Змест Уводзiны ......………………………………………………………………. 1. Жыццё і пачатак творчай дзейнасці…………………………………… 2. Вынікі творчай дзейнасці………………………………………………. Заключэнне………………………………………………………………… Спіс выкарыстаных крыніц……………………………………………….. 2 3 4 7 9 11 Уводзiны Спірыдон Міронавіч Собаль (па іншых дадзеных Багдановіч; у манастве - Сільвестр; каля 1580-1590, Магілёў - 1645, Мултан) - друкар, асветнік і літаратар. Заснаваная ім ў 1630 годзе пад Оршай Куцеінская друкарня стала цэнтрам беларускага кірылічнага кнігадрукавання. У тытульным лісце Актоіха (1628) упершыню ва ўсходнеславянскай кнігадрукаванні ўжыў гравюру на медзі. Магілёўскі бурмістр Богдан Собаль быў вядомы тым, што быў актыўным удзельнікам выступу гараджан 16 кастрычніка 1618 г. супраць уніяцкага архімандрыта Язафата Кунцевича.Это падзея ўвайшло ў гісторыю як Магілёўскае паўстанне. У Куцеінскай манастырскай друкарні ў далейшым склалася вельмі цікавы лёс. На працягу многіх гадоў яна актыўна працавала, выпускаючы кнігі, і ў змесце, і ў вонкавым афармленні якіх відавочна адчувалася моцнае ўплыў Собаля. Пасля таго як функцыянаванне манастыра стала немагчымым, манахі і рамеснікі католікі пры падтрымцы патрыярха Нікана пераехалі ў расійскі Іверскі манастыр пад Ноўгарадам. Было перавезена і ўсё друкарскае абсталяванне. І ў 1657 годзе друкарня стала працаваць на новым месцы. А пасьля зьвяржэньня Нікана друкары і абсталяванне былі пераведзеныя на Маскоўскі друкаваны двор. 3 1. Жыццё і пачатак творчай дзейнасці Спірыдон Собаль нарадзіўся ў горадзе Магілёве (цяпер Беларусь). Паходзіў з мяшчан. Бацька Собаля - Багдан Ігнатавіч Собаль быў магілёўскім бурмістрам [1] Собаль валодаў грэчаскіх ды лацінскіх мовамі. Вучыўся ў школе Магілёўскага праваслаўнага брацтва і ў Кіеўскай брацкай школе. Выкладаў у Кіеўскай брацкай школе (у перыяд з 1626 па 1628 узначальваў яе). Першая кніга надрукаваная, верагодна, ужо 1616 годзе ў Магілёве. У далейшым Собаль накіроўваецца ў Кіеў дзе ён, гэтак жа як і іншы вядомы друкар Цімафей Вярбіцкі, атрымлівае дапамогу мітрапаліта Іова Барэцкага ў адкрыцці ўласнай прыватнай друкарні. З самім Вярбіцкі Собаль актыўна супрацоўнічаў. Вярбіцкі перадаў Собаль дошку, выкарыстоўвалася Іванам Фёдаравым у Маскве яшчэ пры выданні Апостала 1564 гады. У 1628-1630 друкаваў кнігі ў доме мітрапаліта Іова Барэцкага які знаходзіўся блізу Васкрасенскай царквы на Падоле ў Кіеве. У Кіеве Собаль надрукаваў пяць выданняў: Лимонарь Іаана Мосха (1628), Актоіх (1628), Минею агульную (1628), Актоіх (1629), Апостал (1630). Апошняя кніга выдадзена «Кошта і накладам пана Багдана Стеткевича, падкаморыя мсціслаўскага», толькі што які заснаваў Куцеінскі манастыр у маёнтку сваім Кутейне. Са свайго друкарняй працаваў «ў двары» свайго апекуна, відавочна, толькі да яго смерці (1631). Далейшае друкаванне кніг пры манаполіі лаўры, пры ўплывовым і энергічным яе архімандрыт, якім быў Пётр Магіла, стала немагчымым, і Собаль прыняў запрашэнне Багдана Стеткевича-Завирского перайсці на працу да яго, у Беларусь. Наведаўшы ў 1630 г. Кіеў, Багдан Стеткевич-Завирский бліжэй азнаёміўшыся з друкарскім справай, запрасіў Спірыдона Собаля стварыць і наладзіць працу друкарні пры Куцеінскай лаўры. З Кіева прывёз Собаль у Кутейно і частка друкарскага абсталявання: два шрыфта разам з некалькімі дзесяткамі вялікіх і малых ініцыялаў, дзве рамкі для тытульных лістоў, трынаццаць дошак-заставак, адна з якіх некалі належала Івану Фёдараву, тры дошкі-канцоўкі. Манахамі і майстравымі людзьмі Аршаншчыны было неўзабаве выраблена астатняе неабходнае абсталяванне друкарні. У 1631-1632 гадах у Куцеінскай друкарні Собаля выдадзены Буквар, Часослов, Молитовник. Пазней Собаль ўзяўся за перавыданне сваіх кіеўскіх выданняў: Апостала, Актоіха, Лимонаря, паказваючы на тытульных старонках Кіеў, хоць друкаваліся гэтыя кнігі ў Беларусі. Першай выдадзенай у Кутейно кнігай стала «брашна Духоўнае» (1630 г). У Куцеінскім манастыры Спірыдона Собаля, галоўнай мэтай жыцця якога была асветніцкая місія, з'явілася 4 магчымасць ажыццявіць сваю даўнюю мару, - стварыць кнігу, якая б служыла справе прапаганды роднай мовы і была галоўным дапаможнікам для пачаткоўцаў вучыцца. Такі кнігай стаў яго знакаміты Куцеінскі «Буквар» (поўная назва «Буквар іначай кажучы, пачатак вучэнні дзецям, пачаткоўцам чытання извыкати»), першыя асобнікі якога выйшлі ў 1631 г. аб'яднаў вакол сябе адукаваных манахаў, узаемна узбагаціўся вопытам у друкаваным справе і вызначыўшы далейшы напрамак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Кутейно. З 1632 г. ігумен Ёіль (Труцевич) узначаліў манастырскую друкарню. якая б служыла справе прапаганды роднай мовы і была галоўным дапаможнікам для пачаткоўцаў вучыцца. Такі кнігай стаў яго знакаміты Куцеінскі «Буквар» (поўная назва «Буквар іначай кажучы, пачатак вучэнні дзецям, пачаткоўцам чытання извыкати»), першыя асобнікі якога выйшлі ў 1631 г. аб'яднаў вакол сябе адукаваных манахаў, узаемна узбагаціўся вопытам у друкаваным справе і вызначыўшы далейшы напрамак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Кутейно. З 1632 г. ігумен Ёіль (Труцевич) узначаліў манастырскую друкарню. якая б служыла справе прапаганды роднай мовы і была галоўным дапаможнікам для пачаткоўцаў вучыцца. Такі кнігай стаў яго знакаміты Куцеінскі «Буквар» (поўная назва «Буквар іначай кажучы, пачатак вучэнні дзецям, пачаткоўцам чытання извыкати»), першыя асобнікі якога выйшлі ў 1631 г. аб'яднаў вакол сябе адукаваных манахаў, узаемна узбагаціўся вопытам у друкаваным справе і вызначыўшы далейшы напрамак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Кутейно. З 1632 г. ігумен Ёіль (Труцевич) узначаліў манастырскую друкарню. узаемна узбагаціўся вопытам у друкаваным справе і вызначыўшы далейшы напрамак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Кутейно. З 1632 г. ігумен Ёіль (Труцевич) узначаліў манастырскую друкарню. узаемна узбагаціўся вопытам у друкаваным справе і вызначыўшы далейшы напрамак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Кутейно. З 1632 г. ігумен Ёіль (Труцевич) узначаліў манастырскую друкарню. Праз некаторы час друкар перабіраецца ў мястэчка Буйнічы, недалёка ад Магілёва дзе друкуе 4 кнігі, у тым ліку «Псалтыр» (каля. 1635). У 1636 годзе ён прыехаў у Магілёў. Тут выйшлі яго выдання 1636-1638 гг. У Кутеине і Магілёве ён перавыдаў свае кіеўскія выдання з ранейшым выхадам. У 1637 годзе ён адпраўляецца ў Маскву для таго, каб весці асветніцкую дзейнасць у самым сэрцы рускіх зямель. У прыватнасці, Собаль жадае ажыццявіць у Маскве пераклады багаслоўскіх кніг з грэцкай мовы, а самае галоўнае, адкрыць у сталіцы школу для выкладання дзецям грэцкага, лацінскага і польскай моваў. У 1637 наведаў Маскву, дзе прадаў В. Ф. Бурцова - Протопопова матрыцы шрыфтоў. Аднак, усе маскоўскія пачынанні Собаля 5 не завяршыліся ўдала. Афіцыйныя ўлады з крайнім недаверам глядзелі на «літоўскага друкара». У 1639 годзе Собаль не дазволена было зноў уехаць у Расію і пакінулі без усялякай увагі ўсе яго наватарскія прапановы. Вярнуўшыся ў Кіеў Спірыдон Собаль пастрыгся ў манахі Кіеўскага братняга манастыра. У апошнія гады жыцця быў манахам КіеваПячэрскай лаўры, верагодна, працаваў у лаўрскія друкарні. Гэтак жа, як і ў Т. Вярбіцкага дзейнасць Собаля на апошнім этапе жыцця звязана з асветніцкай місіяй праваслаўнай царквы ў Валахіі. Друкар памёр у Мултанах ў самы разгар сваёй там працы. Смерць перашкодзіла Собаль ажыццявіць шматлікія планы, так у прыватнасці ён планаваў адкрыць у Львове ўласную друкарню. На працягу доўгага часу абсталяванне і матэрыялы Спірыдона Собаля плённа выкарыстоўваліся ў шматлікіх украінскіх, беларускіх, рускіх і румынскіх друкарнях. Старэйшы сын Спірыдона Собаля Еўціхій вучыўся ў Кіеўскім калегіюме. Малодшы сын Собаля Іван заняўся ў Маскве перакладчыцкай дзейнасцю і перакладаў кнігі для Пасольскага загаду. 6 2. Вынікі творчай дзейнасці Вынікам ягонай дваццаціпяцігадовай дзейнасці сталі каля дваццаці выданняў. Першым кіеўскім выданнем С. Собаля быў зборнік легенд і апавяданняў з жыцця пустэльнікаў пад назвай «Лимонарь, іначай кажучы, кветнік» (1628). Дбайнае вывучэнне «Лимонаря» Собаля паказала, што пад гэтай датай Собаль, выпусціў не адно, а два розныя наборам і ўпрыгожваннямі выданні, як гэта ён зрабіў пазней і са сваім Актоіха 1629 г. 4. з 5 выдадзеных у Кіеве кніг былі царкоўныя, «Лiмонар» ж быў помнікам духоўнай літаратуры VII стагоддзя. Мяркуючы па перакладзе гэтага сачынення, Собаль выдатна ведаў грэчаскую і лацінскую мовы. Собаль лічыў, што выпуск «Лимонаря» будзе вельмі карысны для выхавання сапраўднага хрысціянскага чалавека, яго далейшага духоўнага самаўдасканалення. У Актоіха 1628 годзе Собаль «ўпершыню ў практыцы кірылічнага кнігадрукавання ўвёў гравюры на медзі»[3] . Дбайнасць выканання гэтых гравюр кажа пра тое, што яны загадзя доўга вырабляліся спецыяльна для дадзенага выдання. Акрамя таго, Собаль выдаў у Кіеве яшчэ «Минею агульную» (1628), і «Апостал» (1630). Гэта выданне таксама мае два варыянты. Усяго Собаль выпусціў у Кіеве сем выданняў пад выглядам чатырох. Спірыдон Собаль «імкнуўся прызвычаіць сваіх суграмадзян да чытання, самастойнага разважання, а таксама да малітвы сам-насам» [4]. І галоўным цяжкасцю Собаля на гэтай ніве стаў напісаны ім буквар. Буквар выйшаў двума выданнямі - 1634 года ў Кутейно і 1636 года ў Магілёве. Буквар працягвае традыцыі Івана Фёдарава ў справе пачатковага навучання грамаце. На жаль, буквары Собаля захаваліся толькі ў адзінкавых экземплярах, хоць трэба меркаваць, яны выходзілі значнымі накладамі. На абарачэннях тытульных лістоў абодвух буквароў размешчаны выдатна падабраныя, кампазіцыйная пункту гледжання гравюры рэлігійнага зместу. Прычым, гравюра Буквар 1636 за год мае яўна польскае паходжанне, што кажа аб вялікай верацярпімасці аўтара і адсутнасці ў яго ўся каго рэлігійнага дагматызму. Буквар таксама характэрны тым, што ўпершыню ў назве буквароў згадана тое, што ён прызначаны для навучання дзяцей - «Буквар іначай кажучы, пачатак вучэнні дзецям пачаткоўцам чытання извыкати». Да гэтага моманту ўсе папярэднія азбукі і буквары спецыяльна не вылучалі таго, што яны прызначаны дзецям. Гэты факт сведчыць аб тым, што Собаль выдатна разумеў, што навучанне і выхаванне чалавека трэба пачынаць з самага дзяцінства. Буквары пачынаюцца з «Азбукі мовы Славенскага», гэта значыць алфавіту, далей ідуць слогосочетания, падрабязныя паняцці граматычных катэгорый. Собаль лічыў на прыкладзе брацкіх школ, што вучні павінны добра разбірацца ў паэзіі і таму размясціў у Буквар звесткі аб першапачатковым вершаскладання. Для 7 выхавання хрысціянскай маралі ён таксама старанна абралі тэксты з Бібліі, царкоўныя каноны, малітвы. Паліграфічнаму буквары Собаля вельмі прыгожа аформленыя, так як аўтар лічыў, што эстэтычная прывабнасць падручнікаў значна павялічыць засваяльнасць матэрыялаў. Собаль ўжываў у сваіх кнігах значная колькасць гравюр, прыгожыя і вельмі арыгінальныя застаўкі і ініцыялы з тонкім малюнкам і выявамі звяроў і птушак. Дошкі для гравюр і заставак па замове Собаля выразалі самыя дзельныя манастырскія разьбяры. Акрамя таго, Собаль, часта не маючы сродкаў для набыцця новых дошак, арыгінальна відазмяняецца ўжо існуючыя. Ён таксама шырока ўжываў наборны літой арнамент. Шрыфт друкара - выразны выразны полуустав, а спалучэнне чорнага і чырвонага колераў даведзена да сапраўднай гармоніі. Собаль з вялікай цікавасцю сочыць за кнігамі, якія выходзяць на Захадзе, у першую чаргу ў Польшчы, і часта творча пераймае вопыт замежных майстроў. Акрамя кніг для царквы, Собаль друкаваў буквары, кнігі для хатняй малітвы - «Малітваслоў», «Часослов», кнігі для павучальнага чытання, перакладзеныя з грэцкага, - "тастамант цара Васіля грэцкага» і ўжо згаданы "Лимонарь». Сярод яго выданняў таксама «брашна Духоўнае» (каля. 1631), і «Буквар» (1631 і 1636). Імям Спірыдона Собаля ў г. Магілёве названа друкарня: «УПКП Магілёўская абласная ўзбуйненая друкарня імя Спірыдона Собаля». У Оршы яго імем названа вуліца. На будынку Свята-Духаўскі царквы Куцеінскага манастыра ў 1998 годзе ўстаноўлена мемарыяльная дошка Спірыдона Собаля. Аўтар И.Голубев. 8 Заключэнне Спірыдон Собаль - чалавек, які нарадзіўся не ў Оршы, але зрабіў для нашага горада вельмі шмат карыснага, у прыватнасці сваімі справамі, усім сваім жыццёвым шляхам прынёс славу нашу Оршу і стаў адным з сімвалаў горада. Собаль нарадзіўся ў Магілёве, але гісторыкі не маюць звестак, у якім дакладна годзе ён нарадзіўся і памёр, як і пра многіх іншых знакамітых дзеячаў Сярэднявечча. Нарадзіўся ён у сям'і магілёўскага купца Багдана Собаля. У 1618 годзе быў адным з кіраўнікоў паўстання жыхароў Магілёва супраць арцыбіскупа Язафата Кунцэвіча, які хацеў перавесці людзей ва ўніяцтва. Менавіта за гэта паўстанне ў выніку пастановы Варшаўскага суда быў павешаны бацька Спірыдона Богдан. Адукацыю будучы асветнік атрымаў хутчэй за ўсё ў Кіева-Магілянскай акадэміі, інакш як растлумачыць цесныя сувязі з ёй на працягу яго дзейнасці? Менавіта ў акадэміі Собаль, верагодна, вучыў лацінскі і грэцкі мовы. Пасля вяртання ў Магілёў з вучобы Собаль стаў рэктарам Магілёўскай брацкай школы, а неўзабаве пачаў выкладаць у такой жа школе ў Кіеве і самой Кіева-Магілянскай акадэміі. Пасля двух гадоў выкладчыцкай дзейнасці ў Кіеўскай брацкай школе ён быў прызначаны яе кіраўніком. Затым Спірыдон Собаль адышоў ад выкладчыцкай дзейнасці і перайшоў да выдавецкай першадрукара - ён пачаў друкаваць кнігі пры кіеўскай Васкрасенскай царквы пад кіраўніком мясцовага мітрапаліта Ёва. Увогуле, дэбютантам ў гэтай справе ён стаў даўно - яшчэ ў 1616 годзе, калі надрукаваў "Служэбнік" пры дапамозе іншых майстроў друкаванага справы. Першым самастойным выданнем Собаля лічыцца "Лимонар" - помнік візантыйскай літаратуры 7-га стагоддзя. Але тагачаснаму кіеўскаму духавенству не спадабалася, што перакладзеная на старабеларускую мову кніга мела шмат адхіленняў ад кананічных праваслаўных пісанняў і мела ў сабе шмат свецкіх апавяданняў. Тым не менш, Собаль паспяхова працягнуў асветніцкую дзейнасць. Але такое жыццё працягвалася тры гады - пасля Ёў пакінуў гэты свет, а архімандрыт Пятро Магіла вырашыў абысціся без паслуг Собаля. Заставацца ў Кіеве, дзе друкаванне кніг стала выключна справай Кіева-Печёрской Лаўры, Собаль не стаў, бо ўжо тады асветнік зразумеў друкаванне кніг - яго прызванне. Такім чынам, друкар адправіўся бліжэй да родных мясцін, а неўзабаве прыйшла прапанова ад ігумена Ёэля Труцевича і феадала Багдана Статкевіча (варыянт - Стеткевича) заснаваць на нашых землях друкарні. У 1630 годзе Собаль заснаваў знакамітую Аршанскую друкарню, дзе ўбачыў святло "Буквар", а праз пяць гадоў яшчэ адна друкарня была пастаўлена ў 9 Буйнічах. Таксама ў Куцеінскай друкарні ў Оршы каля 1631 года было надрукавана выданне "брашна духоўнае", потым "Малітваслоў". 10 Спіс выкарыстаных крыніц 1. Агаджанов Б. В. Стваральнікі першых навучальных кніг для пачатковага навучання грамаце // Праблемы сучаснай адукацыі, 2010, № 2; 2. Зярнова А. С. Беларус, друкар С. Собаль // Кніга: даследую. і матэрыялы. 1965. сб. 10; 3. Ісаевіч Я. Д. Пераемнікі першадрукара. М., 1981; 4. Мацюк О. Я. Новыя дакументы аб тыпографа С. Собаля // Фёдоровские чытання, 1973. М., 1976. 5. Рускае кнігадрукаванне да 1917 года: 400 гадоў Рускага кнігадрукавання, адк. рэд А. А. Спірыдонаў, М., 1964 г. 11