Urganch Davlat Universiteti Tabiatshunoslik va Geografiya fakulteti 201-kimyo guruhi talabasi Xaitboyev Dilshodning fizik kimyo fanidan yozgan Topshirdi: Xaitboyev D Qabul qildi: Boltayeva..M 1 Mavzu: Molekulalarning qutblanishi Reja: I.Kirish. II.Asosiyqism. 2.1 Qutblanish turlari. 2.2 Refraktsiya. 2.3 Elektrod qublanish. 2.4 Molekulalarning qutblanuvchanligi. III. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 2 Kirish. Moddalarning tuzilishi ularning elektromagnit xossalariga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun moddalarning elektromagnit xossalarini o’rganish ularning tuzilishini o’rganishga va tuzilishi xossalariga qanday ta’sir etishini bilishga yordam beradi. Moddalarning elektromagnit xossalari ulardagi elektronlarning, «xatti-harakati» ga bog’liq. Ko’pincha kimyoviy reaksiyalar elektromagnit maydonida yoki yorug’likda boradi. Masalan, elektrolit eritmalarda ionlarning hosil qilgan elektr maydoni qo’shni atom — molekulalarga ta’sir etadi.Shu sababdan, moddalarning elektromagnit xossalarini o’rganish alohida ahamiyatga ega. Quyida moddalarning elektr xosslari ustida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Atom yoki molekula elektr maydoniga kiritilsa, uning musbat va manfiy zaryadlari maydonning qarama-qarshi zaryadlangan qutblari tomon, ya’ni moddaning musbat zaryadlari maydonning manfiy qutbi tomon, manfiy zaryadlari esa maydonning musbat qutbitomonsiljiydi. Natijada, musbat va manfiy zaryadlar bir-biridan uzoqlashadi va ularning markazi bir-biridan ma’lum masofada bo’ladi. SHunday qilib, dipol hosil bo’ladi. Demak, maydonga qutblanmagan modda kiritilsa, u qutblanib qoladi, qutblangan modda kiritilganda esa qutbliligi (dipol momenti) ortadi. Moddalarning maydon ta’sirida bunday o’zgarishi, ya’ni tashqi elektr maydon ta’sirida elektron va atom yadrosi bulutining, molekula va ionlarda bir-biriga nisbatan siljishi qutblanish deyiladi. Maydon ta’sirida vujudga kelgan dipol induksiyalangan dipol deb ataladi. Qutblanish maydonning kuchlanishiga proportsionaldir: P=aE (1) Bu yerda: E — maydonning kuchlanishi; p-induktsiyalangan dipol moment; 3 a — qutblanuvchanlik. (1) (1) Tenglamadan a ning qiymatini topish mumkin. Aning qiymati santimetr kubga, ya’ni hajm o’lchoviga ega. Qutblanish elektr maydon ta’sirida elektron bulutining siljishini, ya’ni elektron buluti ishg’ol qilgan yangi hajmni ko’rsatadi. Shu sababdan, qutblanishning miqdori molekula hajmi chamasida 10~27m3 (A°3=1024sm3) bo’ladi. Klauzius-Mosotti dielektriklarning qutblanishi uchun (yuqorida aytilganlarga asoslanib) quyidagi tenglamani chiqaradi: P=D-1/D+2*M/p=4/3 π Na (2) bu yerda: P — molekulaning qutblanishi; D—dielektrik konstanta; M — molekulyar massa; p — moddaning zichligi; N0— Avogadro soni; qutblanuvchanlik 4/3 π-3,14a — π a shar shaklidagi molekulaning N0 marta ko’paytirilgan hajmi, ya’ni molyar hajm. 4 2.1.Qutblanish turlari. Qutblanish uch xil — elektron qutblanish (pe), atom (yoki yadro) qutblanish p a ) va orientatsion (mos joylanish) qutblanish (p o) bo’ladi. Umumiy qutblanish ana shu qutblanishlarning yigindisiga teng, ya’ni: P=Pe,+Pa+Po Elektron qutblanish elektronlar maydonning musbat qutbi tomon siljishini ifodalaydi. Qutblanish natijasida yadro va elektron bir- biriga nisbatan siljiydi, atomda musbat va manfiy zaryadlarning markazi bir-biriga to’g’ri kelmay qoladi. [2], [1]. Kimyoviy bog’ hosil qilgan elektronlar qutblanganda bog’ ham qutblanadi. Qo’sh bog’ oddiy (sigma) bog’ga qaraganda kuchliroq qutblanadi. Bog’ qutblanishi natijasida bu elektronlar orqali bog’langan atomlar elektr bilan qisman zaryadlanadi. Strelka belgisi qutblanishning yo’nalishini, ya’ni elektronlar siljigan tomonni ko’rsatadi. Oddiy birlamchi bog’larda qisman zaryadlanish elektronning 0,3 zaryadidan oshmaydi. Elektronlar siljishi faqat vodorod singari oddiy atomlardagina emas, balki har qanday murakkab moddalar atomida ham sodir bo’ladi. Lekin ular turlicha siljishi mumkin. Elektron qancha bo’sh bog’langan bo’lsa, shuncha ko’p siljiydi, ya’ni ko’p qutblanadi. Elektronlar yadrodan uzoqlashgan sari kuchli qutblanadi. Demak tashqi qavatdagi elektronlar oson qutblanadi. Bosh kvant sonning bir xil qiymatida p elektronlar s' elektronlarga nisbatan oson qutblanadi. 5 Atom qutblanish atom yadrosining elektr maydonida manfiy qutb tomon siljishini ifodalaydi. Atom qutblanishi faqat molekula va murakkab ionlarda sodir bo’ladi. Molekulaning qarama-qarshi zaryadlangan atomlari (atomlar gruppasi) bir-biriga nisbatan siljib, ular orasidagi masofa ortadi va natijada molekulaning qutbliligi ham ortadi, qutblanmagan (tug’ma dipoli bo’lmagan) molekula qutblangan molekulaga aylanishi ham mumkin.[4] Elektron va atom qutblanish deformatsiya bilan sodir bo’lganligidan ularning yig’indisi ba’zan deformatsion (yoki Induksion) qutblanish deb ham ataladi: Pd =Pe+Pa Yadro elektrondan og’ir bo’lganligi uchun atom qutblanish elektron qutblanishdan ancha kam bo’ladi. Orientatsion (mos joylashish) qutblanish faqat qutbli molekulalardagina sodir bo’ladi. Maydon bo’lmaganda bir qadar tartibsiz o’rnashgan qutbli molekulalar maydonga kirgach o’z o’qi atrofida harakatini davom ettirib, musbat qutblari bilan maydonning manfiy qutbi tomon, manfiy qutblari bilan esa maydonning musbat qutbi tomon buriladi. Qutblangan molekulaning qutblanishi qutblanmagan (tug’ma dipoli bo’lmagan) molekulaning qutblanishidan farq qiladi. Ikkala xil molekulada elektron qutblanish ham, atom qutblanish ham sodir bo’ladi. Tug’ma dipoli bor molekulalarda esa bu xil qutblanishlardan tashqari, maydon ta’sirida orientatsion qutblanish ham kuzatiladi.Orientatsion qutblanish natijasida molekulaning dipollari maydon kuchlanishiga parallel joylashadi na molekula na atom minimum potensial energiyaga ega bo’ladi. Yuqorida keltirilgan (2) tenglamaga muvofiq, deformatsion qutblanish temperaturaga bog’liq emas. Haqiqatdan ham, deformatsion qutblanish va shu jumladan, tug’ma dipoli bo’lmagan molekulalarning qutblanishi temperaturaga bog’liq bo’lmaydi va ular uchun (2) tenglamani qo’llash mumkin. Lekin qutbli 6 molekulalarda qutblanish temperaturaning o’zgarishi bilan o’zgaradi. Temperatura ko’tarilishi bilan qutblanish kamayadi. (2) tenglamani bu xil qutblanishga qo’llab bo’lmaydi. Bu holning sababi quyidagilardan iborat: temperatura ko’tarilishi bilan molekulalarning harakati kuchayib orientatsiyalanishi qiyinlashadi. Natijada orientatsion qutblanish kamayadi va quyidagi tenglamaga muvofiq hisoblab topiladi: P 4 NO µ2 (3) 9 kT Bu yerda µi— tug’ma dipol; k — Boltsman konstantasi, (3) tenglamadan orientatsion qutblanishning taqribiy qiymatini hisoblab chiqarish mumkin. Bu qiymat oddiy temperaturada 10.26 m bo’ladi. Demak, orientatsion qutblanish induksion qutblanishdan bir daraja ko’p bo’ladi.[4], [1]. Yuqorida aytilgandek, umumiy qutblanish deformatsion va orientatsion qutblanishlar yig’indisiga ya’ni yig’indisiga teng, ya’ni p = p D + p0bo’lganligidan qutbli molekulalar uchun Klauzius – Mosotti tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: (4) Bu tenglamadan foydalanib molekulaning dipol momentini aniqlash mumkin , agar quyidagi ishoralar kiritilsa: ; A=; B = ; x = 1/T Yuqoridagi tenglama quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Y = A + Bx Demak, ordinatalar o’qiga Y va absissalar o’qiga X qo’yilsa, tgα = B bo’ladi.Bundan µ ning qiymatini topish mumkin. Ordinatalar o’qi kesishgan nuqta A ga teng. Demak A dan foydalanib a ning qiymatlarini topish mumkin. 7 2.2 Refraksiya. Refraksiya. Yuqorida moddalar statik elektr maydon ta’sirida joylashganda , ularda sodir bo’ladigan o’zgarishlar bilan tanishdik. Moddadan elektromagnit tebranish o’tgan vaqtda uning o’zgaruvchan elektr maydon ta’sirida moddalarda yuz beradigan o’zgarishlar aloxida axamiyatga ega. O’zgaruvchan bunday elektromagnit maydoni sifatida yorug’likni xam olish mumkin. Elektromagnit nazariyasiga muvofiq,nurning to’lqin uzunligi juda kata bo’lganda n = √D yoki n2 = D(5) bo’ladi, n – nurning sindirish ko’rsatkichi.Bu yerda agar D ning qiymati Klauzius-Mosotti tenglamasiga qo’yilsa,quyidagi tenglama kelib chiqadi: R= µ/p = 4/3πN0a…. (6) R-refraksiya deb ataladi.Demak n2 =D bo’lganda, P=R bo’lishi kerak. Bu tenglama faqat tug’ma dipoli bo’lmagan moddalargagina xos. Qutblangan molekulalarda Dning n2ga, Pning Rga teng bo’lmasligi sabablari quyidagilardir. Nurning elektr maydoni tez o’zgaruvchan bo’lib, uning o’zgarish tezligi (chastotasi) 4-10 sek1ga teng (ko’zga ko’rinadigan nur uchun). Issiqlik ta’sirida molekulalarning tebranish chastotasi 1011—1012sek1 ga teng. Shunday qilib molekulaning tug’ma dipoli nur maydonida qutblanishga ulgura olmaydi, ya’ni qutblangan molekula o’zgaruvchan maydonda orientatsion qutblanishga uchramaydi uning dipoli o’zgarmasdan qoladi. Shu sababdan, o’zgaruvchan maydonda qutblanmagan va qutblangan molekula bir xilda qutblanadi va P ning qiymati molekula uchun ham bir xil bo’ladi, Bunday xolda tenglama (6) o’z kuchini saqlab qoladi. 8 Xuddi shuningdek, og’ir yadro xam tez o’zgaruvchan maydonda qutblanishga ulgura olmaydi. Natijada atom qutblanish sodir bo’lmaydi. SHunday qilib, refraktsiya faqat elektron qutblanishga teng bo’lib qoladi: P=R (7) Molekulyar refraktsiya (yoki solishtirma refraktsiya) hamma elektronlarning qutblanishini ko’rsatadi. (6, 7) tenglamalarga muvofiq, molekulyar refraktsiyaning qiymati temperaturaga va bosimga bogliq emas. Shu bilan birga, uning qiymati moddaning agregat holatiga xam bog’liq bo’lmaydi. Shunday qilib, refraktsiya moddani harakterlovchi eng axamiyatli fizik konstantalarning biridir. Refraktsiya additiv xossadir, molekulaning refraktsiyasi shu molekulani tashkil qilgan atomlar tuzilishi va tarkibiy qismlari (bog’, xalqalar) refraktsiyalar yig’indisiga teng bo’ladi.[4] Refraktsiyaning additivligiga induktsion effekt kam ta’sir ko’rsatadi, lekin yondosh bog’lar ta’sir etadi. Bu vaqtda kuzatilgan refraktsiya additivlik qoidasiga muvofiq hisoblab chiqilgan refraktsiyadan ortiq bo’ladi. Bu hodisa refraktsiya ekzalyatsiyasi deyiladi. Refraktsiyaning additivligi moddalarning tuzilishini aniqlashga imkon beradi: moddalarning tuzilishini refraktsiyaning additivligidan foydalanib aniqlash bu sohadagi fizik usullarning biridir. 9 2.3 Elektrod qutblanish Qutblanish jarayoni elektrolizning boorish jarayoniga ta’sir qiluvchi omillardan biridir. Qutblanish uch xil bo`ladi — elektrod qutblanish, kimyoviy qutblanish va kontsentratsion qutblanish.[6] Elektrod qutblanish. Elektroliz jarayonida bir elektrodga elektronlar keladi, boshqa bir elektrondan esa ketadi. Elektrolitga tashqi manbadan elektr oqimi yuborilganda katodga elektron kelishi sababli uning potentsiali manfiylashadi, aksincha, anoddan elektronlar ketishi sababli uning musbat potentsiali oshadi, ya’ni elektrodlar qutblashadi. Elektrolitdan elektr oqimi o’tganda, elektrodning elektrik holati — uning potensiali, qo’sh elektr qavati zaryadining zichligi o’zgaradi.Bu hodisaga elektrodning qutblanishi deyiladi. Bunda elektrodning elektr oqimi berishdan ilgari holatdagi muvozanat potentsiali o’zgaradi. [2] Ikkala elektroddagi potensial siljishlar yig’indisi qutblanisheradi. Elektrokimyo sanoatida elektrodga juda katta elektr oqimi beriladi va natijada agar H2S04 eritmasiga platina elektrodlar tushinriladi, natijada qutblanish EYuK xam katta bo’ladi., eritmaga tashqi manbadan elektr oqimi yuborilsa va bu vaqtda potensial ayirmasi 1V ga teng bo’lsa, zanjirdagi ampermetr unda elektr oqimining borligini ko’rsatadi, so’ngra asta-sekin yana nolga yaqinlashadi. Demak, bora-bora zanjirda elektr oqimi qolmaydi. Elektrolizda hamma vaqt ana shunday hodisa sodir bo’ladi. Bu hodisaning sabablarini tekshirib ko’raylik. Om qonuniga muvofiq: I=E/R+r bo’ladi: elektrkuchi I EYuK Ening kamayishi yoki ichki R va tashqi qarshiliklarning ko’payishi yoxud ikkala xolning bir vaqtda sodir bo’lishi natijasida kamayishi mumkin. Elektroliz vaqtida tashqi qarshilik o’zgarmaydi. Agar elektroliz natijasida elektron yomon o’tkazadigan moddalar xosil bo’lsa, 10 ichki qarshilik oshishi mumkin. Lekin elektroliz vaqtida zanjirda elektr oqimining yo’q bo’lib qolishiga sabab, faqat ichki qarshilikning oshishidandir, deb bo’lmaydi. Bundan tashqari, elektronni yomon o’tkazuvchi moddalar hosil bo’lmaganda xam elektroliz vaqtida elektr oqimi yo’qolganligini ko’rish mumkin. SHunday qilib, elektroliz vaqtida elektr oqimi kuchining kamayishiga qarshilikning oshishi sabab bo’la olmaydi. SHunday ekan, elektr oqimi yo’qolishining asosiy sababi E ning kamayishidir. Buning xaqiqatligini quyidagi tajribadan ko’rish mumkin. [3] Elektroliz vaqtida elektrolitli vanna galvanik elementga aylanadi va uning elektrodlari orasida tashqi elektr manbaiga qarshi yo’nalgan potensiallar ayirmasi vujudga keladi. Bu xodisaga elektrolitik qutblanish yoki qisqacha qutblanish deyiladi. Elektroliz vaqtida elektrolitli vannaning elektrodlari orasida hosil bo’lgan elektr yurituvchi kuchga qutblanish elektr yurituvchi kuchi deb ataladi. Shuning uchun, elektroliz vaqtida zanjirdagi elektr oqimining kuchi: I= E-Eq/R+r bo’ladi, bu yerda, Ek — qutblanish elektr yurituvchi kuchi.Qutblanish elektr yurituvchi kuchi tashqi manbaning elektr yurituvchi kuchiga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi. 11 2.4 Molekulalarning qutblanuvchanligi. Agar elektr kondensator plastinkalari orasiga biror dielektrik kiritilsa, plastikalarning elektr sig`imi 3 marta ortadi. C=EC0 E(havo)=1, E(He)=1.05, E(H2O)=79.5 E (HCN)=95.0 va h.k. Kondensator plastikalari o`rtasida vakuum bo`lganida ( E=1) maydon kuchlanishligi deylik. Agar plastinkalar orasiga biz tekshirayotgan modda Eo kiritilsa va uning dielektrik doimiyligi E(ensilon) gat eng bo`lsa, kondensator plastinkalari orasidagi elektr kuchlanishlik E marta kamayadi, ya’ni bo`ladi. Bunda maydon kuchlanishligi Eo moddaning ushbu maydon ta’sirida qutublanishi P xisobiga kamayadi va bu kamayish dielektriklar nazariyasiga binoan 4 nP ni tashkil qiladi. Demak, E ni Eo ga tenglash uchun unga 4np ni qo`yish kerk 0 4P (1) (2) va (2) dan E E 4P; P 1 E 4 moddaning umumiy (makroskonik) qutblanishi P ayrim molekulalarning qutblanishining yig`indisidan iborat: P=N1 P0. bu yerda N1-1 sm3 hajmdagi moddani tashkil qiluvchi molekulalar soni P0 – har bir molekulaning qutblanish qiymati. Kondensator plastinkalar orasidagi istalgan molekulaga tashqi E mmaydoniga ta’sir qilib qolmasdan, bitta balki molekulamizni o`rab turgan ichki lokal molekulayar maydon ham ta’sir qiladi. Qo`shni molekulalar tashqi elektr maydoni ta’sirida orientatsiyalangan holda bo`lganligi uchun ular tashqi maydonga o`z hissasi 12 bilan qo`shiladi. Shuning uchun tanlab olingan molekulaga ta’sir qilayotgan effektiv maydon eff . Nazariy xisoblashlar yo`li bilan aniqlanganki Aeff A Nazariyaga binoan 4 p 3 bitta (1) molekulaning qutblanishi P0 uning qutblanuvchanligi a va unga ta’sir qilayotgan elektr maydonning kuchlanishligiga to`g`ri proporsional. P 0 aE (5) a – intensivlik faktori; E – ekstensivlik faktori. Bizning misolda Aeff A 4 p. 3 Demak 4 P 0 aE aEeff a E p 3 (6) Bu yerdagi p A 1 A 4 edi. P va P 0 o`rtasida quyidagi bog`lanish mavjud edi. 13 P N1 P 0 ; P E 1 1 E 1 P0 E E N1 4 N1 4N1 (7) Demak (6) ga binoan (7) va (3) ni xisobga olgan holda yoza olamiz. 1E 1 4 4 E 1 E4 E 2 2 a E p a E E a E E aE ; N1 4 3 3 4 3 3 1 E 1 a ( E 2) N1 4 3 E 1 4N1 a E2 3 1 sm3 hajmda N1 ta molekula bor bo`lsa, Vmol molekula bor bo`ladi. N1 M N A; d N1 N A d M 14 (8) M hajmda NA ta d Demak E 1 4 N A d a E2 3 M yoki E 1M 4N A a E 2d 3 (9) (9) – Klauzius – Mosotti tenglamasi deyiladi. Undan a=[(1/d) chiqadi. Demak, temperatura ortgan sari d kamayganligi tufayli moddaning qutblanuvchanligi a ortadi. Qutblanuvchanlik modda zichligiga teskari proporsional va dielektrning doimiyligiga bog`liq, chunki emas. Keltirib chiqarilgan E 1 E2 birga teng yuqorida aytganimizdek Klauznus – Mosotti nomi bilan yuritiladigan tenglama moddalarning elektr xossalarini ularning tashqi elektr maydonidagi holatini tekshirish, tahlil qilish yo`li bilan aniqlanar ekan. Moddalarning qutblanuvchanligi a uch qismdan iborat: 1. Tashqi maydon ta’sirida molekulalardagi elektronlarning yadroga nisbatan muvozanat holatidan siqilishi. Bunday qutblanish induksiyalangan dinol momentining paydo bo`lishiga olib keladi. aed f (T ) M nid aed A; Ya’ni temperaturaga deyarli bog`liq emas. Ya’ni ular juda yengil zarrachalar bo`lganliklari uchun T O 0 K ga yaqin temperaturadayoq, ular juda tez harakat qiladi. 2. Atom qutblanuvchanlik. Elektr maydoni vositasida elektronlarning qutblanishi yadrolarning bir –biriga qutblanishiga, siljishiga olib keladi. 15 3. Doimiy dipol momenti (M0) ga ega bo`lgan molekulaning tashqi maydonga ma’lum yo`nalishga ega bo`lib joylashishi orientatsion qutblanuvchanlik aop ga bog`liq. Demak a ym aal aat aop (1) aop f (T ) (1) ni Klauzius – Mosotti formulasiga olib borib qo`ysak E 1 M 4N A (ael aat aop ) P E2 a 3 P-umumiy qutblanish 4N A aat Patom 3 4N A 4N A aopva ael R 3 3 (refraksiya) deb belgilaylik. Yorug`likning lektromagnit nazariyasiga binoan A=n2a (Maksvell formulasi) n2 1 M R n2 2 d Lorenti –Lorents formulasi deyiladi. Elektr maydoni sifatida yorug`likdan foydalanayotgan bo`lsak, bunday maydonning chastotasi y=1015 ga teng. Bunday maydonlar atomining na molekulaning qutblanishi ro`y bera olmaydi. Chunki ularning massasi elektronnikidan minglarcha marta katta. 16 Shuning uchun bunday maydonda faqat elektronlarning qutblanishigina, ya’ni refraksiya kuzatiladi. Atom qutblanish. Atom qutblanish atomlar va atom strukturalarining tebranishi natijasida ro`y veradi. Buning uchun chastotasi nisbatan uncha katta bo`lmagan IQ nurlardan foydalaniladi. Lekin umuman Pat qiymat jihatdan uncha katta emas. Klauzius –Mosotti formulasidan P ning o`lchov birligi hajm ekanligi ko`rinib turibdi. Shunga binoan ulchashlar o`tkazilganda: Pat (geksan)=0.26 cm3 /mol ekanligi aniqlangan. (P0=aE; pat (suv)-3.2 sm3/mol a=P0/E hajm) Ammo xloranil deb ataluvchi modda uchun p t =15 sm2/mol chiqqan. Bu yerda qutbli xossaga ega bo`lgan C O qutbli gruppalardan deformatsion tebranma harakatga kuchli darajada molik deb qaraladi. 1M n 2 MM 2 P el R dan Ko`pchilik moddalar uchun 2d n 2d qoshishidadir. Doimiy dinolga ega bo`lgan molekulalar uchun Debay af bilan M0 o`rtasida qo`yidagicha bog`lanish borligini ko`rsatdi. aop 02 3RT ; 0 e 0 doimiy dipole momenti. K=R/N – Bolrman doimiyligi. Bunday T – absolyut temperature, K. Kauzius –Mosotti –Debay formulasi 17 qutbli molekulaning Bu formuladan foydalanib M0 ni topish mumkin, chunki M0 =0 bo`lgan holler uchun P=f(T). Dipol momentini analitik usulda topish K-M-D formulasini ikki hil (T1 va T2) temperaturalar uchun yozamiz. Analitik usul tez bajarilsa ham T ning atigi ikkita qiymati uchun hisoblanganligi sababli aniqli aytarli darajada yuqori bo`ladi. B P 4N 2 0 1 33K ( ) T 0 3 K 2 N 1) Temperaturaga bog`liq temperatura ortishi bilan kamayadi. Buni nazariy izohlash mumkin. 2) Qutbli moddalarning qutblanishi qutbsizlikdan Pop hisobiga kattaroq bo`ladi. Qutblanish tabiiyki moddaning agregat holatiga bog`liq. Misollar P(gaz) P(suyuq) CH3I 77 42 CH3COO CH3 176 63 C2H5OCH3 62 52 18 Qutbli moddalarni suyuq agregat holatda tekshirayotganda to`g`ri natija olish uchun ularni qutbsiz erituvchilarga eritib suyuq eritmalari uchun P ni o`lchab so`ngra C=1 gacha ekstropolyatsiya qilish mumkin. 19 Xulosa Moddalarning tuzilishi ularning elektromagnit xossalariga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun moddalarning elektromagnit xossalarini o’rganish ularning tuzilishini o’rganishga va tuzilishi xossalariga qanday ta’sir etishini bilishga yordam beradi. Moddalarning elektromagnit xossalari ulardagi elektronlarning, «xatti-harakati» ga bog’liq. Ko’pincha kimyoviy reaksiyalar elektromagnit maydonida yoki yorug’likda boradi. Moddalarning maydon ta’sirida bunday o’zgarishi, ya’ni tashqi elektr maydon ta’sirida elektron va atom yadrosi bulutining, molekula va ionlarda birbiriga nisbatan siljishi qutblanish deyiladi. Qutblanish uch xil — elektron qutblanish (pe), atom (yoki yadro) qutblanish p a ) va orientatsion (mos joylanish) qutblanish (po) bo’ladi. Elektron qutblanish elektronlar maydonning musbat qutbi tomon siljishini ifodalaydi. Qutblanish natijasida yadro va elektron bir- biriga nisbatan siljiydi, atomda musbat va manfiy zaryadlarning markazi bir-biriga to’g’ri kelmay qoladi. Orientatsion (mos joylashish) qutblanish faqat qutbli molekulalardagina sodir bo’ladi. Maydon bo’lmaganda bir qadar tartibsiz o’rnashgan qutbli molekulalar maydonga kirgach o’z o’qi atrofida harakatini davom ettirib, musbat qutblari bilan maydonning manfiy qutbi tomon, manfiy qutblari bilan esa maydonning musbat qutbi tomon buriladi. Atom qutblanish atom yadrosining elektr maydonida manfiy qutb tomon siljishini ifodalaydi. Atom qutblanishi faqat molekula va murakkab ionlarda sodir bo’ladi. 20 Foydalangan adabiyotlar. 1. X.I. Akbarov “Fizikaviy kimyo” kursidan o’quv qo’llanma Toshkеnt-2006y 2. X.R.Rustamov “Fizik kimyo” Toshkent 2000y 3. X.U.Usmanov “Fizik kimyo” Toshkent 1974y 4 . Jo’rayeva L, Dusmatova D. Fizik kimyodan amaliy mashg’ulotlar 5. «Fizik kimyo» fanidan Urganch 2013-2014y 6. www.google.ru 7. www.ZiyoNet.uz 21 o’quv uslubiy majmua Mundarija 1.Reja……………………………………2 2. Kirish…………………………………….3 3. Asosiy qism……………………………...4 4. Qutblanish turlari…………………………….5 5. Refraktsiya…………………………………...8 6. Elektrod qutblanish ………………………….9 7. Molekulalarning qutblanuvchanligi……………...12 8. Xulosa………………………………………20 9. Foydalanilgan adabiyotlar……………… .....21 22