orol boyi hududining ekologik vaziyatini landshaft dizayni vositvlari orqali yaxshilash tamoyillari.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI “ARXITEKTURA” fakulteti “LANDSHAFT DIZAYNI VA INTERYER” kafedrasi 5A 150901-”DIZAYN (turlari bo`yicha)” mutaxassisligi magistranti Yo`ldashev Muzaffar Botir o`g`lining MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI MAVZU: “OROL BO‘YI HUDUDINING EKOLOGIK VAZIYATINI LANDSHAFT DIZAYNI VOSITVLARI ORQALI YAXSHILASH TAMOYILLARI.” Ilmiy rahbar: dots. Z.X.Adilov Magistrant: M.B.Yo`ldoshev TOSHKENT-2018 Mundarija Kirish………………………………………………………………………… I-bob. Orol bo`yi hududlari ekologik vaziyatini yaxshilashda landshaft dizaynidan foydalangan holda ko`kalamzor hududlar tashkil etishning nazariy metodologik asoslari 1.1. Hududlarning landshaft qiyofasini yaratish obodonlashtirishko’kalomzorlashtirish tushunchalarining asoslari, yashil o’simliklarning atrofmuhitni yahshilash, himoya qilish va qulay ekologik muhit yaratishdagi roli. 1.2. Turli hududlarda tashkil etilgan ko`kalamzor landshaftlar me’moriy, badiiy-estetik qiyofasining iqlimiy, tabiiy-ekologik, sanitar va ijtimoiy omillarga bog`liqligi . 1.3. Orol bo`yi hududlari landshaftlarini tashkil etishdagi qo`llaniladigan zamonaviy tendensiyalarning asosiy yo’nalishlari va ularning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish bilan o’zaro bog’liqligi. I- bob bo’yicha xulosa. II- bob. Orol bo`yi hududlaridagi obodonlashtirilgan, ko`kalamzor hududlar landshaft dizayni yechimlari holati tahlili va ularning xususiyatlari. 2.1. Umumiy foydalanishga mo`ljallangan ko`kalamzor hududlar landshaft dizayni tahlili. 2.2. Foydalanishi cheklangan ko`kalamzor hududlar landshaft dizayni tahlili. 2.3. Maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlar landshaft yechimlari tahlili. II- bob bo’yicha xulosa. III- bob. Orol bo`yi hududlari ekologik vaziyatinini yaxshilash uchun hududlarni loyihalashtirishda landshaft dizayni yechimlaridan foydalanish. 3.1 Orol bo`yi ko`kalamzor hududlarini loyihalashtirishda landshaft-dizayn yechimlaridan foydalanish hamda sho`rga, qurgòqchilikka va turli gazlarga chidamli o`simliklarni tanlashdagi muommolarni bartaraf etishning asosiy yo’nalishlari va usullari. 3.2. Orol bo`yiga yaqin joylashgan tumanlar hududlarida anànaviy va zamonaviy landshaft dizayni uslublariga asoslangan ko`kalamzor hududlar tashkil etish bo`yicha loyihaviy takliflar. 3.3. Orol bo`yiga yaqin joylashgan hududlarda landshaft tashkil etish metodlarini rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha metodologik tavsiyalar. III- bob bo’yicha xulosa. Yakuniy xulosalar……………………………………………………………... Adabiyotlar ro’yhati…………………………………………………………… Kirish. Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Orol dengizi va Orol bo‘yi hududi ma’muriy jihatdan O‘zbekiston (Qoraqalpog‘iston) va Qozog‘iston hududida joylashgan. Orol dengizining yarmidan ko‘proq qismi O‘zbekiston hududiga qarashli. Orolbo‘yi Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi hamda Orol dengizi atrofidagi hududlarni, shuningdek, dengiz sathining chekinishi natijasida uning shimoli-sharqiy va janubiy qismida vujudga kelgan Orol cho‘lini o‘z ichiga oladi. 1911-1960-yillar davomida Orol dengiziga daryolardan yog‘in bilan birga bir yilda, o‘rtacha 65 kub km suv kelib turgan; suv yuzasidan esa 66,10 kub, km suv bug‘langan. Shunday qilib, har yili dengiz 1 kub km 50 yil davomida esa 50 kub, km suvni yo‘qotgan. Suv sathi ayniqsa, o‘tgan asrning 60yillaridan boshlab sug‘oriladigan ekin maydonlarining kengaytirilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug‘orishga meyoridan ko`p ishlatilishi tufayli keskin kamaya boshlagan. Natijada dengiz suvining sho‘rlanishi 9-10 g/l dan 70-84 g/l gacha ortdi. Hozirgi kunga qadar dengiz chuqurligining kamayishi yiliga 80-110 sm ni tashkil etagan. Bu esa ichimlik suvi muammolarini keltirib chiqardi. Orol dengizining asosiy suv manbai hisoblangan Amudaryo va Sirdaryo suvlaridan tejamkolik bilan foydalanish zamon talabiga aylandi va mamlakatimizda suv va suvdan foydalanish to`g`risida qonun qabul qilindi. (O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1993y., 5-son, 221-modda; O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997y., 4-5-son, 126-modda; 1998 y., 9-son, 181-modda; 2000 y., 7-8-son, 217modda; 2001 y., 1-2-son, 23-modda; 2004 y., 1-2-son, 18-modda; O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2007 y., 50-51-son, 512-modda; 2009 y., 52-son, 555-modda; 2011 y., 1-2- son, 1- modda, 36- son, 365- modda;2013 y., 18- son, 233- modda; 2014 y., 36- son, 452- modda) 1993-yil 28 sentyabrda BMT Bosh Assambleyasining 48 sessiyasida va 1995-yil 24 oktyabrdagi 50-sessiyasida Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari vakillari jahon hamjamiyatini Orol va Orolbo’yini qutqarishda ko’mak berishga chaqirdilar. 1996-yilda Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekiston ta’sisligida tashkil etilgan Orolni Qutqarish Xalqaro Jamg’armasi (OQXJ) tuzildi. O‘tgan 40 yil mobaynida qirg‘oq chizig‘i 80-100 km pasaygan. Buning oqibatida 4,5 mln gektardan oshiqroq dengiz tubi ochilib qoldi. Dunyo hamjamiyati tomonidan muammoga turlicha yechimlar taklif qilingan. Shulardan biri 2003 -2005-yillarda Qozog‘iston tomonidan amalga oshirilgan. Kichik va Katta Orolni ajratib turuvchi damba qurilib, endi Sirdaryodan oqib kelayotgan suv Kichik Orolda to‘plana boshladi. Suv sathi oshib, sho‘rlik kamaydi. Biroq bu Orolning janubiy qismi zarariga bo‘lmoqda. Hozirgi kunda Orol dengizi bo‘linishi natijasida uning sayoz kichik shimoliy qismining suvi kuchsiz minerallashgan (8-13 g/l), birmuncha kattaroq sayoz sharqiy qismi ancha kuchli sho‘rlangan (68-72 g/l). Ayni paytda Orol masalasi global muammo sifatida butun dunyo olimlari tomonidan o‘rganilmoqda. 2013-yilning iyun oyida Rossiya Fanlar Akademiyasi Okeanologiya instituti direktor o‘rinbosari Pyotr Zavyalov Orol dengizi ahvolining barqarorlasha boshlagani, qurish jarayoni esa sekinlashgani haqida ma’ruza o`qidi. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, suvning yuzasi kichrayib ketgani uchun, bug‘lanish ham o‘z-o‘zidan kamaygan. Shamol natijasida tuz va tuproq zarrachalaridan iborat chang havoga ko‘tarilib, Tyanshan va Pomir Oloy tog‘ tizmalari cho‘qqilaridagi doimiy muzliklarga ham yetib borib, u yerdagi muzliklarning erishini tezlashtirib yuborgan hatto Arktika va Antarktida muzliklarigacha yetib borganligi olimlar tadqiqotlarida aniqlangan. Tadqiqotlarga qaraganda Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi sug‘oriladigan maydonlarning har gektariga bir yil davomida 250 kg, ayrim hududlarda 500 kg gacha tuzli chang yog‘iladi. Qurigan dengiz tubidan bir yil davomida 15 mln dan 75 mln tonnagacha chang ko‘tarilishi mumkin. Tuzli chang Orolqumdan o‘nlab, hatto yuzlab km masofaga tarqalib, tabiiy o‘tloqlar, vohalardagi ekinlar, bog‘lar, shaharlar va qishloqlar ustiga yog‘iladi. Noqulay ekologik vaziyat qishloq xo‘jalik ekinlari hosilini va chorva mahsulotlari etishtirishning keskin kamayishiga olib keldi. Orol dengizining quriy boshlashi iqlimga ham ta’sir ko‘rsatdi, Iqlim yanada kontinentallashib, qishki harorat o‘rtacha ikki gradusga pasaydi, yozgi harorat esa ikki gradusga ko‘tarildi. Buning natijasida sovuq kunlar erta tushib, ekinlarning pishib yetilishi kechika boshladi. Orol bo‘yi hududida vujudga kelgan ekologik tanglik aholi salomatligiga ham ta’sir ko‘rsata boshladi. Aholi o‘rtasida yurak-qon tomir, oshqozon- ichak, nafas olish organlari kasalliklari (o‘pka sili, astma, bronxit) ko‘paydi. Hududda kam-qonlik kasalligi 60 yillarga nisbatan deyarli 20 marta oshganligi kuzatilgan. Shuning uchun Orol bo`yi hududlarida sho‘rga, qurg‘oqchilikka, zaharli gazlarga chidamli manzarali o‘simliklar orqali landshaft dizayni yaratish bo’yicha kompleks yondashgan holda iqlimiy, ekologik muhitni yaxshilash uchun xizmat qiluvchi tavsiyalar va funksional, badiiy-estetik omillarni inobatga olib milliy va jahon talablariga javob beruvchi o’zida landshaft dizayn loyihalashtirish bo’yicha zamonaviy tendensiyalarning eng ilg’or yutuqlari qo’llangan loyihaviy takliflar berish, hozirgi kunning eng muhim masalalaridan hisoblanadi. Bu esa yuqorida aytib o’tilgan barcha muommo va kamchiliklarni hisobga olgan holda tadqiqot olib borishni taqozo etib, ilmiy asoslangan natijalarni taqdim etishni talab etadi va mavzuning dolzarbligini asoslaydi. Tadqiqot obyekti. Qoraqalpog‘iston respublikasi Orol bo`yi hududlari aholi yashash markazlari. Tadqiqot predmeti. Qoraqalpog‘iston respublikasi aholi yashash markazlari istirohat bog`lari, hamda rekreatsion hududlari landshaftini tashkil etish. Ilmiy tadqiqotning asosiy maqsadi: Jahon bog`-parkchilik sanàti yutuqlari hamda, mustaqillik davrida yurtimizda vujudga kelgan landshaft amaliyoti tajribalarini umumlashtirib, Orol bo‘yi hududlari landshaft qiyofasini tashkil etish va shakllantirish, turli hiyobon va rekreatsion hududlar tashkil etish orqali aholini sog‘lig‘ini yaxshilsh bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Qo‘yilgan maqsad quyidagi vazifalarni belgilab oladi: 1. Jahon bog`-parkchilik sanàti yutuqlari hamda, mustaqillik davrida yurtimizda vujudga kelgan landshaft amaliyoti tajribalarini o‘rganish va tahlil etish; 2.Sho‘rga, qurg‘oqchilikka, zaharli gazlarga chidamli manzarali o‘simlik turlarini qo‘llagan holda mustaqillik davri landshaft amaliyoti tajribalarini tadbiq etib ko‘kalamzor hududlarni tashkil etish yo‘llarini aniqlash; 3.Atmosferaga tuzlarni ko‘tarilishini va aholi yashash hududlariga kirib kelishi havfini ko`kalamzor hududlar tashkil etish orqali oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish va tavsiyalar berish; 4.Sho‘rlanganlik darajasi 30-40% dan yuqori bo‘lgan ishlab chiqarish sanoati hududi aholi yashash markazlari uchun yopiq turdagi rekreatsion zonalar va parklar tashkil etish loyihasini ishlab chiqish Ilmiy yangiligi. Hozirgi kunda glabal muammoga aylangan Orol dengizi suv sathi kamayishi natijasida vujudga kelayotgan ekologik salbiy oqibatlarni sharoitga (sho‘rga, qurg‘oqchilikka, zaharli gazlarga) moslashuvchan o‘simlik turlaridan foydalangan holda hududning landshaft qiyofasini tashkil etish orqali bartaraf etish chora tadbirlarini ishlab chiqish Tadqiqotning asosiy masalalari. Orol bo‘yi aholi yashash markazlarida landshaft dizayni muhitiga mos bo‘lgan, ixcham kompozitsiyali, iqtisodiy tejamli, sayr etish va hordiq chiqarishga qulay, dizayni kuchli, aholi yashash markazlari uchun bog`-parklar landshaft qiyofasi va rekreatsion hududlar loyihasini ishlab chiqish, ularni tashkil etishga tadbiq etish, mamlakatimizning Orol bo‘yi hududlari ekologik ahvolini yanada yaxshilash maslalarini ko‘rib chiqadi. Ilmiy tadqiqot ishidan kutilayotgan gipoteza. Orol bo‘yi hududlarida aholi yashash markazlari landshafti, rekreatsion zonalar kabi ko‘kalamzor hududlarni ko‘paytirish hisobiga vujudga kelgan salbiy ekologik vaziyatni yaxshilash mumkin. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005), H.F.Shomurdov, T.T.Rakhima, Sh.U.Saribayeva, B.A.Adilovlarning ilmiy maqolalari Orol va orol bo`yi hududlarining ekologik ahvoli ularni yomonlashishi sabablari, XX –asrning 60-yillari va hozirgi ekalogik vaziyatlar, flora fauna dunyosi o`rtasidagi farqlar yo`qolib, yoki kamayib ketayotgan turlar tuproqning kuchli sho'rlanishi oqibatida qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish bir necha marta kamayib ketdi. Yerlarning sho'rlanishi, turar joylar, ma’muriy binolar va asfaltlangan yo'llarga katta ziyon keltirmoqda. 1986-yilda 78 % turar joylar foydalanishga yaroqsiz bolib qolgan. Bu halokat ichimlik suvlarni ifloslantirib, aholi o'rtasida kasallikni kuchayishiga olib keldi. Amudaryo va Sirdaryo suvidan foydalanishda yo‘l quyilgan qanday xatoliklar Orol bo'yida ekologik falokatni keltirib chiqarganligini keltirib o`tiladi. A.S.Uralov, L.A. Adilova “Landshaft arxitekturasi” Cho`lpon D.U. Isamuhamedova, L.A. Adilova “Shaharsozlik asoslari va landshaft arxitekturasi” Toshkent L.A.Adilova “Landshaft arxitekturasi” I-II-qismlar o’quv qo’llanmasida landshaft arxitekturasi nazariyasinig klassik va zamonaviy rivojlanishi hamda talablari yoritilgan. K.D.Raximov, A.S.Uralov “Sharq mamlakatlarining bog’-park sanàti” qo’llanmada yaqin, O’rta va Uzoq sharq mamlakatlari: Misr, Ossuriya, Bobil, Eron, Turkiya, Movaraunnahr, Shimoliy Hindiston, Pokiston, Xitoy va Yaponiyaning qadimgi va o’rta asrlardagi, shuningdek, zamonaviy bog’-park sanàti keng bayon etilgan, O’rta Osiyoning Amir temur va temuriylar davri bog’-saroylari Shimoliy Hindistondagi Bobur va Boburiylar davri bog’-parklari bilan qiyoslangan. “Chorbog’” uslubidagi O’rta Osiyo bog’lariga keng tavsif berilgan. Sattarova K.D, Talipov M.A. “Landshaft dizayni va floristikasi” o’quv qo’llanmasida landshaft dizayni va floristikaning nazariy va amaliy asoslari shahar, qishloq rekreatsiya, ishlab chiqarish, turar joy hududlari shuningdek, bino va inshoatlarning yopiq va tashqi muhitlari landshaft arxitekturasi obyektlari tarkibida bayon etiladi. Gazonlar, klumbalar, gulzorlar, alpinariylar, rokariylar, miksborderlar, toshloq bog’larni shakillantirish hamda qishqi bog’larni shakillantirish asoslari, bog’, me`moriy va dekorativ shakillar barpo etishni o’z ichiga olgan arxitekturalandshaft dizaynining turli stillari ko’rib chiqiladi. A.N. Nig’matov (2005) va boshqalar ilmiy ishlarida yoritganlar.N.G.Xarin va M.P.Petrov (1976) tabiiy geografik va antropogen jarayonlarning majmuasini e’tiborga olib cho’llanish hodisasiga bir muncha to’liqroq va mazmundor ta’rif beradi. Ularning e’tirof etishicha, cho’llanish deb tabiiy geografik va antropogen jarayonlar majmuasi arid o’lkalardagi ekosistemalarning buzilishiga va organik hayotning barcha shakllarining degredatsiyalanishiga olib kelishini tushunmoq lozim deydi. Bunday hodisalar har bir hududning tabiiy-iqtisodiy potentsialining pasayishiga olib keladi. Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodikaning tavsifi. -tadqiqot obyektlari kuzatuv, ekspert so‘rovlar, kuzatuv, rasmga olish, arxitekturaviy analitik uslublari; -tadqiqot obyektlari bo‘yicha tarixiy axborot manba ma’lumotlari, obyekt bo‘yicha fotofiksasiyalar, obyekt hududlarining tahlil uslublari; -tajribali landshaft dizayner-arxitektor va ekologlaridan olinadigan fikr hamda mulohazalar; Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Tadqiqot natijasida landshaft dizayni yoki landshaft arxitekturasi yo‘nalishlarining asosiy qismi hisoblangan “Aholi yashash markazlari landshaft yechimi” va “Aholini sog‘lomlashtirish maqsadida ko‘kalamzor va rekreatsion hududlar tashkil etish” boblariga cho‘l va sho‘rhok hududlar uchun turli kompazitsion yechimlar va qo‘llash uchun qurg‘oqchilikka, sho‘rga va zaharli gazlarga chidamli o‘simlik va daraxt turlari haqida ma`lumotlar olishlari mumkin. Ushbu ilmiy tadqiqot natijalaridan kelajakda shu sohada ilmiy ish bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar foydalanishi mumkin. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Orol bo‘yi hududlari aholi yashash markazlari hamda turli ochiq va yopiq turdagi rekreatsion hududlar tashkil etishda foydalanish mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistirlik dissertatsiyasi kirish, asosiy qism, xulosa va ilovalardan iborat bo‘ladi. Kirish qismida magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti va predmeti, tadqiqot maqsadi va vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi, tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati hamda ish tuzilmasining tavsifi yoritilgan Asosiy qism esa uch bobdan tashkil topib, birinchi bobda Qoraqalpog‘iston respublikasi Ustyurt aholi va ishlab chiqarish sanoati hududi aholisi yashash markazlari va rekreatsion hududlarining landshaft yechimining hozirgi holati, ikkinchi bobda Orol bo‘yi, Ustyurt hududi aholi yashash markazlari landshaftining takomillashtirilishiga ta’sir etuvchi omillar va uchinchi bobda aholi yashash markazlari va o‘zaro bog‘langan rekreatsion hududlarining landshaft yechimini tashkil etish va takomillashtirish bo‘yicha takliflar beriladi. I-BOB. OROL BO`YI HUDUDLARI EKOLOGIK VAZIYATINI YAXSHILASHDA HOLDA LANDSHAFT KO`KALAMZOR DIZAYNIDAN HUDUDLAR FOYDALANGAN TASHKIL ETISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Hududlarning landshaft qiyofasini yaratish obodonlashtirishko’kalomzorlashtirish tushunchalarining asoslari, yashil o’simliklarning atrof-muhitni yaxshilash, himoya qilish va qulay ekologik muhit yaratishdagi roli. Bog`-parkchilik sanàtining zamonaviy muammolarini tushinish va bartaraf etishni uning rivojlanishi tarixiy tajribasini o`rganmasdan turib hal etib bo`lmaydi. Ko`kalamzorlashtirish va bog`-parkchilik sanàti rivojining evolyutsiyasi jamiyat rivojining nisbiy iqlim, siyosiy, madaniy tarixiy, ijtimiyiqtisodiy, moddiy-texnik va boshqa sharoitlarning tavsifi bilan uzviy bog`langan. Qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha bog`-parkchilik sanàtining tayanch asosi o`simlikshunoslik va bog`dorchilik bo`lib sanalgan. Madaniy landshaftlarning rivojlanish tarixi madaniyatning rivojlanishi bilan bog`liq ravishda taraqqiy etgan. Dastlabki bog`lar issiq mamlakatlar: Misr, Ossuriya, Bobil, Hindiston va ular bilan bir paytda Eron, Xitoy, Yaponiya va shu kabi boshqa mamlakatlarda paydo bo`lib, issiq kunlarda quyoshning nurlaridan himoyalanish uchun xizmat qilgan. Foyda olish, ehtiyojlarni qondirish maqsadida oddiy polizchilik shaklida rivojlangan bog`dorchilikning ilk bosqichi vaqt o`tib dekorativ bog`dorchilik bosqichiga o`tdi. Eng erta madaniyat rivoji bosqichlarida, sugòrishning yetarlicha murakkab tizimlari ishlab chiqilgan bo`lib, buning natijasida yarimcho`l va saxrolarda yam-yashil vohalar, oazislar barpo etilgan. Yashash muhitini bog`-parkchilik sanàti va landshaft dizayni vositalari bilan yaxshilashning asosiy tajribalari bevosita insonning atrofiga bog`liq bo`lmay, balki barcha hududlarga, shaharning mahalliy hududidan tortib mamlakat va sayyora miqyosigacha taalluqlidir. Landshaft loyihalash muhitini insonning bevosita o`rab turishidan shahar, qishloq muhitidan to mintaqaviy maydonlarni landshaft-ekologik, landshaft-rekreatsion va landshaft-estetik sifatlarga yaxshilashgacha bo`lgan maqsadni nazarda tutadi. Shu sababdan loyihalashning turli darajalarida hududlarni landshaftli tashkil etishning o`ziga xos xususiyatlarini aniqlash zarur: - Landshaft dizayni darajasi – insonni bevosita o`rab turgan maydonlar hisoblanib, ularga hiyobonlar, istirohat bog`lari, bulvarlar va sohillar, piyodalar yuradigan va transport ko`chalar, turarjoy va dala hovli bog`lari, turli parklar, binolar atrofidagi ko`kalamzor hududlar va shu kabilar kiradi. Bu yerda landshaft dizayneri yoki landshaft arxitektori maydonlarni landshaft elementlarini – yerni geoplastikasini, o`simliklar kompozitsiyasini, suv qurilmalari va yerning qattiq qoplamalarini loyihalaydi, kichik arxitektura shakllari, badiiy shakllar va installyatsiyalardan foydalangan holda hududning estetik qiyofasini oshiradi. Umuman olganda landshaft dizayni va landshaft arxitekturasi orasida aniq bir farq, aniq bir chegara yo`q. Biri bajargan vazifani boshqasi ham bajarishi mumkin. Farqli tomoni landshaft arxitekturasi ko`proq funksional xususiyatlarini rejalaydi, landshaft dizayni ham funsional taraflarini hisobga oladi albatta, lekin ko`proq e`tiborni estetik qiyofani oshirishga yangi gòyalarni hayotga tadbiq etishga qaratadi. - Landshaft arxitekturasining darajasi – parklar, dam olish zonalari va bazalari, turistik majmualar, kurort majmualari va boshqa ochiq maydonlar landshaftini loyihalashtiradi. Bu yerda landshaftni rejalashtirish masalalari bilan bir qatorda, hududni landshaft rekreatsion tashkil etishi muhim o`rinni egallaydi, ya`ni dam oluvchilarning landshaft loyihalash obèkti maydonida to`g`ri taqsimlanishini, loyihaning mufassalligi darajasida landshaft dizaynining yuqorida aytib o`tilgan vositalaridan foydalaniladi. - Shaharning landshaft-rejalashtirish darajasi – landshaft loyihalash shahar qurilishi tuzilmasi bilan jips bog`langan, shaharning landshaft-rejalashtirishi unga ta`sir ko`rsatuvchi ijtimoiy, ekologik, estetik, funksional – rejalashtiruvchi omillarni hisobga olishi kerak. Bu yerda landshaft arxitektori shahar muhitining dizayni bilan shugùllanmaydi, uning vazifalari ko`kalamzorlashtirilgan fazolarning ishlab chiqarish – rejalashtirilishini tashkil etilishining muvozanatini izlash, ochiq va qurilgan fazolar parametrlarining qulay munosabatlarini aniqlash hisoblanadi. Mazkur ishning natijasi ko`kalamzorlashtirilgan fazolar sistemasining asosiy vazifalarini ajratib, bir tekis taqsimlash va funksional zonalarga ajratish, hamda shahar ochiq fazolarini landshaft-rekreatsion tashkil etish sxemasi hisoblanadi, shuningdek shahar fazolarining ekologik reabilitatsiya sxemalari, shaharni landshaft-estetik tashkil etish sxemalari, gulzorli bezatilish sxemalari hisoblanadi. - Region (mamlakat) ning landshaft-rejalashtirish darajasi – bu yerda landshaft arxitektorining faoliyati iqtisodiy geografiya asoslarini, ekologiyani tumanni rejalashtirishni, hududlarni landshaft rekreatsion tashkil etishni va estetik rejalashtirishni bilmasdan turib kam samarali bo`ladi. Bugungi kunga kelib O`zbekistonda landshaft rejalashtirish masalalari rayon rejalashtirish sxemasining tarkibiy qismiga kiradi. Biroq ekologiyaning ortib borayotgan muammolari tabiiy hamda yer resurslarini qo`riqlash muhofaza qilish zarurligi, shuningdek buzilgan yerlarni tiklash va noqulay yerlarni o`zlashtirish landshaft rejalashtirish muammolarini chuqur o`rganish zarurligini va ularni O`zbekiston Respublikasining atrof muhiti barqarorligini yaxshilashga qaratilgan kasbiy faoliyatning mustaqil turiga ajratilishi zarurligini ko`rsatadi. Landshaft rejalashtirishida muhitning ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik va estetik qulayligini oshirishda muhim rol o`ynaydi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning tub negizi, aholi turmush darajasini oshirish, davlatimizning iqtisodiy-ijtimoiy gullab yashnashidir. Ana shu maqsadlarda mamkatimizda barcha sohalarda ilm-fan, sport, sog'liqni saqlash, kichik biznes, arxitektura-qurilish, ko'kalomzorlashtirish va obodonlashtirish, ma'daniy-ma'rifiy sohalardagi yangiliklar va o'zgarishlar, amalga oshirilayotgan ishlar diqqatga sazovordir. Nafaqat shahar dam olish zonalari atroflarini ko'kalamzorlashtirish, balkim qishloq va chetka tumanlarimiz hududlarida landshaft yechimlaridan unumli foydalanish, mamlakatimiz aholisining mehnat va o’quv faoliyati, dam olishi qulay bo’lishi uchun tabiiy sharoit yaratadi va insonning jamiyat taraqqiyotidagi rolini mustahkamlaydi. Inson faoliyatining atrof muhit bilan aloqasini mustahkamlab, ijtimoiy hayotdagi o’rnini barqarorlashtiradi. Shahar va qishloq aholi yashash joylarining ko`kalamzorlar tizimi foydalanilishi va mo`ljallanilgan maqsadlariga qarab 3 yirik guruhga bo`linadi: - umumiy foydalanishga mo`ljallangan - foydalanishi cheklangan - maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlar Umumiy foydalanishga mo`ljallangan ko`kalamzorlarga umumshahar va tuman markazlarining parklari, qishloq bog`lari, hiyobonlar, saylgohlar, shahar maydonlari va ko`chalarining ko`kalamzor hududlari va piyodalar ko`chalaridagi ko`kalamzorlar kirdi. Foydalanishi cheklangan ko`kalamzorlarga turarjoylar hududlari, sanoat va ishlab-chiqarish komplekslarida joylashgan ko`kalamzor hududlar kiradi. Bularga qishloq turarjoy kvartallari va turarjoy oldi uchastkalari, maktablar, bolalar bog`chalari, shifoxonalar, kollejlar, sport komplekslari, sog`lomlashtirish muassasalari hamda korxonalar va jamoat tashkilotlari hududlaridagi ko`kalamzorlar kiradi. Maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlarga esa ko`cha va transport magistrallari bo`ylab joylashgan ko`kalamzorlar, sanitariya-himoya va suv havzalari muhofaza qilish hududlari, stadionlar, o`rmon xo`jaliklari, qabristonlar, gullar va ko`chatlar yetishtiruvchi xo`jaliklarning ko`kalamlari kiradi. Aytib o`tilgan ko`kalamzorlar shahar va qishloqlar hududida muayyan bir tartibda joylashib, zamonaviy shahar va qishloq ko`kalamzorlarning yaxlit tizimini tashkil qiladi. Shaharsozlik loyihalash me`yorlarida foydalanishi cheklangan va maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlar maydoni me`yorlanmaydi, faqat umumiy foydalanuvchi ko`kalamzorlar hududigina me`yorlashtiriladi. Umumiy foydalanuvchi ko`kalamlar o`z navbatida quyidagi guruhlarga bo`lingan: - umumshahar ko`kalamlari - turarjoy tumanlari ko`kalamlari - qishloq aholi punktlari ko`kalamlari Yangi tashkil etilgan aholi turarjoy hududlarida, qishloq va umumshahar maydonlarida ko`kalamzor hududlarni me`yorlashtirish, uni tog`ri va rejali tashkil etish ko`kalamzorlashtirish, obodonlashtirish masalalarining asosiy e`tiborli tomonlaridan biri hisoblanadi. Ko`kalamlarni me`yorlash – bu aholi yashash hududlarida bitta odamga to`g`ri keladigan yashil maydonni kv. metrda me`yorlash. Bunday maydonlarni me`yorlash, me`yorlanayotgan hududning katta-kichikligi va tabiiy-iqlim sharoitiga bog`liq bo`lib, agar qishloq shaharchasi katta yoki yirik bo`lsa, bitta odamga to`g`ri keladigan umumiy foydalanuvchi yashil hudud ham ko`proq, shaharcha yoki qishloq kichik bo`lsa, bunday ko`kalamlar maydoni ham kichik bo`ladi. Yashil maydonlar deganda daraxtlar, butalar, gulzorlar, maysazorlar yoki yeryopar o`simliklar ekilgan maydonlar tushiniladi. Ularning atrof muhit ekologik-gigiyenik holatini yaxshilashdagi ahamiyati xilma-xil va juda kattadir. O’simliklar shamolning tezligini, issiqlik rejimini boshqarib turadi, havo tarkibini xar hil chiqindilar va changdan tozalaydi. Bularning barchasi sog’lom muhit barpo qilishga xizmat qiladi. Daraxt-buta o’simliklari shovqinni o’ziga singdiradi va uni qaytaradi. Bu esa aholi yashash hududlarida, ayniqsa muhimdir. Hiyobonlar, bog’lar, gulzorlar insonlarga estetik zavq bag’ishlaydi, asab tizimini tinchlantiradi. Daraxt va butalardan tashkil etilgan bog`-parklar hamda hiyobonlar atrofimizdagi olamning o`ziga hos zaruriy tarkibiy qismi bo`lib, keskin kontinental, issiq quruq iqlimimiz sharoitida atrof-muhit tabiiyligini saqlash va uni sog`lomlashtirish vazifasini bajaradi. Yashil maydonlar havo harorati va namligini mo`tadillashtiradi, daraxt va butalar bilan qoplangan yashil maydonlarda havo harorati yilning issiq vaqtlarida atrof-muhit haroratiga nisbatan 7-10o C gacha salqinroq, havo namligi esa 20-30% ko`p bo`lishini ta`minlaydi. Ayniqsa bizning issiq iqlimli mamalakatimiz sharoitida daraxtlarning bu xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, daraxt va butalar havodagi karbonat angidridini o`ziga yutadi va havoni kislorod bilan boyitadi. 1 gektar yashil ekinzor maydoni bir soat mobaynida havodan 8 kg karbonat angidridni o‘zlashtiradi. Huddi shu xajmdagi karbonat angidrid gazini 200 ta odam o‘pkasi nafas olish jarayonida ajratib chiqaradi. Boshqacha aytganda, shaharda 1 ta inson nafas olishi uchun zarur bo‘lgan mo‘tadil havo tarkibini 50 m2 maydondagi yashil ekinzorlar ta’minlab beradi. Ko‘p xajmdagi energetik ashyolarni o‘zlashtirilishi, sanoatning rivojlanishi atmosfera havosining tarkibini buzilishiga sabab bo‘ladi, ba’zi xollarda esa radiatsiya fonini o‘zgarishiga olib keladi. Sanoatning rivojlanib borishi va avtomobillar sonining ko‘payishi xavoda zararli tutunlar va gazlarning me’yordan ortib ketishiga sabab bo‘ladi. Yong‘in yonishidan hosil bo‘ladigan tutunning tarkibiy qismi – kul va oltingugurt gazi bo‘lib, keyinchalik bu gaz – H2SO4 ga aylanadi. Oltingugurt gazi va H2SO4 aerozoli yoki havodagi mayda zarrachalari ko‘zning shilliq pardasi va nafas yo‘lini zaharlaydi. Yashil massivlar tepasidagi havoda oltingugurt birikmalari ochiq maydonlar havosidagiga nisbatan kam bo‘ladi. Ekinzorlar sanoat korxonalaridan chiqadigan azot oksidlari, transport qatnovi jadal bo‘lgan ko‘chalardagi karbonat angidridi gazini to‘planishini kamaytiradi. Daraxt va butalarning fitonsidlik xususiyatlarini hisobga olmasdan ularning sog‘lomlashtirish funksiyasini to‘la tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘simliklar o‘zidan organik birikmalar chiqaradi, ular zararli mikroorganizmlarni yo‘qotib, atrofmuhitga va inson organizmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shahar havosi tarkibida ochiq daladagiga nisbatan ko‘p miqdorda kasallik tarqatuvchi mikroblar mavjud. Hiyobon va istirohat bog‘larida ko‘chalardagiga nisbatan bakteriyalar miqdori kam bo‘ladi. Uchib yuruvchi fitonsidlar fraksiyalarining mikroorganizmlarga ta’siri o‘simliklar tur tarkibiga chambarchas bog‘liqdir. Masalan qarag‘ay o‘rmonlarida 1 m3 havo tarkibida bakteriyalar soni 170 ta, qayinzorda – 1806, aralash o‘rmonda (ninabargli va yaproqbargli) – 1400 tani tashkil etadi. Umuman olganda, ignabargli va yaproqbargli daraxtlar majmuasi, ulardan tuzilgan yashil kompozitsiyalar atmosfera havosini tozalashning eng yaxshi vositasidir. Yaproqbargli va ignabargli daraxt va butalarni birgalikda ekish, ulardan turli landshaft kompozitsiyalarini yaratish, bizning iqlim mintaqamizda yaxshi samara beradi. Chunki ko`pincha ignabargli daraxtlar havoning nisbiy namligiga talabchan hisoblanib, havo namligini saqlashda yaproqbargli daraxt va butalarning roli kattadir. Birgalikda ular, bir-birlarining kamchiliklarini to`ldirib, atrof-muhit musaffoligini ta`minlaydi. Mamlakatimizda va xorijda olib borilgan ilmiy tadqiqotlarga asosan, havoning elektor holati alohida gigienik ahamiyat kasb etadi. O‘simliklardan tarqaladigan organik moddalar havoning ionlashuviga katta ta’sir ko‘rsatadi; aynan inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan manfiy ionlar to‘planishini ta’minlaydi. Iqlimning foydalilik darajasi havodagi manfiy ionlar jamlanishi bilan belgilanadi, ular o‘z navbatida inson organizmining himoya xususiyatini oshiradi. Havoning yuqori ionlashuvi odamda, o‘rmonlarda, daraxt shox-shabbalari ostida, shahardagi bog‘ va hiyobonlarda kuzatiladi. Ayniqsa, ionlar soni (1 sm3 havoda 1283 ta yengil ionlar) aralash daraxtzorlarda va qayrog‘och-bargli daraxtzorlarda (1 sm3 havoda 1166 ta yengil ionlar) borligi aniqlangan. Atmosfera havosining ionlar bilan to‘yinganligi nafaqat daraxtlarning dendrologik tarkibiga, balki ekinzorlar yoshiga ham bog‘liqdir. Yosh ekinzorlarda yengil ionlar soni, yoshi kattalariga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Havo ionlashuvi darajasida daraxtlar va gulli o‘simliklardan ajralib chiqadigan saqichsimon va xushbo‘y moddalarga ham bog‘liq. Gulzorlardagi havoning ionlashuv darajasi ninabargli ekinzorlardagiga nisbatan 66% ga yuqori bo‘ladi. Balandligi, shox-shabba shakli, shoxlanish xarakteri, koloriti bo‘yicha turli xil bo‘lgan daraxtlar insonga nisbatan turli psixologik ta’sirga ega, unga qo‘zg‘atuvchi yoki tinchlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Baland, yo‘g‘on, qalin tana va baquvvat shoxlarga ega daraxtlar kuch va mustahkamlikni ifodalovchi sifatida idrok qilinadi. Ingichka tana va shoxlar, osilib tushgan, nozik shox-shabbalar tashvish, nimjonlik, mo‘rtlik bilan o‘xshatiladi. Daraxtlarning ba’zi shakllari odamlar faoliyatini kuchaytiradi, boshqalari esa, aksincha, statik, sust xulq-atvorga sabab bo‘ladi. Plastik san’at nazariyasida gorizontal chiziq tinchlantiruvchi hisoblanadi, vertikal chiziq esa kuchayib boruvchi, yuksaluvchi dinamika baxsh etadi. Og‘ib turgan taassurotni beruvchi, eng notinch qiya chiziq – eng dinamik hisoblanadi. Shox-shabbaning shakli birinchi navbatda emotsional ta’sir beradi. Shoxshabba shaklining hamma xilma-xilliklarini bir qancha odatiy turlarga taqash mumkin. Shox-shabbaning konussimon shakli insonga harakatlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. U bu bilan inson tonusini, uning kayfiyatini ko‘tarib, mustahkam muvozanat obrazini, yuqoriga intiluvchi obraz yaratadi (qoraqarag‘ay, tuya daraxt). Shox-shabbaning ustunsimon shakli vertikal siluet bo‘ylab nigohni yuqoriga jalb qiluvchi sirtqi ko‘rinishga ega. Bunday shakl bilan hosil qilingan o‘sib boruvchi dinamika yon chiziqlari to‘g‘ri, vertikal, deyarli parallel bo‘lishiga qaramay, konussimon shakl dinamikasiga nisbatan anchagina tinchlantiruvchi. Qator va guruhlarda joylashgan ustunsimon daraxtlar, odatda tantanali (dabdabali, balandparvoz) taassurot beradi. Hissiyot va irodaning garmonik birligiga yordam beradi (qora archa va terak). Shox-shabbaning sharsimon shakli daraxtlarga statik xarakter baxsh etadi va sustkash ta’sir ko‘rsatadi. Bu daraxtlarning tashqi ko‘rinishi va shakli to‘liq qoniqish holati taassurotini yaratadi. Bu to‘plangan kuch-quvvatni saqlovchi omil. Aniq ifodalangan tashqi ko‘rinish va tugallangan shakl yaxshi ruhiy muvozanatni tutib turadi, kuchlarni saqlashga yordam beradi (virginiya qora archasi, qayrag‘och, doimiy yashil shamshod) Gorizontal shox-shabbaga ega cho‘ziq va statik daraxtlarning soyabonsimon shakli tinchlantiruvchi hisoblanadi. U himoya hissiyotini, daraxt tagidagi inson ustidan homiylik qilish hissini yaratadi (qarag‘ay, eman). SHox-shabbaning pastga egilib o‘sadigan shakli to‘liq sustkashlik taassurotini, g‘amginlik va qayg‘uga moyil statik holatni yaratadi. Bu iroda va intilish istaklarini to‘xtatuvchi, tinchlantiruvchi omil (tol, chetan, qayinning egilgan shakllari va boshqalar). Bitta tanali va buket-guldasta ko‘rinishidagi yoyiq (tarqoq) shox-shabbali daraxtlar ham bor. Ularning ko‘rinishi hayajonlantiruvchi omillardan biri hisoblanadi, o‘ziga ahamiyatni jalb qiladi, inson tasavvuriga ta’sir ko‘rsatadi. 1.2. Turli hududlarda tashkil etilgan ko`kalamzor landshaftlar me’moriy, badiiy-estetik qiyofasining iqlimiy, tabiiy-ekologik, sanitar va ijtimoiy omillarga bog`liqligi. Yer yuzining turli burchaklaridagi mamlakatlarda, ularning shahar va shahar atrofidagi, shahar tashqarisidagi dekorativ dam olish parklari, tabiatni muhofaza qiluvchi milliy parklar, qo`riqxonalar, turli muhofaza zonalari ko‘pincha qulay, obodonlashgan, go‘zal, ammo faqat ba’zi hollarda mustaqil kompozitsiyaviy qiymatga ega bo‘lib, ko‘pincha bino va ansambllar ochiq obodonlashgan muhitni yaratgan. Bu ulkan ko`kalamzor hududlar, bog`-parklar insoniyat va tabiatni bir-biriga bog`lovchi va go`zal estetik qiyofa kasb etuvchi vosita bo`lib, ularni tashkil etishda, iqlimiy, tabiiy ekologik, sanitar va ijtimoiy omillarni hisobga olish lozim. Ma`lum bir hududda ko`p yillar davomida kuzatilgan va tuproqning ustki qatlami, suv, o`simliklar va boshqa shu kabilarga bog`liq bo`lgan ob-havoning yil davomidagi tabiiy jarayonlari umumiy qilib iqlim deyiladi. Iqlim geografik kenglik, dengiz sathidan balandligi, atmosferaning fizik xususiyatlari majmuyi, uning harorati, namligi, shamol va yogìnlar orqali aniqlanadi. Iqlim ta`sirida tuproq qatlami va o`simlik dunyosi shakllanadi. Iqlimning hayvonot dunyosi, inson hayoti uning kundalik turmush tarziga ta`siri katta. Quruqlik, suv va quyoshning doimiy o`zgaruvchan o`zaro ta`siri ma`lum bir hududning tabiiy- iqlimiy xususiyatlarini tashkil etadi va ob-havoning o`zgarishiga bog`liq atmosfera holatini aniqlaydi. O`zgaruvchan jarayonlar chastotasi quyosh energiyasi intensivligi va bu jarayonlarda qatnashuvchi namlik darajasiga bog`liq bo`lib, namlik va quyosh iqlimning muhim tashkil etuvchisidir. Iqlim shakllanishida shamol va havo massalari oqimiga mehanik to`siq sifatida xizmat qiluvchi relyefning baland pastligi ham yetarlicha ta`sir ko`rsatadi. Shunung uchun ham baland tog`lar joylashgan hudud, iqlimiy hududlarning chegarasi bo`lib xizmat qiladi. Havo harakatining asosiy prinsipi bosim darajasining farqi hisoblanadi. Havo bosim yuqori bo`lgan hududdan, bosim past bo`lgan hududga qarab harakatlanadi va bu bilan nisbiy muvozanat o`rnatiladi. Temperaturaning o`zgarishi, bosim va harakat farqlarini keltirib chiqaradi. Bu holat dengiz bo`yidagi hududlarga hos bo`lib, kunduzlari yer suvdan ko`ra tezroq qiziydi, bundan yer atrofidagi havo massasining zichligi kamayishi kelib chiqadi va past bosimli hududni yuzaga keltiradi. Bu esa dengizdan sohilga qarab esadigan shamollarga sababchi bo`ladi. Tungi paytda esa suv harorati havo haroratidan baland bo`ladi va bunday havo harorati shamol yo`nalishini o`zgartiradi. Iqlimning shakllanishida reyefning ham o`rni kata. Chunki, havo huddi moddiy nuqta kabi ogìrlikka, massa va inersiyaga ega. Boshqacha qilib aytganda, havo oqimi yo`nalishni o`zgartiruvchi biror to`siqqa duch kelguncha ma`lum bir yo`nalishda harakatlanishga moyilligi mavjud. To`siqlar bilan o`raglan joydagi shamolning tezligi, to`siqsiz hududdagi shamol tezligining 1/3 qismiga teng. Aholi zich joylashgan hududlarda jumladan shaharlar markazida havoning konsentratsiyasini kamaytiruvchi, ko`kalamzor hududlar, parklar barpo etish maqsadga muvofiqdir. Chunki shahar markazlari shamoldan deyarli izolyatsiyalangan bo`ladi. Issiq hududlarda issiqlik bosimini yumshatish va biror hudud yoki binolarni ventilyatsiyasini ta`minlash lozim bo`ladi. Buning uchun hududni to`g`ri ko`kalamzorlashtirish lozim. Ana shundagina, harorat-radiatsiyasi va shamol rejimini boshqarish mumkin. Shuni takidlash lozimki, shamol tezligi daraxt shoxlari orasidan o`tayotganda pasayadi, daraxtning yirik tanasi orasidan o`tayotganda esa oshadi. Urbanizatsiya, ya`ni yirik shaharlarning o`sishi ekologiyaga salbiy ta`sir ko`rsatadi va bu hol inson turmush faoliyatini muhitini rejalashtirish, hamda tabiiy muhitni muhofaza qilish va qayta tiklash vazifalarini o`zaro bog`liq holda hal qilishni taqazo qiladi. Hudud aholisining ishlashi va dam olishi uchun qulay sharoitlarni yaratish, o`sha hudud holatiga maxsus e`tabor qaratishni, havo, suv, tuproqning ifloslanish miqdorini pasaytirish, shovqin, tebranish, radiatsiya darajasini kamaytirish va buning uchun ko`kalamzorlashtirish sharoitlarini yaxshilashni talab etadi. Amerikaning zamonaviy bog‘-parkchilik sanàti tajribalari XIX asrning o`rtalari iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotning o`ziga hos davri hisoblanib, gàrb dunyosining ulkan davlati – AQSH o`zining mustaqilligini mustahkamlab, iqtisodiy imkoniyatlarini kuchaytirib bordi. AQSHda o`sib brayotgan sanoat taraqqiyoti atrof-muhit va tabiatga tezkor suràtlar bilan salbiy ta`sir ko`rsata boshladi. O`rmonlarning kesilishi, yer osti qazilma boyliklarini ayovsiz egallash, bizon podalarining ayovsiz qirilib borishi, daryo va ko`llarning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi – bularning hammasi o`sha davrning daxshatli voqealari bo`lib, insoniyatdan aql zakovatni ishlatishni talab qildi. Ilk bor inson bilan tabiat uni o`rab turgan atrof muhit landshafti, tabiat munosabatlarini boshqarish va yo`lga solish masalalari – hal qilinishi zarur masala ekanligi namoyon bo`ldi. Shu tariqa XIX asr landshaft dizayni va bog`parkchilik sanàtining yangi bosqichi shakllanishida o`ziga hos davr bo`ldi. Landshaft arxitekturasi va dizaynidagi bu asosiy burilish eng avvalo Frederik Lou Olmsted nomi bilan bog`liq bo`lib, u AQSHda XIX asr yarmining buyuk siymosi, yozuvchi, jamoat arbobi, tadbirkor, sanoat dizayneri, zamonaviy landshaft arxitekturasi va dizaynining haqiqiy ma`nodagi zamonaviy asoschisi sifatida tanildi. Frederik Lou juda serqirra ijodkor sifatida nom qozongan bo`lib, taxminan 500 ta istirohat parklarini loyihalashda faol qatnashdi va bu yo`nalishda ko`plab yangiliklar qildi. Frederik Lou landshaft arxitekturasi va dizaynining bir qator yo`nalishlari asoschisi hisoblanib, tamoman yangi turdagi istirohat parklarini yaratdi. Boston shahridagi ko`kalamzorlashtirishning birinchi yirik tizimini amalga oshirdi Chikago yaqinida “Riverside” (daryo bo`yi) nomli bog`-shahar loyihasida asosiy vazifani bajardi. Universitet shaharchalarini, Chikagodagi “Kolumbo” butun dunyo xalqaro ko`rgazmasini, AQSH markazi – Vashingtonda Kapitoliy atrofi landshaft loyihalarini ishlab chiqdi. Olmsted amalga oshirgan ishlarning son sanogì yo`q. Biroq eng muhimi shuki, u ilk bor milliy parklarni tashkil qilish gòyasini ilgari surdi va ularning dastlabkilarini yaratdi. AQSHdagi Yosemit vodiysidagi “Maripoza” va “Niagara” sharsharasi shular jumlasidandir. Nyu-Yorkdek rivojlangan shahar markazida qo`l tegizilmagan haqiqiy tabiat landshafti yaratish – Markaziy park loyihasining asosiy gòyasi edi. Kompozitsion jihatdan parkning me`moriy rejasi avvalgi mavjud, tabiiy peyzajni sunìy shakllantirgan peyzaj bog`lardan farqli quyidagi gòyalar bilan ajralib turardi: - shaharlardagi mavjud peyzajlarni saqlab qolish; - ulardan samarali foydalanishni tashkil etish; - ularning eng muhim va qulay tomonlarini namoyish etish; Biroq, bu gòyalar park hududini foydali qismlarga bo`lishga, zarur yo`llarni o`tkazishga, unda damolish uchun mo`ljallangan joylarni tashkil etishga halaqit bermadi. Xususan, parkda “Moll” deb nomlangan mahobatli va tantanavor uch qatorli hiyoban va bayramlar o`tkazish uchun “Terassa” tashkil etildi. Parkdagi mavjud ko`llar shahar aholisi uchun ichimlik suvi zahirasi bo`lib xizmat qildi. Markaziy park (Nyu-York) AQSHning milliy parklari. Yovvoyi tabiatning eng jozibador manzaralari va landshaftini maqsadli tarzda tomosha qilish, bu tomoshadan foyda ko`rish va sayyohlar harakatini yo`lga solish gòyasi AQSHda birinchi tabiat qo`riqxonalarini – Kaliforniyaning Yosemit vodiysida va “Maripoza” daraxtzorlaridagi milliy parklarni yaratishga asos bo`ldi. Ana shunday qo`riqxona qurilishidagi milliy parklarni loyihalash va ularda dam oluvchilar uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berish, bog`-park loyihachilarining yangi faoliyat sohasiga aylandi. Buning natijasida AQSH milliy parklarining zamonaviy tizimi dunyoda eng rivojlangan xizmat turlari qatoriga kirdi. Ushbu tizim asosan uch xil toifadagi obyekt ko`rinishida bo`ldi. Ana shu uchta toifa milliy parklarning 23 xilini o`zida birlashtirdi. Bular: milliy daryolar, milliy jang maydonlari, milliy yodgorliklar, milliy tarixiy parklar, milliy qo`riqxonalar, milliy xarbiy parklar, milliy dam olish hududlari, milliy dengiz bo`ylari va shu kabilar. Milliy parklarning kattaligi 40 gektardan to 100, hatto 1000 kvadrat kilometrgacha yetgan (1 kvadrat kilometr 100 gektar). 1916-yil AQSHda milliy parklar xizmatining maxsus muassasasi tashkil etilib, unga 1980-yida umumuy maydoni 321495 kilometr kvadratga teng bo`lgan 337 ta milliy parklar kirgan. Bundan tashqari AQSHda alohida shtatlarning va hatto yuzlab shaxsiy parklar ham mavjud. AQSH milliy parklari o`ta namunaviy tashkillashtirilganligi bilan ham ajralib turadi. Ularda nafaqat avtomobil harakati, balki piyodalar harakati ham keskin tartibga solingan. Parklarning tabiiy boyliklari va manzarasini tomosha qilish va dam olish uchun maxsus maydonchalar jihozlangan, kempinglar va mehmonxonalar qurilgan. Hatto birgina mo`jaz “Shayton minorasi” deb nomlangan milliy parkda ham barcha xizmat turlarini yaqqol ko`rish mumkin. Parkka kirish oldidan tomoshabin u haqdagi barcha ma`lumotlarga ega bo`lishi mumkin. Sayyoh mashinasini mahsus joyda qoldirib, o`zi orasta va qulay yo`laklar orqali parkni tomosha qilishi, maxsus tashkil etilgan pikniklarda dam olishi mumkin. Oxirgi o‘n yilliklar davomida tabiiy landshaftlar bo‘yicha kommunikatsiyalar qurish yanada rivojlandi. Atrof tabiatini tomosha qilishga mo‘ljallangan yo‘llar muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ektlar hisoblanadi. 1930-yillarda AQSHda maxsus parkveylar paydo bo‘ldi. Milliy parklarda tomosha yo‘llariga alohida e’tibor berildi. Tomoshaning qiziqarli nuqtalarida avtomabil to‘xtash joylari, piyoda yo‘llari, suvga yaqin joylarda yurish uchun maxsus yo‘laklar tashkil qilindi. AQSHdagi mashhur piyoda yo‘llarining eng mashhuri qatorida Vashington tog‘idan Amikalola sharsharasigacha, Men shtatida Djorjiya shtatigacha cho‘zilgan Appalach yo‘li hisoblanadi. Xitoyning bog‘-parkchilik sanàti tajribalari Xitoy bog`-parkchilik sanàti uzoq tarixga borib taqalib, boy o`tmishga ega. Xitoy xalqi ilgaridan tabiatni sevgan, uning go`zalligini tushungan. Xitoy davlati bog`-parkchilik sanàti ildizlari eramizdan avvalgi XII asrga borib taqaladi. Bu mamlakat bog`lari to`g`risidagi yozma manbalar, rasmlar va boshqa tasvirlarda bizgacha yetib kelgan ma`lumotlar uning tarixiy ildizlari naqadar chuqur ekanligidan dalolat beradi. XIII asrda Xitoyga Venetsiyalik Marko Polo borib keldi va u yerlar to`g`risida shunday narsalar aytib berdiki, unga kamdan kam odam ishonardi. Chunki Xitoy imteratorlari tashkil ettirgan bog`-parklar o`zining kompozitsion gò`zalligi, daraxt va butalarining rang barangligi, lanshaft qurilmalarining o`ziga hosligi bilan birga huddi cheksizdek ulkan hududlarda tashkil etilgan edi. 1843-yili yigirma bir yoshida zamonaviy bog`-parkchilik sanàti afsonalaridan biri Frederik Lou Olmsted Xitoy bo`ylab sayohat qiladi va bu sayohat uning hayotida tub burilish bo`ladi. Hech mubolagà emaski, Olmsted o`zi loyihalagan bir necha yuzlab bog`-parklarni shu sayohatdan ilhomlanib yaratgan bo`lsa ajab emas. Anànaviy Xitoy bogìda avvambor rangli toshlardan terilgan yo`laklar ko`zga tashlanadi. Mo`jizakor naqshlar, gullar, baliqlar, tovuslar, ajdarlar tasviri bilan almashinadi. Ko`plab sharq mamlakatlarida inson va tabiat gòyasi ilgari surilgan. Xitoyning “Qo`shiqlar kitobi nomli” eposida imperator Ven Vang bunyod etgan “Bilimlar bogì” haqida gapiriladi. Eramizdan oldin XII asrda qurilgan bu bog`- park 375 gektarni tashkil etgan. O`sha kitobda imperator Shi Hang Ti bunyod etgan park hududi haqida ham ma`lumot berilgan bo`lib chegarasining uzunlugi 120-130 km ekanligi aytiladi. Ushbu suloladan bo`lgan Uang Ti miloddan oldingi II asrda maydoni 3000 gektar keladigan ulkan peyzajli park bunyod etadi. Bunday bog`larda ov qilib dam olishgan va hayvonot dunyosini ham shakllantirganlar. Bu bog`-parklar ancha katta hududlarda tashkil etilganligi, go`zal manzara, so`lim mikroiqlim, dam olish hududlari tashkil etish bilan birga, tabiat muvozanatini saqlash, suv zahiralari muhofazasi, daraxt va o`simliklar, hayvonot olami uchun ham qulay sharoit yaratgan. Xitoy bog`larining kompozitsion yechimlarida muntazam kompozitsion rejali hajmiy fazoviy yechimlar kam ishlatilib, ular asosan erkin tabiiy, landshaft va peyzaj uslublarida yaratilgan. Ularda tabiat elementlarini ideallashtirish, tabiatning fusunkor peyzajlarini yanada takomillashtirish, ularga badiiy-estetik ishlov berish anànalari yetakchi o`rinni egallagan. Xitoy va Uzoq Sharq mamlakatlarida muntazam rejadan farqli o`laroq, park qurilishi va dizayninig erkin tabiiy landshaft uslubi keng o`rin olgan. Bu esa, o`sha mintaqa xalqlari diniy falsafasiga bog`liq bo`lib, bu falsafa o`z navbatida tabiat kuchlarini ilohiylashuviga, inson va tabiat o`rtasidagi aloqadorlikni kengroq tushinishga xizmat qiladi. Shu boisdan Uzoq Sharqning landshaft dizaynerlari va bog`-parkchilik sanàti ustalari o`z ijodlarida ushbu tamoyilga amal qilib, jonli erkin tabiat manzaralarini aks ettiruvchi milliy bog`larni yaratgan. Pekin yaqinida 330 ga hududga yoyilgan dunyoning mashhur parklaridan biri Iheyuan bo`lib, yozgi saroy ma`nosini anglatadi. Parkning faqat beshdan bir qismi quruqlik, tog`, adirlik va orollarga to`g`ri keladi, beshdan to`rt qismini suv tashkil etadi. Bu parkning murakkab tarxi o`zida Xitoyning barcha tirik Iheyuan parkining manzaralari landshaftlari xususiyatini mujassamlashtirgan. Bu yerda Xitoyning diqqatga sazovor joylari va eng chiroyli yerlarning nushalari keltirilgan. Iheyuan parkini XVIII asrda Sin-Iyuan – “Toza suv oquvchi park” deb nomlashdi. Pekinning markazida joylashgan Beyhay parki kompozitsion tuzilishi va chiroyi jihatidan Iheyuan parkidan aslo qolishmaydi. Bu park Xitoy bog`parkchilik sanàtining eski anànalarida yaratilgan bo`lib, umumiy maydoni 104 gektar shundan 54 gektarini ko`llar tashkil qiladi. Park kompozitsiyasida markaziy o`rinni orol ko`rinishidagi, bir tomonda oq toshli perilali galereyalar bilan o`raglan baland tog` egallaydi. Boshqa tomondan suv ustida “Besh ajdar” pavilyon osilib tushgan. Tog`ning o`rta qismida grotlar o`rnatilgan, eng yuqorisida esa terassalar, ibodatxonalar, pavilyonlar joylashgan. Beyhay parki rejasi va umumiy ko`rinishi. Xitoyning ko’plab shaharlarida rekreatsion hududlar namunali tashkil etilgani bilan ham diqqatga sazovordir. Bularga misol qilib, o’zining Tibet tog’lari, Gobi sahrosidagi tekisliklari, yam-yashil vodiylari, xizmat ko’rsatish jihatidan jahondagi eng yaxshi kurort markazlari, dunyoga mashhur buddist monastirlar, Himolay va Qoraqum orollari yonbag’ridagi ko’p sonli alpinizm bazalarini keltirib o’tishimiz mumkin. Ayniqsa, Buyuk Xitoy Devori bo`ylab sayr qilish va bu yerdan turib, butun Xitoyni tomosha qilish uchun har yili juda ko`p sayyohlar tashrif buyuradi. Xitoyda sanàt va madaniyat ildizlari juda uzoq tarixga borib taqaladi. U o`zining ko`plab tarixiy madaniy va etnografik markazlari bilan ham dunyoga mashhurdir. Ana shunday madaniyat markazlaridan biri, Gansu viloyatining shimoliyg’arbiy qismida Xitoyning asosiy madaniy va tarixiy markazlaridan biri – Dunxuan “portlash” ma’nosini anglatadi. Ushbu shahar Takla-Makon cho’li hududida joylashgan bo’lib, shaharga har yili bir necha million turistlar tashrif buyuradi. Bundan tashqari Li i Muao qishlogìdagi “Sanya” sunìy tashkillashtirilgan etnografik markazi Xitoy xalqining kundalik hayoti va bayramlarini o`zida mujassam etgan milliy bog`. Unda Xitoy xalqining to`y marosimlari, milliy raqslarini namoyish qilish uchun barcha shart sharoitlar mavjud bo`lib, bu yerga ko`plab mahalliy va xalqaro turistlar tashrif buyurishadi. Ushbu etnografik bog`da Xitoy xalqiing milliy uylari mavjud bo`lib, mahalliy homashyodan anànaviy uslubda qurilgan. Bu yerga tashrif buyuruvchilar Xitoy madaniyati bilan yanada chuqurroq tanishishga musharraf bo`lishadi. “Sanya” etnografik markaz muzeyidagi diqqatga sazovor obyektlardan biri bu ibodatxonalardir. Ibodatxonalar har bir turar joy majmuasi uchun alohida qurigan bo`lib, uning interyeri eski muhitda qilingan. Unda tashkillashtirilgan tabiiy muhit evaziga ibodatxonada qadimiy marosimlarni o`tkazish mumkin. U yerdagi e`tiborga loyiq obyektlardan biri, anànaviy qo`shiq va raqslarga mo`ljallangan sahna va turli sohalarga mo`ljallangan etno-muzeylardir. Qozogìstonning bog‘-parkchilik sanàti tajribalari. Qozog’iston Respublikasi boshqa rivojlangan davlatlar qatorida arxitektura va qurilish sohasidagi amaliy ishlari bilan Markaziy Osiyoda yetakchi o’rinlardan birini egallamoqda. Mamlakatning suv resurslariga qaramasdan, uning aksariyat qismi cho’l, ammo Qozog’istonda 8 ming dan ortiq kichik va yirik daryolar mavjud. Ularning eng kattasi-Urals, Emba, Sirdaryo, Ishim, Ili, Irtish va Tobol. Qozog’istonning eng yirik ko’llaridan biri – Balxash ko’li o’zining mashhurligi va atrof landshaftining go`zalligi bilan landshaft dizaynini boyitmoqda. Qozog’iston poytaxti Astana sayyohlar uchun qulay dam olish maskanlariga egadir. Aholisi va mehmonlari uchun qulay muhit yaratadigan zamonaviy shahardir. U yerda turli parklar, bulvarlar, sayilgohlar, istirohat bog`lari shaharga ko`rk bagìshlamoqda. Bundan tashqari shahar markazlaridagi jamoat binolari hududining ko`kalamzorlashtirish ishlari taqsinga sazovordir. Ana shunday shahar ko’rkiga ko’rk qo’shib turgan jamoat binolaridan biri me’moriy va landshaft kompozitsiyali muzey bo’lib, landshaft dizayni elementlaridan oqilona foydalanilgan chiroyli landshaft kompozitsiyasi tuzilishga erishilgan. Aholiga va tashrif buyuruvchilarga birdek xizmat ko’rsatayotgan bu “Birinchi prezident” muzeyi dam olishga kelgan turistlarni ham birdek qiziqishlariga sabab bo`lmoqda. Astana shahrining yana bir diqqatga sazovor joylaridan biri, Qozogìstonda bugungi kunda birinchi va hozirgi kuda yagona etnografik bog`”Atamaken” (Otamakon) bogìdir. Bu etnografik bog` Qozogìston Respublikasi prezidenti N. Nazarbayev tashabbusi bilan barpo etilgan bo`lib, 2001-yildan buyon faoliyat yuritib keladi. Bu etnografik bog`ning asosiy me`moray gòyasi Astana shahrini kichik masshtabga solib ko`rsatishdan iborat. 1.7 gektar maydonni egallagan ushbu etnografik bog` Qozogìston Respublikasi maketi desak adashmagan bo`lamiz. Ushbu kompleks dunyodagi boshqa etnografik parklardan shunisi bilan farq qiladiki, u o`z ichiga Qozogìstonning 14 ta viloyati va ikki shahri Astana va Almatani oladi. Unda nafaqat qozoq xalqining ijtimoiy-madaniy qadriyatlari, sanoat binolari, balki Qozogìstonning tabiiy landshafti, fauna va florasi bilan ham tanishish mumkin. Qozogìstonning yana bir mega shahri Almatida ham dam olish uchun qulay landshaft muhiti yaratilgan. Olma-Ota shahri mashhur “Olmaota” olma navining vatani bo’lib, shahar hududining 8000 gektardan ortiq qismini bog’-parklar va bulvarlar egallaydi. Bu esa o’sha hududda dam oluvchilar uchun qulay muhit bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda shaharda dam oluvchilar e’tiborini tortayotgan maskan bu – Almati prezident parki bo’lib, parkni yaratish 2001yilda boshlangan. Park hududi 54 gektar maydonga ega bo`lib, bu parkning asosiy xususiyati uning o`simlik dunyosidadir. Parkning perimetri bo’ylab daraxt va butalar guruhlari ekilgan bo`lib, u yerda eman, kashtan daraxtlaridan ko`p foydalanilgan. Parkning asosiy darvozasi oldida o’simliklar kompozitsiyasi parter tipida loyihalangan bo`lib, asosan maysa, yer yopar o`simliklar, gullar va past bo`yli butalardan foydalanilgan. Almata shahri yaqinida ko`plab milliy tabiat parklari barpo etilgan bo’lib, uning hududida tabiiy zahiralar va tabiat qo’riqxonalari tashkil etilgan. Bu milliy bog`lar Almata viloyati hududiga to`g`ri kelib, “Ile-Altay” (199703 ga) va “Altin-Emel” milliy tabiat parki (161153 ga) 1996-yilda, “Charin” milliy tabiat parki (127050 ga) 2004-yilda, “Kolsay ko`li” milliy tabiat parki (161045) 2007yilda, “Jongar-Alatus” milliy tabiat parki (356022 ga) 2010-yilda tashkil etilgan. Hozirgi kunda Qozogistonda jami 12 ta milliy tabiat parklari tashkil etilgan bo`lib, yana 3 ta park loyihalanmoqda. Bu ishlardan maqsad respublikadagi ekotizimni sog`lomlashtirish, cho`llar o`sishini kamaytirish, dengiz, ko`l va daryo bo`ylari muhofaza zonalarini tashkil etish, mintaqa flora va fauna dunyosini saqlash kabi vazifalar bilan birga aholining hordiq chiqarishi uchun tabiiy muhitlarni saqlash va ekoturizmni rivojlantirishhamdir. Misol uchun hududi 182075 gektarni tashkil etuvchi Akmal va Shimoliy Qozogìston viloyatlari hududida joylashgan “Ko`kshetau” milliy tabiat parkini olib qaraylik. Milliy parkning hududi, o`rmon dasht va cho`l hududiga ega bo`lib, iqlimi keskin kontinental. Bu yerning flora va fauna dunyosi juda boy. “Ko`kshetau” milliy tabiat parkida 17 ta turistik sayohat yo`nalishi mavjud bo`lib, ulardan 12 tasi piyoda, 3 tasi sayohat avtobuslari, 2 tasi suv marshruti orqali sayohat qilish tashkil etilgan. Bu yo`nalishlar marshruti milliy parkning qiziqarli, diqqatga sazovor joylaridan o`tadi. Bular: tarixiy-arxeologik joylar, respublika hududiga hos tabiat yodgorliklari va shu kabi joylar. Milliy parkning kirish qismidan 6 ta sayohat qilish va dam olish tashkilotlariga boriladi. Bular: “Imantau”, “Sharqona”, “Turpan” dam olish bazalari, “Oq qayin” qisman dam oluvchilarni qabul qiluvchi va boshqa faoliyat bilan ham shugìllanuvchi tashkilot, “Ko`lli” deb nomlanuvchi o`rmonchilar uyi va ovchilar uyi. Bu yerga tashrif buyuruvchi mahalliy va horijiy sayyohlar, bu yerda dam olishlari, hordiq chiqarishlari, o`rmonda sayr qilishlari va ov qilib vaqtlarini maroqli, sermazmun va qiziqarli o`tkazishlari mumkin. Hozirgi kunda Qozogìston respublikasidagi milliy tabiat parklari hududi sal kam 2.4 mln gektarni tashkil etadi. Qozog’istonning daryo va ko’llarida taxminan 6000 turdagi o’simliklar, 500ga yaqin qush turlari, 178 turdagi hayvon, 49 turdagi ko’kda uchuvchi qushlar, 12000 turdagi amfibiya va 100ga yaqin baliq turlari mavjud. Mamlakatdagi ko’plab o’rmonlar shimoliy Tyan-Shan va Oltoy tog’larida joylashgan. Qozog’iston tabiati o’zining archazor o’rmonlari bilan landshaft arxitekturasida katta ahamiyatga ega. Shuningdek, tog’-yon bag’irlarida olma va yong’oq daraxtlari o’sadi. Qozog’iston cho’llarida qiziqarli va ajoyib tomosha qilishga arzigulik joylar va tuzli ko’l mavjud bo’lib, bu yerdan qushlarning mingga yaqin turini topish mumkin. Qozog’istonning Tengiz ko’lida dam oluvchilar dunyodagi eng noyob va chiroyli qush turlaridan biri – pushti rang flamingolarni ham tomosha qilishlari mumkin. Bugungi kunda Qozog’iston mamlakati hududida qisman joylashgan Orol dengizining ekoturizm, flora va faunasini saqlashga katta e’tibor qaratmoqda. 1.3. Orol bo`yi hududlari landshaftlarini tashkil etishdagi qo`llaniladigan zamonaviy tendensiyalarning asosiy yo’nalishlari va ularning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish bilan o’zaro bog’liqligi. Aholining o`sishi va inson faoliyati sohalarining har tomonlama rivojlanishi atrofimizdagi muhitning doimiy ravishda o`zgarib turishiga sabab bo`ladi. Bunday o`zgarishlarning me`yoridan ortiqcha bo`lishi, global muammolarning yuzaga keltiradi. Suv manbaalaridan noto`g`ri foydalanish, o`rmonlarning keragidan ortiq darajada kesilishi, tabiatda muvozanatning buzilishi va cho`l hududlarining o`sishiga sabab bo`lmoqda. Ayniqsa o`tgan asrning 60yillarigacha eng yirik yopiq suv havzalaridan biri bo‘lib hisoblangan hamda mintaqa iqtisodining rivoji, sanoati, aholining ish bilan bandligi va barqaror ijtimoiy infratuzilmaning shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan Orol dengizi suv havzasining suv sathi keskin pasayib ketishi butun dunyo hamjamiyatini tashvishga solmoqda. Orol bo‘yi hududi o‘zining xilma-xil hayvonot va o‘simlik dunyosiga ega bo‘lib, ushbu havzada 38 turdagi baliq va kamyob hayvonlar mavjud bo‘lgan. Jayronlar 1 million boshgacha yetib, flora 638 turdagi kamyob o`simliklarni tashkil etgan. Afsuski mavjud bo`lgan flora va fauna turlarning juda ko`p qismi yo`q bo`lib ketdi. 2013-yilning 16-sentabrida O‘zbekiston Respublikasi va OQXJ(Orolni Qutqarish Xalqaro Jamg‘armasi)ning amaldagi Prezidenti tashabbusi bilan BMT Bosh Assambleyasi 68-sessiyasinig rasmiy hujjati tariqasida “Orolning qurishi oqibatlariga barham berish va Orolbo‘yi ekotizimi halokatini oldini olish tadbirlari Dasturi” tarqatildi. Ushbu Dastur BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun tomonidan har tomonlama qo‘llab-quvatlandi. “Orolning qurishi oqibatlariga barham berish va Orolbo‘yi ekotizimi halokatini oldini olish tadbirlari Dasturi” Orol muammosi oqibatlariga barham berish bo‘yicha quyidagi muhim tadbirlarni amalga oshirishni ko‘zda tutadi: I. Orolbo‘yida yashash, aholi genofondini qayta tiklash va saqlash uchun sharoit yaratish; II. Suv resurslari boshqaruv tizimini takomillashtirish va undan tejamkorlik bilan foydalanish. Orol dengizi akvatoriyasida tabiiy havzalar tizimi saqlash; III Qurib borayotgan Orol dengizi o‘rnida daraxtzorlar tashkil etish va ushbu mintaqani sahroga aylanishini oldini olish bo‘yicha keng ko‘lamda tadbirlarni amalga oshirish; IV. Bio xilma-xillikni saqlash, biologik resurslarni qayta tiklash, hayvonot va o‘simlik dunyosini saqlash; V. Kelgusida OQXJ(Orolni Qutqarish Xalqaro Jamg‘armasi)ning institutsional asoslarini takomillashtirish va ushbu tashkilot doirasida mintaqa mamlakatlari hamkorligini mustahkamlash, shuningdek Orol fojeasi bilan bogliq muammolarni hal etishga jahon hamjamiyatining etiborini qaratish; Albatta o`zgarishlar birdan va o`z o`zidan yuz bermaydi – bu evolyutsion jarayondir. Bu evolyutsion jarayonlarda jamiyatning rivojida landshaft dizayni va arxitekturasining asosiy vazifasi: tobora kengayib borayotgan muhitni rejalash, erroziyaga uchragan muhitlar landshaftini qayta tiklash va “yashil arxitektura” dizayni hamda hududni obodonlashtirish elementlari vositasida uygùnlashtirishdir. Bu ishlarni amalga oshirishda dunyo bog`-parkchilik sanàti tajribalaridan foydalangan holda, landshaft tashkil etish, ko`kalamzorlashtirish ishlarini olib borish maqsadga muvofiq. Bizga ma`lumki zamonaviy landshaft dizayni va arxitekturasi uzoq tarixdan shakillanib va rivojlanib kelayotgan bog`-park sanàti uning turli anàna va uslublarini, landshaft qurilmalarini va dizayn elementlarini o`z ichiga oladi. Turli mintaqa va xalqlarda turlicha bo`lgan madaniy-ma`rifiy, iqlimiy, ijtimoiy iqtisodiy shart-sharoitlarda bu uslublar o`sha mintaqalarga moslashib, takomillashib, o`zgarib yangilanib kelmoqda. Masalan: odatiy gorizontal ko`kalamzorlashtirishdan tashqari, tik (vertikal) ko`kalamzorlashtirish uslubi, daraxt va butalarni tabiiy shaklda o`stirishdan tashqari, ularni qirtishlab turli tuman sunìy yashil shakllar berish (tapiar sanàti) va shu kabilar keng qo`llanilmoqda. Biroq, daraxt va butalarni, gulzorlarni lanshaft shakillantirish hamda ekishda zamonaviy bog`-park sanàti va landshaft dizaynida keng qo`llanilib kelinyotgan, uzoq tarixdan bizgacha yetib kelgan ikkita asosiy rejaviy uslub mavjud. Birinchisi - tartibli muntazam uslub, uni adabiyotlarda (klassik) mumtoz uslub deb ham yuritishadi, ikkinchisi – erkin uslub bo`lib, tabiat ko`rinishidagi uslubdir. Zamonaviy bog`-parkchilik sanàti va landshaft dizaynida yuqorida keltirilgan ikki xil rejaviy uslubdan tashqari, ularning yigìndisidan yuzaga kelgan aralash uslubdan ko`p foydalanilmoqda. Bunda bog`-parq funksional qismlarga bo`linib, ommaviy tashrif va tadbirlar o`tkaziladigan hududlarda muntazam uslub, tinch dam olish va sayr qilish uchun mo`ljallangan hududlarda erkin rejali landshaft uslubi qo`llaniladi. Bizning asrimizga kelib zamonaviy landshaft dizayni va bog`-parkchilik sanàtida tabiat va inson ekologiyasini uygùnlashtirish harakati shakllandi va bu gòya va yo`nalishda qator yangi bog`lar yaratilib, “Zamonaviy ekologik bog`lar” nomini oldi. Yangi tashkil etilgan bog`-parklar, hiyobonlar, saylgoh, rekreatsion ko`kalamzor hududlar, umuman olganda so`ngi paytlarda tashkil etilgan madaniy landshaftlarning xususiyatlariga qarab, shu soha mutahassislari ularni turli guruh va yo`nalishlarga ajratadilar. Bu haqda A.S.Uralov va L.A.Adilovalarning hammuallifligida kitobida ma`lumot batafsil yozilgan berilgan. Ular “Landshaft bu arxitekturasi” mavzuni yoritishda E.V.Zabelinaning 2005-yilda Moskvada chop etilgan “Поиск новых форм в ландшафтной архитектуре” o`quv qo`llanmasini asos qilib olishgan bo`lib, bu o`quv qo`llanma ikki qismga: zamonaviy bog`lar; “Art-landshaftlar” va ularning turlariga bagìshlangan edi. Zamonaviy bog`larni E.V.Zabelina quyidagi guruhlarga bo`ladi: - Loyihalanilayotgan joy tabiatining bir qismi tarzida yaratilgan bog`lar. - Loyihalanilayotgan bino muhandislik tizimining bir qismi sifatida shakllantirilgan bog`lar. - “Yashil arxitektura” tarzida, ya`ni bino va bog` mushtarakligida yaratilgan bog`lar. Loyihalanilayotgan joy tabiatining bir qismi tarzida yaratilgan bog`lar. Bu guruhga kiruvchi bog`larda loyihalanilayotgan joy tabiatining go`zalligi, asosan, ushbu joyga hos mahalliy o`simliklar landshafti hal qiluvchi kuchga ega bo`ladi. Bunday bog`larda parvarishi qiyin, qo`shimcha energaiya va kuch talab qiladigan, mazkur joyga hos bo`lmagan o`simliklar qo`llanilmaydi… bunday bog`larda atrof muhit go`zalligi va mahalliy tabiat florasidan foydalanish birlamchi ahamiyatga ega. Bino muhandislik tizimining bir qismi tarzidagi bog`lar. Zamonaviy arxitekturaning bugungi kundagi eng faol rivojlanayotgan yangi yo`nalishlaridan biri – bu binolar tarkibida bog` tashkil etish va undan, ayni paytda, bino muhandislik tizimining elementlaridan biri sifatida foydalanishdir. Bunday bog` nafaqat estetik funksiyaga, balki boshqa vazifalarga: issiqlikni saqlovchi qurilma, oqovqa suvlarni tozalash jarayonida qatnashuvchi, xonalarning shamollatish tizimini takomillashtiruvchi, binoda mikroiqlim yararuvchi kabi funksiyalarni ham bajarishga qaratilgan. Yildan-yilga yirik shaharlarda qurilayotgan binoning qavatlari va tigìsligi o`sib bormoqda. Yerning bahosi binoning bahosidan ham oshib borayotgan bunday urbanistik taraqqiyot oqibatida shahar muhitida landshaft tashkil qilish uchun ochiq muhitlar tanqisligi szilmoqda… Bunday sharoitda eng maqbul yechimlardan biri Fransiyada amalga oshirilgan yangi ”yashil devorlar” texnologiyasidir. Mazkur texnologiyaga ko`ra o`simliklar endi yerda emas, balki binoning tashqi tik devorlarida o`sadi… “Yashil devorlar” endi quyosh nuri tushuvchi baland binolarning interyerlarini ham bezamoqda. Xullas, mo`jaz bog`lar, o`ziga xos gulzorlar endi nafaqat yerda, balki devorlarda bino fasadlari va interyerlarida ham qishki bog`lar tarzida o`z o`rniga ega bo`lmoqda. “Art-landshaftlar”. Hozirgi “Art-landshaftlar”ning hududi, aksari hollarda, uncha kata bo`lmagan ochiq muhitlar hisoblanib, bog` ko`rinishiga ega. Ularning ayrimlari butkul yangi texnikaviy gòyalar ta`sirida shakllanib, binoga sarflanadigan energiya turlarini samarali tejovchi va yopiq texnologik jarayonlarga mo`ljallangan binolar zamonaviy muhandislik tizimining bir qismi sifatida foydalanilmoqda. Boshqalari esa zamonaviy notasviriy, ya`ni predmetsiz sanàt ta`sirida shakllangan bo`lib, ana shunday sanàt asarlarining ko`rgazma bog`lariga aylanib bormoqda. Ta`kidlash joizki, bunday bog`larning me`moray hududiy tuzilishi landshaft arxitekturasining o`tmishdagi ko`p asrlik tajribasiga asoslangan holda shakllantirilmoqda. Biroq, bunday yangi bog`lar o`zining gòyaviy yaratilishi va mazmuni jihatidan, zamonamizning eng yangi texnikaviy estetik yo`nalishidagi tasviriy sanàt asarlarini ochiq muhitda tomosha qilish, ulardan zavqlanish, tafakkur dunyosiga cho`mish va fikrlash maqsadlariga mo`ljallangan bog`lardir. Katta atraktsionli tematik parklar parklar AQSh va Yevropa mamlakatlarida dastlab paydo bo`lgan bo`lsa, keyinchalik Osiyo mamlakatlari va Avstraliyada ham tematik parkchilik sanàti keng tarqaldi. Bu borada Yaponiya, Xitoy, Koreya, Singapur, Malayziya kabi davlatlardagi tematik parklarni misol qilib keltirish mumkin. Statistik ma`lumotlarga qaraganda Janubiy Koreyaning Seul shahrida joylashgan “Lotte world” tematik parki 2012-yili 6.5 milliondan ortiq tashrif buyuruvchilarni qabul qilgan. U ikki qismdan iborat bo`lib, birinchisi “Sehrli orol” deb nomlanadi. Bu yerda ochiq osmon ostida atraktsionlar relsli yo`llar, savdo markazlari, mehmonxona, muzey va kino uylari, bu yerga tashrif buyuruvchilarning xursandchiligiga xursandchilik qo`shmoqda. Ikkinchi qismi, “Sarguzasht” deb nomlanuvchi parkning yopiq hududi bo`lib, u dunyodagi eng katta yopiq park hisoblanadi. Bu tematik yopiq hudud to`rt qavatdan iborat bo`lib, yer ostida, ya`ni birinchi qavatda sarguzashtlariga vikinglar, hamrohlik konkistadorlarni qilishimiz va uchratishimiz, shunga Sinbadning o`xshash ko`plab sarguzashtlarga guvoh bo`lishimiz mumkin. Ikkinchi qavatda Amerika togì atrktsioni, uchunchi va to`rtinchi qavatlarda esa sayr qilish va rolikli konkida uchish yo`llari mavjud . Bu yerda fontanlar, turli dekorativ binolar, korusellar, mini atraktsionlar mavjud bo`lib ko`kalamzor hududlarni tashkil etishda ham turli xil daraxt, buta, gullar va o`rmalab-chirmashib o`suvchi o`simliklardan foydalangan holda, ajoyib kompozitsiya tashkil etilgan. Bu parklarni tashkil etishda biz ochiq osmon ostida tashkil etilgan katta atraktsionli parklar va mini atraktsionli yopiq park hududlariga ajratib loyihalasak samarali bo`ladi. Tematik parkning loyihalanish uslubi jihatidan hammasi bir xil, ya`ni bog`-park sanàtining aralash uslubida loyihalanadi. Landshaft qurilmalarining tuzilishi, tashkil etilishi jihatidan tematik parklar, kopfunsional parklardan deyarli farq qilmaydi. Tematik parklarning boshqa parklardan asosiy farqi, ulardagi bosh gòya atrofiga birlashgan mavzu qahramonlari va ularning olamini aks ettirilishi, parkning hamma hududida shu dominantaga urgù berilishidadir. Orol bo`yi hududlarida tashkil etiladigan tematik park bosh gòyasi sifatida “dengiz” ni, milliy obidalarimiz, binolarimiz aks ettirilgan miniparklar tashkil etishimiz, o`zbek yoki sharq ertaklari, ularning qahramonlarini aks ettirishimiz, ko`plab tashrif buyuruvchilarni ayniqsa bolalarning qiziqishlariga sabab bo`ladi. Demak, loyihachi dizayner tematik park loyihalashda asosiy o`rinni egallovchi bosh gòyani to`gri tanlashi uning ishi muvofaqiyatini ta`minlovchi birinchi va eng muhim omildir. Ana shundagina parkka tashrif buyuruvchilar ko`p bo`ladi va ular ham vaqtlarini sermazmun va maroqli o`tkazishadi. I- bob bo’yicha xulosa. Bir so`z bilan aytganda, bu kabi zamonaviy bog`-parkchilik sanàti tajribalarini biz landshaft dizaynerlari o`z o`rnida qo`llay olishimiz lozim. Xulosa qilib bu ishlarni amalga oshirishda quyidagilarga e`tabor qaratishimiz lozim: 1. Hududlarni ko`kalamzorlashtirish me`yor qoidalarini yaxshi bilish va landshaft tashkil etganda bir kishiga to`g`ri keladigan ko`kalamzor hududni to`g`ri me`yorlashtirish; 2. Ko`kalamzor hududlarni tashkil etganda hududning funksional vazifalaridan kelib chiqqan holda o`simlik turlarini tanlash, va ularga shakl berish; 3. Tashkil etilgan ko`kalamzor hududlarimizdagi daraxt va butalar turli shakllarining insonga psixologik ta`sirini hisobga olish; 4. Ko`kalamzor hududlar uchun o`simlik turlarini tanlaganda, ularni foydali xususiyatlari (havoni kislorod bilan boyitishi, namlikni me`yorlashtirishi, chang va turli zaharli gazlarni bartaraf etishi, havoni ionlashtirishi, fitonsidligi…) hisobga olish; 5. Dunyoning turli mamlakatlaridagi tashkil etilgan bog`-parklarni kuzatib tahlil etib, loyiha ishlaridagi hisobga olingan omillarni aniqlash; 6. Dunyoning turli mamlakatlaridagi zamonaviy bog`-parkchilik sanàti yutuqlarini o`rganib ko`kalamzorlar tashkil etishga tadbiq etish; II- BOB. OROL BO`YI HUDUDLARIDAGI OBODONLASHTIRILGAN, KO`KALAMZOR HUDUDLAR LANDSHAFT DIZAYNI YECHIMLARI HOLATI TAHLILI VA ULARNING XUSUSIYATLARI. 2.1. Umumiy foydalanishga mo`ljallangan ko`kalamzor hududlar landshaft dizayni tahlili. Umumiy foydalanishga mo`ljallangan ko`kalamzorlarga shahar tashqarisidagi o`rmon-parklar, umumshahar va tuman markazlarining parklari, qishloq bog`lari, hiyobonlar, saylgohlar, shahar maydonlari va ko`chalarining ko`kalamzor hududlari, qirgòq bo`yi ko`kalamlari va piyodalar ko`chalaridagi ko`kalamzorlar kirdi. Umumiy foydalanishga mo`ljallangan ko`kalamzor hududlar aholining bayram va dam olish kunlarida vaqtini maroqli va sermazmun o`tkazishi, ruhiy va jismoniy dam olib hordiq chiqarishi uchun eng yaxshi maskandir. Ayniqsa bunday ko`kalamzor hududlarning estetik did va ilmiy asosda to`g`ri tashkil etilgan bo`lishi, kishilarning dam olishlarini samarali bo`lishiga, parklar, istirohat bog`lari, saylgoh, hiyobomlardagi ko`zni quvnatuvchi ko`m-ko`klik, rang-barang anvoyi gullar isi kishi ruhiyatining ko`tarilishiga sabab bo`ladi. Ko`pfunksional parklar va istirohat bog`lari, funksional hududlarga bo`linib, turli yoshdagi bu yerga tashrif buyuruvchilarning istaklariga yarasha dam olishlariga imkon yaratishi bilan birga, shahar yoki qishloq markazlari ko`kalamzor tizimining yaxlit bir massivini ham tashkil etadi. Ular boshqa ko`kalamzor massivlarga va shahar tashqarisidagi o`rmon-parklarga piyodalar va avtomobil yo`llari ko`kalamzorlari, anhor bo`yi, kanallar qirgòqlari ko`kalamzorlari bilan birlashtiriladi. Quyi-Amudaryo biosfera rezervati. 1- hududning haritadagi joylashuvi; 2- hududdgi diqqatga sazovor yodgorliklar; 3-4hududning Amudaryo qirgògidagi o`simliklarining landshaft qiyofasi; 5-Buxoro bugùsi; Ana shunday shahar tashqarisidagi ko`kalamzor massivlardan biri “QuyiAmudaryo biosfera rezervati” bo`lib, Nukus shahrining hamda Chimboy Taxtako`pir tumanlarining shimoli-sharqiy qismida joylashgan bo`lib, umumiy maydoni 68717,7 ga hududni tashkil etadi. Ushbu rezervat 2013-yilda tashkil etilgan bo`lib, Baday-to`qay milliy davlat qo`riqxonasi asosida tashkil etilgan hamda hududi kengaytirilgan. Bu shakli jihatidan tuhumni eslatuvchi ulkan hudud, Qorqalpogìstonning Amudaryo hamda Beruniy tumanlari hududining bir qismini, quyi Amudaryoning o`ng qirgògì va Sulton Uizdak maqbarasi hududlaridan tashkil topgan. Ushbu hududni tashkil etishdan maqsad Quyi Amudaryo deltasidagi tabiiy muhitni saqlash, o`rmon va to`qay o`simliklari va bu yerda yashovchi hayvonot olami kamayib ketishini oldini olish, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, hududning ijtimoiy-iqtisodiy holatni saqlash va madaniy boyliklarni himoya qilish. Hududning tabiiy estetik qiyofasi kishi zavqini oshiradi, ayniqsa bahor, yoz, kuz paytlarida hudud tabiiy manzarasi kishini o`ziga jalb etmasdan qolmaydi. Bu yerda o`simliklarning 167 dan ortiq turi mavjud bo`lib, shu hududning ekomuhitini saqlashning muhim omilidir. Bu yerda 20 dan ortiq baliq turlari 58 dan ortiq sutemizuvchilar mavjud. Ayniqsa hozirgi kunda qizil kitobga kiritilgan buxoro bugùsi bu yerda himoya ostida ko`paytirilmoqda, bu esa turistlar ommasini o`ziga tortuvchi muhim sabablardan biri hisoblanadi. Quyi-Amudaryo biosfera rezervati. 1-Buxoro bugùlari o`tloqda; 2-rezervat hududidagi qalin daraxtzorlar massivi; 3-to`qay; 4-bugùlar ko`paytiriladigan mahsus hudud; Umumiy foydalaniladigan ko`kalamzorlardan yana biri madaniy ko`kalamzor hududlar bo`lib, bunga Nukus shahridagi “Istiqlol” bolalar parkini misol qilib ko`rsatishimiz mumkin. Bolalar parkining kirish qismida milliy arxitekturamiz uslubida ishlangan arkali darvoza bo`lib, katta guldonlarda gullar ikki tarafda qatorlatib ekilgan virgin archalari kishi etiborini jalb etadi. Bog`ning asosoy kirish yo`lagi bo`ylab qatorlatib ekilgan yaproqbargli daraxtlar, uning pastki yarusidagi rang-barang gullar va shu qator ritmiga aksent bo`lib turgan yoritish chiroqlari kishida estetik ruh uygòtadi. Bolalar istirohat bogìning ichki qismidagi ko`kalamzor hududlarda daraxt va butalar, yo`laklar bo`ylab qatorlashtirilib, ko`kalamzor hududning o`rtalarida gururhlar shaklida sadaqayragòch, foydalanilgan. ekilgan. mojjevelnik, Bog`funksional Bu yerda shamshod hududlarga tut turlari kabi jiyda, daraxt bo`lingan va bo`lib, qayragòch, butalardan bu yerda bolalarning dam olishlari, yaxshi hordiq chiqarishlari uchun, turli atraktsionlar, tematik hududlar, turli bayram tadbirlari tomosha joylari tashkil etilgan. Istirohat bog`lari 1-2-rasmlar Nukus shahridagi bolalar istirohat bogì; 2-4-rasmlar Beruniy shahridagi markaziy istirohat bogì; Beruniy shahridagi istirohat bogì ham, tashkil etilishi va arhxitekturasi jihatidan o`zida milliyligimizni namoyish etadi. Bu yerdagi daraxt va butalar parvarishi ancha mehnatni talab etsada, bog` mutasaddilari tomonidan kerakli choralar amalga oshirib kelinmoqda. Ko`chalardagi ochiq ko`kalamzor hududlar eng ko`p uchraydigan umumiy foydalaniladigan ko`kalamzorlardan biri bo`lib, havoni kislorod bilan boyitishda, qulay mikroiqlim yaratishda haroratni meyorda ushlashda ahamiyati juda katta. Nukus shahri ko`chalarining ko`kalamzorlari. Qoraqalpogìston respublikasining Orol bo`yiga yaqin hududlarida landshaft tashkil etish ancha murakkab va uzoq vaqtni talab qiladigan ish. Shunday bo`lsada ko`klamzorlashtirish ishlari mutasaddilari o`zlariga yuklatilgan ishlarni sithidildan bajarishga harakat qilmoqdalar. Masalan, yuqorida Nukus shahri ko`chalarining ko`kalamzorlashtirilishida, turar-joy binolari va avtomobil yo`llari orasida tashkil etilgan, qatorlatib ekilgan baland daraxtlar massivi, qulay ekologik muhit yaratishi bilan birga, turar-joy hududini changdan, shovqindan, quyosh radiatsiyasidan saqlashda muhim ahamiyatga ega (3-rasm). Ko`chalarni ko`kalamzorlashtirishda ignabargli va yaproqbargli daraxtlarni oralatib ekish maqsadga muvofiq bo`ladi. Huddi ana shunday uslubdan yuqoridagi ko`chlarni ko`kalamzorlashtirishda foydalanilgan.(2-rasm) Suv bo`ylarini ko`kalamzorlashtirishga misollar 1-“Do`stlik” kanali qirgòq bo`ylari umumir tasvirda; 2-“Do`stlik” kanali qirgògìda joylashgan kafe va favvora; 3-kanal ustidan o`tuvchi yo`l ko`prik; Alleyalar, bulvarlar tashkil etish aholi harakat yo`nalishida qulay muhit yaratish ko`chalarni ko`kalamzorlashtirishda etiborga olinishi zarur bo`lgan talablardan biridir. Ko`chalarda gulzorlar tashkil etish uchun, ko`kalamzor hudud parter tipida tashkil etilishi lozim. Suv bo`ylarida ko`kalamzorlar tashkil etish, nafaqat o`sha hududni estetik qiyofasini oshirish obodonalashtirish uchun, balki yozning jazirama kunlarida aholining suv bo`yida yaxshi hordiq chiqarishlari uchun yaxshi qulay imkoniyatdir. Masalan, Nukus shahridagi “Do`stlik” kanali bo`yi ko`kalamzorlashtirilib, u yerda kafe, muzqaymoq kiosklari, ajoyib favvoralar barpo etilgan. Bu ko`kalamzor hududni bulvar deb ham atash mumkin, chunki o`lchami jihatidan ko`kalamzor hudud bo`yi va eni 3:1 nisbatda, yoki undan ortiq bo`lishi lozim. Bulvarning eni eng kamida 15 metr uzunlikda bo`lishi lozim. Ushbu hududning ko`kalamzorlashtirilish uslubiga e`tibor berib qarasak, o`zimizning “chorbog`” milliy uslubimiz yodga tushadi. Chunki asosiy yo`laklar bulvar tomonlari markazlarini tutashtiruvchi, perpendikulyar chiziqlar asosida loyihalangan. Yo`laklar tutashgan joyda esa turli minikafe, favvora, dam olish uchun o`rindiqlar mavjud. Daraxt va butalar ham yo`laklar bo`ylab qatorlatib ekilgan. Bu yerda ignabarglilardan virgin archasi turlari, gàrb tuyasining ustunsimon shakllari ko`p ishlatilgan. Yer gazon bilan qoplanib, hamma yoqda yashillik, kanaldagi suvning ovozi, hamda favvoradan otilgan suvning quyosh nurida yarqirashi ajoyib manzara kasb etgan. Bozor hududini ko`kalamzorlashtirishga misol (Nukus shahri) Bozor hududini ko`kalamzorlashtirishda bozor binolari fasadini yopib qo`ymaydigan darajada, ammo soya-salqin hudud yaratib beruvchi daraxt va butalarni ham soliter yoki guruh kompozitsiyalariga asoslangan holda ekish lozim. Qoraqalpogìston hududida yaproq bargli daraxtlardan qayragòch ko`p ekilganligini kuzatishimiz mumkin. Yuqorida ko`rsatilgan bozor hududi ko`kalamzorlarida mahalliy yeryopar o`simliklardan foydalanilgan. Bu albatta iqtisodiy tomondan samarali va qulay mikroiqlim yaratishdagi samarasi ham yuqori bo`ladi. Ammo ko`kalamzor hududda soya beruvchi daraxt juda kam ishlatilgan, bu esa issiq kunlarda harid uchun kelgan kishilarga noqulaylik tug`dirishi mumkin. Biz bu yerdagi mikroiqlimni yaxshilash va chang miqdorini kamaytirish uchun bozorga kirish asosiy yo`l chekkalariga virgin archasi va dekorativ tut (pastga egilib o`suvchi shakli) turlarini oralatib qatorlatib ekishni tafsiya tavsiya etishimiz mumkin. Shuni takidlash joizki O`zbekistonda o`sayotgan tut turlarining hammasi Orol bo`yi hududlarining sho`rlanish darajasi o`ta kuchli bo`lmagan hududlarida o`sa oladi. 2.2. Foydalanishi cheklangan ko`kalamzor hududlar landshaft dizayni tahlili. Foydalanishi cheklangan ko`kalamzorlarga turarjoy hududlari, kvartallari va turarjoy oldi uchastkalari, maktablar, bolalar bog`chalari, shifoxonalar, kollejlar, sport komplekslari, sog`lomlashtirish muassasalari, ishlab chiqarish hududlari, korxonalar va boshqa jamoat tashkilotlari hududlaridagi ko`kalamzorlar kiradi. Yuqorida qayt etilgan hududlar bir-biri bilan memoriy-kompozitsion jihatlan o‘zaro bog‘liq bo‘lsada, ularning landshaft tashkil etilishi turlicha bo‘ladi. Shahar hududining asosiy qismini esa jamoat binolari tashkil etib, ular aholi uchun zarur bo’lgan barcha sohalarda: ish, o’quv-tarbiya, hordiq, sog’liqni tiklash va sport, xizmat faoliyatlarini olib borishida asosiy rolni o’ynovchi o’quv-tarbiya muassasalari, sog’liqni saqlash va savdo-maishiy xizmat ko’rsatish, ma’daniy xordiq va sport inshootlari, diniy muassasalardan iboratdir. Shuning uchun jamoat binolari hududlarida landshaft dizayni yaratish bo’yicha kompleks yondashgan holda iqlimiy, sanitar-gigienik, ekologik muhitni yahshilash uchun xizmat qiluvchi tavsiyalar va funksional, badiiy-estetik omillarni inobatga olib loyiha ishlarini amalga oshirish lozim. Orol bo`yiga yaqin bo`lgan aholi yashash hududlari ko`kalamzorlarini tahlil etishda davom etar ekanmiz, ular orasidan yuqori saviyada tashkil etilgan turarjoy uylari va boshqa jamoat binolari ko`kalamzorlarini ko`rib chiqamiz. Birinchi bo`lib Nukus shahrida yangi qurilgan, birinchi qavati savdo va maishiy-xizmat ko`rsatish, yuqori qavatlari turar-joy uylari bo`lgan to`rt qavatli uylar ko`kalamzorlarini tahlil etib chiqamiz. Uyning arxitektura yechimi jihatidan zamonaviy va milliy uslublar uygùnligida tashkil etilgan bo`lib, shahar ko`rkiga ko`rk qo`shib turibdi. Bu ko`p qavatli uylar katta yo`l chetida joylashgan bo`lib, avtomobil yo`li va turar-joy binosi orasidagi ko`kalamzor hudud eni ancha kichik shu sababdan bu yerga daraxt ekib bo`lmaydi. Bizga ma`lumki, daraxtlar binodan eng kamida 5 metr masofada ekilishi lozim. Masofa kamligi bois bu ko`kalamzor hududimizga faqat buta va ko`p yillik o`t o`simliklar eka olamiz holos. Bu esa bino oldidagi sunìy qomlama va asfalt to`shamaning haddan ortiq Nukusus shahrida yangi qurilgan ko`p qavatli turar-joy binolari qizib ketishiga, ko`chadagi avtomobillar ovozi va boshqa shovqinlarni turar-joy uylariga eshitilishiga sabab bo`ladi. Bizga ma`lumki, daraxt va butalar changni o`ziga tortadi, quyosh radiyatsiyasini pasaytiradi, bu holatda bino fasadlarining tez chang bo`lishi va quyosh nurida qizib ketish ehtimoli katta. Bunday xatoliklarga yo`l qo`ymaslik uchun loyiha ishlarini amalga oshirish jarayonida, bosh rejani me`yorlar asosida to`g`ri tashkil etish lozim. Foydalanishi cheklangan ko`kalamzor hududlar 1 – 2 – ko`p qavatli turar-joy uylari ko`kalamzorlari; 3 – hokimiyat binosi (Beruniy tumani) Orol bo`yiga yaqin tuman va shaharlar landshaftini tahlil etishda davom etar ekanmiz takidlash joizki, Nukus shahrida ko`kalamzorlashtirish ishlari boshqa tuman markazlariga qaraganda ancha salmoqlidir. Bu albatta tinimsiz parvarish va mehnatning samarasidir. Biroq ko`p holatlarda ayniqsa katta hududlarni ko`kalamzorlashtirishda, parvarishi qiyin sharoitga mos bo`lmagan o`simliklardan ko`ra, mahalliy manzarali o`simliklardan foydalanishimiz maqsadga muvofiqroq bo`ladi. Jamoat binolaridan biri bo`lgan hokimiyat hovli hududi ko`kalamzorlarini tahlil etib chiqamiz (-rasm). Hokimiyat binosi hovli hududi parter tipidagi landshaft yechimlaridan foydalanilgan bo`lib, ko`kalamzor hudud gazon bilan qoplangan. O`simliklardan doimiy yashil shamshod, virgin archasi kabi o`simliklar ekilgan. Bu butalarning, hududdagi gazonning manzaraviy holati yetarli darajada yuqori emas. Parterning umumiy kompozitsiya yechimi milliy chorbog` uslubimizga hos bo`lib, ajoyib kompozitsiyon yechimga ega. Biroq tashkil etilishida ba`zi bir texnik xatoliklarga yo`l qoyilgan. Masalan, odatiy me`yorlar bo`yicha landshaft tashkil etishda yo`laklar ko`klamzor hududdan biroz baland bo`lishi lozim. Tahlil etayotganimiz, hokimiyat binosi hududi oldidagi ko`kalamzor hududda esa aksincha, yo`laklar ko`kalamzor yashil hududdan pastroq. Bu esa o`simliklar sugòrilgan paytda, suv yuqoridan pastga, ya`ni yo`laklarga oqava suv oqib tushishiga sabab bo`ladi va landshaft dizaynining estetik qiyofasi buziladi. 16-rasm. I.V.Savitskiy nomidagi davlat sanàt muzeyi (Nukus shahri) Nukus shahridagi davlat sanàt muzeyi Arxitekturasi landshaftining tashkil etilishi jihatidan mamlakatning har tomonlama namuna bo`la oladigan diqqatga sazovor joylaridan biridi. Muzey binolari o`zida milliy arxitekturamizning anànalarini jam etgan bo`lib, atrof ko`kalamzor hudud bilan yaxli ansambil sifatida gavdalanadi. Muzey hovli hududida, qoplamalarida milliy ornamentlar aks etgan yahlit maydon bo`lib, uning markazida ulkan favvora bu yerga tashrif buyuruvchilarning jo`shqinligini oshiradi. Favvora yozning issiq jaziramasida maydon sunìy qoplamalari qizib ketmasligi va havodagi namlikning me`yorida bo`lishi, qulay mikroiqlim yartilishidagi eng muhim omildir. Muzey binolari oldi maydoni va unga yondosh ko`kalamzorlar parter uslubida tashkil etilgan bo`lib, ko`kalamzor hudud gazon bilan qoplangan, hudud chegarasi va yo`laklar bo`ylab, past bo`yli yaproqbargli va ignabargli daraxtlar va yoritish chiroqlari o`rnatilgan. Yo`laklar eni to`rt metr bo`lib, loyihalash ishlari me`yorlar asosida tashkil etilgan. Parter tipidagi ko`kalamzor hudud chetlaridagi yo`laklar landshaftida baland bo`yli yaproqbargli daraxtlardan foydalanilgan bo`lib yopiq muhitlar tarzida loyihalangan alleyalar tashkil etilgan. Umumiy muzey hududi landshaft dizayni kompozitsiyasi yechimida markaziy o`rinni diyametri 15 metrdan ortiq bo`lgan pogònasimon favvora egallaydi. 16-rasm. Nukus shahridagi FHDYo ko`kalamzor hududi. Nukus shahridagi FHDYo ko`kalamzor hududi landshaft dizayni yechimlarini tahlil etadigan bo`lsak, kompozitsiya markazida bino kirish qismiga tomon yo`nalgan eni 8 metrga yaqin bo`lga asosiy yo`lak, yo`lak chekkalarida pogònasimon favvoralar, yo`lak bo`ylab qatorlatib ekilgan, virgin archalari hamda yoritish chiroqlari e`tiborimizni tortadi. Ko`kalamzor hududda shuningdek yaproqbargli daraxtlardan qayragòch va tut turlarini uchratish mumkin. Ko`klamzor hududga gazon ekilmagan bo`lib, shudgor holida turibdi. Bu holat yoz paytlarida tuproqning qizishiga va qo`shimcha radiyatsiya chiqishiga sabab bo`ladi. Albatta gazon ekish, ayniqsa unu parvarish etish, ancha mashaqqatli va harajattalab ish. Chunki gazon mamlakatimiz iqlimiga hos bo`lmagan, nam iqlimli davlatlardan keltirilgan ko`p suvni talab etuvchi yer yopar o`simlikdir. Shunday qilib, masalaning holatini mahalliy yeryopar o`simliklarni ekish, erta bahorda urug`larini sepish orqali hal etish mumkin. Bu o`simliklar o`zlaridagi transpiratsiya jarayoni orqali tuproqning qizib ketishini oldini olishadi. Albatta bu yeryopar o`simliklar doimiy yashil bo`lmay kuzda sargàyishi mumkin. Demak bu yeryopar o`simliklarni kuzda tozalab olib yer ag`darib qo`yiladi va erta bahorda urugì sepiladi yoki kuzda to`kilgan urug`lardan o`zi unib chiqadi. Agar shu jarayonni yo`lga qo`ya olsak noqulay iqlim va ekologik sharoitlarda ko`kalamzorlashtirish ishlarini har tomonlama samarali natijaga erisha olamiz. 16-rasm. Nukus shahridagi jamoat binolari ko`kalamzor hududi. 1 – “Turan” sport saroyi; 2 – Akademik litsey; 3 – Nukus olimpiya zahiralari kolleji; 4 – Nukus shahridagi 1- o`rta maktab; Jamoat binolari orasida o`quv muassalarini ko`kalamzorlashtirish alohida masùliyat va sabr toqatni talab etidi. Chunki, ertamiz egalari bo`lgan yosh avlodni har tomonlama sog`lom, aqliy barkamol, hayotga qiziqishi kata, intiluvchan yoshlar etib tarbiyalash uchun, barcha shart sharoitlarni yaratib bermogìmiz lozim. Bog`cha, maktab, akademik litsey, sport maktablari hududini ko`kalamzorlashtirishda bolalar uchun zararsiz, tikansiz, allergik kasalliklar keltirib chiqarmaydigan, zaharsiz daraxt, buta, ko`p yillik va bir yillik gullar va o`t o`simliklardan foydalanishimiz lozim. Nukus shahridagi “Turon” sport saroyi hamda akademik litsey hovli hududini ko`kalamzorlashtirish, ancha namunali tashkil etilgan. Bu yerga ekilgan daraxt va butalar hali yosh bo`lganligi bois yetarli darajada havoni kislorod bilan boyita olmaydi va namlikni me`yorlashtira olmaydi. Bunday vaziyatda hududda qulay mikroiqlim yaratish uchun ko`kalamzor hudud dekorativ o`t o`simliklar va gullar bilan zich qilib lanshaft tashkil qilingan. Bunda gullardan kanna turlari ko`p ishlatilgan. 16-rasm. Nukus vokzali manzarasi Aeraport va vokzallarni haqli ravishda mamlakat yoki shaharlarning ostonasi deb atash mumkin. Ziyorat uchun tashrif buyurgan mahalliy mehmonlar, chet el sayyohlari birinchi bo`lib ostonadan kelishadi demakki birinchi tasavvur hosil bo`lishida aeraport va vokzallarning ahamiyati katta. U yerdagi xizmat ko`rsatish darajasi yaxshi bo`lishi, yuqori estetik qiyofadagi arxitektura va dizayn namoyon bo`lishi lozim. Foydalanishi cheklangan ko`kalamzor hududlarni tahlil etishda davom etar ekanmiz Nukus vokzaliga to`xtalib o`tishni joiz deb bildik. Nukus vokzali binosi, rejasi va arxitekturasi bo`yicha o`zida milliy va zamonaviy uslublarni birlashtirgan bo`lib, atrof muhitida tashkil etilgan ko`kalamzor hudud landshaft dizayni yechimlari bilan yaxlit qiyofa kasb etadi. Ko`kalamzor hudud kompozitsiyasi bino kompozitsiyasiga monand tarzda o`zida milliyligimizni aks ettirib, bino oldi hududida sunìy qoplamali maydon maydon o`rtasida, kompozitsiya markazini tashkil etuvchi ulkan favvora bunyod etilgan. Favvora ajoyib estetik qiyofa kashf etishi bilan birga funksional ahamiyatga ham ega bo`lib, yozning jaziramasida havodagi namlikni me`yorlashtirish orqali, ochiq maydon sunìy qoplamalari qizib ketishi oldini oladi. Hudud kompozitsiyasida yo`laklar milliy chorbog` uslubini namoyon etgan holda o`zaro perpendikulyar kesishuvchi chiziqlar asosiga qurilgan. Dizayn yechimlarida kichik arxitektura shakllari bilan bog`liq bo`lgan landshaft qurilmalaridan, o`rindiqlar, chiqindi tashlash qutilari, gullar uchun vazalar, yoritish chiroqlari, kiosklar loyihalangan. O`simliklardan ignabargli va yaproqbargli daraxt va butalar parter tipida kompozitsiya qilingan bo`lib, yashil hudud gazon bilan qoplangan. Daraxt va butalarga sharsimon va konussimon shakillar berilib, umumiy yaxlit kompozitsiya tashkil etilgan. 2.3. Maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlar landshaft yechimlari tahlili. Maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlarga esa ko`cha va transport magistrallari bo`ylab joylashgan ko`kalamzorlar, sanitariya-himoya va suv havzalari muhofaza qilish hududlari, stadionlar, o`rmon xo`jaliklari, qabristonlar, gullar va ko`chatlar yetishtiruvchi xo`jaliklarning ko`kalamlari kiradi. Aytib o`tilgan ko`kalamzorlar shahar va qishloqlar hududida muayyan bir tartibda joylashib, zamonaviy shahar va qishloq ko`kalamzorlarning yaxlit tizimini tashkil qiladi. Transport magistrallari ko`kalamzorlari ko`kalamzorlashtirish tizimidagi juda ham muhim o`rinni egallovchi yo`nalishlardan biri bo`lib, ekologiya va atrof muhit tozaligini saqlashda ahamiyati juda katta. Ko`kalamzorlashtirish ishlari to`g`ri tashkil etilgan transport magistrallari qoplamalari yozda juda qizib ketib odamlarga noqulaylik tug`dirmaydi, aholiga ortiqcha shovqin, chang, va zaharli gazlarni yetib borishiga yo`l qo`ymaydi. Magistral yo`llar ko`kalamzorlari eni kamida 10 metr qilib loyihalanib, yo`lning qarama-qarshi yo`nalishlari orasiga hamdaraxt va butalar ekiladigan ko`kalamzor hudud tashkil etilib atrofga alleyalar loyihalansa maqsadga muvofiq bo`ladi. Chunki, kunning turli paytlarida darxatlar soya hosil qilib, quyosh nurining bir nuqtaga to`xtovsiz tushishiga yo`l qo`ymaydi. Agarda transport magistral yo`llari, yo`lakchalar, maydonlar bevosita tik quyosh nurlari radiatsiyasi ta'sirida, quyosh botganidan keyin ham uzoq vaqt davomida issiqlik chiqarib tursa, mikroiqlimga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Atrofmuhitning haddan tashqari qizishiga va havo haroratining ko'tarilishiga sabab bo'ladilar. 65 °С gacha qizigan sunìy qoplama issiqlik qaytarishi 0,48 kal/sm2 ni tashkil qilib, u intensiv tushayotgan tik quyosh radiatsiyasining yarmiga tengdir. Yo`l qoplamalarining issiqlik qaytarish xususiyati juda muhim ahamiyatga ega. Landshaft dizayn loyihalashtirish ishlarini amalga oshirishda aynan materiallarning shu xususiyatlarini hisobga olish muhimdir. Qoraqalpogìston respublikasi Orol bo`yi hududlari transport yo`llari ko`kalamzorlari tahlili uchun ko`kalmzorlashtirish ishlari samaraliroq tashkil etilgan Nukus shahri transport yo`llari ko`kalamzor hududini tanlaymiz. Magistral yo`llar ko`kalamzorlashtirilishida shaharlarga yaqin hududda daraxt va butalar osti gazon bilan qoplangan biroq ko`p joylarda ochiq tuproq holida turganligini kuzatishimiz mumkin. Bu albatta yo`lqurilish va obodonlashtirish xizmati hodimlari ishlamayotganligi uchungina emas, balki hudud iqlim va ekologik sharoitlariga mos bo`lmagan yeryopar o`simliklar tanlanmaganligi uchun natija bermoqda. Avtomobil yo`llari ko`kalamzorlari (Nukus shahri) Yozning jazirama issiq kunlarida magistral yo`llar ko`kalamzor hududidagi daraxt va butalar ostki qismi ya`ni yashil hududning faqat tuproqdan iborat bo`lishi, uning qizishiga sabab bo`ladi. Chunki tuproqda o`simliklardagidek transpiratsiya jarayoni bo`lmaydi, havoni salqinlashtirmaydi. Maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlar landshaft yechimlari tahlil etishda davom etar ekanmiz, sanoat ishlab chiqarish zonalarining sanitar himoya hududi tahliliga ham to`xtalib o`tishimiz lozim. Sanitar himoya hududlar tahlilini Qo`ngìrot soda zavodi misolida ko`rib chiqamiz. Qo`ngìrot soda zavodi yirik ishlab chiqarish kompleksi bo`lib, 2006-yilda ish boshlagan va yiliga 100 ming tonna kalsiylashgan soda ishlab chiqarish imkoniyatiga ega edi. 2013- yilda 104 mln dollarlik investitsiya jalb etilib, zavodning ikkinchi navbati ishga tushirildi va maxsulot ishlab chiqarish quvvati ikki barobarga oshdi. Hozirda zavod mahsulotlari ichki bozorga yetkazib berilishi bilan birga, Rossiya, Qozogìston, Qirgìziston va Turkmanistonga ham eksport qilinmoqda. Shunday katta sanoat kompleksining sanitar himoya hududi ko`kalamzorlarini tahlil etar ekanmiz, hududning hozirgi iqlim va ekologik sharoitida ko`kalamzorlashtirish ishlarini namunali tashkil etish anchayin murakkab va uzoq vaqtni talab etuvchi ish ekanligini takidlashimiz lozim. Ammo ko`kalamzorlashtirish ishlarini ilmiy asoslarini ancha chuqurlashtirish zarurligi kundek ravshan. Qoraqalpogìston hududi tuproqlarining sho`rlanish darajasi ancha yuqori bunday noqulay sharoitga qo`shimcha bo`lib, sanoat gazlari va chiqindilari o`simlikni zararlasa qurib qolish ehtimoli juda katta. Bunday bo`lmasligi uchun sho`rga, qurgòqchilikka va zaharli gazlarga chidamli bo`lgan o`simlik turlarini to`g`ri tanlash lozim. 16-rasm. Qo`ngìrot soda zavodi. Sanitar himoya hududlar masofasining aholidan uzoqlik darajasiga qarab beshta sinfga bo`linadi. Bunda me`yorlar bo`yicha: - Sanoat obyektlari va ishlab chiqarishning I-sinfi – 1000 metr; - Sanoat obyektlari va ishlab chiqarishning II-sinfi – 500 metr; - Sanoat obyektlari va ishlab chiqarishning III-sinfi – 100 metr; - Sanoat obyektlari va ishlab chiqarishning IV-sinfi – 50 metrga teng. Qo`ngìrot soda zavodi aholidan yetarli darajada uzoq bo`lsada ko`kalamzorlashtirish ishlarida asosan virgin archasidan va bir yillik va ko`p yillik o`t o`simliklardan ko`p foydalanilgan. Hovli hududidagi gazonning holati qoniqarli emas. Biroq bino atrofidagi mahalliy yeryopar iqlim sharoitiga mos o`simliklar ko`m-ko`k bo`lib, yashnab turibdi. Daraxtlardan virgin archasiga qo`shimcha sifatida ignabarglilardan, sharq biyotasi, kazax archasi, yaproqbarglilardan, jiyda, chakanda, oddiy qayragòch, nayzabargli zarang, seminova zarangi, oq tut daraxti, tumberg zirki va shukabi daraxt va butalarni ekishni tavsiya etishimiz mumkin. 16-rasm. Ishlab chiqarish sanoati hududi. 1 - 3 - Qo`ngìrot soda zavodi; 2 - Sanitar himoya hududining sxematik chizmasi; Sharoitga mos daraxt butalarni ekkanimizda ularni guruh holida, qatorlatib yashil devorlar tashkil etishimiz, daraxt va butalar massivlari, roshshalarini tashkil etishimiz maqsadga muvofiq bo`ladi. Ana shunda sanoat hududidan chiqayotgan turli gaz va chiqindilar aholi hududlariga yetib bormaydi. Maxsus maqsadlarga mo`ljallangan ko`kalamzorlar landshaft yechimlari tahlilida davom etar ekanmiz, yana bir yirik sanoat obyekti “Ustyurt gaz-kimyo kompleksi” sanitar ko`kalamzor hududlariga to`xtalib o`tamiz. 16-rasm. Ustyurt gaz-kimyo kompleksi 1-3-gaz-kimyo kompleks ishlab chiqarish hududi; 2-ofis binosi; Umumiy qiymati 4 milliard doliarlik loyiha yiliga 4.5 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlash hisobidan 3.7 milliard kub metr gaz, 300 ming tonnadan ortiq politelin, 80 ming tonna polipropilen va boshqa shu kabi mahsulotlar ishlab chiqarmoqda. Natijalardan ko`rinadiki ish hajmi juda katta, zavod ishchilari uchun qulay muhit, ekologik toza sanitar normalar asosida sharoit yaratish lozim. Ayniqsa zavod ishchilari uchun ishlab chiqarish kompleksi yaqinida turar-joy uylari tashkil etilganligi, ko`kalamzorlashtirish ishlarini mumkin qadar tezroq va iqlimiy, ekologik, sanitar omillarni hisobga olgan holda tashkil etishni talab etadi. Ko`kalamzorlashtirish ishlarini amalga oshirishda tuproqning tarkibini undagi sho`rlnish va boshqa kimyoviy moddalarni hisobga olgan holda o`simlik turlarini to`g`ri tanlash lozim. Mavjud ko`kalamzor hudud ahvoli hozircha talab darajasida emas. Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati juda ko`p tarmoqli faoliyati bilan mamlakatimizda alohida o`ringa ega. Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 23avgustdagi 243-son qarorida ”Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati faoliyatini o`rmon xo`jaliklari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi davlat qo`mitasi tashkil etish” bo`yicha qator vazifalar belgilab berildi. 2013-yilda umumiy maydoni 68717,8 gektar bo`lgan, Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati tashkil etildi. Shundan 11568,3 gektar maydoni rezervatning qo`riqxona zonasi bo`lib, uning tarkibiy qismi quyidagilardan tarkib topgan. Tumanlarning nomlanishi Amudaryo tumani Avvalgi yer foydalanuvchilar Qipchoq o`rmon xo`jaligi “Mangli dombik” f/x – Tuman bo`yicha jami Baday-to`qay davlat qo`riqxonasi Beruniy o`rmon xo`jaligi Beruniy tumani qirgòqhimoya to`gòn va ko`lnazorati inshooti boshqarmasi Tuman bo`yicha jami Qo`riqxona hududi bo`yicha jami Beruniy tumani Yer hududlari maydoni (ga) 3536,5 71,4 Yer maydonlari kategoriyasi O`rmon hududi fondi Qishloq xo`jalik yerlari Zahira yerlari 279,4 3887,3 6462,1 Tabiat qo`riqxonasi 1201,4 17,5 O`rmon hududi fondi Suv fondi yerlari 7681,0 11568,3 Qolgan 57149,5 gektar yer maydoni buffer zonasi va o`tish zonasidan iborat. Bu yerga odamlar hudud tabiatini ko`rish undan zavq olish uchun tashriif buyurishlari mumkin. Bu yerda daraxtlardan tol turlari, to`rangà teragi, aryan teragi, qizil eriyantus, hushbo`y ferulla va turli xil boshqa gullar va butalarni uchratishimiz mumkin. Hayvonlardan Buxoro bugùsi – “hongul“, bo`rsiq, tulki, tipratikan, chiyabo`ri, quyon, to`ngiz kabilarni ko`rishimiz mumkin. 3.1Yashil o'simliklarning sovutish effekti asosan ularning bug'lanish uchun katta miqdordagi energiyani (quyosh radiatsiyasini) sarf qilishi va havoning nisbiy namligini ko'paytirishi bilan ifodalanadi. Bu jarayon ilmiy tilda transpiratsiya deb nomlanadi. Ko'pchilik o'simliklar o'zlarining yuqori transpiratsiya qobiliyatlari tufayli yuqori havo haroratlariga chidamli hisoblanadilar. Aynan issiq iqlimli cho'l va voha zonalarida aynan transpiratsiya qobiliyati katta bo'lgan o'simliklarni tanlash muhimdir. Turli xil o'simlik turlari barglarning fiziologik tuzilishi, shox-shabbasining tuzulishi, hajmi va boshqalarga qarab, quyosh nurlarini, aks qaytarishi , yutushi yoki o'tkazishi mumkin. Katta bargli daraxtlar havo haroratini kamaytirishda eng yaxshi natijalarni beradilar. Issiq va quruq iqlimli cho'l va voha zonalarida havo haroratini pasaytirib mikroiqlimni hosil qilishda kashtan, eman, katta bargli jo'ka, doimiy go'zal katalpa, lola daraxtidan foydalanish tavsiya etiladi. Daraxtlar va butalar ekilganlik zichligi, barglarining joylashuvi va shox- shabbasi shakliga qarab albedosi 8-46% atrofida o'zgaradi. Eng katta albedoli daraxtlar issiqlik energiyasidan yaxshiroq himoyalaydi va ularni qo'llash katta amaliy ahamiyatga ega. Barg qancha kichik bo'lsa, u shuncha kam issiqlik radiatsiyasini aks qaytaradi. Ignabargli daraxtlar albedosi yaproq bargli daraxtlarning albedosiga qaraganda ancha pastdir. Cho'l va voha zonalari uchun o'simliklar turlarini tanlayotganda ularning shaffoflik darajalari yuqori bo'lgan daraxtlar tavsiya qilinadi. Barglar daraxt yuzasi bo'ylab mozaika tarzida (ketma-ketlikda) joylashib, bir-birini soyalatmaydi. Agar barglar zich tartibda joylashib, uzluksiz yuza hosil qilsalar, ularning aks qaytarish qobiliyati oralari bo'sh joylashgan barglarnikidan ko'ra ko'payadi. Daraxtlar va butalar barglari shox-shabbaning shaffofligi yuqori bo'lganligi tufayli ko'proq quyosh radiatsiyasini o'tkazadilar. Bu esa atrofmuhitning ko'proq isishiga sabab bo'ladi. Zich va shaffof bo'lmagan shox- shabbali daraxt va butalar qordan, quyoshdan, changdan, shovqindan va shamoldan samarali himoya qiladi. Eman, kashtan, o'tkir bargli zarang, qrim jo'kasi aynan shaffoflik darajasi kam bo'lganligi tufayli aynan cho'l va voha zonalarida tavsiya etiladi. Hududlarni memoriy landshaft tashkil etishda ko‘pincha ikki usul qo‘llaniladi. Birinchisi mikrorayon bog‘ining yaxlit holida shakllantirilishi bo‘lsa, ikkinchisi turar joy hududi bo‘ylab ko‘kalamzorlar massivi teng tarzda tarqatib joylashtiriladi. Birinchi holatda mikrorayon bog‘i aholining kundalik dam olishiga mo‘ljallanadi. Bunda, turar joy hududi zich joylashadi va uning atrofi yengil ko‘kalamzorlashtiriladi. Ikkinchi holatda butun mikrorayon hududida turar uylar hovlilari, piyodalar va avtomobil yo‘llari chekkalari hamda turar uylarning tashqi hududlari ko‘kalamzorlashtiriladi. Mikrorayon bog‘i, tabiatan mavjud yashil hududda barpo etiladi yoki mikrorayon o‘rtasida qurilishga yaroqsiz jarli maydon bo‘lsa, uni ko‘kalamzor hududga aylantirish orqali shaklantiriladi. Turar joylar hududi zich joylashmagan holatda har bir ko‘kalamzorlashtirilgan hovlida aholining dam olishi uchun yashil maydon tashkil etilishi mumkin. Jamoat markazi yon atrofidagi kengaytirilgan hududda yashil maydon tashkil etilib, u aholi hordiq chiqarishi uchun xizmat qiladi. Agar mikrorayon hududida bog‘ tashkil etilsa, u yerda tabiiy ko‘rinishga ega bo‘lgan suniy ko‘l shakllantirilishi mumkin. Shuningdek, mikrorayon turar uylari hovlisida ham hovuzchalar barpo etilib, bolalar va kattalar dam oladigan ushbu hududlarning mikroiqlimini yaxshilashga hamda mikrorayon hududining estetik ko‘rinishini boyitishga xizmat qiladi. Mikrorayon hududida alleyalar, hiyobonlar, bulvarlar ham tashkil etilishi mumkin. Ko‘kalamzor hududlar, odatda, ham soya-salqin beruvchi baland o‘suvchi daraxtlardan, turli davrlarda gullaydigan butalardan, yer yopma o‘simliklardan hamda gulxonalardan iborat bo‘ladi. Ko‘kalamzor hududlarning landshaft dizayni zerikarli bo‘lmasligi lozim. Buning uchun yoritgich moslamalari, o‘rindiqlar, haykaltaroshlik namunalari, turli ko‘rinishdagi favvoralar, yer yopma materiallar, kichik memoriy shakllardan unumli foydalanish lozim bo‘ladi. O‘simliklarning turlicha joylashtirilishi orqali ham go‘zal kompozitsiyalar yaratish mumkin. Uylar oralig‘idagi hovlilarda bolalar maydonchalari, kattalar uchun dam olish hududlari, vaqtinchalik avto to‘xtash joylari va kir yuvish maydonchalari barpo etiladi. Hovlilardagi landshaft dizayni elementlari kamtarona ko‘rinishga ega bo‘ladi. Ammo jamoat maydoni hududida tashkil etilgan ko‘kalamzor hududlarda landshaft dizaynining eng so‘nggi yutuqlari asosida go‘zal kompozitsiyalar shakllantiriladi. Kompozitsiya elementlarning shakli va mohiyati hududning xarakteridan kelib chiqqan holda tanlanadi. Mikrorayonning turar joy hududi eng katta maydonni egallaydi va uning umumiy manzarasini belgilab beradi. Turar joy hududi bir nechta turar joy guruxlaridan tashkil topadi. Mikrorayon aholisining ko‘p qismini bolalar va o‘smirlar tashkil etishini hisobga oladigan bo‘lsak, turar joy guruhlari orasida bolalar maydonchalari katta hududni egallaydi. Ushbu maydoncha bolalarning faol hordiq chiqarishi uchun barpo etilgan attraksionlardan, dam olishga mo‘ljallangan o‘rindiqlardan, qumli o‘yin maydonchalaridan hamda qisman soya beruvchi yashil hududlardan tashkil topadi. SHuni takidlash joizki, mikrorayonning barcha ko‘kalamzor hududlari yagona landshaft kompozitsiyasiga asoslangan ko‘rinishda shakllantirilishi lozim. Hovlilar yaxshi nisbatlarga ega bo‘lishi hamda uylar derazasidan qaraganda jozibali manzarani kuzatish imkoniyati yaratilishi kerak. Hovli maydonlari yorug‘ va keng bo‘lmog‘i lozim. Chunki tor va uzun hovlilar insonning kayfiyatini tushiradi va ulardan unumli foydalanish mushkul bo‘ladi. Hovlilarning dunyo tomonlariga va magistral ko‘chalarga nisbatan to‘g‘ri joylashtirilishi juda muhimdir. Aks holda hovlilar unchalik quyoshli bo‘lmaydi, ular sershovqin va shamollar ta’sirida bo‘ladi. Turar joylar hovlisini mayda ko‘kalamzor uchastkalariga bo‘lib tashlash yaramaydi. Bu erda tantanavor ko‘rinishdagi gulxonalar, og‘ir monumental kichik shakllarning joylashuvi ham noo‘rin. Hovlilarda dabdaba va simmetrik ko‘rinishlar ham qo‘llanmasligi kerak. Ekiladigan daraxtlar va o‘simliklar turi 35 tadan ortmagani maqul. Bunday hududlarda arzon mahalliy o‘simlik turlaridan foydalanish lozim bo‘ladi. O‘simliklar juda zich va binolarga taqamasdan joylashtirilishi kerak. Ba’zan 1 ga yer maydoniga 70-80 dona daraxt ekish kifoya qiladi. (2) Mikrorayon hududida uy bilan avto yo‘lak oralig‘ida yashil maydoncha mavjud bo‘ladi. Ushbu maydoncha har bir xonadon sohibi tomonidan uning xoxishi, didi imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda tashkillashtiriladi. Bu esa uy oldi maydonlarining turlicha, ko‘p hollarda, nihoyatda hunuk holatda namoyon bo‘lishiga olib keladi. Shu sababdan bu maydonchalarda 1-2 ta daraxt yoki buta ekib er yuzasini gazon yoki boshqa turdagi er yopma o‘simliklar yordamida bezash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Umuman olganda, shaharlar ko‘kalamzor tizimining uchta hududiy darajada, yani makro-, mezo- va mikro- darajalarda ko‘rib chiqish zarur va bu tizimda mikrorayon ko‘kalamzor hududining o‘z o‘rni va ahamiyati borligini unutmaslik kerak. II- bob bo’yicha xulosa. Issiq va quruq iqlimli Orol bo`yi hududlarida jamoat binolarining landshaft dizayni tashkil etish va landshaft kompozitsiya yechimlarini takomillashtirib mikroiqlimni yaxshilash shahar aholisi, bu yerga tashrif buyuruvchi mehmonlar, sayyohlar oqimi va ularning mehnat faoliyati, dam olish, savdo va maishiy xizmatlardan foydalanish, ta’lim va tarbiya jarayonining samarasini va sifatini oshirishga xizmat qiladi. Shunday qilib, masalaning holati, amaldagi shaharlarni rejalashtirish, qurish bo'yicha qoidalar, uslubiy tavsiyalar va ko'rsatmalar cho'l va voha zonalarida jamoat binolarining hududlarini landshaftini tashkil etish rejalashtirishni takomillashtirishni talab qiladi. Issiq va quruq iqlimli cho'l va voha zonalarda jamoat binolarining landshaft dizayni tashkil etish va landshaft kompozitsiya yechimlarini takomillashtirib mikroiqlimni yaxshilash shahar aholisi, mehmonlari, sayyohlarning mehnat faoliyati, dam olish, savdo va maishiy xizmatlardan foydalanish, ta’lim va tarbiya jarayonining samarasini va sifatini oshirishga xizmat qiladi. Ikkinchi bob bo`yicha xulosa qilib aytganda, Orol bo`yi hududlariga yaqin joylashgan aholi turar joylari ko`kalamzorlari tahlili quyidagi xulosa fikrlarni paydo qildi: 1. Jamoat joylari, avtotransport yo`llari ko`kalamzorlari tashkil etishda yaproqbargli va ignabargli daraxtlarni ketma ket tarzda ekish maqsadga muvofiq; 2. Ko`kalamzorlashtirish ishlarini tashkil etishda umumfoydalaniladigan kata hududlarda landshaft tashkil etishda alohida parvarish talab etiladigan o`simliklardan foydalanmaslik lozim; 3. Ko`kalamzorlashtirishda ignabarglilardan: virgin archasi, sharq biotasi, gàrb tuyasi (o`rta sho`rlanishga), yaproqbarglilardan: qayragòch turlari, sadaqayragòch turlari, tut turlari, jiyda, shumtol kabi o`rta sho`rlanishga chidamli o`simliklardan foydalanish kerak 4. Shahar markazlari, alohida diqqatga sazovor hududlar (tarixiy joylar, turistik markazlar va hk.) landshaftini tashkil etishda introduksent daraxt va butalar bilan birga yerdagi sho`rni kamaytirish xususiyatiga ega bo`lgan o`simliklarni (shumtol) birgaklikda guruh holida yoki qator oralatib ekish lozim; III- BOB. OROL BO`YI HUDUDLARI EKOLOGIK VAZIYATININI YAXSHILASH UCHUN HUDUDLARNI LOYIHALASHTIRISHDA LANDSHAFT DIZAYNI YECHIMLARIDAN FOYDALANISH. 3.1 Orol bo`yi ko`kalamzor hududlarini loyihalashtirishda landshaftdizayn yechimlaridan foydalanish hamda sho`rga, qurgòqchilikka va turli gazlarga chidamli o`simliklarni tanlashdagi muommolarni bartaraf etishning asosiy yo’nalishlari va usullari. Mintaqamiz ajoyib tabiatli serquyosh va shu bilan birga chang miqdori ham ko`p. Bunday noqulay muhitni bartaraf etishda yashil ko`kalamzor hududlarni to`g`ri va me`yorlar asosida tashkil etishning ahamiyati katta. Respublikamizning Fargòna vodiysi, Toshkent shahri, Toshkent, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo viloyatlarining tog`li va tog` oldi hududlari o`simliklar o`sishi uchun eng qulay joylar hisoblanib, u yerda landshaft tashkil etish nisbatan ancha oson. Qolgan hududalar yarim cho`l, cho`l va arid hududlar hisoblanib, landshaft tashkil etishda, hududlar iqlimiga mos chidamli manzarali o`simliklarni tanlashni talab etadi. Qoraqalpogʻiston Respublikasi geografik joylashuvi jihatidan, Qizilqum sahrosining shimoliy-gʻarbiy qismini, Ustyurt platosining janubiy-sharqiy qismini, Amudaryo deltasini, Orol dengizi o`rnida hosil bo`lgan janubiy Orol ko`li va ulkan Orolqum sahrosining asosiy qismini egallaydi. Maʼmuriy-hududiy qurilishi 14 tumandan iborat bo`lib, № Tuman nomi Tuman markazi 1 Amudaryo tumani Mangʻit (shahar) 2 Beruniy tumani Beruniy (shahar) 3 Chimboy tumani Chimboy 4 Ellikqalʼa tumani Boʻston 5 Kegeyli tumani Kegeyli 6 Moʻynoq tumani Moʻynoq 7 Nukus tumani Oqmangʻit 8 Qanlikoʻl tumani Qanlikoʻl 9 Qoʻngʻirot tumani Qoʻngʻirot 10 Qoraoʻzak tumani Qoraoʻzak 11 Shomanoy tumani Sho'manoy 12 Taxtakoʻpir tumani Taxtakoʻpir 13 Toʻrtkoʻl tumani Toʻrtkoʻl 14 Xoʻjayli tumani Xoʻjayli Tumanlar hududi tuproqlari Qoraqolpog’iston hududi juda og’ir iqlimiy muhitda joylashganligi, Orol dengizining tobora qurib borishi sababli ahvol yildan yilga yomonlashmoqda. Bunday sharoyitda atrof muhitning ifloslanishidan saqlashning choralaridan biri imkon qadar bor imkoniyatlardan foydalangan holda hududni muntazam ko’kalamzorlashtirishni amalga oshirishdan iborat. Bizga malumki havo tarkibini tozalab mo’tadil holda saqlashda o’simliklarning ahamiyati katta. Hududning tupoq qatlami juda sho’r, yer osti sizot suvlarining yaqin bo’lganligi sababli daraxtlar juda sekin o’sadi va ko’plab hollarda qurib qoladi. Bunday hol lanshaft tashkil etishda birqancha qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin lekin bu degani umuman ko’kalamzorlashtirishning iloji yo’q degani emas. Buning uchun bizdan mehr, parvarish e`tibor talab qilinadi va bunda bizga ilm fan texnika taraqqiyoti yordam beradi. Tuproq sho’r, sho’r yerda manzarali o’simliklarni o’stirib bo’lmaydi deymiz. To’g’ri lekin hozirgi kunda bog’dorchilikda tuproqsiz holatda ham o’simliklarni yetishtirish “gidroponika”(gidro-suv, yunonch ponos-mehnat, ishlash) usuli mavjud. Shu va shu kabi usullarni ko’kalamzorlashtirishda gazon qoplamalari bilan qoplash uchun qo’llanilsa maqsadga muvoffiq bo’lardi. Bunday o`simliklarga: qayragòch, sadaqayragòch, tut turlari, saksovul turlari, cherkez turlari, chogon, boyalich, yulgùn shuningdek, qandim turlari, juzgùn turlari, bundan tashqari sho`rlanish darajasi kam bo`lgan qumli hududlarida: akatsiya turlari, jiyda, shumtol turlari, glidichiya, uksus daraxti, ignabargli daraxt va butalardan: qirim qaragàyi, virgin archasining chidamli navlari, sharq biotasi va shu kabilar kiradi. Bu kabi iqlim sharoitiga mos o`simliklar orqali kompozitsiyalar tuzib, turli xil bog`-park va istirohat bog`lari, saylgoh, hiyobonlar tashkil etishimiz mumkin. Bu bog`-parklarni tashkil etishda, bog`-parkchilik sanàtining aralash uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq bo`lib, parkning kirish qismi, ommaviy tashriflar, sport va shu kabi hududlari muntazam uslubda, parkning tinch dam olish qismi, tematik zonalari, velosipetda aylanish uchun mo`ljallangan hududlari peyzaj uslubda loyihalanishi tavsiya etiladi. Parkning funksional zonalari bo`yicha loyihalashda o`simlik kompozitsiyalari ham turlicha tashkil etiladi. Masalan: muntazam uslubda loyihalanayotgan qismlarda ochiq muhitlar tashkil etilib, shakl berilgan o`simliklar qatorlashtirib, yashil muhitlar peremetri bo`ylab, yoki simmetrik tarzda ekiladi. Bunday funksional hududlarni loyihalashda bir yillik va ko`p yillik gul o`simliklardan keng foydalaniladi. Ulardan turli xildagi klumbalar, gulli hoshiyalar, rabatkalar tashkil etishda foydalaniladi. Qurgòqchilika va sho`rga chidamli gul o`simliklariga: rayhon turlari, staxis, selloziya, zinnia, portulak, kannaning past bo`yli navlari va shu kabilar kiradi. Qoraqolpog’iston hududida bir necha yillardan buyon iqlimlashyirilib kelinayotgan “katalpa (catalpa)” daraxtiga to’xtalib o’tamiz. Hududda ob-havo qishda sovuq, yozda issiq bo’lishiga qaramasdan yaxshi ko’rsatkichlarni ko’rsatmoqda. Katalpa ko’kalamzorlashtirishda kamdan kam qo’llanilishiga qaramasdan judayam ajoyib manzarali daraxt, uni yo’llar atrofi landshaftida qo’llash yuqori ko’rsatkichli natija beradi. Bu barglari yapaloq yurak shaklida ajablanarli darajada katta hajimli diyametri 20 sm, chiroyli hushboy hidli gulga ega. Yaxshi muhitda balandligi 10m diyametri 6m gacha yetishi mumkin. Katalpa bignoniya oilasiga mansub bo’lib, taxminan 11 turi mavjud. Ularning ayrimlarining vatani shimoliy Amerika bo’lsa, boshqalariniki esa Xitoy hisoblanadi. Bizda bu daraxtning oddiy katalpa (catalpa bignonioides), va muhtasham katalpa (catalpa speciose) kabi turlarini uchratishimiz mumkin. Rasmda ko’rib turganimizdek judam chiroyli estetik ko’rinishga ega. Arxitekturaviy kompazitsiya yaratishda bu daraxt judayam qulay va kutilgan natijalarni bera oladi ayniqsa muntazam kompazitsiyada, ritmik ko’rinishlarda qo’llanilsa bo’ladi. Bundan tashqari kompazitsiyada dinamik shakllarni ifodalashda ham yaxshi samara beradi. Ranglarda kantrast ko’rinishlarni yaratishda bir qancha imkoniyatlar beradi. Dukkakli tikonli do`lana (Боярышник колючий Pauls Scarlet) - unchalik katta bo’lmagan daraxt sharsimon ko’rinishga ega bo’lib, balandligi 4-6mgacha o’sishi mumki. Barglari mayda to’q yashil rangli yaltiroq. Sergulli toq qizil rangda bo’lib juda chiroyli ko’rinishga ega. Qadimiy daraxt V-VI asrlardan buyon mavjud. Tabiyatan baquvvat daraxt ifloslangan havoli yerlarda ham o’sishi, tuproq tanlamasligi Qoraqalpog’iston hududiga juda qo’l keladi. Bu daraxt inson solamatligi uchun foydali bo’lib, Evropa meditsinasida XIX asirda qo’llanila boshlagan. Daraxtdan tayyorlangan preparat gipertonik hastaliklarda, aterosklerozda, nerv yo’li hastaliklarida, yurak muskullarini baquvvatlashtirishda qo’llaniladi. Ko’chalar va bog’-parklar ko’kalamzorlarida foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Dukkakli lar oilasiga mansub bu darxtning yana bir turi dumoloq ko’rinishli (боярышник однопестичный,Compasta) juda pastbo’yli, sekin o’suvchi; 10 yilda daraxt shoxlari diyametri 1mga yetadi. Havo tarkibi va tuproq tanlamaydi kichik ko’chalar landshaftida foydalanilsa bo’ladi. Viloyatlar T/r Grunt sho`rlanganligi % Kuchsiz 1 Qoraqalpogìston Respublikasi 2 Andijon 3 Buxoro 4 Jizzah 5 O`rtacha Kuchli O`ta kuchli - 27,3 37,4 35,3 43,9 32,9 16,2 7 30,7 7,6 4,2 17,5 38,6 29,1 14,8 Qashqadaryo 25,6 51,8 15,1 7,5 6 Navoiy 19,9 52,1 20,9 7,1 7 Namangan 58,1 26 9,2 6,7 8 Samarqand 50,8 39,7 7,7 1,8 9 Surxondaryo 73 21,1 4,2 1,7 10 Sirdaryo - 59,9 25,6 14,5 11 Toshkent 71,3 22,5 4,4 1,8 12 Fargòna 27,9 35,6 22,2 14,3 13 Xorazm - 59,1 28,1 12,8 57,5 Tarqalish regioni Namuna olish chuqurligi, m SiO2 Al2O3 45-58 51 48- 55 52 11-13 12 10-13 12 52 - 61 57 9 -12 11 3-5 4 6-22 53 - 55 54 2-8 48 - 54 11 -13 12 Amudaryoning Orololdi deltasi 1-4 Amudaryoning Xorazm deltasi BuxoroQorako`l suv havzasi Zarafshon suv havzasi 1-3 Qashqadaryo botiqligi Surxondaryo botiqligi Fargòna botiqligi O`zbekiston bo`yicha o`rtacha miqdor Kimyoviy tarkibi, % Fe2O3 CaO MgO K2O + Na2O 1-5 52 1-30 49 - 53 51 1-9 52 - 54 53 1-30 51 - 57 54 SO3 CO2 Yigìn -disi, % 3-5 4 3–4 3,5 3-4 3 3–5 4 0-1 0,5 0 -3 1,5 8 -10 9 7 -10 8,5 98 8 -13 11 2-4 3 3-4 3,5 0-2 1 5-8 6,5 97 4 - 4,2 4 11-12 11,5 2-3 2,5 2-3 2,5 1-2 8-9 8,5 96 10 -12 11 4-5 4,5 10-12 11 2,6-3,4 3 - 5 3 4 95 10 -12 11 4 - 5 11 -13 12 4,5 4,2 10 5,3 13 11 5 4 - 5 11-12 11,5 4,5 7-9 8 7 -11 11 -12 11 11 -12 11,5 8 -10 10-13 8 11 3 -5 10 -13 4 11,5 1,5 0,4 - 3 2 2,6-3,4 3 - 3,5 0,1 - 2 3 3,5 1 95 9 7 -10 8,5 98 2,5 - 4 0,5 - 2 6,5 - 9 1 8 3,5 97 2,8 - 3 - 4 4,1 3,5 3,5 2,5-4 3 97 1,4 - 3 2 3.2. Orol bo`yiga yaqin joylashgan tumanlar hududlarida anànaviy va zamonaviy landshaft dizayni uslublariga asoslangan ko`kalamzor hududlar tashkil etish bo`yicha loyihaviy takliflar. Yuqorida o`rganib chiqilgan ko`kalamzorlashtirishning zamonaviy uslublari, landshaft dizayni kompozitsiyalari tahlili, Bu bog`-parklarni tashkil etishda, bog`-parkchilik sanàtining aralash uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq bo`lib, parkning kirish qismi, ommaviy tashriflar, sport va shu kabi hududlari muntazam uslubda, parkning tinch dam olish qismi, tematik zonalari, velosipetda aylanish uchun mo`ljallangan hududlari peyzaj uslubda loyihalanishi tavsiya etiladi. Parkning funksional zonalari bo`yicha loyihalashda o`simlik kompozitsiyalari ham turlicha tashkil etiladi. Masalan: muntazam uslubda loyihalanayotgan qismlarda ochiq muhitlar tashkil etilib, shakl berilgan o`simliklar qatorlashtirib, yashil muhitlar peremetri bo`ylab, yoki simmetrik tarzda ekiladi. Bunday funksional hududlarni loyihalashda bir yillik va ko`p yillik gul o`simliklardan keng foydalaniladi. Ulardan turli xildagi klumbalar, gulli hoshiyalar, rabatkalar tashkil etishda foydalaniladi. Qurgòqchilika va sho`rga chidamli gul o`simliklariga: rayhon turlari, staxis, selloziya, zinnia, portulak, kannaning past bo`yli navlari va shu kabilar kiradi. Parkning peyzaj uslubida loyihalangan hududlari ko`kalamzor hududini tashkil etishda yopiq va yarim ochiq muhitlarni shakllantirish lozim, bunda daraxt va butalardan tuzilgan turli xil guruhlar, roshsha va massivlardan foydalanish kerak. Bunday hududlarda gul o`simliklaridan kam foydalanamiz, daraxt va butalar esa maysazorlar fonida bo`ladi. Maysazorlarni tashkil etishda, sho`rga va qurgòqchilikka chidamli mahalliy yeryopar o`simliklardan foydalanamiz. Parkning peyzaj qismi uchun turli past bo`yli, mahalliy manzarali, gullovchi buta va ko`p yillik o`simliklardan miksborderlar tashkil etishimiz, parkimiz tinch dam olish qismining estetik xususiyatlarini yanada kuchaytiradi. 3.3. Orol bo`yiga yaqin joylashgan hududlarda landshaft tashkil etish metodlarini rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha metodologik tavsiyalar. Ayniqsa, markaziy Osiyo mamalakatlarini tashvishlantirib kelayotgan hozirgi zamonning eng yirik global ahamiyatga ega, ekologik fojealaridan biri - Orol dengizi muammosinig ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar oqibatlari mintaqaning barqaror rivoji, kelajak avlodlarining sog`lom turmush-tarzi, atrofidagi muhitning ekologik jihatdan yomonlashishiga olib kelmoqda. Bu muammolarni hal etishda landshaft dizayni va arxitekturasining maqsadi, Orol bo`yi hududlari landshaftini tashkil etishni takomillashtirish, zamonaviy agrotexnik yutuqlar, yangi texnik va texnologik imkoniyatlardan foydalangan holda, ko`kalamzorlashtirish ishlarini ilmiy asosda olib borish orqali yashash muhitining ekologik, estetik va funksional sifatlarini uygùnlashtirish hisoblanadi. Biz Orol bo`yi hududlari landshaftini tashkil etishda, tajribada sinalgan zamonaviy bog`-parkchilik sanàti yutuqlaridan foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa katta hududlarni loyihalashda “Loyihalanilayotgan joy tabiatining bir qismi tarzida yaratilgan bog`lar” tajribasidan foydalanib Orol bo`yining iqlim sharoitiga mos mahalliy manzarali o`simliklardan foydalanib milliy parklar tashkil etgan holda, bu yerga tashrif buyuruvchi mehmonlar uchun zamonaviy dizayn yechimlariga ega bo`lgan estetik go`zal va qulay muhit yaratishimiz lozim. Albatta “yashil qurilish” uzoq muddatni talab etadigan jarayon hisoblanadi. Bu uslub iqtisodiy tomondan foydaliligi bilan birga, ekologik vaziyatni mo`tadillashtirishda ham juda samaralidir. Bunda biz mahalliy manzarali o`simliklardan turli xil shamol yo`lini to`suvchi yashil to`siqlar, turli chang-tuzlarni havoga ko`tarilishini oldini olish uchun roshshalar, Orolqum sahrosi va aholi yashash hududlari orasida ekologik himoya ko`kalamzor hududlarini tashkil etishimiz maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari tashkil etilgan ko`kalamzorlar o`sha yerdagi tuproqlarning melirativ holatini yaxshilashga xizmat qiladi, ko`kalamzorlar hosil qilgan mikroiqlim bu yerda parvarishi nisbatan qiyinroq bo`lgan o`simliklarning o`sishiga yordam beradi. Orol bo`yi hududlaridagi tuproqning sho`rlanish darajasi kuchliroq hududlarda bog`-parklar tashkil etishda foydalanishimiz mumkin bo`lgan sharoitga mos o`simlik turlari juda kam. Bunday vaziyatda tashkil etiladigan ko`kalamzorlarning estetik qiyofasi yuqori darajada bo`lishi ancha qiyin. Ushbu holat uchun yechim, “Loyihalanilayotgan bino muhandislik tizimining bir qismi sifatida shakllantirilgan bog`lar” va yopiq oranjereyalardir. Bunday bog`larni biz shahar va tuman markazlaridagi ma`muriy va jamoat binolari, o`quv ta`lim muassasalari, bog`chalar va kasalxonalar hududi uchun qo`llashimiz maqsadga muvofiq. Aholi turar joylari hovli hududlarida huddi qishki bog`lar ko`rinishidagi yopiq bog`larni tashkil etsak ularning salomatligi uchun juda foydali bo`ladi, ularning qishki bog`lardan farqi tashqarida qishning izgìrinli sovugì emas noqulay ekologik sharoit bo`ladi. Ayniqsa maktab va bog`cha hududlarida ichki bog`lar yoki yopiq oranjereyalar tashkil etishimiz havoni tozalash, haroratni me`yorida saqlash, estetik qiyofa tashkil etish bilan birga, bu yerga ekilgan turli mintaqalarga hos bo`lgan o`simliklar o`quvchi yoshlarning botanika bog`lari sifatida faoliyat yuritib, ularni tabiatga oshno qilishda muhim ahamiyatga ega. Bu esa yoshlarni vatanparvarlik, fidoiylik, tabiatga mehr gòyalari bilan tarbiyalash yurtini sevishga o`rgatish, vatani uchun xizmat qila oladigan komil inson bo`lib yetishishida yordam beradi. “Art-landshaftlar” gòyasini yurtimizning Orol bo`yi hududlariga tatbiq etish, ularni ko`paytirish, aholining madaniy hordiq chiqarishi, qiziqarli va mazmunli dam olishi bilan birga, chet el sayyohlarini o`zimizga jalb etishimiz uchun muhim omillardan biridir. Hududi jihatidan katta va hamma uchun birdek qiziqarli art-landshaftlar bu – tematik parklardir. Tematik parklar – ajoyib hordiq chiqarish, ma`naviy dam olish, vaqtni mazmunli o`tkazish uchun oilaviy dam olish maskanidir. Ular odamlarning oilaviy hordiq chiqarishi bilan birga, milliardlab dollorlar aylnib turadigan turistlik biznesining segmenti hisoblanadi. Orol bo`yi hududlarining landshaftini tashkil etishda zamonaviy agrotexnik yutuqlar va texnik texnologik kashfiyotlardan foydalanish, ko`kalamzor hududlarini energiya bilan ta`minlashning samarali usullarini tadbiq etish bugungi kunning dolzarb masalasidir. Bizga ma`lumki Orol bo`yi hududlari tuproqlari tarkibidagi sho`rlanish yuqori darajada. Bunday holatda biz sho`rlanishga chidamli o`simliklar bilan birga tuproq tarkibidagi sho`rlanishni kamaytiruvchi o`simliklarni ham ekishimiz mumkin. Bu orqali park yoki ko`kalamzor hududlarimizdagi o`simlik turlarini ko`paytirish imkoniyatiga ega bo`lamiz. Suv tarkibini yaxshilash uchun biz azolla, pistia, Eichhornia kabi suvning tarkibidagi turli zaharli moddalar, tuzlar, sanoat chiqindilarini o`ziga totib, suvni tozalovchi, shu bilan birga juda chiroyli manzarali ko`rinishga ega bo`lgan suv o`simliklaridan foydalanamiz. Parklar tashkil etishda, parkning kirish va ommaviy tashriflar hududlarida landshaftni chiroyli kompozitsiyali va rang barang chiqishida, mahalliy, introduksent manzarali daraxt va butalardan tashqari, mavsumiy bir yillik va ko`p yillik gullardan ham foydalanamiz. Bu manzarali gul va o`t o`simliklari anchagina katta maydonlarga ekilib, ularni doimiy ravishda parvarish qilish, sugòrib turish lozim bo`ladi. Bunday holatda samarali hamda ishchi kuchi va suv resurslaridan tejamli foydalanish imkonini beruvchi “aqlli bog`lar” texnologiyasini qo`llashimiz maqsadga muvofiq. Ya`ni bunda o`simliklarni sugòrish, parkning yoritilishi, fontanlardagi nasoslarning ishlashi, yongìndan havfsizlik tizimi va shu kabi ishlar hammasi avtomatlashtirilib, kompyuterlashtiriladi va bosh serverdan boshqariladi. Masalan, manzarali gul o`simliklarni kunlik sugòrish ishlarini olib qaraylik, bizda avtomatlashgan tizim har kuni ertalab o`simliklar qatori bo`ylab joylashtirilgan maxsus shlanglar orqali tomchilatish usulida gullarni sugòradi. Bunda juda kam quvvatli mini nasoslar avtomatlashtirilgan server yordamida har kuni bir vaqtda ishlaydi. Fontanlar ishlash tizimi ham shunga o`xshash bo`lib, ular avtomatik tarzda ertalab ishga tushirilib, kechki payt fontan nasoslari ishlashdan to`xtatiladi. Yoritish tizimi ham parkimizning muhim funksional xizmat ko`rsatish tizimlaridan biri bo`lib, ularni tashkil etishda zamonaviy texnik yutuqlardan foydalanishimiz lozim. Park yoritgichlarining quyosh nuridan energiya yigùvchi va nur yo`q paytda (kechki payt), o`zidan yorug`lik taratuvchi mahsus energiya samarador turlarini o`rnatishimiz lozim. Parkning yoritish tizimi ham asosiy serverga ulangan bo`lib, keraksiz paytda energiyani tejash maqsadida, yoritgichlarning bir qismi o`chirib qo`yiladi. Nasoslar, yongìn havfsizlik tizimi, turli havfsizlik kameralarining ishlashi uchun, garchi ular energiya samarador texnologiyalar asosida ishlangan taqdirda ham anchagina energiya talab etiladi. Orol bo`yi hududlari uchun parkni elektr tok energiyasi bilan ta`minlanish muammoning eng samarali yo`li quyosh va shamol energiyasidan foydalanish. Quyosh va shamol energiyasidan foydalanishda hududi katta bo`lgan parklarda, quyosh batareyalari va shamol parraklari uchun alohida hudud ajratilib, hududga yaqin joyda energiyani yigìb hamda tarqatib beruvchi qurilmalar joylashgan bino ham loyihalanadi. Bu hudud ochiq muhit shaklida tashkil etilib, daraxtlar, soyasi tushmaydigan darajada masofada ekilishi lozim. Qurilmalar joylashgan bino esa chirmashib o`suvchi o`simliklar, yoki yashil to`siqlar orqali parkka tashrif buyuruvchilar ko`zidan pana qilinadi. Bunday energiya to`plash vazifasini bajaruvchi hududlarni parkning tinch dam olish hududi tarkibida loyihalash maqulroq, chunki tinch dam olish hududi uchun park umumiy hududining katta qismi ajratiladi. Hududi biroz kichik parklar yoki istirohat bog`larini loyihalashda quyosh batareyalari yoki shamol parraklarini alohida hudud ajratib loyihalash shart emas. Quyosh energiyasi yigùvchi qurilmalarni parkdagi bino tomlari, turli ko`shklar (besedka), quyoshdan himoyalovchi tentlar qoplamasi sifatida loyihalashimiz mumkin. Shamol orqali tok energiyesi yigùvchi shamol parraklarini, parkning tinch dam olish hududi uchun dekorativ landshaft qurilmasi sifatida loyihalashimiz kerak, faqat bu qurilmaga yaqin yo`laklar, suhbat ko`shklari (besedka) undan qurilma balandligidan ikki barobar katta masofada joylashishi maqsadga muvofiq bo`ladi. III- bob bo’yicha xulosa. Yakuniy xulosalar Bir so`z bilan aytganda ko`zda tutilgan chora tadbirlarning amalga oshirilishi, Orol bo`yi hududlari landshaftini tashkil etish va ko`kalamzorlashtirish borasida samarali natijalarga erishishimizga yordam beradi. Ayniqsa uning moddiy texnik bazasini zamonaviylashtirishimiz energiya tejamli texnika va texnologiyalarni qo`llagan holda turli parklar, istirohat bog`lari, hiyobon, saylgohlar barpo etishimiz, hudud ekologik vaziyatini yaxshilash bilan birga, qulay mikroiqlim yaratish, aholining bayram va dam olish kunlarini maroqli va sermazmun o`tkazishida yordam beradi. Adabiyotlar: 1. A. S. Uralov, L. A. Adilova. Landshaft arxitekturasi. Cho`lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent – 2014. 382b 2. Н. Я. Крижановская. Основы ландшафтного дизайна. Ростов-на-Дону «Феникс» 2005. 205 стр. 3. V. L. Shuls, R. Mashrapov. Oʻrta Osiyo gidrografiyasi. T. 1969. 4. Dosaxmetov A. O. Aholi yashash joylarini ko`kalamzorlashtirish. Ma`ruzalar matni. Toshkent, ToshDAU, 2001. 5. Adilova L.A. Landshaft arxitekturasi II-qism. Toshkent. 2009 6. Arianson L. Jemchujina sadovo-parkovogo iskusstvo. Jil. i kommun. xozyaystvo. 1979, № 8 st. 20 7. Rubsov L.I. Proektirovanie sadov i parkov. M., Stroyizdat, 1979 8. Dobronravova E.A., Sulaymonova SH.M. Landshaft dizayni. Ukuv kullanma, 1-kism. Toshkent, 2012 9. Mixaylov S., Kuleeva L. Osnovы dizayna. Kazan, 1999 10. Ojegov S.S., Uralov A.S., Raximov K.J. Landshaft arxitekturasi va dizayni.2003. 11.

orol boyi hududining ekologik vaziyatini landshaft dizayni vositvlari orqali yaxshilash tamoyillari.

Products

Support

orol boyi hududining ekologik vaziyatini landshaft dizayni vositvlari orqali yaxshilash tamoyillari.

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib