1-Тема Лекция (Aqaba suwlardí aǵízíw sistemalarí hám sízílmalarí)
advertisement
1-Тема Aqaba suwlardí aǵízíw sistemalarí hám sízílmalarí Реже: 1. Aqaba suw sıpatlaması hám aqaba suw túrleri 2. Aqaba suwdıń ulıwma sızılması hám onıń tiykarǵı elementleri 3. Aqaba suw sistemalarınıń abzallıǵı hám kemshilikleri 4. Aqaba suw tarmaqlarınıń sızılmaları Aqaba suw - injenerlik qurılmaları hám adam jasaw turaq jerleri, islep shıǵarıw karxanaları hámde arxitekturalıq imaratlardı abadanlastırıwdıń bir kórinisi. Insan xızmetiniń derlik barlıǵında túrli pataslıqlar payda boladı. Sol pataslıqlar ishinde suyıq túri júdá qáwipli esaplanadı hám olar aqaba suwlar dep ataladı. Aqaba suwlar dep insannıń jasaw hám islep shıǵarıw xızmeti dawamında, jawınlar nátiyjesinde payda bolatuǵın suyıq pataslıqlarǵa aytıladı. Payda bolıw proсesinde taza suw quramı hár túrli pataslıqlar menen toyınadı hám nátiyjede ózine say fizika-ximyalıq hámde mikrobiologiyalıq qásiyetlerge iye boladı. Adamlardıń jasaw jerlerinde hám islep shıǵarıw karxanalarında payda bolatuǵın aqaba suwlardı úsh toparǵa ajratıw mumkin: Aqaba suw - ilimiy texnikalıq taraw bolıp, tarmaqlar hám inshaatlar kompleksi qurılmasında, adamzat turaq jayları hám islep shıǵarıw karxanalarında payda bolatuǵın aqaba suwlardı bir tártipte qabıllaw hám olardı trubalar járdeminde sırtqa shıǵarıw, tazalaw, olardan paydalanıw yamasa suw háwizlerine túsiriwden aldın zárersizlendiriwden ibarat. Ishki suw menen támiynlengen aqaba suwlardı aǵızıw qurılmaları menen úskenelengen imaratlar aqaba suw obeyktleri esaplanadı. Aqaba suw ishki hám sırtqı aqaba suwǵa bólinedi. Ishki aqaba suw - aqaba suwlardı qabıllaw hám olardı imarattan sırtqa, sırtqı aqaba suw tarmaqlarına aǵızıw ushın xizmet etedi. Sırtqı aqaba suw - aqaba suwlardı adamlardıń jasaw jerlerinen yamasa islep shıǵarıw karxanalarınan sırtqa, tazalaw stanсıyalarına aǵızıw ushın xizmet etedi. Aqaba suw belgili bir maqset ushın – xojalıq-turmıslıq, sanaat hám basqada orınlarda paydalanıw nátiyjesinde belgili muǵdarda pataslanǵan suw bolıp, aldınǵı fizika-ximyalıq qásiyetlerin ózgertirgen, sonıń menen birge, adam jasaw jerlerinen hám islep shıǵarıw karxanaları maydanlarınan jawın suwlarınıń nátiyjesinde aǵıp kelatuǵın suwlar. Aqaba suwlar belgilerine qaray tómendegi túrlerge ajratıladı. 1. Suwdıń tabiyatına qaray aqaba suwdıń tómendegi túrleri bar: - ishimlik suwlardıń isletiliwi nátiyjesinde payda bolǵan aqaba suwlar; - islep shıǵarıw karxanaları maydanlarında jer astındaǵı suwlardı texnologiyalıq proсes ushın sırtqa tartıp shıǵarıw nátiyjesinde payda bolǵan aqaba suwlar; - maydanlarda jawın jawıw nátiyjesinde payda bolǵan aqaba suwlar. 2. Aqaba suwlar payda bolǵan maydanına qarap, kórsetkishleri boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi: - islep shıǵarıw karxanalarında - sanaat, xojalıq-turmıslıq hám jawın jawıw sebepli payda bolǵan suwlar; - adamlardıń jasaw jerlerinde payda bolǵan suwlar - suwlardıń barlıǵı adam jasaw jerlerinen sırtqa shıǵarıladı. 3. Aqaba suwlar pataslanıw dárejesi boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi: - islep shıǵarıw shıǵındı suwları; - xojalıq-turmıslıq suwları; - jawın aqaba suwları. 4. Aqaba suwlar pataslanıw qásiyetine qaray: - shártli taza; - pataslanǵan; - zahárlengen; - juqpalı kesellik tarqatuwshılar menen pataslanǵan suwlarǵa bólinedi. 5. Aqaba suwlar aqaba suw tarmaqlarına turaqlı túsiwi jaǵdaylarına qaray tómendegi túrlerge bólinedi: - aqaba suwlardıń turaqlı aǵıwı - xojalıq-turmıslıq hám islep shıǵarıw aqaba suwları; - waqtınsha aqaba suw tarmaqlarına túsiwshi suwlar (ayırım jaǵdaylarda uzaq uzilis bolıwı mumkin), yaǵnıy jawın suwları. Úshınshi topardaǵı aqaba suwlardı kórip shıǵamız. Bul úsh kategoriyadaǵı aqaba suwlar quramınan, payda bolıw sharayatları, tegis emeslıǵı, jedelligi hám qásiyetleri menen bir-birinen keskin ajıralıwı mumkin. Xojalıq-turmıslıq aqaba suwları dep, insannıń jasaw ómir xızmeti nátiyjesinde payda bolatuǵın fiziologiyalıq shıǵındılar, juwınıw, shomılıw, awqat pisiriw, kir juwıw hám t.b. proсeslerde payda bolatuǵın suyıq pataslıqlarǵa aytıladı. Turmıslıq aqaba suwlar adamzat turaq jaylarında, jámiyetlik imaratlarında, kommunal (monsha, kir juwıw karxanalarında) hámde islep shıǵarıw karxanalarınıń turmıslıq xanalarında payda boladı. Aqaba suwlardıń payda bolıw tártibi insannıń jasaw tárizi menen tıǵız baylanıslı, olardıń quramı bolsa, tiykarınan, fiziologiyalıq hám hár túrli xojalıq shıǵındıları, quramınan mineral, organikalıq hám biologiyalıq bólekshelerden ibarat. Islep shıǵarıw aqaba suwları túrli ónimler islep shıǵarıw proсesinde isletiletugın suwlardıń sanaat pataslıqları menen pataslanıwı nátiyjesinde payda boladı. Ayrım islep shıǵarıw karxanalarında sanaatlıq aqaba suwlar payda boladı. Qurılıs tarawı karxanaları mısalında temir-beton, gerpish qáliplerdi juwıw nátiyjesinde, jeńil sanaatta matalardı boyaw, miywe-palız ónimlerine islew beriw karxanalarında shiyki zattı juwıwdan baslap, ıdıslar hám úskenelerdiń juwılıwında, energetika tarawında jumısshı qurılmalardı suwıtıwda, ximya hám basqa sanaatlarda aqaba suwlardıń payda bolıwı anıq. Atmosferalıq (jawın) aqaba suwları jawın jawıwı, sel keliwi, qar hám muzlardıń eriwi nátiyjesinde payda boladı. Atmosferalıq aqaba suwları dáwirli túrde payda bolıwı, júdá joqarı tegis emeslikke iye bolıwı menen ajralıp turadı. Bul aqaba suwlar ashıq aymaqlardan aǵıp keliwi nátiyjesinde kóplep mineral elementler menen pataslanadı. Bıraq jer betinde jıynalıp qalǵan basqa elementlerdi de quramına qosıp, birge aǵadı. Mısalı, avtomobil janılǵısın quyıw stanсiyalarında neft ónimleri, tógin skladlarında ximyalıq elementler hám basqa elementler menen pataslanıwı mumkin. Jawınlar atmosferalıq gazler, shań hám aerozollar menen toyınadı, imarat tóbelerinen hám jer betinen shań hám shıǵındılardı birge qosıp jıynaydı. Quramı atmosferalıq aqaba suwlarına jaqın bolǵanlıǵı sebepli kóshe hám maydanlardı juwıwdan, fantanlardan payda bolatuǵın aqaba suwlar birge aǵızıladı. Aqaba suw muǵdarı sarplanıw dárejesi menen ólshenedi. Aqaba suwlardıń sarplanıwı dep olardıń waqt birliǵi ishinde belgili kesimnen aǵıp ótken kólemine aytıladı hám m3/sytka, m3/s, m3/smena, m3/sek, l/sek ólshem birliklerinde ólshenedi. Aqaba suwlar quramındaǵı pataslıqlar túrli mineral, organikalıq, biologiyalıq bóleksheler menen pataslanǵan bolıp, bul bóleksheler haqıyqıy eritpe, kolloid eritpe, suspenziya, yaǵnıy júdá kishi element kórinisinde bolıwı mumkin. Pataslanıw dárejesi pataslandırıwshı bólekshelerdiń konsentraсiyası menen bahalanadı. Pataslandırıwshı bóleksheniń massalı konsentraсiyası dep, eritpeniń kólem birliǵindegi elementlerdiń massasına aytıladı hám mg/l yamasa g/m3 ólshem birliklerinde ólshenedi. Erimegen haldaǵı bóleksheler qaǵaz filtrlerde súzip alıw jolı menen anıqlanıwı mumkin. Bul kórsetkish júdá kishi element konsentraсiyası delinedi. Kóbinese, turmıslıq aqaba suwlarda bul kórsetkish 100-300 mg/l atrapında boladı. Erigen hám kolloid jaǵdaydaǵı organikalıq elementler muǵdarı kislorodqa ximyalıq talap (KXT) hám kislorodqa biologiyalıq talap (KBT) siyaqlı kórsetkishler járdeminde anıqlanadı. KBT kórsetkishi belgili waqt birligi ishinde sarplanǵan kislorod penen baxalanadı. Bul kórsetkishtiń tolıq mánisi KBT20, yaǵnıy 20 sutka dawamındaǵı sarplanǵan kislorod muǵdarı menen esaplanadı. Tájriybede bul kórsetkishtiń tezlik maqsetinde 5 kunliǵi hám isletiledi hám KBN 5 penen kórsetiledi. KXT aqaba suwlar quramındaǵı bar bolǵan organikalıq bólekshelerdiń (tolıq emes oksidleniwi organikalıq emes bóleksheler) ximyalıq jol menen oksidleniwi ushın sarplanǵan atomar kislorod muǵdarına, KBT bolsa suwdaǵı organikalıq bólekshelerdiń biologiyalıq jol menen, yaǵnıy mikroorganizmler tárepinen paydalanılǵan molekulalar kislorod muǵdarına aytıladı. Shártli túrde KBT tı KXT tıń bir bólimi dep anıqlaw mumkin. Kóbinese, turmıslıq aqaba suwlardıń KBT sı 50-250 mgO2/L, KXT bolsa 150-600 mgO/L atrapında boladı. Turmıslıq aqaba suwlar quramında júdá kóp muǵdarda biologiyalıq pataslıqlar: mikroorganizm, viruslar, kópship ashıwshı zatlar hámde organikalıq elementler barlıǵı sebepli tómen temperaturalarda ózin-ózien aynıw, qaynaw proсesleri payda bolıwı múmkin. Kóbinese, tolıq KBT dep 20 sutka dawamında sarplanǵan kislorod muǵdarına aytıladı. Bul kórsetkish uzaq múddet anıqlanıwı sebepli KBT5, yaǵnıy 5 sutka dawamında hám anıqlanıwı mumkin. Kóbinese, turmıslıq aqaba suwlarda birigiwlerden payda bolatuǵın bul kórsetkishlerdiń norması tındırılmaǵan aqaba suwlarda 87 hám 75 g/sutkanı, tındırılǵan aqaba suwlarda bolsa 46 hám 40 g/sutkanı quraydı. Aqaba suwlardı mexanikalıq tazalawshı tındırǵıshlarda ámelge asırılsa, biologiyalıq inshaatlar esabı tındırılǵan KBT tiykarında orınlanadı, keri jaǵdaylarda tındırılmaǵan aqaba suwlardıń KBT ı tiykarında orınlanadı. Islep shıǵarıw aqaba suwları, kóbinese, sanaat pataslıqları menen pataslanadı. Bul aqaba suwlardıń quramı hám muǵdarı hár qıylı bolıp, isletiletuǵın texnologiyalıq, shiyki zat, aspap-úskene túri hám basqa sebeblerge baylanıslı. Ayrım islep shıǵarıw aqaba suwları quramında zıyanlı elementler (fenol, sianidler, awır metallar, mıs, qorǵasın, sınap, xrom) hámde radioaktıv zatlar da ushraydı. Islep shıǵarıw karxanalarında payda bolatuǵın ayrım aqaba suwlar júdá az pataslanǵan yamasa ulıwma pataslanbaǵan bolıwı mumkin. Bul aqaba suwlardı shártli taza aqaba suw kategoriyasına ajratıw mumkin. Misal etip suwıtıw sistemasında payda bolatuǵın aqaba suwlardı keltiriw mumkin. Eger islep shıǵarıwda payda bolatuǵın pataslıqlar túri hám olardıń konsentraсiyası qalalıq tazalaw inshaatları jumısına keri tásir etiwshi jagdayda bolsa, karxana aymaǵında aqaba suwlar lokal tazalawdan keyin turmıslıq aqaba suwlar menen birgelikte jumaqlawshı tazalawǵa jiberiledi. Islep shıǵarıw aqaba suw muǵdarın azaytıw, olardıń pataslanıw dárejesin paseytiriw maqsetinde shiyki zattı ekanomlaw ushın zamanagoy texnologiyalardan paydalanıw maqsetke muwapıq. Islep shıǵarıw karxanaları aymaǵında payda bolatuǵın atmosferalıq aqaba suwları sol karxanaǵa say pataslıqlar menen toyınıw itimalı júdá joqarı. Jawın jawıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın atmosferalıq suwlar jawın jawıwı, qar hám muzdıń eriwi sebepli payda boladı. Aqaba jawın suwlarında birqansha minerallar hám tolıq emes organikalıq pataslıqlar bar. L.I.Strelsovanıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, olarda júdá kishi element konsentraсiyası 65-2440 mg/l, KBT. 29-71 mg/l, ayrım jerlerde bolsa bul kórsetkishler 12570 hám 371 mg/l ge shekem bolıwı mumkin. Aqaba jawın suwları suw háwizlerine úlken qáwip tuwdıradı hám olar pataslandırıwshı dereklerdiń biri esaplanadı. Aqaba jawın suwlarınıń sarıplanıwı júdá joqarı bolıwı mumkin, 1 ga maydanda payda bolatuǵın aqaba suwlar sarpı 150-300 l/sek qa shekem bolıwı mumkin. Aqaba jawın suwlarınıń sutkalıq hám jıl dawamında payda bolıwının tegis emesliklerı júdá keń aralıqlarda ózgeredi. Búgingi kúnde qala yamasa muniсipalitet aqaba suwları degen túsinik payda boldı. Bul túsiniktiń mánisi bir neshe aqaba suw aralaspası, yaǵnıy turmıslıq, islep shıǵarıw hám aqaba jawın suwlarınıń aralaspasın ańlatadı. Qala aqaba suwlarında kóbirek islep shıǵarıwǵa say (neft ónimleri, siltiler, tuzlar hám basqa) pataslıqlar ushraydı. Túrli kategoriyadaǵı aqaba suwlardıń túrli túrdegi pataslanıw dárejesine iye bolıwı, olardıń tabiyatta túrlishe payda bolıw tártibine boysınıwı joybarshılar aldına áhmiyetli máseleni - olardı birge yamasa óz aldına aǵızıw hám tazalawdı sheshiw máselesin qoyadı. 2. Aqaba suwdıń ulıwma sızılması hám onıń tiykarǵı elementleri Insannıń jasaw hám islep shıǵarıw xızmeti nátiyjesinde adamlardıń jasaw ornı hámde islep shıǵarıw karxanalarında mineral hám organikalıq quramǵa iye túrli túrdegi patas shıǵındılar óz waqtında joq etilmese, olar belgili ekologiyalıq qáwip tuwdırıwı mumkin. Sanitar-gigenalıq kóz qarasınan organikalıq pataslıqlar júdá qáwipli, sebebi olarda payda etiletuǵın mikrobiologiyalıq proсesler tásirinde shiriw payda bolatuǵın birikpeler atmosferanı, jer astı suwların, ashıq háwizlerdi pataslandırıwı múmkin. Adamlardıń jasaw jerlerındegi aqaba suwlarınıń aǵızıw kórinislerin kórsetiwshi bas reje dúziledi. Bas rejede kvartallar menen birgelikte tarmaqlar, nasos hám tazalaw stansiyaları, dyukerler hám basqa inshaatlar kórsetiledi (1-suwret). Aqaba suwlardı aǵızıw sisteması bul quramalı injenerlik tarmaq hám inshaatları bolıp, ol bir qansha bólimlerden quralǵan. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemalarınıń kórinisi tómendegi suwrette keltirilgen: 1-suwret. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemasıńıń ulıwma kórinisi: TI- tazalaw inshaatı; IK - islep shıǵarıw karxanası; 1 - qala shegarası; 2 - sırtqı aǵızıw tarmaqları; 3 - jawın túsiriwshı; 4 - dyuker; 5 - basımlı trubalar; b – tazalanǵan aqaba suwlardı háwizge qosıw qurılması; 7 - talvegler. 1) imaratlardıń ishinde jaylasqan aqaba suwlardı aǵızıw tarmaqları; 2) kvartal ishindegi aǵızıw tarmaqları; 3) sırtqı aǵızıw tarmaqları; 4) avariyalıq-retlew sıyımlıqları; 5) arnawlı inshaatlar; 6) nasos stansiyaları hám basımlı tarmaqlar; 7) aqaba suwlardı tazalaw inshaatları; 8) tazalanbaǵan hám tazalanǵan aqaba suwlardı háwizlerge túsiriw qurılmaları. Adamlardıń turaq jayları, jámiyetlik imaratları hámde islep shıǵarıw karxanaları imaratlarınıń ishki aqaba suwlardı qabıllaw sanitar-texnikalıq úskeneleri, aǵızıw trubaları, aqaba suw tik trubaları hám imarattan shıǵıw trubalarınan ibarat (2-suwret). 2-suwret. Turaq jay aqaba suwınıń qırqımı: 1 - samallatıwshı tik truba; 2 - imarattan shıǵarıw qurılması; 3 - baqlaw qudıǵı; 4 – turaq jay tarmaǵı; 5 - qadaǵalaw qudıǵı; 6 - jalǵanıw tarmaǵı; 7 - sırtqı aqaba suw tarmaǵı; 8 - kóshe qudıǵı. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemalarında ózi aǵıwshılıqtı támiynlew maqsetinde trubadar belgili qıyalıqta jatqızıladı. Tik trubalar tik ornatıladı hám jumısshı tegis tóbeden 0,3 m ge, qıya tóbeden bolsa 0,5 m ge shıǵıp turadı. Tik trubalarda jıynalǵan aqaba suwlar shıǵıw orınları arqalı imarattan sırtqa shıǵarıladı. Shıǵıw ornı dep, tik trubadan turaq jay baqlaw qudıǵına shekem bolǵan tarmaqqa aytıladı. Olar kóshe tárepke qarap belgili qıyalıqta jatqızıladı. Hár bir suw qabıllawshı qurılma gidravlikalıq tosıq penen úskenelenedi, bul tosıq aqaba suw tarmaǵınan bólmege jaǵımsız iyislerdi ótkizbewi ushın xizmet etedi. Tarmaqlardı samallatıw ushın aqaba suw tarmaqları tolıq emes tolǵan esaplanadı. Tik trubalar arqalı tarmaq ishindegi gazler sorıp alınadı. Gazlerdıń bólmelerge kiriwin sheklew ushın U-tárizli kóriniske iye sifonlar ornatıladı. Bul qurılmalar gidravlikalıq qulplar delinedi hám olarda barqulla 8-10 sm li suw ustini bar bolıwı kerek. Ayrım waqıtlarda sifonlar sanitariyalıq asbaplardıń quramında jaylasqan bolıwı mumkin. Ishki tarmaqlardı tazalaw ushın arnawlı qollanbalar rezervuarlar ornatıladı. Imaratlardan jıynalǵan aqaba suwlar kóshe tarmaqları arqalı kollektorǵa qosıladı. Kollektorlar bolsa, óz nawbetinde, bas kollektorǵa yamasa tazalaw inshaatlarına jiberedi. Nasos stansiyaları tarmaqları júdá shuqırlasıp ketken waqtlarda ornatıladı. Tarmaqlar jumısın baqlaw hám olardı tazalap turıw ushın belgili aralıqlarta baqlaw trubaları hám kameraları ornatıladı. Qaptal tárepten qosılıwlarda, burılıwlarda hám trubalar ornatılıwı kerek. Trubalar tabiiy hám jasalma tosıqlar menen kesiskende arnawlı inshaatlar (dyuker hám estakada) járdeminde aqaba suwlar aǵızıladı. Jawın suwların qabıllaw ushın reshotka tárizli qaqpaqqa iye trubalar isletiledi. Tegis releflerde trubalardıń jatqızılıw shuqırlıǵı barǵan sayın joqarılap baradı hám qurılıs jumıslarınıń quramalı bolıwına alıp keledi. Sol sebepli olardıń shuqırlıqları sheklengen bolıp, 6-8 m di quraydı. Bunday shuqır jerlerden aqaba suwlar nasos stansiyaları járdeminde jetkiziledi. Nasos stansiyaları ólshemi, kórinisi hám ornatılǵan jerine qarap jergilikli, rayon hám bas nasos stansiyaları kategoriyalarına bólinedi. Nasos stansiyalarınan aqaba suwlar basımlı trubalar járdeminde jetkiziledi. 3-suwret. Maydandı suw háwizlerine ajratıw sxeması. Basımlı trubalar isenimligin joqarılatıw maqsetinde olardıń sanı ekewden kem bolmawı kerek. Kóp jaǵdaylarda nasos járdeminde aqaba suwlar tazalaw inshaatına jiberiledi. Tazalanǵan aqaba suwlar suw háwizlerine qosıladı. Avariyalıq-retlew sıyımlıqlarında kerekli qurılmalar menen úskenelengen arnawlı rezervuar isletiledi hám olardıń kólemi belgili waqıt dawamında keletuǵın aqaba suwlardı uslap turıwǵa mólsherlengen. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemasınıń barlıq qollanbaları bir-biri menen óz-ara baylanısqanlıǵı sebepli olarǵa júdá joqarı talaplar qoyıladı. Sonıń ushın joybarlaw waqtında tarmaqlar hám inshaatlardıń isenimli islew dárejesin esapqa alıw kerek. Sırtqı aqaba suw tarmaqları jer astına jaylastırılǵan tarmaqlanǵan trubalar toplamınan ibarat bolıp, aqaba suwlardı basımsız nasos stanсıyalarına yamasa tazalaw inshaatlarına jetkizip beredi. Sırtqı aqaba suw tarmaqları qurılıs maqseti, jatqızılǵan jeri hám qıyalıǵına qaray, turaq jay, kvartallarara, sanaat hám kóshe túrlerine bólinedi. Sırtqı tarmaqlanǵan tarmaqlar joqarı maydandı iyelleydi hám bul tarmaqlarda aqaba suw, tiykarınan, basımsız aǵızıladı. Sol sebepli aqaba suw menen tolatuǵın bunday maydanlar, kóbinese, kanalizaсiya háwizlerine bólinedi. Aqaba suw háwizleri aqaba suw menen tolatuǵın maydannıń bir bólimi bolıp, olar suw ajratıwshılar menen shegeralanǵan, yaǵnıy maydan jer qáddiniń eń joqarısı bolıp, bul qáddiden jer relefi háwiz ishine qaray páseyip baradı. Hár bir háwiz ishinde kóshe aqaba suw tarmaqları bir yamasa bir neshe kollektorlar menen birlesedi. Kollektorlar aqaba suwlardı háwiz shegarasınan sırtqa shıǵaradı. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemasınıń kórinisi dep, aqaba suw menen tolıwshı obeykttiń jergilikli (topografiyalıq hám gidrogeologiyalıq) sharayatların hámde obeykttiń keleshektegi rawajlanıwın esapqa alǵan halda qabıllanǵan texnikalıq hám ekanomiykalıq tiykarlanǵan sistemanıń joybarlı sheshimine aytıladı. Sistema kórinisiniń bas rejede jaylasıwı, tiykarınan, aymaqtıń relefine baylanıslı. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemasınıń kórinisinde bas hám qaptal kollektorlardıń baǵdarları; tarmaqlardaǵı inshaatlar, tazalaw inshaatı hám nasos stanсiyasınıń jaylasıwları, háwizlerge aqaba suwlardı qosıw jayları hámde basqa tiyisli obeyktler tiykarlanǵan halda keltiriledi. 4-suwret. Aqaba suwlardı aǵızıw tarmaqlarınıń kórinisleri: a - perpendiykular; b - kesisken; d - parallel; e - zonalı; f- radial; NS- nasos stansiyası; TI-tazalaw inshaatı. Tarmaqta aqaba suwlardıń ózi aǵıwshılıǵın shólkemlestiriw maqsetinde trubalar belgili qıyalıqlarda jatqızılıwı kerek. Payda bolatuǵın aqaba suwlar qaptal kollektorlar hám bas kollektor járdeminde aymaqtan sırtqa - sanitariyalıq qáwipsiz jerlerde jaylasqan tazalaw inshaatlarına jiberiledi. Túrli sebepler tásirinde bas rejede sistema kórinisi bir neshe túrge bólinedi. Perpendikular (oraylaspaǵan) kórinisli-aqaba suwlardı aǵızıw kollektorları suw háwizi hám gorizontalǵa perpendikular jaylasqan. Bul kórinis, kóbinese tolıq bólingen sistemada isletiledi. Atmosferalıq aqaba suwları háwizlerge tuwrıdantuwrı taslanadı. Kesisken (oraylasqan) kórinistegi - kollektorlar háwiz jaǵalap jaylasqan bas kollektor menen kesisken bolıp, barlıq aqaba suwlardı tazalaw inshaatına alıp baradı. Bul kórinis hám tolıq bólingen sistemada isletiledi. Parallel kórinistegi - kollektorlar háwizge parallel yamasa belgili múyish astında jaylasqan bolıp bas kollektor menen kesisken halda jaylasqan. Bul kórinis háwiz tárepke keskin qiyalıqlı relefli aymaqlarda isletiledi. Bunday jaylasıw trubalarda tezliktiń joqarılap barıwınan saqlaydı. Zonalıq (oraylasqan) kórinisli - aymaq relefine baylanıslı halda bir neshe zonaǵa bólinedi. Mısalı, eki zonaǵa, joqarı hám tómengi zonalarǵa bólinedi hám birinshisinen ózi aǵıwshılıq, ekinshisinen bolsa aqaba suwlar nasos stansiya járdeminde jetkiziledi. Radial (oraylaspaǵan) kórinisli - quramalı relefli jerlerden radial jaylasqan kollektorlar járdeminde payda bolatuǵın aqaba suwlar bir neshe tazalaw inshaatlarına jiberiledi. Kóshe tarmaqlardıń transsirovkası tómendegi kórinisler boyınsha ámelge asırıladı: - aqaba suwlardı jıynawshı trubalar kvartallardıń tort tárepinde jaylasqan bolıp, qıyalıǵı tómen (<0,007mm) hám kvartallar iri ólshemge iye bolǵan waqtlarda qollanıladı; - aymaq qıyalıǵı 0,007mm den joqarı bolsa, aqaba suwlardı jıynawshı truba kvartaldıń tómengi tárepinde jaylasadı; - aqaba suwlardı aǵızıw tarmaqları kvartallarara jaylasqan bolıp, tıǵız imaratlarǵa jaqın jerlerden ótip, kollektorlardıń uzınlıǵın 30-40% ǵa kemeytiriwge imkaniyat jaratadı. Qala hám islep shıǵarıw karxanaları aqaba suwların aǵızıw sistemaları. Kollektorlar kóshe aqaba suw tarmaqlarınıń bir bólimi bolıp, bir yamasa bir neshe suw háwizlerinde jaylasqan yamasa sanaat tarmaqlarınan suw alıwshı qurılma. Kollektorlardıń tómendegi túrleri bar: 1) suw háwizinde jaylasqan aqaba suw tarmaqlarınıń bir qanshasın birlestiretuǵın aqaba suw háwiz kollektorları; 2) bir yamasa bir neshe háwizde jaylasqan kollektorlardı birlestiretuǵın bas kollektor; 3) qosımsha trubalar jalǵanatuǵın, aqaba suwlardı tranzit jaǵdayda aqaba suw ótkizilgen maydan sırtındaǵı nasos stanсıyaları yamasa tazalaw inshaatlarına aǵızatuǵın truba, yaǵnıy qala sırtındaǵı kollektor. 5-suwret. Aqaba suwlardı jıynap alıw usılları: a - tort tárepinen; b - tómengi tárepinen; d - kvartallarara usıl. Ishki kanalizaсiya tarmaǵınan aqaba suwlar sırtqı qáwipli kanaliyzaсiya tarmaǵına túsedi. Qáwipli kanalizaсiya tarmaǵı imarattan shıqqan aqaba suwlardı kóshe (qala) tarmaǵına alıp ketedi. Olar jerge jatqızılǵan truba hám trubalar sızıǵında jaylasqan trubalardan ibarat. Trubalar ushın shuqırsha qazılǵanda imarattıń fundamenti hám diywallardıń shógiwinen, jarılıp ketiwinen saqlaw ushın qáwipli kanalizaсiya tarmaǵı trubaları imarat diywalınan keminda 3 m aralıqtan ótkiziledi. Eger trubalardı jatqızıw shuqırlıǵı hám imarattıń fundamenti shuqırlıǵı belgili bolsa, bul aralıqtı jánede anıq belgilew mumkin. Baqlaw trubaları tómendegishe jaylastırıladı: imarat diywalınan trubaǵa shekem bolǵan shıǵarıw trubasınıń uzınlıǵı 8 m den aspawı kerek. Eger 8 m den kóp bolsa, qosımsha baqlaw qudıǵı qurıladı. Qala kanalizaсiya tarmaǵı aldındaǵı eń aqırǵı truba baqlaw qudıǵı dep ataladı (sızılmalarda KQ dep belgilenedı). Bul truba, kóbinese, bólim shegarasınan (qızıl sızıqtan) 1-1,5 aralıqta jaylastırıladı. Tarmaq jumısın tekseriw hám tazalaw ushın shıǵarıw trubaları birlesken waqıtta, qayrılıwlarda, diametrler hám qıyalıqlar ózgergen jerlerge tuwrı bólimlerde 35 m, trubalar diametri 150 mm bolǵanda hám 50 m de trubalar diametri 200-450 mm bolǵanda qadaǵalaw trubaları ornatıladı. Kanalizaсiyalıq baqlaw qudıǵı, kóbinese, tayar beton qudıqlar yamasa bloklardan, ayrım waqtları gerbishten islenedi. Trubalar diametri 200 mm hám shuqırlıǵı 2 m ge shekem bolǵanda 70 mm qabıl etiledi. Úlken diametrli shuqırlıqlar ushın 1000 mm hám onnan artıq qabıl etiledi. Trubalar diametri 650 mm bolǵan shoyın qaqpaq penen bekitip qoyıladı. Aqaba suwlar qudıǵı túbinde yarım domalaq kórinisli beton latoklar islenedi. Latoklardıń diametri olarǵa tutastırılatuǵın trubalardıń diametrine teń boladı. Latoklardıń burılıw jerlerı tegis bolıwı kerek, keri jaǵdayda, olar aqaba suwlardıń aǵıwına tosqınlıq qıladı hám trubanıń pataslanıwına sebep boladı. Latoklar biraz qıyalaw ótkiziledi. 6-suwret. Turaq jaylardıń aqaba suw tarmaqları: KQ - baqlaw qudıǵı; AK - aqaba suw kollektorı. 7-suwret. Kvartallararalıq aqaba suw tarmaqları: KQ - baqlaw qudıǵı; AK - aqaba suw kollektorı; BNS - bas nasos stansiyası. 8-suwret. Tarmaqlardı qala aqaba suw sistemalarına jalǵaw: KQ - baqlaw qudıǵı; AK- aqaba suw kollektorı. Trubalardı baqlaw qudıqlarına jalǵawda trubanıń sheti truba diywalınıń ishki sırtında tawsılıwına itibar beriw kerek. Eger baqlaw qudıǵına túrli diametrli trubalar jalǵanatuǵın bolsa, olardıń joqarı shetleri bir qadde turıwı kerek. Trubalardıń qaptal sırtların trubaǵa jalǵawda trubaǵa kiretuǵın hám trubadan shıǵatuǵın trubalardıń olar arasındaǵı múyishindegi ótpes bolıwı kerek. Baqlaw qudıǵınıń tiykarı betonnan islenedi. Trubatıń túbi latok tárepke 0,02 mm qıya bolıwı kerek. Qudıqqa túsiw qolaylı bolıwı ushın onıń diywalına hár 35-40 sm de metal skobalar ornatıladı. Bul awzı taraytırılǵan kanalizaсiya qudıqlarına kiriwde vertikal diywal aqaba suw qudıqqa kirgiziletuǵın tárepke ornatıladı. Skobalar da sol vertikal diywalǵa ornatıladı. Egerde turaq jaylardıń jertólelerinde sanitariyalıq úskeneler ornatılsa, onda turaq jay kanalizaсiya tarmaqları bir qansha shuqır ornatıladı, sol sebepli jertólelerindegi aqaba suwlardı sırtqa shıǵarıw ushın, kóbinese, nasos stanсıyalarınıń bolıwı joybarlanadı. Turaq jay aqaba suw tarmaqları bir turaq jay shegarasında jaylastırıladı hám bir yamasa bir neshe úy ushın xizmet etedi. Aqaba suw tarmaqları hám kollektorlarda barqulla tekseriw, tazalaw hám juwıw imkaniyatları bolıwı kerek. Usı maqsette olarda qadaǵalaw qudıqları jaylastırıladı. 9-suwret. Qala aqaba suw tarmaǵınıń ulıwma sızılması: IK - islep shıǵarıw karxanası; BNS - bas nasos stansiyası; TI - tazalaw inshaatı. Kollektorlar daryalar, jılǵalar, tramvay jolları, avtomobil jollarınan kesip ótkenide, dyuker, estakada hám arnawlı ótiw inshaatları qurıladı. Jerdıń relefine qaray, aqaba suwlar tazalaw inshaatlarına, tiykarınan, basımsız trubalar járdeminde aǵızıladı. Bıraq kollektorlar úlken shuqırlıqta jaylasqanda yamasa aqaba suw tómen jerlerde jaylasqanda nasos stanсıyaların qurıwǵa tuwrı keledi. Olar aqaba suwlardı joqarıǵa kóterip beredi hám ol jerden basımsız trubalar járdeminde aqaba suwlardı tazalaw stanсıyalarına aǵızıladı. Nasos stanсıyalarınıń kórilgen jeri hám maqsetine qaray, jergilikli-bir yamasa bir neshe aqaba suw maydanlarındaǵı aqaba suwlardı uzatıwshı; aymaqlı - ayrım aymaqlardaǵı yamasa aqaba suw háwizlerindegi aqaba suwlardı uzatıwshı; bas - aqaba suw jıynaytuǵın adamlardıń turaq-jayı yamasa islep shıǵarıw karxanalarındaǵı barlıq aqaba suwlardı uzatıwshı túrlerge bólinedi. Aqaba suw tarmaqlarındaǵı nasos stanciyasınan basımsız trubaǵa shekem yamasa tazalaw stansiyasına shekem bolǵan aralıqtaǵı trubalar basımlı trubalar delinedi. Aqaba suwlardı tazalaw ushın mólsherlengen inshaatlar tazalaw inshaatları delinedi. Tazalaw inshaatlarınan suw háwizlerine shekem bolǵan aralıqtaǵı kanal yamasa trubalar suw shıǵarıwshılar delinedi. Suw shıǵarıwshı trubalar tiykarǵı hám ayırıqsha jaǵdaylarda islewshi bolıwı mumkin. Aqaba suwlardı tazalaw usılı inshaatlardıń túri, aqaba suwdıń pataslanıwı konsentraсiyası, tazalaw dárejesi, suw háwizleriniń ózin-ózi tazalaw quwatı hám basqa sebeplerine qarap anıqlanadı. Tazalaw stanсıyaları adamlardıń turaq jayına salıstırǵanda suw aǵısınıń tómengi bóliminde jaylastırıladı. 3. Aqaba suw sistemalarınıń abzallıǵı hám kemshilikleri Suw háwizleri tabiiy hám jasalma jol menen pataslanıwı mumkin. Tabiiy pataslanıw - aqaba jawın suwları menen háwizlerge qosılatuǵın pataslıqlar. Bul pataslıqlardıń háwiz suwında shiriwi nátiyjesinde payda boladı. Jasalma pataslanıw tazalanbaǵan turmıslıq hám sanaat aqaba suwlarınıń qosılıwı menen baylanıslı. Pataslıqlardıń háwizlerge túsiwi háwiz suwınıń ximyalıq quramı hám fizikalıq kórsetkishlerine keri tásir etiwi, suw sırtında qalqıwshı bóleksheler, túbinde shógindiler payda bolıwı, erigen kislorod muǵdarınıń kemeyiwi, bakteriyalar sanı hám túrleriniń joqarılawı menen baylanıslı. Háwizlerdi pataslanıwdan saqlaw maqsetinde giygenalıq norma túrinde bólekshelerdiń ruxsat etilgen sheklengen úleslerinen paydalanıladı. Bólekshelerdiń RESHU dep háwizdiń tabiiy proсeslerine, suwdıń sapa kórsetkishlerine, háwiz biosenozine, yaǵnıy ósimlikler hám haywanat dunyasına keri tásir kórsetpeytuǵın maksimal úleske aytıladı. Ózbekiston Respublikasınıń «Suw hám suwdan paydalanıw haqqında» ǵı Nızamǵa muwapıq, sanaat, kommunal, turmıslıq aqaba suwlardı aǵızıwǵa ruxsat etilgen suw obeyktlerinen aqaba suwlardı aǵızıw ushın paydalanıw kerekligi hám imkoniyatların tiykarlap beriwshi hújjetlerge muwapıq beriledi. Ministirler Kabinetiniń 1992-jıl 7-aprelde qabıl etilgen «Ózbekistan Respublikasındaǵı suw saqlaǵıshları hám basqa suw háwizleri, daryalar, magistral kanallar hám kollektorlardıń, sonday-aq, ishimlik hám turmıslıq suw támiynatınıń, emlew hám mádeniy salamatlastırıwda isletiletuǵın suw derekleriniń suwın qorǵaw zonaları haqında»ǵı nızamına muwapıq, barlıq islep turǵan, joybarlastırılıp atqan hám qayta qurılıp atqan suw ótkizgishlerdiń sanitar-epidemiologiyalıq tárepinen isenimligin támiynlew maqsetinde suw alıw orınlarındaǵı suw támiynatı derekleri sanitariyalıq qáwipsizligi zonaların, suw truba inshaatları hám sanitariyalıq qorgaw aymaǵın hámde suw háwizleriniń sanitariyalıq qorǵaw aymaqların óz ishine alıwshı sanitariyalıq qáwipsizligi zonası belgilenedi. Hár bir sistema óziniń abzallıǵı hám kemshiliklerine iye. Anıq sharayatlar ushın aqaba suwlardı aǵızıw sistemasın tańlaw júdá áhmiyetli másele bolıp, onıń tuwrı tańlanıwın keleshekte obeykt hám háwizdiń sanitar halatınıń, joqarı ekonomikalıq kórsetkishlerin támiynleydi. Tómende keltirilgen aǵızıw sistemaların salıstırıp shıǵamız. Ulıwma aǵızıw sisteması basqa sistemalarǵa salıstırǵanda bir truba talap qılsa hám, biraq ol júdá úlken baslanǵısh qárejet penen baylanıslı. Sebebi ulıwma aǵızıw sisteması úsh kategoriyadaǵı aqaba suw sarıplanıwı jıyındısına esaplanadı. Trubalardıń ulıwma uzınlıǵı bul sistemada kemirek bolǵanlıǵı sebepli paydalanıw qárejetlerı hám tolıq bólingen sistemaǵa salıstırǵanda kishi. Jawın jawıwı waqtlarında bir bólimi turmıslıq hám islep shıǵarıw aqaba suwları aralaspası tuwrıdan-tuwrı háwizlerge jiberiledi. Sonıń ushın bul sistema obeykttiń qasında suw háwizniń bar bolıwın talap etedi. Ulıwma aǵızıw sistemasında aqaba suwlardıń sarıplanıwı júdá tegis emes payda bolıwı hám soǵan jarasa nasos hám tazalaw stansiyaları jumısın shólkemlestiriwdi talap etedi. Tolıq bólingen aǵızıw sisteması ulıwma aǵızıw sistemasına salıstırǵanda kóplew shıǵın talap etedi, bıraq bul shıǵınlar bir neshe basqısh waqtında kerek boladı. Birinshi nawbette, turmıslıq hám islep shıǵarıw aqaba suwların aǵızıw tarmaqları, ekinshi basqıshta bolsa atmosferalıq aqaba suwların aǵızıw tarmaqları qurılısın ámelde joqarılatıw mumkin. Tolıq bólingen sistema sanitariyalıq talaplarǵa juwap beredi, bıraq jawın suwları ózi menen belgili muǵdarda pataslıqlardı háwizlerge túsiriw itimallıǵı júdá joqarı. Bul sistemadan paydalanıw bir qansha qolaylı, sebebi aqaba suw sarplanıwınıń tegis emeslıǵı bir qansha tómen. Tolıq emes bólingen aǵızdırıw sisteması ekanomiykalıq kóz qarastan eń qolayı esaplanadı, sebebi, dál tolıq bólingen sistemadaǵı siyaqlı, sanitariyalıq tárepten qáwipsiz hám paydalanıwǵa qolaylı esaplanadı. Bıraq bul sistemanıń kemshiligi túrinde aqaba jawın suwlarınıń tuwrıdan-tuwrı háwizlerge jiberiliwin keltiriw mumkin. Yarım bólingen aǵızıw sisteması basqa sistemalardaǵı sanitar kemshiliklerden ayırmashılıǵı, bul sistemada háwizlerge aqaba jawın suwlarınıń tek bir bólimi taslanadı. Aqaba jawın suwlarınıń aǵıp keletuǵın baslanǵısh, yaǵnıy joqarı pataslanıwga iye bolǵan bólimi tazalaw inshaatına jiberiledi. Aqaba suwlardı aǵızıw sistemasın hár tárepleme tallaw arqalı tiykarlap, variantlardı texnik-ekanomiykalıq tárepten salıstırıp, sanitarıyalıq hám ekologiyalıq kóz qarastan baxalap tańlaw kerek. 4. Aqaba suw tarmaqlarınıń sızılmaları Qala aqaba suw sızılması suw háwizleriniń jaylasıwı, olardıń sanı, aqaba suw sisteması, jerdiń relefi, geologiyalıq hám gidrogeologiyalıq sharayatı hám taǵı basqalarǵa baylanıslı. Aqaba suw sızılmaları kesip ótiwshi, aymaqlıq, parallel, radial túrlerge bólinedi. Bertikal sızılma qıyalıǵı sezilerli dárejede bolǵan jerlerde jawın suwları hám islep shıǵarıw karxanalarındaǵı shártli taza suwlardı aǵızıw maqsetinde qollanıladı. Kollektorlar eń qısqa aralıqta suw háwizlerine tik jaǵdayda joybarlanadı. Eger aqaba suw jıynalatuǵın maydan suw háwizlerine páseyip baratuǵın bolsa, tiykarınan, kesip ótiwshi sızılmadan paydalanıladı. Bul tik túrdegi sızılmanı qayta tiklew ushın qolaylı. Aqaba suw háwizi kollektorları suw háwizlerine parallel jaylastırılıp, aqaba suwlardı tazalaw stansiyasına aǵızatuǵın bas kollektor menen tutastırıladı. Parallel sızılmalar suw háwizlerine aqaba suw jıynalatuǵın orınnıń qıyalıǵına salıstırǵanda júdá joqarı bolǵanda, trubalardıń qıyalıǵın kemeytiriw, sonıń menen birge, aqaba suwdıń aǵıw tezligin kemeytiriw maqsetinde aqaba suw háwizlerinde kollektorlar suw háwizleri menen bir-birine salıstırǵanda parallel jaylastırıladı. Aymaqlıq sızılmalar aqaba suw jıynalatuǵın orınlar tóbeliklerde jaylasqanda qollanıladı. Qala bir neshe óz betinshe tarmaqlarǵa iye bolǵan aymaqlarǵa bólinedi. Tómengi aymaqtaǵı aqaba suwlar bas kollektorǵa yamasa aqaba suwlardı tazalaw stansiyalarındaǵı aǵızıwshı kollektorǵa nasos járdeminde kóterip beriledi. Radial sızılmalar óz betinshe sistemaǵa iye bolǵan aymaqlardaǵı aqaba suwlardı túrli jerlerde ornatılǵan tazalaw stanсıyalarına aǵızıw ushın qollanıladı.