Социально-философские аспекты гендерных проблем в Республике Каракалпакстан

Qaraqalpaqstan Respublikasinda genderlik ma’selelerinin’ sotsial-filosofiyaliq
aspektleri
Kamalova Khatira Sabirovna, sotsiologiya ilimler kandidati, dotsent
khatira_sab@mail.ru
Berdaq atindag’I Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti
No’kis qalasi, O’zbekstan
Социально-философские аспекты гендерных проблем в Республике
Каракалпакстан
Камалова Хатира Сабыровна, кандидат социологических наук, доцент
khatira_sab@mail.ru
Каракалпакский Государственный Университет имени Бердаха
г. Нукус, Узбекистан
Аннотация. В данной статье вкратце рассмотрены некоторые теории
гендерного неравенства в современном обществе. Также рассмотрены некоторые
вопросы гендерной идентификации в Республике Каракалпакстан, особенно
среди современной молодежи республики. Автор подчеркивает, что в
современном каракалпакстанском обществе проблема гендерных отношений
является весьма актуальной, так как, теряя свою женственность, современные
каракалпачки, все равно недостаточно востребованы в основном из-за того, что
они женщины.
Ключевые слова: гендерная идентификация, гендерное неравенство,
мужчины, женщины, социологический подход.
Bu’gingi ku’nde ja’miyettegi hayal menen erkektin’ orni tuwrali tu’sinikler
menen bahaliqlar, usi menen baylanisli stereotipler ha’m sotsialliq protsessler ayriqsha
aktual ma’selege aylandi. Sebebi ha’zirgi du’nyada tinishliq ha’m turaqliliqti
ta’miyinlew ushin zorliqsiz o’mir su’riwdin’ ideallarin, barliq insaniyatqa ortaliq
qa’diriyatlardin’ tiykarin izlew za’ru’rligi payda boldi. Usinday jag’dayda gender
ma’selesin da’stu’rli ko’z-qaras aynalasinda qarastiriwdin‘ a’hmiyeti u’lken. Sebebi
jinislardin’ ja’miyetlik roli tuwrali protsessler ha’m stereotipler a’wladtan-a’wladqa
da’stu’r boyinsha kiyatirg’an, tamiri teren’ge ketken tu’sinikler tiykarinda qa’liplesedi.
Bul tu’sinikler ja’miyet rawajlaniwinin‘ uzaq tariyxtan rawajlanip otirg’an ha’m onin‘
ha’r tu’rli ta’repleri boladi: tarixiy, ekonomikaliq, siyasiy, psixologiyaliq ha’m diniy.
Qaraqalpaqstanda ha’zirgi da’wirde a’meldegi sotsial-ekonomikaliq, ma’deniy,
siyasiy o’zgerisler ko’plegen ja’miyetlik ma’selelerdi qayta ko’rip shig’iwdi talap
etedi. Solardin‘ ishinde en’ a’hmiyetlisi bul gender ma’selesi bolip tabiladi.
Qaraqalpaqstannin‘ bazar ekonomikaliq qatnasqa otiwi miynettin’ genderlik
bo’legindegi qarama-qarsiliqlardi shiyelestirip jiberdi. Usinnan ha’zirgi du’nya
ko’rinisinde hayal faktori belsendi kirisip, ha’zirgi tsivilizatsiya tiykarin qayta qarap
shig’iwdi talap etedi. Bu’gingi informatsiyalasqan ja’miyet jag’dayinda o’zinsheligin,
o’zgesheligin saqlaw ushin da, ko’plegen ma’selelerge, sonin‘ ishinde gender
ma’selesine baylanisli qaraqalpaq xalqinin‘ da’stu’rli qa’diriyatlar sistemasin, erkek
penen hayaldin‘ ja’miyettegi orni ha’m roli haqqindag’i tu’sinikler sistemasinin‘
evolyutsiyasin, genderlik identivlikti qa’liplestiriwde xaliqtin‘ milliy o’zgesheliklerin
esapqa ala otirip izertlew za’ru’r.
Genderlik identivlik ha’m sotsiallasiw ma’selelerine kewil bo’lmewdin’
na’tiyjesinde bu’gingi ku’nde ja’miyette ko’plegen mashqalalar payda boldi.
Haqiyqatinda da, na’zer awdarsaq, «jinissiz» pedagogika ha’m psixologiyanin‘
na’tiyjeleri ko’p ku’ttirgen joq, ul-balalardin‘ erkeklerge ta’n turaqliliq, batilliq,
qatan’liq siyaqli qa’siyetler jog’ala baslag’an bolsa, ha’zirgi qizlarimizda na’ziklik,
iybelik, jumsaqliq jetispeydi. Sonday-aq, genderlik identivlikti qa’liplestiriw
problemasi bu’gingi bilim beriwde to’mendegishe ma’selelerdi ko’teredi: ul balalar
menen qizlardin‘ o’z-ara qarim-qatnas ma’deniyatinin‘ bolmawi, er ha’m a’yel ideali
tuwrali tu’siniklerdin’ tariliwi, erkeklerdin’ bala ta’rbiyasindag‘i biypariqlig’i, jinisliq
bilim ma’selelerine kewil bo’liwinin’ jetkiliksizligi, g’alaba xabar qurallarinin‘ keri
ta’siri, qizlardin‘ erkek ta’biyatli, al ul balalarimizdin‘ qiz ta’biyatli boliwi. Sonliqtan
diqqatimizdan tisqarida qalg’an genderlik ma’seleler menen arnawli shug’illaniw
bu’gingi ku’nnin’ aktual temasi bolip esaplanatug’inlig’in aytip ketiwimiz lazim.
Usi maqalamizda genderlik identivlikti qa’liplestiriw ma’selelerin sotsialfilosofiyaliq ta’repten analizlewge urindiq ha’m qisqasha tu’rde oqiwўshilardin‘
diqqatina qoydiq.
Sotsialliq jinis qalay jaratildi?
Sotsiologiyada sotsialliq ha’m stratifikatsiya degen bir-biri menen tig‘iz
baylanisli terminler bar. Sotsiologiya tuwilg’annan baslap ha’r bir adamnin‘ ma’deniy
ha’m adamgershilik-psixologiyaliq bahaliqlarin, normativlerinin’, regulyativlerin,
kognitivli qag’iydalarin aniq sistemasina kirip bariw protsessin izertleytug’in ilim.
Adamnin‘ ma’deniyattag’i usi mazmunli maydan ha’m sotsialliq ta’jriybesin iyelew
og’an ma’deniy sherikliktin’ toliq huqiqli wa’kili boliwg’a mu’mkinshilik beredi:
ko’riwdi, esitiwdi, oylawdi, ha’reket etiwdi ha’m en’ baslisi su’yiwdi, qayg’ig’a sherik
boliwdi, janashir boliwdi u’yreniw. Sotsiologiya o’mirdin’ erte da’wiri menen
sheklenbeydi, biraq ha’r bir da’wirdin’ o’zinin’ o’zgeshelikleri menen aniqlanip, barliq
o’mir tsikllarin qosadi.
Usi protsesstin’ basli ku’shi, belgili sotsialliq roller menen ma’rtebelerdi
iyelewde, al “stratifikatsiya” tu’sinigin talqilawg’a kirisiledi (“strata” geologiya
iliminen aling’an so’z - qabat, qatlam degen ma’nisti an’latadi), yag’niy, ja’miyettegi
toparlardi tu’rli kriteriyalarg’a sa’ykes - bayliq, biylik, jas, etnos, din ha’m jinis. Eki
u’lken toparg’a hayal ha’m erkek dep bo’liw genderlik stratifikatsiyani quraydi, en’
a’yyemgi ha’m bu’ginge shekem guman tuwg’izbaytug’in topar. Sotsialliq
protsessinde da’stu’rli erkek ha’m hayal rollerinin’ rawajlaniwi a’melge aspaqta. Usi
tarmaqqa deyin teoriyaliq ta’repten bir-birine qarama-qarsi boladi.
Ha’r tu’rli tu’siniw ha’m qabil etiw sotsiologiya ha’m onin‘ ja’rdeminde
belgilengen stratifikatsiya tuwrali belgili tu’sinikler menen baslanadi. Quramali
terminologiyalardi, teoriyaliq tu’siniklerdi qurap, usig’an umtilg’an ko’plegen
sotsialliq teoriyalar bar. Bul teoriyalardi eki u’lken toparg’a bo’liwge boladi.
Birinshisi - ob'ektivli faktorlar ko’z-qarasi menen sotsiologiyani qarap shig’iw,
ma’deniyat matritsasi menen sotsialliq ta’jriybeni passiv individke saliw.
Yekinshisi - sotsiologiyani ob'ektivli ha’m sub'ektivli faktorlardin‘ o’z-ara
quramali ha’reketi ekenligin moyinlaw, sotsialliq normaliq ta’repten, haqiyqatti
o’zgertiwdi ha’m jaratiwdi ha’r ta’repleme oylawda, ha’r bir adamnin‘ jeke
imkaniyatlarin aship ko’rsetiw. Usi eki usil genderlik stratifikatsiyani ha’r tu’rli
tu’sindiredi.
Birinshi ko’z-qaras ta’repdari sipatinda amerikanli sotsiolog Talkott Parsonsti
aytiwg’a boladi. [5] Ozinin’ belgili funksionalizm teoriyasinda ol ja’miyettegi barliq
xizmetler menen jumislar a’hmiyetli ha’m olar o’z-ara baylanisli birin-biri toliqtiradi
degen tezisti tiykarlaydi: birew aziq-awqatti tabadi, birew oni tayarlaydi, ja’ne birew
bul sotsialliq balansti ta’miyinleydi.
Genderlik tarawg’a bag’darlap, Parsons erkekler menen hayallardin‘ da’stu’rli
rollerinin’ nizamshilig’i haqqindag’i qag’iydalardi jaratti. O’ytkeni, usi eki jinis
o’zlerinin’ biologiyaliq tiykarlari menen imkaniyatlarina sa’ykes o’z-ara toliqtiratug’in
xizmetti orinlaydi.
Erkek
ku’shli,
aybatli,
qizba
ha’reket
penen
og’ada
basimshilliqqa
bag’darlang’an, sayaxatshi, qarji, ilim ha’m siyasat penen shug’illanatug’in ja’miyetlik
tarawdi iyeleydi. Hayal ha’lsiz, na’zik, bag’inishli, shan’araqliq o’mir ushin jaratilg’an
jan. Ol, en’ aldi menen, bari-jog’i - hayal ha’m u’y sharwasindag’i adam, eger
ja’miyettegi erkek territoriyasina shiqsa da, ol «hayalliq» qa’nigeliklerge riyza boliwi
kerek: hayal o’zinin’ jaratilisina say tiginshi, aspaz, bala bag’iwshi, ta’rbiyashi,
mug’allim boliwi kerek.
T. Parsonstin’ juwmaqlawi boyinsha: erkektin’ sotsialliq roli - instrumentalli,
hayallardin’ roli - belgilewshi, ol shan’araqta ekspressivlik (emotsionalliq) lider. Bul –
zamanago’y industrialliq ja’miyette jinisiy rollerdin’ differentsiatsiyasinin’ uliwma
modeli, o’z-ara birew-birewin toliqtiradi, ten’ salmaqliliqli, sotsialliq garmoniyani
quraydi. [3, 107]
Funksionalizm argumentleri sotsialliq qarim-qatnasti idilliya dep atap, patriarxatti
sotsium sha’rtindegi genderlik ten’sizlik jag’dayin o’ndiredi. Biylik penen
u’stemliktin’ qatinasi o’zara baylanisli sotsialliq xizmet sipatinda qaraladi.
Seksizmnin’ modelin quriw protsessi hayal ha’m erkek ta’biyatina sa’ykes
ta’biyiy
tu’rde
usiniladi.
Funksionalizm
feministler
sinag’an
“biologiyaliq
determenizm” boyinsha oydin‘ barisin tiykarlay otirip ju’rgizedi. [6] Bul pozitsiya ten’
emes definitsiyanin’ eki qatarin quratug’in ma’deniy metafora ha’m simvollar menen
bekkemlenedi: erkektiki - ashiq, jariq, aniq, ruwxiy, ideal, al hayaldiki bolsa –
qaran’g’i, izg’ar, ta’biyiy passiv, irratsional. Bul qatarlarda erkek turaqli tu’rde
bolmistin‘ ma’deniy, ratsionalli jobasi menen, al hayal bolsa ta’biyiy ha’m sezimtalliq
penen baylanisadi. Birinshisine pozitivli ma’nis baylanisatug’inlig’i tәn.
Funksionalizm biologiyaliq
ayirmashiliqlardin’
artiqshiliqlarin
jan’alatip,
genderlik ten’sizliktin’ o’mirdegi sistemasinin‘ ta’repdari, ol patriarxatli sotsialliq
struktura menen du’ziledi ha’m qollaniladi, al ol erkek biyliginin’, abiroyinin‘ ha’m
baylig‘inin’ qayta o’ndiriw modelin jetekshilikke aladi.
Funksionalizm argumentleri sotsialliq qarim-qatnasti idilliya dep atap, patriarxatti
sotsium sha’rtindegi genderlik ten’sizlik jag’dayin o’ndiredi. Biylik penen
u’stemliktin’ qatinasi o’z-ara baylanisli sotsialliq xizmet sipatinda qaraladi.
Funktsionalizm teoriyasinin‘ a’melge aspaytug’inin amerikanli antropolog
Margaret Mid ko’rsetedi. O’zinin’ “Jinis ha’m temperament” [4] degen miynetinde
Gvineyadag’i dalaliq izertlewlerinde jiynag’an materiallarin talqilag’an. Bul
materiallar ha’m og’an say shig’arilg’an juwmaqlar Midtin’ o’zinin’ ta’biyiylik penen
o’tetug’in, da’stu’rli sotsialliq rolleri tuwrali usinislarina tiykarlang’an da’slepki
boljawlarin joqqa shig’aradi. Kitaptag’i ta’jiriybege qarag’anda, erkek ha’m hayalg’a
ta’n xizmet tarawin “ta’biyiy” bo’liw ta’rtibi gumanlandiratug’in bir-birine uliwma
uqsamaytug’in u’sh taypanin‘ o’mir ta’rizi ha’m genderlik tu’rlerin salistirip otirip
aniqlag’an. Dosliq mu’na’sebettegi ha’m tinishliq su’ygish arab qa’wimlerinde
erkeklerde, hayallarda bir-birine kewil berip ju’redi. Olar jumisti birdey bo’listiredi
ha’m bala ta’rbiyalawdag’i birinshi orinda is dep esaplaydi. G’amxorliq, “ana boliw”
sotsialliq ma’niste da’stu’r boyinsha hayallarg’a ta’n so’zler bolsa, arab qa’wimlerinde
erkeklerge de ta’n ko’rinedi.
Hayal-antropologtin’ jan’a kitabi funksionalizmnin’ teoriyaliq ta’repine soqqi
berdi, genderlik ten’sizlik sistemasi onin‘ seksizm stereotipleri menen birge erkekler
ushin jaratilg’an, ol hayaldi “u’mitsiz ja’ma’a’tshilikke” aylandira otirip, biylikti,
bayliqti, abiroydi olardin‘ paydasina bo’liwge xizmet etetug’inlig’in da’liylleydi.
M. Midtin’ juwmaqlarina basqa etnologlardin‘ da materiallari qosiladi: mbuti
pigmeyleri taypasinda, misali, an’shiliq siyaqli taza “erkek” jumislari menen tek g’ana
hayallar shug’illanadi. Ha’tteki ayag’i awir da’wirlerde de, olar o’z jumisin
taslamag’an, bosang’annan keyin bir neshe ku’nnen keyin qayta shug’illanip kete
bergen.
Bunnan basqa da funksionalizm teoriyasi o’zgergen o’ndiris tu’rine ha’m ha’zirgi
da’wirdegi hayallar menen erkeklerdin’ jan’a ma’rtebesine juwap beriwin toqtatadi.
Informatsiyaliq texnologiyalar menen texnikaliq qurallar ko’plegen operatsiyalardi
fizikaliq ku’shler menen sheberlikten tis orinlawg’a mu’mkinshilik beredi. Kompyuter
menen erkek te, hayal da jumis isley aladi, buring’iday “erkek”, “hayal” ka’sibi dep
qatan’ tu’rde jinis aldin ala aniqlanbaydi. Hayallardin’ bilim aliwg’a qoli jetpeytug’in
sotsialliq ta’rtip de radikal tu’rde o’zgeredi. Misali, bizin’ ma’mleketimizde hayallar
universitimizdin’ barliq fakultetlerinde oqiydi, matematikag’a, informatikag’a
qa’biletlerin ko’rsetip, erkeklerden de joqari ko’rsetkishlerge iye bolmaqta.
Sonday etip, gender teoriyasi funktsionalizmge, konstruktivizm pozitsiyasina
qarsi qoyip, hayal ta’jriybesi menen hayal bahalilig‘i sistemasinin’ pozitsiyalarinin’
ayirmashilig’in aship ko’rsetedi. Kerol Giligannin’ atap ko’rsetkenindey, hayal,
haqiyqatinda da, o’mirge «basqa ko’z menen qaraydi». [1] Onin’ u’lesine ana siyaqli
o’mirlik sinaq tiygen. Ol o’mir beredi, bala ko’teredi ha’m usi bahasiz ta’jiriybe oni
ulli haqiyqiy muxabbatqa, uzaq sabirliliqqa, balalarinin‘ bas-qasinda boliwg’a,
g’amxorliqqa u’yretedi.
Hayal
ta’jiriybesi
nawqaslarg’a,
mayiplarg’a,
qartayg’an
insanlarg’a
ko’meklesiwi menen, tu’ngi jumislar menen nawqaslarg’a qaraw, balalar menen jas
o’spirimlerdi ta’rbiyalaw, ku’ndelikli o’mirge ta’n ruwxiy, ha’r tu’rli ta’jiriybe menen
baylanisli. Sonliqtan, hayallardin’ ayriqsha g’amxorliq isleri, “hayal oylawi” ha’m
“hayal logikasi” tuwrali maqtanish penen aytiwg’a boladi. Hayal abstraktli oylamaydi,
ol prinsipler, qararlar menen sheklenbeydi. Onin‘ da’liyllewine tiri jag’day, jeke,
o’zara qatnas kiredi.
Ma’deniyattag’i ha’zirgi jag’day jinislar arasindag’i miynet bo’listiriliwinin’
da’stu’rli sistemasin transformatsiyalaw ushin ma’deniyatta da’slepki sha’rtler
jaratilsa, hayal da ko’p jag’dayda to’rt qabirg’a menen sheklenbeydi. Gender teoriyasi
sotsialliq jinistin‘ jan’a pozitsiyasin sanali tu’rde jaratiw waziypasin qoyadi:
shan’araqta da, bilimlendiriw sistemasinda da, informatsiyaliq qurallar arqali da,
ma’deniy aktsiyalar, ma’mleketlik siyasat arqali da. En’ basli taraw bolip jan’a
genderlik sana-sezimdi qa’liplestiriw, qizig’atug’inday qattiyatliq ҳәm samimiylikti
ko’rsetetug’in genderlik stereotiplerdi jen’iw dep esaplanadi.
Sotsialliq tarawlarg’a respondentlerdin’ ko’pshiligi evropaliq ellerde de,
Rossiyada da, bizin’ Qaraqalpaqstanda da hayallar, en’ aldi menen «u’lgili hayal ha’m
en’ jaqsi u’y biykesi», al qalg’ani birde bir na’rsesi bolar degen juwaplar bergen. Usi
jerde, alim D. Grimshoudin’ pikirinde jan bar: «Eger hayallardin’ da’stu’rli tu’rde
atqaratug’in xizmeti menen g’amxorlig’ina sa’ykes baha berilse, onda ja’miyettegi
adamgershilik penen onin’ bahasi ju’da’ joqari bolar edi». [2, 45-53]
Solay etip, jan’a genderlik pozitsiyasinin’ sotsialliq strukturasi, ma’deniy ha’m
tariyxiy da’stu’ri, milliy mentalitet konteksti belsendi tu’rde izertlewdi qa’leydi.
Qaraqalpaqstanda jaslar ta’rbiyasina u’lken itibar berilip atir, olardin’ ha’r
ta’repleme jetik ha’m ka’mil insan bolip jetilisiwine u’lken imkaniyatlar berilip atir.
A’sirese, jaslar ta’rbiyasinda milliy ha’m uliwma insaniyliq qa’driyyatlardin’ bir-birine
say boliwi ha’m uliwmalig’i ayriqsha orin tutadi. Bu’gingi ku’nde pedagogpsixologlardin’ mag’liwmatlar ag’imi u’zliksiz kommunikatsiyaliq tarmaqlardan
uzatilip atirg’an bir da’wirde qa’wipsizlikti ta’miyinlew, qorқiwlar, unamsiz
aqibetlerdin’ aldin aliwdi juwapkerli waziypamiz dep bilemiz. Sol sebepli, oqiwshi
jaslarimizdin’ jedel miynet etiwi ushin en’ da’slep ruwxiy salamatlig’in saqlaw ha’m
bekkemlew, yag’niy ruwxiy-psixikaliq keselliklerdin’ aldin aliwdin’ mazmun menen
ma’nisin tu’sinip bariwimiz tiyis. Sonin‘ ushinda genderlik sotsiallasiw mazmuni
ja’miyettin’ sotsial-ekonomikaliq rawajlaniw da’rejesi menen, individtin’ haqiyqiy
o’mirinin’
ha’m
ma’deniy
identifikatsiyasin
sa’wlelendiriw
sotsiologlardin’ na’zerinde boliwi lazim deb oylaymiz.
arqali
aniqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar:
1. Гиллиган К. Иным голосом: психологическая теория и развитие женщин
// Этическая мысль: Научн.-публицист. чтения. 1991 / Общ. ред. А.А. Гусейнова.
-М.: Республика, 1992.
2. Гримшоу Д. Идея «женской этики» // Феминизм: Восток, Запад, Россия:
сб. ст. / отв. ред. М. Т. Степанянц. – М.: Наука, 1993 – С. 45–53.
3. Ильяева И.А., Савенкова И.В. Социологический подход к гендерным
отношениям в обществе // Философия, социология и культурология. Известия
Томского политехнического университета. 2007. Т. 311. № 7. S. 107.
4. Mид M. Пол и темперамент. Три первобытных общества. Нью-Йорк, 1935.
5. Парсонс Т., Бейлс Р. Семья, процесс социализации и взаимодействия. Л.:
Рутледж и Кеган Пол, 1956.
6. Симона де Бовуар. Второй пол. В 2 Т. / Пер. с фр., общ. ред. и вступ. ст.
С.Г. Айвазовой, коммент. М.В. Аристовой. -М.: Прогресс; СПб.: Алетейя, 1997.
-832 с. (Библиотека феминизма).