PEDAGOGIKA 2019, 6-son 2019/6 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tolipov O‘tkir (bosh muharrir o‘rinbosari) Tahrir hay’ati: Abdullayeva Barno Adilova Saodat Akmalov Abbos Ergasheva Gulruxsor Ergashov Maxamatrasul Fayzullayev Saidnosir Hakimova Muhabbat Halilov Ruslan Halilova Shahnoza Ismoilov Omilxon Isyanov Ravil Li Yu Mi Makovchik Aleksandr Mamadaliyev Abdumajid Muslimov Narzulla Panjiyev Qurbonniyoz Pavel Zgaga Qo‘ysinov Odil Ruziyev Erkin Safin Rais Sa’dullayev Davlyatbek Tolipova Jamila Tursunov Samar To‘rayev Samad Urazova Marina Valiyeva Sirojiya Xankeldiyev Sher Xodjayev Bekzod Yoqubov Akmal Yoqubov Islom Shodmonova Shoira Muassis Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. Jurnalda pedagogika, psixologiya, o‘qitishning metod va texnologiyalariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop etiladi. Jurnalga Toshkent shahar Matbuot va axborot boshqarmasining 2014-yil 26-maydagi 02-004-sonli “Ommaviy axborot vositasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma” olingan va unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy kitob palatasining 2008-yil 30-iyundagi 511/S shartnomasi asosida Davriy nashrlarning Xalqaro standartlar (ISSN) – 2010-5320 raqami taqdim etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya Komissiyasi rayosatining 2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli qarori bilan ro‘yxatga olingan. Jurnal oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, umumiy o‘rta ta’lim, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi pedagog xodimlari, ilmiy xodimlar, doktorantlar, tinglovchilar, magistratura va bakalavriat talabalari uchun mo‘ljallangan. © “Pedagogika” jurnali, 2019 1 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Scientific-theoretical and methodical journal CHIEF EDITOR: Sharipov Shavkat Safarovich Tolipov O‘tkir ( deputy editor-in-chief) EDITORIAL BOARD: Abdullayeva Barno Adilova Saodat Akmalov Abbos Ergasheva Gulruxsor Ergashov Maxamatrasul Fayzullayev Saidnosir Hakimova Muhabbat Halilov Ruslan Halilova Shahnoza Ismoilov Omilxon Isyanov Ravil Li Yu Mi Makovchik Aleksandr Mamadaliyev Abdumajid Muslimov Narzulla Panjiyev Qurbonniyoz Pavel Zgaga Qo‘ysinov Odil Ruziyev Erkin Safin Rais Sa’dullayev Davlyatbek Tolipova Jamila Tursunov Samar To‘rayev Samad Urazova Marina Valiyeva Sirojiya Xankeldiyev Sher Xodjayev Bekzod Yoqubov Akmal Yoqubov Islom Shodmonova Shoira 2019/6 The founder: Tashkent State Pedagogical University named after Nizami. The journal publishes scientifictheoretical and methodological articles in Uzbek and Russian languages in the fields of pedagogics, psychology, teaching methods and technologies. The journal has been certified under № 02-004 on the state registration of the mass media from the Tashkent Press and Information Administration as of May 26, 2014 and was awarded the international standard number (ISSN) - 2010-5320 of periodical journals on the basis of the 511/S contract from the National Book Chamber of the Republic of Uzbekistan. The journal has been registered by the Presidium of the Higher Attestation Commission of the Republic of Uzbekistan under № 201/3 as of December 30, 2013. The journal is intended for the staff of higher and secondary specialized education, vocational education, advanced training system, as well as researchers, doctoral students, masters and bachelors. 2 PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA PEDAGOGIKA 2019, 6-son СИСТЕМА СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ И ПОДДЕРЖКИ СТУДЕНТОВ ВЫСШИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ Резюме. В данной статье раскрываются особенности системы социальной защиты и социальной поддержки студентов, их социально-психологическая адаптация к новым для них условиям обучения в высшем Н. Лежепекова образовательном обучении, обозначаются трудности адаптационного процесса, причины их возникновения и возможные пути их преодоления. Ключевые слова: адаптация, социальная защита, социальная поддержка, социально-психологическая адаптация, воспитание, студент, высшее образовательное учреждение, педагогика. Abstract. This article reveals the features of the system of social protection and social support of students, their socio-psychological adaptation to the new learning conditions for them in higher education, outlines the difficulties of the adaptation process, the reasons for their occurrence and possible ways to overcome them. Key words: adaptation, social protection, social support, sociopsychological adaptation, parenting, student, higher educational institution, pedagogy. Rezume. Ushbu maqolada talabalarni ijtimoiy himoya qilish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimining xususiyatlari, ularning oliy ta'limda yangi o‘quv sharoitlariga ijtimoiy-psixologik moslashuvi, moslashuv jarayonining qiyinchiliklari va ularni bartaraf etish usullari yoritilgan. Tayanch so‘zlar: adaptatsiya, ijtimoiy himoya, ijtimoiy qo‘llabquvvatlash, ijtimoiy-psixologik adaptatsiya, ota-ona, talaba, oliy o‘quv yurti, pedagogika. Лежепекова Надежда Петровна, доцент Филиала РГУ нефти и газа (НИУ) имени И. М. Губкина в городе Ташкенте. E-mail: nadejda73942004@mail.ru 3 PEDAGOGIKA 2019, 6-son современном мире значимую важность заслуживает создание схемы социокультурной поддержки и защищенности студентов, главной задачей которой есть формирование системы сохранения и укрепления как физического так и психологического здоровья, нравственности молодежи, помощь в сложных ситуациях, организация отношений в социальной среде, оценка конкретно сложившихся ситуаций социальной направленности, обеспечивающих самосовершенствование личности студента, реализацию его творческого и научного потенциала. Данная система предусматривает организацию работы по таким направлениям, как социальнопсихологическое, социально-правовое, валеологическое, социальноинформационное, культурно-досуговое. Если говорить обобщенно, то социальная защита студентов представляется как систематичное и планомерное формирование среды для целенаправленного становления молодежи в процессе ее социализации, воспитании гармонично развитого поколения и последующего формирования профессиональных знаний, навыков, умений, личностного становления1. По определению С. В. Тетерского – защита и социальная поддержка студентов имеет свою особенность, которая в свою очередь определяется целями, задачами, средствами и формами ее осуществления. Вне зависимости от ведомственной принадлежности она решает проблемы личности и поэтому не может не иметь педагогической направленности. Освоение и применение педагогических сторон социальной защищенности и социальной помощи и поддержки студенчества в действительности является реальностью успешного разрешения проблем и преодоления социальных рисков студенчества сегодняшнее время2. 1 Андреев В. И. Педагогика. Учебный курс для творческого саморазвития. – Казань: Центр инновационных технологий, 2000. – С. 11-12. 2 Тетерский С. В. Введение в социальную работу. – Москва, Издательство Академический Проект, 2006. – С. 312. 4 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Внедрение в реальность защитных механизмов по отношению к возрасту студентов имеет уникальное значение, так как в полном объеме может содействовать успешному профессиональному и личностному развитию будущих квалифицированных кадров. И здесь, на этом этапе необходимо вовремя обратить внимание и своевременно отреагировать на те перемены, которые происходят в сфере студенческой жизни, их безопасности социального характера, также выявлять положительную и отрицательную направленность данных перемен. Понятию «социальная защита» присущи множество определений. В обширном смысле понимания «социальная защита» – это род деятельности государства по внедрению жизненных целей и первостепенных целей социальной политики, по совокупности законодательно укрепленных правовыми, социальными и экономическими гарантиями, предоставляющих всем представителям республики соблюдение значимых социальных прав. В общем понимании защита социальной поддержки представляет собой комплекс мероприятий, направленных на обеспечение равного доступа каждого представителя нашего общества к соответствующему минимуму социального благосостояния. Исследование и использование педагогических сторон социальной поддержки и социальной защиты является в действительности возможностью благополучного решения современных проблем социального характера и направленности. По определению К. А. Гаврилова, риск – это решение (действие), следствием которого может быть некоторое ожидаемое негативное последствие, существенное с точки зрения действующего субъекта (влияющее на осуществление действия). Так как понятие риска, является многоплановым, в научной литературе используются различные производные этого понятия в зависимости от области применения, стадии анализа опасности и т.д. Так, в зависимости от 5 PEDAGOGIKA 2019, 6-son основной причины возникновения рисков выделяют природные, техногенные, экологические, коммерческие и другие виды рисков3. Серьезное значение имеет социальный риск, предполагающий событие, влекущее изменение материального и (или) социального положения работающих и иных категорий граждан, в случае наступления которого осуществляется обязательное социальное страхование4. Таким образом, студенческие социальные риски – это негативные обстоятельства и факторы, их последствия, вызванные социальным и экономическим положением и связанные с ухудшением материального и социального положения студенческой молодежи. В отношении студенческой молодежи система рисков довольно в значительной степени многогранна. К преобладающим системам социальных рисков молодого поколения студентов, требующих учет в организуемой в высшем образовательном учреждении социальной системной поддержки и защиты, присущи следующие5: 1) социально-экономические риски: − недостаточная финансовая составляющая для завершения обучения и наиболее благоприятного жизнеобеспечения за период учебы в высшем образовательном учреждении; − сложность дальнейшего трудоустройства по окончании обучения высшего образовательного учреждения по направлению профессиональной деятельности; − проблемный вопрос частичной занятости студентов во время обучения в высшем образовательном учреждении для обеспечения собственной материальной составляющей; 3 Гаврилов К. А. Понятие «риск» в социологии: к вопросу о дефиниции // II Всероссийская научная конференция «Сорокинские чтения-2005. Будущее России: стратегии развития». 4 Нечаев В. И., Михайлушкин П. В. Экономический словарь. – Краснодар: Атри, 2011. – С. 309. 5 Воспитание и развитие личности в социуме: Комплексно-целевая программа. – Нижний Новгород: Педагогические технологии; Арабеск, 2000; Мирзоян М. В. Педагогические аспекты социальной защиты и поддержки студентов в вузе: Дисс. канд. пед. наук. – Ставрополь, 2006. – C. 12. 6 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 2) культурно-социальные риски, связанные с такими адаптационными периодами студентов как: − новые условия обучения (отличительные от системы школьного образования и системы среднего специального образования); − к жизни в другом городе, мегаполисе (данный риск относится к той части студенческой молодежи, которая на период обучения переезжает из областных регионов в другой город, к месту учебы); − к иным условиям проживания (студенты, проживающие не в семьях, а в общежитиях, на съемных квартирах; вдали от родителей, семейного родительского контроля); 3) риски здоровья: − увеличение объема учебной нагрузки и влияние социокультурных рисков; − риск злоупотребления алкогольных напитков, наркотических средств, других психоактивных и психотропных препаратов. В связи с этим, социокультурная структура защиты и поддержки студенческой молодежи в высшем образовательном учреждении понимается как комплексные методические меры, нацеленные на актуализацию воспитательной, социальной, научно-образовательной функций высшего образовательного учреждения, с целью предостережения, минимизирования или компенсирования социальных рисков молодых студентов. Будучи частью населения, не относящейся к производительной, и практически не принимая участия во вторичной занятости, в целях обеспечения своей жизнедеятельности студент молодежь практически не имеет самостоятельных дополнительных источников материального дохода, тем самым пребывая в материальной привязке к своим близким (родителям), к социальной и материальной поддержке. Это, в свою очередь, говорит о том, что высшее образовательное учреждение должно акцентировать внимание не только на функцию обучающего характера, направленную на формирование и становление высокопрофессионального специалиста, но и в не менее значимой степени на формирование личности студента, становление его 7 PEDAGOGIKA 2019, 6-son гражданской позиции, развитие его индивидуальных и личностных качеств, формирование условий для поддержки его в социуме6. По этой причине в роли высших образовательных учреждениях немаловажное место целесообразно отвести всевозможным его структурам и подразделениям, начиная от управленческого органа, преподавательского состава до социальных, духовно-нравственных, воспитательных, самостоятельных студенческих, которые непосредственно связаны с принятием и исполнением комплекса социальных и защитных мероприятий, нацеленных на обеспечение социальной поддержки студента на весь период его обучения в высшем образовательном учреждении. Так же, одним из таких важнейших структур формы социальной защищенности студентов являются и работа духовно-просветительской направленности, педагогов – воспитателей, отдел организации научной и исследовательской деятельности одаренных студентов, студенческого научного общества. Как показывает практика их деятельность включает в себя следующие основные тенденции в организации: экономической и социально-правовой защищённости; работы спортивно-оздоровительной направленности; развития и поддержки студенческой научно-исследовательской деятельности; жилищно-бытовых условий; досуга и отдыха; обеспечения безопасности жизнедеятельности; воспитательной работы; информационно-методической работы; психологической помощи и так далее. Все это определяет значительный потенциал в осуществлении комплексной системы поддержки и социальной защищенности студентов высшего образовательного учреждения7. В высших учебных заведениях наиболее перспективными подходами по организации деятельности социальной защиты и ее 6 Асмолов А. Г. Психология личности. Принципы общепсихологического анализа. – Москва: Издательство Смысл, 2001. – С. 190. 7 Дроздова Т. В. Исследование динамики личностных новообразований студентов. // Актуальные проблемы высшего профессионального образования. – Кострома: Издательство КГСХА, 2005. – С. 39. 8 PEDAGOGIKA 2019, 6-son содержанию должны лидировать те, которые нашли свое применение прежде всего, в социальной педагогической работе. В данном случае рассматриваются такие подходы как методологический, педагогический и психологический. Методологический подход, с успехом решающий значительно важные проблемы населения, должен складываться, первоначально, на основе перехода от бюрократической, административной модели к гуманистической, учитывая при этом приоритеты личности, насущных ее проблем, потребностей и интересов. Данная вариация тем важна, что решаются проблемы личности, и по этой причине она не может не иметь педагогической направленности. Важно отметить педагогический подход, в котором соединены различные подходы (личностно-ориентированный, личностнодеятельностный и другие), используемые теориями и практиками психологических, педагогических и социологических направлений. Педагогический подход является базовым, комплексным источником в организации и содержании системы социальной помощи и поддержки студентов высших образовательных учреждений и позволяет своевременно определить, выявить и педагогически целенаправленно повлиять на отношения в студенческой социальной среде, развить разнообразие инициатив, сформировать личностные и ценностные ориентации студента по отношению к себе, социуму, к окружающей природе, к своему физическому здоровью и духовному состоянию 8. Подход к развитию содержания социальной защищенности студентов связан, в первую очередь, с рассмотрением данной деятельности как части молодежной политики высшего образовательного заведения вместе с социальной, педагогической, воспитательной, культурной, спортивно-оздоровительной. Это тоже является одним из педагогических аспектов социальной поддержки и защиты студентов в высшем образовательном учреждении. 8 Хрипкова А. Г. Юность. – Москва: Педагогика, 1988. – С. 269. 9 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Субъектами данного рода деятельности в высшем образовательном учреждении являются ректорат, профессорскопреподавательский состав, деканаты, кафедры, духовнопросветительские отделы, отделы по работе с молодежью, педагогивоспитатели, психологи, досугово-оздоровительные центры, студенческие и общественные организации. Такой метод по организации и реализации молодежной политики высшего учебного заведения представляет собой не только воспитательную работу, в традиционном смысле, а социальнозащитную, социально-адаптирующую и профессиональноориентированную работу, как исключительно поставленный и контролируемый процесс поддержки студентов в период подготовки высококвалифицированного специалиста. Итогом такого рода деятельности должно стать вхождение выпускника вуза после его окончания в трудовую деятельность и систему социальноэкономических отношений, формирование конкурентоспособного специалиста в условиях рыночного производства9. Учет и использование аспектов педагогической направленности в организации и содержании социальной защищенности и поддержки студенчества в высшем учебном заведении в большей степени способствует повышению ее эффективности. Это позволяет обобщить информацию следующего характера: 1. Студенты высших образовательных заведений для своего жизнеобеспечения практически не имеют самостоятельных материальных источников, находятся в родительской зависимости и системы поддержки и социальной защиты, что определяет потребность реализации в учебном заведении функции, которая связана с созданием поддерживающих и защитных условий в социальном плане. 2. В большей степени продуктивности достигает социальная защитная деятельность высшего образовательного учреждения, 9 Шумская Л. И. Диагностика воспитательного процесса в ВУЗе. – Минск: Издательский центр БГУ, 2010. – С. 61. 10 PEDAGOGIKA 2019, 6-son основанная на использовании и учете педагогических методов социальной поддержки и защиты личности студента. А именно: подход педагогической направленности к содержанию и организации данного рода деятельности, определяющий преимущество личности как главного объекта социальной поддержки и защиты; управление системой социальной поддержки и защиты студентов педагогическими аспектами; взаимная связь социальной и защитной деятельности с социально-педагогической, воспитательной, спортивно-оздоровительной, культурной и досуговой работой со студенческой молодежью; реализация и использование педагогических функций и средств10. 3. Система социальной поддержки и защиты студентов высшего образовательного учреждения представляет собой совокупность организационных мер, воплощаемые в социальной, воспитательной, образовательной деятельности высшего учебного заведения, направленных на минимизацию, компенсацию или предупреждение ряда проблемных вопросов, среди которых приоритетными направлениями являются социокультурные, индивидуальные, социальные и экономические риски здоровья студентов. 4. Одна из главных ролей в реализации и организации поддержки и социальной защиты является так же студенческая профсоюзная организация, которая активно сотрудничает со структурой педагогического управления учебного заведения, поддерживает внешние связи и тесно взаимодействует с социальными институтами в решении таких актуальных вопросов как социальная адаптация, воспитание и профессиональное самоопределение студента. Вместе с тем оно ставит и ряд новых проблем, в том числе связанных с решением вопросов проектирования социальных, научнопедагогических программ со студентами и психолого-педагогической 10 Мирзоян М. В. Педагогические аспекты социальной защиты и поддержки студентов в вузе: Дисс. …канд. пед. наук. – Ставрополь, 2006. – С. 150. 11 PEDAGOGIKA 2019, 6-son подготовки специалистов служб социальной защиты высших образовательных учреждений. Можно отметить, что, адаптация к обучению в высшем учебном заведении представляет собой процесс проникновения личности в комплекс ролей и форм деятельности, приспособление личности к специализации выбранной профессии, что влечет за собой распределение оптимального режима функционирования личности в учебной среде. Исследователями выделены внешние и внутренние факторы, позволяющие влиять на студенческий процесс адаптации. К внешним факторам относятся те, которые связаны с функционированием учебного заведения и таким образом влияют на студента, а внутренние факторы связаны со свойствами личности отдельного студента и психическими процессами. Высокий уровень адаптации студента влияет на позитивные результаты учебной деятельности. Есть большая необходимость на постоянной основе проводить комплекс мероприятий, направленные на оптимизацию процесса адаптации студентов. 12 PEDAGOGIKA 2019, 6-son О‘QUV JARAYONINI BOSHQARISH TEXNOLOGIYALARI Rezume. Maqolada о‘quv jarayonini boshqarish texnologiyalaridan foydalanib, ta’lim sifati va kutilayotgan natijalarning samaradorligini ta’minlash haqida fikr yuritilgan. Tayanch sо‘zlar: pedagogik faoliyat, о‘quv jarayoni, ta’lim sifati, ta’lim subyektlari, nazorat qilish, baholash, tahlil qilish, monitoring, texnologiya. X. Matyakubov* Abstract. The article discusses the using of management technologies to ensure high results in education. Key words: pedagogical activity, educational process, quality of education, subjects of education, control, evaluation, analysis, monitoring, technology. Резюме. В статье рассматривается использование технологий управления учебным процессом для достижения высоких результатов в процессе обучения. Ключевые слова: педагогическая деятельность, образовательный процесс, качество образования, субъекты образования, контроль, оценка, анализ, мониторинг, технология. a’lim sifati nafaqat ta’lim beruvchining malakasi va ta’lim oluvchining tayyorgarlik darajasiga, balki ta’lim jarayonini tashkil etish hamda uni boshqarish sifatiga ham bevosita bog‘liqdir. Jumladan, bilimlarni nazorat qilish, uning sifatini baholash о‘qitish jarayonining dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Nazorat о‘qituvchi faoliyatida ta’lim-tarbiya obyektini, xususan, pedagogik jarayon va pedagogik faoliyat natijasini baholashga qaratiladi, ta’lim jarayonida erishiladigan natijalarni hamda о‘quv jarayoniga kiritilishi kerak bо‘lgan о‘zgarishlarni baholashga imkon beradi. Nazorat orqali olingan ma’lumotlar о‘quv jarayonini tartibga solish va tuzatish uchun asos bо‘ladi. О‘quv jarayonida nazoratni tо‘g‘ri tashkil etish uchun quyidagi talablarga alohida e’tibor qaratish lozim: *Matyakubov Xamidjan Razzaqovich, Urganch davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi dotsenti v.b., pedagogika fanlari nomzodi. 13 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − standart, model va mezonlarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish; − standartlarning qо‘llanilish doirasini aniqlash; − boshqaruv obyektlarining ishlab chiqilgan standartlarga muvofiqligi darajasi tо‘g‘risida ma’lumot tо‘plash; − о‘zaro munosabatlarni faollashtirish hamda о‘quv jarayonida fanlararo aloqani optimallashtirish; − о‘quv jarayonini nazorat qilishda tayaniladigan mezon va kо‘rsatkichlarning tо‘g‘ri belgilanishi va yetarlicha bо‘lishi. Nazorat natijalari maqsadni belgilash va rejalashtirish, bir sо‘z bilan aytganda, о‘quv jarayonini monitoring qilishga imkon yaratadi. О‘quv jarayoni monitoringi – о‘quv jarayoni sifati va ta’lim subyektlari faoliyati natijalari to‘g‘risida ishonchli ma’lumot olish demakdir. Pedagogikada monitoring tushunchasi keng qо‘llanilib, uning mohiyati ta’lim tizimi va uning elementlari holatini doimiy ravishda kuzatib borishdan iborat. Pedagogik monitoring aniqlangan nomuvofiqliklar sababini tahlil qilib, ularni bartaraf etish usullarini topishi lozim. Aytaylik, о‘qituvchi ta’lim subyektlarining о‘zaro janjallarini, ayrimlarining zaif sinfdoshini masxaralashni xush kо‘rishini doimiy ravishda kuzatadi... Albatta, bu kuzatishning natijasi sifatida amalga oshirilgan profilaktika ishlari doirasida о‘qituvchi ta’lim dasturi va о‘zining kundalik dars rejalarini о‘rganib, ta’lim oluvchi shaxsida kundalik hayotning fenomenal hodisasi sifatida eng oliy qadriyat bо‘lmish insonga ijobiy munosabatni shakllantirishga qaratilgan ta’sirni kuchaytirish uchun zarur tuzatishlar kiritishi lozim. Ushbu masala “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”da ham alohida ta’kidlanib, о‘sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va intellektual rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga kо‘tarish, о‘quv-tarbiya jarayoniga ta’limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsadida, “fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlari tomonidan tarbiyasida muammolari bо‘lgan о‘quvchilarning ota-onalari bilan tushuntirish ishlarini olib borish, rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tajribasini о‘rgangan holda umumta’lim muassasalarida о‘quvchilar о‘rtasida 14 PEDAGOGIKA 2019, 6-son zо‘ravonlik (buling)ning oldini olishga qaratilgan dasturlarni joriy etish”1 kabi muhim vazifalar belgilangan. Monitoring natijalariga kо‘ra, о‘qituvchini qoniqtiradigan о‘quv natijalarining umumiy manzili yuqoriga yo‘naltirilgan egri chiziqdir. Qaramaqarshi variant esa, ta’lim jarayonining muvaffaqiyatsizligini yoki uning ta’lim muassasasida tо‘liq yo‘qligini kо‘rsatadi. Nazorat identifikatsiyasi о‘lchash, tahlil etish va baholash kabi jarayonlardan iborat bо‘lib, pedagogik diagnostika umumiy tushunchasi tarkibida о‘qituvchi va о‘quvchilar faoliyatini aniqlash, tahlil qilish, baholash va tuzatish kabi maqsadlarni nazarda tutadi. Nazorat natijasida olingan ma’lumotlar shakliga kо‘ra: og‘zaki, yozma va laboratoriya ishlari nazorati; asosiy bosqichlariga kо‘ra: dastlabki, joriy, takroriy, davriy, yakuniy; qо‘llanilgan vositalarga kо‘ra: mashina yordamida, mashinasiz, dasturlashtirilgan; nazorat predmetlariga kо‘ra: tashqi nazorat, о‘zaro nazorat, о‘z-о‘zini boshqarish; boshqarish texnologiyalariga kо‘ra: standartlashtirilgan va nostandart nazorat kо‘rinishida bо‘ladi. О‘quv dasturining majburiy tarkibiy qismlari standartlashtirilgan nazoratdan о‘tkaziladi. О‘quv nazoratining keng joriy etilgan metodlaridan biri yutuqlarni sinashdir. Mazkur sinovni amalga oshirish bosqichlari tuzilmasi, birinchi navbatda, talabalar bilim darajasini aniqlash va qiyinchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan vazifalar tizimidan iborat bо‘ladi. Sinovning eng muhim maqsadlaridan biri talabalar bilan muayyan hajmdagi о‘quv materialining barcha masalalari bо‘yicha bir xil sharoitda, hamma uchun istisnosiz, oldindan ishlab chiqilgan yagona reyting mezoni asosida sо‘rov о‘tkazishdir. U quyidagi mazmundagi bilimlarni aniqlashga yо‘naltiriladi: – dalillar va ularning sabablarini bilish; − о‘rganilayotgan mavzu bо‘yicha ilmiy-nazariy va amaliy muammolarni bilish, ularni hal qilishning mumkin bо‘lgan usullari tо‘g‘risida bilimga ega bо‘lish; − mavzu bо‘yicha fundamental tushunchalar hamda ularning ta’riflarini bilish, tushunchalar doirasi va mazmunini tushunish, tushunchalarni amaliy jihatdan qо‘llay olish; 1 https://lex.uz/docs/4312785 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги ПФ-5712-сон Фармонига 1 – ИЛОВА. 15 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − asosiy qonun-qoidalar, ularning mazmuni, namoyon bо‘lish shartlari va chegaralarini qо‘llanish doirasini bilish; − ularning rivojlanishi uchun asos bо‘ladigan nazariyalarni, tajribasinovga asoslangan dalillar haqidagi bilim va ma’lumotlarni, jumladan, asosiy qoidalar, tenglamalar, dalillar, xulosalar, amaliy qо‘llanmalar, prognostik imkoniyatlarni bilish. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilar bilimi, kо‘nikma va malakalarini tekshirish, ijodiy qobiliyatini aniqlashda nazoratning test shaklidan ham unumli foydalaniladi. Test о‘quv predmeti tarkibi, о‘quv materialining tasniflanishi, mavzulararo va predmetlararo bog‘liqlikning tahlili orqali yaratiladi. Ishonchli va samarali ishlovchi testlar dasturlash texnologiyalari va zamonaviy metodik talablarga javob berishi lozim. Sinov testlari kompyuter yordamida avtomatlashtirilgan holda yoki qog‘oz shaklida amalga oshiriladi. Sinovdan sо‘ng natijalar matematik qayta ishlanadi. Ma’lumki, о‘quv faoliyati jarayonida talaba muayyan tajribalarga ega bо‘ladi, aqli va tafakkuri bilan bilimlarni egallaydi, ma’naviyati rivojlanadi, ishonch-e’tiqodi mustahkamlanadi. Olgan ma’lumotlari asosida bilim hosil qiladi va unga nisbatan muayyan munosabati shakllanadi. О‘zining dastlabki bilim darajasini yakuniy daraja bilan taqqoslab kо‘radi va qanday sifat va miqdor о‘zgarishlari vujudga kelganini aniqlaydi: − “nimani bilaman?” (о‘z bilimi va uning tarkibi tо‘g‘risida fikrga ega bо‘ladi); − “qanday qilib?” (bilimlarning vujudga kelishi, rivojlanishi va ularni о‘zgartirish usullariga aloqador xatti-harakatlar tо‘g‘risida ma’lumotlarni bilib oladi); − “Men bu bilimlar nimaga kerakligini bilaman!” (ma’lumot va uning ma’nosini tushuna biladi). − “Men bilaman!” (bilim va unga tegishli ma’lumotni belgilay oladi). О‘quv jarayonini nazorat etish boshqaruvga nisbatan ayrim о‘ziga xos xususiyatlarga ega: − о‘quvchi shaxsini tarbiya subyekti sifatida tarbiyalashning murakkabligi tarbiya jarayoni va uning natijalarini tо‘liq nazorat qilishni qiyinlashtiradi; − о‘quv jarayoni va unga kiritilgan fanlar dinamik hamda о‘zgaruvchan, shu sababli о‘quv jarayonini bir marotaba va barcha mezonlardan foydalangan holda boshqarib bо‘lmaydi; − о‘quv jarayoni hodisalari о‘rtasida mazkur turdagi chiziqli aloqa mavjud emas: о‘quv jarayoni qanchalik yaxshi tashkil etilsa, pedagogik 16 PEDAGOGIKA 2019, 6-son faoliyat qanchalik sifatli amalga oshirilsa, uning samaradorligi shunchalik yuqori bо‘ladi. Pedagogik hodisalar о‘rtasidagi bog‘liqlik ancha murakkab muvozanatsiz tizimlarning ishlashi va rivojlanishi qonunlari bilan belgilanadi; − о‘quv jarayonini nazorat qilish munosabatlar va о‘quv jarayoni hissiy muhitining muhim kо‘rsatkichi hisoblanadi. Shu sababli nazorat ta’lim subyektlariga g‘amxо‘rlik kо‘rsatishni, aniqlik, tо‘g‘rilik va ishonchlilikni talab etadi. Ta’lim jarayonini boshqarishda N. E. Shurkova qatlamlarni tahlil qilish texnologiyasidan (obrazli qilib aytganda, “piyoz” usulidan) foydalanishni tavsiya etib, unga quyidagicha ta’rif beradi: “Shaxs shakllanishining mohiyati gо‘yo “piyozning qavat-qavat qatlami” ostida yashiringandek, ya’ni kо‘p qavatli qatlamlar uning о‘zagini yashirib turadi. Biz bir qatlamni boshqasidan olib tashlasak, yadroga tomon yaqinlashamiz va mavzuning belgilangan talablariga javob topamiz”2. Ushbu texnologiya qо‘llanganda qatlamlar ketma-ketligiga alohida e’tibor qaratiladi. Bunda birinchi qatlam ta’lim oluvchining ichki dunyosi bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bois о‘spirinlik davrida о‘quvchi shaxsida kuzatiladigan ichki va tashqi nomuvofiqliklar hisobga olinishi zarur. Ikkinchi qatlamda ta’lim oluvchining jismoniy, ruhiy salomatligiga e’tibor qaratiladi hamda uning xatti-harakatlari va ta’lim muassasasi hujjatlari о‘rganiladi. Uchinchi qatlamda ta’lim oluvchilar faoliyatining tabiatiga alohida e’tibor beriladi va nazorat orqali uning sifat natijasi о‘rganiladi. Bunda barcha harakatlar hisobga olinadi. Ularning obyektiv natijasi aniq, moddiy shaklga ega bо‘lib, shu sababli uni о‘rganish va baholash ancha oson kechadi. Tо‘rtinchi qatlam. Ta’lim oluvchining xatti-harakatlariga qarab, uning jamiyat madaniyatini qay darajada о‘rganish kerakligi tо‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Xatti-harakatlar o‘rganilganda turli sharoitlar va muayyan vaziyatlar hisobga olinishi kerak. Bolaning kayfiyati yoki uning turli kishilarga taqlid qilish istagi turli vaziyatlarda, turli faoliyatlarda kо‘rib chiqilishi kerak. Beshinchi qatlam ta’lim oluvchilarning о‘qituvchi va boshqa kishilar bilan munosabatini ifodalaydi. Bunda ta’lim oluvchining qadriyatlarga munosabati alohida o‘rganiladi. Ta’lim subyektlarining о‘zaro munosabatini aniqlashda diagnostika, shuningdek, kuzatish, suhbat va boshqa usullardan foydalanish maqsadga muvofiq. 2 Щуркова Н. Е. Прикладная педагогика воспитания: – Санкт-Петербург: Питер, 2005. — С. 273-279. 17 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Oltinchi qatlam ta’lim oluvchining о‘z-о‘ziga munosabati, ya’ni o‘zini baholay olishi – о‘z “men”ini anglashi mezon hisoblanib, bu uning sog‘lom turmush tarzini tanlashi uchun asos bо‘lib xizmat qiladi. О‘quv jarayonini bosqichma-bosqich tahlil qilish texnologiyasi tizimlilik asosida nazorat etishning о‘ta qat’iy algoritmini nazarda tutadi. Bir vaqtning о‘zida tashkillashtirilgan о‘quv jarayonining xususiyatlarini bosqichmabosqich tekshirish о‘qituvchi kasbiy faoliyati va о‘quv-tarbiya ishlari natijalarini о‘zaro solishtirish hamda monitoring qilish imkonini beradi. О‘qituvchining kasbiy faoliyatini nazorat qilishda quyidagi “qatlamlar”ni tahlil qilishga alohida e’tibor qaratish zarur: – birinchi qatlam. Ta’lim muassasasida moddiy-texnik bazaning mavjudligi, uning asosiy mezonlari gigiyena, gо‘zallik, qulaylik, shuningdek, har bir ta’lim oluvchi uchun о‘quv qо‘llanmalari va boshqa vositalarning yetarli darajada ta’minlanganligi; – ikkinchi qatlam о‘quv ishlarini tashkil etishda tayaniladigan о‘quv hujjatlari (ma’lum bir davr uchun tuzilgan ish rejasi, ta’lim yо‘nalishini kuzatish imkonini beradigan diagnostik tadqiqot natijalari)dan iborat bо‘ladi. Uning baholash mezoni – ma’lumotlilik, о‘quv ishlari mazmuni, usullari va texnologiyalarini yaratish uchun yetarli asoslarning mavjudligi; – uchinchi qatlam axborot xarakteriga ega bо‘lib, о‘qituvchi (direktor, о‘quv ishlari bо‘yicha direktor о‘rinbosari, sinf о‘qituvchisi)ning о‘quv funksiyalarini kasbiy tahlildan о‘tkazishini anglatadi. Baholashning asosiy mezoni – kasbiy funksiyalarni aniqlash va amalga oshirishi; – tо‘rtinchi qatlam ta’lim oluvchilarning turli faoliyatlari mazmuni, uslubiy jihozlari, har bir ta’lim oluvchi qobiliyatini rivojlantirish uchun turli о‘quv-tarbiya ishlarga, tadbirlarga jalb etish va hokazolarda о‘z aksini topadi. Bunda baholash mezonlari mazkur faoliyatning obyektiv natijasi sifati va faoliyatning qiymat yо‘nalishini aniqlash; – beshinchi qatlam ta’lim-tarbiya maskanida shakllangan kichik individual guruhlardagi ijtimoiy-psixologik muhitda namoyon bо‘ladi. Uni baholashda maktab jamoasi tarkibidagi subyektlarning qanchalik qulaylikka ega ekanligini aniqlovchi mezonlar; 18 PEDAGOGIKA 2019, 6-son – oltinchi (chuqurlashtirilgan) qatlam о‘qituvchi kasbiy mahoratini ifodalovchi, uning madaniyati, ma’lumoti va pedagogik tafakkur darajasi, ta’lim konsepsiyalari mazmuni, uslubiy va texnologik tayyorgarligi. О‘qituvchining kasbiy faoliyatini baholashda о‘quv tamoyillariga tayanuvchi ta’lim samaradorligi asos qilib olinadi. “Piyoz” qatlamlari qatidagi о‘zak (mohiyat) о‘qituvchining ta’lim oluvchiga nisbatan munosabatida namoyon bо‘ladi. Uning baholash mezoni – insoniylik, bag‘rikenglik hamda shaxsiy-kasbiy yetukligi bilan belgilanadi. Xulosa shuki, qatlamlarni tahlil qilish texnologiyasidan (“piyoz” usulidan) foydalanish ta’lim subyektlarini bir-biri bilan taqqoslashni anglatmaydi, aksincha, ularning rivojlanish dinamikasi va rivojlanish tendensiyalarini (“kecha bunday edi”ni “bugun bunday” tarzida taqqoslashni) belgilab beradi, bu о‘qituvchi-о‘quvchi о‘rtasidagi insoniy, dialogik, tolerantlik munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Qatlamlarni tahlil qilish texnologiyasidan foydalanishning maqbulligini ta’minlaydigan asosiy shartlar quyidagilardan iborat: – о‘quvchi tarbiyasi faqat miqdoriy sifatlarda ifodalanadigan ma’lum bir о‘quv standartiga muvofiqlik, moslikni ta’minlash emas, balki ta’lim oluvchi shaxsining ma’naviy-madaniy о‘sish dinamikasi, uning dunyoqarashi va qadriyatlarga munosabatining shakllanishi sifatida tushunish, insonning о‘z hayot yо‘lini erkin tanlash huquqi e’tirof etilishi. – mikromuhitning kuchli ijtimoiy ta’sirini hisobga olish. Sababi, shaxsning intellektual salohiyati, dunyoqarashi, shuningdek, ma’naviyaxloqiy qiyofasining shakllanishida u mansub bo‘lgan muhit hamda unda qaror topgan ijtimoiy munosabatlarning ahamiyati katta, chunki shaxs mansub bo‘lgan muhitda uning tafakkuri, ma’naviy-axloqiy qiyofasini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan obyektiv va subyektiv omillar mavjud3; – о‘quv jarayonini boshqaruvchi о‘qituvchining har tomonlama puxta bilimga, yuqori ilmiy va pedagogik malakaga ega bо‘lishi. 3 Tolipov O‘. Q., Ro‘ziyeva D. I. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2016. – B. 193. 19 PEDAGOGIKA 2019, 6-son О‘QUVCHILARNING FUNKSIONAL SAVODXONLIGINI RIVOJLANTIRISH MASALASI Rezume. Ushbu maqolada о‘qituvchining kasbiy mahorati hamda ta’limning hozirgi bosqichdagi asosiy vazifalaridan biri bо‘lgan о‘quvchining funksional savodxonligini shakllantirish va rivojlantirish masalalari yoritilgan. D. Duysabayeva Tayanch sо‘zlar: kompetensiya, funksional savodxonlik, ta’lim, shaxsning ijtimoiy yо‘nalishi. Abstract. This article discusses the development of teachers’ professional competence, which ensures the implementation of pedagogical process that initiates and shapes the students’ functional literacy, which is one of the main tasks modern of educational development. Key words: competence, functional literacy, education, social orientation of an individual. Резюме. В данной статье говорится о развитии профессиональной компетентности учителя, обеспечивающей реализацию педагогического процесса, инициирующего и формирующего функциональную грамотность учащегося, который является на современном этапе развития образования одной из главных задач. Ключевые слова: компетентность, функциональная грамотность, образование, социальная ориентация личности. ‘zgarishlar davrida ta’lim tizimi ijtimoiy jarayonlardan kelib chiqqan holda, shiddat bilan rivojlanishni taqozo etmoqda. Shuning uchun, jamiyatda kelajakdagi vazifalarni bajarishga qodir bо‘lgan yangi avlodni tarbiyalash zarur. Zamonaviy mehnat bozorining raqobatbardosh kadrlarini tayyorlash, ta’lim sifatini oshirish, о‘quvchilarni о‘z bilimlaridan kundalik hayotda foydalana olish qobiliyatini rivojlantirish zamonaviy maktablar oldida turgan dolzarb muammo hisoblanadi. Duysabayeva Dilbar Uskanovna, TDPU o‘zbek, qozoq tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti v.b. E-mail: d.duysabaуeva@gmail.com 20 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Jamiyatda yosh avlodga yangicha bilim berish jarayonida tub о‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ma’lumki, XXІ asr fan, ta’lim va texnologiyaning rivojlangan asri. Shuni inobatga olgan holda, umumta’lim maktablari va maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, yosh avlodning har tomonlama puxta bilim olishi uchun zarur sharoit va imkoniyatlar yaratishga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. “Bolalarni tayyor formulalar bilan xafa qilmang, formulalar – bо‘shliqdir; ularni о‘zaro bog‘lovchi iplari kо‘rinib turgan rasmlar va obrazlar bilan boyiting. Bolalarni faktlarning og‘ir yuki bilan charchatmang, ularga faktlarni qidirib topish usullari va yо‘llarini о‘rgating. Ularga eng asosiysi foyda deb о‘rgatmang. Asosiysi insonda insoniylikni tarbiyalashdir”1, – deb ta’kidlaydi fransuz yozuvchisi Antuan de Sent-Ekzyuperi. Shuning uchun, zamonaviy о‘qituvchi о‘quvchiga nafaqat ilm asoslaridan axborot berishi, balki uni dunyo axboroti, raqobati sharoitiga moslashib yangi davr kashfiyotlari bilan tanishib borishida qо‘llab-quvvatlashi zarur. Ushbu maqsadga erishish uchun о‘qituvchining tafakkuri, bilimi va dunyoqarashi jamiyatdagi о‘zgarib turadigan ijtimoiy-iqtisodiy, pedagogik о‘zgarishlarga jadal moslashishi va keng dunyoqarashga ega bо‘lishi zarur. Shubhasiz, о‘z fani doirasidagina faoliyat yuritgan о‘qituvchi ta’lim va tarbiyada yuqori marralarga erisha olmaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring qilish mustaqil instituti mutaxassislari aynan mana shunday talablarning bugungi kun ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligini inobatga olgan holda, aksariyat xorijiy davlatlarda ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash hamda monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ayrim ilg‘or tajribalarni о‘rganib chiqdi. Xususan, dunyoda ta’lim sifati, saviyasi va darajasini aniqlab beruvchi Progress in International Reading and Literacy Study (PIRLS) – boshlang‘ich 4-sinf о‘quvchilarining matnni о‘qish va tushunish darajasini baholash uchun; Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS) – 4 va 8-sinf о‘quvchilarining matematika va tabiiy yо‘nalishdagi fanlardan 1 Антуан де Сент Экзюпери. Цитадель. – Москва: Эксмо-Пресс, 2017. – С. 316. 21 PEDAGOGIKA 2019, 6-son о‘zlashtirish darajasini baholash uchun; The Programme for International Student Assessment (PISA) – 15 yoshli о‘quvchilarning о‘qish, matematika va tabiiy yо‘nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini baholash uchun; The Teaching and Learning International Survey (TALIS) – rahbar va pedagog kadrlarning umumiy о‘rta ta’lim muassasalarida о‘qitish va ta’lim olish muhitini hamda о‘qituvchilarning ish sharoitlarini о‘rganish kabi bir qator xalqaro dasturlar mavjud bо‘lib, ular rivojlangan davlatlardagi ta’lim sifatini yanada oshirishda mezon sifatida keng qо‘llanilib kelinmoqda2. Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi butun dunyo bо‘ylab ta’limni baholash, tushunish va yaxshilash bо‘yicha ish olib boradigan milliy tadqiqot institutlari, tadqiqot agentliklari, olimlar va tahlilchilarning xalqaro hamkoridir. Mazkur notijorat va mustaqil tashkilot tarmog‘ida 60dan ziyod mamlakatlar hamda 100dan ortiq ta’lim muassasalari ishtirok etmoqda. 1958-yildan buyon IEA о‘quvchilarning matematika, tabiiy fanlar hamda о‘qish salohiyati bо‘yicha savodxonliklarini baholash jarayonida ta’lim tizimidagi kamchiliklarni bartaraf etish bо‘yicha chora-tadbirlar hamda maqbul tavsiyalar yaratishi bilan boshqa xalqaro tashkilotlardan ajralib turadi. Ta’lim sifati о‘qituvchi mehnatining sifati hisoblanadi. Davlat tomonidan belgilangan hujjatlar, standartlar, dasturlar о‘quvchilarga nimani о‘rgatish lozimligini belgilaydi. “Qanday qilib о‘rgatish kerak?” – degan savolga javobni faqat о‘qituvchining kasbiy tayyorgarligidan, о‘z ishini rejalashtirish, aniq maqsadlar natijasini avvaldan tahlil qila olish va bolaning faoliyatini tashkil etish qobiliyatidan izlash kerak. Ta’lim tizimini modernizatsiyalashning asosiy yо‘nalishi – о‘quvchilar о‘zlarini rivojlantirishlari va jamiyat hayotiga hissa qо‘shishlari uchun ma’lumotni о‘zlashtirish, tahlil qilish, tuzish va undan samarali foydalanish qobiliyatini namoyish etishdir. “Funksional savodxonlik”ni shakllantirish masalasi ta’lim tizimida asosiy vazifa sifatida dolzarbdir. “Funksional savodxonlik” tushunchasi 2 Международное исследование TIMSS. Методическое пособие – Астана: НЦОСО, 2012. – С. 7-8. 22 PEDAGOGIKA 2019, 6-son birinchi marta о‘tgan asrning 60-yillarida YUNESKO hujjatlarida e’lon qilingan va keyinchalik tadqiqotchilar tomonidan ta’lim tizimida ishlatilgan. Ta’lim mazmunini yangilash doirasida maktab о‘quvchilarining funksional savodxonligini rivojlantirish – ta’limning ustuvor yо‘nalishlaridan biri sifatida namoyon bо‘ladi. Funksional savodxonlik maktabdagi har bir fanni о‘zlashtirish asosida shakllanadi. О‘quvchilarning funksional savodxonligi ijodiy shakldagi topshiriqlar vositasida rivojlantiriladi. Maktab ta’lim tizimi о‘quvchilarning turli xil hayotiy vaziyatlarda, shaxslararo va ijtimoiy munosabatlarga kо‘nikmalarini rivojlantirish dasturini qо‘llab-quvvatlashga qaratilgan bо‘lishi lozim. Funksional savodxonlik deganda shaxsning maktab davrida egallagan bilim, kо‘nikma va malakalarga ega bо‘lish qobiliyati, shuningdek, inson faoliyatining turli jabhalarida shaxslararo va ijtimoiy munosabatlardagi hayotiy vazifalarni har tomonlama yecha olish qobiliyati, ya’ni odamlarni ijtimoiy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy faoliyatga faol jalb qilish, shu jumladan, globallashuv davrining har qanday jarayonida, yoshi va kasbidan qat’i nazar, bilimlarning doimiy takomillashib borishi tushuniladi3. Maktab о‘quvchilarining funksional savodxonligi ularning mavzuni tushunish qobiliyatini rivojlantirish, о‘z bilimlaridan ijtimoiy hayotda samarali foydalana olishlarini ta’minlashdir. О‘quvchilarning funksional savodxonligi quyidagi shaklda baholanadi: о‘qish savodxonligi (ona tili); matematik savodxonlik; tabiiy fanlardan savodxonlik (fizika, kimyo, biologiya, geografiya). Funksional savodxonlik yadrosi “inson hayot va faoliyatning turli sohalarida amaliy bilimlarga asoslangan normal hayot tarzini hal qilish qobiliyatidir”4. Shu bois, ta’lim muassasalarida о‘quv jarayoni о‘quvchilarning funksional savodxonligini rivojlantirishga qaratilishi kerak. Shaxsiy va 3 Заир – Бек С. И., Муштавинская И. В. Развитие критического мышления на уроке – Москва: Просвещение, 2004 – С. 28-29. 4 Перминова Л. М. Минимальное поле функциональной грамотности (из опыта – Санкт-Петербургской школы) // Педагогика. 1999. – №2. – С. 26. 23 PEDAGOGIKA 2019, 6-son metafanlik natijalariga qо‘yiladigan talablarga maktabning asosiy о‘quv dasturiga kiritilgan barcha о‘qish fanlari, kurslar va modullarni, agar ularni individual fanlar orqali amalga oshirish mumkin bо‘lsa, birgalikda ta’sir kо‘rsatish orqali erishish mumkin. Sо‘nggi yillarda ta’lim sifati, pedagogik kvalimetriya, о‘quvchilarning bilimi va malakasi sifati, о‘quvchilarning bilim darajasi, ta’lim sifatini monitoring va diagnostika qilish, о‘quvchilarning yutuqlarini baholash, kompetensiya kabi mavzularga katta e’tibor berilmoqda. Funksional savodxonlik ta’lim mazmuni zamonaviylashtirilgan maktab uchun dolzarb muammo bо‘lib, bitiruvchilarning о‘zgaruvchan sharoitda ijtimoiy moslashish va harakat qilish qobiliyatini shakllantirishda о‘quvchilarning sifat kompleksini rivojlantirishni о‘z ichiga oladi: − ta’lim falsafasida asosiy qadriyat – bu inson; − ta’lim paradigmasida о‘quv-uslubiy yondashuv shaxsiy xususiyatga ega; − ta’lim standartlari ommaviy majburiy bilim, kо‘nikma va malakalarning о‘rnida kutiladigan natija sifatida funksional savodxonlikni qо‘yadi. Funksional savodxonlik asosida ta’limning mazmuni ta’lim komponenti bilan cheklanmaydi, hayotiy masalalarni yechish tajribalarining yaxlitligiga, ta’limning ijtimoiy ahamiyatiga ham e’tibor qaratiladi. Funksional savodxonlik birinchi о‘ringa о‘quvchining axborot bilan ta’minlanishini emas, balki: − haqiqiy hodisalarni tushunish, bilish qobiliyati; − yangi texnika va texnologiyalarni о‘rganishi; − shaxslararo munosabatlarda о‘z ishlarini baholashi; − oila a’zosi, jamiyat a’zosi, tomoshabin, shahar va boshqa ijtimoiy muhitdagi rоli; − huquqiy va ma’muriy tuzilmadagi vaziyatlarni hal qilish malakasini ham qо‘yadi. Kompetensiyali yondashuvda “о‘qitish” yoki “uqtirish” atamalarini ishlatish mumkin emas. Darsliklarda muallifning nuqtayi nazariga e’tibor 24 PEDAGOGIKA 2019, 6-son berishning о‘rniga, matn mazmuni о‘quvchining shaxsiy qarashlarini shakllantirish uchun yaratilishi kerak. Funksional savodxonlikni rivojlantirish mexanizmlari: − о‘qitish metodikasi va mazmunini tubdan yangilash; − о‘qitishning obyektlari va usullari; − о‘quv natijalarini baholash tizimini о‘zgartirish; − maktabdan tashqari ta’lim va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarni qamrab olish; − maktabni boshqarish modeli; − barcha manfaatdor tomonlar bilan sheriklik asosida dо‘stona ta’lim muhitining mavjudligi; − ota-onalarning bolalarni о‘qitish va tarbiyalashda faol ishtirokini ta’minlash. A. V. Xutorskiy, Jon Ravenning nazariy qarashlariga kо‘ra, kompetension yondashuv о‘quvchilarni oldindan aytib bо‘ladigan holatlarga “kiritish”, “tanishtirish” orqali hal qilinadi5. Bunda ta’lim mazmunini tо‘liq amaliyotga yо‘naltirish kerakligi haqidagi fikrni shakllantirish emas, balki kompetentlikning о‘ziga xosligini saqlagan holda tayyor bilimlarni о‘rgatish о‘rniga, о‘quvchiga bilimlarni shakllantiradigan vaziyatni о‘rgatish, tadqiqotlarni tashkil etish orqali bilim berish zarur. Dars jarayonida qо‘llanilayotgan pedagogik texnologiyalarning elementlari о‘quvchilarning fikrlash qobiliyati va lug‘aviy boyliklarini rivojlantirib, izlanish, bilimlarni mustaqil egallashiga sharoit yaratib, ta’limtarbiyani о‘quvchilarning hayotida eng kerakli kо‘nikmalar bilan malakasini oshirishni nazarda tutadi. An’anaviy о‘qitish usullari yod olish, esda saqlashga yо‘naltirilgan bо‘lsa, noan’anaviy о‘qitish metodlari о‘quvchilarning funksional savodxonligini rivojlantirishga qaratilgan. “Tanqidiy fikrlash”, “Sinkveyn”, “Klaster”, “Idrok xaritasi”, “Baliq skeleti”, “Venn diagrammasi”, “Assessment”, “Aprobatsiya” va hokazo 5 Хуторский А. В. Компетенции в образовании: опыт проектирования. – Москва: Научно-внедренческое предприятие ИНЭК, 2007. – С. 44-45. 25 PEDAGOGIKA 2019, 6-son texnologiyalar, metodlar mavzu va о‘quvchilarning yosh xususiyatiga mos holda qо‘llanilsa, о‘qish va yozish hamda fikrlash qobiliyati bilan birga funksional savodxonligi ham rivojlanib boradi. Hozirgi ta’lim jarayonida samarali va kо‘p qо‘llanilib kelayotgan interfaol metodlarning biri “Blum taksonomiyasi”dir. Mazkur taksonomiya maqsadining asosiy kategoriyalari: − bilish; − tushunish; − qо‘llash; − tahlil qilish; − sintez; − baholash. О‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash va baholash turlaridan biri bо‘lgan testlar ham Blum taksonomiyasi asosida tuzilsa, aqliy operatsiyalar bajarish orqali funksional savodxonlikning rivojlanishiga asos bо‘ladi6. Rivojlangan davlatlarda fanlardan adaptiv testlar tuzish dasturlari (My test, Ispring) yaratilgan bо‘lib, ular nafaqat о‘quvchi, balki о‘qituvchilarning ham о‘z ustida ishlashini taqozo etadi. Bu dasturlar asosida tuzilgan test topshiriqlar qiyinlik darajasi reproduktiv (30%), produktiv (30%), qisman izlanish (20%) va kreativ test topshiriqlari (20%) shaklida yaratiladi. Funksional savodxonlikning shakllanish va rivojlanish modelini mevali daraxt tarzida tasavvur qilish mumkin. Har qanday daraxtga e’tibor, mehr, yorug‘lik, suv kerak bо‘lgani kabi, о‘qituvchining oldiga ta’lim olish uchun kelayotgan har bir kichkina shaxsga ham bilim, kо‘nikma va malaka kerak. Mazkur daraxtga suv quyish, ya’ni aniq о‘ylangan reja asosida ishlash, yangi pedagogik texnologiyalarni samarali qо‘llash orqali daraxt о‘z mevalarini bera boshlaydi – о‘qimishli, aqlan va jismonan kuchli, har tomonlama rivojlangan shaxslar tarbiyalanadi. Suvsiz daraxt qurib qolgani kabi, о‘qituvchining savodli kompetensiyali yondashuvisiz о‘quvchilarning funksional savodxonligiga erishish mumkin emas. 6 Караев Ж. А., Кобдикова Ж. У. Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода. – Алматы: Жазушы, 2005. – С. 20. 26 PEDAGOGIKA 2019, 6-son BО‘LAJAK KASB TA’LIMI О‘QITUVCHILARINING METODIK KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHDA IJODIY TOPSHIRIQLARNING О‘RNI Rezume. Ushbu maqolada kasb ta’limi о‘qituvchisining ijodiy faoliyat yurita olish kompetentligini rivojlantirish borasida fikr yuritiladi. J. Mannonov Tayanch so‘zlar: kasb ta’limi, kasbiy-ijodiy faoliyat, ijodiy topshiriqlar, qobiliyat, ehtiyoj, motiv, metod, obyekt va daraja. Abstract. This article analyzes relationship between the components of professional development of future teachers, the development of methodological competence and the development of methodological competence. Key words: vocational training, student, methodical knowledge, methodological competence, methodical activity. Резюме. В данной статье анализируются взаимосвязи между компонентами профессионального развития будущих учителей, путем развития методологической компетенции. Ключевые слова: профессиональное образование, студент, методические знания, профессиональная подготовка, методическая компетентность, методическая деятельность. о‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilarining metodik kompetentligini rivojlantirishda kasbiy-ijodiy topshiriqlarning berilishi va ularning mustaqil tarzda bajarilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ijodiy topshiriqlar pedagoglar tomonidan rivojlantiruvchi va kasbiyijodiy metodik kompetentlikni shakllantiruvchi sifatida ishlab chiqiladi. Ijodiy topshiriqlar tizimi maqsadli, mazmunli, innovatsion va metodik faoliyatning tarkibiy qismlarini о‘z ichiga oladi. Tizim hosil qiluvchi omil bо‘lajak kasb Mannonov Jahongir Adashboyevich, Namangan muhandislik-qurilish instituti yerusti transport tizimlari kafedrasi katta о‘qituvchisi. E-mail: jmannonov@mail.ru 27 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ta’limi о‘qituvchisining shaxsi, uning qobiliyatlari, ehtiyojlari, motivlari, maqsadlari va boshqa individual-psixologik qobiliyatlarining subyektiv-ijodiy namunasi va faoliyat mazmuni hisoblanadi1. Bо‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilarining ijodiy faoliyati mazmuni deganda uning ikki: ichki va tashqi shakli tushuniladi. Ta’limning tashqi mazmuni ta’lim muhiti bilan tavsiflanadi, ichki mazmuni esa shaxsning о‘z “mulki” sanaladi va tinglovchining faoliyati natijasida uning shaxsiy tajribasi asosida yaratiladi. Ijodiy topshiriqlar tizimi uchun mazmunni saralashda ikki omilni hisobga olish zarur. Bular: − talabalarning ijodiy faoliyati, asosan, jamiyat tomonidan avvaldan hal qilingan muammolar doirasida amalga oshirilishi; − kasb ta’limi yо‘nalishlarida maxsus fanlarni о‘qitishda kasbiy-ijodiy imkoniyatlari. − Ijodiy topshiriqlar mazmunini obyekt, vaziyat va hodisalarni bilish, yaratish, о‘zgartirish, ulardan yangi sifatlarda foydalanishga yо‘naltirilgan topshiriqlarning mavzuli guruhlari sifatida taqdim qilinadi2. Quyida kо‘rsatilgan guruhlarning har biri talabalar ijodiy faoliyatining tarkibiy qismi bо‘lib, о‘z maqsadi, mazmuniga ega, ma’lum vazifalarni bajaradi va ma’lum metodlardan foydalanishni nazarda tutadi. Shunday qilib, topshiriqlarning har bir guruhi talaba tomonidan subyektiv ijodiy tajriba tо‘planishining zaruriy sharti hisoblanadi. 1-guruh – “Bilish”ga oid topshiriqlar. Maqsad – voqelikni bilishga oid ijodiy tajriba tо‘plash. Talabalar egallaydigan malakalar: − obyekt, vaziyat va hodisalarni bilish ajratilgan belgilar (maket, shakl, о‘lchamlar, material, vazifa, vaqt, joylashish, butun-qism munosabatiga asoslangan holda о‘rganish); 1 Қўйсинов О. А. Компетентли ёндашув асосида бўлажак ўқитувчиларнинг касбийпедагогик ижодкорлигини ривожлантириш технологиялари: Пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2018. 2 Mannonov J. A. Pedagogical and psychological basis of formation of creative competence in innovation pedagogical activity of teachers of future professional education// European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences // Vol. 7 No. 10, 2019, ISSN 20565852. Progressive Academic Publishing, UK Page 40-45 www.idpublications.org/. 28 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − ularning rivojlanishini belgilab beradigan qarama-qarshiliklarda kо‘rib chiqish; − hodisalarni ularning xususiyatlari, tizimli aloqalari, miqdor va sifat tavsiflari, rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olgan holda modellashtirish. 2-guruh – “Yaratish”ga oid topshiriqlar. Maqsad talabalar tomonidan obyekt, vaziyat va hodisalarni yaratishga oid ijodiy tajriba tо‘planishi. Original ijodiy mahsulotlar yaratish malakasini egallash kutiladi. Bu quyidagi natijalarni nazarda tutadi: − ijodiy faoliyat subyektining sifat jihatidan yangi g‘oyasini olish; − tizim rivojlanishining ideal pirovard natijasiga yо‘nalganlik; − mavjud obyekt, vaziyat va hodisalarni dialektik mantiq elementlari yordamida qayta kashf qilish. 3-guruh – “О‘zgartirish”ga oid topshiriqlar. Maqsad obyekt, vaziyat va hodisalarni о‘zgartirishga oid ijodiy tajribani tо‘plash. Egallanadigan malakalar: − tizimning tashqi kо‘rinishi: shakli, qismlari, materiali, nomlarning joylashuvini о‘zgartirishni modellashtirish; − tizimning ichki о‘zgarishlarini modellashtirish; − tizim xossalari о‘zgarganida resurslar, obyekt, vaziyat va hodisalarning dialektik holatini hisobga olish. 4-guruh – “Yangi sifatda foydalanish”ga oid topshiriqlar. Maqsad talabalar tomonidan mavjud obyekt, vaziyat va hodisalarni qо‘llashga oid ijodiy tajribaning tо‘planishi. Bо‘lajak kasb ta’lim о‘qituvchisi tomonidan egallanadigan malakalar: − obyekt, vaziyat va hodisalarni turli nuqtayi nazardan о‘rganish; − mavjud tizimlardan unumli foydalanish; − topshiriqlarni turli sohalarda tatbiq eta olish; − kasb me’yorlarini o‘zlashtiribgina qolmay, balki yuqori natijalarga erishish, o‘zini kasb egasi sifatida anglash va o‘zida professionallikni rivojlantirish. Ijodiy topshiriqlar quyidagi parametrlar bо‘yicha differensiatsiyalanadi: − ular mazmunida mavjud muammolarning murakkabligi; 29 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − ularni hal qilish uchun zarur fikrlash operatsiyalarining murakkabligi; − qarama-qarshiliklarni tasavvur qilish shakllari (oshkora, yashirin). Shunga kо‘ra ijodiy topshiriqlar tizimi mazmunining uchta murakkablik darajasi farqlanadi. III (boshlang‘ich) darajali murakkablikdagi topshiriqlar birinchi va ikkinchi kurs talabalariga taqdim qilinadi. Bu darajada obyekt sifatida muayyan predmet, hodisa yoki inson resursi gavdalanadi. Bu darajadagi ijodiy topshiriqlar muammoli savol yoki muammoli vaziyatni о‘z ichiga oladi, variantlarni tanlash yoki ijodning evristik metodlarini qо‘llashni nazarda tutadi, ijodiy intuitsiya va innovatsion tasavvurni rivojlantirish uchun mо‘ljallangan. II darajali murakkablikdagi ijodiy topshiriqlar bir pog‘ona past bо‘lib, tizimli fikrlash, mahsuldor tasavvur, asosan, ijodning algoritmik metodlari asoslarini rivojlantirishga qaratilgan. Bu darajadagi topshiriqlar obyekti “tizim” tushunchasi bо‘lib, shuningdek, tizim resurslari gavdalanadi. Ular tarqoq (mavhum) muammoli vaziyat kо‘rinishida yoki oshkora qaramaqarshiliklarni о‘z ichiga oladi. Bu tipdagi topshiriqlarning maqsadi talabalarning tizimli fikrlashini rivojlantirish. I (oliy, ilgarilovchi) darajali murakkablikdagi topshiriqlar bilimlarning turli sohalariga oid ochiq topshiriqlardir. Ular yashirin qarama-qarshiliklarni о‘z ichiga oladi. Obyekt sifatida istalgan tizim resurslari kо‘rib chiqiladi. Bu tipdagi topshiriqlar uchinchi va tо‘rtinchi kurs talabalariga taqdim etiladi. Ular dialektik fikrlash, boshqariladigan texnik tasavvur, ijodning algoritmik va evristik metodlarini ongli qо‘llash asoslarini rivojlantirishga yо‘naltirilgan. Bо‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilari tomonidan topshiriqlarni bajarishda tanlanadigan ijodiy metodlar ijodiy fikrlash, texnik ijodiy tasavvur rivojlanganligining tegishli darajalarini tavsiflaydi. Shunday qilib, talabalarning kreativ fikrlashi rivojining yangi darajaga о‘tishi har bir talaba tomonidan ijodiy faoliyat tajribasining о‘zlashtirilishi jarayonida rо‘y beradi. III daraja variantlarni saralash va tо‘plangan ijodiy texnik tajriba hamda evristik metodlar asosida topshiriqlarni bajarishni nazarda tutadi. Shuningdek, fokal obyektlar metodi, morfologik tahlil, nazorat savollari 30 PEDAGOGIKA 2019, 6-son metodi, dixotomiya, sinektika, fantaziya qilishning alohida namunaviy usullari kabilardan foydalaniladi. Ijodiy topshiriq lar tizimi darajasi Ijodiy topshiriqlarni bajarish metodlari Variantlarni saralash Fokal obyektlar metodi III daraja Morfologik tahlil Dixotomiya Sinektika Metod vazifalari Ijodiy vazifalarni hal qilishning tobora primitiv(sodda) metodi bо‘lib, ijodiy tasavvurni rivojlantirish metodlari sirasiga kirmaydi. Ta’limning boshlang‘ich darajasida undan foydalanish izlanish faoliyatini tashkil qilish malakalari, о‘z ijodiy faoliyatini tashkil qilish tajribasini tо‘plashga kо‘maklashadi, talabalarning tо‘plangan tajribasini dolzarblashtiradi. Obyekt uchun tipik bо‘lmagan xossalarni topish, fantaziya qilish elementlaridan foydalanib noodatiy xossalarning amaliy vazifasini tasavvur qilish va tushuntirish, obyekt xossalarini о‘zgartirishda psixologik inersiyani yengish malakalarini rivojlantiradi. Berilgan mavzu doirasida variantlarning katta miqdorini generatsiyalash kombinator malakalarni rivojlantiradi, g‘oyalarni baholaydi va tobora muvaffaqiyatlilarini detallashtiradi. Ijodiy faoliyatni rejalashtirish malakalarini rivojlantiradi, izlanishli faoliyatni tashkil qilishga kо‘maklashadi. Obyektlarning turli belgilarini ajratish, obyekt, vaziyat va hodisalarni aniqlangan tavsiflari bо‘yicha guruhlash, turli asoslarga kо‘ra tasniflash, maqsad va muayyan vaziyatdan kelib chiqib, tasniflash uchun asoslarni tanlash malakalarini rivojlantiradi. Izlanish maydonini qisqartirish imkonini beradi. Obyektda yо‘nalganlik vaziyatini tahlil qilish malakalarini rivojlantiradi. Obyekt, vaziyat va hodisalarni turli nuqtayi nazardan kо‘rib chiqish, odatiy obyektlarga bo‘lgan nuqtayi nazarini pedagog tomonidan berilgan shartlar yordamida о‘zgartirish malakalarini rivojlantiradi. II daraja ijodiy topshiriqlarni kichik guruhlash metodi, psixologik inersiyani yengish metodi, tizimli operator, resurs yondashuvi, tizimlarning rivojlanish qonuniyatlari kabilar asosida bajarishni kо‘zda tutadi. Ijodiy topshiriq lar tizimi darajasi Ijodiy topshiriqlarni bajarish metodlari Metod vazifalari 31 PEDAGOGIKA Fantaziya qilishning namunaviy usullari Modellashtirish “Psixologik inersiyani yengish” metodlar guruhi II daraja Tizim operatori Resurs yondashuvi 2019, 6-son G‘oyalarni sifatli, tizimli generatsiyalash; obyektning о‘zida, uning xossalarini, tarkibiy qismlarini (kichik tizimlarini), faoliyat yuritish joylarini, yashash joylarini pedagog tomonidan berilgan yoki talabaning о‘zi tanlagan usul yordamida fantastik о‘zgartirish malakalarini rivojlantiradi. Talabalarning obyektni “ichidan” qarab chiqish malakalarini rivojlantiradi. Ularning izlanishli faoliyatini boshqarishda talabalarning imkoniyatlarini kengaytiradi. Vaziyat, hodisalarni mustaqil tushuntirishga intilishga kо‘maklashadi. Talabalarning original(о‘ziga xos) yechimlarni tezkor topish malakalarini rivojlantiradi. О‘quvchilarga obyekt, vaziyat va hodisalarga sharoitdan kelib chiqqan holda о‘z nuqtayi nazarini о‘zgartirish imkonini beradi. Obyektlarni ularning sifat va miqdor tavsiflarini о‘zgartirish vositasi sifatida qarash malakalarini rivojlantiradi. Obyekt, vaziyat va hodisalarni tizimli fikrlash algoritmi yordamida qarab chiqish malakasini rivojlantiradi. Talabalarga obyektlarni tizimlar sifatida qarash imkonini beradi. Sabab, oqibat aloqadorliklarni aniqlash malakasini rivojlantiradi, о‘quvchilarni obyekt va uning funksiyalari rivojlanishini prognozlashga undaydi. Talabalarni tizimlarni ichki va tashqi resurslar yordamida rivojlantirish, idealga yaqin original yechimlar olishga undaydi. I daraja ijodiy topshiriqlarni kashfiyotchilik vazifalarini hal qilishning moslashtirilgan algoritmi, vaqt va obyektda qarama-qarshiliklarni hal qilish usullari, qarama-qarshiliklarni hal qilishning namunaviy usullari kabi fikrlash “jihoz va asboblar” yordamida bajarishni nazarda tutadi. Ijodiy topshiriqlar tizimi darajasi I daraja Ijodiy topshiriqlarni bajarish metodlari Tizimlarning rivojlanish qonuniyatlari Metod vazifalari Talabalarning tizimlarni ideal pirovard natija tomon maqsadli takomillashtirish malakalarini rivojlantiradi. Ijodiy jarayonlarni boshqarish imkonini beradi. Tizimlarni rivojlanishda diagnozlash malakasini rivojlantiradi. Prognozlashtirish samaradorligini oshiradi. 32 PEDAGOGIKA Kashfiyotchilik vazifalarini hal qilishning moslashtirilgan algoritmi Qaramaqarshilikni hal qilish usullari Qaramaqarshiliklarni yengish usullari 2019, 6-son Ziddiyatli xossalarni ajratish (farqlash) malakalarini rivojlantiradi. Ijodiy faoliyatni rejalashtirish malakasini rivojlantiradi. Yechimni izlashni samarali tashkil qilish imkonini beradi. Vazifani sifat jihatidan mutlaqo yangi darajada bajarishga kо‘maklashadi. Ziddiyatli xossalarni aniqlash (ajratib kо‘rsatish) malakalari rivojiga kо‘maklashadi. Obyektlarni qarama-qarshiliklariga qarab chiqish malakasini rivojlantiradi. Vaqt va obyektda ziddiyatli xossalarni ajratish malakasini rivojlantiradi. Izlanishli faoliyat samaradorligini oshiradi. G‘oyalarni sifatli generatsiyalash malakasini rivojlantiradi. Qarama-qarshiliklarni bartaraf qilish malakalarini rivojlantiradi. Ishlab chiqarishning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, kadrlar tayyorlash tizimining yо‘nalishi, darajasi va miqyoslarini shakllantirishda, kasb tayyorgarligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari suradi. Mazkur vazifani muvaffaqiyatli hal qilishda muhandis-pedagoglarning fan va texnika sohasidagi yutuqlardan muttasil foydalanib borishlari, о‘quv jarayonida ilg‘or pedagogik va ishlab chiqarish tajribalarini tatbiq eta olishlari katta ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon ta’lim tizimining bosh maqsadlaridan biri yuqori madaniyatli, tizimli fikrlay oladigan, oldinda uchrashi mumkin bо‘lgan murakkab muammolarni yecha biladigan, komil insonni tarbiyalash tizimini yaratishdir. Demak, ushbu muammolarni hal qiluvchi shaxs XXI asr pedagogi – u nafaqat о‘qituvchi, tarbiyachi, avvalambor, yuqori darajada tizimli fikrlovchi va izlanuvchi pedagog bо‘lishidir. 33 PEDAGOGIKA 2019, 6-son IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALARNING XULQ-ATVOR MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHDA SINF RAHBARINING ROLI Rezume. Maqolada ixtisoslashtirilgan yordamchi maktabda sinf rahbarining o‘rni va roli, uning imkoniyati cheklangan o‘quvchilarga korreksion-pedagogik, psixologik ta’sir etish usullari P. Po‘latova* yoritilgan. Ixtisoslashtirilgan maktab o‘quvchilarining o‘ziga xosligi, ularda xulq-atvor madaniyatini, intizomlilikni shakllantirishda sinf rahbarining korreksion ish faoliyatiga oid ma’lumotlar berilgan. Tayanch so‘zlar: ixtisoslashtirilgan yordamchi maktab, sinf rahbari, sinf rahbarining faoliyati, metodlar, pedagogik mahorat, pedagogik odob, imkoniyati cheklangan bola, korreksion ta’sir etish, intellektual kamchiligi bo‘lgan bola, xulq-atvor, intizomlilik, odob-axloq, xulq-atvor madaniyati. Abstract. The article describes the activities of a school teacher in a specialized school. It olso deals with in fluence and the role of the class teacher in the formation of personality, a culture of behavior and discusses pedagogical and psychological approach to children with disabilities. Key words: specialized school, slass teacher, slass leader, activities of the class teather, methods, pedagogical skills, corective educational wor, educational ethics, hendicapped child, corrective pedagogical inpact, correction effect, dicipline, morality, behavioral culture, the duty of the. Резюме. В статье описывается деятельность школьного учителя в специализированной школе. Речь также идет о влиянии и роли классного руководителя при формировании личности, културы поведения иобсуждается педагогический психологический подход к учащимся с ограниченными возможностями в развитии. Ключевые слова: специализорованная вспомогательная школа, деятелность классного руководителя, методы, педагогические *Po‘latova Parida Muxitdinovna, Nizomiy nomidagi TDPU maxsus pedagogika fakulteti oligofrenopedagogika kafedrasi professori, p.f.n. E-mail: parida@.mail.ru 34 PEDAGOGIKA 2019, 6-son навыки, коррекционно-воспитательная работа, педагогическая этика, ребенок с ограниченными возможностями, коррекционное педагогическое воздействие, коррекционный эффект, дисциплина, мораль, поведенческая культура, объязанность классного руководителя. inf rahbari ixtisoslashtirilgan yordamchi maktabda juda muhim va mas’uliyatli vazifani ado etadi. U sinfda korreksion ishlar tashkilotchisi hamda imkoniyati cheklangan o‘quvchilarning murabbiysi hisoblanadi. Murabbiy o‘z sinfidagi imkoniyati cheklangan o‘quvchilar jamoasini uyushtiradi va tarbiyalaydi, ularning ota-onalari hamda jamoatchilik bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni umumlashtiradi, ammo ayrim murabbiylar intellektual kamchiligi bo‘lgan o‘quvchilar bilan korreksion ishlarni yo‘lga qo‘yishda yеtarli tajribaga ega bo‘lmaganligi bois, metodik yordamga muhtoj bo‘lib, tarbiyaviy ishlarning eng samarali shakl va metodlarini tanlashda ba’zi qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Intellektual kamchiligi bo‘lgan o‘quvchilarga tarbiya berishning umumiy vazifalari hammaga tushunarli, lekin korreksion tarbiyaviy faoliyatning shakl va metodlari o‘quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasiga (yengil, o‘rta, og‘ir, chuqur og‘ir darajadagi aqli zaiflik (G‘-70 dan boshlab) hamda maktabdagi konkret ish sharoitiga qarab o‘zgarib turadi. L. S. Vigotiskiyning ta’kidlashicha, ta’lim-tarbiya taraqqiyotdan oldinda boradi. Taraqqiyot, rivojlanish esa ta’lim-tarbiyadan oldinda boradi. Taraqqiyot, rivojlanish esa ta’lim-tarbiyadan bolaninig erishilgan taraqqiyot darajasiga asoslanib emas, balki bolaning yaqin vaqtlarda rivojlanishi mumkun bo‘lgan darajasiga asoslanib tashkil qilish lozim1. Sinf rahbari korreksion tarbiyaviy ish shakli va metodlarini tanlashda mustaqil ijodiy yo‘l tutishi, shu bilan birga boshqa o‘qituvchilarning tajribasiga ham tayanishi lozim. Sinf rahbari korreksion tarbiyaviy ish faoliyatining muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘p jihatdan uning milliy, sharqona odob-axloq, intizom kabi fazilatlarni shakllantirishi muhim ahamiyatga ega. 1 Amirsaidova Sh. M. Maxsus psixologiya. – Toshkent: Fan va texnalogiya, 2019. – B. 17. 35 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Sinf rahbari har bir o‘quvchiga o‘rganib, individual va differensial, psixologik yondashuvni qo‘llashi, sabr-toqat bilan oddiydan murakkabga qarab, tarbiyani hayot bilan bog‘lab, olib borishi maqsadga muvofiq bo‘ladi2. Sinf rahbarining asosiy vazifasi imkoniyati cheklangan bolalar jamoasini uyishtirish, ularda mehnatsevarlik, jamoatchilik hissini tarbiyalashdan iborat. Har bir o‘quvchini va sinf jamoasini izchil o‘rganish sinf rahbari ishining asosiy mazmunini tashkil etadi. Sinf rahbari o‘quvchilarning davomati, o‘zlashtirishi va intizomini kuzatib boradi. Shu sababli ko‘pchilik sinf rahbari kundalik tutib boradilar, unda kuzatishlar yozib, muntazam ravishda tahlil qilib boriladi3. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarda odobsizlikning namoyon bo‘lishi noto‘g‘ri tarbiyaning natijasi bo‘lib, sinf rahbari bunday o‘quvchilarda intizomlilik va xulq-atvor madaniyatini shakllantirishi eng muhim vazifadir. Sinf rahbari o‘quvchilar kundalik hayotidagi voqea va hodisalarni tahlil qilar ekan, undagi ijobiy va salbiy holatlarni aniqlashi, nosog‘lom xattiharakatlarning oldini olishi kerak. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilar xushxulqli va intizomli bo‘lishida sinf rahbari va barcha fan o‘qituvchilari birdek mas’ul. Ular darsda va darsdan tashqari vaqtlarda turli usul va metodlardan foydalanib, o‘quvchilarda intizomni tarbiyalab boradi, tozalik va tartibni joriy qiladi. Sinfda intizomni shakllantirish, faqat sinf rahbarining vazifasi deb fikrlaydigan o‘qituvchilar ham uchrab turadi, shu bilan birga xulq-atvor madaniyatini shakllantirish, intizom uchun bo‘lgan hamma javobgarlikni predmet o‘qituvchilarining zimmasiga yuklab qo‘yadigan sinf rahbarlari ham yo‘q emas. Butun pedagogik jamoa va ota-onalar birgalikda ish olib borishsagina, o‘quvchilarda ongli intizomni tarbiyalash mumkin bo‘ladi. Ixtisoslashtirilgan yordamchi maktabda o‘quv mashg‘ulotlarining birinchi kunidanoq, sinfda qat’iy rejaga odatlantirish zarur. 2 Pulatova P. M. Maxsus pedagogika (Oligofrenopedagogika) – Toshkent: G‘ofur G‘ulom nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2005. – B. 144. 3 Po‘latova P. M. Maxsus pedagogika(Oligofrenopedagogika). – Toshkent: G‘ofur G‘ulom nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2005. – B. 192. 36 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Ixtisoslashtirilgan yordamchi maktabda intizom – olib boriladigan korreksion ta’lim va tarbiya ishlarining natijasi bo‘libgina qolmay, uning maqsadi va vositasi hamdir. Intizom va majburiyatni o‘quvchilarda tarbiyalamay turib, ularni darsga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga, intizomni saqlashga, topshiriq va uy vazifalarini bajarishda saranjomlikka o‘rgatish qiyin. Yuksak intizomli bo‘lish insonning ichki madaniyatini, uning ma’naviy qiyofasini belgilovchi faktor bo‘lib, majburiyat, javobgarlik kabi hislar bilan bog‘liqdir. Ixtisoslashtirilgan yordamchi maktab o‘quvchisining intizomliligi ko‘rsatmalarga ko‘r-ko‘rona itoat etish emas, balki o‘z vazifasini faol va ongli ravishda bajarishga intilishidir. Intizom faol xarakterga ega bo‘lishi o‘quvchilarni jamoatchilik ruhida tarbiyalashga yordam qilishi kerak. Intizom deganda, alohida yordamga muhtoj o‘quvchilarning darsda qimirlamay o‘tirishini emas, balki ularning jamoa bo‘lib, bir-biriga halaqit bermay ishlashi, ishda bir-biriga yordam berishini tushunamiz. O‘quvchilarni tormozlashtiradigan intizom emas, balki ularni faol harakatga keltiruvchi, faol intizom ustun bo‘lishi kerak. Ixtisoslashtirilgan yordamchi maktablarda joriy etilgan tartib va qoidalarni imkoniyati cheklangan, alohida yordamga muhtoj o‘quvchilar tomonidan to‘la-to‘kis bajarilishi qat’iy talab etiladi. Bu tartib va qoidalar ayniqsa o‘qishga, o‘quvchining o‘z o‘rtoqlariga, ota-onalarga va boshqa kishilarga bo‘lgan munosabatlariga taalluqli bo‘lishi bilan birga, ularning majburiyatlariga ham aloqadordir. Umuman, alohida yordamga muhtoj o‘quvchilar faoliyati qat’iy tartib va qoidaga rioya qilishni talab etadi (o‘quvchilar qoidasiga amal qilish, o‘quv mashg‘ulotlarini qoldirmaslik, uy vazifalarini o‘z vaqtida bajarish, darsda tartibga rioya qilish va topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarish va hokazolar). Ixtisoslashtirilgan yordamchi maktab intizomi aqli zaif o‘quvchilardan sinfdan tashqari ishlarda ham faol faoliyat ko‘rsatish, jamoat ishlari topshiriqlarini ham o‘z vaqtida bajarishni talab etadi. 37 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 1-chizma O‘quvchilarni o‘rganish Sinf o'quvchilari Ota-onalarning pedagogik savodxonligini oshirish •o‘quvchilarning potensial imkoniyatlarini aniqlash •psixologik - pedagogik o'rganish •ota-onalar bilan suhbat o'tkazish •ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borish Ixtisoslashtirilgan maktabda sinf rahbari o‘quvchilarni qanchalik yaxshi bilsa, ularga pedagogik, psixologik, individual yondashish shunchalik oson kechadi. Odatda, intellektual kamchiligi bo‘lgan o‘quvchilarni o‘rganish jarayonida o‘quvchiga shifokor-psixonevrolog tomonidan qo‘yilgan tashxisi hamda somatik kasalliklari, pedagog-defektolog tomonidan berilgan xarakteristika, bolaning umumiy kamoloti, uning ma’naviy qiyofasi, xarakter xususiyatlari, o‘zlashtirishi va tartib-intizomi, mehnatsevarligi, madaniy xulqatvori, shaxsidagi boshqa jihatlari aniqlanadi. Shu bilan bir vaqtda, o‘quvchining hayoti, oilaviy sharoiti bilan tanishishda, uning kim bilan yaxshi muloqotga kirisha olishi, undagi psixik jarayonlarning qanday kechishini o‘rganish orqali aniqlab boriladi. O‘quvchi bo‘sh vaqtlarida nima bilan shug‘ullanishni yoqtiradi, unda qo‘zg‘alish kuchlimi yoki tormozlanish, boshqalar bilan muloqotga tez kirisha oladimi yoki odamovimi, shu kabi xususiyatlari aniqlanadi. Uy sharoitida, oilada o‘quvchilar o‘zlarini qanday tutishi, ularning shaxsiy xususiyatlari, xatti-harakatlari (jizzakilik, urushqoqlik, indamaslik, gapirmaslik, araz qilish) kabi holatlarni keltirib chiqargan sabablarga ham e’tibor qaratish zarur. O‘quvchining salomatligi qanday holatda, nima uchun uning jizzakiligi ortib bormoqda, shifokorga ko‘rinishi vaqti kelmadimikin? – degan savollar defektolog-pedagog sinf rahbarining e’tiborida bo‘lishi kerak. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilar o‘zining biror joyi og‘rishidan zorlanadimi, ota-onasiga o‘zini yomon his qilayotganligini ayta oladimi? Shifokorlar o‘quvchiga yеtarlicha e’tibor beryaptimi? Shifokor tomonidan berilgan dori-darmonlarni o‘z vaqtida 38 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ichayaptmi? Qaysi o‘rtog‘iga ko‘proq intiladi, qaysi o‘rtog‘ini yaxshi ko‘rmaydi, kimga dushmanlik nazari bilan qaraydi? Kitobni o‘qishga qiziqadimi, qanday filmlar unga yoqadi? Biron qiziqqan mavzusi bormi? Unda qanday qobiliyat-iqtidor bor, qaysi iqtidorini rivojlantirish kerak bo‘ladi? Sinf rahbari bularni, albatta, e’tiborga olishi lozim. Alohida yordamga muhtoj bo‘lgan o‘quvchilar ongiga madaniy ko‘nikmalar singdirilmoqdami, u bunday ko‘nikmalarning zarurligini tushunadimi, o‘z nutqini yaxshilashga harakat qiladimi, kattalarga, kichiklarga hurmat va izzat ko‘rsatishni tushunadimi, unda madaniy xulqatvor ko‘nikmasi va malakalari tarkib topganmi? – degan savollarga sinf rahbarining javobi bo‘lishi lozim. Sinf rahbari ota-onalarning ish-faoliyati, oilaviy sharoitlari, bolaning qat’iy rejim asosida bo‘lishi, bolaning dars qilishi uchun yaratilgan shart-sharoitlari, uning uy ishlaridagi ishtiroki haqidagi ma’lumotlarni ota-onalar bilan suhbat, anketa-so‘rovnoma o‘tkazish orqali o‘quv yili davomida asta-sekinlik bilan yig‘ib boradi. Shunisi muhimki, o‘quvchilarni individual o‘rganish ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi va tizimli amalga oshirilishi kerak. Agar o‘qituvchiga sinf rahbarligi vazifasi topshirilsa, o‘quv yili boshidanoq mazkur sinf o‘quvchilari bilan quyidagicha ish olib borishi zarur: − o‘quvchilarning shaxsiy hujjatlari bilan tanishish; − o‘tgan yilgi sinf jurnalini ko‘rib chiqish; − oldingi sinf rahbari va sinfda ishlaydigan o‘qituvchilar bilan suhbat olib borish; − o‘quvchilarning har biri bilan shaxsan uchrashib, individual suhbatlashish; − o‘quvchilarning ota-onalari bilan suhbat o‘tkazish, hamkorlikda ish olib borishga erishish. Yordamchi maktab o‘quvchilarini o‘rganishda pedagogik kuzatish asosiy metodlardan hisoblanadi. Kuzatish o‘quvchilarning hayoti va faoliyatining odatdagi sharoitlarida tizimli, izchil tarzda o‘rganishga qaratilmog‘i darkor. Kuzatish ishlari darsda, ijtimoiy-foydali mehnat sharoitlarida va turli jarayonlarda (tanaffusda, o‘yin, sayr-tomosha, еkskursiya, to‘garak mashg‘ulotlari, sinf majlislari, turli tadbirlarda) amalga 39 PEDAGOGIKA 2019, 6-son oshiriladi. O‘quvchilarga nazorat ostidagiligini bildirmaslik lozim. O‘quvchilarni pedagogik kuzatish yuksak madaniyat, juda katta mahorat va malaka talab etadi. Pedagog, ayni vaqtda, birorta ham o‘quvchini o‘z nazaridan chetda qoldirmasligi zarur. Pedagogik kuzatish qanchalik qimmatli bo‘lmasin, uni yagona metodi deb bo‘lmaydi. Bu metod boshqa metodlar bilan birgalikda olib borilsagina maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilar davomati va baholari haqida ma’lumotga ega bo‘lish uchun sinf jurnalini kuzatib turish lozim. Darsga kechikib keladigan, baholari past o‘quvchilar bilan individual suhbat olib borish kerak. Intizomli o‘quvchilar o‘z xulqini idora qila olish ko‘nikmasining mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu ko‘nikma va malakalar imkoniyati cheklangan o‘quvchilarda ta’lim va turli ijtimoiy foydali mehnat jarayonida shakllantirib boriladi. Darsda, maktab uchastkalarida va ustaxonalarida ishlash jarayonida, ko‘cha-ko‘yda, uyda va jamoat joylarida o‘quvchilarni tartib-intizomga rioya qilishga o‘rgatib boriladi. Ularni intizomli xulqqa o‘rgatishda, ayniqsa, o‘quv mehnatining ahamiyati kattadir. Imkoniyati cheklangan о‘quvchilarda korreksion mehnat ta’limi jarayonida intizomning mohiyati va zarurligini tushunibgina qolmasdan, balki intizomli xulq, ko‘nikma va malakalarni ham egallab boradi. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarda gipperaktiv yoki tormozlangan holatlar ko‘p uchrab turadi. Sinf rahbari o‘quvchilarni sinfda tinch o‘tirishga, o‘qituvchini diqqat bilan tinglashga, o‘rtoqlariga halaqit bermaslikka, uy vazifasini vijdonan bajarishga, maktab ustaxonasi va uchastkasida sidqidildan ishlashga o‘rgatib boradi. Bu o‘z-o‘zidan yoki birdaniga amalga oshadigan holat emas. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarishga o‘rgatish uchun o‘qituvchi-defektolog – sinf rahbari juda ko‘p mehnat va kuch sarf qilishi zarur. Ayniqsa, o‘qituvchilar va sinf rahbarining hamkorligi, talabchanligi muhim rol o‘ynaydi. Ayrim hollarda o‘quvchi darsga kech qolib, eshikdan shovqin bilan kirib, eshikni qattiq yopadi, o‘rtoqlariga gapirib, ularni, chalg‘itadi, albatta. Bunday vaziyatlarda sinfga o‘qituvchidan ruxsat so‘rab kirishi kerakligini o‘rgatish lozim. O‘qituvchi darsga kech qolgan o‘quvchiga tanbeh bermasdan turib, sinfga kirish uchun ijozat bermaydi. Odatda, o‘quvchilar o‘qituvchiga “Kirishga ruxsat eting”, degan shaklda murojaat qiladi va ruxsat olgach, asta o‘z joyiga 40 PEDAGOGIKA 2019, 6-son borib o‘tiradi. O‘rtoqlariga xalaqit bermay o‘quv qurollarini oladi. O‘quvchidan kech qolgan sababini aniqlash uchun ko‘p vaqt sarf qilib, boshqa o‘quvchilar diqqatini masalaga jalb etish maqsadga muvofiq emas. Sinf rahbari darsdan so‘ng buni aniqlashi va boshqa kech qolmasligini tushuntirishi lozim. O‘quvchini qaytadan koridorga olib chiqib, eshikni qanday ochish va qanday yopib kirish, o‘z joyiga shovqinsiz, ohista o‘tirishni tushuntirishi yoki ko‘rsatib berishi kerak. Shu tarzda sinf rahbari tartib qoidalarni bajarish yo‘llarini muntazam ravishda ko‘rsatib borishi imkoniyati cheklangan o‘quvchilarda intizom va ko‘nikmalarini shakllantirib boradi. Intizom va yaxshi xulq-atvorni o‘quvchilar ongiga singdirish uchun, ayniqsa, o‘quv yilining boshida juda ko‘p kuch va g‘ayrat sarf qilishni talab etadi, chunki yozgi ta’til davrida ular ba’zi qoidalarni unutib qo‘yadilar. Ba’zi imkoniyati cheklangan o‘quvchilar (gipperaktiv)da qo‘zg‘alish kuchli bo‘lganligi bois sinfda yuguradi yoki darsda qattiq gapiradi, o‘z-o‘zidan kuladi, tanaffus vaqtida koridorda u yoqdan bu yoqqa yugurib yuradi, o‘rtoqlari bilan urishadi. Sinf rahbari bunday o‘quvchi bilan doimo shug‘ullanishi lozim. Masalan, sinfda tinchlikni saqlash uchun bunday o‘quvchilarni darsda doimo band qilib qo‘yish kerak. Ta’lim jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi, o‘quvchilar faollgini oshirish, sinfda intizomni kuchaytirishga, xulq-atvor madaniyatini shakllantirishga jiddiy ta’sir etadi. Shundagina o‘quvchilar sinfda intizom saqlab o‘tirishga, sabr qanoatli bo‘lishga hamda mehnatga o‘rganadilar. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni ongli intizomli qilib tarbiyalashda ijtimoiy foydali mehnat jarayonining imkoniyatlari juda katta. Masalan, maktab uchastkasida yoki dalada kattalar bilan mehnat qilish natijasida hamjihatlikka, uyushqoqlik bilan ishlashga o‘rganib boradi. Ijtimoiy foydali mehnat jarayonida ularda tirishqoqlik, mas’uliyat, mehnatga muhabbat, hayotda uchraydigan qiyinchiliklarni yеngib o‘tish kabi xislatlar tarbiyalanib boradi. Masalan, maktab hovlisini ko‘kalamzorlashtirishda ishtirok etish ularda hamjihatlik, uddaburonlik kabi ko‘nikmalarini rivojlantirib boradi. O‘zlari ekkan gulni parvarish qilib, muhofaza qiladilar. Masalan, Yashnobod tumanidagi 52-sonli maktabda tajriba-sinov ishlari olib borilib, o‘quvchilarning har biriga o‘zlari ekkan gullarni diqqat bilan parvarish qilish topshirildi. Natijada, 41 PEDAGOGIKA 2019, 6-son o‘quvchilarda topshirilgan ishga mas’uliyat bilan qarash hissi shakllandi. Albatta, hamma o‘quvchilar bunday ishlarni bajara olmaydilar yoki bajarishdan bosh tortadilar. Shunday vaziyatlarda o‘quvchilarga turli topshiriqlar berish, musobaqa tashkil etish yoki rag‘batlantirish, ularni tartibintizomga o‘rgatishda yaxshi natija beradi. O‘quvchilarga ish faoliyatini bajarishda intizomlilikni, mehnat qilishning ijtimoiy foydali ahamiyatini tushuntirish, ularning bu ishlarni ongli ravishda bajarishlariga imkon beradi, mehnat va jamoat ishlaridagi faolligini oshiradi. Masalan, sinfda o‘rtoqlarcha yordamning zarurligi to‘g‘risidagi suhbatni o‘quvchilarning o‘qishi va mehnat qilishni amaliy tarzda yo‘lga qo‘yish bilan bog‘lasa bo‘ladi. Imkoniyati cheklangan о‘quvchilarga korreksion ta’lim-tarbiya berishda ishonch va nazorat qilish, tekshirish, rag‘batlantirish, tanbeh berish singari korreksion ta’sir usullarini qo‘llab olib borish, maqsadga muvofiq keladi. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni ibratli misollar asosida tarbiyalash o‘z ko‘rsatmaliligi va konkretligi bilan ta’sir etadi. Tevarak-atrofdagi kishilar xulq-atvoridagi o‘rnak bo‘ladigan hayotiy misollar, ayniqsa, o‘z tengdoshlari faoliyatidan keltirilgan misollar, bаdiiy asarlar, teatr, kinofilm qahramonlari o‘rnak bo‘ladigan xususiyatlar intellektual kamchiligi bo‘lgan o‘quvchilar xulq-atvoriga ta’sir etadi. Korreksion tarbiyaviy ishda ota-onalar, o‘qituvchilar, katta avlodning eng yaxshi tajribalaridan foydalanishi muhimdir. O‘quvchilarda ongli intizom va o‘zlashtirish sifatlarini oshirish maqsadida ota-onalar bilan hamkorlikda ishlash yaxshi natija beradi. Ba’zi ota-onalar “mening bolam kasal”, – deb ularni mehnatdan chetlashtirib, boqimanda, tambal, ishyoqmas, tantiq, erka qilib qo‘yadi. Bunday oilada bolalar, hatto, oddiy uy-ro‘zg‘or ishlarida ham ishtirok etmaydilar. Natijada bunday bolalar tannoz, xudbin bo‘lib o‘sadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ixtisoslashtirilgan yordamchi maktab o‘quvchilarining xulq-atvor madaniyatini shakllantirishda sinf rahbari olib boradigan korreksion tarbiyaviy ishning hammasi faqat ayrim intizomsiz o‘quvchilar bilan kurashga qaratilgan deb, tushunish noto‘g‘ri, albatta. Sinfdagi tartib intizomni buzish hollarining oldini olishga qaratilgan profilaktik tadbirlarning ahamiyati g‘oyat muhimdir. Imkoniyati cheklangan 42 PEDAGOGIKA 2019, 6-son o‘quvchilarga qo‘yilgan asosiy talab “o‘quvchilar qoidasi”da belgilab qo‘yilgan talablarni doimiy ravishda ular ongiga singdirib borish hamda “Nutq madaniyati”, “Eng odobli bola bo‘lay, desangiz”, “Yaxshi so‘z-jon ozig‘i”, “Odobli va ozodalik – shiorimiz!” mavzularida o‘tkaziladigan tadbirlar, frontal va individual suhbatlar tez-tez o‘tkazib turish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Zero, ixtisoslashtirilgan yordamchi maktabda korreksion tarbiyaviy ishlarni asosiy yo‘lga qo‘yuvchi, o‘quvchilarning birinchi tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqib, ixtisoslashtirilgan maktabda sinf rahbarining o‘zi quyidagilarga amal qilishi: − yuksak ma’naviy kamolotga ega bo‘lishi; − o‘z kasbini sevishi; − bolalarni sevishi va hurmat qilishi; − o‘z o‘quvchilari xulq-atvorini muntazam o‘rganib borishi; − pedagogik odobga rioya qilishi; − tashkilotchilik malakasiga ega bo‘lishi; − tarbiyaviy ishga ijodiy yondashishi; − o‘z malakasini doimo va muntazam oshirib borishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ixtisoslashtirilgan yordamchi maktabda sinf rahbarining o‘quvchilar xulq-atvor madaniyatini shakllantirishda korreksion ta’lim-tarbiya berish vazifalarining muvaffaqiyatli hal etilishi o‘quv mehnatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishiga bog‘liq. Turli o‘yinlar, jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari to‘garaklariga ishtirok etish bu vazifalarni amalga oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 43 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ABU NASR FOROBIY MA’NAVIY-AXLOQIY TA’LIMOTINING PEDAGOGIK AHAMIYATI Rezume. Maqolada falsafa, mantiq, ta’lim-tarbiyada muhim о‘rin tutuvchi alloma Abu Nasr Forobiy merosining mazmunmohiyati, unda ilgari surilgan yuksak ma’naviyaxloqiy g‘oyalarning didaktik ahamiyati, shuningdek, ta’lim jarayonida ulardan O. O‘ralova foydalanish muhim ijtimoiy zarurat sifatida talqin qilingan. Tayanch sо‘zlar: bilish, ta’limot, о‘quv jarayoni, ma’naviy-axloqiy g‘oyalar, insoniy xislatlar, tarbiya mazmuni, tarbiya usullari, metodik ta’minot. Abstract. The article analyzes the essence of the legacy of Abu Nasr Farabi, who plays an important role in philosophy, logic and education, based on sources that have the didactic significance of high moral and ethical ideas. Their use in today's educational process has been interpreted as an important social necessity. Key words: knowledge, educational process, spiritual and moral ideas, human traits, educational content, methods of teaching, methodological support. Резюме. В статье анализируется сущность наследия Абу Насра Фараби, который играет важную роль в философии, логике и образовании, на основе источников, которые имеют дидактическое значение выдвигаемых высоких моральных и этических идей. Их использование в современном образовательном процессе было истолковано как важная социальная необходимость. Ключевые слова: знания, учение, учебный процесс, духовнонравственные идеи, черты человека, образовательный контент, методика обучения, методическое обеспечение. О‘ralova Odina Ravshanovna, Jizzax davlat pedagogika instituti umumiy pedagogika kafedrasi katta о‘qituvchisi. E-mail: odinaoralova@mail.ru 44 PEDAGOGIKA 2019, 6-son amiyat ijtimoiy-ma’naviy hayotini rivojlantirish, shaxs ruhiy kamolotini ta’minlash insoniyatning azaliy maqsadi, ezgu-intilishlari majmuyi sanaladi. Bugun mamlakatimizda yosh avlodni ruhiy-jismoniy sog‘lom, ma’naviy-axloqiy barkamol, yuksak ilm-ma’rifatli etib tarbiyalash masalalari yanada dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Sо‘nggi yillarda ta’limning barcha bosqichlari faoliyatini takomillashtirish hamda pedagogtarbiyachilarga munosib shart-sharoitlar yaratib berish, ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, metodik ta’minotini kuchaytirish masalalari yuzasidan qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Ulug‘ mutafakkir allomalarimiz hayoti va ijodi, tarixiy, madaniy, ma’naviy merosimizni о‘rganish, targ‘ib etishga qaratilgan ishlar kо‘lamining kengaytirilishi ham ayni shu talablarga hamohangdir. Zero, ilm-fan, ma’rifat peshvolari, taraqqiyot tarafdorlari faoliyatining asosiy yо‘nalishi ham asosan shaxs kamoloti, axloqiy-ma’rifiy ta’limot kabi didaktik masalalarni qamrab olganligi bilan xarakterlidir. Shuning uchun ham yurtimiz rahbari Sh. Mirziyoyev bu borada 2018-yil dekabrda Oliy Majlisga yо‘llagan Murojaatnomasida quyidagi fikrlarni ilgari surgan edi: “Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz-avliyolarimizning bebaho merosi, yengilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga singdirish, ularda milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini kuchaytirishga alohida e’tibor qaratishimiz kerak”1. Zotan, buyuk Sharq mutafakkirlari butun hayoti davomida olib borgan ilmiy, ijodiy, amaliy faoliyati qaysi soha yoki yо‘nalishda bо‘lmasin, birlamchi maqsadi inson ruhiy-ma’naviy kamolotini yuksaltirish, shu orqali butun jamiyatni sog‘lomlashtirish, rivojlantirish, taraqqiyotning yangi-yangi chо‘qqilarini zabt etishdan iborat bо‘lgan. Buni biz Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, Forobiy, Rumiy, Rudakiy, Farg‘oniy kabi ulug‘ allomalar faoliyatida ham kuzatamiz. Jumladan, butun jahonga Aristoteldan keyin “Ikkinchi muallim” nomi bilan shuhrat qozongan Abu Nasr Forobiyning boy ilmiy-falsafiy, ma’naviytarbiyaviy merosi bu borada alohida qimmatga ega. Alloma izlanishining asosiy yо‘nalishi insonning tuzilishi, ruhiyati, moddiy va ma’naviy olamini о‘rganishni qamrab oladi. Forobiy yetuk faylasuf sifatida ruhiy jarayonlarni insonning aqliy, axloqiy, ma’naviy rivojiga bog‘liq holda о‘rganishga va talqin etishga harakat qiladi. U о‘z asarlarida sezgilar va aqliy bilish, fikrlash kabi 1 http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliasy28-12-2018 45 PEDAGOGIKA 2019, 6-son jarayonlarga juda katta e’tibor beradi va ular haqida boshqa ruhiy jarayonlar, masalan, xotira, tasavvur, diqqat, his-tuyg‘u, iroda, qobiliyat, malaka kabi shaxsiy xislatlarni bilish jarayoni bilan bog‘liq holda sо‘z yuritadi. Ma’lumki, insonga xos bо‘lgan va uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi tafakkur va nutqning rivojlanishi ta’lim-tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon sanaladi. Forobiy inson tafakkuri va nutqining fazilatlarini chuqur о‘rganadi, grammatika va mantiq fanining rivojiga, uning ayrim masalalarini tahlil etishga, juda katta e’tibor beradi. Komil ma’naviyat va axloq, inson tarbiyasi masalasi Qadimgi Sharqda, G‘arbda, xususan, Qadimgi Yunonistonda har doim mutafakkir olimlarning diqqat markazida bо‘lib kelganligi tо‘g‘risida ko‘pab qimmatli manbalar mavjud. Shu jihatdan, Forobiy Qadimgi Yunoniston faylasuf olimlarining merosini о‘rganar ekan Aristotel, Platon, Suqrot, Pifagor kabi mutafakkirlar asarlari bilan yaqindan tanishib, ularga sharhlar yozadi. О‘zlashtirgan bilimlariga tayangan holda, ta’lim-tarbiya jarayonlarida insonning ma’naviy yuksalishi eng asosiy va birlamchi maqsad bо‘lishi kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. Forobiy talqinicha, inson dunyo taraqqiyotining eng mukammal va yetuk yakuni. Shu sabab u о‘z ilmiy-amaliy faoliyati davomida yaratgan asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zaruriyati, undan kutilgan maqsad masalalariga yechim kо‘rsatishga asosiy e’tibor qaratadi. Xususan, uning “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv haqida”, “Aql ma’nolari haqida” nomli, shuningdek, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlar keng tadqiq-u targ‘ib etilgan asarlarida bu kabi muammolar atroflicha tahlil qilinadi, muhim tavsiyalar beriladi. Jumladan, alloma “Baxt-saodatga erishuv haqida” nomli risolasida bilim mohiyati, mazmuni, ularni о‘rganish ketma-ketligini birmabir sanab о‘tadi. Olimning ta’kidlashicha: “Bilish zarur bо‘lgan ilm – bu olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni о‘rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi ilmlarni о‘rganish lozim. Undan sо‘ng, umuman, jonli tabiat о‘simlik va hayvonlar haqidagi ilm о‘rganiladi”. “Bundan keyin, – deb davom etadi Forobiy, – insonni о‘rganishga kirishamiz hamda insonning bilishidan kutilgan maqsad-muddaoni о‘rganamiz va shuning natijasida nima, qanday narsa ekanligini bilib olamiz. Biz insonning hozirgi kamolotiga erishuvi sabab bо‘lgan narsalarni о‘rgana boshlaymiz. Bu narsalar esa xayr-ehsonli ishlar, gо‘zal insoniy fazilatlar bо‘lib, ushbu fazilatlar hamda insonni kamolotga erishuvidan mahrum qiladigan salbiy xislatlarni ajratib о‘tamiz. Bu salbiy xislatlar, yomon xatti-harakatlarning kelib chiqish sabablarini о‘rganishdan avval, shu xulq-atvor xatti-harakatning 46 PEDAGOGIKA 2019, 6-son о‘zi bilan tanishib chiqamiz. Bu ilm shunday narsalar о‘rgatuvchi ilmki, uning yordamida shahar xalqlari va shaharlik bо‘lmagan xalqlarni о‘z ichiga olgan, ya’ni inson olamiga xos bо‘lgan barcha xislatlarni о‘zida mujassamlashtirgan odamzod jismiga har turli a’zolar kabi kishiga ma’lum bо‘ladi”2. Inson ma’naviy axloqi tо‘g‘risidagi ta’limot – etika Forobiyning ijtimoiy ta’limotida eng muhim va asosiy о‘rinlardan birini egallaydi. Forobiy axloq tо‘g‘risidagi ilmini an’anaga asoslanibgina belgilamaydi. Subyektiv ravishda kelib chiqishini kо‘rsatadi va uni keltirib, chiqargan omillar, ya’ni insonning ijtimoiy mohiyatini ham asoslashga harakat qiladi, insonga bilim va tarbiya berish ijtimoiy zarurat ekanligini nazariy asoslaydi. U inson “aqlli mavjudot” deyilganda, uning aqlli bо‘lishiga layoqatliligi, lekin yomon xatti-harakatlarga ham qobilligi tushunilishini ham uqtirib о‘tadi3. Alloma ta’limotiga kо‘ra, ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat va odat-malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. Forobiy ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi shaxsga yakka holda yondashuvni, uning tabiiy, ruhiy va jismoniy xislatlarini nazarga olish zarurligini ta’kidlab shunday deydi: “Bu barcha tabiiy xislatlarni oliy kamolot sari yoki kamolotga yaqin bо‘lgan darajaga kо‘tarishga xizmat qiluvchi vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir. Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga moyilligi va qobiliyatliligi bilan tabiatan farqlanadilar. Teng tabiiy xislatlarga ega bо‘lgan odamlar esa, о‘z tarbiyasi (malakalari) bilan tafovut qiladi. Tarbiyasi jihatidan teng bо‘lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turliligi bilan bir-biri bilan farq qiladi”. Tarbiya jarayoni, Forobiyning fikricha, tajribali pedagog-о‘qituvchi tomonidan tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma’lum maqsadlarga yо‘naltirilishi lozim, chunki “har bir odam ham baxtni va narsahodisalarni о‘zicha bila olmaydi. Unga buning uchun о‘qituvchi lozim”4. Forobiy insonga xos bо‘lgan va uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi, tafakkur va nutqning rivojlanishini ta’lim-tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon hisoblaydi. Olim bolalarning fe’latvoriga qarab tarbiya jarayonida “qattiq” yoki “yumshoq” usullardan foydalanish kerak, deb hisoblaydi: “tarbiyalanuvchilar о‘qish va о‘rganishga moyil bо‘lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul qо‘llaniladi; tarbiyalanuvchilar о‘zboshimcha, itoatsiz bо‘lishsa, qattiq usul qо‘llanishi 2 Зуннунов А. ва бошқалар. Педагогика тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2008. – Б. 67-70. Зуннунов А. Педагогика тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 40. 4 Зуннунов А. Педагогика тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 42. 3 47 PEDAGOGIKA 2019, 6-son lozim”. Allomaning axloqiy-ta’limiy g‘oyalari, avvalo, buyuk yaratuvchi – Ollohni bilishga, insoniyat yaratgan ilm-u bilimlarni о‘zlashtirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya jarayonining muhim vosita va usullarini asoslab bergan. Forobiy insonning ma’naviy hayotida, asosan, uning ikki tomoniga: aqli-ongiga va axloqiga (xulq-atvoriga) katta e’tibor beradi. Alloma fikricha, ta’lim-tarbiya, insonni aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham yetuk, mukammal qilib yetishtirishga qaratilmog‘i lozim. Demak, ta’lim-tarbiyaning birdan-bir vazifasi – jamiyat talablariga tо‘la-tо‘kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda, farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. Forobiy ta’lim-tarbiya jarayonini yо‘lga qо‘yish, uni boshlashdan avval odamlarning shaxsiy xislatlarini bilish lozimligini aytadi. Uning fikricha, insonning xohish, ixtiyor, iroda, yaxshilik va yomonlik kabi xislatlarini, nimaga qobiliyati borligini aniqlamay turib, ishga kirishish kutilgan natijani bermaydi. Forobiy о‘z ma’naviy-axloqiy ta’limotida insoniy fazilatlarni tо‘rtga bо‘ladi: nazariy fazilatlar, tafakkur, yaralma fazilatlar, amaliy san’at fazilati (kasb-hunar). “Baxt-saodatga erishuv haqida”gi risolasida mutafakkir inson gо‘zallikni samarali idrok etishi uchun unda nozik tabiat va aqliy mukammallik zamini bо‘lishi kerak, hissiy va aqliy qobiliyatga ega bо‘lgan insongina dunyoning barcha sirlarini bila olishi mumkin, deb ta’kidlaydi. “Inson aql-idroki tufayli haqiqiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt va shodlik keltiradi, inson bilish orqali о‘zida gо‘zallik va mukammallikni kashf etadi”, – deb uqtiradi. Forobiy insonlarni ilm bilan, san’at bilan shug‘ullanishga da’vat etadi va shu tufayli gо‘zal narsalar mohiyatini idrok etish teranlashadi, deb kо‘rsatadi. Forobiy fikricha, shaxsni kamol toptirish jarayoni inson о‘z hayoti davomida ilm-hunar о‘rganishi, axloqiy normalarni egallashi va san’atni hayotiy tajriba bilan boyitishi orqali sodir bо‘ladi. Insoniy fazilatlar inson atrofini qurshagan muhit ta’sirida shakllanadi. “Kamolotga bir kishining yolg‘iz erishuvi mumkin emas. Har bir inson, har qanday kamolotga erishuvda boshqalarning kо‘magiga va ular bilan birlashishga muhtoj yoki majburdir”, – deydi mutafakkir. Forobiy axloq tushunchasini keng ma’noda talqin qilar ekan, butun insonlarni, ularning dini, e’tiqodi, irqi, tilidan qat’i nazar, hamjihatlik va hamkorlikka chaqiradi. Dunyoda bir butun yagona jamoani shakllantirishni va barcha fuqarolarning manfaatlarini birdek kо‘zlab faoliyat kо‘rsata olishini orzu qiladi. О‘z davrida ajoyib orzu-istaklar va g‘oyalarni ilgari surgan 48 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Forobiyning dunyoda yagona jamiyat barpo qilish tо‘g‘risidagi fikrlari ham keyinchalik dunyoning juda kо‘p mutafakkirlari, jumladan, nemis faylasufi I. Kant tomonidan ham ilgari surilgan edi. Forobiy ilgari surgan, shuningdek, dunyo olimlari tomonidan ham maqsadga muvofiq deb topilgan “dunyoda yagona fuqarolik jamiyati”ni tarkib toptirish haqidagi g‘oyalari bugungi kunda nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Alloma fikricha, yuksak axloqiy fazilatlarga rioya qilgan holda rivojlanayotgan har qanday davlat о‘z fuqarolarini, shak-shubhasiz, baxt-saodat yо‘liga olib chiquvchi kuchli quroldir. Inson bilim va namunali axloq egasi bо‘lgandagina yaxshi odat va harakatlarni о‘zida mujassamlashtira oladi, u har qanday yovuz buzg‘unchiliklar kо‘chasiga kirmaydi, aksincha, ularga nisbatan shafqatsiz jang olib boradi5. Falsafa va mantiq, insonshunoslik, jamiyatshunoslik ilmining buyuk bilimdoni tomonidan ilgari surilgan ma’naviy-axloqiy tarbiya, о‘qitishga doir ilg‘or g‘oyalari о‘zidan keyingi ulamolar, pedagoglarning ta’lim-tarbiya va inson kamoloti xususidagi fikr-mulohazalari rivojlanishiga ijobiy ta’sir kо‘rsatdi. Mutafakkirning axloq va uning asosida yosh avlodga tarbiya berish ta’limoti hozirgi kunda ham о‘z ahamiyatini yо‘qotgani yо‘q, aksincha, axloqiy tarbiyaning yangi usul va qoidalarini ishlab chiqish va ularni rivojlantirishda juda katta ahamiyat kasb etib kelmoqda. Ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonlarini tо‘g‘ri va tizimli yо‘lga qо‘yish, ilmiy-metodik ta’minotini takomillashtirishda muhim manba vazifasini о‘tamoqda. Shu jihatlarni e’tiborga olib, pedagogik jarayonlarda Abu Nasr Forobiyning ilmiyma’rifiy merosidan uzviylik va uzluksizlik tizimi asosida samarali foydalanishni yо‘lga qо‘yish maqsadga muvofiq. Umumiy о‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflaridan boshlab, oliy ta’limgacha ijtimoiy-gumanitar fanlar doirasida allomaning ma’naviy-axloqiy ta’limotidan bahramand bо‘lishni ta’minlash ta’lim-tarbiya sifatini oshiradi. 5 Хасанбаева О. Педагогика тарихидан хрестоматия. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – Б. 79. 49 PEDAGOGIKA 2019, 6-son О‘QUVCHILARDA TADBIRKORLIK KО‘NIKMALARINING SHAKLLANGANLIGINI BAHOLASH METODIKASI Rezume. Maqolada о‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirish, ularni baholashning psixologik va intellektual mezonlari hamda о‘quvchilardagi mustaqillikni tashxis etish metodikasi bayon etilgan. Muallif о‘quvchilarda M. Artikova* tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirish mazmunini tadqiq etgan, shuningdek, о‘quvchilarning mazkur faoliyat turiga shaxsiy tayyorgarligini baholash mezonlarini o‘rgangan. Tayanch sо‘zlar: о‘quvchi, tadbirkorlik kо‘nikmasi, baholash, psixologik va intellektual mezon, mustaqillik, ma’naviy-axloqiy yetuklik, kompetentlilik, о‘z-о‘zini nazorat qilish. Abstract. The article discusses a methodology of the formation entrepreneurial skills in students, psychological and intellectual criteria for evaluating such skills, as well as a methodology for diagnosing students' independence. The author investigated the content of the formation of entrepreneurial skills among students and studied the criteria for assessing students' personal readiness for this type of activity. Key words: student, entrepreneurial skills, assessment, psychological and intellectual criteria, independence, moral and spiritual maturity, competence, self-control. Резюме. В статье изложена методика формирования предпринимательских навыков у учащихся, психологические и интеллектуальные критерии оценивания таких навыков, а также методика диагностирования самостоятельности учащихся. Автор исследовал содержание формирования предпринимательских навыков у учащихся и изучил критерии оценивания личной готовности учащихся к этому виду деятельности. *Artikova Muhayyo Botiraliyevna, Z. M. Bobur nomidagi ADU maktabgacha pedagogika kafedrasi mudiri, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent. E-mail: muhayyo_15_08@mail.ru 50 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Ключевые слова: ученик, предпринимательские навыки, оценивание, психологические и интеллектуальные критерии, независимость, моральная и духовная зрелость, компетентность, само контроль. a’lim tizimini rivojlantirishning yangi bosqichida о‘quvchilarning ishchanlik faolligini va tashabbuskorligini rag‘batlantirish, ularda tadbirkorlik kо‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan bir qator normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, О‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bо‘yicha Harakatlar strategiyasida “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish”1 kabi muhim vazifalar belgilab berildi. “2017-2021-yillarda О‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha Harakatlar strategiyasi”ning 3.4-bandida ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini kо‘paytirish, uning rivojini rag‘batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, yoshlarni oilaviy tadbirkorlik va xususiy biznesga jalb qilish vazifalari ham keng о‘rin olgan. Shuningdek, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Har bir oila – tadbirkor” dasturini amalga oshirish tо‘g‘risida”gi 3777-son Qarori qabul qilindi va “tadbirkorlik bilan shug‘ullanish istagida bо‘lgan aholining tadbirkorlik tashabbuslarini har tomonlama qо‘llab-quvvatlash, ularga imtiyozli kreditlar ajratish hamda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishning har bir bosqichida mutasaddi idoralar tomonidan tizimli amaliy yordam kо‘rsatilishini ta’minlash”2 muhim vazifalar sifatida belgilandi. Bu esa, oila va maktab hamkorligi asosida о‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirish va uni baholash metodikasini takomillashtirishni taqozo etadi. 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармонига 1-ИЛОВА. 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 июндаги “Ҳар бир оила – тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисида”ги 3777-сон Қарори. https://lex.uz/docs/3772869 51 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Tadbirkorlik kо‘nikmasi ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni amaliy faoliyatda qо‘llay olish, oilaviy tadbirkorlik, hunarmandchilik, kasanachilik sohasida ma’lum tajribaga ega bо‘lish, faoliyatni tashkil etish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni kо‘ra bilish va bartaraf etish, innovatsion g‘oyalarni izlash va о‘ylab topish, topshiriqlarni bajarish jarayonida qat’iy intizomga rioya qilish va uddaburonlik, shaxsiy qiziqish va ehtiyojlarini jamoa manfaatlari bilan uyg‘unlashtirish layoqati yig‘indisidir. О‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmasini shakllantirish – innovatsion g‘oyalarni izlab topish va amalga oshirish, nostandart vaziyatlarga moslashtirish, о‘z-о‘zini nazorat qilish, tashqi ta’sirlarga о‘zining shaxsiy fikri bilan qarshi tura olish, javobgarlik va mas’uliyatni о‘z zimmasiga olish, aksiologik munosabat, faoliyatga tayyorlik, о‘z-о‘zini nazorat qilish, moddiy mahsulotlarga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish, qо‘yilgan maqsadga erishishdagi qat’iylik, ishga uddaburonlik bilan yondashish, tashkilotchilik, kommunikativlik, ijodiylik, boshqaruvga doir sifat va xususiyatlarni tarkib toptirishga yо‘naltirilgan tizimli jarayon. “О‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirish” tushunchasining mazmuni (psixologik, intellektual va jarayonga doir) va о‘quvchilarni tadbirkorlik faoliyatiga tayyorlash tizimidan kelib chiqqan holda, ularning mazkur faoliyat turiga shaxsiy tayyorgarligini baholash mezonlarini aniqlashtirish lozim. Tadqiqot natijalari asosida о‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarining shakllanganligini baholashning psixologik mezonlari sifatida quyidagilar aniqlashtirildi: − shaxsning tadbirkorlik faoliyatiga yо‘nalganligi; − tadbirkorlik faoliyatiga qobiliyatliligi; − tadbirkorlik faoliyatiga motivatsiyaning mavjudligi va qiziqishlari darajasi; − mustaqillik. Mazkur sanab о‘tilgan mezonlar orasida boshqa faoliyat turlari singari tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirishda motivatsiya asosiy rol о‘ynaydi. Shaxsiy motivlar har bir о‘quvchi uchun xos bо‘lib, ichki va tashqi vaziyatlar bilan bog‘liqlikda namoyon bо‘ladi. Ana shu sababli о‘quvchilarda 52 PEDAGOGIKA 2019, 6-son tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirishda uning shaxsiy motivlarini tushunish va ongli ravishda oshirib borish muhim. Kutilgan natijaga erishish maqsadning aniq belgilanishiga bog‘liq. Tajribalar shuni kо‘rsatadiki, о‘quvchida amaliy faoliyat jarayonida yordam beruvchi о‘quv materiallari uning xotirasida yaxshi saqlanib qoladi. О‘quvchining faoliyatga nisbatan motivatsiyasi ichki yо‘nalganlik bilan bog‘liq bо‘lib, u introvert motivatsiya deyiladi. Buning aksi hisoblangan ekstravert, ya’ni tashqi motivatsiya maqsadning qо‘yilishi bilan bog‘liq3. Agar tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirishda mazkur motivatsiya turlarining uyg‘unligi ta’minlansa, kutilgan natijaga erishish mumkin. Motivatsion yо‘nalganlik xulq-avtorning harakatlantiruvchi kuchining nimaga sarf etilganligini tushunishga imkon beradi. О‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarining shakllanganligini baholashda motivatsiya va о‘quvchining qiziqishlari darajasi mezonining layoqat va qiziqish, qobiliyatlar, mustaqillikka intilish, ota-onalar, о‘rtoqlarining ta’siri, milliyhududiy shart-sharoitlar kabi kо‘rsatkichlarini hisobga olish lozim. О‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarini shakllantirishda motivatsiyaning о‘rni haqida gap ketar ekan, albatta, bu jarayonda о‘quvchida ma’lum bir faoliyat turiga nisbatan ehtiyojning mavjudligini ham aniqlash talab etiladi. Ehtiyoj ichki motivlarning tadbirkorlik faoliyatiga yо‘nalganligi bо‘lib, uning asosiy kо‘rsatkichi sifatida amaliy faoliyatda ishtirok etishga intilish kuzatiladi. О‘quvchilarning tadbirkorlik faoliyatiga qobiliyati innovatsion g‘oyalarni о‘ylab topish va uni amalga oshirish kо‘nikmalari orqali namoyon bо‘ladi. Mazkur mezon kо‘rsatkichlariga g‘oyalarni ishlab chiqish va amalga oshirish, nostandart vaziyatlarga moslashtirish kо‘nikmasini kiritish mumkin. Mustaqillik – ma’lum bir xatti-harakatlarni amalga oshirish va mas’uliyatni о‘z zimmasiga olish. “mustaqillik” tushunchasi о‘zida qator xususiyatlarni aks ettiradi: о‘z-о‘zini nazorat qilish, tashqi ta’sirlarga о‘zining 3 Баженова С. Легко ли быть молодым предпринимателем? // Технология дела. 2012. – № 7-8. – С. 34-38. 53 PEDAGOGIKA 2019, 6-son shaxsiy fikri bilan qarshi tura olish kо‘nikmasi, javobgarlikni о‘z zimmasiga olish qobiliyati4. О‘quvchilardagi mustaqillikni tashxis etishda ularning yosh xususiyatlari, diagnostik faoliyatni tashkil etish shakllari (individual tekshirish, о‘yin vaziyatlari, guruhiy ish). О‘quvchilardagi mustaqillikni aniqlash anketa, test, о‘yin vaziyatlari, modellashtirish yordamida amalga oshiriladi. О‘quvchilardagi mustaqillikni tashxis etish metodikasi S. Grinshpun tomonidan ishlab chiqilgan5 bо‘lib, quyidagi komponentlari aniqlashtirilgan: 1. Shaxsning о‘z xatti-harakatlarini amalga oshirishdagi ma’naviyaxloqiy yetukligi: − amalga oshirilayotgan xatti-harakatning hayotiyligi, ijtimoiylik va axloqiy nuqtayi nazardan tо‘g‘riligiga ishonchning mavjudligi; − shaxsiy munosabat qadriyatlari. 2. Kompetentlilik – ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarning egallanganligi, mehnat faoliyatiga tayyorlanganligi: − kommunikativ kо‘nikmalar – insonlarni tushunish, ular bilan muloqot va hamkorligi; − ijodkorlik – ishga ijodiy munosabat, oldindan kо‘ra bilish, yangilikni his etish; − qaror qabul qilish kо‘nikmasi – axborotni tahlil etish va qayta ishlash jarayoni. 3. О‘z-о‘zini nazorat qilish – о‘z faoliyatini nazorat qilish darajasi. Nazorat ijtimoiy muhitning obyektiv shartlari va talablariga muvofiq ravishda о‘zining sifatlari va ehtiyojlarini о‘zgartirishga yо‘naltirilgan. Bu esa, mustaqillikning uch jihatini bog‘liqlikda kompleks о‘rganishga imkon beradi: aksiologik munosabat, faoliyatga tayyorlik, о‘z-о‘zini nazorat qilish. Ma’naviy-axloqiy xususiyatlarni baholash uchun 1-shaklga asoslanish maqsadga muvofiq: 4 Ходжаев Б. Ўқувчиларнинг мустақил фикрлашини шакллантириш йўллари – Тошкент: ТДПУ, 2008. – Б. 90. 5 Гриншпун С. С. Оценка личностно-делового потенциала учащихся в профориентационной работе // Школа и производство. – 1994. – № 6. – С. 11-12. 54 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 1-jadval Psixologik mezonlar 1-shakl Shifr 01 02 03 04 05 06 07 Ma’naviy-axloqiy (ijtimoiy) xususiyatlar Shakllangan darajasi Kо‘rsatkichlar ha - 2 ba’zan - 1 yо‘q - 0 о‘z va’dasining ustidan chiqish majburiyati mulohaza yuritishda mustaqillik moddiy mahsulotlarga ehtiyotkorona munosabat qо‘yilgan maqsadga erishishdagi qat’iylik insonlarga yordam berish istagi yechim topishning noana’naviy yо‘llarini izlash barqarorlik Shakllanganlik darajasining umumiy bahosi Intellektual mezonlar – о‘zida tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy asoslari va kategoriyalarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni egallaganlik darajasi. Mazkur mezon (2-jadval, 2-shakl) о‘quvchilarning tadbirkorlik faoliyatiga ilmiy jihatdan tayyorligini baholash, iqtisodning umumiy qonunlari va tamoyillari, tadbirkorlik faoliyatiga doir huquqiy normalarni qо‘llay olish kо‘nikmasini aniqlab beradi. 2-jadval Intellektual mezonlar 1-shakl Shifr 01 02 03 04 05 06 07 Kо‘rsatkichlar Shakllangan darajasi Ha-2 ba’zan -1 yо‘q-0 umumiy mehnat kо‘nikmalarining shakllanganligi iqtisodiy tahlilga layoqatlilik ishlab chiqarish texnologiyasiga doir bilimlar bilimlarni egallashga qiziqish maxsus mehnat kо‘nikmasining shakllanganligi ishga tadbirkorlik bilan yondashuv ish yuzasidan aloqalarni о‘rnata olish Shakllanganlik darajasining umumiy bahosi О‘quvchilarning tadbirkorlik faoliyatining mazmun-mohiyatini о‘zlashtirishi mazkur faoliyatga doir tushunchalar, faoliyatning о‘ziga xosliklari, tamoyillari, jamiyatdagi roli va funksiyalari, samarali natijalarga erishish shartlari va yо‘llariga doir bilimlarga ega bо‘lishni talab etadi. Jarayonga doir mezonlar tadbirkorlik faoliyatiga muvaffaqiyatli yо‘nalganlik va ishtirok etishga yordam beruvchi kо‘nikmalar majmuyidir. 55 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Jarayonga doir komponentni baholash uchun quyidagi kо‘nikmalar aniqlandi: tashkilotchilik, kommunikativlik, ijodiylik, boshqaruvga doir. Tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy kо‘nikmalari quyidagi kо‘rsatkichlarga asoslangan holda baholanadi: faoliyatni rejalashtirish, tashabbuskorlik, liderlikka intilish, obrо‘ orttirish, rejalashtirilgan natijalarga erishishga intilish, mas’uliyatni tо‘liq anglash, ishni oxiriga yetkaza olish kо‘nikmasi. Kommunikativ kо‘nikmalar quyidagi kо‘rsatkichlar asosida baholanadi: muloqotga ehtiyoj, samimiy munosabat, muloqotga kirishish, jamoatchilik ishlarida ishtirok etish, shaxsiy qiziqishlarini jamoa manfaatlariga bо‘ysundira olish, tajriba almasha olish, kishilar orasida bо‘lish istagi. Ijodkorlik kо‘nikmalarini baholashga doir quyidagi kо‘rsatkichlar aniqlashtirildi: topshiriqlarni о‘z vaqtida bajarish, ishlab chiqarish materiallari va vaqtdan oqilona foydalana olish, ixtirochilikka intilish, yasash va tuzishga qobiliyatlilik, vaqtning tig‘izligi sharoitida ishlay olish kо‘nikmasi. Boshqaruvga doir kо‘nikmalar quyidagi kо‘rsatkichlar asosida baholanadi: boshqaruvga doir qarorlar qabul qilish va noma’lumlik sharoitida muammolarni hal etish qobiliyati, zaruriy axborotlarni о‘zlashtirish va unga qо‘shimchalar kiritish kо‘nikmasi, xavf-xatar va hisobkitobdagi uyg‘unlikni ta’minlay olish kо‘nikmasi, jamoa a’zolari orasida vazifalarni taqsimlay olish, qabul qilingan qarorlarning bajarilishini nazorat qilish, faoliyat jarayonida yuzaga keladigan salbiy holatlarni kо‘ra bilish va oldini olish qobiliyati. О‘quvchilarda tadbirkorlik kо‘nikmalarining shakllanganligini baholash quyidagi darajalarga asoslangan holda, amalga oshirilishi lozim: − yuqori daraja, о‘quvchilar tadbirkorlik faoliyatining zarurat ekanligini yaxshi anglaydi, tashkilotchilik faoliyati tez-tez namoyon bо‘ladi, ishlarni rejalashtirishda ishtirok etadi, tadbirkorlik faoliyati natijalarini tahlil eta oladi, ijodiy kо‘nikmalarni talab etilgan sharoitda ishlatish tajribasiga ega bo‘lib, о‘zining amaliy faoliyatida bilimlarni bevosita qо‘llay oladi; − о‘rta daraja, о‘quvchilar tadbirkorlik faoliyatining zarurligini anglaydi, ishda shaxsiy tavsifdagi motivlar ustun turadi, ishni muvaffaqiyatli bajara oladi, tadbirkorlik faoliyati natijalarini jamoaviy tahlil etishda ishtirok etadi, biroq bu jarayonda tashabbuskorlikni namoyon etmaydi, о‘z fikrlarini 56 PEDAGOGIKA 2019, 6-son amalga oshirishda qiyinchiliklarga duch keladi, hamma vaqt ham bilimlarini amalda qо‘llay olmaydi, maslahatchi yordamida о‘z faoliyatini rejalashtiradi va tashkil etadi; − past daraja, о‘quvchilar tadbirkorlik faoliyatining zarurligini anglaydi, biroq mustaqillik va qiziquvchanlikni namoyon etmaydi. Topshiriqlarni nazorat ostida bajaradi, faoliyatni takomillashtirishga doir takliflar kiritmaydi, ish jarayonida boshqalarning takliflaridan foydalanadi, ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanmaydi, ishni oqilona tashkil etishda qiyinchilikni his etadi, belgilangan vaqt oralig‘ida topshiriqni bajarishning uddasidan chiqmaydi. О‘quvchilarning tadbirkorlik kо‘nikmalarining shakllanganligini baholash metodikasi nazorat ishlari (mustaqil, nazorat, uy vazifasi), ishbop о‘yinlar va vaziyatlar, suhbat, sо‘rovnoma, tizimli kuzatish asosida amalga oshirilishi talab etiladi. Quyida ulardan ayrim namunalar keltirib о‘tamiz: 1. Tadbirkorlik va u bilan bog‘liq tushunchalar aks etgan qiziqarli topshiriqlar beriladi. Masalan, Mahsulotni idishga joylash: − mahsulotga iste’molchi e’tiborini qanday usullar bilan jalb qilish mumkin? − uyingizda mavjud mahsulotlar idishga qanday joylashtirilganligini tekshiring; − idishga joylanishi (qadoqlash) quyidagi talablarga javob beradigan tovarlar rо‘yxatini tuzing: (3-jadval) xavfsizligi foydalanish uchun qulayligi saqlash uchun qulayliligi arzonligi tashqi ko‘rinishi ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ ____...____ boshqa belgilari ____...____ ____...____ ____...____ 1. Qadoqlash tovarning “sotish narxi”ga, “mahsulot” atamalariga qanday ta’sir kо‘rsatadi? 57 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 2. Qadoqlash keyingi yillarda qanday takomillashib bormoqda? 3. Qadoqlashning zamonaviy usullarida kamchiliklar bormi? 4. Idishga joylash (qadoqlash)ning qaysi xususiyatlari iste’molchiga qaraganda ishlab chiqaruvchi uchun muhim? 2. Tadbirkorlik mening hayotimda. “Qarama-qarshi munosabat” metodi о‘z mohiyatiga kо‘ra о‘zlashtirilgan bilimlarni tahlil va sintez qilish asosida, asosiy hamda ikkinchi darajali ma’lumotlarni guruhlarga ajratish imkonini beradi. Mazkur metod yordamida “Tadbirkorlik mening hayotimda” mavzusida matn tuziladi va topshiriqni bajarish uchun quyidagi jarayon amalga oshiriladi: 1. Tadbirkorlikning bugungi kundagi ahamiyati. 2. Tadbirkorlik sizning hayotingizda qanday rol о‘ynaydi? (Fikringizni bir necha sо‘z birikmalari asosida bayon eting). 3. О‘ylagan fikrlaringizni ketma-ketlikda yozing. 4. Qayd etilgan fikrlar orasidan о‘z nuqtayi nazaringizga kо‘ra, eng muhim deb bilganlaringizni ajrating va quyida berilgan 4-jadvalning 1-bandiga yozing. 5. Ikkinchi darajali deb bilgan g‘oyalarni 4-jadvalning 2-bandiga yozing. 4-jadval MAVZUNING AHAMIYATI Muhim Muhim bо‘lmagan № № tushunchalar tushunchalar 1. 1. 2. 2. 3. 3. 4. 4. 5. 5. 3. Qurilish kompaniyasida muammoli vaziyat. “Qarorlar shajarasi” (qarorlar qabul qilish texnologiyasi) metodi о‘quvchilarni ma’lum masalalarni har tomonlama puxta tahlil etish asosida, ular yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, bir muammo xususida bildirilayotgan bir necha xulosalar orasidan eng maqbul hamda tо‘g‘risini topishga yо‘naltiradi. Vaziyat. Qurilish kompaniyasi yangi savdo dо‘konini qurish va 58 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ta’mirlash uchun foydali buyurtma oldi. Shartnomaning asosiy shartlaridan biri bu obyektni о‘z vaqtida foydalanishga topshirish edi, ammo noqulay obhavo sharoiti tufayli qurilish biroz chо‘zilib ketdi. Shu bois, obyektni о‘z vaqtida topshira olmaslik muammosi paydo bо‘ldi. Shunday vaqtda qurilish kompaniyasi direktori qanday qaror qabul qilishi kerak6? О‘quvchilar quyidagi chizma asosida tuzilgan jadvalni tо‘ldiradi (yoki ushbu tartibdagi faoliyatni olib borishda yozuv taxtasidan foydalanadi): MUAMMO 1-G‘OYA 2-G‘OYA 3-G‘OYA QAROR Vaziyat yechimi quyidagicha bо‘lishi mumkin: 1-g‘oya. Foydaning yarmini yо‘qotishiga qaramay, ishga qо‘shimcha tarzda yuqori malakali mutaxassislarini jalb qilib, obyektni о‘z vaqtida topshirishi kerak. 2-g‘oya. Mijozni fors-major holatlar bilan bog‘liqligi tufayli qurilishning kechikishi haqida ogohlantirishi zarur. 3- g‘oya. О‘z vaqtida ulgurishiga ishonishi darkor, shuningdek, qurilish sifatini pasaytirish hisobiga ishni jadallashtirishi lozim. Matndan kо‘rinib turibdiki, qaror qabul qilish kompaniya direktorining tadbirkorlik faoliyati bilan bevosita taalluqli hisoblanadi. Xulosa sifatida ta’kidlash joizki, о‘quvchilarning iqtisodiy bilimlarni puxta egallashlari va ularni tadbirkorlikka tayyorlashda umumta’lim maktablari va oilada ana shu yо‘nalishda tashkil etiluvchi faoliyat о‘ziga xos о‘rin tutadi. Shu sababli umumta’lim maktablari va oilaning imkoniyatlaridan samarali foydalangan holda, iqtisodiy ta’limni tashkil etish о‘quvchilarda ishlab chiqarish, mehnat va ijtimoiy faoliyatga nisbatan ijobiy, mas’uliyatli munosabatni qaror toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 6 www.ziyonet.uz/ru/library/book/.../070000/ 59 MAKTABGACHA TA'LIM 2019, 6-son PEDAGOGIKA ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ ОБЗОР ПРОБЛЕМЫ ЭМОЦИОНАЛЬНЫХ НАРУШЕНИЙ И ДЕТЕРМИНАНТЫ РАЗВИТИЯ У ДОШКОЛЬНИКОВ (ПО ТРУДАМ РОССИЙСКИХ ПСИХОЛОГОВ) Резюме. В статье рассматривается проблема эмоционального нарушения у детей старшего дошкольного возраста, как эмоциональное состояние относящийся к числу M. Тайджанова* важнейших условий развития личности. Обсуждены современные взгляды на виды и причин возникновения эмоциональных нарушений у детей. Ключевые слова: дошкольный возраст, эмоция, эмоциональное самочувствие, эмоциональное нарушение, самосознание, причины эмоциональных нарушений. Abstract. The article deals with the problem of emotional disturbance in preschool children, as an emotional state that is among the most important conditions for the development of personality. Modern views on the types and causes of emotional disorders in children have also been discussed. Key words: preschool age, emotion, emotional well-being, emotional disturbance, self-awareness, mood disorders; behavior disorders; psychomotor disorders. Rezume. Maqolada hozirgi kunda maktabgacha katta yoshdagi bolalarda uchraydigan emotsional buzilishlar, ularning psixologik kо‘rinishlari, shuningdek, emotsional buzilishni keltirib chiqaruvchi sabablar o‘rganilgan. Tayanch sо‘zlar: bog‘cha yoshi, emotsiya, emotsional his qilish, emotsional buzilishlar, о‘z-о‘zini anglash, emotsional buzilish sabablari. ошкольное детство – это очень короткий отрезок в жизни человека, всего первые семь лет. Развитие в этот период идет как *Taйджанова Малика Муратовна, Психологический научно-учебный центр при ТГПУ имени Низами, старший сотрудник. E-mail:malika.taydjanova@ru 60 PEDAGOGIKA 2019, 6-son никогда бурно и стремительно. Из совершенно беспомощного, ничего не умеющего существа младенец превращается в самостоятельную, активную личность. В дошкольном возрасте одним из основных направлений психического развития является формирование основ личности. Проблема эмоционального состояния детей в семье и дошкольном образовательном учреждения является одной из самых актуальных, так как положительное эмоциональное состояние относится к числу важнейших условий развития личности. Характерную особенность дошкольного возраста составляет высокая эмоциональность ребенка, которая окрашивает его психическую жизнь и практический опыт. Эмоциональный опыт ребенка может иметь как позитивную, так и негативную окрашенность, что оказывает непосредственное влияние на его самочувствие. Современные данные показывают, что результат положительно-направленного детского опыта, то есть доверие к миру, готовность сотрудничать и открытость – обеспечивает основу для позитивной самореализации растущей личности. Сбалансированность положительных и отрицательных эмоций, обеспечивает поддержание душевного равновесия и жизнеутверждающего поведения ребенка. А нарушение эмоционального баланса способствует возникновению эмоциональных расстройств, приводящих к отклонению в развитии личности ребенка и к нарушению у него социальных контактов. Эмоциональные нарушения у старших дошкольников — это одна из важнейших проблем современного общества. Спектр эмоциональных нарушений в детском возрасте чрезвычайно велик. Под эмоциональными нарушениями понимается отрицательное эмоциональное самочувствие ребенка, которое может возникать в разных случаях, например, при отвращении к определённой пище или при переживании неуспеха. Однако, наиболее острые и устойчивые отрицательные эмоциональные переживания наблюдаются при неудовлетворённости ребенка отношением к нему окружающих людей, особенно воспитателя и сверстников. Острота и длительность этих 61 PEDAGOGIKA 2019, 6-son переживаний свидетельствует об особой значимости для ребенкадошкольника благополучных взаимоотношений со сверстниками1. Изучению эмоциональных нарушений у детей старшего дошкольного возраста посвятили свои труды следующие ученые и исследователи: Н. М. Амосов, И. В. Алехина, П. К. Анохин, А. И. Захаров, Т. А. Павлова, Н. А. Степанова и другие. Данные авторы связывают возникновение проблем в эмоциональной сфере ребенка с дефицитом прежде всего положительных эмоций и волевого усилия. Согласно патопсихологической классификации принято выделять три группы нарушений в развитии эмоциональной сферы старшего дошкольника: расстройства настроения, расстройства поведения, обусловленные нарушениями в эмоциональной сфере; нарушения психомоторики, обусловленные нарушениями в эмоциональной сфере. По данным В. А. Степановой, эмоциональные проблемы у детей старшего дошкольного возраста проявляются в форме реакций тревоги, страха, агрессии и депрессии. По мнению И. В. Дубровиной, можно выделить три наиболее выраженные группы так называемых «трудных» детей, имеющих проблемы в эмоциональной сфере: агрессивные дети, эмоциональнорасторможенные дети, слишком застенчивые, ранимые, обидчивые, робкие, тревожные дети. Г. М. Бреслав к эмоциональным нарушениям в дошкольном возрасте относит: − отсутствие эмоциональной деценерации – ребенок не способен сопереживать ни в реальной ситуации, ни при прослушивании литературных произведений; − отсутствие эмоциональной синтонии – ребенок не способен откликаться на эмоциональное состояние другого человека, прежде всего близкого или симпатичного; 1 Бреслав Г. М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве: норма и отклонения. – Москва: Педагогика, 1999. – С. 144. 62 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − отсутствие специфического феномена эмоциональной саморегуляции – ребенок не испытывает вины, связанной с новым этапом самосознания и способностью эмоционально возвращаться в прошлое. Предложенный Ю. М. Миланичом анализ эмоциональных нарушений позволяет выделить три основные группы: в первую группу входят дети, эмоциональные проблемы которых в основном проявляются в рамках межличностных отношений. Они отличаются повышенной возбудимостью, что выражается в бурных аффективных вспышках в процессе общения, особенно со сверстниками. Негативные эмоциональные реакции могут возникнуть у этих детей по любому незначительному поводу. Вторая группа детей отличается выраженными внутри личностными конфликтами. В их поведении прослеживается повышенная тормозимость, слабовыраженная общительность. Эти дети глубоко переживают обиду, большинство из них подвержено необоснованным страхам. Третья группа детей характеризуется выраженными внутри личностными и межличностными конфликтами. В поведении детей этой группы преобладают агрессивность, импульсивность2. М. В. Лаврентьева предлагает эмоциональные нарушения в старшем дошкольном возрасте разделить условно на две подгруппы. В основе этого деления лежат те сферы, в которых проявляется социально-эмоциональное неблагополучие: с одной стороны, во взаимоотношениях с другими людьми, с другой – в особенностях внутреннего мира ребенка. Затруднения в общении со сверстниками и взрослыми: неуравновешенность, возбудимость, бурные аффективные реакции, которое сопровождаются соматическими изменениями (покраснение, усиленное потоотделение, и т.д.), негативизм, упрямство, неуступчивость, конфликтность, жестокость, устойчивое негативное отношение к общению, застревание на отрицательных 2 Ильин Е. Г. Эмоции и чувства. – Москва, Харьков, Минск, 2001. – С. 400. 63 PEDAGOGIKA 2019, 6-son эмоциях, эмоциональная холодность, отчуждение. Особенности внутреннего мира: острая восприимчивость, впечатлительность, болезненная чувствительность, наличие страхов: не являющихся возрастными, мешающими нормальной жизнедеятельности детей; тревожность, мнительность3. Анализ психологической литературы позволяет выделить три группы нарушений в развитии эмоциональной сферы дошкольника: расстройства настроения, расстройства поведения, нарушения психомоторики. Расстройства настроения можно условно разделить на 2 вида: с усилением и понижением эмоциональности. К 1-й группе относятся такие состояния, как эйфория, дисфория, депрессия, тревожный синдром, страхи. К 2-й группе относятся апатия, эмоциональная тупость и паратимия. К расстройствам поведения можно отнести гиперактивность и агрессивное поведение (нормативно-инструментальная агрессия, пассивно-агрессивное поведение, инфантильная агрессия, защитная агрессия, демонстративная и целенаправленно-враждебная агрессия). К нарушением психомоторики относят амимию – отсутствие выразительности лицевой мускулатуры; гипомимию – легкое понижение выразительности мимики; маловыразительную пантомимику. Безусловно, все указанные виды эмоциональных нарушений нуждаются во внимание и в коррекции. Но для эффективной коррекции эмоциональных нарушений необходимо первостепенно выявить их причины, то есть детерминанты развития. Детерминанты развития эмоциональных нарушений у детей. Анализ психологической литературы показывает, что на сегодняшний день принято выделять следующие причины развития эмоциональных нарушений у детей: 3 Никифорова Г. С. Психология здоровья// Под ред. – Санкт-Петербург: Питер, 2006. – С. 90-91. 64 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 1. Особенности физического развития ребенка, перенесенные в младенчестве болезни, перенесённые стрессы. 2. Задержки психического развития, отставание от возрастных норм интеллектуального развития. 3. Особенности семейного воспитания, недостаточность эмоционального контакта с близкими взрослыми. 4. Социально-бытовые причины: особенности питания, экономическое положение семьи, воспитывающей ребенка. 5. Социальное окружение, особенно в детском коллективе. 6. Характер преобладающей деятельности ребенка. 7. Ряд других причин, вызывающий у ребенка внутренний дискомфорт и чувство неполноценности. Вышеуказанные причины можно разделить на две большие группы: биологические и социальные причины. К биологическим причинам относятся тип нервной системы ребенка, биотонус, соматические особенности и так далее. А к социальным причинам можно отнести особенности взаимодействия ребенка с социальным окружениям, то есть, ребенок имеет свой опыт общения со взрослыми, сверстниками и особенно со семьей, и этот опыт может быть неблагоприятным. Например, ребенок может систематически подвергаться отрицательным оценкам со стороны взрослого и он вынужден вытеснять в бессознательное большое количество информации. Новые переживания, не совпадающие со структурой его «Я-концепции», воспринимаются им негативно, в результате чего ребенок оказывается в стрессовой ситуации. Также, к детерминантам развития эмоциональных нарушений у старших дошкольников можно отнести предметную среду (например, игрушки стимулирующие агрессию), содержание которой оказывает влияние на выбор сюжета детских игр, реализацию ролевого поведения и соответствующей эмоциональной экспрессии. Помимо этого, детерминантом эмоционального развития у детей является интернет и средства массовой коммуникации (например, компьютерные игры или фильмы, не подходящие ребенку по возрасту). По данным ЮНЕСКО, 93% 65 PEDAGOGIKA 2019, 6-son современных детей 3-5 лет смотрят на экран 28 часов в неделю, то есть около четырех часов в день, что намного превосходит продолжительность общения со взрослыми. Таким образом, экран становится главным «воспитателем» ребенка. Если взрослый или подростки способны критически оценить то, что показывают, могут переключиться на другой канал или просто выключить телевизор, то дошкольники смотрят все, что им предлагают. В результате для них характерно недоразвитие личности, которое выражается в нарушениях речи, отсутствии интереса к занятию, слабой концентрации, сниженной эмоциональности, отсутствии сопереживания, в импульсивности и ситуативности, а также отсутствии инициативы, низком уровне фантазии и воображения, стереотипности мышления. В дошкольном возрасте очень важно развивать у детей «эмоциональные умения», на фундаменте которых базируются их учебные достижения: умение идентифицировать собственные эмоции и эмоции окружающих; устанавливать конструктивные отношения с учителями и сверстниками; контролировать эмоции гнева, фрустрации, дистресса в эмоциогенной ситуации; придерживаться указаний; концентрироваться; получать удовольствие от учения; действовать как независимо, так и совместно с членами группы. Сначала дети должны научиться понимать и осознавать собственные эмоции, затем ориентироваться на эмоциональные проявления окружающих, проявлять эмпатию. Задача дошкольного психолога и воспитателя заключается в том, чтобы вовремя обратить внимание на «сигналы» той или иной проблемы, получить полную и глубокую информацию, для этого необходимо провести психодиагностическую работу с детьми. В диагностике эмоциональных особенностей личности широко применяются проективные методики: САТ, сказки Дюсс, тест Розенцвейга, также, тест Люшера. При этом в работе с детьми особое место занимают рисуночные - тест «ДДЧ», кинетический и статический рисунки семьи, рисуночный тест «Семья животных» и «Красивый рисунок». 66 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Ведущим методом коррекции эмоциональных нарушений в дошкольном возрасте является имитация детьми различных эмоциональных состояний. Значимость данного метода обусловлена рядом особенностей: 1) активные мимические и пантомимические проявления помогают предотвращать перерастание некоторых эмоций в патологию; 2) благодаря работе мышц лица и тела обеспечивается активная разрядка эмоций; 3) у детей при произвольном воспроизведении выразительных движений происходит оживление соответствующих эмоций и могут возникать яркие воспоминания о неотреагированных ранее переживаниях, что позволяет найти первопричину нервного напряжения ребенка и невелировать его реальные страхи; 4) имитация осуществляет функцию «начальной исходной ориентировки развивающего субъекта в проблемных областях, наиболее значимых на данной конкретной ступени онтогенеза». В связи с тем, что дошкольный возраст является чувствительным сензитивным периодом для развития эмоциональной сферы, имитация детьми эмоциональных состояний способствует расширению их системы знаний об эмоциях, дает возможность наглядно убедиться в том, что различные настроения выражаются в конкретных позах, жестах, мимике, движениях; 5) имитация эмоциональных состояний позволяет активизировать эмоциональный словарь дошкольников, так как при освоении значении слов обеспечивающих эмоции дети выделяют не существенные признаки, на основе которых формируется видовые обобщения, а ситуация, в которой эта имитация возникла, свои действия в ней, эмоциональные переживания; 6) имитация эмоциональных состояний способствует развитию устойчивости, концентрации, переключаемости внимания, позволяет произвольно изменять мышечный тонус, что формирует у детей произвольную регуляцию поведения; 67 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 7) имитация выполняет важную функцию в социальноэмоциональном развитии дошкольника: с помощью имитации строится образ другого лица и одновременно, строится и углубляется представление ребенка о самом себе. Таким образом, имитация детьми различных эмоциональных состояний оказывает влияние на их самочувствие, создавая определенный эмоциональный настрой, способствует развитию психомоторики, произвольной регуляции поведения. Также основными направлениями психокоррекции эмоциональных нарушений являются: − смягчение эмоционального дискомфорта у детей; − повышение их активности и самостоятельности; − коррекции самооценки, уровня самосознания, формирования эмоциональной устойчивости и саморегуляции. Результаты современных исследований напрямую свидетельствуют о взаимосвязи нарушений психологического здоровья с соматическим. Выраженная тревожность, внутреннее напряжение, страхи являются одним из таких нарушений психического здоровья, способных впоследствии привести к снижению адаптивных возможностей организма и развитию заболеваний4. Для психического здоровья дошкольника необходимо сбалансированность отрицательных и положительных эмоций, которые обеспечивают поддержание душевного равновесия и жизнеутверждающего поведения. Нарушение эмоционального баланса способствует возникновению эмоциональных расстройств, которые приводят к отклонению в развитии личности ребенка, также к нарушению социальных контактов. Заключение. От пяти до семи лет, с точки зрения формирования ребенка как личности, происходит интенсивное развитие интеллектуальной, нравственно-волевой и эмоциональной сфер 4 Агзамова Ш. А., Тайджанова М. М. Психологические особенности личности детей дошкольного возраста с рецидивирующим бронхитом // Психология. – Ташкент, 2019. – №1. – С. 11. 68 PEDAGOGIKA 2019, 6-son личности. Дети в этом возрасте стремятся познать себя и других, выбирают собственную линию поведения, оценивают свои поступки. Идет формирование деловых личностных качеств ребенка. Проявляется склонность к практическому и умственному экспериментированию, обобщению и установлению причинно-следственных связей. Таким образом, формирование и развитие аффективной сферы ребенка в образовательном учреждении является одной из самых актуальных задач, так как положительное эмоциональное состояние относится к числу важнейших условий развития личности. Выявление детей с эмоциональными нарушениями является актуальной задачей, при этом знание детерминантов развития эмоциональных нарушений снабжает психологов многочисленными мишенями для профилактики. Профилактика эмоциональных нарушений у дошкольников, проводится не только с отдельными детьми и группами детей, но и с педагогами и родителями, которые оказывают влияние на развитие ребенка. 69 PEDAGOGIKA MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA'LIMI 2019, 6-son SIFAT MASALALARNING FIZIKA O‘QITISHDAGI O‘RNI Rezume. Mazkur maqolada fizik masalalarning o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini rivojlantirishdagi o‘rni ko‘rsatilgan, shuningdek, fizikadan sifat masalalarning turlari va ularni yechishga doir tavsiyalar berilgan. Tayanch so‘zlar: fizikadan sifat masala, B. Ibragimov oddiy sifat masala, murakkab sifat masala, fikrlash qobiliyati, evristik usul, grafik usul, eksperimental usul, masalalar yechish. Abstract. This article is devoted to the role of quality objectives in developing the ability of students to think, as well to types of quality physical problems and recommendations are given for their solution. Key words: qualitative problems in physical, simple qualitati-ve problem, complex qualitative problem, thinking ability, heuristic method, graphic method, experimental method, solution of problems. Резюме. Cтатья посвящена роли качественных задач в развитии способности мышления учащихся а также типам качественных физических задач и даны рекомендации по их решению. Ключевые слова: качественные задачи по физике, простая качественная задача, сложная качественная задача, способность мышления, эвристический метод, графический метод, экспериментальный метод, решение задач. izik masalalar berilishiga va уechilish usullariga qarab turlarga bo‘linadi1. Sifat masalalarning rasmiy bilimlarni tekshirishdan farqi shundaki, unda savollarga darslik va o‘quv qo‘llanmalarda tugallangan shaklda javoblar bo‘lmaydi. O‘quvchi o‘zining fizikadan egallagan bilimlariga asoslangan Ibragimov Berdimurat, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnоlogiyalari universiteti fizika kafedrasi dotsenti. E-mail: ibragimov.berdimurat@mail.ru 1 Богдан В. И. и другие. Практикум по методике решения физических задач. – Минск, Вышэйшая школа, 1983. – С. 5-10. 70 PEDAGOGIKA 2019, 6-son holda, masala shartida berilgan faktlarni umumlashtirib, qo‘yilgan savolga javob beradi. Odatda sifat masalalardan o‘rganilgan materialni mustahkamlash vositasi sifatida foydalaniladi. Maktab fizika kursining bir qator mavzularini o‘rganishda sifat masalalardan foydalaniladi, sifat masalalar o‘quvchini o‘rganilayotgan muammoning fizik mohiyatini qay darajada tushunib yetganligini qisqa vaqt ichida bilib olish imkonini beradi. O‘quvchilarining sifat masalalarni muvaffaqiyatli yecha olishlari ular mavzuga doir bilimlarni yuzaki emas, balki chuqur egallaganligini ko‘rsatadi. Sifat masalalar o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Sifat masalalar tarkib, mazmun va murakkablik jihatidan juda xilmaxildir. Sifat masalalarni yechishda, induksiya va deduksiya metodlariga asoslangan holda mantiqiy xulosalar chiqariladi. Bunday masalalarni yechishda tahlil va sintez o‘zaro juda jips bog‘liq bo‘lib, ularni ba'zan ajratib bo‘lmaydi, ya'ni faqat analitik-sintetik usulda talqin qilish mumkin. Sifat masalalar ikkita asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Oddiy sifat masalalari (ularni savol-masalalar deb ham ataladi), ularni yechish odatda bitta fizik qonunga asoslanadi. Bunda mantiqiy fikrlash ketma-ketligi nisbatan oddiy. Odatda bunday masalalar og‘zaki ravishda hal etiladi. O‘quvchilarda sifat masalalarni yechishda ongli yondashish ko‘nikmasini shakllantirish uchun, biz o‘quvchilar bilan ishlashning aniq tizimiga va puxta o‘ylangan ta'lim usuliga tayanishimiz kerak. Masalalarni to‘g‘ri tanlash ham muhim ahamiyatga ega. Quyi sinf o‘quvchilariga ularning shaxsiy tajribalaridan ma'lum bo‘lgan hodisalar yoki faktlarni tushuntiririb berish talab etiladigan masalalarni taklif etish maqsadga muvofiqdir, chunki bunday masalalarda ular hayot bilan aloqani ko‘rishadi. 2. Bir necha oddiy sifat masalalarning kombinatsiyasidan iborat bo‘lgan murakkab sifat masalalar. Ularning yechimini topish uchun murakkab sxemalar tuzish hamda bir nechta fizik qonunlarni tahlil qilish kerak bo‘ladi. 71 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Sifat masalalarni yechish fizika o‘qitish jarayonida nazariya va amaliyot birligini didaktik prinsipni amalga oshirishga yordam beradi. Xususan, eksperimental masalalarni qo‘llash o‘quvchilarning fizik asboblar, maketlar, qurilmalar va modellar bilan ishlash ko‘nikma va malakalarini rivojlantiradi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan sifat masalalar o‘quvchilarni texnika bilan tanishtiradi, dunyoqarashini kengaytiradi hamda o‘quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash usullaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Demak fizikadan sifat masalalar yechish politexnik ta’limning muhim usullaridan biridir. Ular, shuningdek, fizik nazariyalarni chuqurroq tushunishga, fizik tasavvurlarning to‘g‘ri shakllanishiga yordam beradi. Sifat masalalarni yechish jarayonida o‘quvchilarning kuzatuvchanlik qobiliyati va kundalik hayotda, tabiatda, texnikada fizik hodisalarni farqlash ko‘nikmalari shakllanadi hamda bilimdonligi, ijodkorligi, tashabbuskorligi va ijodiy fantaziyasi rivojlanadi. O‘quvchi sifat masalani yechishi uchun bo‘layotgan jarayonni to‘g‘ri tasavvur etishi, ya’ni undagi o‘zgarishlar mohiyatini tushunushi va ifodalay olishi, hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni ochib bera olishi, fizik qonunlarga asoslangan holda jarayonlarini oldindan ko‘ra olishi zarur. Sifat masalalar yechish o‘qituvchiga o‘quvchining nazariy bilimini va o‘rganilayotgan materialni tushunish darajasini aniqlab olish imkonini beradi. Sifat masalalarning ya’na bir jihati shundaki, o‘quvchilar orasida katta qiziqish uyg‘otadi va ularni darsda doimiy ravishda e'tiborli bo‘lishga chorlaydi, o‘qituvchiga esa darsni jonlantirishga, o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini faollashtirishga hamda materialni bayon etish usullarini ko‘paytirishiga yordam beradi. Shundan kelib chiqib, sifat masalalar yechish ta’lim berishning samarali usullaridan biri deyish mumkin. Sifat masalalarning metodik jihatdan qiymati, ayniqsa, fizik formulalari bo‘lmagan holda, hodisalar faqat sifat jihatdan qaraladigan bo‘limlarni o‘rganishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari sifat masalalarning 72 PEDAGOGIKA 2019, 6-son roli sinfdan tashqari ishlarda juda kattadir (xususan, fizika to‘garaklari, qiziqarli fizika kechalari, olimpiadalar, konkurslar, KVNlar va boshqalarda). Psixologlarning ta’kidlashicha, maktab yoshidagi bolalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri aniq obrazli fikrlashdir. Bolalar abstraktlikka asoslangan tushunchalarga nisbatan ko‘rgazmali konkret misollarga asoslangan tushunchalarni yaxshiroq o‘zlashtiradilar. O‘quvchilar miqdoriy masalalarga nisbatan ularga yaxshi tanish bo‘lgan konkret narsalar bilan bog‘liq bo‘lgan sifat masalalarni oson qabul qilishadi va ularni qiziqish bilan yechishadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, quyi sinflarda fizika o‘qitishda miqdoriy masalalarga nisbatan sifat masalalar katta rol o‘ynaydi. Sifat masalani yechish uchun zarur bo‘lgan xususiyatlardan asosiysi, o‘quvchining fizik nuqtayi nazaridan fikrlay olishidir. O‘quvchi jismlar va ularda sodir bo‘lgan jarayonlarning mohiyatini tushunish va ifodalash, hodisalarning o‘zaro bog‘liqligini ochib berish, fizika qonunlari asosida hodisaning kechishini oldindan ko‘ra olishi kerak. Sifat masalalarni yechish uch bosqichni o‘z ichiga oladi: − masalaning shartini o‘qish, barcha tushunchalarni aniqlash; − masalani tahlil qilish, fizik hodisalarni aniqlashtirish, sxema yoki chizmani chizish (agar zarur bo‘lsa); − olingan javobni uning fizik ma'nosi, masala sharti va reallikka muvofiqligi nuqtayi nazaridan tahlil qilish. Masalani tahlil qilishda, birinchi navbatda, uning fizik mohiyatiga, ko‘rib chiqilayotgan fizik jarayonlar va qonunlarni aniqlashga, fizik kattaliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikka e'tibor qaratish lozim. Masala yechish rejasini tuzishda masalaning savolidan boshlanuvchi va uning shartida berilgan kattaliklar bilan tugovchi yoki qonunlarni shakllantirish va fizik kattaliklarni aniqlashga yo‘naltirilgan mantiqiy fikrlashning analitik ketma-ketligi tuziladi. Masala yechishning oxirgi bosqichida, kerakli qonun va fizik kattaliklardan, jismning holati, sifati, xossalarini bayon etishdan boshlanib, masalada qo‘yilgan savolga javob berish bilan tugovchi mantiqiy fikrlashning sintetik ketma-ketligi tuziladi. 73 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Sifat masalalarni yechishda analitik-sintetik metodga asoslangan quyidagi usullar qo‘llaniladi: evristik, grafik va eksperimental. Ayrim hollarda ularni birgalikda ham qo‘llash mumkin. Evristik usul. Bir necha o‘zaro bog‘liq va aniq maqsad sari yo‘naltirilgan sifatga doir savollarni qo‘yish va hal etishdan iboratdir. Ularning har biri o‘zining mustaqil qiymatiga va yechimiga ega, shu bilan birga ular butun masalaning yechimi bo‘lib hisoblanadi. Bu usul o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, fizik hodisalar tahlili, masala yechish rejasini tuzish, unung shartida berilgan kattaliklarni ma’lum fizik qonunlar bilan bog‘lash, ma’lumotlarni umumlashtirish va xulosa chiqarish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Fizika o‘qitish jarayonida sifat masalalar yechishning evristik usulining quyidagi shakllari mavjud: − o‘qituvchi tomonidan savol o‘rtaga tashlanadi va unga o‘quvchilar javob berishadi; − savol-javob shaklida savolni ham javobni ham o‘quvchilarning o‘zlari berishadi. Bunda savolning yechimi, odatda, yozma ravishda beriladi; − hikoya shaklida o‘quvchilarning o‘z oldiga qo‘ygan savollarga bergan javoblari tahlil etiladi. Bunda javob o‘zaro mantiqiy va fizik jihatdan bog‘langan tezis shaklida beriladi. Sifat masalalar yechishning grafik usulida qo‘yilgan savolga javob funksiyalar grafiklari, chizmalar, sxemalar, rasmlar va fotografiyalarni o‘rganishga asoslangan holda beriladi. Bu usulning afzalligi, uning ko‘rgazmaliligi va aniqligidadir. U o‘quvchilarning funksional fikrlashini rivojlantiradi, ularni aniqlikka va tartiblilikka o‘rgatadi. Ayniqsa, hodisalar va jarayonlar rivojlanishining ma’lum bosqichlarini ifodalovchi rasmlar ketmaketligi berilgan hollarda bu usul juda qulaydir. Sifat masalalar yechishning eksperimental usulida masalada qo‘yilgan savolga javobni masala shartiga mos ravishda o‘tkazilgan tajribaga asoslangan holda olinadi. Masalalarni eksperimental yechish jarayonida o‘quvchilar tadqiqotchi sifatida ishtirok etadi, bu o‘z navbatida ularning qiziquvchanligini, faolligini oshiradi hamda ularda amaliy ko‘nikma va 74 PEDAGOGIKA 2019, 6-son malakalar shakllantiriladi. Tajriba natijasida olingan javob ishonchli va ko‘rgazmali bo‘ladi. Gohida o‘quvchilar mantiqiy fikrlash ko‘nikmasiga ega bo‘lmasada, biror g‘oyani o‘rtaga tashlab qolishi mumkin. Bunday holatda o‘qituvchi o‘quvchining masalani yechishga doir taklif etayotgan g‘oyasini, ya’ni nostandart usulini birdaniga rad etmasdan, aksincha, o‘quvchi tomonidan bildirilgan har qanday taklifni yoki ixtiyoriy fizik g‘oyani diqqat bilan o‘rganib chiqishi va uni qaralayotgan masalani yechishda qo‘llash mumkin yoki yo‘qligini isbotlab berish zarur, aks holda o‘quvchining fizika faniga bo‘lgan qiziqishini va o‘qituvchiga bo‘lgan ishonchini so‘ndirib qo‘yish mumkin. Bu albatta, o‘quvchilarning fizik va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi diskussiyaga olib keladi. Bu esa ijobiy holdir. Fizik olimlar va o‘qituvchilar orasida sifat masalalardan maktablarda, asosan, quyi sinflarda foydalaniladi degan fikr shakllanib qolgan2. Sifat masalalar bo‘yicha bir qator adabiyotlar3 mavjud bo‘lib, ularning barchasi maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan. Bizning fikrimizcha, sifat masalalardan nafaqat quyi sinflarda, balki maktabning yuqori sinflari, akademik litseylar hamda oliy oquv yurtlarida ham foydalanish zarur4. Bu yoshlarimizda amaliy ko‘nikma va malakalarning shakllanishiga, fizikadan olgan nazariy bilimlarini kasbiy faoliyatida qo‘llay olishlariga yordam beradi. Shundagina, mamlakatimizga bugungi kunda zarur bo‘lgan, ijodiy fikrlovchi, 2 Тульчинский М. Е. Качественные задачи по физике в средней школе. – Москва: Просвщение, 2002; Лукашик В. И., Иванова Е. В. Сборник задач по физике 7-9 классы. – Москва: Просвщение. 2011. 3 Марон А. Е., Марон Е. А. Сборник качественных задач по физике.7-9 классов. – Москва: Просвещение, 2006; Коновалихин С. В. Сборник качественных задач по физике. – Бюро Квантум, 2010. (Библиотечка Квант. Вып. 114); Н. Ғофуров ва бошқалар. Физикадан савол ва масалалар тўплами. – Тошкент: Нисо полиграф, 2014; Агафонов А. В., Сафиуллин Р. К. и другие. Физика вокруг нас. Качественные задачи по физике. Около 1500 задач с подробными решениями. – Ленанд, 2015 (серия Науку – всем! Шедевры научно-популярной литературы. Вып. 93) 4 Ibragimov B. Fizika o‘qitishda sifat masalalarning o‘rni. // Ҳозирги замон аниқ ва техник фанлар муаммолари ва уларнинг ечимлари мавзусидаги Республика илмий-назарий анжуман материаллари. – Нукус, 2018, – Б. 26-28. 75 PEDAGOGIKA 2019, 6-son har bir muammoni hal etishda ijodiy yondashadigan kadrlarni, ya’ni to‘liq ma’nodagi yetuk mutaxassislarni tayyorlash mumkin. Akademik litsey va oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan adabiyotlarda5 sifat masalalar juda kam uchraydi. Bu holat chet el adabiyotlarida6 ham kuzatiladi, endilikda ular sonini oshirish maqsadga muvofiq, chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, ta’lim oluvchilarning sifat masalalarni muvaffaqiyatli yecha olishi, fanning chuqur o‘zlashtirilganligini ko‘rsatadi. Shuning uchun sifat masalalar yechish ta’lim berishning samarali usullaridan biri sifatida muhim ahamiyatga ega. Fizikadan sifat masalalar yechish ta’limning barcha bosqichlarida o‘rganilishi dolzarb ahamiyat kasb etib, o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, o‘rganilgan materiallarni mustahkamlash, o‘rganilayotgan muammoning fizik mohiyatini qay darajada o‘zlashtirganligini aniqlashga katta imkoniniyat yaratadi. 5 Турсунметов А. Худайберганов М. Физикадан практикум. – Тошкент: Ўқитувчи. 2002; Цедрик М. С. Сборник задач по общему курсу физики. – Москва: Просвещение, 1989; В. С. Волькенштейн Сборник задач по общему курсу физики. – Санкт-Петербург: Книжный мир, 2006. 6 Ahmad A. Kamol, 1000 Solued Problems in Modern Physics, Springer-Verlag Berlin Heidel’berg. 2011; K. F. Reley, Problems for physics students: wits hints and answers, Cambredje universitety Press, 2007. 76 PEDAGOGIKA 2019, 6-son UMUMIY О‘RTA TA’LIM MATEMATIKA KURSIDA “INTEGRAL VA UNING TATBIQLARI” MODULINI О‘QITISH METODIKASI MUAMMOLARI Rezume. Maqolada integralning kelib chiqishi, “Integral va uning tatbiqlari” modulini umumiy о‘rta maktab matematika kursida о‘qitish zarurati, uni о‘qitishning maqsadi va ahamiyati, mazmuni, о‘qitishdagi metodik qiyinchiliklarni barataraf etish M. Barakayev* yо‘llari yoritilgan. Tayanch sо‘zlar: hosila, boshlang‘ich funksiya, integral, integrallash amali, integralni hisoblash, Nyuton-Leybens formulasi. Abstract. The article is devoted to the origin of integral, the need to study the topic “Integral and its application” at schools in teaching of mathematics, goals, meanings, content, as well as A. Yusupova* to methods of eliminating methodological difficulties. Key words: derivative, antiderivative of a function, integral, integration, calculation of the integral, Newton – Leibniz formula. Резюме. Статья посвящена происхождению интеграла, необходимость изучения темы “Интеграл и его применения ” в школьном курсе математики, цели, значения, H. O‘rinov* содержание, а также методы устранения методических затруднений в проведении этой темы. *Barakayev Murod, Nizomiy nomidagi TDPU matematika va uni о‘qitish metodikasi kafedrasi dotsenti. E-mail: murod.barakayev.1958@mail.ru *Yusupova Anora Karimovna, Farg‘ona davlat universiteti umumiy matematika kafedrasi dotsenti. E-mail: lagyuz@list.ru *О‘rinov Halimjon Xamdamjonovich, Farg‘ona davlat universiteti matematika kafedrasi о‘qituvchisi. E-mail: urinov.xalimjon@yandex.com 77 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Ключевые слова: производная, первообразная интеграл, интегрирование, вычисление интеграла, Ньютона – Лейбница. функции, формула ntegral va uning tatbiqlari moduli mazmunini ikki qismga bо‘lib о‘rganish maqsadga muvofiq: 1. Boshlang‘ich funksiya. 2. Integral. Dastlab boshlang‘ich funksiya tushunchasini о‘rganishda uning ta’rifi, xossalari hamda integralning, geometrik ma’nosini о‘rganish maqsadga muvofiqdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, maktab matematika kursida mazkur mavzuni о‘rganishda boshlang‘ich funksiyani topish kо‘nikmalarini hosil qilish asosiy maqsad hisoblanmaydi, shuning uchun ham mavzu о‘rganishda foydalaniladigan misol va masalalar murakkab bо‘lmasligi lozim (umumiy о‘rta ta’lim matematika fani bо‘yicha ishlab chiqilgan dasturlarda butun kо‘rsatkichli, darajali hamda sinus va kosinus funksiyalari uchun boshlang‘ich funksiyalarni topa olishni о‘rgatish kо‘zda tutiladi). Maktabda о‘rganiladigan “integral” tushunchasi bilan “egri chiziqli trapetsiya yuzini hisoblash”, “integralni taqribiy hisoblash” tushunchalari va Nyuton-Leybnits formulasi uzviy bog‘langan bо‘lib, bunda integralning turli masalalari va uning tatbiqlariga doir misol va masalalar yechishda, asosan, egri chiziqli trapetsiya yuzini hisoblashga e’tibor qaratiladi. Shuningdek, aylanma jismlarining hajmi, jumladan, shar va uning bо‘laklari hajmini topish uchun umumiy formulalarda integral tushunchasidan foydalanish belgilangan, ammo jismning hajmini topishga doir masalalar geometriya kursida alohida о‘rganiladi. Umuman, bu mavzuni о‘rganishda asosiy e’tibor, birinchidan, boshlang‘ich funksiyalarni topishga va integrallarni hisoblashga, ikkinchidan, egri chiziqli trapetsiya yuzini hisoblashga qaratiladi. Yana bir karra shuni alohida ta’kidlab о‘tish joizki, maktab matematika kurs о‘quvchilarda integrallash kо‘nikmalarini hosil qilishni nazarda tutmaydi, balki faqat о‘quvchilarni berilgan funksiyaning 78 PEDAGOGIKA 2019, 6-son murakkab bо‘lmagan integrallari bilan tanishtirish va hosilaga qaramaqarshi amal ekanligini kо‘rsatib berishni nazarda tutadi. О‘qituvchi “Integral va uning tatbiqlari” moduli bо‘yicha о‘quv materiallarini tahlil qilgan holda, quyidagi bir nechta amaliy vazifalarni о‘quvchilarga ajratib kо‘rsatishi kerak: 1. “Integral va uning tatbiqlari” modulini о‘rganishning asosiy vazifasi nimalardan iborat? Bu savolga javob о‘rta maktab kursi moduli о‘qitish maqsadlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi: − boshlang‘ich funksiya va integral tushunchalarini kiritish; − о‘quvchilarni boshlang‘ich funksiyaning asosiy xossalari va boshlang‘ich funksiyani topish qoidalari bilan tanishtirish; − integrallash amali ma’nosini ochib berish, ya’ni bu amal berilgan funksiya differensialini topish amaliga teskari amal ekanligini asoslash; − masalalar tiplarini ajratish (egri chiziqli trapetsiya yuzini topish, jism hajmini topish, fizik masalalar); − integral hisob usuli qanday tatbiq etilishini kо‘rsatish. Bunda masala yoki misolni yechish bosqichlariga ham e’tibor qaratiladi. Bu jarayonlarning barchasini matematik modellashtirish deb qarash mumkin. 2. “Boshlang‘ich funksiya va integral” mavzusini о‘qitishning asosiy mazmunini tayyorlashda quyidagi ma’lumotlarga alohida e’tibor qaratish zarur: − boshlang‘ich funksiya tushunchasi, boshlang‘ich funksiyaning asosiy xossalari; − funksiya integrali tushunchasi; − boshlang‘ich funksiya va aniq integral tushunchalari orasidagi bog‘lanish, Nyuton-Leybnits formulasi; − Nyuton-Leybnits formulasi berilgan funksiyaning aniq integralini hisoblovchi apparat sifatida. 3. “Boshlang‘ich funksiya va integral” mavzusini о‘qitishning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? Mazkur savolga javob berishda, о‘quvchilarga: − “Boshlang‘ich funksiya va integral” mavzuning tub mohiyati; 79 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − kiritiladigan yangi tushunchalar va ular orasidagi bog‘lanishlar; − kiritiladigan yangi tushunchalar va avvaldan ma’lum bо‘lgan tushunchalar orasidagi uzviylikni tushuntirishdan iborat. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun, avval, о‘qituvchi mavzuni qay tarzda bayon etish hamda bayon etishning turli variantlarini oldindan loyihalashtirish talab etiladi. Zarur bо‘lgan savollarga javoblar mavzu materiallariga asoslangan holda, о‘qituvchi tomonidan puxta ishlab chiqilishi lozim. 4. Boshlang‘ich funksiya tushunchasi. Boshlang‘ich funksiyaning asosiy xossalari haqidagi о‘quv materialini bayon qilishni quyidagi tarzda rejalashtirish maqsadga muvofiqdir: a) yangi tushuncha va uning xossalarini kiritishda о‘quvchilar faolligini ta’minlash. Bunga erishish uchun asosiy e’tiborni quyidagi ikkita о‘zaro teskari masalaga: − agar yо‘l о‘zgarishining qonuniyati ma’lum bо‘lsa, vaqtning aniq momentidagi erkin tushayotgan jismning tezligi va tezlanishini topish; − qandaydir funksiyaning hosilasi ma’lum bо‘lsa, shu hosilasiga kо‘ra noma’lum funksiyani topish. Mazkur masalalarni hal etish orqali о‘quvchilar uchun yangi bо‘lgan amal – integrallash amali kiritiladi. b) integrallash amali, ya’ni berilgan hosilasiga kо‘ra noma’lum funksiyani topish quyidagilar: − boshlang‘ich funksiya tushunchasi; − boshlang‘ich funksiyaning xossalari; − boshlang‘ich funksiyani topish qoidalari bilan uzviy bog‘langan bо‘ladi: Yuqoridagi mazmundagi masalalar deduktiv kiritiladi va bunda asosiy tushunchani kiritishning kо‘rgazmalilik shaklidan foydalanish va uning xossalari yordamida konkret misollar qaralishi, mavzuning samarali о‘zlashtirilishi uchun asos bо‘lib xizmat qiladi1. 1 Корешкова Т. А. Об интеграле и его приложениях. //Математика в школе. – Москва, 1986. – №1. – С. 49-53. 80 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Bunda о‘quvchilar tomonidan mazkur mavzuning samarali о‘zlashtirilishiga erishish uchun, quyidagi kо‘rinishdagi topshiriqlarni berish maqsadga muvofiq: − F funksiya f funksiya uchun berilgan oraliqda boshlang‘ich funksiya bо‘lishini isbotlang; − berilgan oraliqda berilgan funksiya uchun boshlang‘ich funksiyani toping; − berilgan funksiya uchun shunday boshlang‘ich funksiya topingki, uning grafigi berilgan nuqtadan о‘tsin va hokazo. Mazkur mavzuni samarali о‘qitishda о‘qituvchidan quyidagilar talab etiladi: − nazariy va amaliy jihatdan tayyorgarlik kо‘rish, ya’ni mavzuni qanday tashkil etishni rejalashtirish; − oldindan о‘rganilgan qaysi materiallardan foydalanish maqsadga muvofiqligini belgilash; − darsni tashkil etishda qanday ta’lim metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiqligini belgilash. − qanday ta’lim vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiqligini aniqlash; − qaysi pedagogik texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiqligini belgilash; Masalan, mazkur mavzuni samarali о‘rgatishda funksiyalar uchun hosilalar jadvali, hosilaning geometrik va fizik ma’nosi, differensiallash qoidalari va hokazolar dars jarayonida qayta esga tushirilishi hamda nazariy va amaliy ahamiyatga ega bо‘lgan masalalardan, boshlang‘ich funksiya va uning asosiy xossalarini о‘rganishdan oldin, konkret masalalardan foydalanish samarali о‘qitishda muhim о‘rin tutadi. Endi nazariy va amaliy ahamiyatga ega bо‘lgan masalalardan namunalar keltirib о‘tamiz2. 2 Лурье И. А. Использование интеграла при изучении темы Объемы фигур // Вопросы преподавания алгебры и начал анализа в средней школе. – Москва, 1980. – С. 198-210. 81 PEDAGOGIKA 1-masala. Jism 2019, 6-son tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab, 𝑣 = 2𝑡 tezlik bilan harakatlanmoqda. Vaqtga bog‘liq ravishda yо‘l formulasini toping. 2-masala. Urinmasining burchak koeffitsiyenti 𝑓 (𝑥 ) = 3𝑥 2 bо‘lgan egri chiziq tenglamasini tuzing. Bunday mazmundagi masalalarni yechishda о‘quvchilarning e’tiborini funksiyaning hosilasi ma’lumligi, lekin funksiyaning о‘zi noma’lum bо‘lishiga qaratish lozim. Birinchi masalada hosilasi 2t ga teng bо‘lgan funksiyani topish kerak, ikkinchi masalada esa hosilasi 3x2 ga teng bо‘lgan funksiyani topish talab etiladi. Bu ikki masala yechimini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: masalaning yechimi – hosilasi ma’lum bо‘lgan va hosilasiga kо‘ra funksiyaning о‘zini topishdan iborat bo‘lib, bunday masala shartini qanoatlantiruvchi funksiyalar cheksiz kо‘p. Shunday qilib, yuqoridagi masalalar yordamida boshlang‘ich funksiya tushunchasini kiritish uchun, integrallash amalining differensiallash amaliga teskari amal ekanligi tо‘g‘risida xulosa chiqarish, boshlang‘ich funksiyaning asosiy xossalarini ifodalovchi teoremani shakllantirishga va ularni isbotlashga asos bо‘lib xizmat qiladi. Shundan sо‘ng о‘quvchilar e’tiborini F(x)+C yozuvga qaratish, ya’ni S doimiy sonning ixtiyoriy qiymatni qabul qila olishi va masala shartiga mos keladigan konkret Sning qiymati mavjudligini esda saqlash kerak ekanligini uqtirish talab etiladi. Yuqoridagi 1-masala uchun 𝑆(𝑡) = 𝑡 2 + 𝐶 funksiyani, 2-masala uchun esa 𝐹 (𝑥 ) = 𝑥 3 + 𝐶 funksiyani olish mumkin. (S-ixtiyoriy о‘zgarmas son). Ushbu masalalar yechimi xususiy hollarda qanday bо‘lishi, ya’ni ular bir qiymatli bо‘lishini о‘quvchilarga tushuntirish muhimdir. Bunda berilgan masalalarning boshlang‘ich shartlari boshlang‘ich funksiyani topishga keltiriladi. Mazkur masalalarni yechish jarayonida о‘quvchilar berilgan funksiya uchun konkret boshlang‘ich funksiyani topish mumkinligiga ishonch hosil qiladi (bu kabi masalalar amaliyotda kо‘p uchrashini eslatish va namunalar keltirish muhim). 82 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Mazkur tipdagi masalalar boshlang‘ich funksiya asosiy xossasining geometrik ma’nosini hamda differensiyallash va integrallash о‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berish imkoniyatini ham yaratadi3. Masalan. Uchinchi qoidani kiritish. Agar 𝐹 (𝑥 ) − 𝑓(𝑥) funksiya uchun boshlang‘ich funksiya bо‘lsa (bunda holda 1 𝑘 𝑘 (𝑘 ≠ 0) va 𝑏 − о‘zgarmas son), u 𝐹(𝑘𝑥 + 𝑏) funksiya 𝑓(𝑘𝑥 + 𝑏) funksiya uchun boshlang‘ich funksiya bо‘ladi. Umuman, integral tushunchasini kiritishni quyidagi tartibda amalga oshirish maqsadga muvofiq: − egri chiziqli trapetsiya haqida ma’lumot berish; − egri chiziqli trapetsiya yuzi haqida ma’lumot berish; − egri chiziqli trapetsiya yuzini integral yig‘indilar ketma-ketmaligi sifatida qarashni tushuntirish; − Nyuton-Leybnits formulasini keltirib chiqarish (buning uchun kо‘rgazmali qurollardan foydalanish maqsadga muvofiq). Nazariy materiallarni о‘rganishda egri chiziqli trapetsiyaning yuzini topish va integralni hisoblashga doir masalalarni berish kо‘zlangan maqsadga erishishda asosiy rol о‘ynaydi4. Ma’lumki, nafaqat egri chiziqli trapetsiyaning yuzini topish masalasi, shuningdek, kuchning bajargan ishi, berilgan vaqt oralig‘ida о‘tkazgichning kо‘ndalang kesimidan о‘tadigan elektr miqdori haqidagi masalalar ham integral tushunchasiga misol bo‘la oladi. “Integral” tushunchasini kiritish va uni hisoblash, о‘quvchilarga integral va uning geometrik ma’nosini chuqur tushuntirish usullari bо‘yicha yaratilgan о‘quv qо‘llanmalar tahlili quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi: 3 Лурье И. А. Использование интеграла при изучении темы «Объемы фигур» // Вопросы преподавания алгебры и начал анализа в средней школе. – Москва, 1980. – С. 198-210. 4 Ионин Ю. И. Интеграл в физике и геометрии // Квант. – Москва, 1972. – №10. 83 PEDAGOGIKA 2019, 6-son – Nyuton-Leybnits formulasi integralning eng kо‘p qо‘llaniladigan xossalarini isbotlash imkonini beradi. Bu esa о‘quvchilarga integral va uning geometrik ma’nosini yanada yaxshi tushunish imkonini beradi. Bunda quyidagi kо‘rinishdagi tengliklarni tavsiya etish mumkin: 𝑏 𝑏 a) ∫𝑎 𝑓 (𝑥 ) 𝑑𝑥 = − ∫𝑎 𝑓 (𝑥 )𝑑𝑥 b) Agar f funksiya [a; b] kesmada boshlang‘ich funksiyaga ega bо‘lsa, u 𝑏 𝑏 holda ∫𝑎 𝑐 𝑓 (𝑥 )𝑑𝑥 = 𝑐 ∫𝑎 𝑓 (𝑥 ) 𝑑𝑥 (bunda s — о‘zgarmas son) bо‘ladi; f 1 va s) Agar funksiyalarga 𝑏 ega f 2 funksiyalar [a;b] kesmada boshlang‘ich bо‘lsa, u holda 𝑏 ∫𝑎 𝑓1 (𝑥 )𝑓2 (𝑥 )𝑑𝑥 = 𝑏 ∫𝑎 𝑓1 (𝑥 )𝑑𝑥 ∫𝑎 𝑓2 (𝑥 )𝑑𝑥 . Bunday misollarni yechish jarayonida о‘quvchilar: differensiallash va integrallash amallari о‘rtasidagi; “hosila”, “boshlang‘ich funksiya ” va “integral” tushunchalari о‘rtasidagi aloqadorlikni tushunib yetadi. О‘qituvchi darslarni tashkil etishni rejalashtirish va unga tayyorgarlik davrida amaliy mazmundagi masala va misollarni tanlashi hamda ularni qanday usulda yechish samarali bо‘lishiga aniqlik kiritishi kerak5. “Aniq integral” va “boshlang‘ich funksiya” tushunchalari orasidagi bog‘lanishni yetarli darajada anglab yetishlariga erishish uchun, asosiy e’tiborni integralning geometrik ma’nosiga qaratish zarur. Chunki, integralning geometrik ma’nosidan foydalanilsa, integrallarni oson hisoblash imkoniyati mavjud. Demak, yuqoridagilardan kо‘rinadiki: − maktab matematika kursida integral hisob usullarini о‘quvchilarga tо‘liq о‘rgatishni maqsad qilib qо‘yilmaydi. О‘quvchilarni integrallash usullari bilan tanishtirish, integral hisobni masalalar yechishga kо‘rgazmalilik asosida qо‘llashga о‘rgatish; − mavzuning rivojlantiruvchi maqsadlariga erishishda yassi figuralarning yuzini topish masalalariga e’tibor qaratish zarur. − “boshlang‘ich funksiya va integral” mavzusi dars rejasi va loyihasi 5 Баракаев М. ва бошқалар. Математика ўқитиш методикаси фани машғулотларининг лойиҳаси. – Тошкент: Фан ва технология, 2015. – Б. 224. 84 ўқув PEDAGOGIKA 2019, 6-son tuzishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur: − har bir darsning maqsadi va konkret vazifalarini ifodalash; − mavzuni о‘rganish uchun о‘quv (ham nazariy, ham amaliy) materiallarini tо‘g‘ri tanlash; − fan ichidagi aloqadorlikni ifodalovchi aniq masalalarni tanlash, ya’ni о‘tiladigan yangi mavzu bilan muqqadam o‘rganilgan mavzular orasidagi bog‘liqlikni ta’minlashga erishish; − fanlararo aloqani ta’minlashga erishishi talab etiladi. “Integral va uning tatbiqlari” modulini о‘rganishni yuqorida keltirilgan tavsiyalar asosida tashkil etish, mazkur modulni о‘quvchilar tomonidan anglangan holda tushunish imkonyatlarini oshiradi va kelgusida matematikani chuqurroq о‘rganishga bо‘lgan intilishlarni rag‘batlantiradi. 85 PEDAGOGIKA 2019, 6-son “KOMPLEKS BIRIKMALARNING IZOMERIYASI” MAVZUSINI О‘QITISH JARAYONIDA TALABALAR BILIMINI RIVOJLANTIRISH USULLARI Rezume. Maqolada “Kompleks birikmalar izomeriyasi” mavzusini interfaol usullar yordamida tashkil qilib, o‘zlashtirish sifat va samaradorligining yuqori bo‘lishiga erishish masalalari yoritilgan. Tayanch so‘zlar: koordinatsion birikmalar, Sh. Shomurotova* axborot texnologiyalar, kimyoviy birikma, animatsiya, elektron o‘quv vositasi, temirning koordinatsion birikmasi-gemoglobin. Abstract. This article highlights the improvement of the innovative approach to the teashing of “Isomerism of coordination compounds”. It has been proved that the use of interactive methods in the classroom helps to inerease the effectiveness of the lesson and the expected results. Key words: coordination compounds, information technology, animation, e-learning module, a combination of iron complex compounds – hemoglobin. Резюме. В данной статье освещается усовершенствование инновационного подхода в методике преподавания “Изомерия координационных соединений”. Доказано, что применение интерактивных методов на занятиях способствует повышению эффективности урока и ожидаемых результатов. Ключевые слова: координационные соединения, информационные технологии, анимация, электронный учебный процесс, координационное соединение железа-гемоглобин. ishloq xо‘jaligining iqtisodiy salohiyatini oshirishga xizmat qiladigan yangi kimyoviy birikmalar va materiallarning sintez sharoitlarini ishlab chiqish, ularning tarkibi, tuzilishi hamda xossalarini о‘rganish, ma’lum * Shomurotova Shirin Xajiyevna, Nizomiy nomidagi TDPU kimyo va uni o‘qitish metodikasi kafedrasi katta o‘qituvchici. E-mail: shomurotova70@mail.ru 86 PEDAGOGIKA 2019, 6-son sohalarda qо‘llash zamonaviy kimyoning dolzarb muammolaridan biri bо‘lib kelmoqda. Kimyo fanining eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biri “Kompleks birikmalar kimyosi”dir. “Kompleks birikmalar” moduli zamonaviy organik, analitik, biologik va fizikaviy kimyo fanlari bilan uzviy bog‘langan. Kompleks birikmalarning miqdori organik va anorganik tabiatga ega bо‘lgan moddalarning soniga qaraganda bir necha ming marta kо‘p bo‘lib, ularning yangi-yangi turlarini sintez qilish imkoniyatlari cheklanmagan. Kompleks birikmalarning ijtimoiy hayot va xalq xо‘jaligi uchun ahamiyati juda katta. Masalan, о‘simliklarning yashil qismida bо‘ladigan va fotosintezni amalga oshiradigan modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir, tirik hujayralarni kislorod bilan ta’minlab turuvchi modda-qon gemoglobini, ya’ni temirning kompleks birikmasi bо‘lib, u organizmda muhim ahamiyatga egadir. Juda kо‘p minerallar, alyumosilikatlar koordinatsion birikmalardan iborat. Kompleks birikmalar murakkab tuzilishi va xossalari bilan alohida ahamiyatga ega. Talabalarga kompleks birikmalar tarkibidagi kimyoviy elementlar xossalarini va ilm fanning davriy qonun va davriy sistemasini zamonaviy innovatsion texnоlogiyalarga tayangan holda tushuntirish zarur. Biologik faol komplekslar, katalitik faol komplekslar, о‘ziga xos magnit xususiyatli metall komplekslar sintez qilinib, olingan natijalar respublika kimyo sanoati va fani rivojiga munosib hissa qо‘shib kelyapti. Kompleks birikmalar tuzilishi va xossalarini о‘rganish hozirgi zamon fizik usullarisiz tasavvur qilish mumkin emas, shuning uchun fanni о‘rganishda fizik usullarning mohiyati va nazariy asoslaridan ham yetarli bilim va malakaga ega bо‘lish talab etiladi. Bugungi kunda xorijiy mamlakatlar ta’lim jarayonini о‘rganish va amaliyotga tatbiq etish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Jumladan, “Axborotli о‘qitish”, innovatsion texnologiyalarni ta’lim-tarbiya jarayonida qо‘llash kо‘proq samara bermoqda. Shu bois “Kompleks birikmalar izomeriyasi” mavzusi murakkabligi va o‘zlashtirish qiyin kechishini inobatga olib, dars jarayonida o‘qitishning innovatsion texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Dastlab kompleks birikmalarning kimyo fanidagi o‘rni, 87 PEDAGOGIKA 2019, 6-son fan, sanoat va turmushdagi ahamiyati bayon qilingandan sо‘ng, ularning sinflari bо‘lgan atsidokomplekslar, akvakomplekslar, ammiakatlar, poligalogenidlar, polikislotalar va murakkab tuzilishli metallorganik komplekslarning olinishi hamda kimyoviy xossalari tushuntiriladi1. Nazariy va amaliy materiallardan iborat bо‘lgan “Kompleks birikmalar izomeriyasi” mavzusini о‘qitishda an’anaviy usullarda о‘tkazilgan mashg‘ulotlarda bilimlarning о‘quvchilar tomonidan qiyin о‘zlashtirilishi aniqlandi. Talabalarning kompleks birikmalarning hosil bо‘lishi, tuzilishi, xossalari, izomerlarining vujudga kelishi va organizmdagi funksiyasi jarayonlari murakkabligi nazarda tutilgan holda, о‘qitish jarayoniga tizimli, modulli, innovatsion yondashuvlar maqsadga muvofiq deb topildi. Og‘zaki bayonda gibridlanish, bog‘ hosil qilish jarayonlarini tushuntirish, talabalar tasavvur qilishi ancha qiyin kechadi. Masalan, PtCl4·2NH3 yoki [PtCl4·2(NH3)2] neytral kompleksning tuzilishini tasvirlashda asosiy valentlikni chiziq bilan, qо‘shimcha valentlikni punktr chiziq bilan kо‘rsatadi. Platina asosiy valentligi bilan PtCl4 ni hosil qilishdan tashqari, qо‘shimcha valentlik hisobiga yana ikkita ammiak molekulasini biriktirib oladi. Vernerning kompleks birikmalar hosil bо‘lishidagi valentlik kuchlari tо‘g‘risidagi g‘oyasi kovalent bog‘lanishning elektron va kvant-mexanik nazariyalari (1916-yil Lyuis, 1927-yil L. Poling, N. Sidjvik) yaratilganidan sо‘ng oydinlashdi. Shuningdek, Verner K2[PtCl6] kompleks birikmasining tuzilishini quyidagi kо‘rinishda tasvirlaydi. Bunda platina asosiy valentlik kuchi bilan 4ta, qо‘shimcha valentlik kuchi bilan 2ta xlor ionlarini biriktirib olgan. Verner nazariyasiga asosan har qanday kompleks birikma molekulasida markaziy о‘rinni, asosan, musbat zaryadli metall ionidan iborat bо‘lgan kompleks hosil qiluvchi ion egallaydi. Uning atrofida ligand deb ataluvchi anionlar yoki neytral molekulalar joylashadi. Markaziy ion bilan ligandlar qо‘shilib, kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi. Ichki sfera kvadrat qavs ichida yoziladi. Markaziy iondan uzoqda joylashgan ionlar kompleksning tashqi sferasini hosil qiladi. Verner koordinatsion nazariyasi asosidagi K2[PtCl6] kompleks birikmasining tuzilishida markaziy ion, ichki sfera, 1 Рахматуллаев Н. Г., Омонов Ҳ. Т., Миркомилов Ш. М. Кимё ўқитиш методикаси. – Тoшкент: Иқтисод молия, 2013. – Б. 184-188. 88 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ligandlar va tashqi sfera muhim ahamiyat kasb etadi. Kaliy geksaxloraplatinat (IV) – K2[PtCl6] kompleks birikmasining va shunga о‘xshash juda kо‘p kompleks birikmalarning kimyoviy xossalarini tekshirishlar ulardagi ligandlarning bir xil xossalarga ega ekanligini, ya’ni bir xil kuch bilan markaziy ionga tortilib turishini kо‘rsatadi. Demak, asosiy va qо‘shimcha valentlik orasida deyarli farq bо‘lmaydi degan xulosaga kelindi2. Kompleks birikmalar kimyosi fani o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan mavzularda innovatsion texnologiyalardan o‘rinli foydalanish talabalarda nazariy bilim, amaliy kо‘nikma va malakalarni rivojlantirish uсhun keng imkoniyatlar yaratadi. Kompleks birikmalar kimyosi fani mazmunini o‘zlashtirish uchun: − kompleks birikmalar kimyosi fani mazmunini yaratishda tanlangan materiallardan ma’ruza, laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarda qanday an’anaviy, noan’anaviy metodlardan foydalanishni aniqlash; − kompleks birikmalar kimyosi fani mazmuni bо‘yicha tanlangan materiallarni talabalarga о‘qitish metodikasini ishlab chiqish zarur. Talabalar kompleks birikmalar kimyosi fani mazmuni bilan ma’ruza, laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarda tanishtirib boriladi. Mavzuni o‘qitishda quyidagi ketma-ketlikka amal qilish zarur: − kompleks birikmalar kimyosi fani mazmuni bо‘yicha materiallar tanlash; − tanlangan materiallar mazmuniga kо‘ra muammolar qо‘yish; − qо‘yilgan muammolarni yechishda zamonaviy о‘qitish metodlaridan foydalanish; − pirovard natijada, muammolar о‘z yechimini topadi, qо‘yilgan maqsadga erishiladi, vazifalar bajariladi. Mashg‘ulot xonasiga kirgan professor-о‘qituvchi bir paytda 15 nafar talaba bilan ishlay olmaydi, shuning uchun bu muammoni hal qilishda, noan’anaviy usullardan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan: “Zinamazina” metodini mashg‘ulot jarayonida qо‘llab: 1-savol. Kompleks birikma nima? 2 Парпиев Н. А., Муфтахов А. Г., Рахимов Х. Р. Анорганик кимё. – Тошкент: Ўзбекистон, 2003. – Б. 254-255. 89 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 2-savol. Markaziy atom va ligandning farqi nimada? 3-savol. Verner nazariyasini aytib bering? 4-savol. Izomeriya hodisasining kompleks birikmalarga tatbig‘i qanday? 5-savol. Xelat komplekslarning tuzilishi qanday? 6-savol. Komplekslarning tarkibiga qarab turlarini ayting? 7-savol. Kompleks birikmalarning ahamiyati? Savollar ketma-ketligi soddadan murakkabga tomon, qiyinlik darajasi oshib borish tartibida beriladi, javoblar tinglanadi, to‘g‘ri javob bergan talaba rag‘batlantiriladi, baholanadi va o‘qituvchi tomonidan javoblar to‘ldiriladi, umumiy xulosa qilinadi. “Kompleks birikmalar izomeriyasi” mavzusi yuzasidan dars ishlanmasi interfaol metodlar va vositalardan “Zinama-zina”, “Aqliy hujum”, “Pinbord”, kompyuter dasturlari asosida kirish va chiqish test topshiriqlari ishlab chiqildi. Jumladan, “Kompleks birikmalarning izomeriyasi” mavzusini “Tarmoqlash” metodidan foydalangan holda, mustaqil bajarish vazifa sifatida berildi (1-rasm). Talaba berilgan vazifani bajarish jarayonida izlanadi, adabiyot bilan ishlashga o‘rganadi, ijodiy faollikka va tahlil qilish kо‘nikmasiga erishadi. Natijada olingan bilimlar sinab kо‘riladi, tahlil qilinadi, mashg‘ulot uchun xulosa qilinadi. 1-rasm Muhim xususiyatlari Tuzilish izomeriyalari 90 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Tajriba-sinov ishlari Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti “Kimyo о‘qitish metodikasi” ta’lim yо‘nalishining “Kompleks birikmalar kimyosi” kursida olib borildi. Pedagogik tajriba-sinov о‘tkazish uchun “Kimyo о‘qitish metodikasi” ta’lim yо‘nalishining 301-302-guruh talabalari tanlandi. Dastlab, talabalar bilimi darajasi aniqlab olindi, tanlangan har ikkala guruhda ham kompleks birikmalar mavzulari bо‘yicha og‘zaki sо‘rov asosida sinov о‘tkazildi. Guruhlardagi talabalarning natijalari quyidagicha bо‘ldi. 301-KО‘M guruhida og‘zaki savol-javob natijalari 65,2% ni kо‘rsatdi. 302-guruhida esa og‘zaki savol- javob natijalari 62,7% ni kо‘rsatdi. Bu ma’lumotlar guruhlar о‘zaro bilim darajasi yaqin ekanligini kо‘rsatadi va har ikki guruhda pedagogik tajriba-sinov о‘tkazildi. Talabalarning bilimi, yaxshi о‘zlashtirganliklarini dastlab, muammoli savollar orqali aniqlandi. Sо‘ngra, axborot texnologiyalarni qо‘llab, pedagogik tajriba-sinov о‘tkazildi. 301-guruh nazorat guruh sifatida tanlandi va ularga an’anaviy usulda dars о‘tildi. 302-guruhni tajriba guruhi sifatida tanlanib, ularga kompyuter vositalari yordamida tayyorlangan uslubiy ishlanmalar, ya’ni interfaol usullar asosida dars о‘tildi. Bо‘lim mavzularini guruhlarda tо‘liq о‘tilib bо‘lgandan sо‘ng har ikkala guruhda mazkur bо‘lim mavzulariga tegishli sо‘rovlar о‘tkazildi va nostandart test sinovi olindi. 301-guruhda test natijalari 69,5% ni kо‘rsatdi, 302-guruhda esa test natijalari 75,7% ni kо‘rsatdi. Tajriba о‘tkazilgandan keyingi natijalar о‘zaro taqqoslandi. Demak, tajriba guruhidagi talabalarning о‘rtacha о‘zlashtirish kо‘rsatkichi 13 % farqni tashkil etdi. Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, pedagog ta’lim jarayoniga so‘nggi yangiliklarni tatbiq etgan holda, mashg‘ulotlarni qiziqarli interfaol metodlar asosida tashkil etsa, ta’limda o‘zlashtirish sifat va samaradorligining oshishiga erishiladi. 91 PEDAGOGIKA 2019, 6-son EKOLOGIK TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH KONSEPSIYASI: MUAMMO VA YECHIMLAR Rezume. Maqolada ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyasining hozirgi holati hamda istiqboli o‘rganilgan. Shuningdek, oliy ta’lim muassasasida bо‘lajak mutaxassislarning ekologik kompetentligini rivojlantirish masalalari yoritilgan. Tayanch sо‘zlar: ekologik ta’limni rivojlantirish N. Mirzayeva* konsepsiyasi, barqaror rivojlanish, ekologik ta’lim, ekologik kompetentlik, normativ mezon, aksiologik mezon. Abstract. The article discusses the current state and prospects for the concept of environmental education. The development of environmental competence of future specialists in higher education has also been covered. Key word: environmental education development concept, sustainable development, environmental education, environmental competence, normative criterion, axiological criterion. Резюме. В статье рассматриваются современное состояние и перспективы концепции экологического образования. Также охвачены развитие экологической компетентности будущих специалистов в сфере высшего образования. Ключевые слова: концепция развития экологического образования, устойчивое развитие, экологическое образование, экологическая компетентность, нормативный критерий, аксиологический критерий. unyoda zamonaviy globallashuv jarayoni tez sur’atlar bilan jadallashib borayotgan bugungi kunda, insoniyat salomatligi uchun ekologik xavfsiz makonda yashash masalasi tobora dolzarb muammoga aylanmoqda. Mintaqaviy va milliy ekologik tahdiddan davlatni, jamiyatni va shaxsni himoya qilishga qaratilgan milliy strategiyani shakllantirish hamda bu xavflarning yechimini topish uchun atrof-muhit va inson salomatligi muhofazasini takomillashtirish borasida ko‘pab ishlar amalga oshirilmoqda. *Mirzayeva Nodira Abduxamidovna, Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: nodirabegim.2018@mail.ru 92 PEDAGOGIKA 2019, 6-son О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “О‘zbekiston Respublikasida Ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash tо‘g‘risida”gi Qaror1, hamda “2030-yilgacha bо‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsad va vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorga2 muvofiq sog‘lom turmush tarzini ta’minlash va barcha yoshdagi kishilarning farovonligiga kо‘maklashish, biologik xilma-xillik va ekotizimlarni saqlash va ulardan oqilona foydalanish, ekologik barqarorlikni ta’minlash masalalari ustuvor etib belgilandi. Ekologik muammolarning tobora global ahamiyat kasb etib borayotganligi inobatga olinib, sо‘nggi yillarda muhim ustuvor vazifalar bilan bir qatorda atrof-muhit muhofazasi, ekologik madaniyat, ekologik ta’lim-tarbiya, ekologik ma’rifat masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. Ekologik ta’limning dolzarbligi mamlakatimiz tabiati, ekotizimlari, atrof muhitni beqarorlik va izdan chiqishdan asrash, aholining ekologik madaniyatini oshirish, ushbu о‘ta jiddiy, hayotiy masalalarga aholining barcha qatlamlari, ayniqsa, yoshlar hissa qо‘shishi zarurligi bilan belgilanadi3. Tez rivojlanayotgan zamonaviy iqtisodiyotning asosi yuqori malakali va kompetentli kadrlar hisoblanadi. Dunyo hamjamiyati keskin axborot va kommunikatsiya rivoji davrida turgan bir vaqtda, faqat bilim, kо‘nikma va malaka bilan chegaralanadigan mutaxassis о‘z faoliyati sohasida tо‘liq о‘zligini namoyon qila olmaydi. Bо‘lg‘usi mutaxassis о‘z kasbining yetuk egasi bо‘lishi uchun undan tayanch kompetensiyalar bilan birga umumiy (predmetli) va xususiy (biologikekologik) kompetensiyalar ham talab qilinadi. Kompetentli yondashuv 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 27 майдаги “Ўзбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 434-сонли Қарори. https://lex.uz/docs/4354743 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 20 октябрь 841-сонли “2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги миллий мақсад ва вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори. https://lex.uz/docs/4013356 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 27 майдаги “Ўзбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш КОНЦЕПЦИЯСИ” 434-сонли қарорига 1-ИЛОВА. https://lex.uz/docs/4354743 93 PEDAGOGIKA 2019, 6-son natijasida talabaning qanchalik kо‘p bilim egallashi emas, balki о‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalardan amaliyotda о‘rinli foydalana olishi talab etiladi. Talabalar ekologik kompetentligini о‘rganish, tadqiq etish jarayoni о‘z oldiga bir necha vazifalar yuklaydi: − talabalarda ekologik kompetentlikni rivojlantirish pedagogik muammo ekanini ilmiy-nazariy asoslash, dunyo ekologik ta’lim-tarbiya tizimini tahlil qilish va samarali jihatlarini milliy ekologik ta’lim tizimiga joriy etish; − talabalarning ekologik kompetentligiga ta’sir etuvchi omillarni normativ va aksiologik mezonlar orqali aniqlash; − talabalarning ekologik kompetentligini rivojlantirish modelini takomillashtirish, amaliyotga tatbiq etishning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlash; − talabalarda ekologik kompetentlikni tarkib toptirishning metodik tizimini fanlar integratsiyasi va innovatsion texnologiyalar orqali takomillashtirish, ilmiy-uslubiy qо‘llanmalar tayyorlash, ularni pedagogik tajriba-sinovdan о‘tkazish, samaradorlik darajasini aniqlashdan iborat. Uzluksiz ekologik ta’lim konsepsiyasini ilgari surish jarayonida bir qancha ilmiy yangiliklar yaratilgan bо‘lib, talabalar ekologik kompetentligini rivojlantirishda dunyo ekologik ta’lim tizimidagi ilg‘or xususiyatlarni mahalliy ta’lim tizimiga moslashtirib amalga oshirish dasturi ishlab chiqildi. Kompetentsiyaviy yondashuvli ta’lim talabalarni zamonaviy dunyoning muhim ekologik muammolarini anglashga hamda yechimini topishga о‘rgatadi. Inson bilvosita yoki bevosita tabiiy muhitning omillari bilan muloqotga kirishadi. Shu bois har bir soha vakilining kasbiy kompetentligi negizida ekologik kompetentlik rivojlantirilish talab etiladi. Ekologik kompetentlik xususiy kompetentlikdan umumiy va tayanch kompetensiyalarga kirib borishi zaruriyat sifatida namoyon bо‘lmoqda. Ekologik kompetensiya ekologik ta’lim-tarbiya darajasidan kelib chiqib, talabalarda ekologik tafakkur, ong, dunyoqarashni rivojlantirishga qaratilgan ekologik bilim, kо‘nikma va malakalarni umumiy ekologik xavfli vaziyatlarning oldini olishga yoki tо‘xtatishga yо‘naltira olishdir. 94 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Shaxsga yо‘naltirilgan va kasbiy faoliyatga oid ekologik kompetentlikni ongli faoliyat tarzida amalga oshirish, talabaning shaxsiy imkoniyatlari, tajribalaridan kelib chiqib, murakkab ekologik vaziyatlar hamda hayotning turli tarmoqlarida amalga oshiriladi: − bilish dunyosi. Bu qatlamda ekologik kompetentlik tashqi muhitni turli manbalar orqali о‘rganish, ekologik tajribalar о‘tkazish, ekologik muammoli vaziyatlarda tо‘g‘ri hal etuvchi yechimlarga kelish orqali; − fuqorolik-jamiyat qatlami. Bu qatlamda ekologik kompetentlik tashqi muhit bilan bog‘liq fuqarolik burch va majburiyatlarni bajarish orqali, tabiiy resurslardan iste’molchi sifatida foydalanish, ekologik aksiyalar hamda tabiatni muhofaza qilish jamoaviy tadbirlar o‘tkazish orqali; − maishiy hayot qatlami. Bu qatlamda ekologik kompetentlik turli zararli odatlardan xoli sog‘lom turmush tarziga qaratilgan bо‘lib, tabiiy zaxira boyliklarini tejamkorona ishlatishga va maishiy hayotda ekologik xavfsizlikka rioya etish orqali; − madaniy-ma’rifiy qatlam. Shaxs tabiat qо‘ynida shakllanib, uni ma’daniy-ma’rifiy, ruhiy oziqlantiradigan usullar va tadbirlar tanlash orqali yuzaga keladi. Talabalarda ekologik kompetensiyalar shakllanganligini quyidagi mezonlar orqali aniqlanadi: − normativ mezonlar. Talaba shaxsining tabiiy muhit bilan bо‘ladigan munosabati ma’lum bir aniq qonun-qoidalar va huquqiy asos orqali rivojlantiriladi . − aksiologik mezonlar. Shaxsning iste’molchi sifatidagi talabi ma’naviy va axloqiy qadriyatlar tizimi bilan uyg‘unlashgan bо‘lib, iqtisodiy hamda ijtimoiy barqarorlik aksiologik tamoyillar orqali rivojlantiriladi. Ekologik kompetentlik normativ va aksiolok mezonlar asosida shakllantiriladi. Ular: − bо‘lajak mutaxassislarning о‘zini о‘zi tashkil etish va tо‘g‘rilashga qaratilgan kasbiy pedagogik faoliyati; − salomatlikni saqlashga qaratilgan tadbirlar va amaliy loyihalar; − ekologiya fanining asosiy tushuncha va qonun-qoidalarini bilish; 95 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − ekologik tushunchalar va ularning bazaviy kо‘lami haqida tizimli fikr yuritish va kutilgan hamda kutilmagan vaziyatlarda bilim, kо‘nikma va malakalarni qо‘llay olish; − ekologik yо‘nalishli faoliyatga qobiliyatli bо‘lish va tayyorgarlikdan iborat. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, talabalar ekologik kompetentligi quyidagi omillar yordamida rivojlantiriladi: − sog‘liqni muhofaza qilish. Sog‘lom turmush tarzini yо‘lga qо‘yish orqali. − maqsadli – qadrlilik – ahamiyatlilik. Hayot ne’matlarini qadrlash orqali; − integratsiyalash. Shaxsning kamol topishida yaxlit dunyoqarashni aks ettiruvchi ekologik yondashuv orqali; − tabiiy muhitni muhofaza qilish va asrash doirasidagi fuqarolik huquqi va majburiyatlari orqali; − ijtimoiy ta’sirlar. Ekologik muammolarni hal etishda ijtimoiy hamkorlik va sherikchilikning yuzaga kelishi orqali; − faoliyat. Ekologik muammolarni hal etishda ishlanma va loyihalarni tuzish, modellashtirish, bashoratlash, yangi informatsion texnologiyalarni qо‘llash. Talabalar ekologik kompetentligini rivojlantirishning metodik tuzilishi bir necha bosqichlarga ajratiladi ushbu bosqichlarni amalga oshirish mexanizmi asosida ekologik kompetentlikni rivojlantirish modeli hosil qilinadi. Birinchi bosqich motivatsion refleksiv bosqich bо‘lib, talabalar tomonidan о‘zlashtirilayotgan bilimlar zaruriyatining ongli his qilinishi, maqsad va vazifalarni aniq kо‘rsatishi lozim. Talabalar ekologik jarayonlarni ongli tushunishi uchun muhit yaratiladi (atrof-muhit, tabiat inqirozlar haqidagi videolavhalar). Bu bosqichning mazmuni shundan iboratki, hayotiy jarayonlarni loyihalashdan (hayotiy tajriba hosil qiluvchi tabiiy voqea va jarayonlarni loyihalash, ta’lim beruvchi va tahsil oluvchi о‘rtasidagi ta’limiy dialoglar, ta’limni kundalik hayotiy faoliyatga yaqinlashtirish orqali, hayotdagi qadriyatlarni anglash orqali о‘z “meni”ni yaratish atrof-muhit bilan muvozanatli munosabatga kirisha olishi) iborat. 96 PEDAGOGIKA 2019, 6-son Ikkinchi bosqich – reproduktiv-ta’limiy. Ilmiy ekologik bilimlarni amaliy tajribalar orqali rivojlantirish. Ilmiy ekologik bilimlar tajribada asoslanib bilim, kо‘nikma va malakalar yanada rivojlantirilib, kompetentlik darajasiga yо‘naltiriladi. Uchinchi bosqich – konstruktiv. Bu bosqichda talabalar о‘zlarining “uslublarini” namoyish etadi. Konstruktiv bosqichda shaxsning psixologikijtimoiy dunyosi yoritib beriladi. Tо‘rtinchi bosqich – talabalar tomonidan vitagen, refleksiv axborot va kommunikatsion, fasilatsion texnologiyalarni amalda qо‘llash va ularning samarasini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Bu bosqichning yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, ekologik bilimlarning fanlararo integratsiyasidan ham foydalaniladi. Talabalarda ekologik kompetentlikni shakllantirish va uning rivojlanganligi darajasini о‘rganish maqsadida dastlab mavjud kamchiliklar о‘rganiladi. So‘ngra ishlab chiqilgan maxsus reja asosida pedagogik tajriba-sinov ishlari olib boriladi. Talabalarda mavjud ekologik kompetentlikni aniqlash maqsadida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: − nazariy va amaliy mashg‘ulotlar davomida ekologik kompetentlikni rivojlantirish uchun pedagogik shart-sharoitlarning mavjudligi; − talabalar ishtirokida anketa sо‘rovnomalari о‘tkazish; − talabalar ekologik kompetentligini rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar va tadbirlar: ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya, suhbat, intellektual tanlovlar, ochiq darslar va о‘yinlar ishlab chiqish; − tanlangan mutaxassisligidan kelib chiqib, ekologik bilimlarni amaliyotga tatbiq eta olish; − ekologik tafakkurni kompetentlik darajasida namoyon qilish; − tajriba-sinov ishlari natijalarini umumlashtirish va ularni matematikstatistik metodlar yordamida qayta tahlil qilish va xulosalash. О‘tkazilgan pedagogik tajriba-sinov ishlarining natijasiga kо‘ra, oliy ta’lim muassasasida talabalar ekologik kompetentligi quyidagicha rivojlantiriladi: − talabalarda ekologik kompetentlik xususiy darajadan tayanch darajagacha rivojlantirildi, 97 PEDAGOGIKA 2019, 6-son − talabalarda ilmiy, hissiy va madaniy yondashuvlar birligi ta’minlanadi; − talabalarda ekologik bilim olishga va amaliy faoliyat yuritishga ishtiyoq kuchayadi; − talabalar о‘zlari tanlagan kasbiy mutaxassisligini ekologik jihatdan tahlil qila olishlik darajasidagi bilimlar va kompetensiyalarni egallaydi. Xuosa qilib aytganda, bo‘lajak mutaxassis mehnat bozorida raqobatbardosh bо‘lishi uchun nazariy bilimlarni chuqur egallashi bilan birga, ularni amaliyotda samarali qо‘llay olishi zarur. Beqaror bо‘lgan ekologik muhitda, kutilgan va kutilmagan vaziyatlarda ekologik bilim, kо‘nikma va malakalarini umumiy ekologik xavfli holatlarning oldini olishga yoki tо‘xtatishga yо‘naltira olishi zarur. “О‘zbekiston Respublikasida Ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi”ni bо‘lajak mutaxassislar kasbiy faoliyatiga tatbiq etish, ularni kasbiy faoliyatda yuzaga keladigan muammolarni mustaqil tarzda aniqlab, bartaraf qila olish, boshqalar bilan hamkorlikda faoliyat yuritish, atrofmuhitga bо‘lgan munosabatni, ya’ni “inson – tabiat – jamiyat” tizimini ongli tahlil etishiga o‘rgatadi. 98 PEDAGOGIKA IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA'LIMI 2019, 6-son O‘ZBEK TILI KORPUSINI YARATISHNING TA’LIMIY AHAMIYATI Rezume. Maqolada o‘zbek tili milliy korpusini yaratish ta’lim va zamonaviy o‘zbek tilshunosligi oldida turgan, yechimi kechiktirib bo‘lmaydigan vazifa ekanligi, bu borada amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ba’zi masalalarga to‘xtab o‘tiladi. Ta’lim jarayonida korpuslarning ahamiyati, E. Sobirova jumladan, milliy va mualliflik korpuslari o‘qitish jarayonida qo‘llanilishining o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan. Deyktik birlik hisoblangan olmoshlarning ishora xususiyatidan kelib chiqib, uni ham korpusda teglash jarayoni ko‘rib chiqiladi. Tayanch so‘zlar: mualliflik korpusi, razmetka, teglash, korpus menejeri, annotatsiya, ost korpus, lemma, leksik yorliqset, sintaktik yorliqset. Abstract. The article highlights some of the tasks that must be completed to create the National Corpus of the Uzbek language, which is an urgent task facing education and modern Uzbek linguistics. It also stresses the importance of corpus in the educational process, including features in the training of national and copyright use. Depending on the nature of the category of pronouns, which is a daictive subdivision, the process of its equalization of tagging by corpus is also taken into account. Key words: copyright corpus, tagging, tag, corpus manager, annotation, subframe, lemma, lexical label, syntactic label. Резюме. В статье освещаются некоторые задачи, которые необходимо выполнить для создания Национального корпуса узбекского языка, неотложная задача, стоящая перед образованием и современной узбекской лингвистикой. Подчеркивается важность корпусов в учебном процессе, включая особенности в обучении национального и авторского использования. В зависимости от характера разряда местоимений, являющегося Sabirova E’zoza Shuhrat qizi, Toshkent davlat yuridik universitetining Ixtisoslashtirilgan filiali o‘qituvchisi E-mail: sobirova.ezoza@mail.ru 99 PEDAGOGIKA 2019, 6-son дейктивным подразделением, также учитывается процесс его равнения тегирования по корпусу. Ключевые слова: авторский корпус, разметка, теггирование, менеджер корпуса, аннотация, подкорпус, лемма, лексическая метка, синтаксическая метка. eyingi yillarda o‘zbek tilshunosligining turli tarmoqlarini to‘liq yoritishga bag‘ishlangan qator izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada til korpusini yaratish hamda korpus lingvistikasini rivojlantirish tilshunoslik, til o‘qitish metodikasi sohalaridagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Kompyuter lingvistikasida avtomatik tarjima, sun'iy intellektning o‘zbek tilini tushunish va qayta ishlashiga erishish borasida qator tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lsa ham, korpus lingvistikasi yaxlit tarzda, monografik planda o‘rganilmagan. Binobarin, barcha ilmiy yo‘nalishlar qatorida tilshunoslikda ham “...ilmiy va ijodiy izlanishlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ular uchun zarur shart-sharoitlar yaratish vazifa”sining1 belgilanishi fanlar integratsiyasi bo‘yicha chuqur izlanishlar olib borish zarurligini ko‘rsatadi. Takomillashib borayotgan kompyuter lingvistikasi yo‘nalishida avtomatik tarjima sifatini yaxshilash, tilni lingvistik modellashtirish, algoritmini yaratish hamda muayyan tilning ko‘p asrlik milliy-madaniy merosdan foydalanish imkonini oshirish maqsadida ularni elektronlashtirish jahon tilshunosligida dolzarb masalaga aylandi. Kompyuter lingvistikasini yanada rivojlantirish, xususan, til korpuslari yaratish, mavjudlarini to‘ldirib borish, hajmini kengaytirish, matnni avtomatik tahrir qiladigan dasturlar yaratish tilshunoslik oldida turgan yechimi muhim ahamiyatga ega masalalardandir. Hozirgi o‘zbek tili boshqa tillar kabi o‘z tarixiy taraqqiyot yo‘lida bir qancha o‘zgarishlarga uchradi. Taraqqiyot davridagi har bir bosqichning o‘ziga xos xususiyatini tadqiq etish maqsadida tilning taraqqiyot bosqichlari ajratildi hamda o‘rganildi, bu tadqiqotlarda davr tilining o‘ziga xos xususiyati ma’lum bir 1 Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. – Тошкент: Ўзбекистон НМИУ, 2016. – Б. 56. 100 PEDAGOGIKA 2019, 6-son adib ijodi misolida yoritildi. Har bir davr ijodkorlari ijodiy merosini to‘liq qamrab oluvchi bir qancha lingvistik tadqiqot mavjud bo‘lsa-da, ular maxsus tizimlashtirilgan baza shaklini olmagan. Axborot texnologiyalari asrida bunday yaxlit tizimning o‘zbek (turkiy) yozma manbalari uchun mavjud bo‘lmasligi achinarli holat. Bugungi kunda korpus lingvistikasi tilshunoslikda real hayotda tildan kompyuter va elektron korpuslar yordamida foydalanish bilan bog‘liq yangi yondashuv sifatida tushuniladi. Lingvistikaning sintaksis, semantika, ijtimoiy lingvistika kabi bo‘limlari til tuzilmasi yoki tildan foydalanishni bayon etish yoki baholash maqsadiga ega bo‘lsa, korpus lingvistikasi tilga oid tadqiqotlarning ko‘plab aspektlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan keng tushuncha, metodologiya hisoblanadi. Dunyodagi yirik tillarning milliy korpuslari yaratilgan va yaratilmoqda. O‘zbek tilining milliy korpusini yaratish tilshunosligimiz oldidagi dolzarb vazifalardan biridir. O‘zbek tilining milliy korpusining yaratilishi shu bilan ahamiyatliki, buning natijasida tadqiqotchi ma’lumotlarni olish uchun behad ulkan axborot hajmiga ega bo‘ladi. Bu esa til birliklarining barcha lingvistik xususiyatlari, tilning taraqqiyoti, undagi o‘zgarishlar – yangilanish va eskirishlar, faollashish va passivlashishlar haqida tezkor, aniq va to‘liq ma’lumotni beradi, osonlik bilan turli tipdagi katta hajmli akademik lug‘atlar tuzish, matnlarga avtomatik ishlov berish imkoniyatini yaratadi. Tilshunosligimiz tarixida alohida muallif asari til xususiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar talaygina. Bu tadqiqotlarda muallif tili leksikasi atroflicha tavsiflangan. Bunday tadqiqotlar tilning rivojlanish jarayoni va o‘zgarishlarni: ma’no torayishi va kengayishi, istorizm, arxaizm, neologizmlar harakatini kuzatish uchun qulay sharoit yaratadi. Mana shunday xususiyat har bir muallif va davr tili uchun tadqiq etilsa ham, ular alohida-alohida monografiyalarda mavjud. Agar bu tadqiqotlar milliy korpusda yaxlit bir tizim asosida o‘z aksini topsa, istalgan leksemaning tarixiy taraqqiyot jarayonini turli muallif tili misolida yorqin tasavvur qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Tilshunosligimiz oldida turgan endigi vazifa shu tadqiqotlarni birlashtirish asosida korpus yaratish. Bu vazifani amalga oshirish ikki bosqichni o‘z ichiga oladi: 101 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 1. Tilimiz tarixiy taraqqiyoti davrida til xususiyatlari tadqiq qilingan adiblar ijodiy merosi va tadqiqot natijasini korpus sifatida shakllantirish; 2. Shu paytgacha til xususiyati o‘rganilmagan yozuvchi va shoirlar asari korpusini tuzish. Birinchi vazifa o‘rganilgan milliy-madaniy merosimizning elektron shaklda yaxlit sistemada (korpus shaklida) saqlanishi va undan keyinchalik turli ta`limiy va tadqiqiy maqsadda foydalanish imkonini yaratadi. Ikkinchi vazifani amalga oshirish til xususiyati o‘rganilmagan yozuvchi va shoirlar asariga bag‘ishlangan turli filologik tadqiqotlar bajarish uchun elektron baza hamda milliy-madaniy meros va tilimizni elektron shaklda (korpus formatida) saqlash, foydalanish va kelgusi avlodga to‘liq yetkazishni ta’minlaydi. Korpus uchun material tanlash masalasida milliy korpusi mavjud tillarning mualliflik korpusini tuzish hech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi, chunki matn (muallif asari) elektron shaklda internet saytida yoki korpus tarkibida mavjud. Mualliflik huquqi asosida bu asarlar tarmoqda turgani uchun ularni korpusga xom-ashyo sifatida olishga monelik yo‘q. Milliy korpusi mavjud bo‘lmagan tillarda korpus yaratishda esa biroz muammoga duch kelish tabiiy hol. O‘zbek tili milliy korpusi bo‘lmasa ham, ZiyoNET tarmog‘ida mumtoz hamda zamonaviy shoir va yozuvchilarimiz asarlarining anchasi elektron shaklda joylashtirilgan. Shunga asosan, mualliflik korpusi tuzishda ikki manbaga asoslanish mumkin: 1. Har bir muallifning nashr etilgan mukammal asarlari to‘plami. 2. Internet tarmog‘idagi elektron fayllar2. Birinchi manbani elektron shaklga aylantirish (skanerlash, matnni sun’iy intellekt tushunadigan formatga keltirish) orqali material sifatida ishlatsak, ikkinchi manbadan nisbatan tayyor holda foydalanishimiz mumkin. Ikkala holda ham matnning elektron shakli olingach, uni texnik qayta ishlash – tokenizatsiya, lemmatizatsiya, sintaktik razmetkalash ehtiyoji tug‘iladi. Texnik ishlov berishdan oldin matn korpus uchun tayyorlanadi, chunki unda nolingvistik birlik ham uchraydi. Korpus matnining asosiy belgisi unda nolingvistik birlikning (jadval, rasm, grafik chizma) bo‘lmasligidir. Shundan so‘nggina razmetkalash bosqichiga o‘tish mumkin. Razmetkalash avtomatik va yarimavtomatik rejimda 2 Mengliyev B. va boshqalar. O‘zbek tilining milliy korpusi // Ma’rifat. – Toshkent, 2018. 102 PEDAGOGIKA 2019, 6-son bajariladi. Muallif qo‘llagan neologizm, boshqa alifbodan yozilgan so‘zshakl lemmatizatsiyasiga alohida e’tibor qaratiladi. Korpus tayyor holga kelgach, tabiiy ravishda muallif asarlari chastotali lug‘ati tayyor bo‘ladi, chunki lemmatizatsiya jarayonida so‘zshakl hamda leksema (lemma) miqdori aniqlanadi. Masalan, Chexov asarlari korpusi 36 153 lemma yoki leksemani qamrab oladi. Ushbu lemmalar 1 381 000 qo‘llanish holati (120 000 so‘zshaklda)ni tashkil etgan. So‘z qo‘llash holatiga qarab, gapning o‘rtacha uzunligi (nechta so‘zdan iboratligi) ham aniqlanadi. Leksema qo‘llanish chastotasi asar yozilish yili, janri, gap uzunligi asosida ham hisoblanishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga hozirgi adabiy til va muallif davri adabiy tili leksikasi chastotasini qiyoslash va xulosa chiqarish imkonini beradi. Bunday qiyosiy tahlil milliy korpus asosida bajarilishi ham mumkin. Demak, bunday korpus tuzishdan yana bir maqsad muallif asarlarining turli lug`atini yaratish. Shu bilan birga, tarix nuqtayi nazardan katta davr ichidagi tilning tarixiy-madaniy rivojlanish va o‘zgarishini ham o‘rganish mumkin. Bu esa filologiya sohasida ta’lim oluvchilarning monografik tadqiqot ishlarida muhim ahamiyatga ega. O‘zbek tilining milliy korpusini yaratish uchun, avvalo, kerakli materiallar to‘planadi. Korpusni shakllantirishda o‘zbek tilida yaratilgan veb-saytlar, shuningdek, kutubxonalardan olingan elektron kitoblar va maqolalar asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Korpus ma’lumotlari O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq litsenziya asosida tarqatiladi. Ularda materialning qaysi manbadan olinganligi qat’iy ko‘rsatiladi. O‘zbek tilining milliy korpusi o‘zbek tilidagi matnlarning elektron shakldagi axborot-ma’lumot tizimi hisoblanadi. O‘zbek tilining milliy korpusi saytga (masalan, http://uzbekcorpora/uz/) joylashtiriladi. Korpus o‘zbek tili bilan bog‘liq masalalar bilan qiziquvchi va undan foydalanuvchi – tilshunoslar, tarjimon va tarjimashunoslar, til o‘rganuvchilar, o‘quvchilar va talabalar, o‘zbek tilini o‘rganayotgan chet elliklar uchun mo‘ljallanadi. O‘zbek tilining milliy korpusi zamonaviy korpuslarga qo‘llanadigan barcha talablarga javob berishi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 1) so‘z hajmi; 2) o‘zbek tilining barcha foydalanish sohalariga tegishli matnlar janrining 103 PEDAGOGIKA 2019, 6-son xilma-xilligi: − badiiy uslubdagi matnlar (XX asr boshidan to bugungi kunga qadar yaratilgan adabiy matnlar); − publitsistik uslubdagi matnlar (keying o‘n-yillikda internetda joylashtirilgan maqolalar); − rasmiy uslubdagi matnlar (2010-2014-yillarda e’lon qilingan farmoyishlar, qarorlar, buyruqlar va hokazo rasmiy hujjatlar); − ilmiy uslubdagi matnlar (turli sohalarda yaratilgan ilmiy tadqiqotlar, monografiyalar va hokazo); − so‘zlashuv tilidagi matnlar (2010-yildan beri yaratilgan mashhur blog-postlar); 3) asosiy ijtimoiy parametrlar (yoshi, ma’lumoti darajasi, tilni bilish darajasi, kasbi, nutq madaniyati turlari) bo‘yicha turfa mualliflar tarkibi; 4) turli davrlarga tegishli matnlarning mavjudligi. Ost korpuslarni annotatsiyalashda sintaktik va leksik yorliqsetlar ishlab chiqariladi. Sintaktik yorliqsetda sodda gap C, bosh gap C, ergash gap SBAR, CARQ, ega NP, WHNP, aniqlovchi ADJP, hol PP, WHP, ADVP WHADVP va nolga teng, bosh gap bo‘lagi X kabi shartli belgilar asosida qolipga solinadi. O‘zbek tili agglutinativ tillar guruhiga xosligi uchun so‘z shakllari so‘z o‘zagiga ketma-ketlikda birikkan morfemalar qatoridan tashkil topadi. Morfemalar o‘z navbatida turli grammatik xususiyatlar (shaxs, son, kelishik va hokazo) bilan xarakterlanadi va o‘zida muhim kontekst informatsiyasini tashiydi, buni hisobga olmagan leksik tahlil to‘liq bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, leksik yorliqsetda dastlab grammatik xususiyatlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Leksik yorliqsetdagi grammatik xususiyatlarni quyidagicha belgilash maqsadga muvofiq: son N 2, egalik S 10, shaxs P 8, kelishik S 7, bo‘lishsizlik G 2, zamon T 3, tuslash M 4, mayl V 5. Korpusni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: zamonaviy va diaxronik. Zamonaviy matnlar korpusiga yaratilish davri muayyan yillarni o‘z ichiga oluvchi matnlar kiritiladi. Korpus ushbu qismining asosiy hajmi so‘z ishlatmalarini o‘z ichiga oladi. Diaxronik qism ma’lum miqdordagi so‘zlik hajmiga ega bo‘lib, u muayyan asrga tegishli matnlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbek tilining milliy korpusi hajmi chastotali til ko‘rinishlarining 104 PEDAGOGIKA 2019, 6-son variativligi va o‘zgaruvchanligini o‘rganish, shuningdek, quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ishonchli natijalarni qo‘lga kiritish imkonini yaratishi lozim: − so‘z turkumlarining morfologik variantlari va ularning evolutsiyasini o‘rganish; − so‘z yasash variantlari va ular bilan bog‘liq so‘z yasalish modellari hamda vositalari samaradorligi muammolarini tadqiq etish; − boshqarish, moslashtirish, biriktirish variantlarining o‘zgarishini tadqiq etish; − akseptologik variantlar va o‘zbek tilining aksept tizimidagi o‘zgarishlarni tadqiq qilish; − leksik variativlik, xususan, sinonimik qatorlar va tematik guruhlar, tarkib, shuningdek, ulardagi semantik nisbatlarning o‘zgarishini o‘rganish. Mavjud milliy korpuslarni kuzatish asosida korpusning tuzilishi va tarkibini o‘rganar ekanmiz, korpus interfeysi, qidiruv tizimi va matnlar bazasi uning eng asosiy tarkibiy qismi, degan xulosaga kelamiz. Rus tili milliy korpusi joylashgan www.ruscorpora.ru saytining birinchi sahifasida korpus va uning tuzuvchilari haqida asosiy ma’lumot, o‘ng tomondagi menyuda istalgan sahifaga o‘tish imkoniyati mavjud. Bu korpus menyusi to‘rt qismdan iborat. Bosh sahifa, saytning qidiruv resursi, matn haqida unga biriktirilgan qo‘shimcha ma‘lumot ilovasi, korpus birliklariga izoh yozish prinsiplari, oxirgi blok korpus tuzuvchilari jamoasi, foydalanilgan dastur, matnlarning mualliflik huquqi haqida to‘liq ma’lumotlar bazasidan iborat. Albatta, korpusning tuzilishi va tarkibi tilning xususiyatlari, ijtimoiy talab va boshqa jihatlarga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Korpuslar uchun yagona va o‘zgarmas andaza belgilanmaydi. Masalan, tuzilajak o‘zbek tili korpuslari jamiyatimiz talablaridan kelib chiqqan holda, o‘ziga xos bo‘lishi mumkin. Korpusdagi milliy so‘zi nafaqat tilning, balki korpus tuzilishi va tarkibining ham o‘ziga xosligini anglatadi. Mutaxassislar korpus tuzishning texnologik jarayonida quyidagi bosqichlarni ajratishadi3: 1. Belgilangan manbaga muvofiq holda matnning korpusga kirishini 3 Қаранг: http://www.unikoeln.de/philfak/englisch/bald/corpora. http://www.essex.ac.uk/linguistics/clmt/w3c/corpus_ling/content/history.html. 105 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ta'minlash. 2. Matnni avtomatik o‘qilish shaklida qayta ishlash. Korpusga kiritiladigan elektron shakldagi matn turli usul bilan olingan bo‘lishi mumkin: qo‘lda terilgan, skanerlangan, mualliflik nusxasi, hadya, ayirboshlash, Internet, nashriyotlar tomonidan korpus tuzuvchisiga beriladigan original-maketlar. 3. Tahlil, matnga dastlabki ishlov berish. Ushbu bosqichda turli manbalardan qabul qilingan matnlar filologik tekshiruv, tahrirdan o‘tadi. 4. Konversiyalash, grafematik tahlil. Ba'zi matnlar qayta kodlashtirish jarayoni amalga oshadigan ilk mashina ishlovidan qayta-qayta o‘tadi, nomatniy qismlar (rasm, jadval) o‘chiriladi yoki o‘zgartiriladi. Matndagi bo‘g‘in ko‘chirish, chegaralar (MS-DOS matnlarida) bekor qilinadi, tire, boshqa belgilar bir xilligiga erishiladi. Grafematik tahlil korpusga kiruvchi matnni qismga (so‘z, bog‘lovchi) ajratish, nomatniy elementni o‘chirish kabi amallarni bajarishdan iborat. 5. Nostandart (noleksik) elementni belgilash, rasmiylashtirish, maxsus matniy elementni (qisqartma asosida yozilgan nom (ism, familiya), boshqa alifboda yozilgan o‘zlashma leksema, rasmga berilgan nom, izoh, zarvaraq, adabiyotlar ro‘yxati va boshqalar) bir xil mezon asosida qayta ko‘rib chiqish. Albatta, bu amallar avtomatik ravishda matn muharriri tomonidan bajariladi. Korpusni loyihalashtirishning keyingi bosqichi manbani saralash hisoblanadi. Korpusning ahamiyati uning bir tildagi keng ko‘lamli matnlarni bir joyga yig‘ib, tartib berilganida emas, shu sababli uni tuzishda bir necha mezon asosida ish ko‘riladi. Korpus materialini saralashda korpusning asosiy birligi nimadan iboratligi, uning hajmi qanday bo‘lishi (unda qancha so‘z bo‘lgani ma’qul), yozma matn qaysi manbaga asoslanishi, qancha miqdorda bo‘lishi, unga kiruvchi matn tilning qaysi sohasiga tegishli bo‘lishi kabi masalalarga yechim topiladi. Teglashning korpus tuzishdagi ahamiyati. Teg, uning tur, xususiyati korpus lingvistikasi mutaxassislari tomonidan keng tavsiflangan. Korpusni oddiy elektron to‘plam yoki virtual kutubxonadan farqlovchi, matn ustida turli lingvistik amallarni bajarishga imkon beruvchi eng asosiy omil – uning razmetkasi. Korpus yordamida bajarilishi mumkin bo‘lgan ishlar va vazifalarni bajarish uchun korpusning o‘zi mavjud bo‘lishi yetarli bo‘lmay, korpus materialiga turli qo‘shimcha lingvistik izoh ham bo‘lishi kerak. 106 PEDAGOGIKA 2019, 6-son V. P. Zaxarov, B. Kutuzov, S. A. Sharovlar bu boradagi ishlari4da teg, uning korpusdagi ahamiyatini atroflicha yoritib berishgan. Shuningdek, Z. P. Zaxarov rahbarligi ostida L. V. Severyuxina ishlari5da, V. V. Rikovning shu mavzudagi ma’ruzalari6da ham teglash masalasi atroflicha yoritilgan. Ishlarning har birida razmetkaning alohida jihati ta'riflangan. Barchasini umumlashtirgan holda, lingvistik annotatsiya yoki korpus razmetkasi (ing. linguistic markup) atamasi korpusga matnning qismi bo‘lmagan, lekin shu matnga biriktirilgan qo‘shimcha ma’lumot (metaaxborot) deb xulosa qilish o‘rinli. Bu qo‘shimcha ma’lumotning eng oddiy ko‘rinishi so‘z turkumi haqidagi axborot. U quyidagi shaklda berilishi mumkin: Osmon (ot) ostidagi (ot) hamma (olmosh) narsa (ot) omonatdir (sifat). (Lao Szi). Teglash korpusni avtomatik tahlil qilishda qo‘l keladi. Matndagi so‘zlarni bir marta turkumga ajratsak, istalgan tadqiqotni bajarishda (masalan, korpusdagi barcha sifatlarni ajratishda) foydalanish uchun qo‘l keladi. Korpusni razmetkalash (annotatsiyalash) dasturlashtirilgan yo‘llar bilan amalga oshiriladi. Bunda, avvalo, vaqtni tejash, mehnatni kamaytirish nazarda tutilsa, ikkinchidin, matnga avtomatik ishlov berish muammosiga yechim topiladi. Hozircha anaforik, prosodik teg qiyinligicha qolib ketyapti hamda teglash faqat qo‘lda bajarilyapti, keyinchalik bu ham dasturlashtirilishi zarur, albatta. Morfologik, sintaktik teglash esa tegger, parsing yordamida amalga oshirilsa-da, bu dasturlarning ham aksariyati avtomatik razmetkadan keyingi tuzatishni talab qiladi. Chunonchi, morfologik omonimiya (ko‘proq flektiv tillarga xos), sintaktik ko‘pma'nolilik holatida dastur xulosaning bir necha ko‘rinishini taklif qiladi, tadqiqotchi esa keraklisini tanlaydi. Yangi avlod korpuslari hajmining favqulodda kattalashgani mutaxassislar oldiga razmetkaning to‘liq avtomatlashtirilgan turiga o‘tish, yangi, mukammal tegger, parsinglar yaratish vazifasini qo‘yadi. Avtomatik morfologik tahlil (tegger) yordamida har bir leksik birlikka (so‘z turkumi, lemma, grammema guruhi) alohida grammatik xarakteristika (shaxs-son, kelishik, boshqa grammatik 4 Қаранг: Курс “Корпусная лингвистика” (А. Б. Кутузов) Лицензия Creative commons Attribution Share-Alike 3.0 Unported (Электрон ресурс) - //lab314.brsu.by/kmp-lite/kmpvideo/CL/CorporeLingva.pdf 5 Қаранг: Л.В. Северюхина. “Моделирование логико-понятийной области корпусной лингвистики”. (Дип.раб; рук. доц. В.П. Захаров). 6 Рыков В. В. маърузалари билан http://rykov-cl.narod.ru/c.html сайтида танишиш мумкин. 107 PEDAGOGIKA 2019, 6-son kategoriya) beriladi. Masalan, Braun korpusida so‘zning chastotasini aniqlash oson. Faqat bu so‘zshaklning (korpus tilida token) chastotasi bo‘ladi. Leksemaning chastotasini aniqlash uchun esa har bir so‘zga uning lemmasi biriktirilgan bo‘lishi kerak. Korpusni avtomatik razmetkalashning oddiy usuli so‘zning leksik kategoriyasi ko‘rsatilgan hajman katta elektron lug‘atni razmetkalangan korpus bilan birlashtirishdir. Shunda elektron lug‘atdagi izoh (grammatik kategoriya tavsifi) razmetkalanmagan korpusdagi so‘zga teg sifatida o‘zlashtiriladi. Masalan, korpus, elektron lug‘atda axborot, siyosat so‘zlari mavjud bo‘lsa, lug‘atdagi “ot” tegi avtomatik tarzda korpusga ko‘chadi, lekin bu usul bilan ham korpusni to‘liq razmetkalashning imkoni yo‘q, chunki ba'zi so‘z, birikmalar bir vaqtning o‘zida bir necha kategoriyaga mansub bo‘lishi mumkin. Bu holat morfologik ko‘pma'nolilik (ambiguity) muammosi bilan bog‘liq. Olma, matematik, etik, surma, suzma, bo‘lmoq, qo‘llar, bog‘lar kabi so‘zshakllar birdan ortiq grammatik kategoriyaga tegishli, shu sababli bunday so‘zlarni razmetkalash faqat elektron lug‘at yordamida amalga oshmaydi. Tabiiyki, kontekstda so‘zshakl faqat bitta kategoriyaga tegishli bo‘lib qoladi, shuning uchun razmetkaning yana ham mukammalroq ko‘rinishi: morfologik teglash uchun sintaktik teg, sintaktik teg uchun semantik teglash qilish korpusni to‘liq, to‘g‘ri teglashga olib keladi. Masalan, ishora birliklari hisoblangan olmoshlarning ishora xususiyatidan kelib chiqib, uni ham korpusda teglash jarayonini ko‘rib chiqaylik. Kishilik olmoshlari deyktik jihatdan tahlil qilinganda ularni quyidagi semalar bo‘yicha o‘zaro qarama-qarshi qo‘yib tekshirsa bo‘ladi: − nutq jarayonidagi ishtirokiga ko‘ra: Pr deixis 1; − birlik va ko‘plik: Pr deixis 2; − yoshga nisbatan murojaat: Pr deixis 3. Bularning har birini alohida teglaymiz (masalan, Pr deixis 1: speaker/ listener/ alien). Qolaversa, uslubiy xususiyatlariga ko‘ra ham olmoshlarning quyidagi deyktik ma’nolari qidiruv tizimiga kiritilishi mumkin: − “biz” olmoshi kamtarlik, o‘zini ta’kidlash, o‘ta darajada yaqinlik, kamsitish, bepisandlik, nazarga ilmaslik, o‘z-o‘zini taftish qilish; − “siz” olmoshi kuchli hurmat, o‘zidan chetlatish, ta’kidlash; − “men” olmoshi o‘ziga urg‘u berish, aybdorlikni his qilish, gapning 108 PEDAGOGIKA 2019, 6-son ma’nosi tinglovchi uchun muhimligini ko‘rsatish; − “u” olmoshi gap ketayotgan shaxsning o‘zgadan yashirilishi; − “ular” olmoshi hurmat, kesatiq7. V. P. Zaxarovning fikricha, lingvistik razmetkaning barcha (morfologik, sintaktik, semantik, anaforik, prosodik) turlari quyidagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi: − teg sxemasini tavsiflash (asoslash); − umumiy lingvistik tushunchalar tizimini aniqlash; − foydalanuvchi uchun ma'lum bo‘lgan tahlil sxemasini shakllantirish; − teg sxemasining nazariy an’anaviyligiga erishish; − xalqaro andazalarga amal qilish. Xulosa qilish mumkinki, tilning elektron shaklini “yaratish”, uni yangilab borish nafaqat til egalari va shu til tadqiqotchilariga, balki uni chet til sifatida o‘rganuvchi xorijliklarga ham katta imkoniyat yaratadi. Bu orqali esa zamon talabi bo‘lgan vaqtdan unumli foydalanish samaradorligi oshiriladi, bilim olishning yangi bosqichiga o‘tiladi, shuningdek, tilni dunyo sahnasiga olib chiqish imkoniyati kengayadi. Mustaqil ta’lim madaniyatini yuksaltirish masalasi dolzarb bo‘lib turgan hozirgi paytda yuqorida keltirilgandek vazifalarni bajarish juda foydalidir. Binobarin, ta’lim jarayonida korpusdan foydalanuvchi (talaba) aniq savollariga javoblar topish, o‘rganilayotgan tilning real tabiiy holatini ko‘rish, uning tarixiy, geografik, ijtimoiy jihatdan variativligini isbotlash kabi imkoniyatlarga ega bo‘ladi. 7 Sobirova E. Kishilik olmoshlarining deyktik xususiyatlari // Til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo‘lidagi ilk odimlar, universitet talabalarining II ilmiy-amaliy anjumani. – Toshkent: 2018. – B. 209. 109 FAN VA TA'LIM FIDOYILARI 2019, 6-son PEDAGOGIKA MUHANDISLIK KALITINING USTASI shirboyev Azim Ozodovich 1960-yil 1-yanvarda Turkiston viloyati, Turkiston shahrida tug‘ilgan. Millati o‘zbek. 1976-yili Turkiston shahridagi Hamza nomli umumiy o‘rta ta’lim maktabini bitirgan. Oʻquvchilik davrida tasviriy san’atga bo‘lgan qiziqishi, iqtidori, tuman va shahar miqyosidagi turli ko‘rgazma va tanlovlardagi muvaffaqiyatlari uni Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining Badiiy-grafika fakultetida tahsil olishga undadi. 1976-1981-yillarda shu fakultetda o‘qib, chizmachilik va rasm o‘qituvchisi mutaxassisligini oldi. 1981-yilda ustozlar nazariga tushgan umidli yosh kadr sifatida, shu fakultetning “Chizma geometriya va chizmachilik” kafedrasida ishga olib qolindi. 1981-1983-yillarda harbiy xizmatda bo‘ldi va harbiy xizmatdan so‘ng yana shu kafedrada pedagogik faoliyatini davom ettirdi. Dastlab o‘qituvchi, katta o‘qituvchi, 2002-2009-yillarda “Chizma geometriya, chizmachilik va uni o‘qitish metodikasi” kafedrasi mudiri bo‘lib ishladi. A. O. Ashirboyevning pedagogik faoliyati davomida 120 dan ziyod ilmiy-nazariy va metodik ishlari e’lon qilingan. Jumladan, Davlat ta’lim standarti, fan dasturlari, kasb-hunar kollejlari uchun “Chizmachilik” o‘quv qo‘llanmasi (2008-yil va 2010-yili qayta nashr qilingan), O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyotida “Chizma geometriya va chizmachilikdan ruscha-o‘zbekcha lug‘at”i (2008.), pedagogik oliy o‘quv yurtlari uchun “Geometrik chizmachilik” (2009), “Chizmachilik praktikumi” o‘quv qo‘llanmalari, pedagogika oliy o‘quv yurtlari uchun “Muhandislik grafikasini o‘qitish metodikasi” (2010), pedagogika va texnika oliy o‘quv yurtlari uchun “Chizmachilik” (2016) darsliklari nashr qilingan va hozirgi kunda ulardan ta’lim jarayonida qo‘llanilib kelinmoqda. Shuningdek, bir nechta metodik qo‘llanmalari, 50dan ziyod Respublika va xalqaro ilmiy konferensiya materiallarida va 30dan ortiq ilmiy jurnal (shu jumladan, Germaniya va Ispaniyaning nufuzli jurnallarida) hamda to‘plamlarda 110 PEDAGOGIKA 2019, 6-son maqolalari chop etilgan. A. Ashirboyevning yakka mualliflikdagi “Chizmachilik” o‘quv qo‘llanmasi va hammualliflikdagi “Muhandislik grafikasini o‘qitish metodikasi” darsligi 2009 va 2012-yillari “Yilning eng yaxshi o‘quv adabiyoti muallifi” Respublika tanlovida 1-darajali diplomlar bilan taqdirlangan. A. Ashirboyevning darslik va o‘quv qo‘llanmalarini, yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishdagi faol ishtirokini, mas’uliyatli lavozimlarda sidqidildan faoliyat yuritganligini inobatga olib, 2019-yili Oliy attestatsiya komissiyasi unga “Dotsent” ilmiy unvonini berdi. 1994-yildan beri Respublika ta’lim markazida “Tasviriy san’at va chizmachilik” o‘quv-metodik kengash a’zosi, “Chizmachilik” fani bo‘yicha Davlat test markazida ekspert, an’anaviy tarzda o‘tkazib kelingan umumta’lim va kasb-hunar kolleji o‘quvchilari hamda talabalarning “Chizmachilik” va “Chizma geometriya” bo‘yicha Respublika fan olimpiadalarida hay’at raisi yoki a’zosi sifatida faoliyat ko‘rsatib keladi. A. O. Ashirboyev Vazirlik va Universitetning bir qator faxriy yorliqlari bilan taqdirlangan. 2015-yili O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi a’lochisi nishoni bilan mukofotlangan. Azimjon Ashirboyev kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo‘lib, juda yuqori madaniyatli, xushmuomala, shogirdlariga mehribon inson va u jamoada katta hurmatga ega. Bundan tashqari A. Ashirboyevning xarakterida mas’uliyatni his qilish juda yuqori darajada. Oʻziga yuklatilgan vazifani sidqidildan bajaradi, ya’ni hisobot uchun yoki nomigagina ish qilish unga begona. Azim aka hayotni juda sevadi va uning qadriga yetishga nafaqat harakat qiladi, balki yon atrofidagilarga buni his qildiradi. Hamkasbimiz Azimjon Ashirboyev ziyolilar oilasiga bosh bo‘lib, turmush o‘rtog‘i Sayyora opa bilan ikki o‘g‘il va bir qizni voyaga yetkazdi, ularning barchasi oliy ma’lumotli. Shuningdek, Azim aka va Sayyora opalar besh nafar nabiraning sevimli bobosi va buvisi. Biz hamkasblar, Azimjon Ozotovich Ashirboyevning tabarruk 60 yoshi bilan chin qalbdan tabriklaymiz, ularga tanisihatlik, oilaviy xotirjamlik, ilmiy va pedagogik faoliyatida muvaffaqiyatlar tilaymiz. Adilov Po‘lat, texnika fanlari nomzodi, dotsent. Valiyev A’zamjon,TDPU dotsenti. 111 PEDAGOGIKA 2019, 6-son MUNDARIJA PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, детерминанты развития у PEDAGOGIK INNOVATIKA дошкольников (по трудам Лежепекова Надежда российских психологов) …………60 MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY Система социальной защиты и поддержки студентов высших FANLAR TA'LIMI образовательных учреждений……..3 Ibragimov Berdimurat Matyakubov Xamidjan Sifat masalalarning fizika О‘quv jarayonini boshqarish o‘qitishdagi o‘rni………………..…….70 texnologiyalari………….............…...….13 Barakayev Murod, Duysabayeva Dilbar Yusupova Anora, О‘quvchilarining funksional О‘rinov Halimjon savodxonligini rivojlantirish Umumiy о‘rta ta’lim matematika masalasi............................................20 kursida “Integral va uning Mannonov Jahongir tatbiqlari” modulini о‘qitish Bо‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilarining metodikasi muammolari.............77 metodik kompetentligini Shomurotova Shirin rivojlantirishda ijodiy “Kompleks birikmalarning topshiriqlarning o‘rni........................27 izomeriyasi” mavzusini о‘qitish Po‘latova Parida jarayonida talabalar bilimini Imkoniyati cheklangan bolalarning rivojlantirish usullari...................86 xulq-atvor madaniyatini Mirzayeva Nodira shakllantirishda sinf rahbarining Ekologik ta’limni rivojlantirish roli.....................................................34 konsepsiyasi: muammo va О‘ralova Odina yechimlar…………….……………..……92 Abu Nasr Forobiy ma’naviy-axloqiy IJTIMOIY VA GUMANITAR ta’limotining pedagogik FANLAR TA'LIMI ahamiyati.........................................44 Sabirova E’zoza Artikova Muhayyo O‘zbek tili korpusini yaratishning О‘quvchilarda tadbirkorlik ta’limiy ahamiyati…………….……...99 kо‘nikmalarining shakllanganligini FAN VA TA'LIM FIDOYILARI baholash metodikasi………………..….50 Adilov Po‘lat, MAKTABGACHA TA'LIM Valiyev A’zamjon Taйджанова Малика Muhandislik kalitining Теоретический обзор проблемы ustasi………………………..….…….....110 эмоциональных нарушений и 112 PEDAGOGIKA 2019, 6-son MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN TASHKENT STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY NAMED AFTER NIZAMI PEDAGOGICA (scientific-theoretical and methodical journal) №6 РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ ПЕДАГОГИКА (научно-теоретический и методический журнал) №6 “Pedagogika” jurnali “Pedagogik ta’lim” jurnalining vorisidir. Mas’ul kotib – Nafisa Razzakova Muharrir – Zaxira Xidraliyeva Sahifalovchi – Nodiraxon To‘lanova Nashr ko‘rsatkichlari: Yakka obunachilar uchun – 1076, Tashkilotlar uchun – 1077 Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan. Ikki oyda bir marotaba chop etiladi. 2020-yil 18-yanvar bosishga ruxsat etildi. 08-buyurtma. Adadi – 340 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi. Bichimi 70x1001/16 “Calibri” garniturasi. Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi. 100185, Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Bunyodkor ko‘chasi, 27-uy. Web-sayt: www. pedagogika.tdpu.uz E-mail: pedagogika.uz@mail.ru 113 PEDAGOGIKA 2019, 6-son 114