Урок 109 1. Словарный состав балкарского языка. Архаизмы. Адет - тёреден. Жауурун

advertisement
Урок 109
1. Словарный состав
балкарского языка. Архаизмы.
2. Адет - тёреден. Жауурун
къалакъ.
Повторение



Итак, мы сегодня познакомимся с
лексическим составом балкарского
языка.
Современный балкарский язык делится
на две группы:
1. Архаизмы (старые слова), которые
составляют фундамент балкарского
языка. Они делятся в свою очередь на:
1) тюрко-монгольские слова; 2) тюркские
слова; 3) собственно-балкарские слова.
Повторение

Тюрко-монгольские слова
образовались ещё тогда, когда
тюркские и монгольские племена
смешались и жили в одном
каганате. В балкарском языке
имеется около 1000 лексических
единиц (слов), которые одинаково
используются в обоих языках.
Повторение








Это, например, такие слова:
атчы - табунщик
къойчу - чабан
малчы - пастух
уучу - охотник
аракъы - водка
алма – яблоко
алтын - золото
Повторение












бал - мёд
батыр - богатырь
марал - олень
дефтер - тетрадь
жомакъ - сказка
нарт - нарт
орам - улица
будай - пшеница
аякъ - нога
къатын - женщина
къара - черный
жаншакъ - болтун и т.д.
Повторение


2. Все тюркские слова - это слова,
которые образовались в одном
семействе тюркской группы
языков. Такими словами являются
слова, вышедшие из кыпчакской
ветви тюркских языков, к которой
относится и сам балкарский язык.
Они составляют почти 85%
балкарского языка.
Повторение







Это в основном существительные
и они делятся на следующие
группы:
1) слова, обозначающие части
тела:
баш - голова
мангылай - лоб
бет - лицо
кёз - глаз
къаш - бровь
Повторение










аууз - рот
тил - язык
эрин - губа
къулакъ - ухо
боюн - шея
жюрек - сердце
бауур - печень
ёпке - легкое
бармакъ - палец
тамакъ - горло и т.д.
Повторение








2) животные и их части тела:
ат - лошадь
ийнек - корова
бузоу - теленок
улакъ - козленок
къабан - кабан
тонгуз - свинья
ит - собака
Повторение









киштик - кошка
кючюк - щенок
арслан - лев
айыу - медведь
эшек - осел
мюйюз - рог
къуйрукъ - хвост
къанат - крыло
тырнакъ - ноготь, коготь и т.д.
Повторение










3) растения и их строения:
сарымсах - чеснок
сохан - лук
хууан - дыня
харбыз - арбуз
къайын - береза
эрик - слива
нарат - сосна
бутакъ - ветка
чапыракъ - лист
Повторение

2. Ойра (Малкъар халкъ таурух).



Къартны бурунун сюрт да оноугъа тут.
Старику вытри нос и держи с ним совет.
Нарт сёз.
Эртте заманлада къарт болгъан
адамланы къаядан атып
болгъандыла. Бир жашны атасы
къарт болгъанды. Къартны аты
Ойра болгъанды.
Повторение





Жашны чакъырып, атасын жардан
атаргъа буюргъандыла.
Ол юйге мудах болуп къайтханды.
- Нек мудахса, жашым? Не оноу этдиле?
- деп соргъанды къарт.
- Заманы жетген къартланы жардан
атаргъа буюргъандыла. Сен аланы
ичинде болгъанынг ючюн мудахма.
- Мени жашарыгъымы сюе эсенг, мени
къаяда дрбунчукъгъа элт да, анда къой.
Кюз артында бла жаз башында ашарыкъ
келтире тур, - дегенди къарт жашына.
Повторение




Жаш атасы айтханны этгенди.
Экинчи жыл халкъгъа ач киргенди. Элде
урлукъ да къалмайды. Жаш, аш
мадарып, атасына элден хапар айтады.
- Эй, жашым, ачлыкъ къыйынды. Энди
сен элчилеге ташыуул жолланы
сюрюгюз деп айт. Жоллада ташыуул
агъып, бюртюкле болурла. Мирзеу
битерге болур.
Жаш элге барып атасы айтханча
этгенди. Алай бла элчиле ачлыкъдан
къутулгъандыла. Жашха ыспас
этгендиле.
Повторение

Жаш атасыны юсюнден хапар
айтханды. Адамла къартланы
жардан атхан тёрени кетерирге
оноу этгендиле. Жашны атасын:
«Ойраны келтирип келебиз! Ойра,
Ойра, Ойра»- деп,алып
келгендиле. Андан бери
къартлагъа хурмет бериу сыйлы
адетледен бири болгъанды. Ма
энди уа «Ойра», «Орайда» деп
къууанчлада,тойлада, келин
келтиргенде да айтадыла.
Повторение








Вопросы к тексту:
1. Эртте заманлада къаллай адет
болгъанды?
2. Къартны аты къаллай болгъанды?
3. Жашха не буюргъандыла?
4. Къарт жашына не айтханды?
5. Жаш не этгенди?
6. Экинчи жыл не болгъанды?
7. Жаш къайры баргъанды?
8. Къарт жашын не затха
юйретгенди?
Переведите предложения на
русский язык:








1. Эртте заманлада къарт болгъан адамланы
къаядан атып болгъандыла.
2. Жашны чакъырып, атасын жардан атаргъа
буюргъандыла.
3. Заманы жетген къартланы жардан атаргъа
буюргъандыла. Сен аланы ичинде болгъанынг
ючюн мудахма.
4. - Мени жашарыгъымы сюе эсенг, мени къаяда
дорбунчукъгъа элт да, анда къой.
5. Энди сен элчилеге ташыуул жолланы
сюрюгюз деп айт.
6. Адамла къартланы жардан атхан тёрени
кетерирге оноу этгендиле.
7. Ма энди уа «Ойра», «Орайда» деп
къууанчлада,тойлада, келин келтиргенде да
айтадыла
Повторение






Переведите предложения на балкарский
язык:
1. В давние времена был обычай
стариков скидывать со скалы.
2. Они вызвали сына и приказали
сбросить с обрыва.
3. Я опечален тем, что ты среди них.
4. Если хочешь, чтобы я жил отвези в
горы и оставь в пещере.
5. Осенью и весной привози мне еду.
Повторение






Докончите предложения:
1. Заманы жетген къартланы … .
2. Экинчи жыл халкъгъа … .
3. Жаш, аш мадарып, … .
4. Жоллада ташыуул атылып, … .
5. Мирзеу … .
Всетюркские слова


2. Мы продолжаем с вами знакомство
с лексическим составом балкарского
языка. Итак, архаизмы балкарского
языка. Всетюркские слова, которые
относятся к одному семейству кыпчакской ветви:
4) слова, обозначающие родство:
ата (отец), ана (мать), къарындаш
(брат), эгеч (сестра), киеу (зять),
келин (сноха), къайын (дивер, шурин),
и т.д.;
Всетюркские слова



5) слова, связанные с явлениями
природы:
хауа (воздух), толкъун (волна), жел
(ветер), элия (молния), жауун (дождь),
сууукъ (холод), къар (снег), буз (лёд,
град) , кюн (день), къарангы
(темнота), кёк кюкюреу (гром), боран
(буран), чыкъ (роса), тейри къылыч
(радуга) и т.д.
6) слова, обозначающие время:
эрттен (утро), ингир (вечер), кече
(ночь), кюндюз (днем), жаз (весна),
жай (лето), кюз (осень), къыш (зима),
жыл (год), ёмюр (век), и т.д.
Всетюркские слова



7) географические названия: жер (земля),
жагъа (берег), таш (камень), агъач (лес), кёл
(озеро), суу (вода), черек (река), и т.д.
8) слова, обозачающие быт, еду: челек
(ведро), сенек (вилы), бичакъ (нож), басха
(грабли), оракъ (серп), чалгъы (коса), боза
(буза), жау (масло), айран (айран), бишлякъ
(сыр), ун (мука), тюй (пшено), шорпа (суп) и
т.д.
9)слова, обозначающие предметы одежды:
тон (шуба, дубленка), кёлек (рубашка), женг
(рукав), кийим (одежда), тюйме (пуговица),
жаулукъ (платок) и т.д.
Слова и выражения к тексту







жауурун - лопатка
жауурун къалакъ - лопаточная
кость
ууакъ мал - мелко-рогатый скот
къурман - курман,
жертвоприношение
къурманлыкъ - торжество,
угощение, пир
сыйлы юлюш - дорогая,
почетная, ценная доля
саналгъанды - считался
Слова и выражения к тексту







къурманлыкъ этселе – когда
пировали
хурметли - почетный, уважаемый
ангылагъанла - понимающие
билгенле - знающие
жарыкъгъа тутуп - держа на
свету
тынгылы къарайдыла внимательно смотрят
тийреге - по соседству
элге - селу
Слова и выражения к тексту







жууукъ заманда - в ближайшее
время
тынчлыкъ – спокойствие,мир
тынгысызлыкъ – беспокойство,
тревога
къууанч - радость
бушуу - горе
таш салгъаннга - на гадание
ушайды - похоже
Слова и выражения к тексту







малчыла - скотоводы
сыйгъа санап - считая за ценную
долю
мындан алгъа - тому назад
Эдил суу - Волга
Жайыкъ суу - Урал
энчи белгиле - особые знаки,
отличающие знаки
табылгъандыла - были
обнаружены
Жауурун къалакъ
Лопаточная кость оленя для
гадания. Чукчи. 2-я половина XIX
века. Фото А.В. Храмцова
Жауурун къалакъ



Малкъар халкъны тарыхындан
келген затладан бири жауурун
къалакъды. Ууакъ малны жауурун
къалагъы.
Малкъарлыла къууанчларында
къурманлыкъ этселе, жауурун сыйлы
юлюшге саналгъанды. Аны хурметли
таматаладан, къартладан бирине
бергендиле.
Бу адет малкъар халкъда бюгюн да
сауду.
Жауурун къалакъ


Таматала - ангылагъанла, билгенле жауурунну къалакъ сюегин
жарыкъгъа тутуп, тынгылы
къарайдыла. Ала юйге, тийреге, элге
жууукъ заманда тынчлыкъ неда
тынгысызлыкъ, къууанч неда бушуу
келлигин айтадыла.
Жауурун къалакъгъа къарагъан таш
салгъаннга ушайды. Бу тёре Алтайда,
Орта Азияда, Малкъарда, Кавказны
бирси халкъларында да жюрюйдю.
Жауурун къалакъ





Жауурун къалакъгъа къарап тюркмонгол миллетледе башланнганды.
Малчыла жауурунну сыйлыгъа санап
башлагъандыла.
Ала беш минг жыл мындан алгъа
Эдил сууну (Волганы), Жыйыкъ сууну
(Уралны) жагъаларында
жашагъандыла.
Ол халкъны бир къауум энчи
белгилери Нальчик шахар
тийрелеринде 30-чу жыллада окъуна
табылгъандыла.
(Мызыланы Исмайыл)
Вопросы к тексту





1. Малкъар тарыхда келген
затлада бири неди?
2. Жауурун къурманлыкъда
къаллай юлюшге саналгъанды?
3. Аны кимге бергендиле?
4. Жауурун сюекге къалай
къарагъандыла?
5. Анга къарап, не затны
билгендиле?
Вопросы к тексту





6. Бу тёре къайсы халкълада да
жюрюйдю?
7. Жауурун къалакъгъа
къарагъан тёре къачан
башланнганды?
8. Жауурунну сыйгъа санап
кимле башлагъандыла?
9. Ала къачан эм къайда
жашагъандыла?
10. Нальчикни тийресинде 30-чу
жыллада не затла
табылгъандыла?
Переведите предложения на
русский язык

1. Малкъар халкъны
тарыхындан келген затладан
бири жауурун къалакъды.
2. Малкъарлыла
къууанчларында къурманлыкъ
этселе, жауурун сыйлы юлюшге
саналгъанды. Аны хурметли
таматаладан, къартладан
бирине бергендиле.
Переведите предложения на
русский язык



3. Таматала - ангылагъанла, билгенле
- жауурунну къалакъ сюегин
жарыкъгъа тутуп, тынгылы
къарагъандыла.
4. Ала юйге, тийреге, элге жууукъ
заманда тынчлыкъ неда
тынгысызлыкъ, къууанч неда бушуу
келлигин айтхандыла.
5. Бу тёре Алтайда, Орта Азияда,
Малкъарда, Кавказны бирси
халкъларында да жюрюйдю.
Переведите предложения на
балкарский язык





1. Одной из дошедших до нас вещей
из истории балкарского народа
является лопаточная кость.
2. Балкарцы, если приносили во
время праздника в жертву барана,
считали лопатку за почетную,
дорогую долю.
3. Они давали его одному из
уважаемых, почетных старцев.
4. Они говорили о том, посетят ли в
ближайшее время дом, село, соседей
покой или тревога, радость или горе.
5. Этот обычай жив и сегодня.
Докончите предложения:





1. Малкъар халкъны
тарыхындан келген … … .
2. Аны хурметли таматаладан,
къартладан … … .
3.Таматала - ангылагъанла,
билгенле - жауурун къалакъны
сюегин … … .
4. Жауурун къалакъгъа
къарагъан … … .
5. Бу тёре тюрк-монгол … … .
Дополните предложения:





1. Малкъар халкъны тарыхындан
келген затладан бири … … .
2. Малкъарлыла къууанчларында …
этселе, жауурун … … саналгъанды.
3. Ала…, …, … жууукъ заманда
тынчлыкъ неда тынгысызлыкъ, …
неда … келлигин айтадыла.
4. … … Алтайда, Орта Азияда,
Малкъарда, Кавказны бирси
халкъларында да жюрюйдю.
5. Ол халкъны бир къауум энчи
белгилери … … … 30-чу жыллада
окъуна табылгъандыла.
Download