кыргСанж

Акылга биз кеч келип, атабызды эскерип…
Кожалиев Жакшылык Турганбаевич 1939-жылы 1-январда Казарман
кыштагында кызматчынын ъй-бъл==сънд= жарыка келген. Орто мектепти
артыкчылык аттестаты менен аяктаган сощ, алгачкы эмгек жолун мектептин
китепканачылыгынан баштаган.
Кийин Фрунзедеги Айыл-чарба институтунун агрономия факультетинде окуу
менен эле чектелбестен, институттун коомдук маданий-спорттук иштерине активдъъ
катышып оор салмактагы эркин кър=ш боюнча Республиканын ъч жолку чемпиону
болуп к=пт=г=н медал, грамоталарга ээ болгон. Бир нече жыл кър=ш боюнча улуттук
команданын курамында жърг=н.
Институттан кийинки эмгек жолун 1963-жылы Ак-талаа районунун Жданов
колхозу, андан кийин Тогуз-Торо районунун Ленин колхоздорунда башкы
агрономунан баштап 1968-жылга ъзърлъъ эмгектенген. 1968-жылы компартиянын
катарына =тк=нд=н баштап 1972-жылга чейин райондогу к=пт=г=н чарбалардын
партком катчысынын кызматында иштеп келген. 1972-жылдан 1974 жылга чейин
областык парт комитеттин чечими менен жиберилген Алматадагы Жогорку
Партиялык Мектепти ийгиликтъъ аяктап райондо инструктор болгон. 1978-жылдан
1983-жылга чейин Тогуз-Торо районунун «Кызыл-Жылдыз» колхозунда башкарма
болгон. 1983-жылдан баштап ден-соолугуна байланыштуу жетекчилик кызматты
таштап эки жыл профсоюздук комитетте иштеген.
Жакшылык аба чарбалык жана коомдук иштер менен бирге райондук айылдык
кещештердин ъзгълтъксъз депутаты болгон. 1972-1983-жылдардагы сищирген
эмгектери ъчън Кыргыз =км=тънън бир нече сыйлыктарына ээ болуп, грамота,
медалдарды алган.
+мърънън акыркы 15-20 жылында оору менен алп урушуу менен =зънън акынчыгармачылык ж=нд=мън к=рс=тъъ менен ъч мищ нускадагы эки китеби жарык
к=ръп, жыл сайын к=пт=г=н гезит-журналадарга район, облус жана республиканын
саясий-экономикалык проблеммалары тууралуу маалыматтары жарык к=ръп. 1996жылы «Тогуз-Тороом – жър=к толгоом» аттуу китебине Кыргыз Республикасынын
маданиятына эмгек сищирген ишмер, белгилъъ акын Нурпаис Жаркынбаев жогору
баалап рецензия берген. Ал эми 2004-жылы чыккан «Ойлордун търм=гънд=
кыялданып» атту ырлар жыйнагына илимдин кандидаты, доцент А.Турдугуловдун
баасы т=м=нд=гъч=.
«…Бир караганда кєзгє коомай кєрїнгєнї менен, жана кайталап окуп кєрсєў
жылуу таасир калтырап, улам ичкерилеген сайын бїйїр кызытып, кызыктырып,
алаксытып, бир дем менен окуп бїткєнгє чейин колуўдаў тїшпєгєн алдагы китеп Жакшылык ага жараткан ырлар жыйнагы. Бали! Окуп бїтєєрїм менен ушул сєздї
айттым…»дейт Али Турдугулов.
"Ойлордун тїрмєгїндє кыялданып" биринчи тарамга автордун ємїр, єлїм, жашоо
кумары, кыял-жорук, пейил, ынтымак-ырашкерлик, мїдєє-максат,эли-жерин съйъъ,
тїбєлїктїїлїк сыяктуу абстрактуу ой жїгїртїїнїн тїшїмї болгон тїшїнїктєр камтылган.
Акындын эки китебинен тещ алынган кээ бир мааниси терещ ырларынан мисал
келтирели:
Òà¢êû ¿ð¿ë
Òà¢êû ¿ð¿ë, á¿ëá¿ë çààêûì øîîëàëàíûï,
Áèéèêòåí òîðãîé ñàéðàéò êàíàò êàãûï.
Àéëàíà òóíæóðàãàí òåðåáåëäåí,
Êîçãîëîò òèðè÷èëèê êûéìûë àëûï.
Àë êûéìûë êîøòîîñóíäà 꺢¿ë à÷ûê,
Óéêóäàí îéãîíîì ìåí áîþì æàçûï.
Òèêòåéìèí òîîëîðóìäó 캢㿠áàñêàí,
Îéëîðäóí ò¿ðìºã¿íäº êûÿëäàíûï.
Òîï ã¿ëãº, êºê òóëà¢ãà ìåí ñóêòàíûï,
Êîçãîëáîé êºïêº òóðäóì îéëîð áàñûï.
ªçãº÷º êóáàò áåðèï òàçà àáàñû,
Æûòû à¢êûï, ÷åðèì áèð àç æàçûëãàíñûï.
Òàìûëæûï æàéäûí êºðê¿ ìåìèðåòñå,
×ûì÷ûêòàð êóæóðàøàò îéäó áºëºт.
Ìåçãèë ñåí òóðà òóð÷ó àçûíîîëàê,
Ñåçèìäå ñ¿é¿¿ òîëóï, ìåëò-êàëò ýòåò.
Àäàìäûí àäàìäûãû æ¿ç¿ ìåíåí
Æàðûê äà àëìàøûëàò ò¿í¿ êåëåò,
Ýíåäåí òºðºëãºí ñî¢ ºë¿ì êåçåê.
Áàðûíà æîãóíà äà àëäàñòàáàé,
Æàøàãàí æàêøû áîëîò òîïóê ýòèï.
×èéèëãåí ïåøýíå¢å òóðìóø æîëó¢,
Àäàìäàð àíû òóþí, ò¿ø¿í ñî¢óí.
Íàïèñè¢è êºð òèðëèêêå êàí÷à áóðáà,
ʺç òîéáîéò ºç¿í÷º îîðó øîðëóó òåðå¢.
Êàð÷ óðóï êàðà æàíäû àëûï ñàòûï,
Àäàìäàð ä¿éíº æûÿò ìýýíåò áàñûï.
Àêûðû àë ä¿éíº¢äºí ýìíå ïàéäà,
Æàíû¢à îîïà áîëáîéò êåòñå¢ êàéòûï.
Àäàìäûí àäàìäûãû æ¿ç¿ ìåíåí,
Îîçäîí ÷ûêêàí ñºç㺠òóðóï áåðãåí.
Óáàäà áåðãåí ñºç㺠áåê áîëáîñî,
Ïàñòûãû àë àäàìäàí àáèéèð êåòêåí.
Êûòìûð ê¿ëê¿ òàáàëàñà ìó¢ ò¿íºéò
Áàêòû êîíñî ê¿òàëáàñàí àë êåòåò,
Êûòìûð ê¿ëê¿ òàáàëàñà ìó¢ ò¿íºï.
Æàø êºëäºò¿ï òèçå á¿ã¿ï æàëûíûï,
Æàðàòêàíäàí ñóðàíãàíäà íå áåðìåê.
Æàëãàí ÷ûíäûí àðàëûãû êàø êàãûì.
×àãûì÷ûëäàí àëûñ æ¿ðã¿í àò ÷àáûì.
Á¿ðäºï òóðãàí ûéûê ÷ûíàð áîëñî¢ äà,
Áàëòà óðóëñà ñîîëóï êàëàò òàìûðû¢.
Ïåøýíå¢å æàçûï êîéñî ïåðèøòå¢,
Ìàéíàï ÷ûêïàéò êàéãûëàíûï êåéèøòåí.
Òºðºëãºí ñî¢ áóë ä¿éíºãº æû¢àëà÷,
Æûéãàí îîêàò àëûï êàëáàñ ºë¿ìäºí.
ªì¿ð ÷èðêèí ºòñº-êåòñå êºç èðìåì.
Êàðà¢ãûëûê ÷¿ìêºï êàëàò êºð¿¢äºí.
Áåéèø òîçîê àê-êàðàñûí êèì áèëñèí,
Ñóðàê áåðèï êàéòêàíû æîê àë æåðäåí.
Êóð òàëàøïà òóóãàíû¢äàí, æàòû¢äàí,
Àêìàê äà áîë êûÿëûíà æàðàøñà¢.
Àíòïåãåíäå îðòîäîí æèê áºë¿íºò,
Áèðäåé ýìåñ àêûë äåãåí àäàìäà.
Ò¿ø¿íáºãºí ò¿ðêºéëºðäºí òàëàøñà¢,
Êàíû¢ êûçûï àäàøàñû¢ àêûëäàí.
Òàëàøêàí÷à ñåíèêè ÷ûí äåï êóòóë,
Îøîë ãàíà àêìàêòàðãà æàðàøêàí.
.
Аны улап ….. кїйє баласы Токтосун
Атабызды эскеръъ
Небереси Айгеримге
Жата берип талыды деп кош капталым
Кээде улап, унут калган ыр саптарын.
Эриккенде балдар менен шахмат ойноп
К=пк= унутуп калаар эле ооруганын
Илимби, же саясаттан с=з болгондо
Чарчатуучу эч жещилбей элдин баарын
«Кыздарыщды
жакшы
к=р=м
ар
бирищин,
Каалаганын басып =т=т Айгеримим.
Ар тараптуу =н=рг= шык бул неберем,
Элжиреймин
к=рс=м
ырдап,
бийлегенин.
Кълъп койсо жарк эткени Айгълъмд=й,
Эркелетчъ кызын: «Гълзат, Салтанат,
Жан жай алат табылгандай издегеним.
Чощойгула эрте дечъ аларга батыраак.
«Изи
бар»-дейт,
кызы
болсо
Съйл=п,
ырдап баскандарын
бир кыргызымда,
к=рс=м,
Ж=л=к
болсун
Тещдик,
Жанат
Таятащар болоор дечъ к==нъ шат»
инилерищ».
Жып-жыпоня, Айым- жър=к кызым деп
Эзилгенде ыр чыгарчу саптан -сап
Султандарга арнап эгер ыр жазганда
Барактары атабыздын жетпей калмак.
Боолголоп оюн улап айтпай калган,
.
Баарыбызга
Съйъп чексиз, ага-тууган, элди, жерди,
Аттищ канттик атакебиз эрте кетти
Кеп кылалы тамаша-чын азыноолдак.
Балдарына
Барактасак андан ары ыр дептерин,
Бутагым деп жакшы к=рчъ Жугалбегин,
Уулдардын аксакалы ъч баладан,
Жан адамга тещечъ эмес Чоробегин.
«Чощ атадан тарбия алган эр к=кър=к,
Бакса
баарын
багат»-дечъ,
Майрамбегим,
«+з айтканын жанга бербей =зъм=
окшош,
Тентегирээк чыкты»- дечъ Адилбегим
К=р оокаттын чыры менен алек болуп
Барктабадык айткан деген бизге кепти.
Белди байлап уул-кыздар, бир туугандар,
Ойлонолу алдыдагы келечекти
Акылга биз кеч келип, атабызды эстедик,
Алгылыктуу кеп-сєзїн убагында сезбедик.
Бир жыл єттї баш-аламан турмушта,
Жаткансыйбыз кїндї эптеп єткєрїп.
Ага-тууган, куда-сєєктї чогултуп,
Бата тилеп: калайык калк, эл журттан,
Атабызды алсак болду эскерип
Ким булар?
Íàìûñ ї÷їн, òàðñ æàðûëûï æóëóíãàí,
Áóéäàëáàñòàí òóðãàí æåðäå ÷óó ñàëãàí.
Êîéñî àäàìäû áèð êîéãîíäîí ÷ûãàðáàé,
Êýýäå êàïà, êýýäå àäàìäû êóáàíòêàí.
Ýð êºê¿ðºê ýðêèí ºñò¿ў æàøû¢äàí,
ʺøºðãºíäº êàéðà òàðòïàé æàëûíäàí.
Áààòûðëàð÷à ýðººë㺠äà ÷ûêìàêñû¢,
Íàéçà áåðñå êàéðà àðòû¢à êà÷ïàñòàí(Жумг)
Íóñêàëóó ñºçäºí áàøòàãàí,
Êàäûðëàï ýëèì ñûéëàãàí.
Ѻç áàøûíäà “ÎÎÒ” äåï,
Òàìåêè îðîï øàøïàãàí.
Àñêåðãå áàðûï ìèëäåòèí,
Àò ¿ñò¿íäº àòêàðãàí.
Êºç¿ ºòêºí÷º çû¢êûéûï,
Êàâàëåð ñûíûí áóçáàãàí. (Чодуев)
Æàø êåçè¢äåí ÷îò êàãûï,
Áóõãàëòåðèÿíû áàøêàðäû¢.
Áàøêû ñ÷¸òòóí ýñåáèí,
Áàëàíñàëàï òàêòàäû¢.
Áèð ñàëãàí ñàíäû êàéòàëàï,
×îòó¢à êàéðà êàêïàäû¢.
Æàøòûê êàéðàò ê¿÷¿¢ä¿,
×îò ñàëóóãà àðíàäû¢. (Касым)
Êèð æàêêà êºéíºê êèéáåãåí,
¯ò¿êòºï ¿÷ ìààë êàðàíûï,
Ãàëñòóãóí ò¿çäºãºí.
Êîëóíà àëñà êîìóçäó,
Çàëêàð ê¿¿í¿ ñ¿éëºòêºí.
Ìàéäà áàðàò èøòåðãå,
Àðàëàøûï êèðáåãåí.
Áàñêàí òóðãàí æ¿ð¿ì¿,
Ìèíèñòèðäåé êºð¿íãºí. (Бакы)
Ðàéîíäó æåòåêòåï,
ªíä¿ð¿øòº òàêøàëãàí.
Êîëõîç ìåíåí ñîâõîçäóí,
×àðáàëàðûí áàøêàðãàí.
Ïëàíäàðäû àòêàðûï,
ªêìºòò¿í ñûéëûãûí,
Òóóñó ìåíåí êîøî àëãàí.
Äàëàéëàð ìåíåí êàðìàøûï,
Ýë íàìûñûí òàëàøêàí. (Аскараалы)
Äàâàí àøóó êûð àøûï,
Áºð¿ëºð ìåíåí ñûðäàøûï,
Áóþðãàíûí áóðäàäû¢,
×àéíàáàé æóòóï áóëêêàíäûí.
Àþó, æîëáîðñ àðñòàíãà,
Êóéðóê êûñïàé êà÷ûðûï,
Àçóó êàéðàï ÷àìûíûï. (Бекташ)
Áàëýýë¿¿ èøêå áàñïàãàí,
Áààìñûç îîç à÷ïàãàí.
Áèëìåêñåí áîëóï ìîìóðàï,
Ò¿é¿íä¿ è÷êå ñàêòàãàí.
Óëóó ìåíåí êè÷¿¿ãº,
Àøûê÷à ñºçä¿ àéòïàãàí.
Òàïøûðûëãàí æóìóøòó,
Êûíòûãû æîê àòêàðãàí.
Êûéêûðûê ÷óóñó æîê ýëå,
Á¿òêºð¿ï èøòè áàðê àëãàí. (Маме)
Автордун мекендештерине арнаган
«Тогуз-Тороом
–
жїрєк
толгоом»
китебинен кыскартылып алынды
КЫРГЫЗ САНЖЫРАСЫ
Бүгүнкү күндө кыргыздын тарыхын жазып тактоого карата кызыгуулар көбөйүп,
Молдосыдык Жусуп уулунун, Белек Солтоноевдун «Кызыл кыргыз тарыхы» жана Кеңеш
Жусуповдун «Кыргыздар» аттуу эки томдук китептери басмадан чыкты. Мында кыргыздар
Күн ордосун (Динлин –уйгурлар, Генгун – кыргыздар, Хунну – монголдор) түзгөн, түрк
тайпасынан тараган байыркы түпкү элдерден боло тургандыгын тарыхый даректерге таянып
окмуштуулар дадилдешкен. Бул албетте чоң жылыш. Эми кыргыздар жөнүндөгү жазма
булактарга таянсак араб Абылгазы Баходурдун 1074 жылы чыгарган китеби, таджик
окумуштуусу Сейф Ал-Аддин Ахсыкентин «Маджума ат - таварик» китеби жана кытай
тарыхындагы кыргыздар жөнүндөгү маалыматтар, татар, немис, орус, казак
окумуштууларынын илимий эмгектерин жана өзүбүздүн Өгүз кандан тараган санжырабызды
айтсак болот.
Бул жогоруда көрсөтүлгөн булактардан башка да Чоюн Өмүраалы, Орозбек Айтымбет, Эсен
Кылыч уулдарынын жана изилдөөчү Тентиевдин кошкон баалуу сунуштары кыргыз
санжырасын жана тарыхын толуктап турат.
Төмөндө түрк санжырасы жана санжырачы Абдишарип Тургунбай уулунун айтуусу боюнча
түзүлгөн кыргыз элинин санжырасын сунуш кылабыз
1. Адам ата
топурактан жаралды – 1000
жашка чыгып,
40 000 неберелүү болуп, ал
дүйнөгө кеткен.
2. Шис пайгамбар
-912 жыл жашады
3.Анушту
пайгамбар -912
жыл жашады
4. Кынан -840
жыл жашады
5. Мыкайыл -920
жыл жашады
6. Бардды -960
жыл жашады
7.Ахнух Идирис
пайгамбар атын
алды 82 жыл
жашады
8.Матушлак –
өмүр жашы
белгисиз
9.Малик – өмүр
жашы белгисиз
10 Нух -250 жашка
чыкканда
пайгамбар болуп
750 жыл жашады
.
.
Кам
11.Жапас
Индустан журту
тарады
эдил жайык
Иран Заамин эли
жээгинде жашаган тарады
элдер. 250 жыл
жашады, 8 бала
калды.
12.Ибраим
пайгамбар
13 Исхах
Сам
Исмаил --- Исаак Иусус Христос
14. Түрк ата –
сегиз бир тууган
Аренир- Азербайджан,
Карачай, Кумук, Ингуш,
Осетин, Лезгин, Даргин,
Стамбул
15. Туренирден
Татар, Бакыр, Балкар,
Түркмөн, кыргыз,
казак, уйгур,
каракалпак, Гагауздар
16 Түтүк хан - 240
жыл жашаган
17. Элчи хан
Сартенирден – 100 боолуу
өзбек калкы тараган, анын
ичинен 10 боолуусу
кыргыздар
18.Дитпаху хан
19. Күйүк хан
20 Аланча хан
21 Монгол хан
Татар хан – Бука хан,
Яланча хан, Атсыз хан,
Аттуу хан, Ордо хан,
Байдуу хан, Сүйүнчү хан
22. Кара хан
23. Угуз хан – 116 жыл
падышалык жүргүзгөн
Казак –Улуу жүз, Орто
жүз, Кичи жүз болуп
бөлүнөт
24 Кыргез
Туугез -элет түркмендер
25 Кыргыз
Уйгур
26.Сапар шаа
Кыдыр - каракалпак эли
27. Кадыр
Каңгыр -Гагауздар
тараган
28. Абир
29. Альхак
30. Апнал
31. Барган
Сабир
Хакас
Алтай
32. Табир хан
33. Талдин хан
34. Арслан бий
35. Кылым бий
36. Шакур бий
37. Тимуш бий
38. Атам бий
39. Сиңким бий
40 Сары бий
41. Мурат бий
-
Тогуз-Торо районунда
Мурат жайлоо, Чоң
конуш деген жерлердин
аталышы жана Мурат
уруусу бар
42. Телкозу
43. Калпак бий
Кыпчак
44. Домбул бий
Чудуулат – Көкө,
катаган, черик, чертик
45. Бабаш
Ак-Буура -Коңурат,
Бөксө, Чапкылдык
46. Долон бий
Ку уул - Басыз, саруу,
Мундуз, Чоң-багыш,
Жайыл (сол) 16-уруу эл
47. Ак уул – Адигине,
Тагай, Наалы-эже (оң)
14-уруу эл
Кызыл уул – ичкилик
кыргыздар 9 атадан
тарайт: Канды,
Дөөлөс, Тейит,
Найман, Жоокесек,
Бостон, Нойгут,
Кыпчак, Ават.
Түзгөн: Кожалы уулу Жакшылык, май 1999ж. Нарын шаары