«Тарихи» бизнес-кейсі Сабақ мақсаты: - тарихи кәсіпкерліктің ерекшеліктері туралы білу; - заманауи және тарихи кәсіпкерлікті салыстыру Бизнес пен кәсіпкерлік ұғымдары XIX және XX ғасырлардың тоғысында зерттеле бастады. Алайда, бұл бұған дейін бизнесмендер болған жоқ дегенді білдірмейді, мұнда тек олардың қызметі теориялар мен әдіснамалар шеңберінде ғылыми тұрғыда зерттелмеген. Бұған көз жеткізу үшін бизнес туралы қазіргі заманғы көзқарас тұрғысынан Қазақстанның тарихи кәсіпкерлерімен танысайық. Бірінші тарих – Ұлы Жібек жолының дамуының шарықтау кезеңінде XIX ғасырда өмір сүрген Ахмет атты бала туралы болмақ. Ахмет атақты керуенбасы (керуенді жетектеп басқаратын) Байсақал би отбасында дүниеге келген. Оның бабасы Өтетілеу, атасы Тілеке, содан кейін әкесі Байсақал би Тілекеұлы (1780-1850 жж.) Жаппас руынан шыққан XVIII-XIX ғ.ғ. кезеңіндегі Қазақстан аумағындағы атақты керуенбасылар болды: оларда Троицкіден Бұхараға дейінгі жолда және одан әрі Ұлы Жібек жолы бойында керуендерді басқаруға құқық беретін өз мөрлері болды. Ахмет балалық шақтан әкесіне көмектесті: ол түйе мен атқа мініп, болашақта ұлы саяхатшы болуды армандай отырып, әкесімен бірге саяхаттауды жақсы көретін. Ахмет өз әкесінен кәсіпкерлік пен сауданың алғашқы дағдыларын үйреніп, керуен саудасын сауатты жүргізіп, жерлерді жақсы танып білетін және логистиканы меңгерген болатын. Олардың жайлауы Тобыл және Торғай өзендерінің сағаларында болды. Аман қалып және сәтті сауда жасау үшін, өз тауарларын белгіленген жерлерге дейін жеткізу үшін, керуенбасы логистиканы жақсы білуі тиіс еді. Байсақал би мен Ахмет керуендері қазақ жеріне белгілі тексерілген бағыттар бойынша: өзен сағасының бойымен, көлдердің жағалауларымен, құдықтар жүйесі бар жолдарымен жүрді. Орташа алғанда күн сайын мұндай керуен 25-30 км жүріп өтетін. Дала логистикасы көптеген факторларды ескеруі тиіс: түйелер үшін барынша жеңіл және ыңғайлы жолды таңдау, бұл жолда су көздері бар екеніне көз жеткізу, дауыл жағдайында паналау орындарын қарастыру қажет болды. Ол шөл далада және сусыз жерлерде адасып кетпеу үшін дала белгілерін "танып" үйренуі тиіс болатын. Жас Ахмет, әкесінің көмекшісі бола отырып, ержүрек, епті, жігерлі және шыдамды дала капитаны бола алды. Логистика мәселелерінен басқа, керуенбасы алдында басқа да міндеттер тұрды. Ол өзінің "компаниясын" – жүкті қажетті орнына дейін жеткізетін сауда керуенін басқара білетін жақсы менеджер болуы тиіс еді. Керуенбасы сауда керуендерінің иелері — саудагерлер мен көпестермен жалданған. Саудагерлердің сауда керуендері шығыс кілемдерін, Бұхара ыдыстарын, жібек, түйе жүнінен жасалған шекпендерді, киім-кешектердерді, азықтүлікті, шығыс тәттілерін, мал және басқа да тауарларды алып жүрді. Қазақ керуенбасының Бұхар хандығындағы керуенбасынан негізгі айырмашылығы Бұхар хандығында керуенбасыны хан тағайындаса, ал қазақтарда жоғары біліктілігі бар кез келген адам болуы мүмкін еді. Сондықтан да қазақ керуенбасы арасында Байсақал би және Ахмет сияқты бай бақуатты адамдар да, жайылым мен қыстаққа қоныс аударудың жолдарын жақсы білетін қарапайым малшылар да болды. Керуенбасы керуендермен бірге жүретін адамдардың көп санын басқара білуі, қиындықтарды жеңу кезінде оларды ынталандыруы, туындаған дауларды реттей білуі, керуен жолында тұрған барлық мәселелер үшін жауапкершілікті өз мойнына алуы тиіс еді. Керуенбасы Байсақал би мен Ахмет қаржы мәселелерін жақсы түсінді, себебі олар керуен иесінің жергілікті халықпен және басқа аумақтардағы халықпен сауда жасау кезінде делдал болған. Олар халықтың сатып алу қабілетіне сәйкес келетін, барлық шығындарды жабатын және саудагерлерге де, керуенбасының өзіне де пайда әкелетін тауарларға баға белгілеу үшін таза құн (барлық келіп түскен ақша ағыны мен шығындары арасындағы айырмашылықты білдіретін ақша қаражаты), шығындар, ресурстардың құны (қызметкерлердің жалақысы, жануарларды, малды ұстауға арналған шығыстар және т. б.), пайда және т. б. сияқты ұғымдарды білуі тиіс еді. Жергілікті "салық салушылармен" келіссөздер де керуенбасы арқылы жүргізілетін. Жақсы керуенбасы кеден бекеттеріндегі келіссөздерге қатысып, өз керуеніне кедендік баж салығын жеңілдетуге көмектесе алды, өйткені ол сол мемлекеттің тілін, коммуникация және сауда жүргізу ерекшеліктерін жақсы білген. Сондықтан керуенбасы керуеннің "GR-менеджері" (өзара ісқимылды ұйымдастыруға, мемлекеттік билік органдары мен қоғамдық ұйымдарда өз компаниясының мүдделерін ілгерілету мен қорғауға жауапты маман) болды. Өзінің қиын жұмысында керуенбасыға кіреші (түйе ұстаушылары) көмек көрсететін болған. Дала мемлекеттері сауда жолдарындағы демалыс үйлерін — керуенсарайлардың қызметін Ұлы Жібек жолының саудагерлеріне пайдалануға беретін. Керуен тоқтаған барлық керуен-сарайларда Ахметтің әкесін керуенбасы Байсақал биді тани білген және зор құрметпен қарсы алатын. Керуен-сарайлар керуеншілер мен түйелердің демалуына және тамақтануына арналған керуендерге қызмет көрсететін орын ғана емес, сонымен қатар тауарға сұраныс пен оның нарықтық бағасын анықтау үшін "биржа" қызметін де атқарған болатын. Сондай-ақ көптеген керуен-сарайларда саудагерлер төлейтін кедендік және баж орталықтары болған. Қазақстан аумағында Отырар, Сауран, Құлан, Түркістан, Тараз, Бұқтырма, Қазалы және Кереку сияқты ірі керуен-сарайлары белгілі болған. Уақыт өте келе Ахмет өзінің әкесін алмастырып, дербес керуенбасы және Жаппас руының биі болуға кез келді: 1839 жылы Байсақал би өзінің ұлы Ахметке билеуші және керуенбасы мөрін тапсырып берді. Сол кезде Ахмет биде бірнеше жүз түйе және 700-ге жуық жылқысы болды. Енді Ахмет өз заманының толыққанды "бизнесмені" атанды: керуен иесі, логист, басқарушы, HR- және GR-менеджер, бизнес-аналитик және қаржыгер бола білді. Ахмет беделді және өте қанағатшыл, кедей, мұқтаж адамдарға көмек бергісі келіп тұратын басқарушы болды. 1843 жылы Ахмет Байсақалұлы 43 қашықтықты (дистанцияны) басқарды және Зауряд-Хорунжиі (офицер міндетін атқарушы, бірақ әскери шендерге құқығы жоқ тұлға; шен жауынгерлік үлес қосқаны үшін берілді) атағын алды. Сонымен қатар Хиуа экспедициясына түйемен көмектескені үшін күміс медальмен марапатталады. 1-тапсырма Саудагерлердің қандай елдермен және немен сауда жасағанын ойланыңыз. Ол үшін ежелгі Қазақстан қандай ресурстарға ие болғанын және неге екенін бағалаңыз. 2-тапсырма Ұлы далада табысты сауда жасау үшін керуенбасы қандай құзыреттер мен білімдерге ие болу керектігін айтыңыз. 3-тапсырма Сіз даланың кәсіпкерлік ортасы туралы қандай қорытынды жасай аласыз? XIX ғасырдағы Қазақстандағы бизнес-қызмет Ұлы Жібек жолымен ғана шектелмеген. Дала логистикасынан басқа қазақстандық кәсіпкерлердің табыстары мен қиындықтарын көрсететін басқа да қызмет салалары болды. Қазір біз сіздермен бірге Қазақстанның бірінші кондитері Баймұхамбет Қосшығұловтың – табысты кәсіпкер, оның фабрикасы дәмді тәттілер шығарғаны соншалықты ол Ресей империясының құрметті атағына ие болған тарихын қарастырамыз. Революцияға дейінгі жылдары Ақмола (қазіргі Астана) өзінің ыңғайлы орналасуының арқасында сауда орталығына айналды — қала ПетропавлТашкент-Қашғар керуен жолының түйіскен жерінде тұрды. Мұнда күзде және көктемде ірі жәрмеңкелер өтті, ал 1890 жылы қаланың орталық алаңы Қонақтар қатарында — бір қабатты тастан қаланған дүкендердің екі корпусы пайда болды. Баймұхамбет Қосшығұлов жетім болатын және оны татар көпесі оқытып асырап алды. Оқуды аяқтаған соң, ол өз бизнесін ресейлік және ортаазиялық нарықтарға жеткізілген ұн диірменінен бастады: сол кезде Ақмола ұны Еуразияда үздік деп саналды. Ұн сияқты ресурсқа ие бола отырып, ол уақыт өте келе 1895 жылы кондитерлік фабриканы салды. Оның табысы жақсы болып, Баймұхамбет көпес Ақмолада үш кондитерлік дүкенін ашты. "Қосшығұлов пен оның ұлдары" кондитерлік фабрикасының пряниктері Қазақстанда ең танымал болды. Пряниктерден бөлек, фабрикада печенье, кептірілген нан, зефир және халва, шоколад және кәмпиттер шығарылатын болған. Уақыт өте келе Ресей мен Қытайға кондитерлік өнімдерді жеткізу ұйымдастырылды. 1915 жылы 1-ші гильдияның көпесі (яғни ірі бизнесмен, өйткені гильдиялар көпес капиталының мөлшеріне сәйкес бөлінді; бірінші гильдия капиталдың ең жоғары мөлшерін білдірді) Баймұхамбет Қосшығұлов "Ұлы мәртебелі Император сарайының жабдықтаушысы" атағын алды. Мұнымен Баймұхамбет Қосшығұлов тоқтап қалған жоқ. Халықаралық сауда туралы кең білімге, ішкі және сыртқы нарықтарда өз өнімдерін өндіру мен сатудың тиісті тәжірибесіне ие бола отырып, Баймұхамбет олардың әлеуеті мен халықтың қандай да бір тауарларға деген қажеттілігін сезінді. Сондықтан уақыт өте келе ол өз бизнесін кеңейтті және сол уақыт үшін жаңа сауда түрімен — керосин мен мұнайды сатумен айналысты. Тіпті, оның компаниясының тарихы туралы осындай қысқа мәліметтердің өзі де Баймұхамбеттің ерекше бизнес-әлеуетін көрсетеді. Ол ұн өндірумен тоқтап қалса да болар еді – өйткені бизнес табысты болды және оған тұрақты табыс әкелді. Бірақ кәсіпкер дамудың жаңа жолын көріп, өз ресурстарын талдап, нарықтың бәсекелестігі мен әлеуетін бағалап, кондитерлік өнімдер өндірісін іске қосты. Ақмола жергілікті нарығының ресурстары таусылған кезде, Баймұхамбет өзінің бизнесін одан әрі дамыту тәсілін тапты – Ақмоланың тиімді сауда жағдайын және Ресей мен Қытай нарықтарына жақын орналасуының артықшылықтарын бағалай отырып, ол өз бұйымдарын шетелге жеткізуді ұйымдастыра алды. Баймұхамбет бизнесі әрбір жаңа кезеңде табысты болды. Ол табысты диірмен, содан кейін жергілікті көпес, содан кейін халықаралық сауда жабдықтаушысы болды. Оны әр жолы тәуекелге бел буып, жаңа бизнесшешімдерді іске асыруға не мәжбүр етті? Алдыңғы сабақтардың материалына сүйене отырып, Баймұхамбет тәуекелден қорықпаған және өз ісі үшін үнемі жақсарту жолдарын іздеген нағыз кәсіпкер, жаңашыл адам болған деп сеніммен айта аламыз. Оның керосин мен мұнайды сату бойынша жаңа бизнеске кірісу фактісі, сондай – ақ тұтынушылардың қажеттіліктерінің өзгеруін болжай отырып, бір қадам алға ойлай білуі және осы жаңа қажеттіліктерді қанағаттандыруы оның кәсіпкерлік ойлау қабілетін көрсетеді. Баймұхамбет Қосшығұлов сондай-ақ "әлеуметтік жауапкершілігі бар бизнесмен" болды. Ол пайда алып қана қоймай, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған қаланың инфрақұрылымын дамытуға да ақша салды. Осылайша, ол Әуезов және Иманов көшелерінің қиылысында орналасқан кірпіштен қаланған мешіт салды. Жергілікті тұрғындар оны "Тас мешіт" немесе "Қызыл мешіт" деп атаған. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қосшығұловтар майданға гуманитарлық көмек жөнелтуді ұйымдастырған меценаттардың бірі болды. Біз сіздермен революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанда бизнес жүргізу әлеуетін көрсететін екі бизнес-кейспен таныстық. Біздің көзіміз жеткендей, кез келген уақытта және кез келген елде бизнесмендер өңір экономикасының дамуына жауап беретін қозғаушы күш болып табылады және ол белгілі бір уақытта белгілі бір жерде "не", "қалай" және "кім үшін" өндіріледі деген сұрақтарға жауап береді. Бұл ретте, сол кезде де, қазір де, қолда бар ресурстармен дұрыс жұмыс істей алатын кәсіпкерлер табысқа жете алады, өйткені ол түйелер мен дала қашықтығы немесе диірмен мен қалалық сауда қатарлары болсын, нарық қажеттілігін сезінеді, тәуекелдерді өзіне алудан қорықпайды, тәжірибеде жаңа шешімдерді тексереді, сондай – ақ ең басты капиталды - өзінің және өз қызметкерлерінің адами және зияткерлік ресурстарын дұрыс қолдана алады. 4-тапсырма Баймұхамбет Қосшығұлов неге өз бизнесін Ақмолада ашуға шешім қабылдады деп ойлайсыз. Орналасқан жері оның дамуына қалай әсер етті? Оның табыстылығына әсер етті ме? Нарықта бизнесті оқшаулаудың маңыздылығы туралы қорытынды жасаңыз. 5-тапсырма XIX ғасырдың бірінші ширегі мен ХХ ғасырдағы Қазақстанда бизнесті жүргізудің артықшылықтары мен кемшіліктері туралы жалпы қорытынды жасаңыз.