида бир р хил бўлад ди. • • • 1 даража али АВ-бло окадалар локализац л циясига кура 3 турга булинади и. Булмачал ли проксим мал АВ-бло окада Тугунли АВ-блокада А а Дистал АВ-блокада А и АВ-блока ада булмачали прок ксимал ту ури 1 даражали 1 да аражали АВ В-блокада а тугунли тури 1 да аражали АВ-блокада А а дистал тури т 31 2 даражал д ли атри иовентр рикуляр блока ада. Нотўлиқ бло окада ҳисоб бланади. Бунда Б СА-туугунда ҳоси ил бўлган импульсла и рнинг ҳамм маси ҳам АВА би ирикмадан ўтиб, қорин нчаларга етиб е бора олмайди. о Ул лардан баъ ъзилари АВ В-бирикмад да тутилиб б қол лади. Нати ижада ЭКГ да Р тишча адан кейин нги қоринча алар компл лексининг (QRST) туш шиб қолиши и куззатилади. Синоатриа С ал блокадал ларга анал логик равиш шда АВ-бло окадалар ҳҳам бир неч ча типларга а бўўлинади. Қо оринчалар комплексининг тушиб б қолиш характерига ва частота асига кўра АВбл локаданинг иккинчи да аражаси, Мобитц М такл лиф қилган ни бўйича уч у типга бўлинади. Мобитц бўйича I тип. т ЭК КГ да ҳар хил х PQ инте ерваллар кузатилади к и. Улар борган сари уззайиб бора ади. Бир не еча узайиб кел лаётган РQ Q интервал ллардан кейин бутун бир б қоринч чалар комплексининг (QRST) туш шиб қолиш ши куззатилади. Бундан Б кей йинги юрак комплекси и эса норма ал PQ инте ервал била ан бошлана ади, лекин кейинги комп плексларда а бу интерв валнинг яна а узайиб бо ориши куза атилади ва бир қанча юрак ан кейин ян на битта қор ринчалар комплекси к тушиб т қола ади. Бу АВ--бирикмада аги тўсиқни инг комплексида бо орган сари кучайиб бо оришини кўўрсатади. Мана М шу тўсиқдан ўтиш учун ҳар р бир импул льс олдингги . Тўсиқнингг энг кучли пайтига тўўғри келиб қолган им мпульсга ни исбатан кўп проқ вақт сарфлайди с им мпульс уни енгиб ўт-олмайди ва у қоринчал ларга етиб б бормайди и. Мо обитц бўйича II тип. ЭКГ даги PQ P интерва аллар бир хил бўлади и, уларнингг кенглиги нормал н ёки и каттталашган бўлади. Бл лок пайтид да Р тишчад дан кейин бир бутун қоринчалар қ р комплекс си (QRST) тушиб қолади. Қоринча алар комплексининг туушиб қолиш ши норегул ляр ва нори итмик бўла ади. 32 Мобитц бўйича III тип. ЭК КГ да PQ ин нтерваллар бир хил бўлади,ула б арнинг кенгглиги норма ал ёки каттталашган бўлади. б Бло ок па айтида Р ти ишчадан ке ейин бутун бир қоринч чалар комп плекси (QRST) тушиб қолади. Қо оринчалар комп-лексини инг тушиб қолиши қ реггуляр ва ри итмик бўлади. Уларни инг ритмик тушиб қолиши битта,, иккита, учта ва ҳ.к. комп плексдан кейин к бўлиш ши мумкин. Баъзан бир нечта қо оринчалар комплекслар рининг ту-ш шиб қолиши и кузатилад ди. Қоринча алар қисқармаётган б бу вақт қор ринчалар ас сис-толия ясининг қи исқа (Венке ебах-Само ойлов) дав ври деб ном мланади. М Мия қон айл ланишинин нг буузилиши сабабли бу вақтда в Мор рганьи-Ада амс-Стокс с синдром ми ривожла анади. (Син ноат-риал бл локадаларгга қаранг). 3 дар ражали атри иовентрикуля яр бло окада. А да ёки юракнинг кўнд даланг бло окадаси де еб ҳам атал лади. Тўлиқ блокада Яна тўлиқ АВ-блокад и. Бунда СА А-тугунда ҳосил ҳ бўлга ан барча им мпульслар АВ-бирикм мада тутилиб қолади ва ҳисобланади омон ўткази илмайди, чунки ч бунда ай тўсиқни енгиб ўтиш ш учун бу улар-нинг ҳеч бири қоринчалар то мпульсларн нинг кучи еттмайди. Ам ммо қоринч чалар, АВ-б бирикма та аркибига ки ирувчи элем ментларнинг им ав втоматизми и мавжудли иги туфайли қўзғалиш ш импульсл ларисиз қол лмайди. Ага ар тўсиқ АВ В-бирикман нинг пр роксимал қи исмида (бўўлмачаларн нинг дистал л қисмида ёки ё АВ-бир рикманинг п пейсмекер ҳуж жайралари ида) жойлашган бўлса а, қоринчал лар минути ига 50-60 им мпульс ҳоссил қиладиган АВ-тугуун ав втомат-изми ҳисобига а қисқаради и. ҚҚС бу ҳо олда минуттига 50-60 тани ташки ил этади. Аггар тўсиқ АВ-бирикма А анинг диста ал қисмида а (бевосита а АВ-тугунд да) жойлаш шган бўлса, қоринчала ар ми инутига 30--40 импуль ьс ҳосил қи илувчи Гисс тутаминин нг автомати изми ҳисоб бига қисқар ради. ҚҚС буунда минути ига 30-40 тани т ташкил л қилади. 33 Бир сўз билан айтганда бўлмачалар СА-тугун ҳисобига, қоринчалар эса АВ-тугун ёки Гис тутами ҳисобига қисқаради. Дистал АВ-блокадада ҚҚС минутига 30-40 бўлганлиги сабабли клиникада Морганьи-Адамс-Стокс синдроми ривожланади. ЭКГ да бир хил Р-Р ва бир хил R-R масофалар, лекин ҳар хил PQ интерваллар кузатилади. Бўлмачалар ва қоринчалар ўзларининг ритмида қисқаради. QRS комплекс проксимал блокадада ўзгармаган. Дистал блокадада, ритм бошловчиси сифатида Гис тутами ишлаганда, QRS ўзгарган, деформацияланган ва Гис тутами оёқчаларининг блокадаларини эслатади. Бўлмачалар ва қоринчалар бараварига қисқарганда ЭКГ да Р тишча R тишча билан “беркитиб” қўйилади. Клиник текширув пайтида бундай вақт аускультацияда Стражеско «замбарак» тони эшитилади. ФРЕДЕРИК СИНДРОМИ Бу ҳилпироқ аритмиянинг тўлиқ АВ-блокада билан бирга келишидир. Бўлмачаларда жойлашган турли эктопик ўчоқларда 1 минутда 400-700 қўзғалиш импульслари пайдо бўлади, улар бўлмачалар мушакларини хаотик қисқари-шига олиб келади. Лекин бирорта ҳам импульс АВ-бирикма орқали ўтказилмайди ва қоринчалар проксимал блокадада АВ-тугун томонидан, дистал блокадада эса Гис тутами томонидан қўзғалишга келтирилади. ЭКГ да Р тишча ўрнига f-тўлқинлар кузатилади, R-R масофа ҳилпи-роқ аритмиядан фарқли равишда бир хил бўлади. Прокс-имал блокадада ҚҚС 50-60 га тенг, QRS комплекс дефор-мацияланмаган, дистал блокадада ҚҚС 30-40 га тенг ва QRS комплекс кенгайган ва деформацияланган, қорин-чалар блокадасидаги QRS комплексга ухшаш бўлади. 34 IV. Қо оринча алар (Г Гис туттами оёқчала ари) бл локада алари.. Локкализаци иясига кўра к тасн нифи Монофасци икуляр (би ир тутамли и) блокада алар I.М 1.ўўнг оёқчаси ининг тўлиққ/нотўлиқ блокадаси; б 2.ч чап оёқчаси орка шоххчасининг блокадаси; б 3.ч чап оёқчаси олдинги шохчасини инг блокада аси Бифасцику уляр (икки и тутамли)) блокадал лар II.Б 1.ўўнг оёқча ҳамда ҳ чап оёқчанинг о о олдинги шо охчаларини инг блокада аси 2.ўўнг оёқча ҳамда ҳ чап оёқчанинг о о орқа шохча аларининг блокадаси б 3.ч чап оёқчасининг ўзининг блокад даси (чунки и чап оёқча а иккита шо охчага эга). икуляр (уч тутамли) блокадала ар III..Трифасци 1.ттўлиқ АВ-блокада (юр ракнинг кўн ндаланг бло окадаси), 2.б бифасцикуляр блокад дали АВ-бл локадаси, 3.Г Гис тутами ўнг оёқчассининг ҳамд да чап оёқч часи олдин нги ва орқа а шохларид да алмашиб б турувчи бл локадаси Қоринчала ар блокада алари ЭКГ да QRS комплексн нинг норма ага нисбата ан кенгайиб б кетиши би илан хоссал ланади Гис тутами оёқчалар рининг блокадалари ҳам ҳ тўлиқ ёки нотўлиқ бўўлиши мумкин. Агар QRS Q комплексн нинг кенгли иги 0,08 ва 0,12с орассида бўлса, ушбу блокада а нотўлиқдир. Агар ун нинг кенглиги 0,12с 0 дан ка аттароқ бўлса, бунда ай блокадани и тўлиқ деб б ҳисоблаш ш мумкин. Тўлиқ бло окадага бун ндан ташқа ари ST сегментни инг ва Т тиш шчанинг ас сосий тишч чага нисбатан дискордантлиги ҳам хос. х Тармоқларга қараб а асосий тиш шча R ёки S бўлиши мумкин.Эслатма: агар р ЭКГ белги илар оёқчаларн нинг тўлиқ блокадасини эслатса аю, аммо ST сегментнин с нг ва Т тишчанинг дискордан нтлиги куза атилмаса, бу б ҳолат кўпинча миокард м иш шемиясига хос х бўлади и 35 I.Мо онофасц цикуляр р (бир ту утамли) блокада б алар. 1.Г Гис тутами ининг ўнг оёқчаси о ту улик блока адаси. ЭКГ Г белгилар ри • QRS комп плекснинг кенгайиши к у куп. 0,12 с ва ундан 5-V6да S ти ишча кенга айган, ST • I, aVL, V5 изолиния ядан юқори, T тишча мусбат. м V да QR RS комплекс “М”харф фига • III, aVF, V1-V2 ан пастда, ухшаш, R тишча ба аланд ST изолинияд и T тишча манфий. м Гис тутамининг ўнг ў оёқчас си тулик блокадаси б и. 1.Г Гис тутами ининг ўнг оёқчаси о но отулик бло окадаси. ЭК КГ белгила ари QR RS комплеккснинг кенггайиши 0,11 с гача. V1 1-V2 да QR RS комплексси rSr' ёки rsR', типда а. Г тутамининг ўн Гис нг оёқчаси и нотулик блокадас си. 36 2 2.Гис туттами чап п оёқчас си олд шохчасин ш нинг бло окадаси.. • • • • • ЮЭЎ кесккин чапга силжиган. с R > RII > RIII, RI R SIII > RIIII, SII > RII; I, aVL тар рмоқларда QRS компл лекс qRS типида; т aVR тарм моқда R тиш шча Q ёки S тишчалардан катта ароқ; V4-6 тарм моқларда чуқур ч S тиш шча, Q тишч ча кузатилм майди; QRS норм мал ёки нотўлиқ блоккада дараж жасигача ке енгайган, 0,12 с гача. Гис тутами чап оёқча аси олд шохчасин ш нинг блок кадаси 3.Гис тутами чап п оёқчаси и орқа шохчаси ш нинг бло окадаси и. • • • • • ЮЭЎ кесккин ўнгга си илжиган. RIII R ≥ RII > RI, R SI > RI; III, aVF та армоқларда а QRS комплекс qRS типида; aVR тарм моқда R тиш шча Q ёки S тишчалардан катта ароқ; V4-6 тарм моқларда чуқур ч S тиш шча, Q тишч ча кузатилм майди; QRS норм мал ёки нотўлиқ блоккада дараж жасигача ке енгайган, 0,12 с гача. Гис тутами т ч оёқча чап аси орқа шохчасин ш нинг блок кадаси. 37 II.Б Бифас сцикул ляр (и икки ту утамл ли) бло окада алар 1.Гисс туттаминин нг чап оё ёқчаси блокадас б си. к 0 0,16 с ва ун ндан куп • QRS компплекснинг кенгайган • • I, aVL, V5 5,6 да QRS S комплекс R тишча ҳисобига кенгайган, ST T сегмент пастда, T манфий. м III, aVF, V1,2 V да QRS S комплексс S тишча ҳисобига ҳ ке енгайган, ST S сегмент юқорида, T мусбат. Ги ис тутамини инг чап оёққчаси блока адасининг белгилари б чап қоринч ча гипертро офиясини эслатади. э Бу ер рда ҳам қўззғалиш имп пульси тўси иқ мавжуд бўлгани б учу ун (блокада ада) ёки ча ап қоринча девори қал линлашган ни учун (гип пертрофияда) секинроқ ўтади. т инг чап оё ёқчаси бло окадаси Гисс тутамини 38 Автоматизм бузилишларининг ЭКГ белгилари Бу ўчоқларнинг жойлашишига, ҳосил қилаётган импульсларининг кучи ҳамда частотасига кўра биринчи, иккинчи ва учинчи тартибдаги автоматизм ўчоқлари фарқланади. Биринчи тартибдаги автоматизм ўчоғи синоатриал тугундир, унинг пейсмекер ҳужайралари бир минутда 60-90 импульс ҳосил қилади. Иккинчи тартибдаги автоматизм ўчоғи АВ-бирикмадир, унинг пейсмекер ҳужайралари бир минутда 40-60 импульс ҳосил қилади. Учинчи тартибдаги автоматизм ўчоғи Гис тутами билан оёқчалари ва Пуркинье толаларидир, уларнинг пейсмекер ҳужайралари бир минутда 30-40 импульс ҳосил қилади. Шундай қилиб, юракнинг автоматик тарзда қисқариши фақатгина СА-тугун ишига боғлиқ эмас. Юқорида айтилганидек, ўтказувчи йўлларнинг бошқа қисмлари ҳам ўз-ўзидан импульс пайдо қилишга қодир. Аммо уларнинг ҳужайралари разряди частотаси кам. Разряд частотаси пейсмекердан узоқлашиб борган сайин камайиб боради. Шунинг учун, нормал шароитда ушбу ҳужайраларнинг қўзғалиш потенциали кўпроқ разрядланадиган юқори қисмлардан келган қўзғалиш ҳисобига юзага келади, ва уларнинг автоматизми ишга тушишга улгурмай қолади. Ўзўзидан импульс пайдо қилувчи қисмларнинг энг юқори частоталиси СА-тугун бўлгани учун, у биринчи тартиб пейсмекери бўлиб ҳизмат қилади. Тўлиқ СА-блокада пайтида ритм бошловчилиги вазифасини иккинчи тартиб пейсмекери, юракнинг тўлиқ кўндаланг блокадасида эса учинчи тартиб пейсмекери ўзига олади.Автоматизмнинг бузилиши ЮҚС, ритмиклиги ва импульслар ҳосил бўлиш кучининг ўзгариши билан кечиши мумкин. Шунга кўра улар фарқланади: 1. Синусли тахикардия; 2. Синусли брадикардия; 3. Синусли аритмия; 4. Атриовентрикуляр ритм; 5. Идиовентрикуляр (қоринчали) ритм; 6. Ритм бошловчисининг миграцияси; 7. Синусли тугуннинг кучсизлик синдроми; 8. Атриовентрикуляр диссоциация. Синусли тахикардия. Юрак уришининг тезлашишидир. ЭКГ да синусли ритм кузатилади (II тармоқда мусбат ва aVR тармоқда манфий бўлган ва қоринчалар комплексидан олдин турган Р тишча). QRS комплекс ўзгармаган, R-R масофалар қисқарган, лекин бир хил (тўғри ритм). ЮҚС бир минутда 90 дан 140 гача. Синусли тахикардия, сабабига кўра физиологик ва патологик бўлади. Физиологик синусли тахикардия ВНС нинг симпатик қисми тонусининг ошиши билан ва қонда катехоламинларнинг концентрацияси кўпайиши билан вужудга келади. Бу физик зўриқиш, мусбат ва манфий психик стресс натижасида ривожланади. Патологик синусли тахикардия кардиал (миокарднинг шикастланиши) ва кардиал бўлмаган (камқонлик, гипертермия, гипертиреоз) сабаблар натижасида юзага келади. Синусли брадикардия. Бу юрак уришининг секинлашишидир. ЭКГ да синусли ритм кузатилади. QRS комплекс ўзгармаган, R-R масофалар кенгайган, лекин бир хил (тўғри ритм). ЮҚС бир минутда 40 дан 60 гача. Синусли брадикардия ҳам тахикардия каби, физиологик ва патологик сабабларга кўра ривожланган бўлиши мумкин. Физиологик сабабларга уйқу, спорт билан узоқ вақт шуғулланиш киради. Патологик сабабларга кардиал (миокарднинг шикастланиши) ва кардиал бўлмаган (гипотиреоз, СБЕ, ваготоник дорилар) сабаблар киради. 39 Синусли аритмия. Бу юрак уриши ритмининг бузилишидир. ЭКГ да синусли ритм кузатилади. QRS комплекс ўзгармаган, R-R масофалар ҳар хил (нотўғри ритм). Энг қисқа ва энг узун R-R масофалар орасидаги фарқ 10-15% ташкил этади. Агар ушбу тафовут 30% дан кўпроқ бўлса, бундай аритмия кучли деб номланади. ЮҚС га кўра тахиаритмия (ЮҚС бир минутда 90 кўпроқ) ва брадиаритмия (ЮҚС бир минутда 60 кампроқ) фарқланади. Аритмияга олиб келувчи сабаблар физиологик ва патологик бўлади. Физиологик синусли аритмияга юрак уришининг болаларда кузатиладиган нафас олгандаги тезлашиши ва нафас чиқаргандаги секинлашиши мисол бўла олади. Физиологик аритмияни патологик аритмиядан фарқлаб олиш учун ЭКГ олаётган вақтда нафас олиб ушлаб туриш сўралади. Агар нафас ушлаб турилганда R-R масофалар бир хил бўлса, аритмия физиологик ҳисобланади. Агар ушбу масофалар ҳар хиллиги давом этаверса, аритмия патологик ҳисобланади. Атриовентрикуляр ритм. Агар қайсидир сабабга кўра СА-тугун ритм бошловчилигини йўқотган бўлса, унинг ишини иккинчи тартиб ритм бошловчиси, яъни АВ-бирикма ўз зиммасига олади. Бунда юрак АВ-бирикма автоматизми ҳисобига қисқаради. Қўзғалиш ўчоғи АВ-бирикманинг проксимал қисмида жойлашганда ЭКГ да QRS комплексдан олдин турувчи манфий Р тишча кузатилади, ЮҚС бир минутда 60 атрофида бўлади. Агар қўзғалиш ўчоғи АВ-бирикманинг ўрта қисмида жойлашса, ЭКГ да Р тишча кўринмайди. Агар қўзғалиш ўчоғи АВ-бирикманинг дистал қисмида жойлашган бўлса, ЭКГ да QRS комплекдан кейин келувчи манфий Р тишча кузатилади, ЮҚС бир минутда 40 атрофида бўлади. Уччала ҳолатда ҳам QRS комплекс ўзгармаган ва R-R масофалар бир хилдир. ЮҚС бир минутда 70-140 га тенг бўлган атриовентрикуляр ритм тезлашган АВ-ритм ёки нопароксизмал АВ-тахикардия деб номланади. Агар ЮҚС бир минутда 140 дан кўпроқ бўлса, у пароксизмал АВ-тахикардия деб номланади. Идиовентрикуляр (қоринчали) ритм. Идиовентрикуляр ритм терминал ритмлар тоифасига мансуб бўлиб, қоринчалар Гис тутами оёқчаларидан бирида жойлашган қўзғалиш ўчоғи, яъни учинчи тартиб ритм бошловчиси ҳисобига қисқаради. Бу ҳолат биринчи ҳамда иккинчи тартиб ритм бошловчилари ўзининг функциясини йўқотганда вужудга келади. Клиникада бундай ритм пайтида клиник ўлим симптомлари ривожлангани учун, уни «ўлаётган» юрак ритми деб аталади. ЭКГ да Р тишча йўқ, R-R масофалар жуда узайган, QRS комплекс кенгайган, Гис тутами оёқчаларининг блокадасини эслатади. Агар бу комплекслар Гис тутами чап оёқчасининг блокадасини эслатса, демак қўзғалиш ўчоғи ўнг оёқчада, агар ўнг оёқчасининг блокадасини эслатса, демак қўзғалиш ўчоғи чап оёқчада жойлашган бўлади. 40 Ритм бошловчисининг миграцияси. Бунда ритм бошловчиси функциясини навбатма-навбат СА-тугун, АВ-бирикманинг проксимал, ўрта ёки дистал қисмлари, ёки СА-тугун атрофида жойлашган ҳужайралар бажаради. Ритм бошловчилиги ушбу элементлар орасида «кўчиб» юради. ЭКГ да ўзгаришлар фақат Р тишчада кузатилади. Ритм бошловчисининг локализациясига кўра Р тишча нормал, ўзгарган ёки умуман йўқ бўлиши мумкин. Агар Р тишча ўзгарган бўлса, у икки ўркачли, манфий, QRS комплексдан олдин ёки ундан кейин бўлиши мумкин. Синусли тугуннинг кучсизлик синдроми (СТКС). Бу синдромнинг икки кўриниши мавжуд: турғун брадикардия ва Шорт синдроми. Турғун брадикардиянинг ЭКГ белгилари синусли брадикардиянинг белгилари каби бўлади. Шунинг учун уларни бир-биридан ажратиш қийин. Бу мақсадда унинг клиник белгиларига аҳамият берилади ва холинолитиклар ёрдамида синама ўтказилади. Атропин ёки платифиллин қаъбул қилгандан кейинги ЮҚС ортиши ҳолат оддий синусли брадикардия эканлигини кўрсатади. Турғун брадикардияда бу дори воситаларидан кейин ўзгариш кузатилмайди. Шорт синдромига эса брадикардия фонида суправентрикуляр пароксизмал тахикардия ёки пароксизмал ҳилпироқ аритмия даврлари кузатилиши хос. Бу вақтда СА-тугун ўз ишини бажармайди, дам олади, «куч тўплаб», ритм бошқарувини яна ўзига олади. Атриовентрикуляр диссоциация. Бу бир вақтнинг ўзида иккита автоматизм ўчоғининг ишлашидир. Бунда секинлашган синусли ва тезлашган атриовентрикуляр ритмлар кузатилади. Баъазан юрак СА-тугундан чиқаётган импульслар ҳисобига қисқаради. Лекин диссоциация пайтида бўлмачалар СА-тугун импульслари ҳисобига, қоринчалар эса АВ-бирикма импульслари ҳисобига қўзғалади. Аммо қоринчалар қўзғалиши бўлмачалар томон ўтказилмайди (ретроград блокада). Нормал пайтларда мусбат Р тишча QRS комплексдан олдин кузатилади. АВ-диссоциация вақтида эса Р тишча QRS комплексдан олдин, ёки ундан кейин, ёки унга қўшилиб, ёки бўлмаса Т тишчага қўшилиб келиши мумкин. Барча юқорида кўрсатилганлар нотўлиқ АВ-диссоциация учун хос. Тўлиқ АВдиссоциацияда эса тўлиқ АВ-блокада ЭКГ картинаси кузатилади. 41 Қоринчалар вақтдан илгари қўзғалишининг ЭКГ белгилари Нормада қоринчалар қўзғалиш импульсини фақат АВ-бирикма орқали олиши маълум. Бу ерда импульслар бир оз ушланиб, АВ-бирикмадан чиққач Гис тутами оёқчалари бўйлаб қоринчалар томон тарқалади. Юрак бўлимларининг ҳар хил вақтда қўзғалиши бўлмачалар ва қоринчаларнинг навбатма-навбат қисқаришини таъминлайди, уларнинг орасидаги тафовут эса ЭКГ да PQ интервал сифатида намоён бўлади. Қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалишида, юракнинг нормадаги ўтказувчи йўлларидан ташқари, яна қўшимча йўллар ҳам мавжуд бўлади. Улар юракнинг турли бўлимлари орасида жойлашиши мумкин, лекин улар албатта АВ-бирикмани четлаб ўтади. Натижада қўзғалиш импульси АВ-бирикмада бўлгани сингари бир оз ушланиб ўтмайди, қоринчалар импульсни ўзининг вақтидан, яъни бўлмачалардаги қўзғалиш ҳали сўниб бўлмасдан олдинроқ қаъбул қилади. Қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалиш синдромларининг этиологиясида туғма сабаб биринчи ўринни эгаллайди, бу сабаб барча ҳолларнинг 60-70%ни ташкил этади. Кейинги ўринларда қўшимча ўтказувчи йўллар пайдо бўлишига олиб келувчи касалликлар ва омиллар туради: миокардитлар,миокардиодистрофиялар, гипертрофик кардиомиопатия, стенокардиялар,миокард инфаркти, туғма ва орттирилган юрак нуқсонлари, ревматик иситма (ревмокардит), гипертония касаллиги, гипертиреоз, нейроциркулятор дистония, гипо- ва авитаминозлар. Кўп ҳолларда қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалиш синдромининг клиник белгилари кузатилмаслиги мумкин. Инсон умрининг охирига қадар юрак-қон томир системаси бўйича шикоят билдирмайди. Баъзан суправентрикуляр пароксизмал тахикардия хуружлари ёки пароксизмал ҳилпироқ аритмия кузатилиши мумкин. Бу қўзғалиш импульсларининг қоринчалардан бўлмачалар томон re-entry типида ўтказилиши туфайли содир бўлади. Кардиологияда «қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалиши» деган термин остида бир нечта синдромлар бирлашган. Ушбу синдромлар, уларни биринчи таърифлаб берган олимлар номи билан аталган. Вольф-Паркинсон-Уайт (WPW) синдроми. Типик кўриниши. Ушбу синдромнинг типик кўринишида қўшимча ўтказувчи йўл бўлмачалар билан қоринчалар орасида жойлашади. У Кент тутами деб уни биринчи топган олим шарафига номланган. Кент тутами АВ-бирикмани четлаб ўтиб, СА-тугунда ҳосил бўлган қўзғалиш импульсини қоринчаларга тез ўтишини таъминлайди. Кардиомиоцитларнинг барвақт деполяризацияси кузатилади ва улар қисқаришни бошлайди. Бу вақт ичида импульснинг бир қисми АВ-бирикма орқали ҳам ўтади ва қоринчаларга ўз вақтида етиб келади. Натижада вақтли келган импульс билан бошланган қоринчалар қўзғалиши ўз вақтида келган импульс қўзғалиши билан тугайди. Мана шунинг учун ЭКГ да P ва R тишчалар орасидаги масофа қисқармайди. PQ интервал эса 0,11с гача ёки камроқ, QRS комплекс 0,12с гача ёки кўпроқ кенгайган. Бу ерда ўзига хос қонунийлик кузатилади: PQ интер-вал қанчага қисқарса, QRS комплекс шунчага кенгаяди. Эслатма: QRS комплекснинг кенгайиши яна импульснинг АВ-бирикма орқали ўтиш тезлигига ҳам боғлиқ, баъзан ушбу ҳолат билан бирга АВ-блокада қўшилиб келиши мумкин. Бу синдромга хос бўлган ЭКГ белги QRS комплекснинг бошида жойлашган Δ- тўлқиннинг мавжудлигидир. Унинг пайдо бўлиши қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалиши билан боғлиқ. Баъзан WPW синдромни Гис тутами оёқчаларининг блокадасидан ажратиш қийин. Бунда PQ интервални қисқаришини ва Δ-тўлқинни аниқлаш ёрдам беради. 42 W WPW син ндромни инг типи ик кўрини иши уч хил х типд да бўлад ди. ип А. Бунда а Кент тута ами юракни инг чап ярм мида, яъни чап бўлмача ва чап ққоринча ора асида Ти жо ойлашади. Қўзғалиш импульси и в вақтдан олд дин чап қор ринчага, сўўнгра ўнг қо оринчага та арқалади. ЭКГ Э да а QRS комп плекснинг кенгайиши к Гис тутами и ўнг оёқчас сининг бло окадасини э эслатади. Чап Ч тармоқларда а (I, aVL) Δ--тўлқин S тишчага туш шади, ўнг тармоқлард т да (III,aVF) ҳамда барча кўкрак тармоқларид да эса R тишчага туша ади. 43 Тип В. Бунда Кент тутами юракнинг ўнг ярмида, яъни ўнг бўлмача ва ўнг қоринча орасида жойлашади. Қўзғалиш импульси вақтдан олдин ўнг қоринчага, сўнгра чап қоринчага тарқалади. ЭКГ да QRS комплекснинг кенгайиши Гис тутами чап оёқчасининг блокадасини эслатади. Чап тармоқларда (I, aVL) Δ-тўлқин R тишчага тушади, ўнг тармоқларда (III, aVF) S тишчага тушади. Тип АВ. Бунда Кент тутами юракнинг иккала тарафида ҳам, яъни ўнг бўлмача ва ўнг қоринча орасида ҳамда чап бўлмача ва чап қоринча орасида жойлашган бўлади. Қўзғалиш импульси вақтдан илгари икала қоринчага ҳам бир пайтда етиб келади. ЭКГ да QRS комплекснинг кенгайиши Гис тутами ўнг ҳамда чап оёқчаларининг блокадасини эслатади. Агар ЭКГ қоғозининг бир тарафида (стандарт ва кучайтирилган тармоқларида) Гис тутамининг бир оёқчасининг блокадасига хос белгилар кузатилса, бошқа тарафида (кўкрак тармоқларида) Гис тутамининг бошқа оёқчаси блокадасининг белгилари кўринади. Атипик кўриниш. Бунда қўшимча ўтказувчи йўл Гис тутами ҳамда қоринчалардаги Пуркинье толалари орасида жойлашади. Бу Махайма тутами деб аталади. Қўзғалиш импульси АВ-бирикма орқали ўткач, ушбу тутам ёрдамида қоринчаларга узатилади. Импульснинг бир қисми Гис тутами ва оёқчалари орқали ҳам ўтади ва қоринчаларга ўз вақтида етиб боради. Шундай қилиб, қоринчаларнинг қўзғалиши Махайма тутами ёрдамида бошланади ва Гис тутами оёқчалари орқали келган импульс билан якунланади. ЭКГ да QRS комплекс Δ-тўлқин ҳисобига кенгайган. Атипик кўринишнинг типик кўринишдан фарқи ўзгармаган PQ интервал ва кенгайган PR масофадир. WPW синдромнинг атипик кўринишини Гис тутами оёқчаларининг блокадасидан ажратиш қийин. Лекин Δ-тўлқиннинг мавжудлиги уларн дифференциал фарқлашда ёрдам беради. Махайма тутами Гис тутамини қайси қоринчалар билан боғлашига қараб WРW синдромнинг атипик кўриниши ҳам А, В, АВ типларга бўлинади. 44 Лаун-Ганнонг-Левайн (LGL) синдроми. Бунда қўшимча ўтказувчи йўл юрак бўлмачалари ва Гис тутами орасида жойлашган бўлади. Бу тутам, уни биринчи топган олим шарафига Джеймс тутами деб номланган. Қўзғалиш импульси бўлмачаларни қамраб ушбу тутам орқали Гис тутамига ўтказилади, яъни АВ-бирикмани четлаб ўтади. Бунда ҳам қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалиши кузатилади, чунки қўзғалиш импульси АВ-бирикма орқали ўтиб, одатдагидек унда бир оз ушланиб ўтмаяпти. ЭКГ да PQ интервалнинг 0,11с ва ундан ҳам кўпроқ қисқариши кузатилади қоринчалар (QRS) комплекси эса ўзгармаган. Кларк-Леви-Критеско (CLC) синдроми. Бу синдром юқорида кўрсатилган синдромлардан бир оз фарқ қилади. Чунки бунда қўшимча ўтказувчи йўллар топилмаган. Аммо қўзғалиш импульси қоринчаларга вақтдан илгари келади. Маълум бўлишича, юракнинг ўтказувчи йўлларининг ўзи, аниқроғи АВ-бирикма ўтаётган импульсларни секинлаштирмас экан. Натижада бўлмачаларнинг қўзғалиши сўниб бўлмасдан қоринчалар қисқаришни бошлайди. ЭКГ белгилари бўйича CLC синдром LGL синдром билан бир хил. Шунинг учун уларни бир биридан ажратиш қийин. Бунда номоён бўлаётган клиник белгилар ёрдам бериши мумкин. LGL синдром суправентрикуляр пароксизмал тахикардия ёки пароксизмал ҳилпироқ аритмия хуружлари билан кечади, чунки қўшимча ўтказувчи йўллар re-entry типда импульсларни жуда яхши ўтказади. CLC синдромнинг клиник кечиши учун бундай белгилар хос эмас. ЭКГ белгилари бир хил бўлган ушбу икки синдром бирга қисқарган PQ интервал синдромлари деб номланади. 45 Б Баъзи и кард диал ва но окард диал касал к ликларнинг ЭКГ белги б илари и Қ Қоринчал лар вақттдан илггари реп поляриза ацияси с синдром ми. Қо оринчалард да реполяр ризация ва ақтдан илга ари содир бўлса, б ЭКГ да J нуқтанинг юқори ига силжиш ши куззатилади. J нуқта де еб S тишча анинг ST се егментга ўттиш жойига а айтилади.. Нормада бу нуқта изолинияда жойлашган ж н бўлади. Ушбу У нуқтан нинг изолиниядан юқо орига кўтар рилиши ши ифокорга шу ш синдромни та ашхис сиф фатида қўйи иш хуқуқини беради. Бундай Б ўзга аришнинг ссабаби туғм ма ҳисобланиб, бу норма ҳисобланад ҳ ди. Клиника ада бу синд дром ҳеч қандай қ хусуусиятларга эга эмас. Уш шбу синдро ом билан ин нсон юрак--қон томир системаси и тарафида ан бирон-би ир шикоят билдирмай б йди. Буу синдром даволашни д и талаб этм майди. Пе ерикард дитларнинг ЭКГ бе елгила ари. М Маълумки, п перикардит т қуруқ ва экссудатив э бўлиши му умкин. Қурууқ пери-кар рдитда ЭКГ Г да ST егм мент ва а Т тишчани инг конкорд дант силжи иши кузатил лади. R тиш шча ўзгарм маган. Ушбуу белгилар р Q тишчассиз ми иокард инф фарктининг жуда ўткир р даврини эслатади, лекин л инфарктдан фа арқли рави ишда қуруқ пе ерикардитд да патологи ик Q тишча шаклланм майди. ЭКГ даги ўзгаришлар 2-5 кун давомида йўқоли иши муумкин. Эксссудатив пер рикардитда а ҳам шунд дай ўзгариш шлар кузаттилади. Амм мо улардан н ташқари ЭКГ да а паствольттажли комп плекслар кўўринади. 46 Миокард диодистроф фиялар рнинг ЭКГ Э бе елгилари. Ми иокардиоди истрофиял ларда QRS комплексн нинг ҳамда Т тишчани инг амплитуудаси пастт бўлади. Т тишча манфи ий бўлиши ҳам мумки ин. Миокард диодистрофияни мио окард ишем миясдан фа арқлаб оли иш учун баъзи синамалар ўтказилади и. Агар нитроглицерин қабул қил лгандан кейин Т тишч ча ўз ҳолигга қайтса, натиж жа миокард д ишемиясини кўрсаттади. Агар нитратлард н дан кейин ҳҳам ўзгариш куззатилмаса, миокарди иодистрофи ия эҳтимол ли ошади. Калий К преп паратларин ни ёки анап прилин қаъбул қил лиш миока ардиодистр рофия пайттида Т тишч чанинг ўзга аришларин ни тиклайди и, миокард ишемияси ида эса ўзгариш кузатилмай йди. 47 Юрак нуқсонларининг ЭКГ белгилари. Митрал клапан стенози. Митрал клапан етишмовчилиги 48 АОРТАЛ КЛАПАН ЕТИШМОВЧИЛИГИ АОРТАЛ СТЕНОЗ 49 Ўрнатилган кардиостимулятор-нинг ЭКГ белгилари. Кардиостимуляторлар юракдан алоҳида ёки юракнинг ўзига ўрнатилиши мумкин юракда улар бўлмачаларга, қоринчаларга ёки бир вақтнинг ўзида иккаловига ҳам ўрнатилиши мумкин. Шунга кўра юқори амплитудали вертикал тўлқин PQRST комплекснинг турли жойларида кўриниши мумкин. Агар электрокардиостимулятор бўлмачаларга ўрнатилган бўлса, вертикал тўлқин Р тишчадан олдин бўлади, QRS комплекс ўзгармаган. Агар у қоринчаларга ўрнатилган бўлса, вертикал тўлқин QRS комплексдан олдин бўлади, QRS комплекс деформацияланган ва қоринчалар блокадасини эслатади. Агар кардиостимулятор ҳам бўлмачаларга ҳам қоринчаларга ўрнатилган бўлса, вертикал тўлқин Р тишчадан олдин ҳам, QRS комплексдан олдин ҳам кузатилади. QRS комплекс деформацияланган ва қоринчалар блокадасини эслатади. Блокаданинг турини аниқлаб (Гис тутами ўнг ёки чап оёқчаларининг), кардиостимулятор қоринчалардан қайси бирига ўрнатилганлигини топиш мумкин. Масалан, агар Гис тутами ўнг оёқчасининг блокадаси аниқланса, демак кардиостимулятор чап қоринчага ўрнатилган. 50 Ми иокар рд инфаркктининг ЭК КГ бел лгила ари Ми иокард инф фаркти – буу коронар қон қ айланишининг ўтккир бузилиш ши натижасида ривож жланадиган н юр рак мушаги ининг ишем мик (некрози) шикастл ланишидир. ҚОН АЙЛА АНИШИ ВА А ИНФАРК КТ Ba ayley тасаввурига кўра а, миокард д инфарктид даги корон нар қон айл ланишинингг бузилиши и патологикк ўзгарган уч хил х соҳа ри ивожланишига олиб ке елади. Бу некроз н соҳа аси, унинг атрофида жойлашган н иш шемик шика астланиш соҳаси с ва ишемия и соҳҳасидир. Миокард М инф фаркти жой йлашган ўч чоқ устига тўғғри келган тармоқлар рда ҳар бир р соҳа ЭКГ да ўзинингг ўзгаришларини шаккллантирад ди. 1. Некроза соҳаси с – па атологик Q тишчанинг пайдо бўл лиши ва R тишча амп плитудасин нинг кескин тушиб кетиш ши, ёки QS комплексни к инг ҳосил бўлиши. б 2. Ишемик шикастлани ш иш соҳаси и – ST сегм ментнинг иззолиниядан н юқорига (трансмура ал инфарктд да) ёки изолиния ядан пастга а (субэндоккардиал ин нфарктда) силжиши. с 3. Ишемия соҳаси с – ко оронар (тен нг томонли ва ўткир учли) у Т тиш шча (субэнд докардиал инфарктда и а ба аланд, мусб бат ва тран нсмурал ин нфарктда чууқур, манф фий). Юрак мушаги и шикастла анишининг катталиги ва чуқурли иги бўйича трансмура ал ва нотр рансмурал л иокард инф фаркти фар рқланади. Нотрансму Н урал миока ард инфаркктида зарар рланиш ўчо оғи фақат ми субэндокардиал ёки интрамурал (мушак ( ичи и) қисмлард да жойлашади, патол логик Q тиш шчанинг пай йдо да QRS ком мплекснингг патологикк ўзгаришла ари кузатил лмайди. Q тишча некроз ёки бўўлиши ҳамд ча андиқнинг белгиси б ҳиссобланади.. Шунинг уч чун инфаркктнинг бу туури Q тиш шчасиз мио окард ин нфаркти номланади н . Кўп йилла ар давомид да Q тишча асиз миокард инфарктти адабиёттда «майда а ўч чоқли миока ард инфарккти» термини билан ифодаланган. Ҳақиқа атдан ҳам, кўп ҳоллар рда Q тишчасиз миокард инф фарктида тр рансмурал инфарктга нисбатан шикастлан ниш ҳажми кичиқроқ бўўлади. Леки ин баъзи ҳо олларда қо оринчаларн нинг бир қанча сегмен нтларига та арқалувчи, аммо, фаққат ми иокарднингг субэндока ардиал қаватида жойл лашган мио окард инфа аркти ҳам уучрайди. Тр рансмурал л миокард инфарктида и а шикастла аниш ўчоғи и ёки юрак мушагинин м нг субэндоккарддан субэпикардга ача бўлган барча қатл ламларини и, ёки бу ма асофанинг катта қисм мини эгалла айди. За арарланиш ўчоғининг ўртасида кардиомио к цитлар неккрози жара аёни кетади и. Бу ҳолатт ЭКГ да не екроз ҳамда а чандиқ кўўрсатгичи бўлган б пато ологик Q ти ишча сифаттида акс эттади. Шуни инг учун трансмуурал миока ард инфарккти Q тиш шчали миок кард инфа аркти деб номланади и. Юрак муушагининг бундай б шикастланиши кенг бўли иб, иккита ёки ё ундан кўпроқ к қори инчалар се егментлари ини қамраб олади (йирикўч чоқли миока ард инфарккти). Эсслатма: па атологик Q тишча нотрансмурал л бўлган ми иокард инф фарктида ҳа ам пайдо бўлиши муумкин, агар р шикастланиш (ўртад даги некроззи билан) субэндокар с д ёки интрамурал қаттламларид дан чиқмаган ҳол лда катта майдонни м эгаллаган бўлса. б 51 Касалликнинг босқичлари бўйича фарқланади: жуда ўткир давр - миокард инфаркти бошланишидан 2 соатгача; ўткир давр - миокард инфаркти бошланишидан 10 кунгача; ярим ўткир давр - 10 кундан 4-8 ҳафтагача; Инфарктдан кейинги давр - одатда 4-8 ҳафтадан кейин. Баъзан продромал давр (инфарктдан олдинги ҳолат) ҳам ажратилади, уни миокарднинг инфарктига олиб келувчи ностабил стенокардия деб ҳисобласа ҳам бўлади. Бу даврни фақат миокард инфаркти ривожланиб бўлгандан сўнг ретроспектив йўл билан аниқлаш мумкин, чунки ностабил стенокардия пайдо бўлганида, у албатта миокард инфаркти билан якун топади деб ишонч билан айтиб бўлмайди. Q ТИШЧАСИЗ МИОКАРД ИНФАРКТИ Q тишчасиз миокард инфаркти пайтида юрак мушагида нотрансмурал шикастланиш ўчоқлари ҳосил бўлади, улар субэндокардиал ёки интрамурал қатламларда жойлашади. Трансмурал миокард инфарктидан фарқли равишда, бундай шикастланиш ўчоқлари миокард бўйлаб импульс тарқалишига тўсқинлик қилмайди, чунки шикастланиш ўчоғининг ёнида соғлом тўқима ҳам бўлади. Шунинг учун патологик Q тишча кузатилмайди. Бир сўз билан айтганда, Q тишчасиз миокард инфарктини тўқиманинг некрозсиз ишемик шикастланиши деб атаса ҳам бўлади. Эҳтимол, у кардиомиоцитларнинг некрозигача бўлган ҳолатдир. ЭКГ да Q тишчасиз миокард инфаркти учун QRST комплекснинг оҳирги қисмларидаги, айнан ST сегментдаги ва Т тишчадаги ўзгаришлар хос. Т тишчадаги ўзгаришлар миокард ишемиясининг белгиси ҳисобланса, ST сегментдаги ўзгаришлар ишемик шикастланишнинг (аммо, некрознинг эмас) белгиларидир. ЭКГ да бундай ўзгаришлар фақат патологик жараён кетаётган ўчоқлар устига ўрнатилган тармоқларда кузатилади. Қуйида айнан шу тармоқлардаги ўзгаришлар келтирилади. Субэндокардиал ишемия. ЭКГ да баланд, ўткир чўққили ва симметрик Т тишча кузатилади. Бу тишча яна коронар Т тишча деб ҳам номланади. Ушбу ҳолат стационарга етиб келгунча содир бўладиган миокард инфаркти жуда ўткир даврининг энг биринчи ЭКГ белгиси саналади. Т тишчанинг бундай ўзгариши субэндокардиал қатламдаги қон айланишининг бузилиши билан кечадиган стенокардия хуружи вақтида ҳам кузатилади. Субэпикардиал ишемия. ЭКГ да Т тишча манфий, чуқур (7мм дан кўроқ) ва симметрик бўлади. Бундай ўзгариш Q тишчасиз субэндокардиал миокард инфаркти учун хос. Яна бундай ўзгарган Т тишча юрак миокардининг субэпикард қатламидаги қон айланишининг бузилиши билан кечувчи стенокардия хуружида ҳам кузатилади. Субэндокардиал ишемия. Субэпикардиал ишемия. Трансмурал ишемия (интрамурал шикастланиш). ЭКГ да манфий, жуда чуқур (10мм дан кўпроқ) ва симметрик Т тишча кузатилади. Бу белги Q тишчасиз интрамурал миокард инфаркти ва стенокардия хуружи учун хос. 52 Субэндокардиал шикастланиш. ЭКГ да ST сегментнинг изолиниядан 0,5мм дан кўпроқ пастга силжиши кузатилади. Ушбу сегмент горизонтал, яъни изолинияга параллел бўлади. Т тишча манфий. Бу ҳолат Q тишчасиз субэндокардиал миокард инфаркти учун хос. Субэпикардиал шикастланиш. ЭКГ да ST сегментнинг изолиниядан 1мм дан кўпроқ юқорига силжиши кузатилади. Ушбу сегмент горизонтал, яъни изолинияга параллел бўлади. Бу ҳолат Q тишчасиз субэпикардиал миокард инфаркти учун хос, лекин Q тишчали миокард инфарктининг жуда ўткир босқичида ҳам кузатилади. Бунда юқорига силжиган ST сегмент бир оз ўтиб субэндокардиал ишемияга хос бўлган баланд ўткир чўққили (коронар) Т тишчага ўтади. Миокард инфарктининг юрак мушагининг қатламларида жойлашуви шикастланиш белгилари асосида аниқланади. Масалан, манфий ва чуқур Т тишчага ўтувчи ST сегмент пастга силжиган бўлса, Q тишчасиз субэндокардиал миокард инфаркти билан трансмурал ёки субэпикардиал ишемияси бўлади. Q тишчасиз миокард инфаркти кўпинча субэндокардиал ёки интрамурал бўлади, босқичма-босқич кечмайди. ЭКГ даги ўзгаришлар 2-8 ҳафта ичида нормал ҳолга қайтиши мумкин. Субэпикардиал миокард инфаркти эса кўпинча патологик Q тишчали бўлади ва босқичма-босқич кечади. Q ТИШЧАЛИ МИОКАРД ИНФАРКТИ Q тишчали миокард инфарктида трансмурал ҳамда нотрансмурал шикастланиш ривожланиши мумкин. Аммо, Q тишчасиз миокард инфарктидан фарқли ўлароқ биринчи ҳолда ҳам, иккинчи ҳолда ҳам некроз соҳаси мавжуд бўлади. Қўзғалиш импульсининг тарқалиши локал бузилади ва миокард тўқимасининг некрозга учраган қисми қўзғалишга жавобан қисқармайди. Қўзғалувчанлик, ўтказучанлик ва қисқаришнинг бундай бузилиши ЭКГ даги тегишли тармоқларда Q тишчанинг пайдо бўлиши билан намоён бўлади. Шундай қилиб, патологик Q тишчанинг пайдо бўлишини миокард некрозининг ишончли ЭКГ белгиси деб ҳисобласа бўлади. ЭКГ да Q тишчали миокард инфаркти учун Q, R, S, T тишчалардаги, қолаверса ST сегментдаги, бир сўз билан айтганда бутун QRST комплекс ўзгаришлари хос. Юқорида айтилганидек, Q тишчали миокард инфаркти албатта трансмурал бўлиши шарт эмас. Миокарднинг трансмурал ва нотрансмурал инфарктлари ЭКГ да ўзига хос белгиларга эга. Қуйида улар батафсил кўриб ўтилади. 53 Q тишчали нотрансмурал миокард инфаркти. Жуда ўткир давр. Ушбу давр, турли омилларга кўра, турли пациентларда 1-6 соат кечиши мумкин. Унинг икки фазаси мавжуд, ишемия ва ишемик шикастланиш фазалари. Ишемия фазаси. ЭКГ да фақат Т тишча ўзгаради. Т тишча баланд, ўткир чўққили ва симметрик (коронар) бўлади. Кўпинча ушбу фазада пациент шифокорга мурожат этмайди, шунинг учун ЭКГ диагностикада бу фазани аниқлашга улгурилмайди. Ишемик шикастланиш фазаси. ЭКГ да ST сегментнинг изолиниядан 2-3 мм юқорига горизонтал силжиши кузатилади, бу сегментнинг давомида коронар Т тишча кўринади. Бу мушук елкасининг контурини ёки байроқчани эслатади. Шунинг учун, QRST комплекснинг деформацияси характерини кўрсатиш учун «мушук елкаси» ёки «байроқча» типида деган термин ишлатилади. Патологик Q тишча бу фазада пайдо бўлмайди, бу ҳолат ҳали некроз пайдо бўлмаганлигини кўрсатади. Қарамақарши тармоқларда реципрок (кўзгудаги каби) ўзгаришлар кузатилади. Масалан, агар I стандарт тармоқ коронар Т тишчага ўтувчи ST сегментнинг горизонтал кўтарилишини кўрсатса, III стандарт тармоқ манфий ва чуқур Т тишчага ўтувчи ST сегментнинг горизонтал пасайганлигини кўрсатади. Ўткир давр. Инфарктнинг бошидан 7-14 (ўртача 10) кунгача давом этади. ЭКГ да ST сегментнинг изолиниядан 2-3 мм га юқори кўтарилиши, коронар Т тишча, ва энг мухими, патологик Q тишчанинг пайдо бўлиши кузатилади. Бу кардиомиоцитларнинг жуда ўткир давридаги ишемияга дош бериб, лекин ўткир даврда унга дош беролмай нобуд бўлганлигини билдиради, яъни некроз ҳосил бўлади. Қарама- қарши тармоқларда реципрок ўзгаришлар кузатилади. Улар миокард инфаркти ташхисини тасдиқлайди. Ярим ўткир давр.( ўткир ости давр). Инфарктнинг 10 кунидан 4-8 ҳафтагача давом этади. ЭКГ даги патологик Q тишча қолади, ST сегмент аста-секин изолинияга қайтишни бошлайди. Ўткир даврдан фарқли ҳолда, ушбу сегмент ва изолиния орасидаги масофа 2-3 мм дан камроқ бўлади. Манфий Т тишча шакллана бошлайди. Ўзгаришларнинг реципроклиги эса йўқолади. Манфий Т тишчанинг пайдо бўлиши субэпикардиал ишемиянинг белгисидир. Бу ижобий белги, чунки шикастланишнинг ишемияга ўтишини кўрсатади. Ушбу ўзгариш шифокор учун яхши динамиканинг кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин. 54 Инфарктдан кейинги давр. Одатда 4-8 ҳафтадан бошланади, яъни ярим ўткир даврдан кейин ва 6 ойгача давом этиши мум-кин. ЭКГ да патологик Q тишча сақланади, ST сегмент изолинияга қайтган ва Т тишча манфий. Бу даврда Q тишча некроз ўрнида ҳосил бўлган чандиқ ҳисобига сақланади. ЭКГ даги бундай ўзгаришлар бутун умр давомида кузатилиши мумкин. Баъзан Т тишча мусбатлашиб қолиши мумкин, аммо Q тишча сақланиб қолади. Q тишчали трансмурал миокард инфаркти. Жуда ўткир давр.Бу даврнинг давомийлиги ҳам Q тишчали нотрансмурал миокард инфарктининг жуда ўткир давридаги кабидир. Ишемия фазасининг ЭКГ белгилари юқорида кўрсатилган миокард инфарктининг ишемия фазаси билан бир хил бўлади. Трансмурал инфарктнинг ишемик шикастланиш фазаси эса нотрансмурал миокард инфарктининг ишемик шикастланиш фазасидан фарқ қилади. Агар нотрансмурал инфарктда ST сегмент изолиниядан 2-3 мм юқорига кўтарилса, трансмурал инфарктда у 8 мм ёки кўпроқ кўтарилади. ST сегмент юқори кўтарилганлиги туфайли R тишча, хатто унинг амплитудаси нормада бўлса ҳам, кичкина бўлиб кўринади. Т тишча эса коронар характерга эга бўлади. Ўткир давр. Унинг давомийлиги ҳам Q тишчали нотрансмурал миокард инфарктининг ўткир даврининг давомийлиги сингари бўлади. ЭКГ да R тишча кузатилмайди, қоринчалар комплекси QS типида бўлади. ST сегмент горизонтал, изолиниядан анча баланд ва коронар Т тишчага ўтувчи бўлади. Ўзгаришларнинг реципроклиги кузатилади. R тишчанинг бу даврда кузатилмаслиги инфаркт ўчоғида миокарднинг барча қатламлари шикастланганлигини билдиради. Бунда ўчоқдаги кардиомиоцитларнинг деполяризацияси ҳамда қисқариши бўлмайди. Шунинг учун ҳам R тишча кузатилмайди. 55 Ярим ўткир давр( ўткир ости давр). Унинг давомийлиги ҳам Q тишчали нотрансмурал миокард инфарктининг ярим ўткир даврининг давомийлиги сингари бўлади. ЭКГ да R тишча кузатилмайди, қоринчалар комплекси QS типида, ST сегмент аста-секин изолинияга қайтади, T тишча эса манфий бўлади. Ўзгаришларнинг реципроклиги йўқолади. Инфарктдан кейинги давр. Унинг давомийлиги ҳам Q тишчали нотрансмурал миокард инфа-рктининг инфарктдан кейинги даври давомий-лиги каби бўлади. ЭКГ да қоринчалар комплекси QS типида қолаверади, ST сегмент изолинияда, T тишча манфий бўлади. Бундай ўзгаришлар бутун умрга қолиши мумкин. Баъзан манфий Т тишча мусбат бўлиб қолиши мумкин. Вақт ўтиши билан инфаркт қайд қилинган тармоқларда r пайдо бўлиб, қо-ринчалар комплекси rS типида бўлиши мумкин. r тишчанинг пайдо бўли-ши соғлом қолган мио-кард қатламининг гипертрофиясини билдиради. Чандиқ борлигини тасдиқлаш учун ЭКГ дан ташқари ЭхоКГ ҳам қилинади. ЭхоКГ да чандиқли соҳа учун гипо- ва акинезия белгилари хос бўлади. Миокард инфарктининг локализациясини аниқлаш. Юқорида айтилганидек, миокард инфарктининг ЭКГ белгилари фақат юракнинг шикастланиш содир бўлган соҳаларидан потенциаллар қайд қилган тармоқларда кузатилади. Қуйида жойлашувига кўра миокард инфарктининг хиллари ва ўзгаришлар кузатиладиган тармоқлар келтирилади. Олдинги тарқоқ МИ – I, aVL, V1-6; Орқа девор МИ – III, aVF (II тармоқ I ёки III тармоқдаги ўзгаришларни тасдиқлайди); Олдинги тўсиқли МИ – V1-3; Чўққили МИ – V4; Ёнбош девор МИ – V5,6; Юқори ёнбош девор МИ – aVL, баъзан I; Айланма чўққили (олд-орқа) МИ – I, II, III, aVL, aVF, V4; Орқа базал МИ – V1,2: V5,6 да чуқур S тишча билан тасдиқланмаган ЎҚГ белгилари. Ташхисни аниқлаштириш учун V7-9 тармоқларни ҳам ёки Неб бўйича ЭКГ олиш керак бўлади. 56 ЭКГ при переднеперегор родочном инфаркте миокарда а с переход дом на вер рхушку ЭКГ при и переднеб боковом инфаркте и м миокарда 57 ЭКГ при остром зад днедиафра агмальном м (нижнем)) инфаркте е миокард да. 58 Небу бўйича ЭКГ. Неб бўйича ЭКГ олиш учун электрик потенциалларни яна қўшимча кўкрак нуқталаридан ҳам қайд қилиб олиш лозим. V7 – lin. axillaris posterior sinistra бўйича V4 баробарлигида; V8 – lin. scapularis sinistra бўйича V4 баробарлигида; V9 – lin. paravertebralis sinistra бўйича V4 баробарлигида. Бу сафар симлар электродларга бир оз бошқача ўрнатилади. Одатда ўнг қўлга уланадиган қизил сим V1 даги электродга уланади чап қўлга уланадиган сариқ сим V7 даги электродга уланади. Чап оёққа уланадиган яшил сим V4 даги электродга уланади. Қолган кўкрак тармоқлари ўзларининг электродларига уланади. Бунда I стандарт тармоқ юракнинг орқа-базал деворига тўғри келади, ва ЭКГ қоғозида I ўрнига d (dorsalis) ҳарфи билан ифодаланади. II стандарт тармоқ юракнинг олдинги деворига тўғри келади, ва ЭКГ қоғозида II ўрнига a (anterior) ҳарфи билан ифодаланади. III стандарт тармоқ эса юракнинг пастки деворига тўғри келади, ва ЭКГ қоғозида III ўрнига i (inferior) ҳарфи билан ифодаланади. ЭКГ интерпретациясининг алгоритми ва хулоса 1 қадам. ЮҚС аниқлаш. R-R масофа секундларда ҳисоблаб олинади. Нормада бу 0,7-1 с тенг. Ушбу масофа орқали юрак қисқариш сони аниқланади. ЮҚС аниқлаш учун R-R миллиметрлардаги масофа 0,04 секундга (агар тезлик 25 мм/с бўлса), ёки 0,02 секундга (агар тезлик 50 мм/с бўлса). Кейин 60 с ҳосил бўлган сонга бўлинади. Масалан: R-R масофа 15 мм тенг, тезлик - 25 мм/с. 15 0,04 = 0,6 60 0,6 = 100 ЮҚС: бир минутда 100 қисқариш. 2 қадам. PQ интервалнинг кенглигини аниқлаш. PQ интервал секундларда ҳисобланади. Бу интервал Р тишчанинг бошидан Q ёки R тишчанинг бошигачадир. Нормада у тенг: Тахикардия фонида – 0,12-0,18с; Нормокардия фонида – 0,12-0,20с; Брадикардия фонида – 0,12-0,21с. PQ интервал импульснинг бўлмачалардан АВ-бирикма орқали қоринчаларга ўтиш тезлигини кўрсатади. Масалан, АВ-блокада пайтида ушбу интервал кенгаяди. 59 3 қадам. QRS комплекснинг кенглиги секундларда ҳисоблаб олинади. Бу комплекс Q тишчанинг бошидан S тишчанинг охиригачадир. Агар Q тишча бўлмаса, R тишчанинг бошидан ҳисобланади. Агар S тишча бўлмаса, R тишчанинг охиригача ҳисобланади. Нормада бу комплекс тенг: Тахикардия фонида – 0,05-0,08с; Нормокардия фонида – 0,06-0,1с; QRS комплекс қоринчаларнинг қўзғалишини кўрсатади. Ушбу комплекснинг кенглигига қараб импульснинг Гис тутами оёқчалари орқали ўтказилиш тезлиги ҳақида ўйлаш мумкин. 4 қадам. QT комплекснинг узунлигини аниқлаш. QT комплекснинг кенглиги секундларда ҳисоблаб олинади. Бу комплекс Q тишчанинг бошидан Т тишчанинг охиригачадир. Агар Q тишча бўлмаса, R тишчанинг бошидан ҳисобланади. Ушбу комплекс қоринчаларнинг тўлиқ систоласини кўрсатади. Нормада унинг кенглиги 0,3-0,44 с тенг. 5 қадам. Хулоса. ЭКГ диагностика вақтида ҳулоса ёзилиб, унда сана ва пациентнинг ФИШ кўрсатилгандан кейин аниқланади: a. Ритм ЮҚС билан. Нормада ритм синусли. Унинг учун II стандарт тармоқдаги мусбат ва aVR тармоқдаги манфий Р тишча хосдир; Р тишча QRS комплексдан олдин туради. Кўпинча мусбат Р тишча I, aVF, V3-6 тармоқларда ҳам кузатилади. Синули ритм тўғри ёки нотўғри бўлиши мумкин. Агар энг кичик ва энг катта R-R масофалар орасидаги фарқ 10% дан ошмаса, ритм тўғри ҳисобланади. Агар бу фарқ 10% дан кўп бўлса, ритм нотўғри ҳисобланади. b. ЮЭЎ ва ЮЭП; c. Миокард инфаркти белгилари; d. Бўлмачалар ва қоринчалар гипертрофияси белгилари; e. Юрак экстрасистолиялари ва ўрнатилган кардиостимулятор белгилари; f. Блокадаларнинг белгилари; g. Миокарддаги метаболик ва дистрофик ўзгаришларнинг белгилари; h. Қоринчаларнинг вақтдан илгари қўзғалишининг белгилари. Ҳулоса ёзилган қоғознинг оҳирига диагност шифокор ўзининг фамилия ва исмини ёзади ва имзо чекади. 60