1-A’MELIY TEMA: JJER UCHASTKALARINA BOLG’AN HUQUQLARDI DIZIMGE ALIW Tapsirmani orinlawdan maqset JJer uchastkalarina bolg’an ha’r tu’rli huquqlardi dizimge oliwdin’ bar metodin iyelew ha’m dizimge aliw boyinsha respublikamizdin’ adminstrativlik rayonlarinda tiykarg’i xizmet ta’repinen ju’ritilip atirg’an jJer kadastri xu’jjetlJer in toltiriw boyinsha a’meliy ko’nlikpelJer aliwdan ibarat. Tapsirmanin’ mazmuni 1. Jer uchastkasina bolg’an huquq tu’rin aniqlaw (berilgen tapsirmag’a tiykarlanip) ha’m dizimge aliw mazmuni menen tanisiw. 2. Jer uchastkalarina kadastr nomerlerin engiziw. 3. Jer uchastkasin dizimge aliw. 4. Dizimge aliw hujjetlerin toltiriw ha’m sub`ektke guwaliqnamani topsiriw. Tapsirmani orinlaw tartibi ha’m metodi. 1. Jer uchastkasina bolg’an huquq tu’rin aniqlaw ha’m dizimge aliw tartibi menen tanisiw. Har bir studentke dizimge aliw ushin ma`lim bir ob`ekt yaki ob`ektler (Jer massivi, fer mer xojaliqlari, xaliq jasaw punktindegi islep shig’ariw inshaatlari, shaxsiy paydalaniwdag’i tamarqa jeri, xar tu’rli karxanalardin’ jer uchastkalari ha’m t.b) tapsirma sipatinda beriledi. Student usi ob`ektler, olar jaylasqan rayonnin’ bar jag’dayi menen tanisadi ha’m dizimge aliw ushin zaru’r bolg’an basqa qosimsha materiallar ha’m mag’lumatlardi toplaydi, usilarg’a tiykarlanip jer uchastkalarina bolg’an huquq tu’rlerin aniqlaydi. Bizge belgili, jer uchastkalarina bolg’an ha’r tu’rli huquqlardi dizimge aliw ha’m hujjetlerdi rasmiylestiriw yuridik ha’m fizik shaxslardin’ mulkiy huquqlarin qorg’aw, sondayaq jer resurslarin aqilana ha’m tiykarlang’an esabin ju’ritiw, jer uchastkalari menen tu’rli ha’reketlerdi a’melge asiriw, saliqqa tartiw ha’m basqa maqsetler ushin a’melge asiriladi. Jer uchastkalarina huquqlar payda bolatug’in, o’zgeretug’in yaki toqtatilatug’in, jer uchastkalarina bolg’an huquqlardan paydalanatugin barshe yuridik ha’m fizik shaxslar dizimge aliw sub`ektleri esaplanadi. O’zbekistan Respublikasi nizamlarina mas halda rasmiylestirilgen, jer uchastkalarina bolg’an huquqlardi tasdiqlaytug’in, o’zgertiretugin, chekleytugin yaki uluwma toqtatilatug’in yuridik hujjetler dizim qiliw ob`ektlari esaplanadi. Jer uchastkalarina bolg’an huquqlardi dizimge aliw olar jaylasqan aymaqtagi aymaqliq-regional organlar (rayon jer resurslari ha’m ko’chpes mulk kadastri xizmeti) ta’repinen a’melge asiriladi. Aniq bir jer uchastkasina yuridik yaki fizik shaxstin’ huquqin baslang`ich ta’rizde belgilew boyinsha ha’reket-huquqnin’ payda boliwi esaplanadi: - o’mirlik miyrasliq iyelik huquqi; ha’rdayim yaki muddetli paydalaniw huquq; mulk huquqi; ijara huquqi. Tek g’ana huquq tu’rin yaki jerden paydalaniw xarakterin, jer uchastkasinin’ chegarasin o’zgeriwi boyinsha hareket – huquqinin’ o’zgeriwi: - - paydalaniw maqseti; uliwma maydani; jer taipasi; huquq tu’rleri; mulkshilik ulesinin’ salistirmalari. Huquqti bir sub`ektten ekinshisina o’tiwi –Jer uchastkasina bolg’an huquqti bir yuridik yaki fizik shaxstan basqasina o’tiwi boyinsha harakatlarine aytiladi: Jer uchastkasin aldi-satti, almasiw, sawg`a qiliw, miyras, renta; bina ha’m imaratlardi aldi-satti, almasiw, sawg`a qiliw, miyras, rentasi, uy-jaydi o’mirlik tutib turiw ushin ajratib aliw. Yuridik ha’m fizik shaxslardi jer uchastkalarina bolg’an huquqlarin to’mendegi hallarda biykar qiliw boyinsha ha’reketleri huquqlarin toqtatiliwi esaplanadi: o’z qa’lewi boyinsha was keshkende; jer uchastkasina bolg’an foydalaniw yaki ijara muddeti toqtag’anda; yuridik yaki fizik shaxslardin’ jumis dawiri toqtag’anida; ijarag’a aliw shartnamasi biykar qiling’anda yaki biykar bolg’anda; jer uchastkasi jer nizamlarinda na’zerde tutilmag’an tartipte alip qo’yilg’anda; Ma’mleket yaki ja’miyetshilik ixtiyajlari ushin alip qo’yilg’anda (satip aling’anda). Xojaliq yaki karxana, mekeme ha’m idaralardi jer uchastkalarina bolg’an huquqlarin dizimge aliw ma’mleket jer kadastrinin’ tiykarg’i quram bo’limleri esaplanadi. Dizimge aliw ma`lim bir jer uchaskasina mulkdorliq, paydalaniw yaki ijara huquqin ra’smiylestiriw hamde ma’mleket aymag’inda qabil qiling’an jalg’iz ko’rinistegi xujjetlerde aks ettiriw boyinsha huquqiy tadbir esaplanadi. Jer uchastkasina bolg’an huquqlardi dizimge aliw jer esabi menen jedel baylang’an halda alip bariladi. Jer uchastkasina bolg’an huquqlardi dizimge aliw ma`lim bir jer uchastkasinan paydalaniw, ijarag’a aliw huquqlaridi rasmiylestiriw ha’m jer uchastkalarina bolg’an huquqlar tuwrisindag’i mag’lumatlardi qabil qiling’an xujjetlerde qayd qiliw menen baylanisli maselelerdi o’z ishine aladi. Bunda da’stlebki xujjetleri jer uchastkalarinin’ huquqiy jag’dayi tuwrisindag’i mag`lumotlardan ibarat boladi. Biraq, jerden paydalaniw ma`lim bir maqsetke jo’neltirilgenligi hamde ma`lim aymaq ha’m aniq sub`ekt penen baylanisli bolg’anlig’i sebepli ol o’z ishine jer uchastkalarinin’ xojaliq jag’dayi, jaylasqan o’rni ha’m jerden paydalaniwdin’ o’lshemleri tuwrisindag’i mag`lumotlardi aladi. Jer uchastkasin jerden paydalaniwshig’a beriw tuwrisindag’i isenimli ma’mleket organlarinin’ qarari hamde jer duziw joybarin oring’a ko’shiriw ha’m Jer uchastkasi shegaralarin orinda belgilaw tuwrisindag’i dalalatnama jerden paydalaniwshi yaki jer -mulkdarin dizim qiliw ushin tiykar bolip xizmet qiladi. Ma’mleket dizimide rasmiylastirilgennen son’ jerden paydalaniwshig’a jerden paydalaniw huquqlarin beriwshi xujjetler tapsiriladi. Servitutlar ha’m mulk huquqindag’i basqa sheklewler jer uchastkalarinan paydalaniw shartnamalar, sud qararlari tiykarinda dizimnen o’tkeriledi. Jer uchastkasinan o’zgelerdin’ ham qisman paydalaniwi mumkinligi tuwrisindag’i xuquq ma’mleket hakimiyati organlarinin’ qararlari nizam xujjetlerinde na’zerde tutilg’an basqa xujjetler tiykarinda dizimnen o’tkiziledi. Binag’a, inshaatqa ha’m imaratqa bolg’an mulk huquqi basqa shaxsqa o’tiwi na’tijesinde juzege kelgen jer uchastkasinan paydalaniw huquqi a’ne sol mulkdarlardin’ aldi-sattisi, almastirilg’anlig’i, sawg’a etilgenligi yaki wasiyat qiling’anlig’i tuwrisindag’i tiyisli shartnamalar ha’m bitimler, tuziledi. Mulkdarlardin’ yaki olar ta’repinen wakil qiling’an organlar ha’m yuridik shaxslardin’ qarorlari, shuningdek binoga, imoratga, inshoatga mulk huquqi undan boshqaga o’tayotgan shaxsning JJer uchastkasina tegishli xujjatlari tegishli hokimiyat organlarining qarori menen rasmiylashtirilganidan keyin dizimdan o’tkaziladi. Sanoat korxonalari, temir ha’m avtomobil yo’llari, aloqa ha’m elektr enJer giyasini uzatish qu’rilmalari, magistral quvu’rlar qu’rish ushin, shuningdek, qishloq xo’jaligi menen bog`lik bo’lmagan boshqa extiyojlar ushin qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yoki qishloq xo’jaligi ushin yaroqsiz bolg’an Jer lar yohud qishloq xo’jaligining sifati yomon bolg’an Jer lardan ajratiladi. Mazku’r maqsadlar ushin o’rmon fondiga qarashli Jer lardan Jer uchastkalari asosan o’rmon menen qoplanmagan maydonlar yoki butazorlar ha’m arzon baho wsimliklar menen qoplangan maydonlar hisobidan bJer iladi. Jer dan foydalanuvchiga foydalanish ushin bitta yoki alohida-alohida joylashgan bir necha Jer uchastkalari bJer ilishi mumkin. Bunda birinchi holatda ham ikkinchi holatda ham Jer dan samarali foydalanishni tashkil etish ushin asos yaratadi, negaki Jer dan foydalanish sub`ekt tomonidan amalga oshiriladi. U o’ziga biriktirilgan barcha hududdan foydalanish bo’yicha ma`lum huquq ha’m majbu’riyatlarga egadir. Jer dan foydalanish dizim qilinadi ha’m u Jer uchastkasi xuquqini dizimdan O’tkazishning dizim birligi asosini tashkil etadi. Dizimlash Jer uchastkalariga bolg’an huquqlarning ob`ekti ha’m xo’jalik yu’ritish sub`ekti sifatida yoki Jer dan foydalanuvchining o’zga faoliyati sifatida gavdalanadi hamda ma`lum aniqlikdagi joylashgan o’rni ha’m o’lchamlari menen tavsiflanadi. Jer uchastkalariga bolg’an huquqlar, ya`ni Jer dan foydalanuvchilar ma’mleket tomonidan ushbu huquqlarni tasdiqlaydigan xujjatga ega bo’ladilar. Jer dan foydalanish tu’rlariga qarab huquqiy rasmiylashtirish xujjatlari xamda Jer dan foydalanuvchilarni dizim qilish tartibi tu’rlicha bo’lishi mumkin. Jer dan foydalanishni dizim qilish Jer uchastkalaridan foydalanish muddatlari bo’yicha amalga oshiriladi, ya`ni muddatsiz ha’m ha’mqtinchalik (uzoq muddatli ha’m qisqa muddatli). Muddati oldindan belgilanmagan foydalanish muddatsiz hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, u doimiy Jer dan foydalanishdir. Bunday Jer dan foydalanishlar tuman (shahar) hokimiyatlari tomonidan Jer lardan doimiy (muddatsiz) foydalanish huquqini bJer uvchi Ma’mleket dalolatnomalari bJer ish menen vujudga keladi. Jer dan muddatli foydalanish qisqa muddatli - bir yildan uch yilgacha ha’m uzoq muddatli - uch yildan u’n yilgacha bo’lishi mumkin. Ishlab chiqarish extiyojlari talab qilgan hollarda bu muddatlar ha’mqtincha foydalanish muddatlaridan ortiq bo’lmagan davrga uzaytirilishi mumkin. Jer uchastkalaridan foydalanish muddatlarini uzaytirish ana shu Jer uchastkalarni bJer gan ma’mleket organlari tomonidan amalga oshiriladi. Yaylov chorha’mchilgi ushin Jer uchastkalari qishloq xo’jalik korxonalari, muassasalari ha’m tashkilotlariga yigirma besh yilgacha muddatga bJer ilishi mumkin. Jer uchastkalariga bolg’an huquqlar ushin ma’mleket dizimini amalga oshirish Jer dan foydalanish toifalari bo’yicha belgilangan tartibda tuman ha’m shahar hokimiyatlarida amalga oshiriladi. Har bir Jer dan foydalanuvchi bo’yicha muddatsiz, uzoq muddatli ha’m qisqa muddatli Jer lar alohida dizim qilinadi. Asosiy Jer dizimi ma`lumotlari sifatida quyidagilarni ajratish mumkin: Jer dan foydalanuvchilarning nomi, foydalanish tu’ri, joylashgan o’rni, foydalanish muddati, Jer maydoni ha’m Jer dan foydalanish huquqini bJer uvchi ma’mleket xujjatining nomi, uning tartib raqami hamda Jer dan foydalanuvchiga bJer ilgan ha’mqti ha’m boshqalar. Jer dan foydalanishning ma’mleket dizimi tuman (shahar) Ma’mleket Jer kadastri kitobining birinchi bo’limida amalga oshiriladi. Jer uchastkasidan foydalanish xuquqini dizimlash bo’yicha ma`lumotlar tumanning ha’m alohida Jer dan foydalanuvchilarning boshqa kadastr xujjatlarida ham qayd qilinadi. Masalan, korxona, muassasa ha’m tashkilotlarning Jer kadastri kitobining birinchi bo’limida tuman (shahar) Ma’mleket Jer kadastri kitobining birinchi bo’limida qayd qilingan korxona, muassasa ha’m tashkilotlarning asosiy Jer dizimi ma`lumotlari kiritiladi. Kitobning beshinchi bo’limida esa fuqarolar tomorqa Jer larining maydonlari qayd qilinadi. Tomorqa Jer lar to’g’risidagi ma`lumotlar qishloq fuqarolar yig`inida yu’ritilayotgan xo’jalik daftarida ham qayd qilib boriladi. Jer uchastkalariga bolg’an huquqlarni Dizimge aliwning muhim tashkiliy tadbirlaridan biri – bu hududni kadastr bo’yicha bo’lish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi hududlarini kadastr bo’yicha bo’lish kwchmas mulkni hisobga aliwning yagona tizimini yaratish hamda Jer uchastkalari, binolar ha’m inshoatlarga kadastr raqamlarini bJer ish maqsadida amalga oshiriladi. Jer uchastkalari kadastr bo’yicha bo’lishning ha’m ajratish tartibida ajratilgan Jer ni hisobga aliwning dastlabki birligi hisoblanadi.