5.Отан тарихы жаңа деректемелік негізде жазылу керек дегенді

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан орта ғасырлар тарихы
пәннің жұмыс бағдарламасының жинағы
050114 «тарих» мамандағы студенттеріне арналған
(бакалавриат)
Қостанай 2009
1
2
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан қазіргі заман тарихы
пәннің силлабус жинағы
050114 «тарих» мамандағы студенттеріне арналған
(бакалавриат)
Қостанай 2009
3
Қазақстан қазіргі заман тарихы пәні
1.Типтік бағдарламасын жасаған
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті тарих факультетінің тарих
кафедрасының доценті т.ғ.к. Утебалиев Ж.Е., доцент міндетін атқарушы Қайрғалиев
М.Қ.; мақұлдаған Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалык үниверситетінің оқуәдістемелік бірлестігі. Б. №7 03 0305 ж.
2. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің 11. 05. 2005 ж. №289
бұйырығымен бекітілген және пайдалануға рұқсаты етілген.
3. Бірінші рет енгізілген
4. Типтік оқу бағдарламасы 050114 «Тарих» мамандығы бойынша мемлекеттік жалпыға
міндетті білім стандартына сәйкес жасалған.
Бұл типтік бағдарлама Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің
рұқсатынсыз көбейтіліп таратылмайды.
Автор: т.ғ.к.., доцент Утебалиев Жигер Есиркепович т.ғ.к Қайргалиев Максут
Қайргалиевич
Түсініктеме сөз.
Қазақстан Республикасьшың тәуелсіздік алуына байланысты тарих ғылымында
қалыптасқан бұрынғы ұғымдар мен тұжырымдардың бір катарыжаңаша қарауды талап
етеді. Себебі кеңестік дәуірде ұлт аймақтарға деген көз қарас орталықтың өктемдігіне
байланысты қалыптасты. Сондықтанда қоғам өмірінің қай саласында болсада Одақтас
Республикалардың мүддесі ескерілмей келді. Бұл жағдайлардың қордалана келіп
отандық тарихымызда ақтаңдақ беттердің пайда болуына әкеліп соқтырды.
Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсында да тарихи объективтіліктен ауытқып,
кеңес дәуірінің идиологиялык бағытына сәйкестендіріліп жазылған проблемалар аз емес.
Бағдарламада бірінші дүниежүзілік соғыстан бастап қазіргі кезең аралығында еліміз
жүріп өткен тарихи кезеңдерге талдау жасалады. Курстың тарих намасына оның ішінде
алаш қайраткерлерінің еңбектеріне, Республиканың даму переспективасына байланысты
өткізілген әр кездегі пікір-сайыстарға баса көңіл бөлінеді. Дерек көздерін молайту
мақсатымен мұрағат, мерзімді баспа сөз беттеріндегі материалдарға, тақырыптық
құжаттық жинақтардағы фактілерге көңіл аударылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың ауыртпалығы, жер мәселесішн шиеленісуі, азаматтық
қарсы тұру жылдарындағы әртүрлі саяси күштердід ара салмағына талдау жасалады.
Бұл курста сонымен катар бұрынғы оқулықтарда айтылмаған немесе бұрмаланған
мәселелерді камтуғада талпыныс жасалды. Атап айтқанда қазақ өлкесін басқару
жөніндегі Революциялық комитеттің құрылуы мен қызметі, Қазақстанның біртұтас
атырабын қалыптастыру, ҚАССР-нің тұңғыш Конституциясының жасалуы және оның
негізгі кағидалары.
Индустриаландыру бағытын қарастырған кезде жетістіктермен қатар жіберген
кемшіліктерге де тоқталынады. Атап айтқанда өнеркәсіпті дамытудың шикізаттық
бағыты, жұмысшы табының арасындағы казақ өкілдерінің үлес салмағы мен кәсіби
деңгейіне жан жақты талдау жасалынды. Курсты оқыту барысында Ұлы Отан соғысы
көзіндегі белгісіз фактілермен бұрмалангаи мәселелерге көңіл аударылады.
Неміс-фашист басқыншыларына азат етілген аудандарға Қазақстаннын бергсн
көмегі туралыда мәліметтер айтылады. Тағыда ір көңіл аударылған мәселе - Ұлы Отан
соғысынан кейінгі саяси қуғын-сүргіннің екінші кезеңнен басталуы және оның
кұрбандары. Токырау көзіндегі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығынын жағдайы, артта
қалу себептері, Ұлт аралық қатынастағы көленке мәселелер мен онын себептері
қарстырылады.
4
Тәуелсіз Қазақстан Республикасынын құрылуы шет мемлекетіермен
дипломатикалық қарым қатынасы, сыртқы эконмикалық саясаты, шаруашылыкәкімшілік реформалардың іске асырылуы мен оның қортындыларына көңіл аударылды.
Егемендік кезеңінде еліміздін саяси өмірінде болып жатқан өзгерістер туралыда
айтылады. Мәселен саяси партиялар мен коғамдық қозғалыстардың өмірге келуі,
олардың бағдарламалык принциптері, ұлт аралық татулықты сақтау т.б. мәселелер
қамтылады.
Курстік типтік бағдарлама
1-тақырып. Қазақстан I дүние жүзілік империалистік соғыс кезеңінде.
I дүние жүзілік империалистік соғыстын отарланған ұлт аймактарына әсері.
Қзакстанда бұқара халыктың жағдайының нашарлауы, салықтың өсуі. Патша
өкіметінің казақ шаруаларынын малдарын тартып алу. Жалпы ұлттық
дағдарыстың пісіп жетілуі.1916 жылғы 25 маусым жарлығы, оның мәні. 1916 жылгы
ұлт азаттык көтерілстің себебі, козғаушы күші, сипаты, басталуы, онын барысы және
негізгі кезеңдері. Котерілістін б:лсшы;тры. Патіпа окіметінің жазалаушы отрядтарына
карсы құресі. Көтерілістің себетері, оның тарихн манызы. Көтеріліс туралы казіргі
тарихнамадағы кезқарас.
2-тақырып.
Қазақстандағы
1917
жылгы
Ақпан
буржуазиялық
демократиялық революциясы.
Уақытша үкіметтің құрылуы. Қазақстанда Советтердің құрылуы. Уакытша
үкіметтің Қазақстандағы саясаты. Жер және ұлт мәселесі. Бұқаранын әлеуметтік
ынтасының өсуі. «Алаш», «Үш жүз» партияларының құрылуы және оның
бағдарламалары. Қазақстандағы царизмнің аграрлық саясаты.
3-тақырып. Қазақстан шетел интервенциясы мен азамат соғысы жылдарында
(1918-1920 жылдар).
Қазақстанда шетел соғыс интервенциясы мен азамат соғысының басталуы. Қазақстанда
Қызыл Армияның ұлттық бөлімдерінің қалыптасуы. Шығыс және басқа майдандардың
құрылуы. Қазақстан территориясындағы партизан соғысы.
4-тақырып. Қазақ кеңес мемлекетінің құрылуы.
Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Революциялык комитеттің құрылуы және оның
қызметі. Революциялық комитеттерден кеңестерге өту. 1920ж.26-тамыздағы Кеңес
үкіметінің «Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру
туралы» декреті. ҚАКСР кеңестерінің құрылтай съездері. «Қырғыз (Қазақ) АКСР
еңбекшілері құқықтарының декларациясы» және оның мазмұны. Кеңестердің
бірінші құрылтай съезі.
5-тақырып. Қазақстандагы жаңа экономикалық саясат.
ЖЭС-қа өтудің әлеуметтік-экономикалык және саяси алғы шарттары. Социалистік,
капитализмге дейінгі және стихиялы тауар-нарықтык бағыттардың күресі: «Кімді кім
жеңеді» мәселесі. Экономикалық көп укладтылықтың қалыптасуы. ЖЭС-тің екі жағы
және екі кезеңі.
6-тақырып.Өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылыс.
ҚАССР-ның тұңғыш Конституциясының қабылдануы оның негізгі принциптері
Қазақстан мен Орта Азияны ұлттық-мемлекеттік межелеу, бір тұтас Қазақстан
атырабының қалыптасуы. Жер-су реформасының іске асырылуы. Шабындық және
жайылымдық жерлерді қайта бөлу. Ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеу. «Кіші Қазан»
идеясы және оның зардаптары.
7-тақырып. ЖЭС- әлеуметтік-экономикалық нәтижелері.
Өнеркәсіпті, көлікті және ауыл шаруашылығын кайта калпына келтірудің басталуы.
Саудадағы кооперативтік қозғалыс. ЖЭС идеясынан ауыткушылыктың басталуы. 19271928 жж. азық-түлік дағдарысы. Ауыл шаруашылык өнімдерін күшпен дайындауға
5
көшу.Шаруаларға
қарсы
бағытталғак
жаппай
куғын-сүргіннің
күшейуі. Ұжымдастыру-шаруалар қасіреті. Индустрияландыру: сипаты, ауқымы,
қарқыны. Қазақстандағы коғамдық - саяси ахуал.
8-тақырып.Қазақ
КСР-інін
құрылуы.30-жылдардағы
Қазақстандағы
қоғамдық саяси өмір. Жаппай қуғын-сүргін жағдайға тусуі. Елдегі бюрократиялык
орталықтандыру дың орын алуы және негізгі кезеңдері. Жеке адамға табыну
идеологиясының орын алуы және оның зардаптары. Республикадағы әлеуметтік,
демографиялық және этнодемографиялық ахуал. Қазақ КСР-інің 1937ж.
Конституциясының қабылдануы және оның принциптері.
9-тақырып. Қазақстандағы 1920-1930 ж. мәдени құрылыс.
Мәдени мекемелердің жұмысындағы өзгерістер халыққа білім беру ісі. Сауатсыздықты
жою. Латын алфавитіне көшу. Ғылымның дамуы және ғылыми мекемелердің құрылуы.
Жоғары мектептерді ұйымдастыру және олардың қызыметі. Қазақ кеңес әдебиетінің
қалыптасуы және оның көрнекті өкілдері. Саяси қуғын-сүргіннің зардаптары. Қазақ
әдебиеті мен өнерінің Мәскеудегі он күндігі және оның қортындылары.
10-тақырып. Қазақстан Ұлы Отан соғысы көзінде 1941-1945 жж.
Фашистік-милитаристік топтардың билікке келуі, әлемдік ұстемдікке ұмтылуы. КСРОның соғысқа жол бермеу бағытындағы шаралары. Англия мен Францияның ұстанған
саясаты. Фашистік Германиянын КСРО-ға басып кіруі, күштердің ара салмағы,
экономикалык потенциалдары. Соғыстың алғашқы көзіндегі сәтсіздіктер, онын
себептері. Соғыс каупі төнген аймақтардағы өндіріс орындарын Шығысқа көшіру. Елдің
экномикасын соғыс мүдесіне бейімдеу. Антифашистік митингілер. КСРО жоғарғы
кеңесінің жаппай мобилизациялау туралы жарлығы. Азаматтардың жалпыға бірдей
әскери өнерге үйрету, армияға резервтер даярлау. Әуе және химиялық шабуылдан
қорғану, әскери ойындар өткізу. Қазақстанда әскери құрамаларды жасақтау және
олардың шешуші шайқастарға қатысыуы.
11-тақырып. Ұлы Отан соғысы көзіндегі мәдениет пен ғылым.
Республика азаматтарының сауаттылық деңгейі. Ағарту мекемелері жүйесінің кеңеюі.
Емитихан сынақтарының енгізілуі. Ұлттық мектептерге орыс тілі пәннін енгізу.
Мәдениет мекемелерінің патриоттық тәрбие беру жұмыстары. Жоғарғы оқу орындарың
ашылуы. Қазақстан ғалымдары мен өнер қайраткерлерінің ұлы жеңеіске қоскан үлесі.
12-тақырын.1946-1970
жылдардағы
Қазқстанның
қоғамдық
экономикалық жағдайы. Соғыстың халық шаруашылығына тигізген зардабы.
Қалпына келтіру дәуіріндегі негізгі міндеттер мен қиыншылықтар. Жаңа өнеркәсіп
орындарының салынуы Өндірістің тиімділігін, еңбек өнімділігін арттыру жолындағы
күрес. Өнеркәсіп пен транспорт саласында жоспардың мерзімінен бұрын орындалуы.
Соғыстың, кейінгі қуаңшылық жылдарының қиыншылықтары. Колхоздарды
шаруашылық-ұйымдық жағынан нығайту жолындағы шаралар. Егіс көлемін
азайтуға тосқауыл қою. Өнеркәсіп орындарының колхоз, совхоздарға көмегі.
Колхоздардың ірілендіру және оның нәтижелері. Ауылдардың жаппай электорлендіруі,
малды асылдандыру, мал басын сақтау шаралары.
13-тақырып. 1970-1980 жж. Қазақстан. Ғылыми — техникалық прогресстің
өндірісіне енгізіле бастауы. Тау-кен өндірісін механикаландыру және оның нәтижелері.
Мұнай өндіру саласына прогресивті тәсілдерді енгізу. Кәсіп орыидарды жаца техника
мен прогрессивті технологиямен жабдықтау, және бұл бағыттағы кедергілер мен
қателіктер.Өндірісті басқарудын салалық принциптеріне кайта көшу онын тиімді
жактары. Кәсіпорындарыдын шаруашылық-есеп жүйесіне көшуі. Реформаның
аякталмай калуы, оның себептері.
14- тақырып. Қазақстан қайта кұру мен тәуелсіздік жолында.
6
Қазақстан Республикасының-жариялануы. Желтоқсан құрбандарын сақтау. Одақтың
дәуірден мұраға қалған ауыр жүк -Арал, Семей проблемалары, экономиканың шикізат
кезі ретінде біржақты дамуы. Тәуелсіз Қазақстанды дамытудын стратегиялық
бағыттары. Экономикалық мақсаттарға жетудің мезгілдік шеңбері мен кезеңдерін
ашықтау. Жекешелендірудің алғашкы жылдардағы қорытындысы.
Әлеуметтік-экономикалык тереңдеу шаралары. Ресей сомы. Ұлттық валютаның
енгізілуі. Нарықтық қатынасқа көшудің заңдық-қулықтың базаларын жасау. Шағын
кәсіпкерлікті қолдау. Әлеуметтік саясатқа ықты жасайтын факторлар. Қазақстан
халыктарының Асамблеясы, халық санынын азаюы, жас ұзактығы, тұрмыс деңгейі,
халық ағарту саласындағы жағдайлар.
15-тақырып. Қазақстан-тәуелсіз егеменді мемлекет.
Саясат саласындағы стратегиялық мақсаттар. ҚР мемлекетік рәміздерінің
қабылдануы. ҚР алғашқы конституциясы, негізгі арқауы. Алатау аудандық кеңесінің
шешімі. Кеңес органдарының таратылуы. Сайлау жүйесінің қабылдануы. Биліктің
тармақтары. Сайлау жүйесін демократияландыру. 1995 ж. Саяси дағдарыс. 1995 ж. 30
тамызда ҚР конституцияснын кабылдануы. 90-жылдардың орта көзінен бастап саяси
партиялардың көптен курсына бастауы. (халық бірлігі, дәуірлеу, аграрлык,
демократиялық, отан партияларының құрылуы.) Жолдау болашақ міндеттерді
айқындау мен ілгері дамудың шарты. Басты стратегиялық мақсаттар, оған жету
мүмкіншіліктері. Ұлттық қауіпсіздік, оны қамтамасыз ету жолдары.
Дәріс және семинар сабақтары тақырыптарның тізімі.
1. Қазақстан I дүние жүзілік империалистік соғыс кезеңінде.
2. Қазақстандағы 1917 жылғы Ақпан буржуазиялық
демократиялық революциясы.
3. Қазақстан шетел интервенциясы мен азамат соғысы
жылдарында (1918-1920 жылдар).
4. Қазақ Кеңес мемлекетінің құрылуы.
5. Қазақстандағы жаңа экономикалық саясат.
6. Өлкедегі кеңестік мемлекет құрылысы.
7. ЖЭС-тың әлеуметтік - экономикалық нәтижелері.
8. Қазақ КСР -інің құрылуы.
9. Қазақстандағы 20-30 жылдардагы мәдени құрылыс.
10. Қазақстан Ұлы Отан соғысы көзінде (1941-1945ж.)
11. Ұлы Отан соғыс көзіндегі Қазақстанның мәдениеті мен ғылымы.
12.1946-1970 ж. Қазақстанның қоғамдық-экономикалык жағдайы.
13.70-80 ж. Қазақстан.
14.Қазақстан қайта кұру мен тәуелсіздік жолында.
15. Қазақстан -тәуелсіз егеменді мемлекет.
Реферат тақырыптары.
1. 1916 жылғы Жетісу өңіріндегі ұлт - азаттық көтеріліс.
2. 1916ж. көтеріліс көзіндегі қазақ зиялыларының ұстанған
саясаты.
3. Алашорда үкіметтінің құрылуы және оның кызыметі.
4. Қазақ комитетінің құрылуы және олардың қызметі.
5. Қазақ өлкесін басқару туралы революциялық комитеттің
құрылуы (Кирревком)
6. Қазақстан мен Орта Азияны ұлттық - мемлекеттік межелеу
және біртұтас Қазақстан атырабының қалыптасуы.
7
7. М.Тынышбаевтың Түркістан -Сібір темір жолын салуға
қосқан үлесі.
8. 1936 ж. Москвада өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің алғашқы апталығы және оның
маңызы.
9. Күштеп ұжымдастыру және оған карсы көтерілістер.
10.Ұлы- Отан соғысы көзіндегі Қазақстанның мәдениеті мен ғылымы.
11.XX ғ. 50-жылдарындакы Казқстанның қоғамдық саяси ахуалы.
12.Қ.Сәтбаев- көрнекті ғалым.
13.Қазақстанда тарих ғылымының қалыптасуы және Е.Бекмаханов.
14.Тың және тыңайған жерлерді игеру және оның нәтижелері.
15.Орал қорғанысы.
16.Черкаск қорғанысы.
17.1965ж. реформа және оның халық шаруашылық маңызы.
18.1986ж. желтоқсан окиғасы және оның тағылымы.
19.Тәуелсіз Қазақстан Республикасының шет мемлекеттермен дипломатиялық қарымқатынасы.
20.Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы және оның негізгі бағыттары.
Әдебиеттер тізімі
1. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992 ж.
2. Қойгелдиев М.К. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. А.,1992 ж.
3. Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане.А.,1995 ж.
4. Нурпейісов К.Н. Алаш һәм алашорда.
5. Омарбеков Т. Зобалаң. Изд.Санат, А.,1994 ж.
6. Сүлейменов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане (причины, характер,
движущие силы). А-А., 1977г.
7. Турсунов Х.Т. Восстание 1916г. в Средней Азии в Казахстане. Т.,І950г.
8. Асылбеков М.Х., Нурмухамедов С.Б., Пан Н.Г. Рост индустриальных кадров
рабочего класса в Казахстане.А-А., 1976 г.
9. Покровский С.Н. Разгром интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане
(1919-1920 гг.)А-А.,1967г.
10.Дахшлейгер Г.Ф.Турксиб-первенец социалистической индустриализации.
А-А.,1953г.
11.П.Елагин А.С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской
войны (1918-1920г. А-., 1966 г.
12.Нусупбеков А.Н. Формирование и развитие советского рабочего класса в
Казахстане (1917-1940г.) А-А.,1966г.
13.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Изд. «Атамура», А.,1999г.
14.Назарбаев Н.А. На пороге 21 века А.,1996г.
15.Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного
государства. А.,1992г.
16.Назарбаев Н. А.Казахстан -2030 . Послание президента страны народу Казахстана.
А.,1998г.
17.Абенов Е.Е., Арынов Е.М., Тасмаганбетов И.Н. Казахстан: эволюция государства и
общества. А.,1996г.
18.Бабакумаров Е.,
Булуктаев Ю., Кушербаев
К. Казахстан сегодня: Мир
политических партии. А.,1995г. 19.Политические партии и общественные движение
современного Казахстана. А., 1994 г.
20. Токаев К.К. Под стягом независимости. А.,2001г.
8
СИЛЛАБУС
Курстың аты: Қазақстан қазіргі заман тарихы
Курстың коды: IК 1101
Кредит саны: 3
Байланыс ақпараты
Аты-жөні
Жүргізу орны және уақыты
Исенов Өтеген Лекция
Семинар
Ихсанұлы
Деканат
кестесі Деканат
бойынша
бойынша
СОЖӨЖ
кестесі Деканат
бойынша
кестесі
Қазақстан қазіргі заман тарихын игеруге негіз боларлық пәндер (пререквизит)
Өкінішке орай жоғарғы оқу орнында Қазақстан тарихы бірінші курста оқылатын
болғындықтан оқытушы олардың мектепте алған жүйелі біліміне сүйенеді. Тарих
факультетінің студенттер үшін пән археология, этнология, алғашқы қауымдық тарихы,
ерте дүние тарихы пәндерімен тығыз байланысты. Кейбер материалдар қайталанбас
үшін пәнаралық байланыс орнатылып, тақырыптардың логикалық схемасы жасалуы
қажет.
Қазақстан қазіргі заман тарихы - әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклындағы
дербес пән. Пәнді оқыту барысында қоғамның негізгі даму процестері мен
заңдылықтарын ежелгі заманнан күні бүгінгі дейінгі аралықты қамтиды.
Тарихи оқиғаларды оқып зерттеуде тарихи ақиқатын танып, ақтаңдақтардан
ажырата білуге студенттердің мән беруіне үйрету. Сонымен қатар студенттердің тарихи
ұлттық санасын қалыптастырып және тарихи ұлттық құндылықтарды танып білуге
патриоттық сезімдерін қалыптастыру.
Алғы сөз.
Әлемдік білім кеңістігіне терең бойлап тәуелсіз Қазақстан өзін жоғарғы оқу
орнын бітіріп шыққан білікті мамандарын биік деңгейден көргісі келетіндігі заңды
құбылыс. Қазақстан мамандары дүниежүзілік саяси-экономикалық додада басқа
жұртпен тең түсіп, өз үлесін бөгдеге қолынан бермей, білімді де білікті болуы жоғарғы
оқу орындарындағы алатын білім сапасына байланысты.
Бұл орайда Қазақстан қазіргі заман тарихы пәніне қойылатын талаптар мен
міндеттер студент жастарды отансүйгіштік рухта тәрбиеленуге бағытталады.
Тәуелсіздігіміздің арқасында оқу жоспарына кірген халқымыздың төл тарихы елеміздің
нағыз патриоттарын дайындауда өз үлесін қосуға міндетті.
Қазақстан тарихы институтың барлық мамандықтары бойынша бірінші курста
оқытылады. Оның негізгі мақсаты Қазақстан жеріндегі ру - тайпалар мен ұлыс ұлттардың сонау көне заманнан осы күнге дейінгі тарихына тоқталу.
Осыған байланысты пән өзінін алдына төмендегідей міндеттер қояды:
1. Халқымыздың тарихына байланысты қалыптасқан ұғымдар (дефениция) мен
парадигмаларға түснік беру
2. Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы, мемлекетінің пайда болуы
және оның өркендеуі, жаруашылығы және мәдениеті жөнінде білім беру
3. Қазақ халқының әлем халықтар ортасында орны, олардың дүниежүзілік
өркениетке қосқан үлесі және қазақ мемлекетінің келешегі жөніндегі көкейтесті
мәселелерді талқылау.
9
Оқытушының негізгі мұраты- студент жастарға тек қана осы пән бойынша терең
білім беріп қана қоймай, олардың азаматтық позициясының қалыптасуына ат салысу.
Пәнді игерген маман елеміздің парасаты, іскер, жоғарғы мәдениетті, патриот азаматы
болуы керек.
10
П р е р е к в и з и т т е р і Қазақстан қазіргі заман тарихының демократиялық және
өркениеттілік бағытта дамуын айқындайтын шешуші тарихи факторлардың қағидалары
мен өркениеттілікті өскелең ұрпақ бойында берік қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан қазіргі заман тарихының ұғымы жалпы адамзат дамуы заңдылықтары мен
тарихын, оның тарихының кезеңдерін біліп, игеруді білдіреді. «Қазақстан жаңа заман
тарихы» пәнінің өзекті мәселелерін, әсіресе бұрыннан қалыптасқан құндылықтар жүйесін
жаңа заман тұрғысынан қарап одан әрі жалғастырып кеңіте түсетін пән «Қазақстан қазіргі
заман тарихы» Жас мамандарды біртұтас және жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруда
олардың өзіндік қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша дамытатын, өркениеттілік
құндылықтарға негізделген білімді бойларына сіңіріп, заман ағымына байланысты
Қазақстан қазіргі заман тарихы тарихи өзгерістерін ой елегінен өткізе отырып, руханиадамгершілік, мәдени-тарихи құндылықтық болмыстарын байытуда және өзіндік рухани
жетілу жолдарын қалыптастыруда оқытылатын Қазақстан орта ғасыр тарихы, Қазақстан
заман тарихы,Қосалқы тарихи пән,т.б. басқа пәндер арасында «Қазақстан қазіргі заман
тарихы» пәнінің пәннің жалғасы ретінде алатын орны ерекше.
П о с т р е к в и з и т т е р і Жоғары оқу орындарындағы жалпы білім беретін пән ретінде
«Қазақстан қазіргі заман тарихы» курсының XXI ғ. білікті, білімді, мәдениетті адамын
қалыптастыруда Қазақстан тарихының қазіргі заман тарихын оқып-білу үшін, жас ұрпақ
мектеп қабырғасынан қоғамдық және әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің негіздерін игеруі
қажет. Жоғары оқу орындарында өтілетін Қазақстан тарихы, философия, әлеуметтану,
саясаттану, мәдениеттану,құқық негіздері, этнология, білімдері, өнертану, дінтану, т.б.
пәндермен байланысында Қазақстан жаңа заман тарихы білімдері әрі қарай нақтылана,
толыға түседі. Қазақстан қазіргі заман тарихы Тәуелсіз Қазақстан тарихы туралы
ғылымдар кешенінің негізі болып табылады.
Курстың мақсаты:
1.Қазақ халқының қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін және шаруашылығы
мен тұрмысын элеуметтік-саяси кұрылым жүйесінің тарихи даму заңдылықтарын оқып
игеру.
2.Көшпенділер өркениетіндегі қазақ халқының өзіндік ұлттық ерекшелік өркениетіндегі
еркшелігімен маңыздылығын ашу және әлемдік өркениет жүйесіндегі орнын көрсету.
3.Тарихи жеке түлғалардың тарихтағы орнын көрсету. Саяси партиялар мен қоғамдық
ұйымдардың және қоғамымыздағы реформалардың маңызын ашу.
4.Негізгі тарихи мэселелердің шешімін қарастыру: этногенез мемлекеттілік тарихи ұлтазаттық қозғалыстар және саяси ағымдар, көшпенділер мәселесі және т.б.
5.Қазіргі жағдайдағы табиғатқа адамның қатынасын жэне экологиялық мәселелердің
негізгі ерекшеліктерін ашу.
6. Алдымен қойылатын талап: ойлау қабілеті, сараптап ой елегінен өткізіп
қабылдау.
Курстың саясаты:
-Сабаққа кешікпей қатысу.
-Сабақ үстінде сағыз шайнауға болмайды.
-Сабақ үстінде газет-журнал оқымау.
-Сабақ үстінде айнаға қарамау. (қыз балалар)
-Сабақ үстінде артық сөйлемеу.
-Сабақ үстінде ұялы телефонды сөндіру.
-Сабаққа тиісті киіммен келу.
11
-Қалдырған сабақ тапсырмаларының қарызын өтеу.(сабақтан тыс уақытта)
-Берілген тапсырма орындалмаса, қорытынды балыңыз кемиді.
-Оқу процесіне белсенді қатысу.
-Курстастарыңа, оқытушыға іззетті, ашық бол.
-Бағалау саясаты обьективтік принциптерді икемді жоғары саралауда негізделеді.
-Әрбір сабаққа міндетті дайындық:
-Берілген тапсырмаларды оқып меңгеру.
-Барлық тапсырмалар уақытылы қойылған мерзімінде орындалуға тиіс.
-Сабақты жіберген жағдайда барлық өтілген тапсырмаларды орындауға
жауаптысыз.
-Егерде жіберілген сағаттар саны дәлелсіз болса (ауырмасаңыз немесе басқа да дәлелді
себептердің анықтамасы болмаса) кредит сағат санының курс бойынша екі есеге артса,
біз сізді курстан қалдырамыз.
-Сіз барлық топтың оқуына септігіңізді тигізуге тиістісіз.
-Сіз өзіңіздің оқуыңызға ден қойып жақсы білім алуға талапты болуға тиістісіз.
Оқу жылы барысында өзіңізге тиісті міндеттерді орындауға жауапкершілікпен қарауға
тиістісіз.
-Оқу процесіне сіздің тек келіп кетуіңіз емес, сапалы қатынасыңыз маңызды екенін
естен шығармаңыз.
Күтетін жетістіктер:
Тарихшы мамандығы студенттеріне:
тарихтың ғылым ретіндегі мазмұнын, оның гуманитарлық білім жүйесіндегі
орнын тану;
Қазақстан тарихының негізгі кезеңдері мен хронологиялық шеңберлері жөнінде
мағлұмат алуы;
- Тарихи ойлау мен тұжырым жасап өз пікірін, көзқарасын білдіретін сауаттылық пен
мәдениетін игерту;
Ұлттық тарихи құндылықтар мен мұраттарымызды танып біліп назарда ұстауына
үйрету;
- Этикалық және құқықтық қатынастар жүйесінің аясында адам мен қарымқатынас жасау мәдениетін сіңіру;
- Болашақ мамандығын жақсы меңгерген шеберлік дағдыларын жетілдіру
барысында ізденгіш еңбекқорлық дағдысын қалыптастыру;
Бағалар нәтижесі:
Барлық бағалар әрбір жұмыс тапсырма нәтижелерінің қорытындысы
бойынша жинақталады:
Ағымдағы бақылау - 30 балл (лекция, семинар, СОЖӨЖ (студенттің
оқытушының көмегімен игеретін өз бетімен жұмысы) СӨЖ (студенттің өз
бетімен игеретін жұмысы) ағымдағы бақылау ) Шектік бақылау - 30 балл (2 шектік
бақылау 60 балл) Қорытынды бақылау - 40 балл ( емтихан тестілік түрде ).
Бағалау жүйесінде әріптік таңбаларды қолдану:
Балдар(%)
Бағаның әріптік жүйесі Балдың
цифырлық
баламасы
Баға
12
95-100
90-94
А
А-
4.0 3.67
Өте жақсы
85-89
80-84
75-79
В+
в
в-
3.33
3.0
2.67
Жақсы
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
с+
с
с-
2.33
2.0
1.67
1.33
1.0
Қанағаттанарлық
0-49
ғ
0
Қанагаттанарлықсыз
Бағаның емтихандағы балдық жүйесі.
пайызы
Балдар
Баға
90-100%
75-89%
50-74%
0-49%
37-40
31-36
20-30
0-19
5
4
3
2
Әрбір сабақтағы балдық жүйе.
Лекция
0,5
15
Семинар
СОЖӨЖ
Барлығы
0,5-1
0,5
15
30
60
13
ІІ.Пәннің тақырыптық жоспары.
№
Тақырыптар
Дәріс
1
1
Кіріспе дәріс. Қазақстан қазіргі замандағы тарихы пәні
2
XX-XXI ғ. басындағы Қазақстан тарихының тарихнамасы
мен деректері.
1917 жылы Ресейдегі қазан ревалюциясы және
Қазақстанда Кеңестік биліктің орнауы
1
4
Қазақстан XX ғ. 20-30 жж. саяси-экономикалық жағдай
4
5
Қазақстан 1941-1945
жылдарында
6
6
Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1965ж.ж.)
4
7
КСРО-ның дағдарыс және құлдырау кезеніндегі
Қазақстан (1985-1991ж.ж)
2
8
XX ғ. соңы мен XXI ғ. басындығы Қазақстан (19952000жж.)
Қазақстанның басқа елдермен саяси және экономикалық
байланыстардың дамуы (2001-2010 ж.ж)
4
Барлығы:
30
3
9
ж.
ІІ
дүниежүзілік
соғыс
4
4
14
Лекция сабақтарының жоспарымен мазмұны
Қазақстан қазіргі заман тарихы
Лекция №1 Кіріспе дәріс. Қазақстан қазіргі замандағы тарихы пәні
Негізгі ұғымдар: Тарихи сана, далалық ауызша тарих, мәңгүрттік, шежіре, жазбаша
деректер.
Мақсаты: Қазақстан қазіргі заман тарихы курсының пәндік мақсты мен міндеттерінің
мазмұнын ашу.
Жоспар:
1.Пәнге кіріспе. Қазақстан қазіргі заман тарихы пәні, оның басқа да қоғамдық
ғылымдардың ортасындағы орны. Қазақстан қазіргі заман тарихынның кезеңдері.
2.Қазақстан қазіргі заман тарихы пәнінің мақсатымен міндеттері. Пәнінің басқа да
қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы.
Мазмұны:
1.Пәнге кіріспе. Қазақстан қазіргі заман тарихы пәні, оның басқа да қоғамдық
ғылымдардың ортасындағы орны. Қазақстан Республикасьшың тәуелсіздік алуына
байланысты тарих ғылымында қалыптасқан бұрынғы ұғымдар мен тұжырымдардың бір
катарыжаңаша қарауды талап етеді. Себебі кеңестік дәуірде ұлт аймактарға деген көз қарас
орталықтың өктемдігіне байланысты қалыптасты. Сондықтанда қоғам өмірінің қай
саласында болсада Одақтас Республикалардың мүддесі ескерілмей келді. Бұл
жағдайлардың қордалана келіп отандық тарихымызда ақтаңдақ беттердің пайда болуына
әкеліп соқтырды.
Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсында да тарихи объективтіліктен ауытқып,
кеңес дәуірінің идиологиялык бағытына сәйкестендіріліп жазылған проблемалар аз емес.
Бағдарламада бірінші дүниежүзілік соғыстан бастап қазіргі кезең аралығында еліміз жүріп
өткен тарихи кезеңдерге талдау жасалады. Курстың тарих намасына оның ішінде алаш
қайраткерлерінің еңбектеріне, Республиканың даму переспективасына байланысты
өткізілген әр кездегі пікір-сайыстарға баса көңіл бөлінеді. Дерек көздерін молайту
мақсатымен мұрағат, мерзімді баспа сөз беттеріндегі материалдарға, тақырыптық
құжаттық жинақтардағы фактілерге көңіл аударылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың ауыртпалығы, жер мәселесінің шиеленісуі, азаматтық
қарсы тұру жылдарындағы әртүрлі саяси күштердід ара салмағына талдау жасалады.
2.Қазақстан қазіргі заман тарихы пәнінің мақсатымен міндеттері. Бұл курста
сонымен катар бұрынғы оқулықтарда айтылмаған немесе бұрмаланған мәселелерді
камтуғада талпыныс жасалды. Атап айтқанда қазақ өлкесін басқару жөніндегі
Революциялық комитеттің құрылуы мен қызметі, Қазақстанның біртұтас атырабын
қалыптастыру, ҚАССР-нің тұңғыш Конституциясының жасалуы және оның негізгі
кағидалары.
Индустриаландыру бағытын қарастырған кезде жетістіктермен қатар жіберген
кемшіліктерге де тоқталынады. Атап айтқанда өнеркәсіпті дамытудың шикізаттық бағыты,
жұмысшы табының арасындағы казақ өкілдерінің үлес салмағы мен кәсіби деңгейіне жан
жақты талдау жасалынды. Курсты оқыту барысында Ұлы Отан соғысы көзіндегі белгісіз
фактілермен бұрмалангаи мәселелерге көңіл аударылады.
Неміс-фашист басқыншыларына азат етілген аудандарға Қазақстаннын бергсн көмегі
туралыда мәліметтер айтылады. Тағыда ір көңіл аударылған мәселе - Ұлы Отан соғысынан
кейінгі саяси қуғын-сүргіннің екінші кезеңнен басталуы және оның кұрбандары. Токырау
көзіндегі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығынын жағдайы, артта қалу себептері, Ұлт
аралық қатынастағы көленке мәселелер мен онын себептері қарстырылады.
15
Тәуелсіз
Қазақстан
Республикасынын
құрылуы
шет
мемлекетіермен
дипломатикалық қарым қатынасы, сыртқы эконмикалық саясаты, шаруашылык-әкімшілік
реформалардың іске асырылуы мен оның қортындыларына көңіл аударылды.
Егемендік кезеңінде еліміздін саяси өмірінде болып жатқан өзгерістер туралыда
айтылады. Мәселен саяси партиялар мен коғамдық қозғалыстардың өмірге келуі,
олардың бағдарламалык принциптері, ұлт аралық татулықты сақтау т.б. мәселелер
қамтылады.
Бекіту сұрақтары:
1. Қазақстан қазіргі заман тарихы курсының пәндік мақсты қандай?
2. Қазақстан қазіргі заман тарихы қандай кезеңдер аралығын қамтиды?
3.Қазақстан қазіргі заман тарихы пәнінің басқа қандай қоғамдық пәндермен ара қатынасы
және байланысы бар?
Лекция №-2 Қазіргі замандағы Қазақстанның тарихнамасы және деректемелері.
Негізгі ұғымдар: Пролетариат, тап, тарихты идеологияландыру, мифтерге негізделген
тарих,тарихи «ақтаңдақ». тарихи ақиқат.
Мақсаты: XX-XXI ғ. басындағы Қазақстан тарихының тарихнамасы мен деректері
туралы мәліметтер беру. Кеңестік және шетелдік тарихнаманың (ХХ-ХХІ ғ. басы) қазақ
тарихына қатысты «ақтаңдақтарын» ашып көрсету.
Жоспар:
1.Қазақстан тарихы тарихнамасының зерделену проблемалары.( ХХ ғ.)
2.Кеңестік және шетелдік тарихнама (ХХ-ХХІ ғ. басы)
Мазмұны:
1.Кеңестік тарихтың жол-жөнекей жазылуы,коммунизм мен капитализмнің өзара
арпалыстары. Тарихты идеологияландыруы. Ұлт проблемаларын ұпай жинауға
пайдаланғандығы.Отандық тарих оның ішінде қазақ халқының тарихы саясат
құрбандығына шалынуы.Мифтерге негізделген жалған,жалтақ тарихтың ірге тасының
қалануы.Отан тарихын саясатқа бейімдеп «өңдеу»,өзгерту тәсілдері.Қазақ сахарысында
пролетариат қозғалысының статусын әсірлеу мифі.Ұлттық мүддені пролетариаттықтаптық мүддеге бағындыру, ұлттық өзін-өзі билеу құқын шектеп ұлттық мемлекет құруда
пролетариат диктатурасын табындыру.Бір орталық мемлекеттен қуыршақ ұлттық
республикаларды өрбітіп жерін,байлығын алып,оны алу үшін жалындыру.
2.Тарихи әдебиеттегі приоритеттің бірі- Қазан төңкерісінің заңдылығы туралы миф.
Қазақ кеңестік мемлекеттік статусты әсірелеу мифі туралы академик М.Қ.Қозыбаев
Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992 жылғы баспадан шыққан еңбегінде кеңестік дәуірдің тарихи
ақтаңдақтары туралы ақиқатын ашты. Қазақстан тарихының концепциясы негізгі
пайымдары,одақ көлемінде империялық бағытта жазылды. Бүгінде Отан тарихына тағлым
ету,оның бетін жайлаған мифтерден асып өту тарихшылар әулетінің қарызы мен парызы.
Қазақстандағы азамат соғысы туралы Покровский С.Н. Разгром интервентов и
внутренней контрреволюции в Казахстане (1919-1920 гг.) А-А.,1967 г., П.Елагин А.С.
Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны (1918-1920г. А-.,
1966г.еңбектері жазылды бұл зерттеулер кеңес үкіметінің ролін дәріптей көрсетті.
Тарихнама мәселесі Отан тарихының өте нәзік жауапты саласы.Отан тарихының
сүбелі бөлігі-мәдениет тарихы. Отан тарихы жаңа деректемелік негізде жазылу керек .
М.Қ.Қойгелдиев Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. А.,1992
жылғы еңбеігінде Мұстафа Шоқайұлының қайраткерлік тұлғасын танытты. К.Н.Нұрпеисов.
Становление Советов в Казахстане.А.,1995 жылы баспадан шыққан зерттеуінде қазақстанда
Кеңес өкіметінің орнауы туралы тәуелсіз елдің тарихы тұрғысынан қарастырған.Қазақ
зиялялары алаш арыстары хақында автор. Алаш һәм алашорда атты табанды зерттеу еңбегін
16
жазып кетті.Т.Омарбековтың . Зобалаң атты Санат, баспасынан А.,1994 жылы жарық көрген
еңбегінде кеңес үкіметінің солақай саясатының қазақ халқына тартқызған қасіреті мұрағат
деректері негізінде берілген еңбнек.Сүлейменов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 года в
Казахстане (причины, характер, движущие силы). А-А., 1977 жылы шыққан еңбекте 1916
жылғы көтерілістің салдарын,тарихи сипатын,көтерілістің қозғаушы күштері туралы және
көтерілістің тарихи маңызы туралы жазды.1916 жылғы көтеріліс мәселесі бұған дейін
Х.Т.Турсуновтың Восстание 1916 г. в Средней Азии в Казахстане. атты А., І950 жылғы
зерттеуінде де қарастырылған болатын.Асылбеков М.Х., Нурмухамедов С.Б., Пан Н.Г.
Рост индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане атты А-А., 1976 жылы жарық
көрген еңбекте кеңестік дәуірдегі Қазақстандағы өндірісте жұмыс жасайтын жұмысшы мамандар
олардың кәсіби деңгейлерін көтерудегі оқу орындарының ашылуы мен кадр дайындау мәселерін
қарастырды. Қазақстандағы индустрализациның бастамасы туралы Г.Ф.Дахшлейгердің
Турксиб-первенец
социалистической индустриализации атты А-А.,1953 жылы жарық
көрген еңбегінде көрініс тапты.
Бекіту сұрақтары:
1. Тарихты идеологияландыруыды қалай түсінесің?
2.Отан тарихын саясатқа бейімдеп «өңдеу»,өзгерту тәсілдері қалай жасалған?
3.Қазақ сахарысында пролетариат қозғалысының статусын әсірлеу мифі туралы академик
Манаш Қабашұлының қандай еңбегінде айтылған?
4.Бір орталық мемлекеттен қуыршақ ұлттық республикаларды өрбітіп жерін,байлығын
алып,оны алу үшін жалындыру саясаты қалай жүзеге асқан?
5.Отан тарихы жаңа деректемелік негізде жазылу керек дегенді қалай түсінесің?
Лекция №3-6 1917 жылы Ресейдегі қазан ревалюциясы және Қазақстанда Кеңестік
биліктің орнауы
Негізгі ұғымдар: Революция, фактор, әскери коммунизм, қазан ревалюциясы.
Мақсаты: 1917 жылы Ресейдегі қазан ревалюциясы және Қазақстанда Кеңестік биліктің
орнауы және бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер туралы тарихи мәліметтер
беру. Отан тарихына құрметпен қарауға, елжандылыққа тәрбиелеу.
Жоспар:
1. Қазан оқиғасы 25 қазан 1917 Петроградтағы төңкеріс немесе Қазақ комитетері құрылуы
және қызметі.
2. Бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер.
3. Қазақстандағы Кеңес билігінің орнауының ерекшеліктері. «Алаш-Орданың»
басшылығы: құрылуы және қызметі.
4.Қазақстан жеріндегі әскери қозғалыстар мен соғысқа кіруі
5. Азамат соғысы жылдарында қоғамның әскери-саяси жіктелуі.
6.Қазақ Кеңес мемлекетінің құрылуы
7. Қазақстандағы “әскери коммунизм саясаты”
Мазмұны:
1. Революцияға деген әртүрлі қоғамның әлеуметтік топтарының көзқарасы.Қазақстанда
Кеңес үкіметінің орнауының ерекшеліктері. Өлкедегі әлеуметтік саяси ахуал. Алаш
партиясы саяси күрестің факторы.
2.Олардың сьездегі қараған мәселелері. «Алаш» партиясының құрылуы. Оның
бағдарламасы. Қазақстандағы XX ғ. Партиялар мен қоғамдық ұйымдар.
3. «Алаш-Орданың» басшылығы: құрылуы және қызметі. Кеңестердің алғашқы қадамдары
және оларды қоғамның қабылдауы.
4. Революцияға деген әртүрлі қоғамның әлеуметтік топтарының көзқарасы.Қазақстанда
Кеңес үкіметінің орнауының ерекшеліктері. Өлкедегі әлеуметтік саяси ахуал. Алаш
партиясы саяси күрестің факторы.
17
5.Олардың сьездегі қараған мәселелері. «Алаш» партиясының құрылуы. Оның
бағдарламасы. Қазақстандағы XX ғ. Партиялар мен қоғамдық ұйымдар.
6. «Алаш-Орданың» басшылығы: құрылуы және қызметі. Кеңестердің алғашқы қадамдары
және оларды қоғамның қабылдауы.
7. “Әскери коммунизм”- большевиктердің тұңғыш рет “тауарсыз утопияны” жүзеге асыру
әрекеті. Национализациялау, еңбек міндеткерлігі, азық-түлік салғырты. “Таптық”
террордың күшеюі. Қазақстандағы кедейлер комитетінің қызметі жөніндегі мәселе.
Экономикалық дағдарыс- “әскери коммунизм” саясатына қарсы жауап.
Бекіту сұрақтары:
1. Революцияға деген әртүрлі қоғамның әлеуметтік топтарының көзқарасы қандай болды?
2.Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауының ерекшеліктерінатап беріңіз?
3.Алаш партиясы саяси күрестің факторы қандай болды?
4. Алаш» партиясының сьездегі қараған мәселелерін атапберіңіз?
5. «Алаш» партиясының бағдарламасы қандай болды?
6. Кеңестердің алғашқы қадамдары және оларды қоғам қалай қабылдады?
Қазақстан XX ғ. 20-30 жж. саяси-экономикалық жағдай /4 сағат/
Лекция №7 Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары (1932-1933 жж.)
Негізгі ұғымдар: Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, аграрлық реформа, мемлекеттік
кооперативтік сауда жүйесі, кооперация, индустрияландыру, әміршіл-әкімшілбасқару
жүйесі,"халық жауы", контрреволюция.
Мақсаты: Ауыл шаруашылығын ұжымдастырудағы кеңестік солақай саясаты және
оныңзардаптары туралы тарихихи ақиқатыменқалыпт. 1932-1933 жылдардағы аштықтың
халқымызға әкелген қасыреті туралы шындықты деректер негізінде ашып көрсету.
Көрнекілігі:Кеңестік дәуірдегі Қазақстанның саяси картасы.Қазақстандағы ұжымдастыру
кезеңі тарихи деректі филмнен үзінді.
Жоспар:
1.20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай.
2.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жане оның зардаптары. 1932-1933
жылдардағы аштық.
Бекіту сұрақтары:
1.Ауыл шаруашылық өндірісінің құлдырауының себептері неде?
2.1924 жылы сәуірде РКФСР үкіметі Қазақ АКСР- інің көшпелі және отырықшылыққа
көшкен халықтары туралы қандай жарлық шығарды?
3. Қазақстанды жайлаған 1931-1932 жж аштықтың болуына не себеп болды
4. Қазақстаннан тыс ауа көшкен жүз мыңдаған қазақтардың тағдыры қалай болды?
Лекция №8-10 Қазақстан XXғ. 20-ж. I-жартысындағы жаңа экономикалық
саясат (ЖЭС).
Негізгі ұғымдар: Кіші қазан, оппозиция, социалистік индустриализацияның принциптері,
жаңа экономикалық саясат. “Кулактар”
Мақсаты: Қазақстан XXғ. 20-ж. I-жартысындағы жаңа экономикалық жағдай және
өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылысы туралы тарихи ақиқатын таныту.
18
Жоспар:
1. ЖЭС-қа дейнгі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай.
2. ЖЭС жылдарында Қазақстан экономикасы.
3. Өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылысы.
4. Ф.И. Голощекин және “Кіші қазан” революциясы
5. Қазақстандағы социалистік индустриализацияның принциптері және оның ерекшеліктері.
6. Елдің индустриалдық дамуның алғашқы қадамдары және дамуы.
7.Қазақстандағы мәдениет құрылысы және мәдениет жетістіктері (1920-1940 жж).
Мазмұны:
1. Ауыл шаруашылық өндірісінің құлдырауы. 1921-1922 жж. Аштық. Апат аймағы.
Қоғамдағы әлеуметтік қарсылықтың өсуі және саяси дағдарыс. Шаруалардың қарсыласу
қозғалыстары. Өлкедегі кеңестерге қарсы көтерілістер.
2. ЖЭС-қа өтудің әлеуметтік-экономикалық және саяси алғышарттары. Социалистік,
капитализмге дейінгі және стихиялық тауар-нарықтық бағыттардың күресі: “Кімді кім
деңеді?” мәселесі. Экономикада көп укладты құрылымының қалыптасуы.
3. Территориялық-әкімшілік бөлініс. ҚАКСР-нің құрамына қазақ жерлерінің бірігуі.
Демографиялық ахуал:1926 ж. санақ.
4.Көшпелі және жартылай көшпелілерді отырықшыландыру туралы Сталиндік саясат.
Ф.Голощекин «Кіші Қазан идеясы». Қазақстанның дәстүрлі құрылымының түпкілікті
жойылуы және оның қасіреті, зардаптары. Қазақ ауылын күштеп кеңестендіру: Ф.И.
Голощекин және оның саяси портреті. Оппозиция.
5. ЖЭС идеясын ауытқушылықтың басталуы. “Кулактардың” бас көтеруі: 1927-1928
жылдардағы азық-түлік дағдарысы. Ауыл шаруашылық өнімдерін күшпен дайындауға
көшу. Салық тәртібінің күшеюі. Шаруаларға қарсы бағытталған жаппай қуғын-сүргіннің
қанат жаюы.
6. Индустрияландыру: сипаты, қарқыны, ауқымы және географиясы. Бірінші бесжылдық
және оның сәтсіздікке ұшырауы. Ұжымдастыру –шаруалар қасіреті. Индустрияландыру
және жинақтау қорлар мәселесі. Қазақстанның дәстүрлі құрылымының түпкілікті
жойылуы және оның қасіреті, зардаптары.
1932-1933 жылдардағы аштық. Тұрғындардың жаппай көшіп кетуі. Шаруалардың
қарсыласу қозғалысы: ауқымы және географиясы. Қазақстандағы қоғамдық-саяси ахуал:
идеялық және саяси қарсыластардың көзін жою. Идеологиялық саяси террордың одан әрі
қанат жаюы.
7.Қазақстандағы мәдениет құрылысы және мәдениет жетістіктері (1920-1940 жж). Республикада
ғылымды өркендетуде 1932 жылы СССР Ғылым академиясының қазақстандық базасының
ашылуы маңызды қадам болды. Ол 1938 жылы СССР Ғылым академиясының филиалына
айналды. Мәдени даму рухани өмірдің бүкіл саласын қамтыды. 1936 жылы майда Москвада
қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өтті.
Совет ғылымының көрнекті өкілдері — академиктер: А.Д. Архангельский, И.П.Бардин,
С.И.Вавилов, И.М.Губкин, А.П.Карпинский, В.Л. Комаров, В.А. Обручевт.б. респуб-лика
халық шаруашылығының маңызды проблемаларын шешуге, жоғары мамандығы бар
ғылыми ұлт кадрларын даярлауға тікелей араласты.
Қазақ Советі әдебиеті мен өнері гүлденіп өсті. С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров,
М.Әуезов, С.Мұканов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. көрнекті сөз шеберлері осіп шықты.
Қазақ поэзиясының алыбы Ж.Жабаевтың жалынды жырлары бүкіл әлемге тарады. Қазақ
сахнасының шеберлері К.Байсеитова, Ә.Қашаубаев, Ж.Шанин, Қ. Жандарбеков,
Қ.Байсейітов, Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Е.Өмірзақов т.б. өнері лайықты бағасын алды.
Қазақ халқы орыс және дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының үздік жетістіктерімен
танысты. Қазақтың әдеби тілі жетіле түсті, халық бүқа-расының тілегіне сәйкес орыс
графикасына көшірілген альфавиті қайта құрыдды. Біздің көп ұлтты еліміздің, оның ішінде
Қазақстанның экономикасында, саяси және мәдени өмірінде, әлеуметтік құрылысында түбірлі
өзгерістер болды.
19
Бекіту сұрақтары:
1.Ауыл шаруашылық өндірісінің құлдырауының себептері неде?
2.1921-1922 жж аштықтың болуына не себеп болды?
3.Өлкедегі кеңестерге қарсы көтерілістерболған аймақтарды картадан көрсет?
4. ЖЭС-қа өтудің әлеуметтік-экономикалық және саяси алғышарттарын атаңыз?.
5.Экономикада көп укладты құрылымының қалыптасуы немен аяқталды?
6.Шаруаларға қарсы бағытталған жаппай қуғын-сүргіннің қанат жаюы немен бітті?
7. Индустрияландыру неүшін қажет болды?
Лекция №11-15 Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарында
Негізгі ұғымдар: Қазақ кеңестік әдебиеті, әскери лагерь, партизан, интернационал, тыл,
майдан,
Мақсаты: Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстан әскери
лагерь бөлімі, мәдениеті мен ғылымы туралы жаңа тарихи танымдық білімдерін
қалыптастыру.
Жоспар:
1. Соғыстың басталуы: Қазақстан әскери лагерь бөлімі
2. Ленинград пен Москва түбіндегі шайқастардағы қазақстандықтардың ерлігі.
3. Сталинград түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың ерлікпен қаза табуы.
4. Курск түбінде неміс-фашист әскерлерінің тасталқан болу және оған
қазақстандықтардың қатысуы.
5. Жау қолындағы аймақатрдағы партизандық қозғалыстар.
6.Империалистік Жапонияның талқындалуы.
7.Қазақстан экономикасы соғыс жылдарында.
8. Соғыс жылдарындағы Қазақстан мәдениеті мен ғылымы.
Мазмұны:
1. Фашистік Германияның КСРО-ға шабуылы. Соғыстың басталуы, оның сипаты.
Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына қатысуы. Қазақстан-біртұтас ұрыс лагерінің
құрамдас бөлігі. Өлкенің экономикасын соғысқа бейімдеп қайта құру.
2. Қазақстан-майданның ең ірі арсеналы. Қазақстандықтар майданда. Қазақстандықтардың
Мәскеу және Ленинград үшін шайқастардағы қаһармандық ерлігі. Алғашқы батырқазақстандықтар. 28 Панфиловшылар. Б. Момышұлы (1990 ж. Кеңестер Одағының
батыры). Алғашқы Кеңестер Одағының Батыры. Шығыс әйелдері: Ә.Молдағұлова,
М.Мәметова.
3. Қазақстандықтар Кеңестер Одағының Ұлы Отан соғысы барысындағы түбегейлі
бетбұрыс кезеңінде (1942-1943 жж. қараша). Қазкақстандықтардың неміс әскерлерін
Сталинград түбінде талқауындағы көзсіз ерліктері.
4. Неміс-фашист әскерлерінің Курск доғасында талқандалуы және оған
қазақстандықтардың қатысуы.
5. Қазақстандықтардың жау қолында қалған аудандардағы партизан қозғалысына
қатысуы. Қазақстандық-партизандардың Украина, Белоруссия және РСФСР-дің солтүстікбатыс облыстары территориясын азат етудегі үлесі.
6. Империалистік Жапонияны талқандау және оған қазақстандық жауынгерлердің
қатысуы.
7.Қазақстан экономикасы соғыс жылдарында.
8.Интеллигенцияның патриоттық, интернационалдық сезімдерді көтерудегі және КСРО
халықтарының бірлігін нығайтудағы рөлі. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
Қазақстандағы халыққа білім беру ісі. Республиканың жоғары және орта арнаулы оқу
20
орындары. Жаңадан құрылған және көшіріліп әкелінген жоғары оқу орындары мен
ғылыми мекемелерінің қызметі. Концерттік бригадалар майданда. Қазақ кеңестік
әдебиетінің, өнерінің және мерзімді баспасөзінің майданға қызметі.
Бекіту сұрақтары:
1. Фашистік Германияның КСРО-ға шабуылы қалай өрбіді?
2. Б. Момышұлы, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова сияқты батырлармен қатар тағы басқа
қандай қазақ батырларын білесіздер?
3. Неміс-фашист әскерлерінің Курск доғасында талқандалуы және оған
қазақстандықтардың қатысуытуралы не білесің?
4. Украйна жерінде болған белгілі партизан қазақ жауынгері кім еді?
5.Қазақстандық-партизандардың Украина, Белоруссия және РСФСР-дің солтүстік-батыс
облыстары территориясын азат етудегі үлесі қандай болды?
6. Империалистік Жапонияны талқандау және оған қазақстандық жауынгерлердің
қатысуы қалай болды ?
7. Соғысқа қазақстаннан қандай көмек жіберіп отырды?
Лекция №16-20 Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1965 ж.ж.)
Негізгі ұғымдар: Ғылыми-техникалық прогресс, реформа, этнодемографиялық құрлым.
Мақсаты: Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа
саларының қалыптасуы.«Тың және тыңайған» жерлерді игеру тарихын таныту. Еңбек
сүйгіштікке тәрбилеу.
Жоспар:
1. Бейбіт тұрмысқа өтуі.
2.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы.
3.Ауыл шаруашылығы.
4.«Тың және тыңайған» жерлерді игеру.
Мазмұны:
1. Халықаралық жағдайдың капиталистік елдермен қатынастың
күрделі сипаты. Соған байланысты ішкі дамуда әскери өнеркәсіптік базаны жедел дамыту
бағытын көздеу. Қазақстанда қайта ақтау процесінің басталуы. Республика экономикасын
бейбіт өмірге бейімдеп қайта құру.
2. Өнеркәсіп және оның салалары: республикада біртұтас транспорт жүйесін құру.
3. Үкіметтің колхоздарды ірілендіру, шаруалардың жеке белсенділігін басу шаралары.
Ғылыми-техникалық прогресс және 1965 ж. Шаруашылық реформа. Ауылшаруашылығының жағдайы.
4. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру, оның әлеуметтік – экономикалық
салдары. Тыңды игерудің Қазақстан тұрғындардың этнодемографиялық құрлымына әсері.
Бекіту сұрақтары:
1. Республика экономикасын бейбіт өмірге бейімдеп қайта құру қашан басталды?
2. Өнеркәсіп және оның салалары: республикада біртұтас транспорт жүйесін құру қалай
әсер етті?
3. Ауыл-шаруашылығының жағдайы қандай көріністе болды?
4. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру, оның әлеуметтік – экономикалық
салдары және тыңды игерудің Қазақстан тұрғындардың этнодемографиялық құрлымына
әсері қалай тиді?
Лекция №21-22 КСРО-ның дағдарыс және құлдырау кезеніндегі Қазақстан (19851991ж.ж)
21
Негізгі ұғымдар: Экология, Биресми қоғамдық қозғалыстар, Экологиялық қозғалыстарды
саясаттандыру.
Мақсаты: КСРО-ның дағдарыс және құлдырау кезеніндегі Қазақстандағы саясиэклогиялық жағдайлар туралы тарихи мәліметтер беру.Табиғатты қорғай білуге тәрбиелеу.
Жоспар:
1.Қазақстандағы (1985-1991ж.ж.) саяси жағдайлар
2. 1985-1991 ж.ж. Қазақстан экономикасы жүйесінің дағдарысы.
Мазмұны:
1. КПСС-тің Сәуір пленумы (1985 ж) Жаңа курстың жариялануы. Қазақстандағы 1986 ж.
желтоқсан оқиғалары. 1987-1989 жж. саяси жағдайлар Экологиялық қозғалыстарды
саясаттандыру. Биресми қоғамдық қозғалыстар. Бір партиялық жүйеден көппартиялық
жүйеге көшу. Қазақстанның саяси партиялары. КСРО ыдырауы және ТМД-ның құрылуы.
2. Қазақстандағы реформалар. 1986-1989 ж.ж. экономикалық рефлрмалар 1990-1991 ж.ж.
Қазақстанның экономикалық реформалар
Бекіту сұрақтары:
1.КСРО ыдырауының саяси себептері болды ма?
2.ТМД-ның құрылуы қандай мақсаттарда жүзеге асты?
3.1985-1991 ж.ж. Қазақстанның экономикалық жүйесінің дағдарысының себебі неде
болды?
Лекция №23-26 XX ғ. соңы мен XXI ғ. басындығы Қазақстан (1995-2000 жж.)
Негізгі ұғымдар: Кеңестік ғылым, инфляция, валюта. Республиканың тәуелсіздігін
жариялау. “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” заң. Ресейдің
территориалдық талаптары.
Мақсаты: . Қазақстандағы XX ғ. соңы-XXI ғ.басындағы саяси жағдайлар туралы
деректер негізінде тарихи сана біліктіліктерін қалыптастыру.
Жоспар:
1.Қазақстандағы XX ғ. соңы-XXI ғ.басындағы саяси жағдай.
2.XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысындағы Қазақстан экономикасы.
3.1995-2000 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты.
4.1995-2000 ж.ж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық.
5.Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX ғ. аяғыXXIғ. басы.)
Мазмұны:
1. Республиканың тәуелсіздігін жариялау. “Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы” заң. Республика президентін сайлау. Мемлекеттік басқару
жүйесіндегі өзгерістер. Қазақстан Республикасының Конституциясын дайындап
қабылдау. Жаңа мемлекеттік рәміздерді Жоғары Кеңестің бекітуі. Ресейдің
территориалдық талаптары.
2. Экономикадағы капиталистік өзгерістер. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен тыс бөлу
және жекешелендіру. Бағаны ырықтандыру. Материалдық өндірістің күйреуі. Ұлттық
валютаны енгізу. Үкіметтің экономиканы тұрақтандыу шаралары.
3. Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік мәселелер. Инфляцияның салдарлары. Жұмыссыздық пен
қылмыстың көбеюі. Халықтың тіршілік деңгейінің төмендеуінің салдары.
4. Деңсаулық сақтау және халық ағарту салаларындағы жағдай.
5. Сыртқы саясаттар қалыптастыру. Тәуелсіз Қазақстанның халықаралық байланыстары.
Қазақстанның БҰҰ-на және басқа халықаралық ұйымдарымен байланысы. Қазақстанның
22
халықаралық саяси және экономикалық қатынастар жүйесіндегі байланыстарының
кеңеюі.
Бекіту сұрақтары:
1. Республиканың тәуелсіздігін жариялау және “Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы” Заң, Республика президентін сайлау, қашан өтті?
2. Үкіметтің экономиканы тұрақтандыру шаралары қалай жүзеге асты ?
3. Халықтың тіршілік деңгейінің төмендеуінің әлеуметтік салдары неде?
4. Деңсаулық сақтау және халық ағарту салаларындағы жағдай қандай болды?
5. Қазақстанның БҰҰ-на және басқа халықаралық ұйымдарымен байланысы қандай пайда
әкелді?
Лекция №27-30 Қазақстанның басқа елдермен саяси және экономикалық
байланыстардың дамуы (2001-2010ж.ж)
Негізгі ұғымдар: Біріккен Ұлттар Ұйымы, стратегия, инвестиция, халықаралық
экономикалық және қаржылық ұйымдар
Мақсаты: Қазақстанның басқа елдермен саяси және экономикалық байланыстардың
дамуы Ресеймен экономикалық байланыстары мен халықаралық қатынастар туралы
тарихи біліктіліктерін дамыту.Отаншылдық рухқа тірбиелеу..
Жоспар:
1.Орталық Азия елдерімен Қазақстанның қарым-қатынастары.
2.Ресеймен экономикалық байланыстары.
3.Қазақстан әлемдік қауымдастықтын тең құқылы мүшесі.
4.Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуы.
Мазмұны:
1. Қазақстанның Орта Азия елдерімен өзара жаңа сападағы қатынастардың қалыптаса
бастауы. Саяси, әскери, экономикалық, мәдени байланыстары.
2. Ресей және ТМД-ның басқа да елдерімен өзара сенімді және тең қатынас
қалыптастыруға бағытталған шаралар. Ресеймен арадағы экономикалық байланыстарды
одан әрі нығайта түсуге түсуге бағытталған құжаттарға қол қойылуы.
3. Қазақстан-әлемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесі.Қазақстан Республикасының
Біріккен Ұлттар Ұйымына қабылдануы. әлемдік қауымдастықтың Қазақстанның
мемлекеттік тәуелсіздігін мойындауы. әлем елдерімен дипломатиялық қатынастың
қалыптасуы. Ішкі және сыртқы саясатта ұзақ мерзімді приоритеттер мен стратегиялық
мақсаттарды айқындау.
4. Қазақстанның халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар жұмысына араласа
бастауы. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуы.
Бекіту сұрақтары:
1. Қазақстанның Орта Азия елдерімен өзара саяси, әскери, экономикалық, мәдени
байланыстары қандай?
2.. Ресеймен арадағы экономикалық байланыстарды одан әрі нығайта түсуге бағытталған
қандай құжаттарға қол қойылды?
3. Ішкі және сыртқы саясатта ұзақ мерзімді қандай приоритеттер мен стратегиялық
мақсаттарды көздейді?
4. Қазақстанның халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар жұмысына
араласа бастауы мен Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуының
себептері неде?
23
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан қазіргі заман тарихы
пәннің лекция сабақтарының әдістеиелігі
050114 «тарих» мамандағы студенттеріне арналған
(бакалавриат)
Қостанай 2009
24
Лекция сабақтарының жоспарымен мазмұны
Қазақстан қазіргі замандағы тарихы
Лекция №1 Кіріспе дәріс. Қазақстан қазіргі замандағы тарихы пәні
Негізгі ұғымдар: Тарихи сана, далалық ауызша тарих, мәңгүрттік, шежіре, жазбаша
деректер.
Мақсаты: Қазақстан қазіргі заман тарихы курсының пәндік мақсты мен міндеттерінің
мазмұнын ашу.
Жоспар:
1.Пәнге кіріспе. Қазақстан қазіргі заман тарихы пәні, оның басқа да қоғамдық
ғылымдардың ортасындағы орны. Қазақстан қазіргі заман тарихынның кезеңдері.
2.Қазақстан қазіргі заман тарихы пәнінің мақсатымен міндеттері.Пәнінің басқа да
қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы.
Лекция
1.Пәнге кіріспе. Қазақстан қазіргі заман тарихы пәні, оның басқа да қоғамдық
ғылымдардың ортасындағы орны. Қазақстан Республикасьшың тәуелсіздік алуына
байланысты тарих ғылымында қалыптасқан бұрынғы ұғымдар мен тұжырымдардың бір
катарыжаңаша қарауды талап етеді. Себебі кеңестік дәуірде ұлт аймактарға деген көз қарас
орталықтың өктемдігіне байланысты қалыптасты. Сондықтанда қоғам өмірінің қай
саласында болсада Одақтас Республикалардың мүддесі ескерілмей келді. Бұл
жағдайлардың қордалана келіп отандық тарихымызда ақтаңдақ беттердің пайда болуына
әкеліп соқтырды.
Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсында да тарихи объективтіліктен ауытқып,
кеңес дәуірінің идиологиялык бағытына сәйкестендіріліп жазылған проблемалар аз емес.
Бағдарламада бірінші дүниежүзілік соғыстан бастап қазіргі кезең аралығында еліміз жүріп
өткен тарихи кезеңдерге талдау жасалады. Курстың тарих намасына оның ішінде алаш
қайраткерлерінің еңбектеріне, Республиканың даму переспективасына байланысты
өткізілген әр кездегі пікір-сайыстарға баса көңіл бөлінеді. Дерек көздерін молайту
мақсатымен мұрағат, мерзімді баспа сөз беттеріндегі материалдарға, тақырыптық
құжаттық жинақтардағы фактілерге көңіл аударылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың ауыртпалығы, жер мәселесінің шиеленісуі, азаматтық
қарсы тұру жылдарындағы әртүрлі саяси күштердід ара салмағына талдау жасалады.
2.Қазақстан қазіргі заман тарихы пәнінің мақсатымен міндеттері. Бұл курста
сонымен катар бұрынғы оқулықтарда айтылмаған немесе бұрмаланған мәселелерді
камтуғада талпыныс жасалды. Атап айтқанда қазақ өлкесін басқару жөніндегі
Революциялық комитеттің құрылуы мен қызметі, Қазақстанның біртұтас атырабын
қалыптастыру, ҚАССР-нің тұңғыш Конституциясының жасалуы және оның негізгі
кағидалары.
Индустриаландыру бағытын қарастырған кезде жетістіктермен қатар жіберген
кемшіліктерге де тоқталынады. Атап айтқанда өнеркәсіпті дамытудың шикізаттық бағыты,
жұмысшы табының арасындағы казақ өкілдерінің үлес салмағы мен кәсіби деңгейіне жан
жақты талдау жасалынды. Курсты оқыту барысында Ұлы Отан соғысы көзіндегі белгісіз
фактілермен бұрмалангаи мәселелерге көңіл аударылады.
Неміс-фашист басқыншыларына азат етілген аудандарға Қазақстаннын бергсн көмегі
туралыда мәліметтер айтылады. Тағыда ір көңіл аударылған мәселе - Ұлы Отан соғысынан
кейінгі саяси қуғын-сүргіннің екінші кезеңнен басталуы және оның кұрбандары. Токырау
көзіндегі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығынын жағдайы, артта қалу себептері, Ұлт
аралық қатынастағы көленке мәселелер мен онын себептері қарстырылады.
25
Тәуелсіз
Қазақстан
Республикасынын
құрылуы
шет
мемлекетіермен
дипломатикалық қарым қатынасы, сыртқы эконмикалық саясаты, шаруашылык-әкімшілік
реформалардың іске асырылуы мен оның қортындыларына көңіл аударылды.
Егемендік кезеңінде еліміздін саяси өмірінде болып жатқан өзгерістер туралыда
айтылады. Мәселен саяси партиялар мен коғамдық қозғалыстардың өмірге келуі,
олардың бағдарламалык принциптері, ұлт аралық татулықты сақтау т.б. мәселелер
қамтылады.
Бекіту сұрақтары:
1. Қазақстан қазіргі заман тарихы курсының пәндік мақсты қандай?
2. Қазақстан қазіргі заман тарихы қандай кезеңдер аралығын қамтиды?
3.Қазақстан қазіргі заман тарихы пәнінің басқа қандай қоғамдық пәндермен ара қатынасы
және байланысы бар?
Лекция №-2 Қазіргі замандағы Қазақстанның тарихнамасы және деректемелері.
Негізгі ұғымдар: Пролетариат, тап, тарихты идеологияландыру, мифтерге негізделген
тарих,тарихи «ақтаңдақ»,тарихи ақиқат.
Мақсаты: XX-XXI ғ. басындағы Қазақстан тарихының тарихнамасы мен деректері
туралы мәліметтер беру. Кеңестік және шетелдік тарихнаманың (ХХ-ХХІғ. басы) қазақ
тарихына қатысты кеңестік дәуірдегі саясатттандырылған кеңестік тарихтың
«ақтаңдақтарын» ашып көрсету.
Жоспар:
1.Қазақстан тарихы тарихнамасының зерделену проблемалары.( ХХ ғ.)
2.Кеңестік және шетелдік тарихнама (ХХ-ХХІ ғ. басы)
Лекция
1.Кеңестік тарихтың жол-жөнекей жазылуы,коммунизм мен капитализмнің өзара
арпалыстары. Тарихты идеологияландыруы. Ұлт проблемаларын ұпай жинауға
пайдаланғандығы.Отандық тарих оның ішінде қазақ халқының тарихы саясат
құрбандығына шалынуы.Мифтерге негізделген жалған,жалтақ тарихтың ірге тасының
қалануы.Отан тарихын саясатқа бейімдеп «өңдеу»,өзгерту тәсілдері.Қазақ сахарысында
пролетариат қозғалысының статусын әсірлеу мифі.Ұлттық мүддені пролетариаттықтаптық мүддеге бағындыру, ұлттық өзін-өзі билеу құқын шектеп ұлттық мемлекет құруда
пролетариат диктатурасын табындыру.Бір орталық мемлекеттен қуыршақ ұлттық
республикаларды өрбітіп жерін,байлығын алып,оны алу үшін жалындыру.
2.Тарихи әдебиеттегі приоритеттің бірі- Қазан төңкерісінің заңдылығы туралы миф.
Қазақ кеңестік мемлекеттік статусты әсірелеу мифі туралы академик М.Қ.Қозыбаев
Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992 жылғы баспадан шыққан еңбегінде кеңестік дәуірдің тарихи
ақтаңдақтары туралы ақиқатын ашты. Қазақстан тарихының концепциясы негізгі
пайымдары,одақ көлемінде империялық бағытта жазылды. Бүгінде Отан тарихына тағлым
ету,оның бетін жайлаған мифтерден асып өту тарихшылар әулетінің қарызы мен парызы.
Қазақстандағы азамат соғысы туралы Покровский С.Н. Разгром интервентов и
внутренней контрреволюции в Казахстане (1919-1920 гг.) А-А.,1967., П.Елагин А.С.
Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны (1918-1920 г. А., 1966 жылғы.еңбектері жазылды бұл зерттеулер кеңес үкіметінің ролін дәріптей көрсетті.
Тарихнама мәселесі Отан тарихының өте нәзік жауапты саласы.Отан тарихының
сүбелі бөлігі-мәдениет тарихы. Отан тарихы жаңа деректемелік негізде жазылу керек .
М.Қ.Қойгелдиев Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. А.,1992
жылғы еңбеігінде Мұстафа Шоқайұлының қайраткерлік тұлғасын танытты. К.Н.Нұрпеисов.
Становление Советов в Казахстане.А.,1995 жылы баспадан шыққан зерттеуінде қазақстанда
Кеңес өкіметінің орнауы туралы тәуелсіз елдің тарихы тұрғысынан қарастырған.Қазақ
26
зиялялары алаш арыстары хақында автор. Алаш һәм алашорда атты табанды зерттеу еңбегін
жазып кетті.Т.Омарбековтың . Зобалаң атты Санат, баспасынан А.,1994 жылы жарық көрген
еңбегінде кеңес үкіметінің солақай саясатының қазақ халқына тартқызған қасіреті мұрағат
деректері негізінде берілген еңбнек.Сүлейменов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 года в
Казахстане (причины, характер, движущие силы). А-А., 1977 жылы шыққан еңбекте 1916
жылғы көтерілістің салдарын,тарихи сипатын,көтерілістің қозғаушы күштері туралы және
көтерілістің тарихи маңызы туралы жазды.1916 жылғы көтеріліс мәселесі бұған дейін
Х.Т.Турсуновтың Восстание 1916 г. в Средней Азии в Казахстане. атты А., І950 жылғы
зерттеуінде де қарастырылған болатын.Асылбеков М.Х., Нурмухамедов С.Б., Пан Н.Г.
Рост индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане атты А-А., 1976 жылы жарық
көрген еңбекте кеңестік дәуірдегі Қазақстандағы өндірісте жұмыс жасайтын жұмысшы мамандар
олардың кәсіби деңгейлерін көтерудегі оқу орындарының ашылуы мен кадр дайындау мәселерін
қарастырды. Қазақстандағы индустрализациның бастамасы туралы Г.Ф.Дахшлейгердің
Турксиб-первенец
социалистической индустриализации атты А-А.,1953 жылы жарық
көрген еңбегінде көрініс тапты.
Бекіту сұрақтары:
1. Тарихты идеологияландыруыды қалай түсінесің?
2.Отан тарихын саясатқа бейімдеп «өңдеу»,өзгерту тәсілдері қалай жасалған?
3.Қазақ сахарысында пролетариат қозғалысының статусын әсірлеу мифі туралы академик
Манаш Қабашұлының қандай еңбегінде айтылған?
4.Бір орталық мемлекеттен қуыршақ ұлттық республикаларды өрбітіп жерін,байлығын
алып,оны алу үшін жалындыру саясаты қалай жүзеге асқан?
5.Отан тарихы жаңа деректемелік негізде жазылу керек дегенді қалай түсінесің?
Лекция №3-6 1917 жылы Ресейдегі қазан ревалюциясы және Қазақстанда Кеңестік
биліктің орнауы
Негізгі ұғымдар: Революция, фактор, әскери коммунизм, қазан ревалюциясы.
Мақсаты: 1917 жылы Ресейдегі қазан ревалюциясы және Қазақстанда Кеңестік биліктің
орнауы және бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер туралы тарихи мәліметтер
беру. Отан тарихына құрметпен қарауға, елжандылыққа тәрбиелеу.
.
Жоспар:
1. Қазан оқиғасы 25 қазан 1917 Петроградтағы төңкеріс немесе Қазақ комитетері құрылуы
және қызметі.
2. Бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер.
3. Қазақстандағы Кеңес билігінің орнауының ерекшеліктері. «Алаш-Орданың»
басшылығы: құрылуы және қызметі.
4.Қазақстан жеріндегі әскери қозғалыстар мен соғысқа кіруі
5. Азамат соғысы жылдарында қоғамның әскери-саяси жіктелуі.
6.Қазақ Кеңес мемлекетінің құрылуы
7. Қазақстандағы “әскери коммунизм саясаты”
Лекция
1.Қазан оқиғасы 25 қазан 1917 Петроградтағы төңкеріс немесе Қазақ комитетері
құрылуы және қызметі. 1917 жылы қазанда Петроградта және оның маңайыңда
социалистік революцияның жеңіп шығуы үшін партияның басшылығымен Қызыл
гвардияшылардың, революцияшыл солдаттар мен матростардың 250 мың жауынгерінен түратын
екпінді отряд жасақталды. Осы басты үш күш 24 қазанда таңертең шабуылға шығып, сол
күннің кешінде көтерілістің орталығы Смольныйға В.И.Ленин келгеннен кейін, көтеріліс өзінің
шешуші кезеңіне көшті. 25 қазанда (қарашаның 7) таңертең Петроград Советі жанындағы
Әскери-рев. Комерция-лық комитет В.И.Ленин әзірлеген "Россия азаматтарына" үндеуді
27
жариялады. Онда Уақытша үкіметтің құлатылғаны хабарланды. 25 қазанның кешінде
Смольныйда Советтердің Бүкіл россиялық 2-съезі ашылды. Съезд "Жұмысшыларға,
солдатгарға және шаруаларға" үңдеудегі бүкіл өкімет билігінің Советтерге көшкенін мәлімдеп,
қарулы көтерілістің жеңіп шыққанын баян етгі. Съезд Бейбітшілік туралы, Жер туралы
декретгер қабыддап, БОАК-ті сайлады. Совет үкіметін-Халық Комиссарлары Советін құрды.
Оның Председателі болып В.И.Ленин бекітілді. Жаңа заман басталды.
Совет үкіметінің алғашқы актілерінщ бірі "Россия халық-тары праволарының
Декларациясы" болды. Онда жұмысшы-шаруа мемлекетінің ұлт саясатының негізгі
принциптері: Россия халықтарының тендігі мен суверендігі, олардың өзінің мемлекет
құрылысын өзі шешу правосы жарияланды. Ұлттық және этникалық азшьшық пен топтардың
еркін дамуы, ұлтгық және діни артықшылықтарды жою-Совет өкіметінің ұлт программасы,
міне осындай еді.
Қарашаның басында Москвада жеңіске жеткен революция бүкіл елде өзінің салтанатты шеруін
бастады. Поволжьеде, Уралда, Сібірде Совет өкіметінің орнауы кейбір себептерге байланысты
біраз кешеуідцеді. 1917 ж. 30 қазанда Қазақстаңда алғаш рет екімет билігін Перовск (қазіргі
Қызылорда) жұмысшылары мен солдаттары өз қолына алды. Ол кезде бұл үлкен гарнизон
орналасқан ірі теміржол станциясы болатын. 3 маусымда мұнда дербес большевиктік ұйым
құрылып, РСДЖ(б) П ОК-нің Москва бюросымен байланыс орнатқан еді. Түркістан мен
Сырдария облысының әкімшілік орталығы Ташкенттегі қарулы көтеріліс жеңіске жеткеннен
кейін Әулиеатада, Шымкентге, Қазалыда т.б. жерлерде бейбіт жолмен Совет өкіметі орнады.
Біраз кідірістен кейін — 22 қарашада Петропандца, 27 желтоқсаңца Ақмолада өкімет билігі
Советгер қолына көшті. Оның кщіру себебі Сібір казакгарының ауқатгы бөлігіне арқа сүйеген
эсерлер мен меньшевиктер белсенді қарсылық көрсетті. Ұсақ буржуазиялық қайраткерлердің казактардьщ офицер-атаман топтарымен бірііуі оларға кей жерлерде революция күшін
уақытша тежеуге мүмкіндік берді. Оралда, Орынборда, Алматыда меньшевиктер мен
эсерлердің қатысуымен, "әскери үкімет"құрыдды. Ол Совет екіметімен күреске әзірлік
жұмысьш өз қольша алды. Семейде, Павлодарда, Өскеменде үсақ буржуазиялық
"делегаттар жиналысының" қолшоқпары басшылық етті. Бұл жерлерде казак полкгерімен,
жасақтармен, офицерлік-юнкерлік отрядтармен бірге реакция жергілікті халықтардың
буржуазияшыл-дарьшан қолдау тапты. 14 қарашада атаман Дутов Орынборда төңкеріс жасап,
Поволжье мен Орал өңірі Қызыл гвардия-шыддармен ашықтан-ашық Қазақставда кеңес
үкіметіне қарсы соғыс қимылдарына көшті.
Басқа жол, басқа әдісті әлі танып-білмеген қарапайым халықтың басым бөлігі
коммунистердің соңына еріп, ал мүвдай әрекетгің арты немен аяқталатынын әуелде жақсы
түсіне алмады. Олар өз арасынан комиссарлар сайлап Совет үкіметін қолдады.
Бірақ 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі оқиғалар, сонымен бірге, қазақ қоғамывда
ұлттық бостандық үшін күрестің жолдары мен өдісіне қатысты жаңа көзқарастың
қалыптасып қалғанын да көрсетіп берді. Оны ұстанушы ұлтгық демократиялық интеллигенция
қазақ жеріндегі ара салмақтьщ өзгергенін, қарсы тұрған жаудың да күші мен айласы бұрынғьщан басқа екеңдігін ескере отырып, күрестің жаңа әдісіне көшу қажеттігін, ал ол әдістің
негізгі белгісі ұлтгық саяси тұтастық және негізгі мақсатгар үшін саналы, ұйымдасқан
әрекетке өту екендігін халыққа жеткізуге тырысты.
Оқиғалар ағымы екінші көзқарастың сол тарихи кезеңцегі ұлт мүддесіне тура келетіңцігш
көрсетіп берді. Демократиялық интеллигенция болса жаңа заман, жаңа өзгерістердің келе
жатқавдығын тура түсіне отырып, енді белсенді әрекетке көшті. Оның бұл әрекеті
алдымен саяси партия құрудан бастадцы.
2. Бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер.Қазақтардың демократ
жетекшілері 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда "Алаш" партиясының кезекті (үшінші)
съөзін өткізді. Съезде Алашорда автономиясының орнағанын және кадет партиясы Орталық
Комитетінің мүшесі Ә.Бөкейханов бастаған үкімет құрылғанын хабарлады, программалық
документтер қабылдады. Ол 25 мың адамнан түратын мқлиция формасындағы ұлтгық
қарулы күш ұйымдастыруды белгіледі.
28
Алаш өкіметін құру мәселесі 1917 жылы шідденің 21-28-інде Орынбор қаласында
жалпы қазақтық I съөзінде қаралған болатын, съезде 14 мәселе талқыға түсті. Аддымен
мемлекет қүрылысы қаралды: "Русиядемократическая, парламентар-ская республика
болып, қазақ облыстары қоныс-ұлт жігіне қарай облыстық автономия алуға тиіс" деп ең
негізгі мәселені шешкеннен соң, жер проблемасы жайында 14 баптан тұратын қаулы
қабылдады. Ең мықтап айта алғандары: "қазақ халқы өзінің еншілі жеріне орнығып
болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін". Осындай дұрыс ой- пікір күні бүгінге дейін
күшін жойған жоқ.
3. Қазақстандағы Кеңес билігінің орнауының
ерекшеліктері. «АлашОрданың» басшылығы: құрылуы және қызметі. Ал қазақтың ұлтгық-территориялық
мәселесін Алашорда автономиясы 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласындағы
жалпықазақтың II съөзінде занды түрде бекітті.
Алашорда автономиясын оның конституциясын бүкілроссиялық құрылтай съезі бекітуге
тиіс. "Алаш" партиясы Программасының жобасы 1917 жылы "Қазақ" газетінің 251
санында жарияланды. 10 баптан түратын саяси құжатта қазақ елінің ұлтгық, тілекмақсатының негізгілері баяңдалды, онда: "Алаш Орда" үкіметінің бағдарламасында
автономияның мемлекетгік үкімет билігінің түрі "федерациялық республика құрамындағы
дербес мемлекет" ретінде анықталды. Ол республиканың Құрылтай жиналысы мен
Мемлекеттік Думасы болады, атқарушы механизм міндетін Президент пен Министрлер
кеңесі атқарады деп көрсетілді. Бұл бағдарлама сонымен қатар сайлау жүйесін де, дінді
мемлекетген бөлуді де, сот істерін белгілі бір жерде жинақылап, көпшілік болыптабылатын
халықтың тілінде жүргізу, әскер құру мен салық салу ісін ұйымдастыру,
"түземдіктердің"жерді пайдаланудағы құқығын анықтау және жерге мемлекеттік меншікті
орнату сияқты тағы басқа шараларды да қамтыды.
Осы жалпықазақтық II съезіңце: "Алаш облыстарын қазіргі бұліншіліктен қорғау
мақсатымен уақытша ұлт кеңесі күрылды, оның аты "Алашорда" деп аталды.
"Алашорданың" өкімет қүрамы 25 адам болып, 10 орын қазақтар арасындағы басқа
халықтарға қалдырылды.
Алаш авгономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкіметі) ұлт кеңесінің
құрамына 15 қазақ азаматы сайланды. Уәлитхан Танашев (Бөкей ордасы), Халел Досмұхамедов (Орал облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Сыдық Аманжолов (Жетісу
облысы), Мұстафа Шоқай (Сырдария облысы), облыстардан тыс Алашорда қүрамына
Әлихан Бокейханов, Жаһанша Досмүхамедов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан
Тынышбаев, Бақыткерей Құлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мамытов, Отыншы
Әлжанов сайланды. Үкіметтің осы 15 мүшелеріне орынбасарлар болып қазақ өлкесінің әр
түрлі өңірлерінен тағы да 15 кісінің кавндидатуралары бекітіледі. Әлихан Бөкейханов Алаш
автономиясының үкіметі — Алашорданың төрағасы болып сайланды.
Сол кездегі Алашорда автономиялык мемлекетінің жері Россия империясының бес
әкімшілік (административных) қүрамы болып кірген еді. Сырдария мен Жетісу
облыстары — Түркістан генерал губернаторлығына, Торғай облысы Орынбор
губерниясына, Орал облысы тікелей Россия мемлекетінің қүрамына кірді4.
Алашорданың уақытша ұлт кеңесінің басшы қүрамына сайланғавдар, 1918 жылғы
көкектің екісіне дейін Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтар Москвада автономия алу
жөнінде В.И.Лениннің қабылдауында болды. Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасов,
Ә.Ермековтер В.И.Ленин және И.В.Сталинмен Қазақ автономиясыньщ жер көлемі,
шекарасы туралы келіссөз жүргізді. "Қазақ" газетінің 1918 жылғы 30 шідцеде шыққан 262
санында "Заречная слободада Алаш орда хүкумәтінің іске кіріскені" туралы телеграмма
басылған. Сонымен қатар 1918 жьшы майда Оралда өткен қазақ съөзінде Жаһанша және
Халел Досмұхамедовтер бастаған "Ойыл уәлаятының" уақытша үкіметі (провинциальное
правительство) жарияланды. Ол сол жылы 26 шілдеде Жымпиты қаласына барып
орналасқан. Бірақ Алаш орданың батыс бөлігі жеке ұйым деп есептелмеген. Алашорда
автономиясының төрағасы Ә.Бөкейханов "Алашорданың батыс белімін құру жайын іс
29
кағазына қол қойған, бірақ Алашордада заңды түрде мүвдай бөлінуі болмаған1". Осының
бәрін ескере отырып, Алашорданың батыс бөлімін жеке ұйым деп есептеуге болмайды2 —
деп жазды Қырғыз өлкесін басқарушы Пестковскийге 1920 жылы 23 ақпанда жазған
есебінде.
"Алаш Орда" үкіметі өзінің әскерін құруға және Қазақстан аумағында өкілеггі өкімет
биліктерін ұйымдастыруға кірісті, "ресей патриотизміне" ақырына дейін адал болып
қалған әскер бөлімдерінің атамандарымен әскери одақ құрып, олардан қару-жарақ
алмак, болды.
Алаш үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейханов 1919 жыддың басывда Омбыда Колчактан
қару-жарақ сүрау ниетімен барғавда Алаш Орда үкіметіне бағынышты өскердің қүрамын,
тұрған жерін санын айтады: солардың ішінде:
Жетісу майданында - 700 адам, Тройцкіде — 540 адам, Орал облысында 2000 адамнан
күрылған 2 әскери бригада болғанын көреміз. Колчак Қазақ автономиясын мойыңдаудан
бас тартқан соң Алаш Орда үкіметінің басшылары Совет өкіметімен келісімге келеді. Ал
А.Байтүрсынов 1919 жылы 25 шілдеде Кирревкомның мүшесі болып В.И.Ленин қолынан
мандат адды. Батыс Алашорданың басшысы Жаһанша Досмұхамедов өзінің 1919 жылы 21
желтоқсанда Орынбордағы Кирревкомға жазған қүпия хатывда атгы казактардың
қыстағанына қара-мастан Алаш соддатгарының қызылдарға қарсы соғыспағанын, тек тым
болмай бара жатқан жағдайларда ғана ақтардың қатарывда кара беріп кейін қашып кетіп
жүргендерін, қазіргі кезде ақтардың бастықтары Алашқа анығынан сенбей қарап, қысымын
күшейтіп отырғанын, сондыктан Түркістан майданының Оралдағы соғыс-революция
советінің мүшесі Лежава-Мюратпен байланыс жасап, ақтарға қарсы әрекетгерін тездетіл,
қазақ даласын ақтардан тазартуларын өтінгендерін хабарлайды, өзара келісіп сөйлесу үшін
ревкомның бір адамын жіберулерін өтінеді.
Батыс Алаш Орда басшылары Қызыл Армияның Ойыл қаласына келген татар атқыштар
полкінің командирі Мәулю-дов және коммиссары Қасымовпен тығыз байланыс жасайды.
Бұл жөнінде татар полк командирінің 3-ші Түркістан атгы дивизиясының бастығына
жазған ақпарында: "Қызыл қоға-дағы Алашорда отряды біздің нүсқауымыз бойынша,
1919 жылы 27 желтоқсанда таң аддында бідцірмей шабуыл жасап, Елек корпусының барлық
штабын, бастығы корпус комавдирі генерал Акутинді, оның көмекшісі полковник
Марковты, штаб бастығы Шадринді, полковник Ершовты қарусыздан-дырып ұстап адды.
Біздің отряд Қызыл қоғаға 28 желтоқсанда кірді," - деп хабарлайды. Батыс Алаштың
қызылдарға берілгені женінде майдан қолбасшысы М.В.Фрунзе 1919 жылы 21
желтоқсанда В.И.Ленинге берген телеграммасында: "... Алашорданың Каспий жағалауына
дейінгі диктатурасын негізге алған болыішвиктерге қарама-қарсы еді. Сондықтан да Алаш
кесемдері мен Алашорда үкіметінің басшылығы 1917 жылғы Қазан революциясының
ұрандарын, кеңес өкіметінің идеялары мен нақтылы іс-әрекеттерін қабылдамады, оларға
қарсышықты.Азамат соғысы жылдарында (1918-1920) Алашорда Кеңес өкіметіне жау
күштермен одақтас болды. Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес екіметі
Алаш пен Алаш-орданы Қазақстанның қоғамдық саяси өмірінен аластауда аддау мен
арбау әдістерін де, қару жүмсап күштеу жолын да қодданды. Көзінде (1919 және 1920
жылдары) Кеңес өкіметі Алаш қозғалысына қатысқандардың барлығына кешірім
жасағанына қарамастан азамат соғысынан кейінгі 7-8 жылда Қазақстан ғылымының, оқуағарту ісінің, әдебиеті мен өнері-нің халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес
қосқан ұлтгық-демократиялық интеллигенция өкілдері, ең алдымен Алаш пен
Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен
"халық жауы" аталып, сталиндік өкімшіл-әміршіл жүйенің қүрбандары болды., ал
олардың ғылыми және әдеби мүрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе
жойыұлды.
Тек соңғы 15 жыдцың жүзінде ұлттық-демократиялық интеллигенцияның халық
таныған косемдерінің есімдері халыққа қайтарылып, олар қалдырған рухани мұра
қалың жұртшылықтың игілігіне айналды.
30
"Алаш Орда" үкіметінің Қазақставдағы 4 жыддық басқару кезеңі, міне осылай аяқтадды.
Кеңестік социализм идеолог-тары "Алаш Орданы" буржуазиялық ұлтшылдық қозғалыстан
озге ешнәрсе емес деп бағалайды. Алайда біздің жоғарьща атап көрсеткеніміздей оның
қызметі мен бағдарламасында "буржуазияшылдықтьщ" ешқавдай да белгісі жоқ. "Алаш"
— "ұлтгық-демократиялық" партия болды. Ал оның өмір сүрген уақытын қазақ халқының
ез тәуелсіздігін қалпына келтіру жолындағы күресінің маңызды бір кезеңі деп бағалау
керек.
Үкімет билігін қолына алған большевиктік-марксистік партия ұлттардың бөлініп
кетуге дейінгі өзін-өзі басқару үранын "интернационалдық бірлік" және "сепаратизмге
жол бермеу" ұрандарымен ауыстырды. Ал өз идеяларын оздеріне дейінгі патшалы
Ресейдегіден әлдеқайда қатал және қатып-семіп қалған догмалық нұсқада жүзеге асыра
бастады. Сонымен патшалық Ресейдің отарлау кезеңі "Алаш Орда" автономиясының
уақытша жүргізген ұлттық басқаруы кезе-ңімен алмасты. Ал "Алаш Орда" үкіметін Кеңес
өкіметі 1920 жылы құлатты да, Қазақстан аумағында жаңа мемлекетгілік орнады. Ол іс
жүзінде өзінің басқару тәсілдері жағынан ұлттық дербестікке, өздерінің этникалық
тарихы мен салт-дәстүрлерін одан әрі жалғастыруға үмтылған халықтарды идеялық
жағынан басып-жаныштап отыратын жүйесі болған патшалы Ресейдің тьш қатал
тәсілдерінен де асып түсті.
Сонымен қорыта келгенде Ақпан көтерілісінен кейін ұлттық қозғалыс жаңа серпін
алды. 1918 жылы 22 қаңтарда Кеңес өкіметіне балама ретінде Қоқанда Түркістан автономиялы республикасы, ал 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орын-борда Алаш автономиясы
жарияланды. Алайда әуелі Қоқан, кейін "Алаш" өкіметгері ұлттық мемлекетгік идеяны
жүзеге толық асырып болмай-ақ, тарих саханасынан аластатыдды. Қазақ ұлттық
мемлекетгігін құру идеясы тек кеңестік түсінік тұрғысында ғана үстем бодды.
1920 жылы 9 мартта Қырғыз (қазақ) ревкомы Алашорданың және оның барлық
мекемелерінің жойылғаны туралы хабарлады.
1917 жылы 25 қазанда Ресей империясының астанасы Петроград қаласында Қазан
төңкерісінің нәтижесінде мемлекет билігі Кеңестердің қолына көшті. Қазан төңкерісінің
идеологы, яғни басшысы В.И. Ульянов (Ленин) болды. Қазан төңкерісінен кейін билікті
қолына алған Кеңеcтер «Ресей халықтары құқықтарының декларациясын» қабылдады.
Осыдан кейін Кеңестердің «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына»
үндеуі жарияланды. Аталған үндеуде халықтардың діни сенімдері мен ұлттық
мүдделеріне ешкім тиіспейтіні, барлық халықтың құқықтары бірдей болатыны туралы
айтылған. 1917-1918 жылдары Қазақстанда Кеңестер өкіметі кейбір өңірлерде күрес
нәтижесінде, ал енді бір жерлерде бейбіт түрде орнады.
1917 жылы 22 қарашада Қоқанд қаласында болған бүкіл түркістандық IV съезде
Түркістан автономиясы, яғни Түркістан үкіметі құрылғаны туралы жарияланды. Бұл
үкімет кейбір деректерде «Қоқанд автономиясы» деп аталды. Алғашқы басшысы М.
Тынышбаев, одан кейін басшы қызметін Мұстафа Шоқай атқарды.
1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында жалпы қазақ съезі болды. Съезді
М. Шоқай басқарды.Съезде Алаш (Алашорда) автономиясын құру туралы қаулы
қабылданды.Алашорданың 25 мүшеден тұратын Уақытша Халық Кеңесі құрылды.
Автономия орталығы Семей қаласында орналасатын болды.
Алашорда үкіметінің төрағасы болып Ә. Бөкейханов сайланды. «Қазақ» газетінде
«Алаш» партиясының 10 бөлімнен тұратын бағдарламасы жарияланды.
«Алаш» партиясының багдарламасы:
1. басқару түрі;
2. автономия;
3. азаматтың негізгі құқықтары;
4. дін ұстану туралы мәселе;
5. соттар туралы;
6. қорғаныс;
31
7. салық;
8. жұмысшы мәселесі;
9. халықағарту;
10.жер мәселесі.
4.Қазақстан жеріндегі әскери қозғалыстар мен соғысқа кіруі. Қазақстан азамат
соғысы жылдарында (1918-1920 жж.) 1919 жылы 10 шілдеде В. И. Ленин қол қойған
халық комитетінің декреті бойынша қырғыз (қазақ) революциялық комитеті қүрылды. Оның
қарамағына Қазақ Совет автономиясы жарияланып, өлке Советтерінщ құрылтай съезі
шақырылғанға дейін қазақ тұрғындары мекендеген Орал, Торғай, Ақмола, Семей облысы мен
Астрахань губерниясы жерівдегі барлық жоғарғы әскери-азаматтық басқармалар берілді.
Қырғыз (қазақ) революциялық комитеті алғашында РСФСР үкіметі тағайындаған 7 мүшеден
тұрды. Халкомсовтың келісі-мімен қырғыз (қазак.) революциялық комитеті өз құрамын
жергілікті тұрғындардан қызметке адам алу арқылы толыктырып отыруға праволы болды. Ол
ішкі контрреволюция мен әскери-интервенцияға қарсы еңбекшілер күресін басқарып, совет
ұйымдарының мемлекетгік шаруашылық жөне Қазак халқына күштеп тағылған "қырғыз-қазақ",
"кырғыз" атаулары орыс тіліндегі әртүрлі әдебиетте жоне құжаттарда XVIII ғасырдың
жиырмасыншы-отызыншы жылдарынан бастап кездесе бастайды. Бұл сөздерді алғаш рет
жазбаша айналымға енгізгендер Оңтүстік Орал жоне Сібір арқылы қазақ өлкесінің
Солтүстік аудандарында болып, қазақтармен алғаш жүздескен патша үкіметінің оскери,
дипломатиялық жоне жергілікті басқару аппаратының қызметкері еді.
Қазақтардың қырғыз аталуына байланысты Міржақып Дулатов үсынған жорамал көніл
аударарлық. Ол өз болжамын 1923 жылы "Қызыл Қазақстан" журналында жарияланған
"Қазак, кырғыздың аты, тегі туралы" мақаласында айтқан болатын. Алаш орысының
пайымдауьшша XVII ғасырға дейін қырғыз халқының бір бөлігі: "Сібірді мекендеп тұрғанда
орыстың қалаларын дамылсыз шауып, мазасын кетіре берген... сондықтан орыстың
үғымында "қырғыз" деген сөздің өзі жау, шабағаншыл мағынасында орнап қалған. Ал
қырғыздардан кейін орі көп, әрі орысқа бағынбай өз алдына отырған... казақтарды да
кырғыздай жек көріп, лағынет орнына "қырғыз" деп атаған". ("Қазақ әдебиеті", 1991 жыл, 5
сәуір). Ал патша отаршылдары қазақтың казақ екенін біле тұра, оларға "қайсақ", "кырғыз"
деген сияқты аттарды зорлап таңып, оның іргелі халық ретіндегі намысын екі ғасырға
жуык. уакыт бойы қорлап келді.
XVIII ғасырдың отызыншы жылдарынан XIX ғасырдың алпысьшшы жылдарына дейінгі
мерзім аралығында Қазакстан Ресейге түгелдей бағындырылып, соның салдарынан оның
отарлы аймағына айналып тынғаны белгілі. Патша үкіметі Қазақстан сиякты боданын тырп
еткізбей билеп-төстеп ұстаудың кұралы ретінде 11 казак-орыс әскерін (казачье войско)
жасақтады. Ұлы Қазан революциясына дейін солардың төртеуі: Сібір, Орынбор, Орал және
Жетісу казак-орыс әскерлері Қазакстанда болды. Казак-орысты қазақпен шатастырмау үшін
патша әкімшілігі ресми түрде қазакты "қырғыз" деп атап, ал нағыз қырғыз халқына "қара
қырғыз", "жабайы кырғыз" деп мазақтаған ат берді.
Мәдени құрылыстағы барлық істерін біріктіріп, ұйымдастырды. Жергілікті
тұрғындардың әдет-ғұрпы мен жағдайын ескере отырып, Совет үкіметінің қаулыларын жүзеге
асырды, Қазақстан Советтерінің құрылтай съөзін шақырып, өткізуге дайындық жұмыстарын
жүргізді. РСФСР-дің ұлт жөніндегі халкоматының басшылығымен казақ халқының Советтік
мемлекетін құру жөніндегі ереженің жобасын жасады. Өлке халкының күнделікгі өміріне түрлі
салалар бойынша Қырғыз (қазақ) революциялық комитетінің жанына қүрылған бөлім-дер мен
бөлімшелер басшылық етті. Бірінші председателі С.С.Пестковский болды. Революциялық
комитет қүрамывда әр кезде Ә.Әйтиев, С.Арғыншиев, А.Д.Авдеев, Ә.Жанкелдин, Б.Қаратаев,
С.Мендешев, М.Тұңғашин т.б. кірді. Қырғыз (қазақ) революциялық комитет 1920 жылы
13 қазанда қүрылтай съезі шақырылғанға дейін жұмыс істеді.
1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі Казақстан әкімшілік тұрғысынан қазақ жері біртұтас
болмады. Мәселен, өлкенің Батыстағы айтарлықтай бөлігі — Астрахань генералгубернаторына, дала елкесі — Батыс Сібірге, Оңтүстік облыстар Түркістан генерал32
губернаторлығына карады. Совет өкіметі орнағаннан кейін де қазақ облыстары әкімшілік
жағынан бытыраңқы жағдайда болып, РСФСР -дің түрлі
1925 жылғы 15-19 сәуірде республиканың жаңа астанасы Ақмешітте Қазақстан
Советтерінің V съезі түңғыш рет өлкеміздің барлық аудандары еңбекшілерінін өкілдері
катынаскан жағдайда өтгі. Осы съезд қабылдаған қарарлардың ішінде үлкен саяси мәні бар
шешімнің бірі — қазақ халқының бұрмаланған, патша отарлаушылары XVIII ғасырдан
бастап зорлап таңған теріс атын — "қырғыздар" атауын өзгертіп, оның тарихи шын атын —
"қазақтар" деген атауды қалпына келтіруі болды. Сонымен қатар, съезд Қырғыз АССР-ін
Қазақ Автономиялы Советтік Социалистік Республикасы деп қайта атады, республиканың
жаңа астанасының да аты өзгертілді. Акмешіт каласы Қызылорда деп аталды. Кеп кешікпей
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің Президиумы съезд шешімін бекітіп, былай деп
каулы етті: "I. Қырғыз Автономиялы Советтік Социалистік Республикасы Қазақ
Автономиялы Советтік Социалистік Республикасы деп өзгертілсін; II. Үкіметтің
орналасқан жері Ақмешіт қаласының аты Қызылорда деп өзгертілсін".
Қазақстан Советтерінің V съөзінің шешімдерінде "Қазақ" жоне "Қазақстан" сөздері
орыс тіліндегі тіркестерде "казаки", "Казакстан" деп жазылған болатын. Орысша бұл
сөздерді осылай жазу 1936 жылға дейін сакталды. Қазақ АССР Орталық Аткару Комитетінің
1936 жылғы 9 ақпандағы қаулысына сойкес орыс тілінде "казаки", "Казахстан" деген
неғұрлым дәл атау қабылданды."Қазақ" атымызды осылай қайтарып алған едік.
губернияларының қарамағында қалып қойды. Мәселен солтустік-шығыстағы екі облыс
Ақмола мен Семей облыстары орталығы Омбыда болған Сібір өлкелік советіне қарады,
Торғай облысы — Орынбор губерниялық советіне, Бөкей облысы /ордасы/ Астрахань
губерниялық советіне кірді. Осылайша қазан төңкерісіне дейін орьш алған территориялык
бытыраңқьшық әлі де сақталып тұрды. Әйтсе де Совет өкіметі казақ халқының ұлттық
территориялық мемлекетгігі правосын, патша өкіметі тартып алған барлық жерлерден
күралатын Қазақ республикасының шеңберінде косылуын қуатгап берді. Республиканың
территориясын қалыптастыру этникалык, экономикалық аспектілерді мұқият зерттеу
негізінде жүрді. Бұл В.И.Лениннің басшылығымен және Қазақстан, Сібір, Урал, Түркістан
Советтері өкілдерінің, ірі мамандар мен ғалымдардаң қатысуымен істелді. Бұл мәселені
шешуде жергілікті оргаңцардың пікірі де көп нәрсені дәлелдеуге, өртүрлі ұсыныстарды
таразылауға, әр түрлі пікірлерді тыңдауға, көптеген жобалар мен пікірлердің ұлт мәселесі
жөніндегі партия бағдарламасының мәні мен мазмүнына сай келетіндерін тандап алуға тура
келді. Совет өкіметі езілген халықтардың ұлттық мемлекеттілігін тезірек құру және олардың
территорияларын белгілеу міндетін алға қойды. Бұл багыттағы әзірлік жұмысын РСФСР ұлт
істері жөніндегі халық комиссариаты тікелей жүргізді. 1917 жылы мамырда Халық
комиссариатының қазақ бөлімшесі құрыльш, ол көп кешікпей маңызды іске кірісіп кетті.
Алайда Қазақ Совет республикасының құрылуы мен оның территориялық бірлігінін орнатылуы
азамат соғысьшьщ және итервенцияның басталуына байланысты 1918 жылғы жазда тоқтап
қалды.
5. Азамат соғысы жылдарында қоғамның әскери-саяси жіктелуі. РСФСР халық
комиссарлары Кеңесінің төрағасы В.И.Ленин 1919 жылы 10 шідцеде "Қырғыз өлкесін басқару
жөніндегі революциялық комитет туралы уақытша ережеге" қол қойды. Бұл революциялық
комитет іс жүзінде алғашқы қазақ кеңес үкіметі болды да, Орал, Торғай, Ақмола, Семей
облыстарындағы (бұлар казіргі Қазақстанның Оңтүстік аймағынан басқа аумағын түгел
камтитын) сондай-ақ қазіргі Астарахань губерниясының қазақтар тұратын аудавдарындағы
әскери-азаматтық басқару ісін өз қолына түгелдей шоғырландырды. Қазак революциялық
комитегіне жүктелген негізгі міндеттердің бірі Қазақстан Кеңестерінің құрылтай съөзін
өзірлеу және өткізу, қазақтардың бұған дейін бөлініп қалған шашыраңқы аумақтарын біртұтас
етіп біріктіру болды.
1919 жылғы 19 шілдеде Ленин қол қойған Казревком құру туралы декретте Орал
губерниясы қазақ өлкесінің Қазан төңкерісімен қатар басталған азамат соғысы 1920 жыддың
соңына дейін Ресей қарауындағы халықтардың, оның ішінде Қазақстанның барлық күшін осы
33
шиеленіскен тап күресіне жұмсауға мәжбүр етгі. Халықтардың санасына сіңіп үлгермеген жаңа
мемлекетгік басқару жүйесі кеңестер құралмай жатып, бірден жан түршігерлік, бітпес тап
тартысының — азамат соғысының қансоқтасына белшесінен батты да кетті. Ресей тарихында
қалыптасып қалған мемлекет, заң, коғамдық тәртіп аяқ асты болып кдлды, ал жаңа мемлекет, оньщ
зандары осы соғыс жағдайывда қалыптасты. Уақыт тығыздығы, соғыс, елдегі шаруашылық
күйзелісі, тігаі орта, ұсақ кәсіпорындардьщ өз иелерінен, шетел инвесторларынан тартып алынуы,
бірақ өндірісті жаңаша басқара алмау — осының бәрі, сайып келгенде, жаңа өкіметті әскери
диктатураға еріксіз итермеледі. Әрине, кеңестердің демократиялық түрі сақталды: кеңес,
партия съездері жылма-жыл өткізіліп тұрды. Шындығында, іс жүзінде, Кеңес өкіметінің
шығарған зандары (декрет деп аталды), директивалары, бұйрық-жарлықтары және
олардың орындалуына зер салсақ, өкіметтің диктаторлық міндеттер атқарғанын байқау
қиын емес.
Құрамына кіргені белгілі. Осыған қарамай губернияның кейбір басшы партия жөне
совет қызметкерлері Орал губерниясьшың Қазакстанға кіруіне қарсы бодцы, ол РСФСР-ге
тікелей бағынуға тиіс деген пікірді жақтап келді. Онымен коймай шовинистер Орал
губерниялық екінші партиялық конференциясына (1920 ж. мамыр) Орал губерниясының
Қазақстаннан бөлінуі туралы қарар қабылдапты. Мұндай теріс кезкарасты түзету үшін
Казревкомға РКП(б) Орталық комитеті мен Совет үкіметінің нақтылы көмегі қажет болды.
Орталық органдардың қолдауымен маусым айында Орал губерниясына РКП(б) Қазақ
облыстық бюросы мен Казревкомның арнаулы комиссиясы жіберідці. Көп кешікпей Орал
партия ұйымы мен губерниялық совет аппараты ұлы державашыл шовинистерден
тазартылып, губернияда жүргізілген өрескел қателіктер түзетідді. 1920 ж. 1 шілдеде болған
Орал губкомының пленумы губернияның Қазақстан құрамына кіру қажеттігін жақтаған
қарар қабылдады. Казревкомның тарапынан мұндай жұмыстар Қазақстанның қүрамына
кіруге тиісті басқа қазақ жерлеріне байланысты да жүргізілді.Ежелгі қазақ жерлері — Жетісу
мен Сырдария облыстарьш, Маңғыстау мен Красноводск уездерін қазақ елкесіне қосу
мәселелерін Түркістан республикасы өкіметінің алдына қою үшін Ташкентке Казревкомның
арнаулы өкілі жіберілді. Сібір ревкомына қарап келген Ақмола мен Семей
губерниялары Қазақ республикасына қосу мәселелерін талқылау мақсатымен және осы
екі облысты мекендеген қазақ еңбекшілерімен тығыз байланыс жасап, олардың талап-тілектерін
жете түсіну үшін Омбы мен Семей қалаларына да комитет өз өкілдерін аттандырды.
Олар Қазақ республикасының түпкілікті шекараларын анықтауға байланысты
келіссөздер жүргізді. Бұл салада Казревкомның жанынан құрылған Қазақ АССР-нің
мемлекеттік шекарасын анықтау жөніндегі комиссия қызметі аса маңызды болды. Оның
алдына мындай міндеттер қойылды: өлкенің экономикалық саяси және этнографиялық
жағдайларына байланысты Қазақ республикасына қосылуға тиіс байырғы территорияларды
анықтау және оған байланысты Халық комиссарлары Советі мен бүкілқазақставдық Советгер
съөзіне ұсыныстар әзірлеу: керші губерниялар мен Қазақ республикасы арасындағы
шекара мен территорияларға байланысты даулы мәселелер жөнінде қорытынды беру және
оларды тікелей шешу: республиканың ішкі әкімшілік болінуінің жобасын жасау 1919 ж.
13 қыркүйекте Казревком осыған дейін уақытша Челябі губерниясының құрамында болып
келген Қостанай уөзін қазақ өлкесіне қосу туралы өтінішті ВЦИК-тің алдына қойды. Мұңдай
талап-віініштер Сібір ревкомының, Түркістан АССР-нің қоластыңдағы қазақ жерлері туралы да
қойыдцы. Сонымен 1920 жылғы 9-10 тамызда Москвада Қазақ республикасының шекарасын
біржолата анықтауға және оны басқару мәселелеріне арналған мәжіліс шақырылды. ВЦИКтің Президиумы шақырған осы мәжіліс Лениннің тікелей қатысуымен өтті. Мәжіліске
Қазревкомның жауапты қызметкерлері, Түркістан майданының әскери революциялық
советінің, Түркістан өлкелік партия ұйымының, Омбы және Орал облыстары
революциялық комитеттерінің өкіддері қатынасты. 2 күн бойы Қазақ республикасының
шекарасы туралы мәселе қызу айтыстың тақырыбына айнадды. Әсіресе Сібір ревкомының
екілдері қүрылғалы отырған қазақ республикасының терриориялық тұтастығына нұқсан
келтіретін ұсыныстар айтып, даудамай шығады. Екі жақтың пікірін мұқият тыңцаған
34
В.И.Ленин Қазақстанның шекарасы туралы мәселенің барынша әділ шешуіне асқан мүдделік
танытты.
6.Қазақ Кеңес мемлекетінің құрылуы. Мәжіліс барлық Қазақ облыстарының басын
бірікгіретін Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру туралы декретгің
жобасын талқылап бекітті. 1920 жылғы 26 тамызда РСФСР халық комиссарлары Советінің
пред-седателі В.И.Ленин мен Советтердің бүкіл россиялық атқару комитетінің председателі
М.И.Калинин Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру туралы декретке
қол қойды. Декреттің бірінші тарауында Қазақ АССР-і РСФСР-дің құрамды бөлігі болып
жарияланатыны айтылды. Қазақ Совет Республикасының құрамына мына облыстар мен
уездер кірді:
1. Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездерінен түратын Семей облысы.
2. Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері мен Омбы уөзінің бір бөлігінен
тұратын Ақмола облысы.
3. Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз және Торғай уездерінен тұратын Торғай облысы.
4. Орал, Ілбішін, Темір және Гурьев уездерінен тұратын Орал облысы.
5. Закаспий облысының Маңғыстау уезі мен сол облыстың Красноводск уөзіндегі Адайлар
мекендеген төртінші жене бесінші облыстар.
6. Астрахань губерниясының құрамында болып келген Бөкей ордасы, Синемор облысы,
бірінші және екінші Приморье округтерінің қазақтар мекендеген аудандары.
"Известие ВЦИК" газетінің 1920жылғы 22 қазанындағы санында жарияланған 26
тамыздағы декреттің бірінші тарауына енгізілген қосымша Қазақ АССР-нің құрамына
Орынбор қаласы мен оның маңындағы Покровский, Краснохолм, Илец, Шарлық, Исаев
және Петровск аудандары қосылатындығы айтылды.
7. Қазақстандағы “әскери коммунизм саясаты”Біз бұл мәселені азық-түлік
саясатына катысты қарастырмақшымыз. Өйткені Лениннің өзі айтқандай, "астық үшін күрес —
социализм үшін күреске" айналған еді. Кеңес өкіметіне қалаларға (жұмысшы табына) және
соғысқа (Қызыл Әскерге) қажетті тамақ, киім, көлік сияқты заттарды, ең аддымен, ауылселодан (шаруалардан) алуға тура кедді. Сөйтіп, ауыртпалық шаруаларға түсті. Әскери диктатура
астық үшін күресті, яғни социализм үшін күресті шаруаларға қарсы жүргізді. Бұл кезде
помещиктер бірден экспроприацияланған, кулактар да 1918 жылы жазда соның кебін киген.
Олай болса, ауыртпалық ауқатты шаруалар мен жарлы-жақыбайларға түсетіні анық.
Бірақ өкімет өзін жұмысшы-шаруалар өкіметіміз деп атағандықтан халыққа ашық қарсы шыға
алмады, саясат колданды. РК(б)П атынан Орталық комитет үздіксіз үндеу, қаулы-қарарлар
шығарып, үгіт-насихатгы үдетіп, халықпен байланысын үзбеді, оның миына оз идеологиясын
сіңірді. Елдегі азамат соғысы, бұліншілік таланған, тоналған, репрессияланған үстем тап
өкілдерінің әрекетінен болып отыр-мыс. Ендігі ең қауіпті, ең күшті езуші тап — кулактар
деген ұран тасталып, оған қарсы: орта шаруа мен жұмысшы табы (Кеңес өкіметі) одақ жасап,
кедей шаруаларға сүйенеді деген тактика 1919 жылы наурызда РК(б)П-ның VIII съөзінде
қабылданған еді.
Ал іс жүзівде осы саясат қалай жүргізілгені азық-түлік мәселесінен анық көрінеді.
Жоғарьща айтылғандай, Кеңес өкіметі алдымен өзін қорғауға, сақтап қалуға күш салды.
Кедей шаруаларға сүйенеміз дей отырып, оған нақты кемек көрсете алмады, керісінше өзі
олардың мойнына асылды. Партияның "одақтасы" — орта шаруа бергені болмаса, өз басына
жақсылық таппады.
1920 жылдың басында кеңестер Қазақстанда азық-түлік салғыртын (продразверстка) жаппай
енгізді. Салғыртты жинау күшпен жүргізілді, сондықтан азық-түлік отрядтары (про-дотряд)
қарулы күштерге сүйенді және олар Ресей қалаларыңца жасақталды. Бұл арада да қисын бар:
сырттан келген қалалықтар өзі үшін қандай қаталдықтан да бас тартпауы керек. Астық
олардың қалаларына, отбасыларына жіберілетіні анық еді.
1920 жылдың соңыңда РК(б)П-ның шақыруымен Ресейден Казақстанға 11500 азық-түлік
жинаушы жіберілді. Әрине, қарулы күш есебінде бұл аз емес, кейін оның саны еселеп
артпаса кеміген жоқ. Олардың күшімен тек Семей облы-сынан 15 миллион пүт астық
35
жиналуы тиіс болды. Үйез көлеміне шақсақ, Павлодар үйөзінің өзі орталық үшін ғана (ішкі
қажеттілікті есептемегенде) 3 миллион пүт астық және 37 мың бас мал жинап беруі керек
екен. Сонша астық, мал, басқа азық түрлері сөзсіз әрі күштеп жиналатыны ашық
ескертілді. Үйездік азық-түлік комиссары Калинин дегеннің сөзінде: "Азық-түлік
диктатурасына сәйкес, ешбір ұйымның, тіпті ревкомға дейін декретті жою немесе оны не
олай, не бұлай іске асыруға байланысты азық-түлікке қатысты араласу құқы жоқ екендігі
анықталып отыр",— деп мәлімдеді 1920 жылы 6-мамырда Семей губерниясы азық-түлік
комиссарлары мәжілісінде2; Бұған қарағанда жергілікті басшылар азық дайындау
"диктаторлық" жолмен, "декрет" арқылы жүру керектігін дәл үққан тәрізді. Олардың ісі де со ііне
сәйкестендірілгенін көреміз. Азық-түлік саясатын іске асырудағы басты қиындық — оған
шаруалардың қарсылығы. Бұл күштеу саясатына халықтың наразылығы, күшке күшпен
жауап беруі кеңес тарихнамасында "бандитизм", "саяси бандитизм", большевик-терге жау
партиялардың ұсақ буржуазияның ұйымдасуы деп теріс көрсетіліп келді. Павлодар үйөзінде
"кулактар мен әскерден қашқандардың" (дезертир) көтерілісі деп аталған қарсылық 1920
жылы 22-шілдеде басталады. "Қара бандылар" деген атпен белгілі болған кетерілісшілер
Ямышеводан Подстепнойға дейін кеңес әскерлерін шегіндіреді. Оларға қарсы 190 және 35
кісілік отряд кемекке жіберіледі. "Толастамайтын бандиттік қозғалыс" жайлы хабар Омбыдан да
келіп жатты. Құжаттарда көпшіліктің "көңіл күйі коммунизмге қарсы" екендігі ашық
айтылады. Оның делелі — халық көтерілістерінің 1921 жылы да тоқталмауы. Өкімет
тарапынан көтерілісшілерге карсы жазалаушы отрядтар шығарылды, шаруалардың
қолындағы мылтықтар тартып алынды. Бірақ көтеріліске себеп болған азық жинау ісі
тоқтатылмады.
Мысалы, Семей губревкомы үйездерге мынадай телеграмма жіберді: "Батыс майдандағы
жағдай, Сібірдің оте ірі қалаларында азық-түліктің тапшылығы қатаң азық дайындау
саясатын жүргізуде шешуші шараларға баруды талап етеді, салғыртты орындаудан
қашқақтайтындарға кеңіл аударындар, репрессиялық шаралар қолданыңдар, қаруланған азықтүлік отрядтарын дайындандар. Керек көзінде зорлаудан, салғыртгы күштеп орындатудан
тайсалмандар". Мұндай жол көрсеткен директивалар шаруалар мен азық-түлік отрядтары
арасындағы аяусыз қан төгіске алып келді.
Соның бір көрінісі 1921 жылы тамыз айының басында Павлодардан Омбыға келе жатқан
"Витязь" параходын шаруалар тарапынан атқылаудан басталды. Параходты қорғауға жергілікті
гарнизоннан Медведевтің отряды жіберілді. Бірақ ол ешкандай қарулы адамдарды
кездестірмепті. Дегенмен, ол станцияларды аралап, "контрреволюционерлерді" өз бетінше
ұстап, жазалауға кірісті. Сейтіп ол Песчанскаядан 13, Качирьщан — 9, Пресновскаядан — 13,
Чернорецкаядан 1, барлығы — 36 адамды атып кетеді. Кейінірек Медведев сәуір айында да
осы маңайда көп адамды шыбықпен, шомполмен дүрелегені анықталады. Азық-түлік
диктатурасының осындай өз жендеттері шыға бастайды.
Шыдамы таусылған халық әділеттілік іздеп, жоғарғы орындарға арызды қардай боратады,
бірақ арыздар тексерусіз қалып отырады. Кейде тіпті жазаланғандарды емес, жазалаушы
партия, кеңес қызметкерлерін ақтауға тырысушылық та орын алады. Мысалы,
бейбастықтық жасаған Павлодар әкімдері (жауапты қызметкерлер деп аталады) 24 адамды
аманатқа (заложник) ұстап атқаны, тағы 54 аманатты түрмеге жапқаны жуып-шайылып,
ақталып кетеді. Үстірт текеерген Семей губревтрибуналы бұл әрекеттер "революциялық
тәртіп орнату" үшін, халықтын антикоммунистік көңіл күйі ескеріліп жасалған,
атылғандар, негізінен, кулактар, ал аманат ұстау арқылы террор жүргізу қаскү-немдерден
корғану әрекеті деп түсіндірген. Мұндай заңсыздықтармен ауызданған кеңес әкімдеріне,
ревтрибуналға халықтың қалай бүйрегі бұрып, сенім артпақшы? Семей ревтрибуналына
қарағанда, ҚАССР Жоғарғы трибуналы сорақы заңсыздықтың болғанын мойындайды:
"Семей губерниясының Павлодар уөзінде азық-түлік салығын жинау науканы көзінде азыктүлік қызметкерлері ұқыпты төлемегендерге зорлаудың жабайы әдістерін қодданған:
қамшымен сабаған, үстіне суық су қүйған, салқын сарайларға қамаған және т.т.,
Паволжьенің бір кезде өліктердің етін жеуге мәжбүр болған, аштық жайлаған
36
аудандарына көшіруді қолданған". Сөйте түра, заңсыздық жасау орталыққа астық, азық
жинаушылар үшін кешірімді болғаны таңқалдырады. Сірә, олардың қолын ешкім қақпаса
керек.
Осындай жағдайда Кеңес өкіметінің азық-түлік саясаты да оңға баспады, жөнді нәтиже
бермеді. Мысалы, салғырт жоғарыда айтылған Семей облысында 1920 жылы жиналуға тиісті
15 миллион пүттың орнына — 2,1 миллион (1/7 бөлігі), Павлодар уезі бойынша 3 миллион
пүттың орнына — 0,4 миллион пүт қана алынды3. Шаруалар қарсылығын жеңе алмаған
Семей облысы басшылары шарасыздан енді жоспардың 60%-ін орывдаудан артық міңцетгеме
ала алмады. Қазақстан бойынша 1920 жылғы салғырт жоспары 20 миллион пұтқа кем
орындалады.
Мүмкін 1921 жылы наурызда РК(б)П X съезі қабылдаған НЭП саясаты шаруаларға жеңілдік
әкеліп, азық-түлік жинау ісін жеделдеткен болар? Жоқ, Қазақстан жағдайында НЭП саясаты
да өз жемісін бұрын КОКП тарихында жазылғандай.
Бекіту сұрақтары:
1. Революцияға деген әртүрлі қоғамның әлеуметтік топтарының көзқарасы қандай болды?
2.Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауының ерекшеліктерінатап беріңіз?
3.Алаш партиясы саяси күрестің факторы қандай болды?
4. Алаш» партиясының сьездегі қараған мәселелерін атапберіңіз?
5. «Алаш» партиясының бағдарламасы қандай болды?
6. Кеңестердің алғашқы қадамдары және оларды қоғам қалай қабылдады?
Қазақстан XXғ. 20-30 жж. саяси-экономикалық жағдай /4 сағат/
Лекция №7 Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары (1932-1933 жж.)
Негізгі ұғымдар: Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, аграрлық реформа, мемлекеттік
кооперативтік сауда жүйесі, кооперация, индустрияландыру, әміршіл-әкімшілбасқару
жүйесі,"халық жауы", контрреволюция.
Мақсаты: Ауыл шаруашылығын ұжымдастырудағы кеңестік солақай саясаты және
оныңзардаптары туралы тарихи ақиқатымен 1932-1933 жылдардағы аштықтың
халқымызға әкелген қасыреті туралы шындықты деректер негізінде ашып көрсету.
Кеңестік саясаттанған қазақ тарихының «ақтаңдағын» тануға пікір білдіруге үйрету.
Көрнекілігі:Кеңестік дәуірдегі Қазақстанның саяси картасы.Қазақстандағы ұжымдастыру
кезеңі тарихи деректі филмнен үзінді.
Жоспар:
1.20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай.
2.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жане оның зардаптары. 1932-1933
жылдардағы аштық.
Лекция
1.20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай.1921-1922
жылдарда патша өкіметінің жер мәселесіндегі отарлау саясатының зардапты мұраларын
жойған Қазакстан Түркістандағы аграрлық реформалардың жергілікті ұлт еңбекшілері,
сондай-ақ қоныс аударған еңбекші шаруалар үшін елеулі маңызы болды. Ол көшпелі
және жартылай көшпелі ауылдардағы кедейлердің салықтан босатылып, жеңілдіктер
алуына жол ашты. Сонымен бірге оларда ұжымдандыру алғашқы қарапайым
түрлері: сауда-саттық жасау, жабдықтау, несиені пайдалану, кейде мәдени ағарту
жұмысстарының басын біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол салды.
37
Мемлекеттік кооперативтік сауда жүйесін құрумен бірге даласында сауда
құрылысының жаңа мазмұнымен байытылған ескі түрлері: жәрмеңкелер, сауда
керуендері болды. Міне, осының нәтижесінде 1923 жылы баяуырақ болса да, ауыл
шаруашылығы өндіргіш күштерінің өрлеуі басталды. Ауыл шаруашылығын машиналар
және құралдармен, тұқымдық астықпен жабдықтау жақсарды. Мал саны да өсті. Ауыл
шаруашылығын қалпына келтіруде кооперацияның рөлі артты.
1924 жылы сәуірде
РКФСР үкіметі Қазақ АКСР- інің көшпелі және
отырықшылыққа көшкен халықтарын жерге орналастыру туралы жарлық шығарды. Жерге
орналастыруға байланысты барлық шығынды мемлекет өз мойнына алды.
Отырықшыланған шаруашылықтарға салық жөнінен жеңілдіктер берілді. Ауыл кедейлері
мен шаруаларына қаржылай көмек беру ұйымдастырылып, оның көлемі 1,5 млн. сомға
өсті. Осы жылдың қазан айында ұжымдастырылған шаруашылықтардың жалпы саны
794-ке жетіп, оның 96-сы Коммуна, 456-сы ауылшаруашылық артелі, 242-і жай
серіктестіктер болды. Ал 20-жылдар аяғында Қазақстанда 1250 мындай жеке шаруа
қожалықтары колхоздарға ұйымдасты. Мемлекет техника және қаражат беріп, еңбекші
шаруаларға жеңілдіктер жасап, колхоздарға көмек көрсетуге пейіл қылды. Бірақ көп
жерлерде бұл шаралар тиісті нәтиже берген жоқ. Бұл кезде республикада совхоздар мен
МТС-тар құрыла бастады. Бұлар шаруалардың ұжымдандыру мәселесін шешуге
көмектесуге тиіс еді.
Аграрлық саясатты іске асыру барысында ірі байлардың, "жартылай феодалдардың" ең
әуелі малын, сосын еңбек құралын, одан кейін олардың тұратын үйлерін тартып алып, жер
аударып жіберу бағыты алынды. 1927 ж. желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы
буындарында ірі-ірі байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу
үшін комиссия құрылды. Комиссияның төрағасы болып Е. Ерназаров тағайындалды.
Оның құрамына О. Исаев, Н. Нұрмақов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов т. б. кірді. 1928 ж. 27
тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің
мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа
айналды. Республика округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды.
Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам
жұмыс істеді.
Қаулыға сәйкес Қазақстан бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса малы бар ірі
қараға шаққанда 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда 300 және отрықшы
аудандарда 150 шарушылықты төркіге салу белгіленді. Бұл науқанды 1928 жылдың 1
қарашасында аяқтау жоспарланды. Науқанның қорытындысы бойынша іс жүзінде 696
шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-ы тұрған округінен тыс жерлерге айдалды.
Тәркіленгендерден ірі қараға шаққанда 145 мындай мал және ауыл шаруашылық
саймандары тартып алынды.
Қазақ байларын тәркілеу барысында заңға қайшы көптеген бұрмалаушылықтар
орын алды. Кейбір жерлерде 300-400 қаралы қойы бар, орта қолды дәулетті шаруалар
шаруашылықтары орынсыз тәркіге ұшырады. Ал қайсыбір жерлерде туысқан
жанұяларының малдары қосылып жазылып, оларда төркіге жатты.
20-шы жылдардың аяғында көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды
отырықшыландыруға бағытталған Шаралар іске асырылды. Мұның өзі бастапқыда
кейбір жеңілдіктер беру (құрал-сайман, күш-көлік, қарыз қаржы беру, екі жылға астық,
ет тапсырудан құтқару) арқылы бірте-бірте жүргізілетін болып белгіленгенмен,
шынтуайтқа келгенде, күштеп отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде
көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіріліп, киіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құрылды.
10-15 күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ешкімді тындамай қашуға, көшуге мәжбүр
болды. 1930-31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зобалаңына ұшыраған мал
шаруашылығымен айналысатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам шаруашылықтар
республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Маңғыстау ауданы (Батыс Қазақстан) халқының
50 пайызы Қарақалпаққа, Түркіменияға, Ресейге көшіп кетіп оралмады. Ондағы малдың саны
38
65 пайызға азайды. Тек Батыс Қазақстан облысы бойынша - 82,2, республика бойынша - 51,8
пайызға қысқарды. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдың тамыз айына дейін 281
мыңнан астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Ал бұл
көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтар жаңа экономикалық саясатты іске
асыру барысында өздерінің малдарының санын көбейтіп, қалаларға ет, жүн, т.б. шығарып
сатып, жағдайларын біраз түзеп алған болатын.
Сонымен 20-жылдардың аяғына қарай қазақ даласындағы ірі өзгерістерге: халық
шаруашылығын қалпына келтіруге, өнеркәсіп орындарын салып, кәсіпорындардың, жолдың
кең жүйесін дамытуға себепші болған жаңа экономикалық саясаттың әрекетін тежеп,
әміршіл-әкімшіл басқару әдісіне көшуге біржола бетбұрыс жасалды. НЭП жылдарында
Орташаланып калған ауқатты шаруалар, қаладағы жағдайын біраз түзеп алған қолөнершілер
мен қызметкерлер енді жат таптың өкілі есебінде қудалауға алына бастады. Саясаттағы
солақайлық етек ала берді. Халықты ызғарымен ықтырып, тұманымен тұншықтырып, отына
күйдіріп Сталин бастаған әміршіл-әкімшіл басқару жүйесінің қызыл шоқтай тарғылданған
күні туып келе жатты.
2.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жане оның зардаптары. 1932-1933
жылдардағы аштық. 20-шы жылдардың басында қабылданған жаңа экономикалық
саясат бойынша шаруаларды ұжымдастыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен
мәдени дәрежесін көтеру сияқты күрделі мәселелер шешіледі деп есептелінді. Шаруалар
кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық тиімділік шарттарын сөзсіз
орындау арқылы жүзеге асатын шаралар ретінде қаралды. Жаңа экономикалық саясаттың
алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда, 20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат негізінде
қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді. Басты міндет - ең зәру көкейкесті мақсат
индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу деп жар салынды. Индустрияландыру қамқарекетін қамтамасыз ететін қорды жинауды шаруалар қауымын тікелей және жанамалап
экспроприяциялау есебінен жүргізу көзделді. Атап айтқанда, бұл мақсат
мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау, яғни шаруаларды ұжымдастыруды жаппай
өткізу арқылы іске асырылды. Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты
Қазақстанда да колхоздастыру науқаны басталды. Бұл шараның іске асырылуына
шаруалардың тілегі мен ықыласы себеп болған жоқ, ол жоғарыдан берілген әмір,
нұсқаулар негізінде жүргізілді. Қазақстанда колхоздастыруды 1932 жылдың көктеміне қарай
аяқтау белгіленді. Шаруаларды күштеп ұжымдастырудың арқасында республикада
колхоздар саны қауырт өсіп 1927 жылы 1072 болса, 1928 жылы - 2354, ал 1929 жылы - 4876ға жетті. Бұлар колхоздастыру саясатын жүргізудегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу
үшін құрылған жасанды шаруашылықтар еді. Оларды құру барысында небір сұмдык
зорлыққа, күштеуге жол берілді. Ол тұста қабылданған бірнеше қаулы-қарарлардың
заңдылығын тексеру барысында Қазақстан Республикасы Жоғары Кенесінің Төралқа
комиссиясының 1992 жылғы желтоқсанындағы қорытындылары жарияланды. Онда
келтірілген деректер мен мағлұматтар колхоздастырудың қандай әдістермен жүргізілгені
жөнінде толық түсінік береді.
Колхоздастырудың 1929 жылдың орта шенінен басталғаны белгілі. Оның құлаш жаюы
Сталиннің сол жылғы 7 қарашадағы "Правда" газетінде "Ұлы бетбұрыс" деп аталатын
мақаласының шығуымен тұспа-тұс келді. Мұның алдында кулактарға шабуыл жөніндегі
нұсқаулар негізінде Қазақстанда байлардың шаруашылықтарын тәркілеу аяқ-талған
болатын. Енді жана экономикалық саясат негізінде жүргізілген шаруаларды
кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отырған күшпен ұжымдастыру шарасына орын
берді. Ал, бұл шара шаруа қауымының игілігін ойлаудан тумады, тек индустрияландыру
процесін қамтамасыз ету мақсатын қана көздеді. Сөйтіп, 20-30 жж. жаңа экономикалык
саясатын дамыту бағыты тұйықталып тасталды. Ондаған жылдар бойына экономика мен
қоғамдық саяси өмірде тек "күштеу" шарасының рухы үстемдік етті.
39
Бұл жағдай ауыл шаруашылығына қасіретті зардабын тигізді. Селодағы саясаттың ең
басты шарты - әміршіл-әкімшіл террорға сүйенген экономикалық емес жарлықтар,
шаруалар қауымын кооперациялау идеясын жаманатты қылып қоймай, оның пайдалы
«
жақтарын да құртып жіберді.
Ұлы бетбұрыс» селолық құрылымдарды қатігез
қаталдықпен аяусыз қиратып, қоғамның болашақта туатын проблемаларын біртіндеп
әзірлей бастады.
Колхоздастыру барысында жүргізілген ауыл шаруашылығы өнімдері оның ішінде
астықты күштеп дайындау шаруалардың күн көрісіне, көңіл-күйіне мейілінше кері әсер
еткен, оларды кеңес өкіметін жек керуге итермелеген екінші бір үлкен шара болды.
Ауылдарда мал саны өсіріліп көрсетіліп, алынатын еттің, жүннің көлемі белгілі есептен
асып түсті. Салғыртты орындау үшін шаруалар қыс ішінде қой қырқуға мәжбүр болды.
Мұның өзі қойлардың жаппай қырылуына соқтырды. Егіспен айналыспайтын
шаруашылықтардан астық талап етілді. Салғыртты орындамаған қожалықтар сотқа
тартылды. 1928-1929 жылдары осындай айыпқа ұшыраған 34 мың ауыл-село адамдары
сотталды. Мұның өзі ауыл адамдарын қорқыту үшін де істелінді.
Колхоздастыру осындай ауыр жағдайда басталды да, оны басқару әкімшілік, зорлық,
күштеу әдістерімен жүргізілді. Егер 1928 жылы Қазақстанда колхозға барлық
шаруашылықтардың екі пайызы ғана кірсе, 1931 жылдың күзінде шаруаларды 70-тен 100
пайызға дейін колхоздастырған аудандардың саны 78-ге жетті. Бұл тұста өлкеде 122
аудан болатын. Шаруаларды ұжымдастыру көзінде ауыл-селоларда бай-кулактарды тап
ретінде жою шаралары іске асырылды. Жергілікті орындарға жеткізілген нұскау бойынша
жойы-луға тиісті бай-кулак шаңырактары барлық шаруашылықтың жалпы санының 3-5
пайызынан аспауы керек деп ескертілді. Бірақ, осыған қарамастан әміршіл-әкімшіл
жүйенің асыра сілтеу әрекетімен тәркіге салынғандар саны кез келген жерде ең жоғарғы
көрсеткішке жеткізілді. Нәтижесінде тек 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге байкулак деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6765 адамға жетті. Ондаған мың
шаруалар тұрған округтерінен республика ішінде басқа жерлерге көшірілді.
Ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жүргізу үшін Қазақстан өлкелік партия
комитеті жергілікті белсенділермен бірге кәсіпорындардан сегіз мың жұмысшыны
тартты. Мұның үстіне республикаға Мәскеуден, Иваново-Вознесенскіден, Харьковтан,
Ленинградтан партияның шақыруымен 1204 «жиырма бесмыңыншы» келді. Бірақ
бұлардың өздері қазақ жерінде отырықшыланудың мәні мен механизмін жете түсінбеді.
Көптеген әкімшілер үшін бұл шартараптан жүздеген шаруашылықты бір жерге жинау
болды. Мұндай топтаудың салдарынан шаруалар мал өрісінен, су мен шөп іздеп,
жайылым ауыстырып отыру мүмкіндігінен айырылды.
Әміршіл-әкімшіл жүйенің нұсқауымен Қазақстанның барлық аймақтарында
ұжымдастыру егіншілік шаруашылықтарында да қандай қарқынмен жүргізілсе, мал өсіретін
шаруашылыктарда да ол сондай қарқынмен жүргізілсін деп талап етілді. Ойластырылмай
алынған шешімнің зиянды қайтарымы өзін көп күттірген жоқ.
Колдағы малды қоғамдастыру нәтижесінде колхоз фермалары құрылды. Кейбір
жерлерде алып коммуналар ұйымдастырылып, олар өте көп шарушылықты біріктірді.
Соның нәтижесінде фермаларға жиналған қисапсыз мал күтімнің кемдігінен, шөптің,
жайылымның жетпеуінен қырылды. Колхозға кірмеген жеке шаруашылықтарда мал
ұстауға ықылас болған жоқ. Сөйтіп, 1928-32 жылдар аралығында республикада ірі қара 6
млн. 509 мыңнан 965 мыңға, қой 18 млн. 566 мыңнан 1 млн. 386 мыңға, жылқы 3 млн. 516
мыңнан 316 мыңға, түйе 1 млн. 42 мыңнан 63 мыңға азайып кетті. Қазақстанның осы
жылдары одақ бойынша тауарлы астық өндіруден үлес салмағы 9 пайыздан 3 пайызға
кеміді. Халықтың тұрмысы нашарлап, қайыршылануы күшейді. Мұның өзі шаруалар
бұқарасының наразылығын туғызбай қойған жоқ. 1929-1931 жылдарда шаруалардың 372
көтерілісі болып, оған 80 мындай адам қатысты. Созақ, Шемонаиха, Бұқтырма, Ырғыз,
Қазалы, Қармақшы, Самар, Абыралы, Биен-Ақсу, Шыңғыстау, Бөрібаев, Қастек, Балқаш,
Шұбартау, Маңғыстау т.б. жерлердегі шаруалар көтерілісі аяусыз басылып, оған
40
қатысқандардан 5551 адам сотталды, олардың 883-і атылды. Жалпы алғанда күштеп
ұжымдастыру көзінде Қазақстанда 100 мыңнан астам адам жазаланды.
Көшпелі қазақ мал шаруашылықтарын күштеп отрықшыландыру және ұжымдастыру
Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен түсіріп жіберді. Республика экономикасының
құлдырап төмендеуі 1932-1933 жылдардағы қуаңшылықпен тұстас келді. Осындай елді
арылмас сорға душар еткен қолдан жасалған қастандық пен табиғаттың рақымсыздығынан
осы екі жылда республикада аштықтан өте көп адам қырылып, қазақ елі орны толмас
қайғы мен қазаға ұшырады: 2 млн. 200 мың адамынан, яғни қазақ ұлтының 49 пайызынан
айырылды. Республикада тұратын басқа халықтар да сан жағынан кеміді.
Бекіту сұрақтары:
1.Ауыл шаруашылық өндірісінің құлдырауының себептері неде?
2.1924 жылы сәуірде РКФСР үкіметі Қазақ АКСР- інің көшпелі және отырықшылыққа
көшкен халықтары туралы қандай жарлық шығарды?
3. Қазақстанды жайлаған 1931-1932 жж аштықтың болуына не себеп болды
4. Қазақстаннан тыс ауа көшкен жүз мыңдаған қазақтардың тағдыры қалай болды?
Әдебиеттер:
1. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
2.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Лекция №8-10 Қазақстан XXғ. 20-ж. I-жартысындағы жаңа экономикалық
саясат (ЖЭС).
Негізгі ұғымдар: Кіші қазан, оппозиция, социалистік индустриализацияның принциптері,
жаңа экономикалық саясат. “Кулактар”
Мақсаты: Қазақстан XXғ. 20-ж. I-жартысындағы жаңа экономикалық жағдай және
өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылысы туралы тарихи ақиқатын таныту.
Жоспар:
1. ЖЭС-қа дейнгі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай.
2. ЖЭС жылдарында Қазақстан экономикасы.
3. Өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылысы.
4. Ф.И. Голощекин және “Кіші қазан” революциясы
5. Қазақстандағы социалистік индустриализацияның принциптері және оның ерекшеліктері.
6. Елдің индустриалдық дамуның алғашқы қадамдары және дамуы.
7.Қазақстандағы мәдениет қүрылысы және мәдениет жетістіктері (1920-1940 жж).
Лекция
1. ЖЭС-қа дейнгі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай. РКП(б)-нің X
съөзінің жаңа экономика саясаты (ЖЭС) және оның Қазакстан халқын ашаршылыққа ұшыратуы.
Жер-су реформасын жүзеге асыру. 1920 жылдың аяғында Коммунистік партия жаңа
экономикалық саясатты (ЖЭС) әзірлеуге кірісті. 1921 жылғы ақпанның басында Ленин
азық-түлік салғыртының орнына
азық-түлік салығын енгізудің қажеттігін атап
41
корсетті.жылдың 8-16 наурызында партияның X съезі өтті.В.И.Ленин Орталық Комитеттің
есепті баяндамасы мен натуралды салық туралы баяндамасында салғырттан азық-түлік
салығына көшудің, жаңа экономикалық саясатқа көшудің қажеттігін жете дәлелдеп берді.
Социализмнің экономикалық негізін салу үшін жаңа техникалық базада ірі өнеркәсіпті
қалпына келтіріп, қайта құру керек болды, ал бұл үшін жұмысшыларды азық-түлікпен,
өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығын ең адцымен қалпына келтіру
керек бодды. Ауылшаруашылық өндірісін көтеруге еңбекші шаруалар бүқарасын
ынталандыру керек болды, бірте-бірте, ептеп-ептеп миллиондаған бытыраңқы шаруалар
шаруашылығын социализм жолына көшіруге негіз дайындай беру керек болды; ал қала мен
деревняның, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының экономикалық байланысты тауар
айналымынан капиталистік элементтерді ығыстыра отырып, сауда арқылы ұйымдастыру керек
болды. ЖЭС дегеніміз капитализмге белгілі шамада уақытша жол бере отырып, бірақ халық
шаруашылығын билеу тізгіндерін міндетті түрде пролетарлық мемлекеттің қолында сақтай
отырып, жұмысшылар мен шаруалардың экономикалық және саяси одағын нығайтуды,
пролетариат диктатурасын нығайтуды көздейтін пролетарлық мемлекеттің айрықша саясаты
еді. ЖЭС бастапқы кезде және белгілі мөлшерде шегіну бодды, бірақ жұмысшылар мен
шаруалардың капитализмге қарсы жаңа шабуылға көшуіне қажетгі шегіну еді. ЖЭС капиталистік
элементтермен өзінің күресінде социалистік элементтердің басым өсуін, социалистік
элементтердің капиталистік элементтерді жеңіп шығуын, қанаушы таптарды жоюды,
социализм орнатуды көздеген еді.
Съезд партияның соғыс коммунизмі саясатынан жаңа экономикалық саясатқа көшу
жөніндегі ұстаған бағытын мақүлдап, салғыртты азық-түлік салығымен ауыстыру туралы шешім
алды. Шаруалар шаруашылығына сальшатьш салықтың міндетті мөлшері белгіленді, өйткенмен
артық өнімдерді шаруаның өзі толық билейтін болып, ал өнімдерді шаруа өнеркәсіп
товарларына айырбастауға, базарға шығарып сатуға мүмкіндік алды.
Қазақстанның жағдайы 1916 жылғы ойран Жетісуда, әсіресе, қазақтарды үлкен
қиыншылыққа ұшыратты. Он мындаған адам көтерілісте қырылды. 300 мыңы Қытай асып,
елінен, жерінен айырылып қадды. Революцияға дейін шұрайлы жерінен айырылған халық
ашаршылыққа ұрынды. 1917-1918 жылдары Түркістанда 1,114 миллион адам аштан
қырылды. Оның 75 проценті қазақтар. 1919 жылғы Т.Рысқұловтың бастауымен Түркістан
өлкесінде аштарға көмек беру комиссиясы құрыдды. Бірақ соның өзіңде бұл өлкеге жеңілдік
жасалмады. Азық-түлік Қазақстанда 1920 жылы қандай мөлшерде жинальш, орталыққа
жіберілгені жоғарьда айтылды. 1921 жылы Қазақстанның 5 губерниясы, кейбір уездері
ашаршылыққа үшырады. Бұл губерниялар (ішінде Семей губерниясы да бар) Қазақ АССР
ОАК-інің өтініші бойынша, 1921-1922 жылдары азық-түлік салығынан босатылды. Сондайақ Қазақстандағы барлық көшпелі және жартылай көшпелі хальйк, ет, сүт, тері, жүн төлеуден
босатылды.
2. ЖЭС жылдарында Қазақстан экономикасы. Қазақстандағы ашаршылық тек 1921
жылмен шектелмейді, одан әлдеқайда бұрын басталды, бірак оның мөлшері, халықтың
шеккен зияны әлі толық анықталмай келеді. Бір ескерерлік жайт — ЖЭС-те бізге
жақсылык әкелмеді. 1921 жылы күзде Лениннің өзі Арал балықшыларына хат жазып,
орталыққа балық алғызды, Тіпті Ақмола, Семей губернияларынан 1921 жылы ашыққан неміс
жұмысшыларына астық жөнелтіліп, оларды "таң калдырдық". 1921 жылы Мәскеу
Қазақстаннан 1920 жылдың орындалмаған 20 миллион пұт астығын жинауға әрекеттенді.
Бұған тек шаруалар ғана емес, осы әрекеттің жөнсіздігін түсінген кейбір Кеңес
кызметкерлері де наразылық біддірді. Осыған қарамастан, 1921 жылы мамырда Мәскеу мен
Ленинградтан Павлодарға 7 мың жұмысшы және 2,5 мың адамнан құралған бірнеше
автоколонналар келіп түсті. Астық жоспарын орындату мақсатымен кейбір губернияларға зат
айырбасын жасауға әртүрлі тауарлар да жіберілді. Бірақ Кеңес өкіметінен жүрегі шайлығып
қалған шаруалар бұған сенбеді және ел ашығып жатқанда астығынан айырылғысы келмеді.
Сондықтан олар астықты тііггі өнеркәсіп тауарларьша айырбастаудан да бас тартгы. 1921 жылғы 2шіддеде Лениннің РК(б)П-ның Сібір және қазақ бюроларына жіберген телеграммаларында
42
"шешуші шаралар қолданып, базарларды толық жабудан (шаруалар астығын сатгырмау үшін)
тайсалмай, кең мөлшерде зорлап алмастыру жүргізіңдер" деп кеңес берді. Осылайша Кеңес
өкіметі жоғарыда керсетілген жеңілдіктердің бәрін бірте-бірте жойып, іс жүзінде ескі
"соғыс коммунизмі" саясатына қайта көшуге бет алды. Соның бір көрінісі — 1921 жылы
20-қарашадан бастап сұрақтарға жауап берерліктей. Бірақ Қазақстан топырағында бұл
саясаттарға ортақ белгілер болғанын, яғни ең әуелі орталықтың мүдцесі үшін азық-түлік
күшпен экспро-приацияланғанын ашық айтатын уақыт жетті.
Дегенмен бұл жылдары Қазақтың көшпелі және жартылай кешпелі шаруашылықтарының
көпшілігінің бірте-бірте ұсақ товарлы укладқа көшуі қазақтың еңбекші шаруаларын
кооперацияға тартуды жеңілдетті, қазақ аулында колхоз құрылысының жеңуіне белгілі
алғы шарттар жасады.
Ауылшаруашылық сайманын жөндеумен айналысқан жүздеген мастерскойлар пайда
болды, ауылшаруашьшық саймандарын арнайы "жөндеу апталығы" еткізіліп отырды.
Кедейлер егіндігін бірлесіп жырту үшін бірікті. Ауыл мен селоларда егіс науқанына әзірлену
жөнінде сенбіліктер мен жексенбіліктер өткізіліп отырды, суармалы егіншілік аудан-дарында
каналдар мен арықтар қалпына келтіріліп жатты. Машинаны жалға беретін түңғыш
пункттер жұмыс істей бастады. Шаруалар астығын, картофелін, етін өткізіп, өнер-кәсіп
товарларын сатып алып отырған базарлар ашылды. Өлкенің шаруашылық өмірі көркейіп,
азық-түлік қиыншы-лықтары бәсеңцей түсті.
Сол кезде Қазақстанда тұрғын елдің салтына, түрмысына, шаруашылығына қарай шешетін
мәселенің бірі жер мәселесі болды. 1921 жылдың 7 ақпанында Қазақстан Кіндік комитеті Декрет
шығарды. 1917 жылға шейін Қазақстан кесіп алынса да, қара шекпендер орналастырылмай
бос жатқан жерлер еңбекшіл қазақ еліне қайтарылады деді. 1921 жылдың 19 сәуіріңце Ертіс
және Ащыкөл бойывдағы ені 10 шақырымдық және Жайық бойындағы ені 10 шақырымдық
жерлер еңбекшіл қазақ халқына қайтарылсын деді. Мүны шығарушы да Қазақстан Кіндік
комитеті. Сонымен көп жылдан бері үздіксіз таласа, тармаса, жалдап алып, неше
қиындықтармен, пайдаланып келе жатқан жерлеріне қазақ елдері қайтадан орналасатын
болды.
1922 жылдың 26 тамызында федеральдық комитет құрама республикаларда жер ісін
қарастыратын мекеме мен ВЦИК "Қазақстанда еңбекпен пайдаланудьщ нецзгі заңын" бекітіп
шығарды. Бұл негізгі заң 31-тамыздан бастап іске аса бастады. Сол "негізгі заңның" 32-33баптарына ескерту бар. 32-бап бойынша әркім пайдаланып отырған жеріне түпкілікті
орнығып иеленіп отыра береді. Бірақ, ол жерді съездер иә жер мекемелері заң бойынша
берсе, ғана сол пайдаланып отырған жеріне ие болмақшы. Сонымен мейлі қазак, мейлі орыс,
мейлі қай тек болсын, Қазақстанда еңбекпен жер пайдаланамын десе, іс жүзінде
пайдаланып отырса да даулы жерге съездердің, нә жер мекемелерінің заңға сыйымды рұқсаты
болу керек.
Осы "негізгі заң" артынан 1922 жылдың 30 қазанында "земельный кодекс" деген
бүтін Ресейге арналып заң шықты. Автономиялы республикалар үшін айрықша сол "кодекске"
толықтырулар және өзгертулер енгізіліп, 1923 жылдың сәуірінде жарияланды. Сол
өзгерту бойынша Қазақстанның ішінде енбекпен жер пайдалану жайындағы "негізгі заң",
онын, бер жағында 32-бап пен 33-баптың ескертуі қайтадан бекітілді. Екінші "Земельный
кодекстің" жалпы мағынасына қарағанда, пайдаланатын жердің ауданы бері болса күн
көруге жетерлік, әрі болса әркім өз еңбегімен игерерлік болуға тиісті. Бірақ, үйге,
шаңыраққа, адам басына пәлен десятинадан берілсін деп айтылған сөз жоқ. Және "Земельный
кодекстің" айтуы бойынша, ең әуелі жерге тұрғын халық орналасуы керек. Ең әуелі түрғьш
халықты жерге орналастыру керек (16-баптың 6-ескертуі). Жер жайывда кезекті нүсқаулар,
ережелер, жолдар шығарып түруға белгілі мөлшерде автономиялы республикаларға
ерік берілген. Бір жерге переселен аудару мәселесі ВЦИК-тің билігінде (223-бап), бір
жерден бір жерге қоныс аударуға — переселен болуға, яки қоныс іздеуге әркім ерікті.
Тетенше уақытта ресейлік жер комитетіне бекіттіріп алып, автономиялы республикалар
зорлап алуға еркі бар.
43
Сонымен ЖЭС Совет өкіметін нығайту, Қазақстанда түбірлі социалистік қайта
күрылыстарды жүзеге асыру (қазақ ауылын советгендіру, 1921-1922 ж. жер-су реформасын жүзеге
асыру, егістік және шабындык, жерлерді қайта бөлу) барысында ауылдық және шаруалар
Советтерін пролетариат диктатурасының органдарына айналдыру, жер мәселесівдегі
отаршылдықтың қалдықтарын жою, ауылды экономика мен түрмыстағы патриархалдықфеодалдық институттарынан тазарту міндеттері қоса шешідді.
3.Өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылысы. Орта Азияда Кеңестік
республикаларының ұлттык мемлекеттік межеленуі және Кеңестік Қазақ Автономиялык
республиканың құрылуы мен нығаюы (1920-1925 жж) Орта Азия Советтік
республикаларының ұлттық-мемлекеттік жағынан межеленуі — ұлттық мемлекеттік
құрылыстың аса маңызды актісі; Орта Азия, Қазақстан халықтарының өз еркімен ұлт
саясаты негізінде 1924-1925 ж.ж. Совет мемлекеті жүзеге асырған территориялық-мемлекеттік
қайта өзгеріс; одақтас советтік социалистік мемлекеттік құру кезеңдерінің бірі. Орта Азия
халықтарының әрқайсы-сының өз тарихы, талай ғасырлардан бері келе жатқан ұлтгық дәстурлері
мен ерекшеліктері бар. Совет өкіметінің алғашқы жылдарында қүрылған Түркістан АССРын, Бұқар және Хорезм Халықтық Совет Республикаларын Орта Азия халықтарының
түр жағынан шыңдалған мемлекеттік қүрылымдары деп есептеледі. Сондықтан да ол
РК(б)П-нің Түркістандағы міндетгері туралы ОК (Орталық Комитет) шешімінің жобасына
жасалған ескертпелерінде былай деп жазды: "1) Түркістанның Өзбекстан, Қырғызстан
жөне Түркістан өлкелеріне бөлінген картасын (этнографиялық және басқа) жасау
тапсырылған. 2) Осы 3 бөліктің қосылу немесе бөліну шарттары егжей-тегжейлі
анықталсын"1. Ол кезде Орта Азияны ұлттық жағынан межелеу үшін саяси және
әлеуметтік жағдайлар әлі жасала қоймаған еді. РСФСР қүрамына енген көп ұлттық
Түркістан АССР-ның құрылуы Орта Азия халықтарының советтік ұлттық мемлекет
жасаудағы алғашқы елеулі қадамы болды. Түркістан АССР-нің саяси, экономикалық және
мөдени дамуының шапшаң алға басуы Бұхар мен Хорезм еңбекшілерінің өз халық
республикаларын социалистік республика етіп қайта құруға деген талабын күшейтті. Совет
өкіметінің нығаюы, жұмысшылар мен диқандар одағының күшеюі, Азамат соғысының
аяқталуы, халық шаруашылығын қалпына келтірудегі табыстар, Орта Азиядағы ұлтгық
қатынастардың жаңа да әділ негізде үйлесуі мен жергілікті халықтар арасындағы
достастықтың едеуір өсуі, совет қызметкерлерінің ұлттық кадрларының өсіп жетілуі
Орта Азияда ұлтгық мемлекепік межелеудің аса маңызды алғы шартгарын жасады. Бұлардың
нәтижесінде Бүхар мен Хорезмде аса ірі саяси, әлеуметтік-экономикалық шаралар жүзеге
асырылды. 1923 жылдың қазанында Бүкш Хорезмдік құылтай жиналысы Хорезм
Халықтық Совет Республикасын Советтік Социалистік Республика етіп қайта құруға қаулы
алды, ал келесі жылы қыркүйекте Бүкілбұқаралық құрылтай жиналысы Бұхар Советтік
Социалистік Республикасын жариялады. 1924 жылы ақпанда, наурызда Түркістан Бұхар
және Хорезм Компартиялары Орталық Комиттеттерінің пленумдары мен партия-совет
активтерінің кеңестері Орта Азияда ұлттық межелеу ісін жүргізуді жақтады. РК(б)П
Орталык Комитеті бұл мәселені карап, Түркістан, Бұхар және Хорезм Компартия
ларьшың қызметін ретгеп отыратын РК(б)П Орталык Комитетінің Ортаазиялық бюросы мен
жергілікті партия органдарына ұлттык межелеу жобасын әзірлеп, Орталык Комитетінің
қарауьша ұсынуды тапсырды 1924 жылы 12 маусымда Саяси Бюро "Орта Азия
республикаларын (Түркістанды, Бұхарды, Хорезмді) ұлттық межелеу туралы" қаулы
қабылдады. Өлке халыктарының тілектері мен мүделерін еске ала келіп, Орталық Комитетінің
Түркімен және Өзбек Советгік Социалистік Республикаларьш кұруды жақтады. РК(б)П Орталық
Комитеті Түркістанның Қырғыз (қазақ) аудандарын Қырғыз (қазақ) АССР-мен біріктіру
РСФСР күрамында Қара Қырғыз (қырғыз) автономиялы облысын, Өзбекстан ССР-і
қүрамында Тәжік автономиялы облысын құру қажет деп тапты. Орталық Комитет бұл
одақтас республикалардың СССР күрамына енуін және Түрікменстан, Өзбекстан
компартияларын құру туралы мәселені де карады. РК(б)П Орталық Комитетінің
Ортаазиялық бюросы жанынан ұлттық-территориялық межелеу жөніндегі Орталық
44
комиссиясы құрылып, оған жаңадан құрылып жатқан барлық республикалар мен
облыстардың өкілдері енді. Орта Азия республикаларын ұлттык межелеу жөніндегі шешімді
Орта Азия халықтары зор қанағаттанғандықпен қарсы алды.
Бұл ұйғарымды бүкілхалыктык. талқылау көзінде еңбекшілер бұкарасы ұлт саясатын
бір ауыздан мақүлдады. Мүньщ өзі ұлтгық межелеу туралы шешімнің халық тілегіне сай екенін,
бүқара ырқын баянды ететінін көрсетті. 1924 жылы күзге салым межелеуге әзірлік негізінен
аяқталды. Сол жылы қыркүйекте Түркістан ОАҚ-нің төтенше сессиясы мен Советгердің
Бүкілбұхаралық және Бүкілхорезмдік қүрылтай жиналыстары межелеу ісін Түркістан, Бұхар
және Хорезм республикаларының үкіметгері арасындағы келісім негізінде жүргізу жөнінде
бірауыздан қаулы қабылдады. Орта Азия республикаларын ұлттық межелеу жайында
Я.Э.Рудзудактың сөзін тыңдай келіп РК(б)П Орталық Комитетінің Қазан (1924) Ішенумы
Орта Азия партия, Совет ұйымдарының бұл бағыттағы жұмысы туралы хабарды мақұлдады.
Өлкеде жүзеге асырылған орасан зор саяси және ұйымдастыру жұмыстарының нәтижесінде
Түркістан, Бұхар, Хорезм Советтік Республикаларының орнына: Өзбек Советгік Социалистік
Республикасы, Түркімен Советтік Социалистік Республикасы, Тәжік Автономиясы Советтік
Социалистік Республикасы (бастапқы Өзбек ССР-нің құрамында болды 1929 жылы
желтоқсанда одақтас республика болып кайта құрылды). РСФСР құрамына енген Қара
Қырғыз (қырғыз) автономиялы облысы (1926 жылдан АССР 1939 жылдан одақтас
республика), ҚазССР-нің қүрамында Қарақалпақ автономиялы облысы (1932 жылы АССР
болып қайта күрылып, РСФСР қүрамына енді, 1936 жылы Өзбек ССР күрамында) ұйымдасты.
Бұрынғы быты-рап жатқан өзбек, түркімен, тәжік, қырғыз, қазак, қарақалпақ жерлері бірыңғай
Советтік социалистік республикалар мен автономиялы облыстарға бірікті. Бұл арқылы Орта
Азия халықтарының Советтік ұлттық мемлекеттігін одан әрі дамытуға жаңа қадам
жасалды. 1920 жылдың 4-12 қазанында Орынбор қаласында өткен Қазақстан советгерінің
Қүрылтай сьезі 1920 жылғы 26 тамызда Ленин және Калинин қол қойған декрет негізінде
РСФСР— дің қүрамывдағы Қазақ автономиялық Советгік Социалистік Республикасының
құрылғандығын жариялады. Ресми мәліметтер бойынша 1920 жылдың күзінде Қазақ АССР
— нің жер көлемі 2,285,26 кв верста болып, халқының саны 4,068920 адамға жетті. Солардың
ішінде қазақтар — 2,441360 немесе 60 проценті, орыстар — 1,627560 немесе 40 проценті1. Қазақ
АССР-нің жариялануы Қазақ Совет мемлекетгігінің территориялық тұтастығын қамтамасыз ету
жолындағы аса ірі оқиға болды. Алайда қазақтар мекендеген оңтүстік облыстар әлі де
Түркістан республикасының қүрамында еді. Сонымен қатар қазақтардың айтарлықтай
топтары Хорезм және Бүхара республикаларының территорияларында бытырап жатты. Олар
Түркістан АССР-і тұрғындарының 19,3 процентіне, Бұхара республикасы тұрғындарының
1,5 және Хорезм тұрғындарының 3,5 процентіне тең болды. Ал Қазақ автономиялық
республиканың қүрамына: Семей (Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уездері),
Ақмола (Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері және Омбы уөзінің бір бөлігі),
Торғай (Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғайуездері), Орал (Орал, Ілбішін, Темір, Гурьев
уездері) облыстары сондай-ақ Маңғыстау уезі Закаспий облысындағы Красноводск
уездерінің төртінші және бесінші Адай болыстары, Астрахань губерниясының Каспий теңізі
жағалауындағы Солтүстік шығыс бөлігі, Бөкей ордасы мен теңіз маңындағы округтердің
болыстықтары енді. Совет өкіметі ешқандай да территориялық талас пен алауыздыққа жол
бермей кейбір жекелеген жергілікті қызметкерлердің шовинистік және ұлтшылдық
көзқарастарын тойтара отырып қазақ халқының біртұтас бірігу мәселесін осылайша әділ
шешкен еді.
1921 жылы Ақмола мен Семей облысьшың Омбы уөзінен басқа жері Сібір ревкомының
қарауынан алынып, Қазак, АССР-нің құрамына берідді. Сол жылы Қазақстан Орталық
Атқару Комитетінің Декреті бойынша Жайық пен Ертіс өңірінде бүрьш казактарға тартып
әперілген он шақырымдык шеп құраған жерлер қазақ халқына қайтарылды. Бұл
жекелеген орыс жауапты қызметкерлерінің ызалы қарсылығын туғызды.
Республиканың құрамынан жекелеген уездерді тіпті губернияларды бөліп әкетуге
әрекеттер жасалды, мысалы, 1921 жылы маусымда Орал губкомы казактардың правосын
45
қорғау желеумен Жайықтың сол жақ жағалауында да қазақтарға қайтарылған он
шақырымдық шеп қүрайтын жерді бермеу туралы хабарлады. Алайда партияның орталық
комитеті мұндай өтінішті қабыддамай тастады. Ал РК(б) партиясының қазак, обкомының
президиумы губкомының позициясын саяси қателік ретінде айыптады. Сөйтіп
губкомның қүрамына өзгерістер енгізілді. — Қостанай губерниясыңцағы кейбір басшы
қызметкерлердің тарапьшан да шовинистік әрекетгер көрінді. Ұлт саясатының мәнісін
түсінбеген олар Қостанай уөзін Қазақ АССР-нан бөліп, Челябі губерниясына қосу туралы
талап қойды. Алайда РК(б) II Орталық Комитеті және обком Қостанай губко-мының
жұмысын зерттеп, басшы қызметкерлер тобының шовинистік көзқарасын айыптады.
Сөйтіп губкомның хатшысы Шафет бастаған бұл топты қызметтен босатты.
В.И.Лениннің басшылығымен Орта Азияны Ұлттық мемлекеттік межелеу, Оңтүстік
Қазақставды Қазақ Республикасына қосу жөнінде үлкен әзірлік жұмыстары жүргізілді.
1918 жылы мамырда Түркістан автономиясы қүрамына кіріп кеткен Жетісу, Сырдария
облыстары мен Каспий сырты аймағының тағдырын шешу де күн тәртібінде түрды. Бұл
туралы 1920 жылы 11 қаңтарда Ақтөбеде өткен 1-ші Бүкілқазақстандық конференцияда
арнайы мәселе қаралды. Онда Ташкент қаласы Қазақ Автономиялық Кеңестік
Социалистік Республикасының астанасы болады деп жарияланды. Әрине бұл қата шешім
еді. Ежелгі қазақ жерлері — Жетісу мен Сырдария облыстарын, Маңғыстау мен Красноводск
уездерін Қазақ өлкесіне қосу мәселелерін Туркістан республикасы үкіметінің алдына
қою үшін Ташкентке Казревкомның арнаулы өкілі жіберілді. Сібір ревкомына қарап келген
Акмола және Семей губернияларьш Қазақ республикасына қосу мәселелерін талкылау мақсатымен
және осы екі облысты мекендеген қазақ еңбекшілерімен тығыз байланыс жасап, олардын
талап тілектерін жете тусіну үшін Омбы мен Семей қалаларына да комитет өз өкілдерін
аттандырды. Олар Қазақ республикасының түпкілікті шекараларын аныктауға
байланысты келіссөздер жүргізді. Бұл салада Казревкомның жанынан құрьшған Қазақ АССРнің мемлекеттік шекарасын анықтау жөніндегі комиссия қызметі аса маңызды болды. Оның
алдына мынадай міңцетгер қойылды: өлкенің экономикалық, саяси және этнографиялық
жағдайларына байланысты Қазақ Республикасына қосылуға тиіс байырғы территорияларды
анықтау: республика шекарасын дәлдеп анықтау жөне оған байланысты Халық
комиссарлары Советі мен бүкілқазакстандык Советгер съөзіне үсыныстар әзірлеу: көрші
губерниялар мен Қазақстан Республикасы арасындағы шекара мен территорияға
байланысты даулы мәселелер жөнівде қорытыңды беру және оларды тікелей шешу;
республиканың ішкі әкімшілік бөлінуінің жобасын жасау тапсырылды.
В.И.Лениннің Түркістанды болашақта ұлтгық мемлекет-терге бөлу мүмкіндігі туралы
ескертуі кептеген жан-жақты әзірлік жұмыстарынан кейін, 1924 жылы жүзеге асырылды.
Осының нәтижесінде СССР-дің құрамында Өзбек және Түркімен Советтік Социалистік
Республикалары, Өзбек ССР-нің қүрамында Тәжік АССР-і, РСФСР-дің қүрамында Қырғыз
АССР-і қүрылып, бұрынғы Түркістан АССР-не қарап келген Жетісу және Сырдария
облыстарьшың қазақтар мекевдеген уездері Қазақ АССР-не қосылды. Атап айтқанда
Қазақстанға Сырдария облысының Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент, Әулиеата
уездері мен Ташкент, Мырзашөл уездерінің және Самарқанд облысы Жизақ уөзінің кейір
облыстары, Жетісу облысының Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал уездері, Піспек уөзінің
қазақтар мекендеген аудандары қосылды. Қазақ АССР-нің жер көлемі 700 мың шаршы
шақырымға, халқынын саны 1 млн. 468 мың адамға көбейді. 1926 жылғы ресми мәлімеггер
бойьшша республика халқының 61,3 проценті қазақтар болды.
1925 жылғы 26 каңтарда РКП(б) Орталық Комитеті Қазақстанды аудандастырудың
жаңа жобасын қарап, оны пысықтауға ВЦИК-тің Орталык, әкімшілік комиссиясына берді.
Республиканын әкімшілік бөлінуін қайта құру осылайша аяқталды. Нәтижесінде Қазақ
АССР-і губерния дәрежесіндегі Адай уөзінен, Ақтөбе, Ақмола, Орал, Семей, Қостанай,
Жетісу және Сырдария губерниялары мен кейін Өзбек ССР-і қүрамындағы Қарақалпақ
АССР-і болып кайта күрылған Қарақалпақ автономиялы облысынан түратын болды.
46
1925 жылы Қазақ АССР-нің астанасы Орынбордан Акмешітке көшірілуіне байланысты
Орынбор қаласы мен онын төңірегіндегі аудандар РСФСР-дің қүрамына енді. 1925 жылғы
15-19 сәуірде республиканың жаңа астанасында Қазақстан Советтерінің съезі тұңғыш рет
Қазақстанның барлық аудандары еңбекшілерінің өкілдері қатысқан жағдавда өтті. Съезд
халықтың шын аты — "қазақ" деген атауды қалпына келтірді және ресми республика Қазак,
АССР-і болып аталатын болды. Оның астанасы Ақмешіт қаласы Қызылорда деп өзгертідці.
1929 жылы Республика астанасы Қызылордадан Алматыға ауыстырылды. Ал 1936 жылғы
желтоқсанда Қазақ АССР-і одақтас Республика болып қайта қүрылды. 1990 жылы 25 қазанда
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы тарихи декларация, 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан тәуелсіз мемлекет деп жарияланды. 1998 жылы 10 маусымда Қазак
Республикасының астанасы Астана (Ақмола) қаласына ауыстырыдды".
4. Ф.И.Голощекин және “Кіші қазан” революциясы. Қазақстанға Ф. И.
Голощекиннің елкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып келуі қазақ халқына
адам айтқысыз бақытсыздық әкелді. Голощекин әміршіл-әкімшіл басқару жүйесіне арқа
сүйеп, небір сұмдық амал-айла, зымияндық әдіс қолдану арқылы қазақ зиялыларын
бір-біріне айдап салды, "халық жауы" деп жала жауып, мындаған қазақ азаматтарының
қанын төкті. Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929 жылы - 31, 1930 жылы - 82, 1931
жылы - 80 жалған "контрреволюциялық ұйымдар" ашылып, бұл ұйымдардың мүшесі болды
деген жаламен он мыңға тарта қазақтың бетке шығар азаматтары қамауға алынды.
Сөйтіп, тарихшы ғалымдардың соңғы жылдардағы зерттеулері көрсеткендей, қазақ
халқы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршылықтан және онымен байланысты туған
эпидемиялардың салдарынан, сондай-ақ өлім-жітімнің көп болуы, халықтың басқа
республикаларға, Қытайға, Иранға, Монғолияға т.б. елдерге ауа көшуі нәтижесінде
Қазақстан бірнеше миллиондаған адамдарынан айырылды. Қазақстанда жіберілген орны
толмас қателіктер мен бұрмалаушылықтарды Мәскеудегі орталық аппарат жергілікті
басқару органдары айыпты деп, барлық бәлені соларға жапты. 1933 жылдың басында
Ф. И. Голощекин орнынан алынып, Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып
Л. И. Мирзоян сайланды. Осы жылдың көктемінен бастап енді жіберілген кателіктерді
және республикада қалыптасқан ауыр жағдайды түзету басталды. Әсіресе, күштеп
ұжымдастыру мен қазақ көшпелі шаруашылықтарын еріксіз отырықшыландыру
мәселелеріне айырықша назар аударылды. Іске асырылған шаралардың нәтижесінде тек
1934 жылы мал саны 16,4 пайызға өсті. Бірақ, мұндай алғашқы қол жеткен табыстар орасан
бұліншілікке ұшыраған республика өмірінің қоғамдық және экономикалық негіздерін
қалпына келтіре алмады. Ұлы Отан соғысына дейін Қазақстаннан тыс ауа көшкен жүз
мыңдаған қазақтар қайтып оралмады, өлкеде қырылған малдың орны толмады. 1941
жылдың басында олардың барлық саны 16 млн. басқа ғана жетті. Ал қазақ этносының
бұрынғы санын калпына келтіру тек Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары болған күшті
демографиялык өсудін арқасында, яғни 40 жылдан кейін ғана іске асты.
Қазақстан тарихының тағылымдары үшін,брынғы КСРО-да жүргізіліп келген ұлт
саясатын зерттеп, ой елегінен өткізудің принципті маңызы бар. Егер бүгін таңда кеңестік
заман біржолата өткенге айналды, біз оны жеткілікті дәрежеде жақсы білеміз деп ойласақ
— қатты қателесер едік. Біздің тарихи түсініктеріміз, әсіресе жаппай сан деңгейіндегі
түсініктеріміз объективті емес, үзік-үзік екенін, көптеген тұрпайы социологиялық
сүзгілерден өткізілгенін мойындауымыз керек.. Міне осыдан барып тұжырымдаудағы
ұшқарылықтар —«ақтаңдақтарға» тек қана қара бояу жағудан бастап, таяудағы өткенді
мінсіз етіп көрсетуге дейін орын алды. Осының екеуі де жаңарып жатқан қоғам үшін
бірдей қауіпті, өйткені адамдардың наразылығын туғызғаннан басқа ештеңе де бермей,
олардың парасатты шешімдер қабылдауына бөгет жасап, неше түрлі саяси жалдаптықтың
негізіне айналады. Оның үстіне демократиялық институттарды енгізудің өзі жағдайды
өздігінен түзеп, ұлтаралық қатынастар проблемаларын шешеді деп есептеу қате болар еді.
Бұрынғы жүйенің басты тарихи ағаттығы неде? оның себебі,тоталитарлық
мемлекеттің аясына, оның үстіне пролетарлық интернационализм туы астына бүтіндей
47
халықтардың күшпен көшірілуінде жатыр. Ал іс жүзінде бұл ұлттық сана-сезімнің
серіппесін ширықтыруға әкеп соқты. Қоғам капиталистік немесе социалистік даму жолын
таңдап алса да, ұлттық сана-сезімді қорғау институттарын нығай-тып, дамытпайынша
мемлекеттік құрылыстың сөзсіз күй-рейтінін тарих тағы бір көрсетіп берді.
Қазақстанның көп этносшылығы факторы ұлт проблематикасына ұдайы назар
аударып отыруды талап етеді, өйткені елде тыныштық пен ұлтаралық татулықты сақтау
осыған тәуелді. Республикада ұлттардың өзгеше талап-тілектерін зерттеу, нәсіліне,
ұлтына қарамастан азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының теңдігіне кепілдік
беретін, азаматтарды алалудың кез-келген пошымына тиым салатын конституциялық
нормаларды қамтамасыз ету жөнінде тұрақты жұмыс жүргізіледі.
Осы заманғы ұлт саясатын жүргізе отырып, мемлекет Қазақстан халқының
этностық құрамын және оның жасақталу процесін ескеріп отырады, ол процесс тіпті де
мамыражай болмағаны және белгілі.
Сараптылар берген баға бойынша революцияға дейінгі кезендегі шаруалар
отарлауы көзінде Қазақстанға Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан 1 миллион 150 мың
адам көшіріліп әкелді. Ұжымдастыру көзінде КСРО-ның кіндік аудандарынан Қазақстанға
кулак деп танылған 250 мың шаруа жер аударылды.Соғыс алдындағы жылдарда елдің
түкпір-түкпіріне, негізінен европалық бөлігінен өнеркәсіптік құрылыс салуға деп 1
миллион 200мың адам көшірілді.
Екінші жағынан алғанда, сталиндік қылмысты коллективтендірудің сұмдық
салдарынан бір жарым миллионға таяу қазақтар қаза тапты. 1930-32 жылдары 1,3 миллион
қазақ КСРО-дан шет елдерге мүлдем көшіп кетті. Қазақстан халықтары үшін жаппай
жазалау саясатының қасіретті сипатын көрсететін екі деректі келтірейік. 1930 жылы
республикада 5 миллион 873 мың адам тұратын — бұл осында көшірілгендердің жалпы
санымен бірдей дерлік. Ал 1933 жылға қарай халықтың саны 2 миллион 493 мың адам
ғана болды.
Халықтарды күштеп көшірудің салдарынан республика халқы 1 миллион 500 мың
адамға көбейді. Соғыс көзінде Қазақстанға 350 мың адам көшірілді. Тыңға 1,5 миллион
адам келді, ал жабық әскери объектілер мұның үстіне 150 мың адамды қабылдады.
Осының бәрі басқа ведомстволардың жұмыс күшін «ұйымдастырып жинауын» және
біздің республикаға өз бетімен көшіп келгендерді есептемегеннің өзінде.
Соның нәтижесінде ғасырдың басынан бері ғана Қазақстанға 5 миллион 600 мың
адам көшіріліп қондырылды, соның ішінде жер аударылғандар мен көшірілгендерді
есептемегенде, 3,5 миллион адам соңғы 40—50 жылдың ішінде келді.
Сонымен бір мезгілде сталиндік қылмысты ұжымдастырудың сұмдық
салдарынан 2,5 миллиондай қазақ опат болды. 1930-1932 жылдары 1,3 миллион қазақ
КСРО шегінен біржола көшіп кетті. Жазалаушы саясаттың Қазақстан халықтары үшін
алапат сипаты болғанын көрсететін екі цифрді келтіруге болады: 1930 жылы
республикада 5 млн. 873 мың адам тұратын. Сол жылдары Қазақстанға соншама адам
көшірілді. Бірақ 1933 жылға қарай онда халық саны небары 2млн.493 мың адам болды.
5. Қазақстандағы социалистік индустриализацияның принциптері және оның
ерекшеліктері. Қазакстандағы индустрияландыруға көшу және бірінші бесжылдық (19281932 жж) Қазақстаңцы индустрияландыру жөнінде сөз еткенде оньщ Ресей тарихымен етене
байланысын айту керек. Бірінші бесжылдықта Қазақстанда негізінен екі сала: тау кен және
ауылшаруашылығы, әсіресе, мал өнімдерін өндеу өндірісі дамьщы. Шикізатты тасымалдау
үшін темір жол желілері салына бастады.
Қазақстанда елді индустрияландыру қарсаңында республикада әлеуметгік-экономикалык
жағдай өте ауыр жағдайда болған. 307 мемлекет мүлкіне айналдырылған кәсіпорынның 250-і
жұмыс істемейді. Егістік жердің көлемі қыскдрады. Мал басы 29,9 миллионнан 16,3
миллионға кемиді. Соғыс қимылдарынан әсіресе өндіріс орындары зиян шекті. Ірі өндіріс
орындарынан жалпы өнімі 1920 жылы 1913 жылмен салыстырғанда 2 есе азайды. Өндіріс
орнындағы өндіріс құралдары, мұнай өндіру 4 есе қысқарды. Көптеген кен шығаратын жер
48
және көмір шахталарьш су басқан еді немесе олар электр энергиясьшың бүзылуынан және құралжабдык,-тарының жетіспеуінен жұмыс істемеді. Жол катынастары (транспорт) әсіресе темір
жол катынасы ете қиын жағдайда еді. Паравоздардың жартысынан көбісі күрделі жөндеуді
қажет етті, жүздеген көпірлер қираған еді.
1920-1921 жылдары шаруашылықтың күйреуі жұтпен (мал шығыны) және 1921
жылдың қүрғақшылығымен жалғасты. Осының барлығы ашаршылыққа әкеп соқтырды.
ВКП(б) XIV съезі (1925 жыл, желтоқсан) елімізді Социалистік индустриялауды іске
асыру, міндетін белгіледі. Бұл жоспар бойынша Қазақстанды индустризациялаудың алғашқы
көзінде көмірдің, мұнайдың, түсті металдың басқа да пайдалы қазбалардың бай кені жаңадан
зерттеле бастаған еді. Сондықтан да жаңа өндіріс орындары темір жол күрылыстары
көп жағдайда дайындыксыз жүргізідді. Бұл кезде экономикалық және геологиялық
зерттеулер өлі қорытындыланбай тұрған кез еді. Жаңа құрылыстарға мамандалған
жұмыс күші, құрылыс материалдары, техникалар және механизмдер, ақша қоры т.б. жетіспеді.
Осылардың бәрі индустриализацияның қарқынын төмендетті және оны іске асыруды
қиындатты. Қазақстанның индустриялык дамуының бірнеше ерекшеліктері болды. Әсіресе,
мынадай қазып шығарушы салалары; мұнай шығару, көмір өндіру, түсті металдар шығару
республикаға индустриясының ұзақ уақытгардағы көрінісін белгіледі. Осы кездерде Риддер
және Қарсақбай өндіріс орындары, Ертістің мыс қорытатын заводы I калпына қайга келтіріліп,
қайта құрылды. Шымкент қорғасы заводы, Балқаш мыс балқыту және Ащысай полиметалл
Комбинатгары салынып, іске қосылды. Қарағанды бассейні Одақта үшінші отын қоймасы
болып аталды. 1927 жылдың көктемінде Түркісіб қүрылысы басталды. Риддерді, Қарсақбайды қалпына келтіру жұмысы қүлаш жайды. - Екінші ерекшелігі сол — Қазақстанның
индустриялық дамуы басқа да республикалармен салыстырғанда аса үлкен Іуфқынмен
жүргізілді. Тағы бір ерекшелігі — республикалық ёядіріс орындарь} шикізат өндірумен
айналысты. Сондықтан да республика өзіне қажетгі затгардың жартысынан көбісіне көптеген
машиналарды, металдан жасалған бұйымдарды, щбметті, агаш материалдарын сырттан
әкелуге мәжбүр бодды: Индустрияның дамуы Қазақстан тұрғындарының арасында күрделі
әлеуметгік демографиялық өзгерістерге әкеліп соқтырды.
Жұмысшылардың басым көпшілігі орыстар мен украиндар болатын, жергілікті тұрғындар,
негізінен, көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын сақтады. Рулық қауымдастық
өяеуметтік жіктелуге қатты кедергі жасады. Қазақ еңбекшшерінің жаңа қоғамға өтуі
біраз уақытты талап етті. Алайда большевиктердің "революциялық-демократиялық" бағьпта
жүргізген: ауылды кеңестендіру, жер-су реформасы, жерді қайта бөлу, бай мен жартылай
феодалдардың мал-мүлкін тәркілеу сияқты шаралары қазақ қауымдастығының діэсгүрлі емірсалтын бүзып, өлкедегі таптық жіктелуді Кушейтті. Әсіресе, рулық қатынастар мен
патриархарлыққа қатгы соққы берілді. Аталған жәйттерді күшпен жүргізу ұлттық апатқа
айналды.
.... Жаңа экономикалық саясаттан ауытқу, ауылшаруашылыгын ұйымдастырудағы
жіберілген өрескел қателер мен асыра сілтеулер қазақ ауылына қатты әсерін тигізді, аштық
тудырды, өлкенің жергілікті тұрғындарының миграциялық процесін күшейтті. Егер 1926
жылы өлке тұрғындарының құрамында қала халқы 8,6 процент болса, отызыншы
жылдардың аяғында олардың үлесі 29,8 процентке жетті. Алғашқы жылы қаладағы қазақ
саны 77,6 мың болса, 1939 жьшы олардың саны бес есе өсті.
Олардың қала тұрғындары аралығындағы меншікті үлесі 14,3-тен 21,9 процентке дейін
ұлғайды. Бұрын бұл цифрлар жаңа қоғамның өскелеңдік күшін көрсету көзінде қолданылатын. Алайда, миграция қарқынының өсуі қоғам дамуының ішкі зандылықтарынан гөрі,
объекгивтік емес, волюнтаристік, кей кездері тіптен қылмысты шешімдерден туатын.
6.Елдің индустриалдық дамуның алғашқы қадамдары және дамуы.
Иңдустрияландыру саясатьш жүргізуде, әсіресе, Ф.И.Голо-щекиннің қылмысты ролін ерекше
атап кету керек. Ол орталық әмірін екі етпей орындайтын қатыгез, мейірімсіз адам
болатын. Республиканы басқарған жылдары (1925-1933 ж.ж.) Мәскеудің Қазақстанды
шикізат базасына айнаддыру саясатын бұлжытпай жүргізді. Әңгіменің жөнін айтқан
49
С.Сөдуақасүлы сияқты азаматтарға "ұлтшыл-уклонист" деген айдар тағып, қудалады.
Жергіліюі халықтың дамуын ескермеген ол қазақтарды үлкен қырғынға ұшыратгы. Сонымен
Бірінші бесжылдық жыдцарывда Қазақставда 1929-32 ж. Совет мемлекетінің республиканың
халық шаруа-шылығына жүмсаған күрделі қаржысының көлемі 1,5 млрд. сомнан асты,
оның 48%-і өнеркәсіпке, транспортқа, байланысқа жүмсалды. Бесжылдық ішінде
Қазақстанда жаңадан салынған және жабдықталган 40-тан астам ірі заводтар мен фабрикалар,
шахталар мен рудниктер және электр станциялары қатарға қосылды. Халық
шаруашылығындағы өнеркәсіп өнімдерінің үлес салмағы 39,5%-ке жетті. Ауыр өнеркәсіпті,
мұнай мен көмір өнеркәсібін, түсті металлур-гияны дамытуға бірінші кезекті көңіл
бөлінді. Донбасс пен Кузбасс көмір өндірушілері Қарағавды бассейнін салуға, Баку мен
Грозныйдың мұнайшылары Орал—Ембі мұнайлы ауданын игеруге көмектесті. ТүркістанСібір магистралы, Лениногор полиметалл комбинаты т.б. ірі кәсіпорындар — Қазақстанның
енеркәсіптік бейнесін айқындайды.
1-бесжылдық тұсында пайда болған республика индустриясы КСРО (СССР)-де
социализмнің экономикалық ірге тасын қалауға, Совет мемлекетінің технико-экономи-калық
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, оның қорғанымпаздық қабілетін нығайтуға елеулі үлес қосты.
Қорыта келгенде Қазақстанда индустрияландыру негізінен қазақ байларын тәркілеуден
(конфискелеу) алынған мал-мүлкінің есебімен іске асты, оларды адамдық құқынан айыру,
өзі мекендеген жерден басқа жаққа жер аудару мен қорқыту немесе "Тәрбиелеу мақсатывда"
қамауға алу, үй-мүлкін конфискациялау, түрмеге жабу (ГУЛАГ) жалған атуды
ұйымдастыру, ұрып-соғу т.б. 1930 жылдың 15 аурызында ЦИК-тің және СНТ,
КАССР "Жартылай коллективтендіру және бай кулактармен күрес жүргізілген
аудандарда социалистік ауылшаруашылығын нығайту жөніндегі қаулысы
қабылданғаннан бір ай өткен соң-ақ қамауға алынған және сотқа берілгендердің саны 3113
адам, өзі тұрған аймақтан тыс жерде жер аударылғандардың саны 67бЗ адамға жетгі. Үй
қожайыны қамауға алынды. Колымге немесе Коли түбегіне жер аударылды". Халық
арасында ашаршылық болды. Одан 1,7 миллион шамасында қазақ тұрғындары қырғынға
ұшырады. Бір мииллиондай адам Қазақстан территориясынан тысқары жерге көшіп кетті.
7.Қазақстандағы мәдениет құрылысы және мәдениет жетістіктері (1920-1940 жж). Қазакстанда
болып жатқан жағдайлар мынадай міндеттердің жуық арада шешілуін қажет етті. Ол
еңбекшілердің сауатсыздығын жою еді. Осы мақсатга 1924 жыддың кекегіңде "Республикада
сауатсыздықты жою" қоғамы құрылды. Осы қоғамның күшімен 1927 жылы Қазақстанда
200 мыңдай адам оқытыла бастады. Алайда бұл уақытгың талабына және сол кездегі
қалыптасқан жағдайға жауап бере алмады. Сондықтан да 1931 жыдцың желтоқсанында
республикада 15 пен 50 жас арасындағы еңбекші тұрғынға міндетті түрде сауатсыздықты
жою мақсатында оқу жүктелінді. Жылдан жылға халыққа білім беру мақсатында
жұмсалатын қаржы арта тусті. 1939 жылы Республика тұрғындарының сауаты 65 пайызға
көтерілді. Қазақ тұрғындарының арасында 60 пайызға жетті. Түгелдей сауатгандырылган
аудандарға Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Тараз, Риддер, Лениногорск қалалары
жатқызылды. Республиканың қүрылғанына 20 жыл толуына қарсы сауатсыздықты жою
негізінен аяқталды. Сауатсыздықты жою мен қатар оқу-ағарту жұмыстары белсене түрде
дамыды. 1926 жылдың мамыр айында республикалық СНК "КАССР-де бірдей еңбек
мектебінің уставы" қабылданды. 1930-1931 жылдары көшпелі және отырықшы
аудандарда жалпыға бірдей білім беру ендірідді. Орта мектептерде жоғарғы кластарды
нығайтуға ерекше көңіл бөлінді. Колхоздар мен совхоздардың қаржысына интернаттар
ашу жүйесі кеңейтіле түсті. 1940 жылы Қазақстанда 44 мыңнан астам оқушылар бодды.
Соғыстың алдында 20 жоғарғы оқу орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұмыс
істеді. Оларда 40 мың адам оқыды. Одан басқа 1940 жылы еліміздің әр түрлі
аудандарында 20 мыңнан астам қазақстандықтар оқып, білім алды.
Республиканың ересек тұрғындарының арасындағы сауатсыздықты жою, жалпыға
бірдей бастауыш мектепті оқуды ендіру, халыққа білім беруді дамыту немесе жетілдіру,
50
профессионалдық білім беру, мектепке Шығыс халықтарыньщ қыздарына жоғарғы білім беру
осылардың барлығы ұлтгық интелегенцияның қалыптасуына қажетті жағдай туғызды.
Әлеуметтік саясатты іске асыруда бірқатар жетістіктерге қол жетті. 1940 жылы
Қазақстанда 3100 -дей магазин, 600-дей асхана мен ресторандар, 200-дей жана емхана және
120-дай аурухана салынды. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесі қалыптасты.
Сонымен сауатсыздықты жою жалпы білім беретін мектептерді көбейту жөнінде елеулі
табыстарға қол жетті: жаңа советтік интеллигенцияны қалыптастыру процесі жүргізідці.
Советгік Қазақстанның ғылымы өркендеді, әдебиет пен өнер дамыды. 1930 жылы жалпыға
бірдей міндетті бастауыш білім беру тәртібі енгізідді. 1932 жыддың аяғында Қазақстан
тұрқындарының 42%-і сауаттанды. Бастауыш мектепте оқитындар саны 1928 жылғы 305
мыңнан 540 мыңға дейін орта мектепте оқитындар — 23 мыңнан 65 мыңға дейін көбейді.
Жұмысшылар мен шаруалар қатарынан қазақ совет интеллигенциясын даярлау кең көлемде
жүргі-зідді. Абай атындағы қазақтың педагогикалық институты, С.М.Киров атындағы
қазақтың мемлекеттік университеті, кен-металлургия, медицина, зоотехникалық- мал
дөрігерлік, а.ш. т.б. институттары, ондаған арнаулы орта білім беретін оқу орывдары ашылды.
Мыңдаған қазақ жігітгері мен қыздары РСФСР, Украина, Белоруссия, Өзбекстан т.б. туысқан
республикалардың жоғары оқу орындарында білім алды. Республикада ғылымды
өркендетуде 1932 жылы СССР Ғылым академиясының қазақстандық базасының ашылуы
маңызды қадам болды. Ол 1938 жылы СССР Ғылым академиясының филиалына айналды.
Мәдени даму рухани өмірдің бүкіл саласын қамтыды. 1936 жылы майда Москвада қазақ
әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өтті.
Совет ғылымының көрнекті өкілдері — академиктер: А.Д. Архангельский, И.П.Бардин,
С.И.Вавилов, И.М.Губкин, А.П.Карпинский, В.Л. Комаров, В.А. Обручевт.б. респуб-лика
халық шаруашылығының маңызды проблемаларын шешуге, жоғары мамандығы бар
ғылыми ұлт кадрларын даярлауға тікелей араласты.
Қазақ Советі әдебиеті мен өнері гүлденіп өсті. С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров,
М.Әуезов, С.Мұканов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. көрнекті сөз шеберлері осіп шықты.
Қазақ поэзиясының алыбы Ж.Жабаевтың жалынды жырлары бүкіл әлемге тарады. Қазақ
сахнасының шеберлері К.Байсеитова, Ә.Қашаубаев, Ж.Шанин, Қ. Жандарбеков,
Қ.Байсейітов, Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Е.Өмірзақов т.б. өнері лайықты бағасын алды.
Қазақ халқы орыс және дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының үздік жетістіктерімен
танысты. Қазақтың әдеби тілі жетіле түсті, халық бүқа-расының тілегіне сәйкес орыс
графикасына көшірілген альфавиті қайта құрыдды. Біздің көп ұлтты еліміздің, оның ішінде
Қазақстанның экономикасында, саяси және мәдени өмірінде, әлеуметтік қүрылысында түбірлі
өзгерістер болды.
Қазақтардың ұлттық қауымдастығын нығайта түсетін аса маңызды факторлардың бірі
казақ тілі болып табылды. Ол ұлт болып қалыптасуға дейін-ақ ортақ тіл болып саналған.
Жергілікті алуан түрлі диалектілердің болуына қарамастан қазақ тіліндегі халық ауыз
әдебиетінің "Алпамыс", "Қобылаңцы", "Ер Тарғын", "Қозы Керпеш-Баян сұлу", "Қыз
Жібек" т.б. эпостық поэмалары Қазақстанның жер жеріне кең таралып, халық арасында
зор сүйіспеншілікке ие болды. Көрнекті халық ақындары мен әншілері Бүқар жырау,
Махамбет Өтемісүлы, Ақан сері, Біржан, Жаяу Мұса, Жамбыл т. б. өлеңцері мен өндері, Абай
Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Сұлтанмахмұт Торайғыров және басқа да жазба әдебиеті
өкілдерінің шығармалары жайлы да осыны айтуға болады. Алайда, Қазан революциясына
дейін қазақ тілі бір жақты дамыды. Ол негізінен өлі де жете дами қоймаған көркем
әдебиеттің поэзия тілі болып қала берді. Бұл тілде саяси әдебиеттер өте аз, ал ғылыми
әдебиеттер мүлде шығарылмады деуге болады. Қазақ тіліне Қазақстан экономикасының
кенже қалуы: өнеркәсіптің көптеген салаларының болмауы, шаруашылыңтың нашар дамуы
және баска да жағдайлар сөзсіз әсерін тигізді. Тілдің даму деңгейі қоғамдык өмір салаларында
қол жеткен прогресс деңгейіне, ендіргіш күштердің, қоғамдық қатынастардың, рухани
мәдениетінің, ғьшым мен техниканың даму дәрежесіне байланысты. Совет өкіметі жылдары
қазақ халқының өмірінде қазақ тілі қазақтардың және Қазақстан халықтарының
51
толыққанды, жан-жақты дамыған тілдерінің біріне айнала алмады, дегенмен оның лекциялық
қоры байып, морфологиялық, синтаксистік және стилистикалық жүйесі жетіле түсті, әдеби
және сөйлеу нормасы үндесіп, алфавит пен орфография жүйесіне елеулі өзгерістер енгізідді,
ең бастысы тілдің қоғамдық функциясы анағұрлым кеңіді.
Коммуникативтік, яғни қарым-қатынас құралы ролін атқара отырып, қазақ тілі
мектептерде, жоғары оқу орындарында оқу тілі, саясат тілі, жоғары дамыған көркем
өдебиет пен ғылым, мерзімді баспасөз, радио мен телевизия тілі болып отыр. Елімізді
индустрияландыру, ұжымдастыру кезеңі 30-жылдардағы қоғамымыздың алдыңғы қатарлы
азаматтарының репрессияға ұшырау кезеңіне дәл келді.
Бекіту сұрақтары:
1.Ауыл шаруашылық өндірісінің құлдырауының себептері неде?
2.1921-1923 жж аштықтың болуына не себеп болды?
3.Өлкедегі кеңестерге қарсы көтерілістерболған аймақтарды картадан көрсет?
4. ЖЭС-қа өтудің әлеуметтік-экономикалық және саяси алғышарттарын атаңыз?.
5.Экономикада көп укладты құрылымының қалыптасуы немен аяқталды?
6.Шаруаларға қарсы бағытталған жаппай қуғын-сүргіннің қанат жаюы немен бітті?
7. Индустрияландыру неүшін қажет болды?
Лекция №11-15 Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарында
Негізгі ұғымдар: Қазақ кеңестік әдебиеті, әскери лагерь, партизан, интернационал, тыл,
майдан,
Мақсаты: Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстан әскери
лагерь бөлімі, мәдениеті мен ғылымы туралы жаңа тарихи танымдық білімдерін
қалыптастыру..
Жоспар:
1. Соғыстың басталуы: Қазақстан әскери лагерь бөлімі
2. Ленинград пен Москва түбіндегі шайқастардағы қазақстандықтардың ерлігі.
3. Сталинград түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың ерлікпен қаза табуы.
4. Курск түбінде неміс-фашист әскерлерінің тасталқан болу және оған
қазақстандықтардың қатысуы.
5. Жау қолындағы аймақатрдағы партизандық қозғалыстар.
6.Империалистік Жапонияның талқындалуы.
7.Қазақстан экономикасы соғыс жылдарында.
8. Соғыс жылдарындағы Қазақстан мәдениеті мен ғылымы.
Лекция
1. Соғыстың басталуы: Қазақстан әскери лагерь бөлімі. 1941 жылы 22
маусымда Фашистік Германия соғыс жарияламастан жасалған келісімді бұзып, КСРО
аумағына басып кірді. ¥лы Отан соғысы осылай басталды. Гитлерлік Германия осыған
дейін Еуропаның көптеген мемлекеттерін басып алған болатын.Фашистік Германияның
негізгі мақсатының саяси және экономикалық астары болды. Герман империясы шикізат
үшін, азық-түлік базасы ретінде қуыршақ мемлекет құруды көздеді. Куыршақ мемлекет
жобасы фашистер жасаған «Барбаросса» жоспарында көрсетілді. Жоспар бойынша
фашистер КСРО жерінде Остланд, Украина, Московия, Еділ-Орал, Түркістан сияқты рейх
комиссариаттарын кұруды көздеді. Жоспарда көрсетілген «Үлкен Түркістан» отарының
кұрамына Қазақстан, Татарстан, Башқұртстан, Орта Азия, Әзірбайжан, Кавказ, Қырым,
Ауғанстан, Шынжан кіргізілді.
Фашистер Кеңес адамдарын қырып-жою жолына осылай түсті.
52
Ал Кеңес адамдарының патриоттық сезімі, әрине, бұл жоспарға қарсы түра білді.
Қазақстан халқы Отан корғаушылар қатарына өзі еркімен жаппай жазыла бастады.
Мысалы, Алматы медицина институтының студенті Мән-шүк Мәметова: «Отбасымыздан
майданға жіберетін ешкім жоқ, ағам да, апам да жоқ, сондықтан өзімді жіберуді өтінемін»,
- деп әскери комитетке өтініш берді.
Елімізде 2 млн-нан астам адам міндетті әскери даярлықтан өтті.
Майдандағы Қызыл Армия қатарына 1200000-ғажуық (1196164) қазақстандық аттанды.
Майданға қажетті әскери кадрларды даярлау ісі тылда қарқынды жүргізілді. Соғыс болып
жатқан өңірлерден Қазақстанға 27 әскери оку орны көшірілді. Онда соғысқа қажетті 16000
әскери офицер даярланды. 42000 қазақстандық әскери училищеде оқыды.
Бұл әскери оқу орындарының түлектері арасында кейіннен КСРО батыры атанғандар
көп болды.
Мысалы, Шымкент Чугуев әскери авиация училищесінде КСРО-ның үш мәрте батыры
И.Н. Кожедуб оқыды.
2.Ленинград пен Москва түбіндегі шайқастардағы қазақстандықтардың
ерлігі. Қазақстандықтар Москва үшін шайқаста Қызыл Армия Москва түбінде гитлерлік
басқыншыларды алғаш рет жеңді. Бұл жеңісте қазақстандықтардың үлесі де көп болды.
Қазақстандықгенерал-майор И.В. Панфилов пен комиссар А.С. Егоров басқарған 31
атқыштар дивизиясының аты аңызға айналды. Бұл дивизия 1941 жылы 26 қазаннан 18
қарашаға дейін ерлікпен жауға қарсы шайқасты. 1941 жылы 18 қарашада И.В. Панфилов
ерлікпен қазатапты. Бұл дивизияның политругі В.Г. Клочковтың: «Россия - кең-байтақ,
бірақ шегінерге жол жоқ, артымызда - Москва», - деген сезі бүкіл майданғатарады.
Кейіннен «28 панфиловшы» ерлігі аңызға айналды. Панфиловшы, ротаның саяси
жетекшісі, қазақстандық КСРО батыры П.Б. Вихрев те ерлікпен қаза тапты.
Бауыржан Момышұлы басқарған батальон жаумен болған шайқаста ерліктіңтамаша
үлгісін көрсетті. Москва облысының Бородино селосының түбінде неміс штабына басып
кіріп, немістердің көзін жойған Т. Тоқтаровқа Кеңестер Одағының батыры атағы берілді.
М. Ғабдуллин басқарған автоматшылар тобы да ерекше ерлік көрсетіп, жау
танкілерінің бірнешеуін жойды. М. Ғабдуллинге Кеңестер Одағы батыры атағы берілді.
Бородино селосының түбінде Амангелді Имановтың ұлы Рамазан Амангелдиев 13
фашистің көзін жойды.
Фашистердің Москва түбінде жеңілуі, яғни «Блицкриг» жоспарының күйреуі жеңістің
бастамасы, ¥лы Отан соғысындағы түбегейлі бетбұрыс болды.
Қазақстандықтар Ленинград үшін шайқаста Ленинград қаласын қорғауға Қазақ КСРде құрылған 310-атқыштар дивизиясы мен 314-дивизия алғашқы кезеңнен
қатыстыЛенинград үшін шайқаста қазақ жауынгері Сұлтан Баймағанбетов кеудесін оққа
төсеп, Александр Матросовтың ерлігін қайталады. Ол Кеңестер Одагының батыры
атанды.
Балтық флотында көптеген қазақстандықтар жауға қарсы ерлікпен шайқасты. Мысалы,
«Киров» крейсерінде 156 қазақстандық болған. Қазақстаннан барған әскерлердің 30%-дан
астамы Ленинград түбіндегі шайқасқа қатысты. Рота командирі Қойбағаров өз
бөлімшесімен неміс окоптарына басып кіріп, өшпес ерлік жасаған. Одан басқа Ленинград
түбінде Дүйсенбай Шыныбеков, С. Жылқышев, Г.П. Зубков т.б. қазақстандықтар ерекше
ерлік көрсетті.
1941 жылы қыркүйекте қазақтың ұлы ақыны Жамбыл Жабаевтың ленинградтықтарға
арнап жазған «Ленинградтық өренім» жыры фашистердің қоршауындағы қаһарман қала
халқына, оны қорғаушыларға үлкен рухани дем берді.
3.Сталинград түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың ерлікпен қаза табуы.
Қазақстан - Сталинград майданының ең жақын тылы
1942 жылы Сталинград түбінде қиян-кескі шайқас басталды. Қазақстанның батысы
Сталинград облысымен 500 шақырым шектесіп жатқандықтан, соғыстың оты Батыс
Қазақстан өңірін қамтыды.
53
1942 жылы күзде Каспий аумағында соғыс жағдайы енгізілді.
1942 жылы 1 қыркүйекте Гурьевте қорғаныс комитеті құрылды. Гурьев жерінде жау
ұшағы пайда болғаннан кейін, 1942 жылы 10 қыркүйекте Гурьев облысының
барлықжерінде қатайтылған арнайы қорғаныс жүйелері ұйымдастырылды. 1942 жылы 15
қыркүйекте Гурьев облысында соғыс жағдайы мен қатерлі жағдай енгізілді.
Кешікпей қазан айында Орал әуе шабуылынан қорғанатын майдан өңіріне айналды.
1942 жылы 9 қазанда Қазақ КСР үкіметі Сталинград майданының ең жақын тылы
Қазақстан екенін, сондықтан бұдан артық шегінетін жер жоқ екенін айтып, Сталинградты
қорғаушы жерлестеріне үндеу тастады.
Батыс Қазақстан жерінде 6 қорғаныс шебі, Сайхан, Орда, Чапаев, Тайпақ аудандарында
арнайы аэродромдар салынды. Ақтөбе облысында да қорғаныс құрылыстары салынды.
Сталинград майданының көптеген әскери белімдері, материалдық, техникалықбазалары
Батыс Қазақстанда орналастырылды. Орал қаласында әскери байланыс торабы орналасты.
Батыс Қазақстан жерінде 20-ға жуық әскери госпиталь жұмыс істеді. Гитлерлік ұшақтар
Сайхан, Жәнібек, Шұңғай станцияларына шабуыл жасап, 7 млн сом шығын келтірді.
Сталинград майданын барлық жағынан Қазақстан қамтамасыз еткен. Осында көптеген
әскери техника жөндеуден етті. Мысалы, бір ғана Ақтөбеде ай сайын 30
ұшаққұрастырылды. Каспий бассейнінде орналасқан
Гурьев майданы Орта Азиямен, Кавказбен байланыстыратын негізгі көпірге айналды.
Қазақстан жерінде құрылған 292, 387-атқыштар дивизиясы, 81-атты әскер дивизиясыт.б.
Сталинградтықорғауғақатысты. Сталинград түбінде көптеген қазақстандықтар ерліктің
небір тамаша үлгісін көрсетті.
Жамбылдың ұлы Алғадай Сталинград түбінде ерлікпен қаза тапты. Г. Сафиуллин, М.А.
Баскаков сияқты азаматтардың басқарған әскери белімдері жауды талқан-дау барысында
көп үлес қосты. Кеңестер Одағының батыры, қарағандылық ұшқыш Нүркен Әбдіров өз
ұшағын жаудың әскери базасына кұлатып, Гастеллоның ерлігін қайталады.
Сталинград түбінде қазақстандықтар Қ. Сыпатаев пен А.А. Бельгин ездерінің ерлігі
нәтижесінде Кеңестер Одағының батыры атағына ие болды. Қазақстандық Т.С. Позолотин
басқарған 17-гвардиялық танк полкі Еділ жағасыңдағы ірі операцияларда шешуші рөл
аткарды. Сталинград шайқасы соғыс тарихында ерекше орын алды. Гитлерлік
басқыншылардың Сталинград түбіндегі жеңілуі олардың соғыстағы тағдырының шешілу
уақытын жақындата түсті.
4.Курск түбінде неміс-фашист әскерлерінің тасталқан болу және оған
қазақстандықтардың қатысуы. Кеңестер Одағының жерін фашистерден тазарта
отырып, Қызыл Армия батысқа қарай бет алды. Оның құрамында көптеген
қазақстандықтар болды. Еліміздің батысындағы Украина, Белоруссия, Молдавия, Балтық
жағалауындағы елдерді азат етудің маңызы зор болды. Бұған қазақстандықтар да өз
үлестерін қосты. Украина жерінде ерлікпен қаза тапқан Әбу Досмұхаметовке Кеңестер
Одағының батыры атағы берілді. Украинада Днепр маңындағы соғыста Г. Айтықов пен Қ.
Аухадиев те Кеңестер Одағының батыры атагына ие болды. Ал сол Днепрдегі соғыста
Жәнібек Елеусізов өз ерлігімен көзге түсті. 18 жастағы қазақстандық Кеңестер Одағының
батыры болды.
Қызыл Армия құрамындағы қазақстандықтар Польша мен Венгрияны, Волгария мен
Чехословакияны, Австрияны фашистерден азат етуде өз үлестерін қосты. А.С. Егоров, З.У.
Құсайынов Еуропадағы қарсыласу қозғалысына қатысып, Кеңестер Одағының батырлары
атанды.
5.Жау қолындағы аймақатрдағы партизандық қозғалыстар.
Партизан қозғалысы да кең еріс алды. Қазақстандық партизандар: Қ. Қайсенов (жазушы),
Ж. Ағаділова, П. Семенова, Ә. Шәріпов, У. Оразбаев, Т. Жұмабаев, В. Шаруди, Ж. Саин
(жазушы), Н.В. Зебницкий т.б. Жалпы, 3500-ден аса қазақстандық партизан жау тылында
соғысты. Қазақстандық партизан Ж. Сұраншиев Белорусь жерінде «Ұшқын» партизан
отрядының құрамында болды.
54
1945 жылы Қызыл Армия фашистердің «Висла», «Оңтүстік», «Орталық», «Солтүстік»
әскери округтерін жеңді. Германияның көптеген жерін 1945 жылы сәуір айьша дейін
КСРО қарулы күштері басып алды. 1945 жылы 16 сәуірде Қызыл Армия шешуші
«Берлин» операциясын бастады. Бұл операцияға 3 млн 500000 жауынгер, 10800 әскери
үшақ, 52000-нан астам зеңбірек, 7750 танк қатыстырылды.
1945 жылы 2 мамырда Қызыл Армия Берлинді толық басып алды.
1945 жылы 8 мамырда Германияның жоғарғы командованиесі жеңілгенін мойындап,
актіге қол қойды.
6.Империалистік Жапонияның талқындалуы.
Квантунь армиясына қарсы соғысқа қазақстандық жауынгерлер де қатысты. Қиыр
Шығыстағы соғысқа Ақтөбеде құрылған 292-атқыштар дивизиясы қатысып, ерекше ерлік
көрсетті. 2027 қазақстандық ордендер мен медальдарға ие болды. 1945 жылы 10 тамызда
қазақстандық ұшқыш М. Янко Гастеллоның ерлігін қайталады.Жапонияның тізе бүгуімен
II дүниежүзілік соғыс аяқталды.Соғыстың аяқталуы, фашистік режимді құлату бағытында
ең алдымен КСРО шешуші рөл атқарды. Оның ішінде Қазақстанның үлесі зор болды.
7.Қазақстан экономикасы соғыс жылдарында. Биыл миллиондаған адамдар өз
өмірлерін құрбан еткен Ұлы Жеңіске 65 жыл толғалы отыр. Соғыс жылдарында Қазақстан
экономикасы өте маңызды экономикалық және саяси маңызға ие болды оның себебі.
КСРО-ның батыс аймақтарын гитлерлік армияның оккупациялауына байланысты Сібір
мен Қазақстанның сол кездегі еліміздің маңыздылығын күрт көтеріп жіберген болатын.
Соғыс жылдарында армия мен халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы аса маңызды роль атқарды. 1941-1942 жылдары
жаудың қоластында қалған аудандардан 1.2 млн. бас ірі-қара мал айдап әкелініп
республикамыздың жер-жеріне орналастырылды, 1943 жылдан бастап осы малдар жаудан
босатылған аудандарға кері қайтарыла бастаған. 1943-1944 жылдары 500 мың бас малды
әкелген жерлеріне қайта жеткізіп берген.
Соғыстың алғашқы айларында Қазақстанға өндірістік маңызы бар мекемелер
көшірілу ұйымдастырылды. Қазақстан территориясына қысқа мерзім ішінде 142 мекеме
еліміздің батыс аймағынан 532.506 адам көшіріліп әкелінді.
Олар Қазақстанның түрлі қалаларына орналастырылды. Мысалы: Алматыға,
Луганск. Ауыр машина жасайтын зауыт т.б. Семейге – Киев, Азовск, Артемов аяқ киім
фабрикалары т.б. Атырауға-мұнай жабдықтары т.б. Ақмолаға-Орехов мотор жөндеу
зауыты т.б. Шымкентте-Воронеждегі станок құрылысы зауыты (прессавтомат) т.б.
Ақтөбеге рентген аппараттар зауыты. Республикаға көшіріліп әкелінген кәсіпорындардың
107-ші қысқа мерзімде жұмысқа кірісті. Көшіріліп әкелінген басқа да кәсіпорындардың,
әсіресе жеңіл және тамақ өнеркәсібі мекемелерінің жабдықтары жаңадан құрылып жатқан
немесе Республиканың әр жерлерінде жұмыс істеп жатқан мекемелерге берілді. Мысалы,
Ордженекидзедегі электроцинк зауыттың жабдықтары жаңадан Өскемендегі қорғасын
зауыты жедел түрде іске қосылды. Жау қолында уақытша қалған аудандар босатыла бере
шығысқа көшіріліп әкелінген кәсіпорындардың көпшілігі соғысқа дейінгі бұрынғы
орындарына қайта қайтарылды. КСРОның жау қолында қалған аудандарының
көшішіріліп әкелінген кәсіпорындарды орналастырумен қатар Қазақстан өзінің машина
жасау кәсіпорындарын құрып, ауыр өнеркәсібін одан әрі дамыту міндеттерін де шеше
бастады.
Бір ғана мысал: Мемлекеттік маңызы бар мекемелердің бірі. Біздің Қостанай
аймағында да болды, ол Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанға, соның ішінде біздің
облысымызға көптеген кәсіпорындар көшірілгені баршамызға мәлім. Сол көшірілген
кәсіпорындардың қатарына, жасырын түрде, майданды арнайы қорғаныс бұйымдарымен
жабдықтаған №507 және №222 зауыттары да кірді. Эвакуация жөніндегі кеңес пен
Қорғаныс комитетінің 1941 жылдың 29 қазанында қабылдаған шешіміне сәйкес, Клин
және Каменск қалаларынан көшірілген жасанды талшықтар зауыттарының негізінде
Қостанай қаласында №507 зауыты қалпына келтіріле бастады.
55
№507 зауытын көшіру көзінде Клин және Каменск қалаларынан барлығы 441
вагонға тиелген құрал – сайман жөнелтілді, соның ішінде Қостанайға 278 вагон
жеткізілген. 1941 жылдың желтоқсан айының 3-12 аралығында Қостанайға 130 вагон
құрал – сайманмен бірге 55 монтажник, инженер, техник – химияшылар мен 70 әскери өрт
сөндіру күзетінің қызметкерлері келген. Барлық келген адамдар құрал – саймандарды
жөнге келтіру, түгелдеу және жинақтау жұмыстарына тартылған.
Соғыс жағдайына байланысты зауыт өте қысқа мерзімде, дәлірек айтқанда, 1942
жылдың бірінші жарты жылдығында пайдалануға берілуі тиіс болған. Осы себептен
көшірілген зауытты қолданылып жүрген ғимаратта орналастыру ұйғарылады. Бұндай
орын ретінде НКВД мен мұғалімдер пединститутның ғимараттары таңдап алынады.
№507 зауыты майданды әртүрлі оқ – дәрілермен, жасанды жібекпен қамтамасыз
етіп, вискоза дәнінен минометке арналған оқ – дәрі жасау мақсатын алға қойады.
1941 жылдың 15 қарашасынан бастап көшіріле бастаған Егорьевск қаласының «
Комсомолец » станок жинау зауыты мен Ухтомский атындағы ауыл шаруашылығы
машиналарының Люберецкий зауытының бір цехы №222 зауытының негізін қалады. Бұл
зауыт Қостанай облысының Қарабалық ауданында, Тоғызақ темір жол станциясынан 12
км қашықтықта орналасқан астық совхозында орналастырылып, 1942 жылдың мамырында
іске қосылады
КСРО Танк өнеркәсібінің жүйесіне қарасты №222 зауыты соғыс машиналарына
арнап №41, №50, №10 бұйымдарын шығарумен айналысқан. Арнайы бұйымдарды жасау
оңай жұмыс болмағандықтан, зауытпен бірге білікті мамандар да келді. Алайда көп
кешікпей бұл мамандардың біреулері Қызыл әскер қатарына шақырылса, енді біреулері
бұрынғы жұмыс орындарына оралды. Бұл жағдайды ескере отырып, зауыт жас
жұмыскерлерді өндіріске оқыту жұмысына кіріседі. 1942 жылдың өзінде зауытта
өндірістік жұмысқа оқытылған жастар саны 273 жетті. Зауытта ерлермен қатар әйелдер де
тапжылмай еңбек етті. Ұлы Отан соғысы жылдары зауыт ұжымына қосылған әйелдер 30%
құрады. Ұзақ уақыт бойы бір ғана әріппен аталып, көпшіліктен жасырын болған бұл
зауыттар Ұлы Отан соғысының қиында, қаһарлы жылдары майдан тапсырысын орындау
үшін жұмысшылардың бар күш – жігерін жұмылдырып, солардың қажырлы еңбегімен
қатыгез ата жауымызды жеңіп, бейбіт өмір орнатуға ат салысты. Ұлы Отан соғысы
жылдарында экономиканы соғыс талабына сай лайықтап қайта құру қажет болды.
Экономиканы қайта құруды майдандағы қолайсыз жағдай қиындата түсті.
Армияны жабдықтауда өнеркәсіп пен халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруда
басқа тылдағы аудандар сияқты, Атырау облысының да ролі едәуір арта түсті.
Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті Гурьев мұнай өңдеу заводын, Каспий-Орск мұнай
құбырын салу үшін. Мұнай өнеркәсібі Халық комиссариатының қуатты құрылыс ұйымын
жіберді.
Мақат – Қосшағыл темір жолы салынды, Петровский атындағы машина жасау
заводының екінші кезегі, Пешной көлі – Ширина труба құбыры, Гурьев мұнай өңдеу
заводы, “ Комсомольский ” кәсіпшілігі іске қосылды. Ембі мұнайшыларына жұмысшы
тобының еңбегінің символы мемлекеттік қорғаныс комитетінің туы бір жыл ішінде 12 рет
тапсырылды.
Сол кездегі Гурьев облысының жайылым участкелерінің аудан орталықтарынан
жүздеген километр қашық екенін ескере отырып, шаруашылық және бұқаралық – саяси
жұмысты жақсы ұйымдастыру үшін колхозаралық тірек пункттерін құрды. Бұл
пункттерде мектептер, қызыл отаулар медициналық және мал дәрігерлік учаскілер,
моншалар сельпо бөлімшелері жұмыс істеді.
Республика мал шаруашылығын дамытудың мемлекеттік жоспарын орындап
шықты.атырау облысының малшылары Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің туын
алтыншы рет жеңіп алды. Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің шешімімен ту
атыраулықтардың мәңгі сақтауына қалдырылды.
56
Құлсары кәсіпшілігімен сол кездегі Гурьев машина жасаушыларының ұжымы
1943ж. июньде ВЦСПС пен мұнай өнеркәсібі халық комиссариатының ауыспалы Қызыл
туларын жеңіп алды. Атырау облысының еңбекшілері соғыс жылдарында өндірістің қай
саласында болмасын күш жігерін майданға көмек көрсетуге жұмсады. Атыраулықтарда
Отан қорғаушыларды жауды жеңу үшін не қажеттінің бәрімен қамтамасыз етуге ұмтылды.
Атыраулықтар майданға қажет өнімдерді үздік жіберіп отырды. 1942-1943
жылдары Мақат – Орск және Ақмола – Магнитогорск темір жолдары құрылыстары
жүйесі жалғастырылып аяқталады. Соғыстың алғашқы жылдарынан бастап Қазақстанда
танкі самолет жасауға ақша жинау қозғалысы басталды.
Қазақстандықтар бұл қозғалысқа атсалысты. Қостанай жерінен де соғысқа өз
қаражатына әскери истребитель ұшағын жібергендердің бірі академик М. Қозыбаевтың
әкесі Қабаш Қозыбаев. Ұлы Отан соғысы басталғанда Қазақстандық алғашқылардың бірі
болып өз қаражатына әскери истребитель – ұшағын жіберген.
Әріптесіміз Қостанай Мемлекеттік Педагогикалық Институтының тарих факультеті
Қазақстан
тарихы
кафедрасының
аға
оқытушысы
Бекмағамбетова
Раиса
Бекмағамбетқызының атасы Бекмағамбет Сұлтанғазыұлы деген ақсақал 1899 жылы туған
4 кластық білімі болған азамат. Көп жылдар колхоз басқармасы болып қызмет атқарған.
Әріптесіміз Раиса Бекмағамбетқызының айтуынша атасы 1943 жылы бір миллион сом
жеке қаражатынан самолетке ақша жіберген. Бар жиған-тергенін сатып қаржы жинақтаған
екен. Зайыбы Балшекер апай екеуі сол кезде 7 бала тәрбиелеп, өсіріп отырған отбасы екен.
Апай енді жеті баланы қалай асыраймыз деп реніш білдіргенде Бекмағамбет
Сұлтанғазыұлы Балшекер апайға алдымен соғыста жеңіске жетейік, сонан соң қалғанын
көрерміз, алла пендесін ырыздықсыз қалдырмас деп жауап берген екен. Кейіннен
самолетке жіберген қаржысы үшін Сталиннің атынан қолы қойылған Жамбыл облысының
Сарысу ауданының Жайылма ауылына Бекмағамбет Сұлтанғазыұлының атына алғыс хат
келген екен. Ауыл болып қуаныпты дейді. Кейін Бекмағамбет Сұлтанғазыұлы 1945 жылы
посылкамен Қаратаудың фосфоритін Бүркітті жерінен алып Алматыға жіберген. Кейін бұл
жерге Жаңатас қаласы салынған.
Геолог Машкара келіп экспедициямен растаған. Осындай елгезек елдің қамын
жеген абзал азамат Бекең 1950 жылы дүниеден озған. Қазақ жерінен соғыс көзіндегі
жасаған жомарттық пен елдік мысалдарын көптеп келтіруге болады.
Соғыстың доноры іспеттес болған қазақ даласының экономикасымен жомарт
жанды кеңпейіл қазақстандық халықтардың ерен еңбегі мен жеңіске жету үшін қолдан
келгендерінен аяндаған қарапайым қазақ халқының ізгілікті істерінің бір-екі мысалдарына
ғана қамтыдық, осының өзі көп жайдан хабар берері сөзсіз.
Қорытындылай келе айтпағымыз: Кеңестік дәуірде он бес одақтас республиканың
бірі болып, Орталық басшылық нұсқауларын Мәскеуден алып жүзеге асырып отырған
Қазақстанды Мәскеуді қорғауда қаһарман жауынгерлер қан төксе, тылдағы
қазақстандықтар неміс фашизімін талқандауға елеулі еңбектегі үлестерін қосу арқылы
екінші дүниежүзілік соғыстың жоспарының жүзеге асуына тосқауыл болды.
“Елу жылда ел жаңа, қырық жылда қазан” деп халқымыз айтпақшы, бүгінде
бұрынғы кеңестік кеңістіктегі елдер Ұлы Отан соғысының 65 жылдығын тойлағалы отыр.
Бүгінде сол кездегі одақтас елдердің көпшілігі дербес тәуелсіз республикалар. Соның бірі
– Қазақстан. Қазақстандықтардың бүгінгі экономикасы шүкір, нығайып келеді. Шетелдер
компаниялары мен инвестициялары тартылып жатыр. Мұның бәрі де қазақтардың жақсы
пиғылы, ниетіне берген табиғат сыйы деп ойлаймыз.
8. Соғыс жылдарындағы Қазақстан мәдениеті мен ғылымы. Совет Одағы Ұлы
Жеңісін шабыттана жырлаған, XX ғасырдың Гомері атанған Жамбыл бастаған өдебиет пен онер
қайраткерлерінің еңбектері де - өз аддына бір тебе. Осы кезде ұлы жазушы Мұхтар Әуезов
"Абай" эпопеясының 1-кітабын жазып, аты елге жайылды. С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин, Б.Бұлқышев, Ж.Саин, П.Кузнецов сияқты жазушылар, Шашубай, Нұрпейіс,
Кенен сынды ақындар халықтар достығының жыршысы бодды. Республикамызға уақытша
57
келген 90 жазушы (Алексей Толстой, С.Михалков, С.Сергеев-Ценский, Ф.Панферов, О.Форш,
К.Паустовский, С.Маршак, М.Зощенко тағы басқалар), "Мосфильм" мен "Ленфильм", 23
театр мен музыкалық коллективтер жеңіс үшін еңбек етіл қана қоймай, қазақтың ұлттық
өнерін жаңа жанрлармен, кәсіби шеберлікпен байытып, жан-жақты дамуына септігін тигізді.
Қазақ совет поэзиясының алыбы Жамбыдцың "Ленинградтық өрендерім" деп аталатын
мәңгі өшпес патриоттық шығармасын бүкіл еліміз толғана оқыды. М.Әуезов, С.Мұқанов,
Ғ.Мүсірепов, Қ.Аманжолов, Б.Бұлқышев, Т.Жароковтың, Қазақстанның басқа да жазушылары
мен ақындары-ның соғыс көзіндегі жазған шығармалырының жігерлендірушілік мәні болды.
Қазақ артистері майданның алғы шебінде 2 мыңға жуық концерт берді. Әдебиет пен өнерді,
ғылымды дамытуда қазак мәдениет қайраткерлерімен достық қатынас жасаған орыс ғылымы
мен мәдениетінің көрнекті өкілдері А.К.Толстой, СЯ.Маршак, КГ.Паустовский, Ф.И.Панферов,
С.Н.Сергеев-Ценский, И.П.Бородин, Л.С. Берг, В.И.Вернадский, Н.Ф.Гамалея, Н.Д.Зелинский,
Л.И.Мандельштам, Ю.А.Завадский, С.М.Эйзенштейн, Н.Д.Мордвин, В.П.Марецкая, Н.К.Черкасов, С.С.Прокофьев, С.С.Туликовтың және басқалардың үлкен ықпалы болды.
Соғыс жылдары Қазақстанға туысқан республикалардан 13 ғыльши мекеме, 19 театр, 30астам жоғары оқу орны көшіп кедці. Аса қиын жағдайларға қарамастан 1941 жылы Алматыда
шет тілдері институты, 1943 жылы Шымкент күрылыс материаддары технологаялық институты,
1944 жылы Алматы қыздар педагогикалық институты, Қазак физкультура институты ашыдды.
Интеллигенция Отанға шексіз берілтендіктің өнегесін көрсетті. Ғалымдар Қазақстанның
байлықтарын майдан қажеті-ңежаратты, жаңа қару-жарақ түрлерін ойлап шығарды, өндіріске
жаңа технологиялық процестерді енгізді, жаралы жауынгерлердің басым көпшілігін тез арада
сауықтырып қатарға қосты. 23 типті авиация, моторлы, теңдесі жоқ Т-34 танкісі, атақты
"Катюшасы", жаңа артиллериялық қару-жарақтар, автоматты атыс қару түрлері т.б. совет
ғалымдарының сол кезеңдегі жеңіске қосқан қомақты үлесі еді. Идеология майданының
жауынгерлері Отанды қорғау туралы, халықтың жеңіске деген сенімін нығайтты, барлық
күш-жігерін майданға көмек беруге жүмьщырылды, тыл мен майданның біршгін арпырды,
тылда да, маңцанда да, партизан өлкелерінде хеңісті шындады. Орталық радио тәулігіне 18
сағат хабар дургізді. КСРО халықтарының 70 тіліңде, 28 шетел тілдерінде сұрапыл соғыстың
барысы туралы ақиқатты хабарлады.
Ұлы Отан соғысы кезіңде (1941-1945) Совет Армиясының жауынгерлеріне тылдағы еңбекші
халықтың кемегін жеткізген делегациялар. Совет халқының фашист басқыншыларына қарсы
күресіндегі майдан мен тылдың бірлігі Қазақстан еңбекшілерінің әскери құрамалармен
және бөлімдермен байланысында тылдан майданға және майданнан тылға делегациялар
жіберулерінен айқын көріңці. Республиканың таңцаулы адамдары, өндірістегі стахановшылар,
озат колхоз-шылар Отанымыздың қаһарман жауынгерлеріне ел сыйлығын алып барып, туған
Қазақстанның шын жүректен шыққан ыстық махаббат сезімін, қамқорлығын жеткізді.
Алматы қаласы мен Алматы облысы еңбекшілері 1941 жылы желтоқсанда 8-гвардиялық
атқыштар дивизиясының жауын-герлеріне жаңа жылдық сыйлықпен делегация атгандырды.
Делегаттар жауынгерлерді гвардиялық жоғары атаққа ие болуымен құттықтады, тылдағы
жан қиярлық еңбек жайлы айтып берді. "Гвардияшылардың жүздерін шаттық сезім кернеді, деп жазды делегаттар елге оралғаннан кейінгі берген есептерінде, - олар өздерінің туыстарына,
таныстарына, жерлестеріне дән риза болды, тыл еңбеккерлеріне Қызыл Армияны қаружарақпен, азық-түлікпен, киіммен үздіксіз қамтамасыз ететіндіктеріне сенімдері арта
түсті. Біздер сөйлеп болған соңжауынгерлерге, командирлерге және саяси қызметкерлерге жаңа
жылдық сыйлықтарды тарату басталды. Жауынгерлер үлкен қуанышқа бөленді. Олар біздің
қолымызды қатты қысты, сол жерде, өздерінің өмірлерін әділ ісіміз үшін, Отанымыз үшін
аямайтындықтары туралы серт берді...". Сыйлық тиелген эшелондармен Қазақстан
делегациясы қоршаудағы Ленинградқа барды. 1942 жылы ақпан-наурызда Ленинград
майданына қарағандылық делегация 24 вагон Ақмола облысының делегациясы 25 вагон
азық-түлік жөнё киім-кешек әкелді. Қазақстан еңбекшілері 1943 жылы Қызьві Армияның
юбилейі құрметіне Ленинградтың қаһарман қорғаушыларына арналған 65 вагон сыйлық
жинадьг. Қазақстан делегациясын ленинградтықтар, жауынгерлер меи командирлер, Балтық
58
теңізшілері мен партизандар ерекше ілтипатпен қарсы алды. Барлық жерде халық көп
жиналған митингілер өтті. Ленинград радиосы Қазақстан майданды қару-жарақпен
қамтамасыз етудегі ерлік еңбегі жайлы хабар таратты.
Мәдени қызмет көрсету мақсатымен 1941 жылы Алматыда майдандық концерт бригадалары
ұйымдастырылды. Олардың құрамында республиканың көрнекті әнші-актерлері
К.Ж.Байсейітова, ЖЕлебеков, М.Ержанов, Ғ.Құрманғалиев, Ж.Омарова, Е.Өмірзақов,
Ү.Тұрдықұлова, Ә.Ә.Үмбетбаев М.Абдуллин, Б.Артықова, Н.Әбішев, Ш.Бейсекова,
Қ.Лекеров; бишілер Ш.Жиенқұлова, З.Розмұхамедова; домбырашы Л.Мұхитов болды.
Орыс пен қазақ екі халықтың тарихындағы жарқын беттердің бірі Ұлы Отан
соғысы жылдарында КСРО халық комиссалары кеңесінің шешімімен Алматыда біріккен
орталық көркем фильмдер киностудиясы құрылып, Қазақстан киноматографтары ресейлік
әріптестермен бірге жұмыс істеген шақты қамтиды.Ол Қазақстан кино өнерінің
дамуындағы елеулі кезеңге жол ашып берді. «Мосфильм мен «Ленфильмнің шеберлері
қазақ әріптестерімен ынтымақтаса жүріп, бірталай көркем фильмдер жасады. Атақты
режиссерлар,ВШК оқытушыларыС.Эйзенштейін,С.Юшкевич, Г.Козинцев, Л. Трауберг
актер шеберлігі бойынша сабақ жүргізді, кәсіби бай тәжірибелерін ортаға салды.
Режиссер-педагогтар О. Пыжова мен Б.Бибиков, У.Шекспирдің пьесасы бойынша
әзірлеген, басты рольдерде А.Айманов пен Х.Бокеева ойнаған «Асаға-түсау» спектаклі
Қазақ драма театрының ең үздік жұмыстарының бірі болды 1944 жылы Н. Сац пен
В.Розов қазақстандық өнер шеберлерімен бірлесе отырып құрған Қазақстандағы тұңғыш
балалар мен жас өспірімдер театры көптеген тамаша артистер тәрбиелеп шығарды.
Концерттік бригадаларды жазушылар Ә.Әбішев, Ғ.Мұстафин, Ғ.Орманов, ҚазССР
Халкомсовы жанындағы өнер істері жөніндегі басқарманыц бастығы С.Е.Толыбеков,
директор Ф.А.Ф.А-Кузьмич т.б. басқарды. Тыл мен майдан арасындағы байланыстың нығая
түсуі үшін майданнан тылға келген делегациялардың да маңызы зор болды. 1942-1943
жылдары Қазақстанға майданнан 16 делегация, ал 1944 жылы 6 делегация келіп кетгі.
Олардың ішіңце Қазақставда жасақталған 8-гвардиялық атқыштар, Сталинградтық-дунайлық
73-гвардиялық, 391-, 310-, 314-атқыштар дивизияларының т.б. әскери бөлімдер мен
құрамалардың жауынгерлері бодды. Олар кәсіпорын-дарда, колхоз, совхоздарда, оқу
орындары мен ғылыми мекемелерде болып, өз бөлімшелерінің жауынгерлік жолы, полктес
жолдастарының ерліктері туралы айтып берді. 1943 жылы 10 ақпавда 391-атқыштар
дивизиясының делегациясы "Казахстанская правда" газетіне қаһармандығы мен ерлігі үшін
Ленин орденімен наградталған майдангер-қазақстандықтар дивизия санитары Сартанов,
капитан Ивкин, сержант Кравченко, әскери дәрігер Сухарукова туралы мақала жазды. 1943
жылы сәуір-мамырда екі апта Алматыда және облыста "Киров" крейсерінің делегациясы болды,
олар крейсер комсомолецтерінің Қазақстанның барлық жастарына арнаған хатьш ала келді.
Қазақстан еңбекшілері делегацияларының майданға баруы әрі майдангерлердің тылға келіп
кетуі, демалысқа келген Совет Одағынын, Батырларымен еткізілген кездесулер майдан мен
тылдың байланысын бұрынғыдан нығайтты. Совет жауынгерлерін майданда
қаһармандықпен соғысуға, тыл еңбеккерлерін жанқиярлық еңбекке жігерлендірді.
Бекіту сұрақтары:
1. Фашистік Германияның КСРО-ға шабуылы қалай өрбіді?
2. Б. Момышұлы, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова сияқты батырлармен қатар тағы басқа
қандай қазақ батырларын білесіздер?
3. Неміс-фашист әскерлерінің Курск доғасында талқандалуы және оған
қазақстандықтардың қатысуытуралы не білесің?
4. Украйна жерінде болған белгілі партизан қазақ жауынгері кім еді?
5.Қазақстандық-партизандардың Украина, Белоруссия және РСФСР-дің солтүстік-батыс
облыстары территориясын азат етудегі үлесі қандай болды?
6. Империалистік Жапонияны талқандау және оған қазақстандық жауынгерлердің
қатысуы қалай болды ?
59
7. Соғысқа қазақстаннан қандай көмек жіберіп отырды?
Лекция №16-20 Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1965 ж.ж.)
Негізгі ұғымдар:.«Тың және тыңайған» жерлер, ғылыми-техникалық прогресс, реформа,
этнодемографиялық құрлым.
•
•
•
1.
2.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Мақсаты: Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа
саларының қалыптасуы.«Тың және тыңайған» жерлерді игеру тарихын таныту. Еңбек
сүйгіштікке тәрбилеу.
Жоспар:
1. Бейбіт тұрмысқа өтуі.
2.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы.
3.Ауыл шаруашылығы.
4.«Тың және тыңайған» жерлерді игеру.
Лекция
1.Бейбіт тұрмысқа өтуі. Соғыс жылдары Кеңес Одағы ұлттық байлығыньщ үштен
бірінен айрылды.Өндірістегі жұмыс қолының жетіспеуін толықтыру максатында 11 млн.
365 мың адамдық Кеңес Армиясы қатарынан әскерлерді босату жүргізілді
(демобилизация):
1945 жылдың шілде - қыркүйегі - бірінші кезекте халық шаруашылығына қажетті
мамандар жіберілді.
1945-1948 жылдар - 8,5 млн. адам босатылды.
1946 жылғы 18 наурыз - 1946-1950 жьтдарға арналған төртінші бесжылдық жоспар
қабылданды. Міндеттері:
Қираған халық шаруашылығын қалпына келтіру.
Ауыр өнеркәсіпті қалпына келтіріп, тез карқынмен дамыту.
Халықтың материалдық қажеттерін қанағаттандыру ісі екінші кезектегі мәселе болып
саналды. Төртінші бесжылдық жоспарда Қазақстанның халық шаруашылығы мен
мәдениетін дамытуға мән берілді. Ауыр өнеркәсіпке, темір жол желісін салуға,
ауылшаруашылық дақылдарының өнімін арттыруға каржы бөлінді.
Бұрын соғысқа қажет өнімдер шығарған өнеркәсіп орындары бейбіт түрмыс өнімдерін
шығару үшін қайта құрылды.
Бесжылдық құрылыстары:
1946-1951 жылдары республикада болат прокаты, қара жэне түсті металлургия, тау-кен
жэне көмір өнеркэсібі үшін қолдан жасалған талшық өндіру жүзеге асырылды.
Теміртау металлургия зауытында үй прокат станы, 2 мартен пеші салынды.
Актебе ферроқорытпа зауытының үшінші кезегі іске қосылды.
Өскеменде 1947 жылы қорғасын-мырыш комбинаты салынды.
Екібастүзда
көмір
кесіндісінің қүрылысы аяқталды.
Маңғыстауда жаңа мұнай кэсіпшіліктері салынды. 1950 жылы мұнай ендіру-52%-ға артты.
50-жылдардыц басында республикадағы кәсіпорын саны -65. Жеңіл және тамақ
өнеркәсібі дамыды:
Семей илеусығынды зауыты өнім бере бастады.
Қызылорда тігін фабрикасы жұмысын бастады.
Жамбыл, Қызылорда, Павлодар тері зауыттары салынды.
Көлік жүйесі кеңейе түсті:
1950 жылы үзындығы 483 км. Мойынты-Шу темір жолы салынды.
Жамбыл-Шолақтау темір жолы іске қосылды.
Байланыс ісі жақсартылды:
Барлық аудан орталықтары телефон байланысына қосылды.
1949 жылғы көктемде Алматыда елдің 56 қаласымен байланыстыратын автоматтық
60
•
1.
2.
3.
4.
5.
•
•
-
станция салынды.
Радио жүйесі 40-жылдармен салыстырғанда 2 есе артты.
Республиканың шаруашылық өміріндегі өзгерістер
маманданған
жұмысшылар
қатарының өсуіне ыкпал етті: 1945 жылы - 1.044 мың, 1950 жылы - 1.403мың.
Қазақстан еңбекшілері фашистік басқыншылықтан зиян шеккен
аудандарға көмек керсетті: - 1945 жылы Украинаға 500 трактор, ауыл
шаруашылық машиналары, 140 паровоз жіберіліп,
100-ден
астам
ауылшаруашылық
мамандарыаттандырылды.
Жеңілдетілген бағамен 1 млн. астам ірі кара, жылқы, қой сатылды.
17,5 мың ірі қара, 22 мыңдай жылқы, 350 мың қой тегін берілді. Шаруашылықта
жұмыс қолының жетіспеуінің себептері:
Соғыс көзінде көшіп келген мамандар туған өңірлеріне қайтты.
Жүз мындаған қазақстандықтар майданда қаза тапты. (603 мындай)
Соғыста тірі калғандардың бір бөлігі елге оралмады.
Қазақ шаруалары ашаршылық жылдары аштықтан қырылды және басқа елдерге көшіп
кетті.
Жұмысшылардың кәсіби даярлығы төмен болды.
Республикадағы жұмыс қолдарының жетіспеуін жою, жұмысшы-мамандарды көбейту
максатында еңбек резервтерінің мектептері мен училищелері құрылды.
КСРО-ның соғыста қираған шаруашылығын қалпына келтіру аса күрделі жағдайда
жүргізілді. АҚШ пен КСРО арасындагы қарым-қатынас шиеленісе түсті:
Сталиндік басшылық КСРО дұшпандық пиғылдағы капиталистік қоршауда отыр деп
есептеді.
Ел қаражаты әскери-өнеркәсіптік кешенді жетілдіру мақсатына жүмсалды.
1952 жыл - Сталиннің «КСРО-дағы социализмніц экономикалық проблемалары»
еңбегі жарияланды.
Тауар-ақша қатынастары өнімдер айырбасымен алмастырылады.
Халыктың өскелең талабы өндірістің мүмкіндіктерін басып озады. Осы жазылған
«экономикалық зандылықтары» арқылы тауар тапшылығының үстемдік етуін ақтап
берді.
Көсемнің «өнімдер айырбасы» туралы данышпандық тезисін БК(б)П XIX съезі
қолдап, социалистік қоғамның капитализмнен «сөзсіз артықшылығы» туралы идеяны
насихаттады.
2.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы.
II дүниежүзілік соғыс КСРО шаруашылығына өте көп зиян әкелді. Соғыс зардаптары:
1710 қала, 70000 ауыл қирады, 32000 өнеркәсіп, 100000 ауыл шаруашылық кәсіпорны
бұлінді және 2 млн адам қираған үйде түруға мәжбүр болды. Киев, Ленинград,
Сталинград, Минскт.б. қалалардың көп болігі талқандалды.
Соғыстан кейін қираған экономиканы, халық шаруашылығын қалпына келтіру басты
міндет болды. Бұл бағытта ең алдымен жұмыс күшінің жетіспеуі кедергі жасады. Себебі
КСРО соғыста 27 млн адамнан айырылды. Осыған байланысты Қызыл Армия қатарында
демобилизация (әскерден босату) басталды. 1945-1948 жылдары Қызыл Армия қатарынан
8 млн 500 мың адам босатылды.
Соғыс жағдайына бейімделген ел экономикасының қайта қүрылуы басталды. Сұрапыл
жылдары соғыстың қажетін өтеп тұрған кәсіпорындар бейбіт түрмыс өнімдерін шығара
бастады.
Қазақстан экономикасын бейбіт жағдайға бейімдеу көп қиыншылықтар тудырды.
Соғыс жылдары Қазақстанға көшіріліп әкелінген кәсіпорындар азат етілген аудандарға
қайта көшірілді. Сонымен бірге білікті мамандар да қайтты. Соғыста жарты миллионнан
астам адам қазатапты, көбі мүгедек болып оралды т.с.с. Мұның бәрі шаруашылықты
қалпына келтіруді кешеуілдетті. Қазақстан соғыстан зардап шеккен өңірлерге барынша
61
көмек корсетті. Сталинград, Ленинград, Киев қалаларын, коптеген қираған
кәсіпорындарды қалпына келтіру барысында қазақстандықтар көп үлес қосты.
Сонымен қатар Қазақстан соғыстан зардап шеккен өңірлерге материалдық көмек
көрсетті. Мысалы, 1945 жылы Украинаға 500-ге жуық трактор, ауыл шаруашылық
техникасын; Ресей мен Белоруське, Украинаға 350000 қой, 22000 жылқы, 17500 сиырды
тегін жіберді. 1946 жылы қабылданған 1946-1950 жылдарды қамтитын халық
шаруашылығын қалпына келтіру бесжылдығына сәйкес шаруашылықты дамытуға
бюджеттен көптеген қаржы бөлінді.
Үкіметтің қолдауымен және жұмысшылардың қажырлы еңбегінің арқасында
кәсіпорындар біртіндеп аяғынан тұра бастады. Теміртау металлургия зауыты, Ақтөбе
ферроқорытпа зауыты сияқты алыптардың қуаты артты. Екібастүз көмір кендері мен
Маңғыстау мұнай кәсіпшілік-терінде жаңа кұрылыстар салынды.
Ауыр өнеркәсіппен бірге жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің куаты артты.
1950 жыльі 483 шақырымға созылған Мойынты-Шу теміржолы салынды. Байланыс,
коммуникация жүйелері де дамыды. 1949 жылы Алматы қаласы автоматтық станция
арқылы республиканың 56 қаласымен байланыс-тырылды.
3.Ауыл шаруашылығы. Соғыстан әлсіреп шыкқан еліміздің ауыл шаруашылығын
қалпына келтіру жолында көптеген кедергілер кездесті. Мысалы, ауыл шаруашылық
техникасының жетіспеуі, жұмыс күшінің аздығы, әміршіл-әкімшіл жүйенің ықпалы т.б.
Партияның 1946 жылғы қаулысына сәйкес совхоздар мен колхоздардың бұрынғы
зардаптарын жою басталды. Ауыл шаруашылығын жаңа техникамен қамтамасыз ету үшін
мемлекет арнайы қаражат бөлді. 1950 жылы еліміздегі колхоздарда (76%) МТС-тер
(машина-трактор станциялары) жұмыс істеді. Үкімет өзін қамтамасыз ете алмайтын ұсақ
колхоздарды біріктіре бастады. 1952 жылы республикада 2047 колхоз жұмыс істеді.
Республика ауыл шаруашылығы біршама жақсы дамыды. Дегенмен барлық халықты
бірдей азық-түлікпен қамтамасыз ете алмай, өнеркәсіптің шикізатқа деген сұранысын
қанағаттандыра алмады. Ауыл шаруашылығы жоспарлы түрде жоғарыдан басқарылды.
Соғыстан кейін 1946-1950 жылдары халықтың әлеуметтік жағдайы үшін аса бір ауыр
кез болды. 1947 жылы елімізде бұрыннан қолданылып келген, халықты азық-түлікпен
мөлшерлі қамтамасыз ететін карточкалық жүйе жойылды.
Халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуда біраз шаралар қолданылды.
Бірақ бұл мәселе орнымен шешілмеді. Жұмысшылардың жалақысы көп ретте азық-түлікті
сатып алуға жетпеді. Сол кездегі орташа жалақының көлемі 64 сом болды. Әсіресе, ауыл
шаруашылық өнімдерін мемлекет ете арзан бағамен сатып алды. 1946 жылы Кеңестер
Одағының біраз өңірін аштық жайлады. Бұл туралы, әрине, ешқаңдай мәліметтерде
айтылмады.
4.«Тың және тыңайған» жерлерді игеру. Тыңды қып- қызыл зиянын санап, қазаққа
жасаған қиянатын де білетіндер де баршылық. « Тың игеру жылдарында жыртылмай
қалған жерлер, ата қонысынан айырмаған ел қалмады. Жерді тоздырды, елді бұзды.
Малдың өрісін тарылтты. Орысты қаптатып, қазақ өз жеріне өзі кірме болып қалды.
Тыңды игеруде бәрі де – жақсы да, жаман да болды. Пайдасымен бірге зияныда болды.
Соның қайсысы басым түскенін уақыт өткен соң таразылап, талдап байқасақ бір ғана
мақтауға немесе даттауға келмейді. Тың игеру- шындығында, заманның күрделі
құбылысы. Кең аймақта жүргізілген осы бір ұлы қозғалысқа сол кезде бүкіл ел, барлық
халық араласты. Бір ғана ұлттың мүддесі, тіршілік қалпы ескеріліп жатпады. Онымен
санасқан да жоқ. Осы кезде саясатта, экономика да осы талаптарға бағындырылғаны
мәлім. Сөйтіп, қазақ жері «жүз тілді планетаға», «халықтар достығының
лабораториясына» айналды. Жергілікті тұрғындар мен жаңадан көшіп келгендердің
бастапқыда өзара тіресуі- табиғи нәрсе.
Тың игерудің 1960 жылдарында республика бойынша 25 млн. 484 мың га тың және
тыңайған жерлер игеріліпті. Яғни осыншама жердің « ішек- қарны
ақтарылып»
жыртылған екен. Тың игерудің салмағы қазақтарға ауыр тиді. Тыңның екпіні қатты еді.
62
Барлық салада орыс тілі үстемдік етіп, қазақ тілінің қолдануы аясы тым тарылып кетті.
Осы өлкедегі қазақ мектептері жабылуға айналды. Қазақтар өз балаларын орысша оқытуға
мәжбүр болды. Егер біз біраз жылдар бұрын республикада 700- ге жуық қазақ мектептері
жабылды десек, соның көбісі тың игеру көзінде осы өлкенің үлесіне тиді. Бұл аздай,
сыншылдары республиканың солтүстіктеріндегі, тың игерген бес облысты барлық
облыстық және аудандық қазақ газеттері жабылып, бір ғана « Тың өлкесі» газеті ғана
шығарылды. Бұл жғдай да елді күйзелтті. Әдебиеттің, өнердің ұлттық таланттары да кеми
түсті. Себебі өрістететін тілдік орта болмаған соң талантта тұмшаланып, тоқырайды.
Ұлттық салт- дәстүр, тұрмыс өзінің сәнін шектеумен қатар жергілікті тұрғындар ежелгі
дағдысынан ауытқып басқа жұрттың тұрмыс ыңғайына қарай бейімделді. Міне, тыңды
игеруді айтқанда, көбіне осы жағдайлар еске түседі. Тыңның бізге бергені де көп. Тізіп
айтсақ оның бәрі ұзақ әңгіме. Осы жылдар ішінде республиканың экономикалық қуаты
артты. Өнеркәсіппен ауыл шаруашылығының қай саласын алсақ та кері кеткен жоқ. 25-26
ақпан күндері Ақмола қаласында өткізілген тыңның 40 жылдығына арналған саясиқоғамдық көзінде осының дұрыстығына көз жеткізгендей болдық. Республиканың түпкіртүпкірімен келген адамдар кездескен жерде бір-біріне « той құтты болсын» десті. Біз- той
қадірін білетін халықпыз. Тының 40 жылдығын атау бізге, әсіресе өткендегі тарихты
таразылап, әділ баға беру, тыңды игеруге қатысты. Белгілі бір көз қарастарды
қалыптастыру, соны пікірлерге жол ашу үшін қажет екенін де түсіндік. Тың игерудің 40
жылдығына арналған салтанатты мәжілісте жасаған баяндамасында республика
президенті Нұрсұлтан Назарбаев тың игеру тарихына тоқтала кетіп, бірталай шындықтың
бетін ашып әділін айтты.
Сол кездерде жіберілген кемшіліктердің, оның зардаптарының кінәлісіде комунисті
режим оның идиалогиясы, әкімшілдік- әміршілдік басқару жүйесі делінді. Сол кездің үгіт
насихаты да сол жүйенің талабына толығымен қызмет етті. Бүгіндері осының бәрі белгілі
жәйт секілді. Ал сол заманда шындықты айтуға батылымыз жетпей, білсек те, сезсек те
ұзақ жылдар бойына үндемей немесе қол соғып қолпаштаумен келді. Республика
президенті Н. Назарбаев, өзінің орынбасарларымен және бір қатар министрлермен бірге
республика примьер- министрі Сергей Терещенко, республика ұлттық ғылым
академиясының президенті Кенжнғали Сағадиев бастаған бір топ көрнекті ғалымдар,
респуликада он тоғыз облыстың және барлық аудандардың әкімдері 1500-ге жуық колхоз
бастықтары, совхоз директорлары, тың ардагерлері Ақмолаға келіп, екі күн бойына
мәжіліс құрды. Осыдан артық бұл шараға қаншалаықты мән бергенін анықтауға болады.
Жалпы, осы 40 жыл ішінде Ақмола қаласына кімдер келіп, кімдер кетпеді. Қаланың өзі
тарихи атын өзгертіп Целиноград делініп, кейін қайтадан Ақмола деп атанды.
Заманның қалып өзгергені өсы екі күнде әр жайттан аңғарылып- ақ тұрды. Екі күн
бойына 2500 мың адам қатысқан, үлкен келелі кеңестің орнына айналған тыңгерлер
сарайында негізінде кімдер ғана сөз сөйлемеді. Бірінші күнгі салтанатты мәжілісте
тыңдағы ерлік еңбек орынды бағаланды. Тың игеру жылдарында елде жерде жаңарды,
астық молайып, мал басы көбейді. Қилы- қилы тағдырлар тың тоқайласып, бірлесіп еңбек
етіп орнығып, өркен жайды. Сөйлеушілер қазақ халқының меймандастығын достыққа
адалдығын айтты. Тың игеру көзінде бастапқы жұмыстар жоспарсыз ғылыми негізсіз
жүргізілгені, қаншама алқаптың, жайылымдар мен шабындық бекерге жыртылғаны,
соның салдарынан бүгіндері көп жер құнарсызданып тозғаны да, астық өнімінің кеңей
түскенінің айтылмай қалмады. Бұл мәселе салтанатты мәжіліс болар алдында
тәңертеңгілік өткізілген ғылыми- теориялық конференцияда кеңінен талқыланған да еді.
Тыңгерлер сарайында екінші күні өткен сыроөнеркәсіп кешені қызметкерлерінің
республикалық кеңесінде бүгінгі нарық қыспағының қиындықтары анық сезілді.
Республика примьер министрі Сергей Терещенконың баяндамасы да, сөйлеушілердің
сөздері де республика ауыл шаруашылығының қазіргі хал жағдайна арналды. Бұл жолғы
әңгіменің тақырыбы да орын алған кемшіліктер төркіні де нарықтық экономика
талаптарына тірелді.
63
Кеңесте көптеген мәселе қозғалды. Бәрінің айтатыны- экономиканың қазіргі ауыр халы,
қымбатшылық, нарық қыспағы.
Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізген сырарлық саясытының бір көрінісі- тың және
тыңайған жерлерді игеру. Сол арқылы экономиканың шешуші салаларының бірі- ауыл
шаруашылығын дағдарыстан алып шығу міндеті алға қойылды.
КОКП Орталық Комитетінің 1953 жылы қыркүйек айында өткен пленумда азықтүлікті молайту үшін ауыл-шаруашылығын барынша дамыту мәселесі қаралды. Осы
пленумның шешіміне Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірдің тың және тыңайған
жерлердің көлемін анықтау, құнарлылық жағдайын тексеру мақсатында КСРО ғылым
академисының топырақтану институты бас болып, ғылыми қызметкерлердің
қатысуымен бригадалар ұйымдастырылды. Ғылыми экспедициялардың зерттеу
қортындысы бойынша алтын өндіруден ірі базасын жасау мақсатында игі іске
жарамды 20 млн. Гектар жер таңдап алынды. Қазақстандық ғылымдар қазақ жерінің
табиғат жағдайын зерттей келе, топырақтың эрозияға бейімділігін дәлелдеп, жаңа
жерлердің топырағын зерттеу және қажетті тыңайтқыштар қызметін анықтауды
ұсынды. Өкінішке орай, бұл ұсыныстың дұрыстығы сол кезде ескерілмеді.
1954 жылы партияның Орталық Комитетінің ақпан-наурыз пленумының «Елімізде
астық өндіруді одан ары арттыру және тың және тыңайған жерлерді игеру туралы»
қаулысына сәйкес қысқа мерзім ішінде млн-ған га жерді игеріп, оның ішінде астық
өндіруді күрт арттыру мақсатында қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығының
жайылымдық және шабындық жерлерінің табиғи тірлігі бұзылды, қазақ даласының
табиғатына шабуыл басталды.
Алайда, ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық жағынан жабдықталуы
ауыл шаруашылық өндірісін толық қамтамасыз ете алмады.Ауыл шаруашылығыныда
қол жұмысы негізінен сақталып қалды, агротехникалық талаптар орындалады.
Тың игерудің идеологы Л.И. Брежневтың «біз тың жерге оны игеріп, қоныс табу
үшін, астық алу үшін бардық» -деп ашық айтқан.Олардың партия саясатының бір
жола қазақ даласына орнығуы еді.
Көптеген астық кеңшарларының атауы келімсек жұмысшылардың келген жерінен
атымен- «Московский», «Бауманский», «Киевский», «Львовский» деп аталды.
Империяның солақай саясатын қолдаушылар: «Қазақ халқының бос жатқан
жерлері игеріліп, әлеуметтік-эканомикалық және мәдени өміріне үлкен өзгерістер
енгізіледі» деп насихаттады. Л.И. Брежнев өзінің Тың деген естелігінде: «Тың игеру
қазақ халқының әлеуметтік-эканомикалық және мәдени өміріне үлкен өзгерістер
әкелді». «Нан болса, ән болады» деп мақтанышпен жазды. Тың игеру ауыл
шаруашылығы өндірісін дамытудың экстенсивті тәсілі болған еді.
Тың игеру саясаты азық-түлік мәселесін шешу жолында уақытша дағдарысты
баяулатқанымен ауыл шаруашылығының дамуы өскелең өмір талаптарын
қанағаттандыра алмады.
Осы бір құдай қолдап егемен ел болғанда, ақпарат беттерінде өзіміздің кейбір
ағайындарымыздың тың игеру заманын жер көкке мадақтап жазған мақалалары
қиналтады.Дегенмен көргені мол, азаматтардың осы бұрмалаушылыққа тойтарыс берер,
қарсы пікір жазар, сол бір қасіретті кезеңнің ақиқатын қопара ақтарар, шындықты білмей
өскен кейінгі жастарымыздың көзін ашар деген ойда едім. Өкінішке қарай, уақыт өткен
сайын ол ойым іске аспайтындай. Тіпті еті үйреніп кеткен бе, өзімізбен аралас-құралас
жүрген бір журналист –жазушымыз: «Құдай-ау білмеппіз ғой, тың игеру жылдарында
халқымызға көптеген игілікті дүниелер келген екен ғой»,-деп естігенде, мынау не айтып
тұр деп таң-тамаша қалдым. Патша заманында елімізге қазақ орыстарды тоғытып, олар
құнарлы жерімізді тартып алып, өзімізді бодан қылды. Кеңес өкіметі одан әрі қысым
көрсетіп, 30-шы жылдары халқымызды әдейі аштыққа ұшыраиып қырып алғаны,
қаңғытып жібергені, көш бастар серкелеріміздің көзін жойғаны өтірік пе? Ол аз қылғандай
1944 жылдың қысында елімізге тұс-тұстан түрлі ұлттарды қой айдағандай қылып
64
тыққандарын неге ұмытуымыз керек? Оның үстіне 50-жылдардың басында тың игеру
деген жалаумен қазақ жеріне түрмеде отырғандарды уақытынан бұрын босатып әкеліп ,
оңай ақша тапқысы келетіндерді сендей соғылыстырып, аз уақыттың ішінде 1.5 млн-дай
адамды қазақ даласына қарай қаңбақша айдағаны, содан барып 1959 жылы халықымыз өз
қарашаңырағы туған мекенінде соры қайнап 30 пайыздан аспай, аз халықтар санасында
қалып келе-келе тілінен, дінінен айырылып, есеңгіреп, мәңгүрттей бастағаны қалай тез
естен шықпақ. Адам болып жаратылған соң, негізгі мақсат тек қарын тойдырғанда
болмаса керек. Мал емеспіз, ұлтымыздың төбесі әр жерден бір көрініп, селдіреп, қорлық
пен мазақты қатар көре бастауы тың игеру көзінде анық байқалды.Сол 60-шы жылдарда
ғой, «Целинный край» газетінде «Человек в ушанке») деп халқымызды қорлап, тіпті
есекке де теңеп фельетон жазылғаны. Оны Ақмоладағы көнекөз қазақтар әлі ұмыта
қоймаған шығар. Тың көтереміз деп келгендердің күні-түні арақтан көз ашпай мас күйінде
қандастарымызды көргенде қуа жөнеліп, тепкінің астына алғаны ше?Ондай қорлыққа
шыдай алмаған ағаларымыз жер-жерлерге қарсы шығып, бой көрсеткендерін, Мәселен
Ақмола базарының ішінде үлкен ақсақалдарымыз шананың жетігін қару қылып сілтей
жапырғандығын көзіміз көрген.
Сол уақыттағы Тың өлкелік партия комитетінің 1-ші хатшысы Т.И.Соколовтың :
«Қазақ халық емес,оларды немістермен будандастыру керек» деген сандырағын өзімізге
айтқызу үшін қазақтың ішінен шыққан кейбір босбелбеу зиялысымақтарымызды
сарнатып, оны іс жүзінде де асыра бастағанын қалай естен шығаруға болады?Олардың
Қостанай обылысындағы қарындасымыз Д.Жақсылықоваға шошқа бақтырып, неміс
жігітіне тұрмысқа шығарып, сол үшін Еңбек Ері атағын бергізуі соның айғағы.Бұл
қарындасымыздың осындай қадамға баруын барша қазақ қыздарына үлгі етіп , мына
апаларыңнан сендер де өнеге алыңдар дегендей ұран тасталып, көзқаман болып бара
жатқан қазақ комсомол жеткіншілеріне , газет-журнал беттеріне мақалалар жазғызып
шулатып, екілендіріп қойуы.
Ертеде халқымыз айтпаушыма еді: « ұл бала өсіріп отырып, болашақ жер иесін
тәрбиелейміз, қыз бала өсіре отырып, болашақ ұлтымызды тәрбиелейміз»,- деп. Бұл ой
Путарх еңбегенде де бар, сонда осыны сөз зер салсақ Т.И. Соколов секілділердің арам
пиғылы ашыла түсіп, қазақ халқының тамырына балта сілтегенің аңғару қиынға соқпайды.
Тың өңірінде соңғы көзге дейін лауазымы жоғары қызметке шала қазақтардың
тағайындалып, асығының алшысынан түсуі осы бір саясатқа байланысты болғандығын
ұлт зиялылары жақсы біледі. Оның үстіне орталықтың неше түрлі халықтарды, ұлыстарды
елімізге қойша тоғытып, мидай араластырып жіберуінің кесірінен басқа ұлтпен некелесіп
тамырын солдырған, ұлтының мәдениетінен жұрдай, дінін, тілін білмейтін, тек
төлқұжатында ғана қазақ деп жазылатындар пайда болды.
Тіпті әлгі Т.И.Соколов И.С. Хрущевпен ақылдаса отырып, Қазақстанның солтүстік
өңіріндегі бес облысымызды Ресей Федерациясының құрамына қоса жаздағандарында
естідік. Сол тұста бұрынғы Министрлер Кеңесінің төрағасы Жұмабай Ахмет ұлы
Ташеновтың елі үшін, жері үшін, үлкен қызметін тәрк етіп, азаматтық сөзін айтқаннан
намысы бар әр қазаққа ой салар, үлгі болар ғажайып батылдық, үлкен жүректілік емес пе.
Тың өлкелік партия комитетінің бірінші хатшылығы қызметінен босатар бюрода
Т.И.Соколовтан: « Сен неге жергілікті ұлт кадрларын көтермедің»? деп сұрағанда ол: « Әр
кадрды өзінің қабілетіне қарай жұмысқа көтереміз.Солпардың ішінде Әуелбеков пен
Есмағанбетованы жауапты жұмысқа жоғарлаттым деуіне қарағанда, сасқан үйрек артымен
сүңгейтінін кері көрінеді». Қарамағындағы бес облыста әлгі екі азаиматтан басқа
қазақтардың бәрі қабілетсіз болғаны ма?
Орталықтың осындай өктемділігінің салдарынан қазақтың ел, жер аттары жаппай
жойыла бастады. Көбіне жүрегіне жылы тиетін ауыл атаулары өзгеріп кетті.
Келімсектердің ішіндегі шовинист шенеуліктердің қыспастығының өзі мың батпан
жүк. Олар біздің өңірдегі қазақ азаматтарының ішінде ұлтының қамын ойлап, жоғын
жоқтаған Ғарифолла Аманиеров, Хамида Тұрыспеков сияқты ағайындарымыздың басына
65
әңгір- таяқ ойнатып жұмыстан қуып, ұлтшыл ат тақты. Еш жерде тәуір қызметке орналаса
алмайтындай дәрежеге жеткізді.
Еліміздің сол кездегі басшылығы интернационализмді басты идея ретінде ұсына
отырып, тың игерілетін аудандарға словян халықтарын, орыс, украин, беларусь көптеп
қоныстандырылды соның нәтижесінде, 1959 жылғы санақ бойынша қазақтар 30℅, ал
орыстар 42℅ болды. Осылайша жергілікті қазақ халқы өз жерінде азшылыққа айналып,
Қазақстан ең көпшілік халыққа орыстар болып табылатын көп ұлтты республикаға
айналды. Қазақтардың азаюімен қатар, тың игеруші аудандарда олардың ана тілінде
қолданыс аясы тарылып, бұл өлкедегі 700 қазақ мектебі жабылып көптеген қазақ тіліндегі
газет- журналдар орыс тілінде шығарыла бастады. Сөйтіп сол кезеңдегі басшылық ұлттық
сана мен мүддені шын мәнісінде ескерусіз қалдырды. Ал бұлтұтас бір халықты
мәңгүрттікке, мәдениетін, ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи дәстүрлерін жоғалтуға
апаратын қауіпті бағыт еді.
В) ғылыми берік негіздің және жүйенің болмауы, әсіресе, Қазақстан да шамадан тыс
көп жерді жыртуға, сөйтіп, шөбі шүйгін өлкелердің эрозияға ұшырауына алып келді.
Қазіргі таңда тың игеру науқаны нәтижесінде жыртылған 25 млн га астам жердің 9 млн га
жері эрозиға ұшырап, жарамсыз болып қалды, онымен қоймай бұл қасірет одан әрі
жалғасуда.
4. Тыңды игеру негізіндегі елімізде орын алған ауыл шаруашылығындағы қайта
орналастыру және мамандандыру үдерістері Қазақстанның солтүстік облыстарындағы
мал шаруашылығының дамуына да қолайсыз әсер етті.
Шошқа шаруашылығын
дамытудың тасасында қалған, жайлымдардан айырылған түйе мен жылқы шаруашылығы
ақсап, қожырап кетті.
5. Шамадан тыс көп жерді экстентивті жолмен жырту- Қазақстанның егін
шаруашылығын интенсивтендіру арнасына түсіруді қиындатып, топырақ құрамының
тозуына және одан алынатын өнімнің төмендей төсуіне жол ашты.
Міне, тың тарихының негізі тағылымдары осындай. Бұлардан дұрыс ой түю
көзіндегі, орын алған олқылықтарды қайталамау- бүгінгі ұрпақтың қасиетті міндеті.
Халқымызға тың игеру заманының әкелген зардабының белгілері әлі де алда ашыла
бермек. Қаншама млн даған гектар жеріміз әумесерлікпен ойсыз жыртылып, шаңы
аспанға шығарылды. Осынау берекесіздіктің кесірінен аз уақыттың ішінде жеріміздің
құнарлылығы 20-25 ℅ дейін құлдырап түсіп кетті. Ол аз дегендей қаншама жеріміз
жарамсыз болып, бұл күнде аррам шөп басты. Енді ел өмірлердің байырғы бозын,
бидайығын қалпына келтіру үшін әліде 30-40 жылдай уақыт керек.
Қорыта айтсақ,тың және тыңайған жерлерді игеру уақытында Қазақстанға пайдасы да,
зияны да болды деп айтуға болады. Негізінен тың игеру Қазақстанның Ақмлоа, Көкшетау,
Павлодар, Солтүстік Қазқстан және Қостанай облысында кен түрінде жүрді. Тың игеру
Қазақсанның солтүстік облыстарында ғана жүрді деп айтуға болмайды. Ол бүкіл
Қазақстан территориясын қамтыды. Бірақ, Бұл жерлерде аз мөлшерде тың игерілді.
Осы кездегі негізгі өзгерістер, ол Қазақстан территориясына басқа халықтардың келуі
мәселен Қазақстанға шамамен 640 мың адамдар көшіп келеді. Ең бірінші келген халықтар
украиндер. Олардың көбісі қазіргі заманға дейін қалалық жерлерде немесе ауылды
жерлерде өз отбасын құрып, тату- тәтті өмір сүріп жатыр. Онымен қатар құрылыс
жұмысы жақсы жүрді. Көптеген мектептер, клуб, асхана, үйлер совхоздар және де тағы
басқа құрылыс түрлері көп мөлшерде жүріп салынып отырды.
Тың игеру кезеңіндегі жағдай қазірге дейін ғалымдар арасында пікір-талас болып отыр.
Тың туралы әңгіме болғанда тағы бір есте болатын жағдай, Қазақстан тыңындағы
кеңшарлардың ерекшелігі- олардың аса ірі екөлемді болып, жоғарғы деңгейде
механизациялану. Басшылар көбінесе орталықтан келгендер болды.
Бекіту сұрақтары:
1. Республика экономикасын бейбіт өмірге бейімдеп қайта құру қашан басталды?
66
2. Өнеркәсіп және оның салалары: республикада біртұтас транспорт жүйесін құру қалай
әсер етті?
3. Ауыл-шаруашылығының жағдайы қандай көріністе болды?
4. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру, оның әлеуметтік – экономикалық
салдары және тыңды игерудің Қазақстан тұрғындардың этнодемографиялық құрлымына
әсері қалай тиді?
Лекция №21-22 КСРО-ның дағдарыс және құлдырау кезеніндегі Қазақстан (19851991ж.ж)
Негізгі ұғымдар: Экология, Биресми қоғамдық қозғалыстар, Экологиялық қозғалыстарды
саясаттандыру.
Мақсаты: КСРО-ның дағдарыс және құлдырау кезеніндегі Қазақстандағы саясиэклогиялық жағдайлар туралы тарихи мәліметтер беру.Табиғатты қорғай білуге тәрбиелеу.
Жоспар:
1.Қазақстандағы (1985-1991ж.ж.) саяси жағдайлар
2. 1985-1991 ж.ж. Қазақстан экономикасы жүйесінің дағдарысы.
Лекция
1.Қазақстандағы (1985-1991ж.ж.) саяси жағдайлар. Президент Н.Ә.Назарбаев атап
өткеніндей, бұрынғы жүйенің басты тарихи ағаттығы мынадай: тұтас бір халықтар
тоталитарлык мемлекеттің прокруст төсегіне зорлап жатқызылып, мұның өзі ұлттық сана
сезім серіппесінің әбден сығымдалуына апарып соқтырды. Тарих мынаны тағы бір
көрсетті: қоғамданудың қандай жолын, капиталистік немесе социалистік жолын
таңдамасын,ұлттык сана сезімді қорғау және дамыту институттарын орнықтырылмаса,
мемлекеттік құрылыс сөз жоқ күйрейді.
Бүкіл Кеңес тарихы халықтар құқықтарының өрсекел бұзылуы мен тікелей геноцид
фактілеріне толы.Бұл 20-30 жылдардың ашаршылығы. Ол тұста миллиондаға азаматтар
қырылды. Қазақстардың саны жартысына дейін қысқарды, орыс халқы мен басқа
халықтар миллиондаған адал еңбеккерлерінен, білімді де іскер адамдарынан айырылды.
Көптеген ұлттардың гендік қыры бұлінді. Бұл ұлттық мәдениеттің,ғылымның, әдебиеттің
және қоғамдық ойдың таңдаулы өкілдерінің жаппай жазалауға ұшырап, атылып кетуі.Бұл
халықтардың жаппай депортацияланып, ұлттық құрылымдардың жойылуы.
Бүкіл кеңес тарихы халықтардың құқықтары сан рет бұзылғанын және тікелей
геноцид фактілерінің орын алғанын көрсетеді. Бұл — миллиондаған азаматтар қаза тапқан
20-30-шы жылдардың ашаршылығы. Қазақтардың саны жартысына дейін кеміді,
орыс және басқа халықтар миллионаған адал еңбеккерлерінен, білімді де кәсіпқой
адамдарынан айрылды. Көптеген ұлттардың гендік қорына нұқсан келтірілді. Бұл —
мәдениеттің, ғылымның, әдебиет пен қоғамық ойдың ең таңдаулы өкілдерін жаппай
қуғынға салу мен ату. Бұл -халықтарды жаппай күштеп көшіру мен ұлттық
құрылымдарды жою.
Ойластырылмаған экономикалық саясаттың және «ғасырлар жобаларын» жүзеге
асырудың салдарынан шын мәнінде Қазақстанның бүкіл территориясын қамтыған елеулі
экологиялық апаттар орын алды. Әскери ведомстволардың қызметі зор нұқсан келтірді.
Мұның өзі біз үшін Семей полгонының проблемасына, Арал теңізінің, Возрождение
аралындағы биополигонның, Батыс және Орталық Қазақстандағы полигондардың
қасіретіне айналды. Мұндай саясат табиғи қарсылық туғызды. Ол кей жағдайда қоғамдық
игілікті, ұлттық құндылықтарды қорғау жөніндегі ашық әрекеттерге де ұласты. Бұлардың
түпкі мақсаты шынайы ұлттық теңдікке жету болатын.
80-ші жылдардың соңында елеулі дәрежеде шиеленіскен ұлттық қатынастардағы
қарамақайшылықтар халықтардың сана-сезімін ұзақ жылдар бойы жаныштаудың
салдарынан туған болатын. Нақ осы сала қоғамдағы толғағы жеткен проблемалардың
67
бүкіл тереңдігін көрсеткен неғұрлым сезімтал барометр болып шықты. Мұның өзі
бірқатар республикалардың тоталитарлық системаға ашық қарсы тұруына жағдай
туғызды. Осы кезеңде халықтардың ұлттық-мемлекеттік теңсіздігі аса үлкен мемлекеттің
саяси ыдырауының басты негізіне айналды. Ол халықтардың нақты мемлекеттік
егемендікке қол жеткізуге деген табиғи ұмтылысына төтеп бере алмады.
Біз болған оқиғалардан тағылым алуымыз керек. Ұлт саясаттын жүргізе отырып,
біз Қазақстан халқының ұлттық құрамын және жеңіл де оңай өте қоймаған оны құрудың
процесін ескеруіміз керек. Сарапшылардың бағалауы бойынша, шаруалар отарлауы
барысында революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанға Ресейден, Украинадан,
Белоруссиядан 1 миллион 150 мың адам келген. Коллективтендіру көзінде КСРО-ның
орталық аудандарынан Қазақстанға 250 мың конфискеленген шаруалар жер аударылды.
Соғыс алдындағы жылдарда өнеркәсіп құрылысы үшін елдің барлық түкпірлерінен,
әсіресе еуропалық бөлігінен 1 миллион 200 мың адам көшірілді.
Қазақстанға әр жылдарда 800 мыңға таяу немістер, 18,5 мың корейлердің отбасы,
102 мың поляк, Солтүстік Кавказ ха-лықтарының 507 мың өкілдері зорлықпен көшірілді.
Қырым татарлары, түріктер, гректер, қалмақтар мен басқа да халықтар Қазақстанға өз
еркімен келген жоқ.
XX ғасыр қазақтарды өзінің Отанында азшылыққа айналдырған қайғылы
оқиғалардың ғасырына айналғаны үшін қазақтардың еш кінәсі жоқ. Сондықтан бүгін
таңда осы халықтың мемлекеттікке деген құқына күмән келтірушілер оның қасіретінің
тереңдігін білмейді немесе білгісі келмейді. Қазақ ұлты басқа қай ұлтпен
салыстырғанда да мемлекеттікке лайық екеніне сенімдіміз. Мұны ол өзінің бүкіл
тарихымен дәлелдеп отыр.
Біздің республикамызға өз еркінен тыс келгендер де кінәлі емес. Сондықтан
қазіргі көшіп-қонудың себебі экономикалық проблемаларда ғана емес, сонымен бірге
күштеп көшірілген орыстардың, украиндардың, белорустардың, немістердің және басқа
халықтардың ұрпақтарының тарихи отанына оралуды қалайтынында, ұлттық
мемлекеттік құрылысына қатысуға деген ынтасында жатыр.
КСРО ыдыраған сәттен бастап едәуір шиеленісіп кеткен проблемелардың бірі көшіқон проблемасы болды.Қазақстан Республикасы мемлекет комның мәліметі бойынша
1992 жылы Қазақстан Ресейге 149,2 мың адам, 1993 жылы-2-151,2 мың, 1994 жылы- 255,5
мың, 1995 жылы- 144,3 мың адам көшіп кеткен.Сонымен бірге Ресейден Қазақстанға 1992
жылы- 71,8 мың, 1993 жылы- 49,1 мың, 1994 жылы-32,9 мың,1995 жылы-35,7 мың адам
көшіп барған. Көшіп кеткендер мен көшіп барғандар арасында орыстар да, қазақтар да
бар.
Статистикалық мәліметтер талдағанда мынаны атап өту керек: алғашқы кезеңде,
1992-1993 жылдары республикадан көшіп кеткендер көрсеткішінің едәуір болуы ең
алдымен көптеген әскери қалашықтардың жабылуына және стратегиялық мақсаттағы
әскери бөлімдердің Ресей аумағына ауыстырылуына байланысты.
Орыстардың белгілі бір бөлігі Ресейге көшсек материалдық жағдайымыз едәуір
жақсарады деп үміттенеді. Көш-қонның тағы бір факторы, аздап болса да, «тұрмыстық
ұлтшылдық дейтінің қылаң беруі еді, ол Қазақстанда да, Ресейде де өздерін көрсетіп
қалғысы келген өрескел ұлтшыл ұйымдардың әрекеттеріне байланысты еді. Екі
мемлекетте де аренаға шыққан, едәуір байыпты саналатын ұлттық отаншыл күштердің
өзінің белсенділігі де көші-кон процестеріне ықпал еткенін атап көрсету қажет.
Тәуелсіздікке ие болған алғашқы күндерден бастап Президент, Үкімет Қазақстанның
басқа да мемлекеттік органдары азаматтық тыныштықты қамтамасыз ететін ұлтаралық
татулықтың ықтимал пошымдарын іздестірумен ұдайы айналасып отырды.
1995 жылы казанда құрылған Республика үкіметтің құрамы көп нәрсені аңғартады
және кадр мәселесіндегі мемлекеттік ұлт саясатын бейнелейді.
Осы заманғы көптеген талдаушылар, шынтуайтына келгенде XX- ғасырда әлемде
болған және болып жатқан барлық процесстер, экономикалық процесстер де ұлттық
68
фактормен әйтеуір бір түрде байланысты деп санауға бейім. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «ғасырлар тоғысындаң деген еңбегінде этностық,
ұлттық сана-сезімін ғаламдық оянуы, этнос ішіндегі күрделі процестер XX- ғасырдың
екінші жартысының ең қиын мәселесі болды деп атап өтті. КСРО одағы көзінде орын
алған ұлттық кайшылықтар мен жанжалдар түйіні тек КСРО шеңберінде ғана ұлғайып
қойған жоқ. Ұлттық фактор империялардың күйреуінде өз рөлін атқарды, ол Германия
мен Жапонияның соғыстан кейінгі қалпына келтірілуі сияқты өзінің салдарлары жағынан
ірі ауқымды құбылыстарды да Азия-Тынық мүхит аймағы елдерінің экономикалық
секірісінде де, Европаның бірігуінде де және кеңсе- кеңестік дәуірден кейін, жаңа
мемлекеттердің кұрылу прцестерінен де көрінді.
Ұлт мәселесін маркеттік тұрғыдан түсінудің таптық және ұлттық деген
Қоғамдардыңара қатынасының идеологияландырылған доктриналарының қалың
астарын қопармай-ақ, басты нәрсені бөліп алайык, бір ғана әлеуметтік-экономикалық
жүйе өсіріп шығарған, не нәрсенінің де мәнін бірдей түсіну жағдайында өскен қоғам
таптық діни ұғымды бірінші орынға қойды ды, ұлттық жұмылу процестерінің төтенше
тиімділігі мен өміршендігін ескермеді, бұл екі арада қоғамның дами түсуіне орай ұлттык,
этностық факторлардың рөлі арта түскен еді.Ұлттык дәстүрлер мен ерекшкліктердің
ықпалы, отбасы институтының өзіндік ерекшеліктері, конфессиялар жиналымының
сипаты, ой машығы мен әлеуметтік құлықты секілді маңызды мәселелер ғылыми
тұрғыда терең талданған жоқ десе болғандай.
Қазақстанда өкілетті мемлекеттік органдардың және әлеуметтік ықпалы мен
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, дәл осындай көзқарастарды жүзеге асыру талабы бар.
Сондықтан көп этносты Қазақстан үшін ұлтаралық татулықты қамтамасыз ету қазір
басты міндет, демократияның аса маңызды құрамдас бөлігі. Өзгерістердің ойдағыдай
жүргізілуі де, адамдардың тұрмысын жақсарту да, жалпы республиканың тұрақты дамуы
да осыған байланысты. Өзінің ұлттық саясатында мемлекет этностар арасындағы өзара
қатынастың ұзақ мерзімді принциптерінің іргесін қалауда.
Сонымен бірге республика басшылығы мынадай тұжырымға келді: мемлекет
жүргізіп келе жатқан ұлт саясаты оны күнделікті іске асыруға оның объектілері-этностар
өкілдері тікелей қатысса ғана тиімді бола алады.
Қазақстан қоғамының дамуындағы көпұлттық факторын есепке алу, саяси,
экономикалық салаларда жүргізіліп жатқан реформалар тұсында нақты ахуалды талдау
Қазақстан халықтарының форумын шақырудағы іргелі факторлар болып, ол 1992 жылы
желтоқсанда, Тәуелсіздік күнін, егемен Қазақстанның өмір сүруінін бір жылдығын
мерекелеу қарсаңында Алматыда өтті. Оған республикада тұратын барлық ұлттардың
өкілдері қатысты. Бұл съезді шақыру идеясын Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев ұсынған болатын.
Осындай бірегей сан ұлттығы бар (оның үстіне мұның негізінде көптеген
халықтардың қасіреті жатыр) Қазақстан бірін-бірі қырып жатқан ТМД елдеріндегі біздің
жақын көршілеріміздің қайғылы жағдайына жол берген жоқ. Және де президентіміз
мемлекетте бейбітшілік пен ұлтаралық тұрақтылықты одан әрі де сақтай алатынымызға
сенімдірді.
Бұл сенім неге негізделіп отыр?
Ұлт мәселесін шешуде үш көзқарас бар деп есептейміз. Біріншісі - кейбір елдер ұлты
басқа халықты «күштеп көшіру» саясатын жүргізуінде. Бұл көшіп келген халықты
туыстарша қарсы алған қазақ халқына ешқашан тән болған емес. Мен бір халықтың екінші
халыққа қоятын кезкелген талаптары еш мағынасыз және өзінің салдары бойынша қауіпті
екенін, тайталасу жолы орасан зор дүрбелеңге және сан мыңдаған адам құрбанына апарып
соғатынын түсіндіріп жатудың қажеті болмас деп ойлаймыз. Екіншісі - ұлттық мәселеге
жалпы мән бермеу, сөйтіп, бұл проблемалар өзінен-өзі шешіледі деп үміттену. Бұл да
оңтайлы жол емес. Біз үшін үшінші, ең сенімді жол қалып отыр. Біз көп еңбекті және
тынымсыз жұмысты талап ететін осы жолмен келе жатырмыз. Бұл түйісу нүктелерін,
69
халықтар арасындағы келісім мен сенім аймақтарын кеңейту жолы. Біз келісім саясаты
мен парасатты ұлттық стратегиясыз ешқандай міндеттерді шеше алмаймыз.
Біздің басты бағытымыз мәмілеге келу және біріктіретін бастауларды нығайту
арқылы барлық ұлттық топтардың дамуына негізделуге тиіс. Біздің қоғамды
топтастыратын тұтқалардың бірі нақ осы Қазақстан халықтарының ассамблеясы болуға
тиіс
Ассамблея құру жөніндегі бастама Қазақстан қоғамының қойнауында туындады.
Соған сәйкес республикада зор дайындық жұмысы жүргізілді. Халықтардың кіші
ассамблеялары құрылып, оған облыста тұратын ұлттардың лайықты өкілдері сайланды.
1995 жылы 1-наурызда Президент Қазақстан халықтары ассамблеясын құру туралы
жарлыққа қол қойып, ол туралы ерекше бекітті. Барлық облыстарда кіші республикалық
ассамблеяның 260 делегаты сайланды.
Ассамблея төрағасы болып Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев, орынбасарлары
болып, Ассамблея мүшелерінің ұсынысы бойынша, Қазақстан республикасы әлеуметтік
қорғау министрінің орынбасары Ә.Бәйменов пен Алматы сәулет-кұрылыс институтының
ректоры, Белорус ұлттық-мәдени орталығының жетекшісі П.Атрушкевич сайланды.
Ассамблея кеңесі құрылып, оның құрамына ұлттық-мәдени орталықтардың, ардагерлер
кеңестерінің, кіші ассамблеялардың және басқаларының 63-өкілі кірді
2000 жылдың басында Ассамблеяның кезекті отырысы болып өтті. Жылдан жылға,
осылайша оның жұмысы қарқын алып келеді, оның істеп жатқан жұмысына баға берер
болсақ, жеміссіз емес. «Біздің басты бағытымыз,- деп көрсетті Қазақстан Президенті,мәмілемелер іздестіру және біріктіретін негіздерді нығайту арқылы барлық ұлттық
топтарды дамытуға негізделуі тиіс. Қоғамымызды топтастыру мехнизмдерінің бірі
Қазақстан халықтарының ассамблеясы болуға тиіс.
Ассамблея-диаспоралар арасьндағы ұйымдастырушылық жұмыстың орталығы.
Оның органдарына мемлекеттік статус берілуінің арқасында ұлттық-мәдени
бірлестіктердің мәселелері жедел қаралады, олардың бірқатары бойынша үкімет
деңгейінде шешімдер қабылданды. Алматыда Қазақстан халықтары ассамблеясының үйін
ашу туралы мәселе талқылайды.
Қазақстанның тек көп ұлтты ғана емес, көп конфессиялы мемлекет екндігі де елеулі
факт болып табылады. Қазақстан басшылығы діни конфессияларды тұрақты қоғамдық
саяси ахуалды сақтауға жәрдемдесетін фактор деп біледі. Мұсылмандармен және
православиеліктермен бірге мұнда протестанттар, буддистер, католиктер, баска да дін
өкілдері
тұрады. Республикада негізгі екі конфессия-ислам мен
православие.
Республикадағы,қоғамдағы
тұрақтылық,әлеуметтік-экономикалық
реформаларды
жүргізудегі табыс солардың өз қарым-қатынасын қалай құратыыа байланысты.
Қазақстан жүргізіп жатқан, жанжалдар, туындап, оларды күшпен шешуге жол
бермеген ұлт-саясаты, этносаралық проблемаларды бейбіт шешу, өткелі кезеңнің күрделі
жағдайында татулықты сақтап қалу тәжірбиесі шетелдік жұртшылықтың да шын
қызығушылығын туғызды.
Жылда Москвада Наурыз мейрамы тойланады.
— Әскери ынтымақтастық, саласындағы Ресей-Қазақстан қатынастары хақында
бірер сөз. Ахуал тайға таңба басқандай: егер Қазақстан мен Ресей әскери-саяси
ынтымақтастық туралы шартқа және бұрынғы стратегиялық объектілерді бірлесіп
пайдалану туралы құжаттарға қол қоймаса, екі жақ та ұтылады — Ресей ғылыми және
әскери сынақтар базасынан айрылады, ал Қазақстан үшін бұл полигондар ауыр қамытқа
айналады, өйткені жападан жалғыз республиканың оларға шамасы келмейді. жұмыс істеп
тұрған бірегей әскери-техникалық кешендерді сақтап қалу үшін, Қазақстан іргелі
мәмілелер жасауға дайын ба?
— Мәміле біржақты емес, екеуара кешірімшілдікті қалайды. Қазақстан Ресейге
байланысты барлық проблемаларды өзара пайдалы шартпен шешуге дайын екенін
әрқашан мәлім-деп келді.
70
Әлбетте, жасалған әскери кешендердің орасан ғылыми-техникалық әлуеті бар. Біз
Ресеймен тең негізде немесе өздігімізбен оны сақтап қаламыз. Бірақ бұл орайда,
полигондар мен Байқоңыр космодромы Қазақстанда орасан зор аймақты алып жатқанын
ескеру керек. Шамамен, Чехияның, Словакияның, Венгрияның және бұрынғы ГДР-дың
жерлерін қоса алғандағыдай аумақты, шаруашылық айналымнан әдейі шығарылған 13
миллион гектардан астам жерді алып жатыр. Мұның үстіне әскери адамдар өз
эксперименттері үшін тағы да үш жарым миллион гектар ауыл шаруашылық жерлерін
оқтын-оқтын алып жүрді. Демек, осынан-ақ жұрттың көп жағдайда тажалды объектілерге
қалай қарайтынын түсінуге болады.
— «Протон» ұшырағыш-ракетасының отынында қауіптілігі жағынан бірінші топқа
жататын аса улы гептил сияқты қосынды барын білесіз ғой. Мінеки, ұшырылғаннан кейін
ракетаның бөлінетін бөлшектері осы гептилмен бірге тіпті де рождестволық сыйлыққа
ұқсамайтын күйде аспаннан адамдар төбесіне құлап жатады. Осы умен қаншама аумақ
уланатынын әлі есептеуіміз керек екендігін ел басы Нұрсұлтан Әбішұлы алға тартты.
ТМД-дағы ядролық қару-жарақ мәселелерін мен Альберт Гормен, оның Қазақстанға
сапары көзінде-ақ ел басы Нұрсұлтан Әбішұлы егжей-тегжейлі талқылаған болатын.
Уильям Клинтонның Мәскеудегі келіссөзінің тақырыбы да тілге тиек болғаны мәлім.
Мұның үстіне, 1993 жылдың желтоқсанында біздің парламент сырттан қысымсыз
Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылу жөніндегі шешімді бекіткен. Ал АҚШ
президенті Ресеймен, Украинамен және Беларусьпен нақ сол проблеманы талқылады.
Оларға Қазақстанның да қатысуының қажеті болған жоқ еді.
2.1985-1991 ж.ж. Қазақстан экономикасы жүйесінің дағдарысы. 1970-1990
жылдары Қазақстанда ауыл шаруашылык жоспарларын орындаудын барысы және оның
дагдарысқа ұшырауы
Тың игеру Қазақстанды еліміздегі ірі мықты аймактың біріне айналдырды. Тың
игергеннен бері республика совхоздары мемлекетке 17,7 млрд. пұттан астам астық сатгы. 10бесжылдықтан кейін Қазақстан жыл сайын мемлекетке орта есеппен 1 млрд. пұттан жоғары
астық өткізіп түрды. Елімізде өндірілетін товарлы бидайдың 25-28%-ін, жалпы одақ жүн
өндірудің 24%-ін, қаракөл терісіне 33%-ін береді.
Республикада 2077 совхоз, 415 колхоз жұмыс істеді. Колхоздар мен совхоздарда қормен
жарактану 15 жылда (1967-82) 4 есе, электрмен жарақтану 3,4 есе ості. Ауыл, селоға қызмет
көрсететін барлық салалар — химия, құрама жем, ауыл шаруашылық машиналарын жасау, су
шашу және ІІолық күрылыс дамыды. Республика егістіктерінде 239 мың трактор, 109
мыңнан астам астық комбайындары, 184 мың жүк автомобильдері, көптеген басқа техника
жұмыс істеді. Ауыл шаруашылық өндірісін мамандану мен шоғырландыру, оның
агроөндірістік интеграциясы кең көлемде ж ү з е г е асырылды. Ауыл шаруашылығын
химияландырудың, суландырудың және жайылымдарға су жіберудің көлемі өсті. Мал
бордақылау және ет өндіру жөніндегі мал шаруашылық комплекстері, ірі құс фабрикалары,
жүздеген совхоздар мен колхоздардың күшін біріктіретін шаруашылықаралық ұйымдар
құрылды.
1971-1982 жылдары ғана 7,9 млн. адам жаңа үйге көшті, яғни әрбір екі тұрғынның бірі жаңа
үйге көшті. Адамдардың денсаулығын сақтау саласында 46 мыңға жуық дәрігер еңбек етті.
1985—1990 жылдары ауыл шаруашылығы дағдарысқа ұшырады' Ауыл шаруашылығының
төменгі дәрежеде дамуының егізгі себептері мыналар: шаруалардың экономикалық
ынтасының шаруашылықта қыспаққа алынуы, колхоздық секторларды жою және мемлекетгік
мешпікке алу совхоздарды көбейту. Шаруашылық еңбек үнемі қатар әкімшілік бақылауда жояады.
Бұның бәрі шаруашылық бастамаларын төмендетуге, қоғам еңбегінің нәтижесін де
немқұрайлы қарауға әкелді. Тұрғындар ауылдық жерлерден кете бастады. Егер 1950 жылы
Қазақстанда 3760 колхоз болса, ал 1985эісылы 388 ғана қалған."" Колхоздардың өлшемі
ерікті түрде құралды, оларды орналастыруда табиғи өндіріс орындары мен басқа да фактілер
есепке алынбады. Бұның нәтижесінде бірнеше тұрғындар пункттері басқарусыз қалды.
Жалпы істің нәтижесінде 1956-1965 жылдармен салыстырғанда 1966-1975 жыддардағы дәнді
71
дақылдар түсімі әр гектарға шаққанда орта есеппен 1,9 центнерге артты. Осы мерзімде
Қазақстан одаққа үш мәрте 16,4 миллион тоннадан асырып астық тапсырды. Бұл көрсеткіш
оныншы бесжылдықта Маусым сайынғы сипат алды. Жан басына шаққанда 19861990жылдары Қазақстанда 1556 килограмм астық өндіріледі. Орталық басшылық болса
республика алар межені кол жеткен табыстардан жоспарлай отырып, бұрынғыдан бетер биіктетгі.
бірінші бесжылдықта астықтың жалпы түсімін 28-29 миллион тоннаға, он екінші
бесжылдықта 31,5 миллон тоннаға жеткізуді талап етті.
Жөнсіз қабылданған шешімдер мен нұсқаулар егіншілік шаруашылығының қайтарым
заңын бұзды. Сол кездің өзінде егіншілікте топырақ өңдейтін тиімді машиналар ықпал
жасайтын тыңайтқыштар жүйесі қайтадан ойластырылмады. Жер қыртысына органикалық
заттарды енгізу, арам шөптермен, өсімдік ауруларымен күрес ісі жеріне жете шешілмей
қалды.
Бекіту сұрақтары:
1.КСРО ыдырауының саяси себептері болды ма?
2.ТМД-ның құрылуы қандай мақсаттарда жүзеге асты?
3.1985-1991 ж.ж. Қазақстанның экономикалық жүйесінің дағдарысының себебі неде
болды?
Лекция №23-26 XX ғ. соңы мен XXI ғ. басындығы Қазақстан (1995-2000 жж.)
Негізгі ұғымдар: Кеңестік ғылым, инфляция, валюта. Республиканың тәуелсіздігін
жариялау. “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” заң. Ресейдің
территориалдық талаптары.
Мақсаты: Қазақстандағы XX ғ. соңы-XXI ғ.басындағы саяси жағдайлар туралы деректер
негізінде тарихи сана біліктіліктерін қалыптастыру.
Жоспар:
1.Қазақстандағы XX ғ. соңы-XXI ғ.басындағы саяси жағдай.
2.XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысындағы Қазақстан экономикасы.
3.1995-2000 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты.
4.1995-2000 ж.ж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық.
5.Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX ғ. аяғыXXIғ. басы.)
Лекция
1.Қазақстандағы XX ғ. соңы-XXI ғ.басындағы саяси жағдай. Тәуелсіз Қазақстанның
ішкі саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы Елдегі демократиялық қатынастардың
дамуы. Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар.Қазақстан егемендік алғаннан кейін
зайырлы, демократиялық, құқықтық және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны
іске асыруда еліміздің тарихи және отарлауда бЬлған мұрасы, оның саяси мәдениетінің
өзіндік ерекшелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасы жан-жақты йжерілді.
Елімізде саяси партиялардың және партиялық жуйелердің орнығуына, күшті заң
шығарушы органның, Муелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті басқарудың дамуына
көп кеңіл бөлінді. Қоғамды демократияландыру барысында жаңа саяси институттар парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы конститутциялар қабылданды, тәуелсіз сот
билігі қалыптасты.
Төуелсіздік алған алғашқы кезден бастап, елде болып жатқан өзгерістерді талдау
арқылы Қазақстан басшысы евінің назарын болашақтың бағытын айқындауға аударды.
Айгап айтқанда, Президент Н. Ә. Назарбаев 1992 жылы жарық көрген "Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалып-тасуы мен дамуының стратегиясы" - деген еңбегінде
жаңа тарихи жағдайға байланысты еліміздің егеменді мемлекет белуының стратегиялық
72
мівдеттерін көрсетіп берді. Онда айтылған кейбір маңызды қағидалар мен тұжырымдар
Егемен Казақстанның бірінші Конституциясында өзінің көрінісін тапты.
Бұдан кейін мемлекет алдында бой кетерген жаңа тактикалық мақсаттардың іске асу
шаралары белгіленді. Оны Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің 1993 жылы жазған
"Қазақстанның болашағы - қоғамдық идеялық бірлігінде" -деген еңбегінде ашып берді.
Мұнда Президент Тәуелсіз еліміздің одан әрі күшейіп нығаюында қоғамдық ынтымақтастық пен жарастықты іске асырудың жолдарын анықтады.
Алайда,, осы белгіленген стратегиялық міндеттерді тәжі-рибе жүзінде іске асыруда
көптеген қиыншылықтар мен кемшіліктер кездесті. Оны орындауда дәрменсіздік көрсеткен С. Терещенко басқарған (1992 ж. бастап) Министрлер Кабинеті 1994 жылы отставкаға
кетті. Оньщ орнына Ә. Қажыгелдин бастаған жас саясаткерлерден тұратын жаңа үкімет
келді. Бұл үкімет таяудағы үш жыл ішінде елімізде болып жатқан реформаларды іске
асырудың жаңа б»-дарламасын белгіледі, осы бағытта бірқатар жұмыстар жүргізді. Бірақ
өзінің бағдарламасын аяғына дейін жеткізбей Ә. Қажыгеддиннің үкіметі 1997 жылдың 10
қазан күні отставкаға шықты. Оған себеп, аддымен, жекешелендіру бағдарламасында
кеткен үлкен қателіктердің салдары болда^ содан соң елімізде әлеуметтік әділетсіздіктің
орын алғанын айтуға болады.
Ә. Қажыгелдин Үкіметінің орнына Н. Балғымбаев басқарған төртінші үкімет келіп екі
жыл (1997-1999 жж.) қызмет етті. Бұл үкіметте қиын кезедде жұмыс істеді. Елде
қордаланып қалған қарыздарды қайтару, сыртқа шығары латын шикізат өнімдері
бағасының құлдырауы, көрші елдердегі экономикалық дағдарыстың Қазақстанға әсер»
көзінде жұмыс істеуге тура келді.
Үкімет сыртқы факторлардың жағымсыз әсеріне қарамастан, тұтас алғанда
макроэкономикалық тұрақтылықты сақтап қалды. Сондай-ак, бұрынғы заемдарды
төлеуде,мемлекеттің ішкі жөне сыртқы міңцеттемелерін орындауды Н. Балғымбаев
басқарған үкімет бірқатар айтуға тұрарлыкқ қызмет атқарды.
1999 жылы караша айында Қазақстан үкіметі басына Қ. Токаев басқарған бесінші
үкімет тағайындалды. Жаңа үкімет Республика Парламентінде өзінің 2000-2002 жыддарга
арналған іс-қимыл бағдарламасын ұсынып бекітті. Ондағы шешілуге тиісті басты
проблемалар негізінен "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламадан туындағанды.
Бірінші. Еліміздегі қатаң бюджет мәселесін ескере отырып, одан тиісті қорытынды
жасау, бюджетті жоспарлауда жетімсіздіктер болып жатса, оны түзету, кірісті
жинақтауда резервтер болатын болса, оны іске қосу, яғни қаржы көзін, оны қолданудың
әдістәсілдерін жете пайдалану. Екінші. Экономиканы, қаржы және заңдылық жүйесін
реформалауды одан әрі жалғастыру, әлеуметтік саладағы реформаларға баса назар аудару.
Үшінші. Елге инвестицияның кажеттілігін ескеріп, белгілі және салиқалы инвесторларды
іздеп табу, олардың мемлекет экономикасына деген ынтасын арттыру.
Төртінші. Сыбайлас жемқорлықпен күресті одан әрі күшейту.
Бесінші. Өндірісті жандандыру, отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсетіп, кіші
және орта бизнестің мәселелерін шешу.
Алтыншы. 2000-шы жылдың басына дейін зейнетақы қарызынан құтылу.
1999 жылдың қараша айынан 2002 ж. қаңтар айына дейін қызмет істеген Қ. Тоқаевтың
үкіметі өзінің алдына қойған іс-кимыл бағдарламасын орындауда бірқатар әлеуметтікэкономикалық бағыттағы ұйымдастыру жұмыстарын жүр-гізді. Олардың бірсыпырасы
жүзеге асты, дегенмен кейбір мәселелер аяғына дейін орындалмады.
2002 жылы қаңтар айында Қазақстан Үкіметі басына И. Тасмағамбетов басқарған
алтыншы үкімет келді. Жана үкіметтің алдына бірқатар күрделі міндеттер қойылды:
• біріншіден, экономикалык диверсификацияға қол жеткізу арқылы өнеркәсіптік
саясатты жүзеге асыру;
• екіншіден, қор рыногын дамыту;
• үшіншіден, аграрлық сектордағы реформаларды одан әрі жалғастыру;
• төртіншіден, биліктің әр деңгейіндегі өкілеттіктің ара жігін айқындау.
73
И.Тасмағамбетов басқарған үкімет өзінің қызметінде еліміздің экономикасын дамытуға
айырықша кеңіл бөлуді одан әрі жалғастырды. Осы бағытта 2002 ж. мемлекеттің бюджетін
бірнеше рет талқылап, еліміздегі экономикалық және кейбір күрделенген әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін шара қолдануды қолға алды. Үкімет Ел басының тапсырмасымен
2003 ж. бюджеттен бөлінетін қаржыны білім беру саласына 33 пайызға, денсаулық
саласына - 38, мәдениетті қаржыландыруға — 27 пайызға көбейтті. 2003 жылдың 1
қаңтарынан бастап зейнетақы және жалақы деңгейі 12 пайызға есірілді. Сондай-ақ,
азаматтардың бұрынғы КСРО жинақ банкісіндегі "жоғалған" салымдары қайтарылу
жөнінде шешім қабылдап, жүзеге асырыла бастады.
Алайда, 2003 жылғы 11 маусьш күні И. Тасмағанбетов ез өтінішімен үкімет басынан
кетті. Бір жыл бес ай уақыт ішінде жұмыс істеген бұл үкімет тұсында республикада
экономика-лық реформаларды дамыту барысында бірсыпыра істер атқарылды. Әлеуметтік
даму мәселесіне де ерекше назар аударылып, халықтың әл-ауқат деңгейі өсті.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі кезеңці қамтитын Стратегиялық бағдар-ламасына сай
2003-2005 жылдарға арналған елдін индустрия-лық-инновациялық даму бағдарламалары
қабылданды.
2003 жылғы 13 маусым күні Президенттің жарлығымен И. Тасмағамбетовтың орнына
жетінші Премьер-министр болып Д. К. Ахметов тағайындалды.
1991 және 2003 жыдцар аралығында Егемен Қазақстан-ның жоғары заң шығарушы
органы — Парламентте төрт рет өзгеріске ұшырады. Бірінші рет, 1990 жылы 12-ші
шақырылумен сайланған Қазақ Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1993 жылдың
желтоқсан айында көптеген депутаттардың өз міндеттерінен бас тартуымен байланысты
тарады.
Одан кейін 13-ші шақырылумен сайланған Парламенттің өмірі де ұзақ болмады. Себебі
Қазақстан Республикасынын 1993 жылғы желтоқсанда бекіткен сайлау Кодексі негізінде
1994 жылғы наурызда сайланған Парламент 1995 жылғы мамырда заңсыз деп
табылды. Бұған сайлау барысында аталған Кодекс баптарының өрескел бұзылуы себеп
болды. Міне, осымен байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің
Конституциялық Заң күші бар "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" 1995
жылғы 28 қыркүйектегі пәрмені бойынша сол жылдың желтоқсан айында жаңа
парламент сайлауы өткізілді. Ал 1997 жылдың қазан айында Парламенттің жоғары
палатасына сайланған депутаттардың құрамының жартысы өзгертіліп, оларға жаңа
сайлау жүргізілді.
Еліміздегі жоғары басқару жүйелеріндегі өзгерістер жергілікті атқару органдарының да
өзгеруіне алып келді. Бұларда егемендік алған кезден бері үш рет өзгеріске ұшырады.
Алдымен жергілікті атқарушы органдар — облыстық, қалалық, аудандық атқару
комитеттері болып құрылды. Кейіннен барлық атқару комитеттері мен Кеңестерді
қосып, оларды бір адам — Кеңес терағасы басқаратын болды. Ақырында келіп атқару
жүйесін -әкімдер, өкілдік органдарды - Мәслихат басқаратын болды.
Соңғы жылдары әкімшілік-басқару аппаратын қысқарту және құрылымдық
оңтайландыру жөнінде батыл шаралар қолданылды. Орталық Үкімет қайта құрылды және
сан жағынан ықшамдалды. Жергілікті жерлердегі басқару құрылымдары да едәуір
қысқарды. 1997 жылы 50-ден астам министрлік пен ведомстволардың 25-і ғана
қалдырылды. 19 әкімшілік облыстың бесеуі, 220 әкімшілік ауданының 30-ға жуығы
таратылды, сөйтіп 5 мыңға жуық қызметкер қысқарды.
Еліміздегі демократия және ұлт мәселесі жөнінде айтқанда, тағы бір көңіл аударатын
мәселе - Қазақстан халықтары Ассамблеясының қоғамымыздың дамуындағы релі. Мұндай
ұйым ТМД елдерінің ешбірінде осы кезге дейін құрылмаған. Ең бір қиын күндерде ол шын
мәніндегі халық екілеттілігінің органына айналды. Қазақстан халықтары Ассамблеясын
құру туралы шешім 1992 ж. желтоқсанда өткен Қазақстан халықтары қүрылтайында
қабылданды. Онда Ассамблея парламенттің немесе атқару билігі орга-нының баламасы
бола алмайды - деп көрсетілді. Бірақ ол мүдделестер клубы сияқты қуыршақ ұйым да
74
болуға тиісті емес еді. Үзақ ізденістердің, ұлттық мәдени орталықтар өкілдерінің,
этнологтардың, заңгерлердің, басқа да салалар мамандарының пікірлерін зерттей келе,
Ассамблеяға мемлекет басшысының жанындағы консультативті-кеңесші орган дәрежесін
беру ұйғарылды. Нәтижесінде ол өз қызметінің жемістерін бере бастады. Ұлт саясатына
байланысты көптеген ұсыныстар енгізуімен қатар, ол адамдармен күнбе-күн нақты
жұмыстар жүргізді, бұл оның беделін өсірді.
1992 және 2003 жылдар аралығында Қазақстан халықтары Ассамблеясының тоғыз
сессиясы өтті. Сессияларда біздің елді мекендейтін барлық ұлттар мен үлыстардың бірлігі
мен татулығы, конституциялық зандарды сақтау, халықтардың әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары және т.б. көкейтесті маңызды мәселелер талқыланды.
1985 жылдан кейінгі қоғамды кайта құру, жаңарумен байланысты Қазақстанда бұрынғы
кездегі жеке Коммунистік партаяның үстемдік етуінен бірте-бірте арылып, әртүрлі
көзқарас және көппартиялық жүйеге кешу белең алды. Бұл елде болып жатқан
демократиялық процестермен, саяси сипаттағы өзгерістермен тікелей өзектес еді.
Қазақстанда көппартиялық жүйенің және жаңадан саяси партиялардың пайда
болуының басты үш себебін атап көрсеткен жөн. Оның бірінші себебі - 1989 жылдан
бастап Қазақстан саяси өмірінде болған өзгерістер, соның ішінде әртүрлі көзқарастың,
жариялылықтың көрніс ала баста-ғанына байланысты қоғамда өз орнын ала бастаған
саяси еркін ой. Бұл кезде тоталитарлық және коммунистік идеяға қарсы негізде саяси
партиялар мен қозғалыстар пайда болды. Олардың басты ұрандары: социал-демократия, ұлт
бостандығы, мәдениет және экология бағыттарында қайта даму, жаңару, жандану бодды.
Екінші себебі - 1991 жылғы Мәскеуде болған тамыз оқиғасымен байланысты. Оның
нәтижесінде Кеңестер Одағы тарап, Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Республика
жетекшілері жаңа жағдайда, егемендік алумен байланысты уақыт талабына сай батыл
қимыл жасады. Белсенді мемлекеттік жаңа құрылыс басталды, саяси партиялардың
бағдарламаларына қоғамға қажетті, көкей-кесті ұрандар мен міндеттер кірді.
Партиялардың негізгі міндеттері - үкіметпен байланысы жоқ саяси күштерді ығыстыру,
парламент сайлауларында жеңіске жету, уәкілдік кызмет органдарында көпшілік
қолдайтын ниеттестік тәртіпті қамтамасыз ету және т. б. Міне, осымен байланысты
Қазакстан басшылығы мұндай саяси партиялар арқылы өзінін, сүйенетін әлеуметтік
базасын құруға ерекше мән берді.
Үшінші себебі - бұл еркіндік синдромы, ол барлық саяси ұйымдар мен күштерге тән.
Республика жағдайывда ол, әсіресе, реваншистік күштер арасында ерекше байқалады.
Оған коммунистер, ұлтшылдар және тағы басқада топтар жатады. Қазақстанда және
бұрынғы Кеңес Одағына кірген мемлекеттерде мұндай ультрақұқықтық саяси
партиялардың пайда болуы ескі тоталитарлық жүйенің күйреуімен және нарықтық
экономиканың қалыптасуымен байланысты. Міне, осындай себептердің нәтижесінде 1990
жылдан бастап Қазақстанда ең әуелі социал-демократиялық партия, одан соң
демократиялық "Азат" қозғалысы қалыптасты. Олардың кұрылуының басты белгілері
— құқық орган дарында тіркеуден өту, белгілі бір бірлестікке үжымдық негізде бірігу
және саналы ынтымақта болу, жалпы алға қойған мақсаттарының бір болуы, саяси
қызметі түрлерінің пікір бірлігі, татулық қарым-қатынас, сайлау алдындағы платформа,
немесе ұстаған саяси бағытының тұтастығы және т.б.
Кеппартиялы жүйе тек біздің Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар өздерінің
ұлттықтәуелсіздігін алған, бұрынғы одақтас республикаларда да құрылды. Мәселен, 1995 ж.
тек бір ғана Ресейде жүзден астам саяси партиялар тіркелген. Қазақстанда Ресейдегі
сияқты жүздеген саяси партиялар құрылатындай ауқымды жағдай жоқ болғанын айтқан
жөн. Мысалы, 1994 ж. өткен парламент сайлауына Әділет министрлігінің тіркеуінен өткен
тек төрт-ақ партия қатысты. Олар - социалистер, Қазақстан халық конгресі, Демократиялық және Азат партиялары. Сайлау еткеннен кейін көп кешікпей Қазақстанда
Коммунистік партия құқық органдарынан тіркеуден өтті.
75
1999 ж. республикада 14 саяси партиялар мен 30-ға жуық саяси қоғамдық қозғалыстар,
бірлестіктер қүрылды. Ал 2003 ж. саяси партиялардың саны 19-ға жетті. Жаңадан халық
арасында танымал "Отан", "Ақ жол" т.б. партиялар бой көтерді. Саяси партиялардың
көпшілігі Республика Президентінің алған бағытын, оның жүргізіп отырған саясатын
жақтайтындар болып саналады. Бір айта кететін жайт, осы партиялардың
бағдарламаларында айтарлықтай айырмашылық аз, экономикалық, саяси және әлеуметтік
мәселелерде бірін-бірі қайталайды. Қазақстандағы саяси партиялардың барлығыда (оған
Коммунистік партияда кіреді) республикада іске асып жатқан нарықтық эконо-микаға
көшуге ешқандай қарсылығы жоқтығын білдірген. Олардың бағдарламаларында тек оны
жүргізудің тәсілі, уақытын белгілеуде ғана айырмашылықтар бар. Саяси партиялардың
бағдарламаларында прагматизмнен гөрі идеология басымырақ, мұның езі Қазақстандағы
көппартиялық жүйенің және саяси бірлестіктер мен партиялардың әлі де болса
кәмелеттігінің жетімсіздігінің дәлелдемесі. Оның нақты көрінісі ретінде саяси партия
жетекшілерінің үкімет басқару ісіне араласа алмай отырғандығы, өздерінің қызметінде
тек Президент, республика үкіметін қолдайтындығы жөніндегі мәлімдемелері байқатады.
Мұндай жағдай қазіргі кезенде саяси партиялардың елді басқарудағы нақты
мүмкіндіктерін, республика аддында тұрған саяси, экономикалық, әлеуметтік
мәселелерді шешудегі қажетті әдістерін анықтауға мүмкіндік бермейді. Елдегі билік
жүргізу партиялардан тыс сипатта іске асырылып, үкіметтің саясаты белгілі бір
партияның ғылыми тұрғыдан ойластырылған бағдарламасы негізінде іске асып жатыр деп
әсте қарауға болмайды. Сондай-ақ, өкімет құрылымдарының өз арасындағы байланыстарға
да саяси партиялардың айтарлықтай ықпалының болмай отырған-дығын айту керек.
Саяси партиялардың ұйымдық құрылымдарында да тек алғашқы басқару түрі орын
алған. Олардың басым көпшілігі өзінің сыртқы формасы бойынша партия деп саналғанмен,
мазмұны жағынан әлі де болса партиядан гөрі ынты-мақтастық топтарға көбірек
ұқсайды. Осының нәтижесінде саяси партиялардың бұқара халық арасындағы беделі темен,
олардың қатарына халық өкілдері аз енеді, әсіресе, бұрынғы Коммунистік партияның
мүшелері болған бірнеше жүз мындаған адамдар өзге партияларға мүшелікке кірмеген.
Бұгінде бүкіл республикаға белгілі болып отырған «Отан», «Ақ жол», «Коммунистік
партия» т. с. с. саяси партиялардың құрамынын, өзі ауыз толтырып айтатындай дәрежеге
жетпей отыр.
Бұған қосып айтатын тағы бір жәйт, осы саяси партия-лардың құрамындағылардың
басым көпшілігі бұрынғы Қазакстан Коммунистік партиясында қызмет еткендер.
Олардың саяси жетекшілерінің өздері де 1991 жылғы қыркүйекте, яғни Коммунистік
партия таратылғанға дейін, оның мүшесі болып, белгілі бір буындарында қызмет істеген
адамдар.
Өздерінің бағдарламаларында атап көрсеткеніндей, Қазақстан саяси партиялары мен
бірлестіктері, республика парламент сайлауларына қатысып, онда көпшілік депутаттық
орындарға ие болуға тырысады. Бұл бағытта бірқатар саяси партиялардың қол жеткізген
едәуір табыстарын айтпай кетуге болмайды. Мысалы, 1994 жылғы Республика Жоғарғы
Кеңесінің сайлауында Қазақстан Халық Бірлігі және Қазақстан халық конгресі
партиялары өздерінің көптеген өкілдерін парламентке өткізді. Республиканың бірқатар
саяси партиялары мен қоғамдық бірлестіктері 1995 жылғы 9 желтоқсанда еткен парламент
сайлауына белсене қатысты.
Сайлау қорытындысы бойынша Қазақстан халық бірлігі партиясы басқа әріптестерінен
көп ілгері болып шықты. Парламентке олардың 24 мүшесі, Демократиялық партияның -12,
Шаруалар одағының - 7, Жастар одағы мен Инженерлер одағының - 3-тен, Қазақстан
Коммунистік партиясының - 2 мүшесі сайланды. Қазақстан Халық конгресі партиясы,
Қазақстан Дәуірлеу партиясы мен Қазақстан Халықтық кооперативтік партиясының заң
шығарушы органына бір-бірден өкілі кірді.
1995 жылғы желтоқсанда еткен бірінші қаспалаталы парламент сайлауынан кейін
Қазақстанда қоғамды демократияландыру қадамдары одан әрі жалғасын тапты. Ашық
76
баламалы сайлау, саяси күрес мәдениеті, көппартиялық жүйеге кең жол ашылды. Оның
нақтылы дәлелі ретінде елімізде жүргізілген Президент, Парламент Сенаты, Парламент
Мәжілісі депутаттарын сайлауды айтуға болады. 1999 жылғы қаңтардың 10-ында болып
өткен Қазақстан Президенті сайлауына балама негізде 4 кандидат тіркелді. Олар:
Коммунистік партия өкілі С.Ә.Әбділдин, Сенат депутаты Ә.Ғ. Ғаббасов, Мемлекеттік
Кеден комитетінің төрағасы Ғ.Е.Қасымов және Қазақстан Республикасының Президенті Н.
Ә. Назарбаев.
Қазақстан Президентін сайлауға дауыс беру үшін жасалған тізімге енгізілген
8.419.283 сайлаушының дауыс беруге - 7.328.970-і немесе барлық сайлаушылардың 87,05
пайызы қатысты. Дауыс беру қорытындысында Н. Ә. Назарбаев жеңіске жетіп, қайтадан
Қазақстан Республикасы Президенті болып сайланды. Оған дауыс беруге қатысқан барлық
сайлаушылардың 79,79 пайызы өз дауыстарын берді.
1999 жылғы 17 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының
депутаттарын сайлау етті. Сенатқа 14 облыстан және Астана мен Алматы қалаларынан бірбірден депутат сайлануға тиіс болды. Оның сыртында Президент жеті сенаторды өзі
тағайындайды. Сенаттағы 16 орынға 35 адам таласқа түсті. Сайлау барысында Парламент
Сенатына депутаттық кандидаттарға Республика бойынша 4833 тандау-шының 4179-ы
дауыс беруге қатысты немесе бұл тавдаушылардың жалпы санының 86,5 пайызы болатын.
Нәтижесінде Қазақстан Республикасы Парламентінің
Сенатына дауыс беру барысында 16 кандидат депутат болып сайланды.
Қазақстан Конституциясының талабына сай 2002 жылы 8 қазанда Республика
парламентінің жоғарғы палатасы -Сенаттың босаған орындарына қосымша сайлау
жүргізілді. Оның барысында жоғарғы палата құрылымының үштен бірі жаңартылды. Барлық
бос орындарға 30-дан астам кандидат-тар дауысқа түсті, олардың 16-сы Сенат депутаты
болып сайланды.
1999 жылғы 10 қазанда өткен Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің
депутаттарын сайлау елімізде бірінші рет тек кдна бір мандатты округтерде ғана емес,
сондай-ақ партиялық тізімдер бойынша да етті. Сайлау көзінде Орталық сайлау
комиссиясы 10 саяси партияның партиялық тізімін тіркеді. Дауыс беру қорытындысында
Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісіне партиялық тізіммен Отан
партиясының төрт өкілі, Қазақстан Аграрлық, Қазақстан Азаматтық және Қазақстан Коммунистік партиясынан екі-екіден өкілдері депутат болып сайланды.
Мұның өзі Парламентте саяси партиялардың депутаттары да ресми әрі жеткілікті түрде
болатындығын білдіреді. Бұл Қазақстандағы нақты көппартиялы демократияның қалыптасу кезеңінің жаңа бір қадамын көрсетеді. Мұндай өзгеріске басқа мемлекеттер мен елдер
және халықаралық демократия-лық ұйымдар өздерінің оң көзқарастарын білдірді.
Бұл жағдай еліміздің дамуына, өркендеуіне, қоғамы-мыздың одан әрі
демократиялануына, реформаның терең-деуіне, экономикамыздың, әл-ауқатымыздың,
тұрмыстіршілігіміздің жақсаруына игіықпал тигізетініне сенімімізді күшейтеді.
Атап айтқанда, еліміздің экономикасы мен мемлекеттік құрылыстағы жетістіктері
қоғамды одан әрі демократиял-андыру процесін терендете түсуге жағдай жасауда. Қазіргі
кезде мемлекет бұл саланы одан әрі реформалаудың қалай болатынын қалыптастырды.
Демократиялық өзекті мәселелер бойынша саяси партиялардың рөлін күшейту, сайлау
заңнамасын жетілдіру, жергілікті жерлерге өзін-өзі басқару, үкіметтік емес ұйымдардың
және тұтастай алғанда азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыру, баспасөз
бостан дығын нығайту т.б. институттар өздерінің тиісті мәселелерін шешуге мүмкіндік
алды.
Қазақстан Республикасы жанында алдағы уақыттағы демократияландыру мен азаматтық
қоғамды дамыту жөнінде ұсыныстар әзірлейтін Тұрақты Кенес 2003 жылдан бастап қызмет
істеп жатыр. 2003 жылдың бірінші жартысында біздің елімізде Ұлттық кеңес, Бұқаралық
ақпарат құралдары жөніндегі Қоғамдық кеңес құрылды.
77
2.XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысындағы Қазақстан экономикасы. 19701990 жылдардағы Қазақстандағы әлеуметтік, экономиялық жағдай. Невада-Семей қозгалысы
Әскери объектілер, ірі өнеркәсіп пен энергетикалық комп-лекстердің салынуы, қоршаған
ортаға үлкен шығын әкелді.
Айырықша экологиялық жағдай Арал теңізі бойындағы аудандарды қамтыды. Арал
теңізіндегі Сырдария мен Амудария суларын мақталы алқаптарға пайдаланды. Осының
салдарынан теңіз суы 15 метрге төмендеп, колемі 54%-ке азайды. Жағалауы оңтүстік пен
шығысқа қарай 60-120 км кейін шегінді. Теңіз түбі 25 мың кв. километрге тартылды.
Мұның бәрі аймақтағы экологиялық және санитарлық-эпидемиялық жағдайын біршама
нашарлатты. Бірден жұқпалы аурулар көбейді, әсіресе іш сүзегі, сары ауру, туберкулез бен
онкологиялық аурулардың саны көбейді.
1970-1990 жылдары Арал жағалауында жалпы өлім саны екі есе көбейді. Туылған 1000
баланың 40-60-ы өлімге ұшырады. Ал, аналар өлімі жалпы одақтық көрсеткіштен 46 есе
артық болды. Семей ядролық полигоны жерінде үнемі экологиялық қауіп бұлты сейілмеді.
Қоғамды саяси езгерістер шарпды.
Л.Брежнев басқарған мемлекеттік партия 60-шы жыл-дардың 2-ші жартысында КПСС-тің
ХХ-съезі салған жоддан тайып кетгі. Бұрынғы сталиндік өкіметгің саяси құрылымын және
мемлекет бюрократиялық басқаруды сақтап қалуға барлық мүмкіндіктерді жасады.
Репрессиялық құрбандыққа ұшырау тоқтатылмады.
1978 жылы Қазақ ССР-ның жаңа конституциясы қабылданды. Оның жобасы кең
көлемде талқыланғанмен формальдық тұрғыдан жүргізілді.
Ұсыныстар
мен
ескертулер
республиканың
правосын
кеңейтуге,
қоғамды
демократияландыру, адамның қүқығын сақтау туралы жағдай бүркемеленіп келді
және республиканың негізгі заңында айтьшмады.
Конституция бабьшда Қазақстан ұлтгық республика ретіңде көрсетілмеген. КПСС-тің басқару
ролі занды түрде бекітілді. Бұл басқа да партиялар құруға мүмкіндік бермеді.
Нақты өкімет қоғамның барлық жолында партиялық аппараттық басқаруға көшті.
Кәсіподақ ұйымдары әкімшілік және партиялық органдардың көрсетілген жұмыстарын
атқарды. Халық совет депутатгары өкіметті басқарудан қалды.
Қазақстандағы ауылдар мен қалалар арасындағы әбден асқынған әлеуметтік
ауытқушылық көптеген адамның, отбасының тағдырын таптап, шексіз қүлдырауға,
жалаң идеологияның сойылын соғып, оның қара қүлы болуға мәжбүр еткені бәрімізге
мөлім. 1989 жылдың 28 наурызында Қазақ КСР Министрлер кеңесі Ақтөбе, Алматы, Шығыс
Қазақстан, Атырау, Жамбыл, Жезқазған, Қостанай, Семей, Талдықорған, Орал және
Шымкент облыстарының шал-ғайдағы аудандарының әлеуметтік дамуын жеделдету жөніндегі шаралар туралы қаулы қабылдады. Бұл республикадағы мүлгіп жатқан ауылдардағы өлі
тыныштықты бұзған каулы болып табылды.
Бұл құжатта Қазақстандағы 205 ауылдық ауданның 71-інің әлеуметтік даму дәрежесі өте
төмен, ал онын, 30-ының мүлдем мешеу қалғандығы ашық айтылды. "... Осы 30 ауданда 1
млн. аса адам түрады. Ал, олардың 900 мыңы қазақтар. Ондағы әйелдің әдетте 6-8-ден
баласы бар, балалардың шетінеуі ең жоғары деңгейде" — деді. Н.Ә.Назар-баев осы мәселеге
арналған мәжілісте. 1990 жылдан бастап осы аудандардың "ұмыт қалған" ауылдардың
әлеуметтік дамуын жеделдету мақсатында 200 миллион, кейін 274 миллион сом қаржы
бөлінді. Еліміз тәуелсіздік алып, еңсесі көтерілгенде түп бесігіміз — ауылдардағы
тыныштықты жойып, аддыңғы қатарлы дамыған өркениетті елге айналу — басты мақсат
болды.
1989 жылы ақпаңда "Невада - Семей" деп аталатын ядролық сынақтарға қарсы қозғалыс
дүниеге келді. Қазақстандық ядролық қарусыз дүние үшін күресушілер өздерінің
невадалық әріптестеріне достық ниеттерін білдірді. Қозғалыстың негізгі мақсаты
Семей полигоны, әлемдегі басқа да ядролық қаруға қарсы күресушілер әлемнің түрлі
елдеріңдегі азаматгык қарсылық көрсету марштарына қатысты. Бұл қозғалыстың құрамына
"Әлем дәрігерлері ядролық соғысқа қарсы", "Парламентшілер ғаламдық шараларды
78
қолдайды", "Гринпис" ұйымдары, Жапония, АҚЩ, Германия, Франция және басқа да
елдердің күрескерлері енетін. Халықаралық ядролық қаруға қарсы альянсқа айналуына
мүмкіндік берді. Қозғалыс бөлімшелері Қазақстанның барлық қалалары мен
аудандарында, сондай-ақ Ресей, Қырғызстан, АҚШ пен Түркияда ашылды.
"Невада-Семей" қозғалысының жетекшісі О.Сүлейменов халықаралык қозғалысы өте аз
мерзім ішінде Семей полигонындағы ядролық сынақтар санын қысқартуға көмектесті.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің 1991 жылғы 29 тамыздағы
Жарлығымен 459 ядролық сынақ өткізген Семей полигонын жапты. Бұл акция біздің
еліміздің атом каруын таратпау саясатының басы болды.
3.1995-2000 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты. Қазақстандағы
экономикалык, әлеуметтік, саяси удың құқықтык базасы 1995 жылы жаңа Конституция
қабылданды.
Реформаларды жалғастыру және тереңдету үшін Қазақстан Республикасы Президентінің
басшылығымен және тікелей қатысуымен әзірленген елдің жаңа Конституциясын қабылда у
жөніндегі республикалық референдумның маңызы аса зор. Жаңа Конституцияны қабылдауды
біддірген 1995 жылғы амыздағы референдумның оң қорытындылары (сайлаушылардың 89
пайызы жақтап дауыс берген) тандаған жолдың дұрыстығын тағы да дәлелдеп берді.
Ірезиденттің Қазақстан Республикасының егемендігін жариялауымен бірге аумақтық
тұтастықты сақтау мен едцің Іқ қауіпсіздігін қамтамасыз етудің неғұрлым өткір Іелері де
шешімін тапты.
Конституцияның кабыддануы Презвдештік басқару анының ауқымында Мемлекет
басшысының мәртебесі , "ахуалды" меңгеруіне, сөйтіп Қазақстан жағдайында рмлекеттік
билік органдарының үйлесімді қызмет етуін гыз етуге, коғамды ойдағыдай және түпкілікті
реформа мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қуатты әлеуметгік Іс жүріп жатқан кезде көп ұлтгы
әрі көп дінді қоғамда латгық татулықтың, қоғамдық түрақтылықтың және аралық
келісімнің кепілі Президент сынды түлғаның : өмірлік мәнді мәселеге айналады. Ол
сонымен қатар меттің өзін тағайындап отырған халықтың алдындағы жауапкершілігін
көтерудің де ұтымды құралы болды.
Тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасы алдывда ядролық саясатгың өзіңдік қырсырын,
ядролык, қаруды жоюдың түрлі мәселелері бойынша ұстанымдарын анықтау секілді өте
маңызды міндеттер тұрды. Ядролық қарудан бас тарту саясатын ұстанған Қазақстан 1991
жылғы 29 желтоқсандага Алматы декларациясына қол қоюшы ретінде Ресей, Украина және
Беларусьпен бірігіп, бұрынғы КСРО ядролық арсеналының қызметіне, ядролық
қауіпсіздіктің қажетгі дәрежесін жоғалтпау үшін бақылау жасау қажеттігін айтты. Қазақстан
сондай-ақ КСРО-ның стратегиялық шабуыл каруын қысқарту саласындағы халықаралық
міндеттемелеріне сенімділігін қуаттады. Биліктің тұрақтылығы реформаларды жүргізудің
жоспарлылығын, кезеңцерін, биліктің әр тармағындағы саясат сабақтастығын қамтамасыз
етті. Соның нәтижесінде қоғамда саяси тұрақтылық сақталды.
1995 жылғы Конституциямыз экономикалық реформаларға тың серпін беріп, Үкімет
қызметі үшін нарықтық қатынастар талаптарына сай келген және сай келетін заңна-малық
негіздің және заіщамалық ерістің жасалуын қамтамасыз етті. Мәселен, Конституция мемлекеттік
те, жекелік те меншіктің бірдей қорғалуына кепідцік береді. Біздің еліміз үшін жерді жеке
меншікке жатқызу мүмкіндігін конститу-циялық тұрғыдан бекемдеудің маңызы ерекше болды
соның ішінде макроэкономикалық түрақтьшықты, инфляцияны толық тежеуді, тиімді қаржыкредит жүйесінің қалыптасып, меншік қатынастарының түрақтанғанын, жекелендірудің
кезең-кезеңімен ойдағыдай жүгізілгенін атаған жөн. Әсіресе, инвесторлардың сеніміне ие
болғанымыз президенттің керегендігін көрсетті.
Қазақстан бүгінгі күні ұлттық экономикаға шетел капи-талын тарту жөнінен үздік
көрсеткіштердің біріне ие. Әнеркәсіп өндірісі түрақты есе бастады. Ауыл шаруашылыш
жанданып келеді. Әлеуметтік реформа табанды да жоспарлы жүргізіліп келеді.
79
Бүгінгі күні біздің Конституциямыз бен зандарымыз адам иіілігіне жұмыс істеумен қатар,
оның шығармашылық, жасампаздық қуатына серпін беріп, кәсіпкерлік
бастамашылығын ынталандырады деп айтуымызға толық негіз бар.
Жаңа Конституциямызда азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандығы айқын
тұжырымдалып, оларға нақтылы кепілдік берілді. Негізгі занда адамның қадір-қасиеті,
оның құқықтары мен бостандығы туралы қағида-лардың баянды етілуі әрбір азаматгы қорғауға
деген ұмтылыстан туындап отыр.
Басқаша айтсақ, Конституциямызда осы заманғы нарықтық экономиканың адамның өз
еңбегінің нәтижесіндегі нақты үлесіне (нәтижесіне) қарай оның сан түрлі мүддесін
қамтамасыз ету мүмкіндіктерін алға тартатын принциптеріне сәйкес азаматтардың
конституциялық құқықтарының, бостандығы мен міндеттерінің мәнісі мен мазмүны
пайымдалып отыр. Бұл ретте мемлекет тегін әлеуметтік қамтудың ең қажетті төменгі
деңгейіне кепілдік береді.
Қазақстанда қазіргі қолданып жүрген Негізгі Заңның қабылдануына орай азаматтардың
өз мүмкіндіктерін іске асыруы үшін сапалық жаңа құқықтық кеңістік қалыптасып, коғамды
одан әрі демократияландыру үшін кең өріс ашыдды. Экономикалық бостандық,
идеологиялық және саяси саналуандық, баршаның заң адцыңцағы тендігі — Қазақстан-ның
құқықтық дамуының негізгі басымдықтары, осылар. Сонымен қатар, Конституция
демократиялық институтгары асыра пайдалануға жол берілмейтінін ескертеді, сөйтіп
конституциялық құрылысы күштеп езгертуге, республиканың тұтастығын бұзуға, мемлекетгің
қауіпсіздігіне нүқсан келті-руге, әлеуметтік, нөсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және
рулық алауыздықты қоздыруға тыйым салады. Негізгі Заңның қоғамда конституциялық
зандылықты, тұрақтылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуге бағытталған
қорғаушылық уәзипасы, міне, осыдан айқын көрініс береді.
Біздің Конституциямыз, бір қарағанға "Қатал" болып корінгенімен, демократиялық
институттар құруға кедергі келтірмегені былай түрсын, қайта оларды қолдап, көтермелеп
отырады. Негізгі Заңға 1998 жылы енгізілген түзетулер де, міне, осыған бағытталды.
Мүны, тегінде, биліктің қолда-нылып жүрген институтгарын демократияландыруға —
Парламенттің өкілеттігін кеңейтуге, жекелеген санаттағы бас-шылардың, соның ішінде
аймақтағы басшылардың сайлан-балылығына байланысты, сондай-ақ саяси партиялар мен
қозғалыстардың қызметіне, азаматтардың қоғамдық бірлес-тіктерінің ел өміріне белсене
қатысуына байланысты да айтуға болады.
Бұған мысал ретінде Конституциямызға сәйкес құрьшған екі палаталы Парламентті айтуға
болады.
1998 жылдың күзінде Парламент қабылдаған Конституцияға енгізілген өзгертулер мен
толықтырулар жоғары өкілді органның мемлекеттік билік жүйесіндегі маңызын, ролі мен
орнын айқындап берді. Жүйеге келтірген конституциялық низамдар еліміздің заңнамалық
органы қызметінің тегеурінін, оның депутаттарының кәсіпқойлығын артгыруға бағытталды.
Парламенттің заңнамалық қүзыретінің аясын айқын белгілеу заңнамалық биліктің
неғүрлым тиімді жұмыс істеуіне қажетті алғышарттар жасап, заң шығару жұмысының
пәрменділігі мен сапасын артгырады, оны қатаң конституциялық негізге қояды. Ал, мұның езі,
өз көзінде, еліміздегі консти-туциялық зандылық тәртібін нығайтады.
Өркениетті қоғамда Парламенттің қолындағы ықпал ету мен бақылау жасаудың ең қуатты
құралдары ұтымды зандар Қабылдау, мемлекеттік бюджетті бекіту, Үкімет қызметінің
бағдарламасан мақұлдау немесе кабыдцамай тастау, Үкіметгің осы бағдарлама бойынша
Парламентке есептілігі, Премьер-министрді тағайындауға келісім беру, сенімсіздік біддіру,
Парламент палаталарында үкімет мүшелерінің есептерін тывдау жөне Президентке
оларды қызметтерінен босату женінде үсыныс жасау болып табылады. Сейтіп, барлық
бақылау жасау өкілеттері біздің Конституциямыз бойынша Қазакстан Парламентінің қолына
беріліп отыр.
Мұның үстіне, Ұлттық Банктің төрағасын, Бас прокурорды, ҰҚК-нің терағасы, Жоғарғы
Соттың төрағасы мен судьяларын, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелерін,
80
сондай-ақ Конституциялық кеңестік құрамының копшілік бөлігін тағайындау сияқты негізгі
кадр мәселелері де Парламенттің немесе оның палаталарының тоқтамды, шешуші сөзінсіз
жүзеге аспайды. Осылайша, Қазақстан Парламентінің конституциялық өкілеттігі қазіргі
жағдайда барынша ауқымды болып отыр.
Бұрынғы кодцанылып келгеніне қарағанда, 1995 жылғы Конституция жаңа институттар
мен низамдар енгізді. Бұл арада әңгіме Парламенттің екі палаталы құрылымын,
Конституциялык, кеңес тағайындау, қолданылып жүрген құқық көздерінщ арасалмағын
айқындау, соттардың біртұтас жүйесін құру, биліктің сот тармағының тәуелсіздігін
қамтамасыз ететіндей деңгейге оларды жасақтаудың жаңа тәртібі жайында болып отыр.
Бізде құқықтык мемлекет қалыптастыру процесі енді ғана күш алып келеді, сондықтан
да біз үшін құқықтық жүйесінің, соның ішінде сот жүйесінің тиімділігін арттыру маңызды
мәселе болып табылады. Оның үстіне бұл процесстер бір-бірімен өзара байланысты әрі
өзара тығыз қарым-қатынаста болып отыр.
Ұтымды экономика, жетік құқықтық база болмайынша, әділ де адал соттың болуы да
мүмкін емес. Өз көзінде, нарықтық кұқықтық жүйені қалыптастыру, Конституция мен
зандарды мемлекеттік аппаратқа, барлық азамматтар мен заңды түлғаларға мүліксіз
орындату арқылы ғана экономиканы өркендетуге болады.
Заңды қастерлемейінше, құқық пен сот жүйесін үлықтамайынша, Қазақстанда тиімді
экономиканың болуы мүмкін емес.
Мемлекет құру ісі — үздіксіз процесс, ол мемлекет қанша омір сүрсе, сонша уақыт жүргізіле
бермек. Әлбетте өмірдің езі оған өзгерістер енгізуді, соның ішінде конституциялық
өзгерістер енгізуді талап етуі ықтимал. Бірақ бір мәселенің басы ашық, Қазақстан
Республикасының Конституциясы озі өмір сүрген жылдардың ішінде өзінің өміршеңцігі
мен тиімділігін дәлелдеді, оның басты қағидалары бүгін де кокейкесті қалпында қалып
отыр. "Қазақстан 2030" страте-гиясында атап көрсетілген: "Аса ауыр жағдайларда жинақталған мемлекеттік құру, саяси және экономикалық рефор-малар жүргізу тәжірибесі, әлем
және оның дамуы туралы білім-білігіміз", қазақстандықтардың төзімділігі мен түсінушілігі
бізге қосымша күш-қуат пен сенімділік үстейді".
Еліміздің негізгі Заңы біз үшін адцагы уақытта да озіміздің билік максатымыз —
мемлекетгердің олемдік қоғамдастығына енген, азаматтарының дәулетгі лайықты омір сүруіне
барлық жағдай жасалған тәуелсіз экономикалық еркенді мемелекет құру жолындағы ілгері
басуымызды реттейтін негізін калаушы басты құжат болып қала береді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастыгы тарихыңдағы аса жарқын кұжаттардың бірі "Қарапайым
адамдарға қарай қарапайым он кадам" бағдарламасы мен Еуразия одағының моделі болып
табылады, оларда Президент Н.Ә.Назарбаевтың жан азабы мен ақиқаты - өз елінің
қарапайым адамдары және тарих пен тағдыр тәлкегіне орай бір сәтте шекараның екі жағында
кала берген бұрынғы КСРО азаматтары жөніндегі камқорлығы шоғырланып, көрініс
тапқан. Және де ақиқат пен әділетгікке жүгіне отырып, Н.Ә.Назарбаевтың адамдарға көмек
беру жөне олардың өмірін жеңілдету тұрғысындағы жарқын идеясы мен шынайы
үмтылысын осынау оң існиет арналған жандардың жылы ұшырай қабыл алғанын есте
сақтаған жөн. Бағдарламаның ТМД-да кабылдануы, Қазақстан Президентіне жолданған
жүздеген, тіпті мыңдаған алғыс хаттар осының куәсі болып табылады.
Сонымен Ата Заңьшыздың қабылдануы, экономикаға басшылық жасаудың жүйесін
қалыптастыру, әлеуметтік және ұлттық саясаттың негізгі бағдарын белгілеп беру,
тұрақтылықтың сақталып отыруы Қазақстан мемлекетгілігін қалыптастырудың сын сағатынан
сүрінбей өттік деп қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді.
4.1995-2000 ж.ж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық. Халықтардың қарымқатынасындағы басты да мәнді қырлардың бірі-гуманитарлық, соның ішінде мәдени
ықпалдастық. Көптеген
парасат
иесі
ғалымдардың
эконномикалық проблемалар қанша күрделі, қаншама білгір болса да, мәдениет
мәселелері, рухани игілік жайлары басым тұрады дейтін санаспасқа болмайды: шынында
да, адамдардың санасы мен имандылығындағы ақау-нағыз қасірет.
81
Ықылым заманнан-ақ мәдени ынтымақтастық, рухани астасу тарихының қандай
тар кезеңдерінде болсын халықтарды тұтастырып, ел мен елді табыстыратын берік
дәнекер болған.
Құрлық бойымен дүние жүзіндегі ең ұзақ ортақ шекаралардың бірі және іргелес
жатқан ұлан-ғайыр территория өткен уақыт ішінде біздін халықтарымызға тату
көршіліктің мейлінше мол тәжірбиесін тауып, жинақтауына мүмкіндік берді. Кемеңгер
ақын әрі ойшыл Абай қалдырған рухани мұраның ғасырлар бойғы берік-байланысты одан
әрі дамытуға тигізетін ықпалына баға жетпейді.
Туғанына 160 жыл толуы 1995 жылы атап өтілген қазақтың тамаша ғалымы
Шоқан Уалиханов: «Біз орыстармен тарихи, тіпті қандас туыстықпен байланысқанбыздеп жазды.Ресейлік және европалық талғам биігінде тамаша білім алған Шоқан өз
халқының арман-мүддесін қалдықысыз білетін.Қазақ халқының болашағы туралы ой
толғай келіп ол: «Халықтың қалыпты өсуі мен дамуы» үшін ең әуелі бостандық пен
білім керек,-деді.
1994 жылы бүкіл шығармашылық өмірі қазақ халқының музыка әениетімен тығыз
байланысты болған белгілі музыкантэтнограф. Қазақстанның халық артисі Александр
Затаевичтің туғанына 125 жыл толуы кеңінен аталып өтті. 20-ші жылдары Орынборда
тұрған көзінде А. Затаевич қазақ музыка мәдениетінің байлығымен ерекшелігін
барынша сөзінді. Ол ұлттық музыканның фольклордың шығармаларын тұңғыш жинап,
бастырып шығарды, 2300-ден аса халық әндері мен күйлері жазып алды.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Ресей Федерациясының
кезекті сапарының барысында мәдениет, ғылым мен білім беру саласындағы
ынтымақтастық туралы сондай-ақ біліктілігі жоғары ғылыми және ғылымипедагогикалық кадрлар даярлау саласындағы ынтымақтастық туралы,сондай-ақ
біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау саласындағы
ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қойылды, бұлар осы салалардағы қарымқатынасты дамытуға жаңаша серпін берді. Мұның мазмұны айрықша: Қазақстан
халқының үштен біріндейі-орыстар, сондай-ақ миллионная аса қазақтар ресейлік.
Сондықтан екі жақты мәдени және біліми талаптарды қанағаттандыру қажеттігі айдан
ашық .
Қазақстан мен ресей халыктарының мәдениет,ғылым және білім беру
саласындағы достық байланыстар мен ынтымақтастықты одан әрі дамытуға және
нығайтуға деген ынта-ықыласын білдіре отырып, екі мемлекет халықтарының мәдени
араласы мен достық қарым қатынас дәстүрлерін ескере келіп, екі ел үкіметтері олардың
арасында мәдениет, ғылым, білім беру, спорт саласындағы, сондай-ақ жастар одақтары
мен шығармашылық одақтарын, ассоциялар мен қорларды қоса алғанда қоғамдық
ұйымдар арнасы арқылы жүретін ынтымақтастықты алдағы уақытта да дамытуға ықпал
етіп отыруға міндеттенді.
Ескерте кетейік: тараптар бір-бірінің аумағында тұратын өз халықтарының
ұлттық ерекшелігін, тілін сақтау мен дамытуға, рухани және діни қажеттерін жүзеге
асыруға қолайлы жағдай туғызу, ана тілінде білім алуына мүмкіндік жасау арқылы
олардың мәдениетінің еркін және тең дамуына кепілдік берді.
Бұрын берілген құжаттардың, біліктілік аттестаттары мендипломдарының
баламалалығынын мойындау туралы уағдаластыққа қол жетті және білім беру
саласында жүзеге асырылып жаткан реформаларды ескере отырып, жаңа құжаттарды
өзара мойындау жөнінде әзірлеу көздеді.
Біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау мен
аттестациялау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімде біліктілігі жоғары
ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды өзара мақсаткерлікпен даярлау және
сынаудан өткізуді ұйымдастыру, ғылыми қызметкерлер мамандықтарының ұлттық
тізбесін (номенклатураның) әзірлегенде және өз мемлекеттері аумағында ғылыми
дәреже беру жөніндегі кеңестер ұйымдастырғанда консультациялар өткізу, біліктілігі
82
жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды аттестациялаудың ұлттық
мемлекеттік жүйелерінде ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар алуға көздеушілерге
қойылатын негізгі талаптардың салыстырмалылығын қамтамасыз ету, ғылыми ұйымдар
мен жоғарғы оку орындарының аспирантурасына және докторантурасына екінші
жақтың азаматтарының құқығы шектелмей түсуіне жағдай-жасау, ғылыми дәрежелер
мен ғылыми атақтар туралы тиісті ұлттық орган берген мемлекеттік үлгідегі біліктілік
құжаттарын бір-бірінің аумағында мойындау көзделген.
Қазақстан мен Ресей тәуелсіздік алғаннан кейін де мәдениет саласында пәрменді
ынтымақтастық жасап, кең ауқымды байланыстарын
дамытумен келеді. Ресей мәдениет қайраткерлерінің 1993 жылғы қыркүйек-қазан
айларында Қазақстанда өткен гастрольдерінің, көрмелерінен, концерттерінен соң келесі
жылдың сәуірінде Ресейде Қазақстанның Мәдениет күндері дүркіреп өтті. Оның ресми
ашылуы «Россия, мемлекеттік Орталық концерт залында болды. Қазақстан өнер
шеберлерінің консерваторияның үлкен залында, П.И. Чайковский атындағы концерт
залында өткен концерттеріне жетекші солистер мен шығармашылық ұжымдар қатысты.
Алуан қырлы әрі ауқымды бағдарламаға Ресей мемлекеттік Үлкен театрының
спектакльдерінен А.Адамның «Жизель», Қазақстанның жетекші солистері Г.
Түктібаевтың,
Б.Смағұловтың,Н.Үсенбаеваның
және
Ғ.Есімовтың,
дирижер
Б.Жалтибаевтың қатысуымен Дж.Вердидің «Травиатасың кірді.
1994 жылы ұлттық киноматографиялар мен «Мир» мемлекетаралық
телекомпаниясының
бірлескен
шаралары
шеңберінде
ТМД
мемлекеттері
киноматогрофтар одақтарының конфедерациясы Мәскеуде «Московский» фестивалін
өткізді де, оның біркүні Қазақстанның әртүрлі халықаралық кинофорумдарда көзге
түскен жас киноматогрофтарға арналды.
«Достардың музыка фестивалі көзінде композиторлар үйінде орындалған
шығармалары елеулі ынта туғызды.
Белгілі қазақ жазушысы Ә.Нұрпейсовтың басқаруымен Қазақстан мен Ресейдің
мен орталықтары Қостанайда тұңғыш екі жақты кездесу ұйымдастырып, оның
барысында жазушылар біздің халықтарымыздың рухани бірлігін, мәдени
байланыстарды кеңейте түсу қажеттігі, шығармашылык проблемалары жайында сұхбат
құрып, ой өрбітті.
Адамдардың әсіресе мәдениет пен рухани байланыс саласында ізгі де дәстүрлі
тығыз ынтымақтастықты сақтауға деген құлшынысын ескере отырып, біздің
елдеріміздің мәдениеті министрліктері, баска да ведомстволары мен шығармашылық
одақтары бұдан гөрі пәрменді әрі байыпты ынтымақ орнатып, пайда болған
проблемаларды бірлесе шешіп, рухани ортақ өрісімізді одан әрі кеңейте беру үшін күшжігерді топтастыра алған болар еді.
Дағдылы байланыстардың үзілуі қазақстандық студенттерді, ғылыми және
ғылыми-педагогикалық кадрларды оқыту мен даярлау аясында елеулі алаңдаушылык
туғызып отыр.Бұрынғы жылдары тек ресейлік жоғарғы оку орындарында ғана
орталықтандырылған түрде барлық мамандықтар бойынша 1,5-2 мың кадр
даярланатын. Ресей жоғары оқу орындары Қазақстан үшін өресі биік мамандар
даярлаудың тірек базасы болып келгені және солай болып та отырғаи жасырын емес.
Қазақстан жағының көзқарасы алдағы кезде де Ресей жоғары мектебінің
артықшылығын сақтаудың маңыздылығынан туады. Өзінің Ресей Федерациясына
ресми сапары көзінде (1999 жылы) Президент Н.Ә.Назарбаевтың М.В.Ломаносов
атындағы ММУ-ге барып, Ресейдің бас оқу ордасындағы оқытушы-профессорлар
құрамымен және студенттерімен кездесуі тегін емес болатын.
Көп жылдар қалыптасқан достық қатынастарды ескере келгенде ММУ-мен
Қазақстанның тиісті орындары арасында Қазақстандық студенттерді осы университет
қабырғасында жеңілдік шарттармен даярлауды одан әрі жалғастыра түсуге және
83
Қазақстанның бірсыпыра оқу-ғылыми базасын ММу-дың пайдалануына беруге келісім
жасалды.
1995 жыл Қазақстан мен Ресейдің мәдени қарым-қатынасындағы ерекше жыл
болды. Осы жылы қазақтың ақыны және ойшылы Абайдың туғанына 150-жыл толып,
ол ЮНЕСКО-ның қамқорлығымен көптеген елдерде аталып өтті. Сәуір айында
М.Рудомино атындағы шетел әдебиетінің бүкіл ресейлік мемлекеттік кітапханасында
«Абай және әлемдік мәдениетң дейтін тақырыппен әдеби көрме ұйымдастырылып, оған
дүние жүзінің 22 тілінде шыққан 200-ге жуык аса сирек әрі бірегесі басылымдар
қойылды. Әлемдегә ең ірі кітапханалардың біреуінің шаңырағы астында Абай туралы
жүрек жарды сөздер айтылып, оның өлеңдері оқылды, әндері шырқалды.
1995 жылы 13-сәуірде Одақтар үйінің Бағаналы залында салтанатты кеш өтіп,
Қазақстан өнер шеберлерінің үлкен концерті болды.Жазушылар-КСРО мемлекеттік
сыйлығының лауреаты Ә.К.Нұрпейсов, әлемдік әдебиет институтының директоры Ф.Ф.
Кузнцов және басқалар Абай туралы тебірене сөз сөйледі. Санкт-Петербургте,
Орынбор, Қорған, Астрахан облыстарында және Ресейдің Қазақстанмен іргелес басқа
да облыстарында Қазақстаннан келген меймандардың қатысуымен мерекелік
концерттер, конференциялар, кездесулер өткізіліп, солардың бәрінде Абай мұрасы
тағы-тағы ой таразысына салынды.
Ұлы Абайдың атына лайықты кең құлашты мерекелік шаралар Алматыда және
ақынның туған өлкесі-Семей облысында болып өтті. Салтанатты мәжілісте баяндама
жасаған Президент Н.Ә.Назарбаев былай деді: «Абайдың әуелден-ақ әкеннің баласы
болмай, адамның баласы болуды армандағаны белгілі. Бұл жолғы тойдың төріне сол
көксеген мұратына жетіп, барша әлемге аты қадірлі сөзі өтімді, пікірі қымбат адамзат
ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылшаны болып көтеріліп отыр. Ақ пейіліміз бен адал
шешіміміздің асыл көрінісіндей Абайымыздың әлемдік татулық пен ынтымаққа өз
үлесін қосатын рухани мәмлегерлілігіне кіріскеніне ерекше тәнті болып
отырғанымызды да жасыра алмаймыз...Абай жылын өткізген жақсы. Абай жырын
жаттаған дұрыс. Ал оның терең ойы мен өжет пікірі тек айта жүрер әңгіме болмай,
күнбе-күнгі тірлігімізге бір кірпіш боп қаланып жатқан нақты іске айналса, тіптея құбақұл. Ол үйреткен тағылым мен ол көксеген мұраттарды шын қастерлей білгендігіміздің,
әділет пен абзалдық ұстазы алдындағы перзенттік қарызымызды терең түсініп, өтей
алғандығымыздың бірден бір белгісі де осы...
Ресей ғылым академиясының Әлем әдебиеті институты мен Қазақстанның
Ресейдегі елшілігі ұйымдастырып 1995 жылы 15 қарашада Мәскеуде өткен «Абай
мұрасы осы заманғы дүниеде» атты ғылыми конференция елеулі оқиға
болды.Конференцияға қатысушыларға Президент Н.Ә.Назарбаевтың кұттықтауы
жолданды. Баяндама жасағандар Ресеймен Қазақстанның белгілі ғалымдары: Ресей
ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Ресей ғылым академиясы әлем әдебиеті
институтының директоры Ф.Ф. Кузнецов, Қазақстанның халық жазушысы, КСРО
мемлекеттік сыйлығынын лауреаты Ә.К.Нүрпейсов, Ресей ғылым академиясының
корреспондент- мүшесі профессор Г.И.Ломидзе, жазушы, Президенттің бейбітшілік
және рухани келісім сыйлығының лауреаты Г.К. Бельгер, филолгия ғылымының
докторы, профессор З.Г.Османова және басқалар болды.Ақын шығармашылығының әлі
де танылып болмаған сырлары мен қырларын одан әрі зерттеп-зерделеу жөнінде
бірлескен күш-жігер жұмсау қажеттілігі айтылды. Ғалымдар ұдайы байланыс жасап,
халықтарымыздың мәдениетіндегі өзара ықпалдастықтың әр алуан тиянақ тұрғасы
бойынша дүркін-дүркін ғылыми және басқа да конференциялар өткізіп тұру қажет
дейтін ортақ пікірге тоқталды.
1996 жылғы сәуірде Қазақстан республикасының Ресей Федерациясының
мәдениет күндері зор табыспен өтті, ол жыр алыбы, теңдесі жоқ төкпе ақын Жамбыл
Жабаевтың 150 жылдық мерейтойы құрметіне арналды.Бұл күндер қазақ халқының
бұрынан етене таныс, ерекше айшықты өнерімен қайта табысу сәттері ретінде
84
мәскеуліктердің есінде қалды.Қалыптасқан дәстүр бойынша мерекелердің Казақстан
өнер шеберлерінің Одақтар үйінің Бағаналы залында болған концерті бастап берді.
Содан тура 60-жыл бұрын республикамыздың әдебиеті мен өнерінің Мәскеуде
өткен тұңғыш он күндігінде сияқты, Бағаналы залдың күмбезі астында қоңыр сазды
домбыра үнімен жарасып Жамбыл өлеңдері ән боп өрілді. Ресей мемлекеттік
кітпханасында
өткен
кітап
безендіру
көрмесі
мәскеуліктерді
Жамбыл
шығармашылығымен таныстырды.
Президент жарлығы негізінде 1996 жылы мамырда Қазастанның жаңа астанасы
Ақмолада Л.Н. Гумилев атындағы Евразия университетінің ашылуы аса мәнді оқиға
болды, бұл көрнекті орыс ғалымының Евразиялық проблемаларды зерттеуге сіңірген
орасан зор еңбегіне деген ел құрметінің белгісі еді.
5.Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX
ғ. аяғы- XXIғ. басы.) Евразиялық одақ (ЕАО) ЕАО — тең құқықты тәуелсіз
мемлекеттердің одағы, ол қатысушы әрбір елдің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін және
қолда бар жиынтық кірігу әлуетін іске асыруға бағытталған. ЕАО — егеменді
мемлекеттердің кірігуінің пошымы, оның мақсаты — кеңестік дәуірден кейінгі
кеңістікте тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайту, әлеуметтік-экономикалық мәдени
жаңғыру.
Тәуелсіз мемлекеттердің жақындасуының негізін экономикалық мүдделер
айқындайды. ЕАО-ның саяси институттары осы мүдделерге сай болуға және
экономикалық кірігу ісіне жәрдемдесуге тиісті.. Ғылым, мәдениет, білім беру саласыы
бойынша.
Өткен он жылдықтарда қол жеткен әлуетті сақтау және осы саладағы кірігуді
күшейту үшін бірқатар шараларды жүзеге асыру ұсынылды:
—ЕАО-ның осы заманғы білім саласындағы іргелі зерттеулер жөніндегі ортақ
зерттеулер орталықтарын құру;
—ЕАО-ның әртүрлі елдердің ғылыми ұжымдарын біріктіретін ғылыми
зерттеулерді дамыту қорын құру;
— ЕАО үкіметтерінің басшыларының кеңесі жанынан мәдениет, ғылым, білім
беру саласындағы байланыс мәселелері жөнінде комитет құру;
— мәдениет-білім беру және ғылым саласында бейүкіметтік ассоциациялар мен
бірлестіктердің жасақталуына жәрдемдесу;
—ЕАО Аткомы жанында стипендия қорын құру.
Ресейдің мәдениет қайраткерлері, тандаулы орындаушылар кең тараған музыка
мен фольклордың Алматыда өтетін халықаралық фестивальдарына белсене қатысты.
Ресей интеллегнциясының қазақ мәдениетін дамытуға айта қаларлықтай толымды
үлес қосқан өкілдері мәртебелі «Парасат» орденімен марапатталды.Солардың ішінде
ұлттық өмірімізді өркендетуге елеулі еңбек сіңірген, соғыс жылдарында Алматы
сахнасында би билеп, хореграфия училищесінде сабақ берген әйгілі балерина
Г.Уланова Қазақстанның халық артисі атағын алды, марапатталғандар қатарында
сондай-ақ бұрын «Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері» құрметті атағына ие
болған белгілі хореграф Ю.Григоревич, Семей облыстық бейнелеу өнері мұражайына
өзінің аса бай жинағындағы сұңғат және кескіндеме өнері туындыларынан 500
шығармашы сыйға тартқан, «Семей қаласының құрметті азаматы» атағын алған
мәскеулік Ю.Невзоров, т.б. бар.
Екі жақтың да табандылықпен жүргізген жұмысының нәтижесінде Қазақстан мен
Ресейдің мәдени ынтымақтастығының берік негізін қалап, бұдан былайғы
ықпалдастықтың кең арнасын салуға жағдай туды.
Елдеріміздің соңғы уақытта өткізген бірсыпыра мерекелік шаралары мен мәдени
қаракеттерін атап өтпеске болмайды.
Алматы,Астана ,Қостанай т.б. қалаларда Қазақстан мен Россияның бірлескен
гимназиялары мен жоғарғы оқу орындары жұмыс істеуде. Астаналық Л.Гумилев
85
атындағы
Евразия
университетінің
базасында
Москва
университетінің
М.В.Ломоносов атындағы филиалы ашылды. Қазақстандықтар ресейдің танымал оқу
орныныңстуденті бола алады.Сонымен қатар қазақ жастары мақсатты жолдамамен
М.В. Ломоносов атындағы Москва университетінінде оқи алады. Жылда Москвада
Наурыз мейрамы тойланады.
Сондай-ақ гуманитарлық мәселелер жөніндегі маңызды құжаттарды да атап өтпеске
болмайды.. Оның үстіне Астрахан мен Орал қалаларында Казақстан мен Ресей
консулдығын ашуы, екі ел тілшілерінің мәртебесі туралы келісім және бар. Келіссөзді
аяқтай отырып, мемлекет басшылары жаңа мыңжылдыққа мызғымас достық пен
стратегиялык әріптестік туы астында енгенін айрықша атап көрсетті.
Қазақстан тәуелсіздігінің онжылдығы жылы деп жарияланған 2001 жылдың маңызы
айрықша. Мәскеуде біз Казақстан Республикасының онжылдығына арналған шаралар өткізе
бастадық. Сөйтіп, Ресей саяси және гуманитарлық жайсандарына осынау тамаша мерейтойымыздың мән-маңызын паш еткелі отырмыз. Аса маңызды шаралардың ішінде Мәскеу
білімдарлық клубында осы жылдың қаңтар айында болған Казақстан тәуелсіздігінің
онжылдығы-на арналған мәжілісті атап өткен абзал. Белгілі Ресей саясатшыларының, көрнекті ғалымдардың кәсіпкерлер мен журналистердің басын біріктірген клубта менің
«Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің онжылдығы. Казакстан-Ресей стратегиялық
әріптестігі» деген баяндама жасауыма мүмкіндік туды. Осынау абыройлы жиында
Казакстан Президентінің сара да сындарлы сырт-қы саясатына, оның казақ мемлекет-тілігін
нығайту, ұлтаралық тыныштық пен азаматтық келісімді қамтамасыз ету женіндегі қызметіне
жоғары баға берілді. Атап айтканда академик Л.Абалкин Еуразия идеясының қуатты әлуеті
Еуразия экономикалық коғамдастырушілердщ халыкаралық одағыныңжетекшісі
Н.И.Рыжков тәуелсіздік жылдарындағы Қазакстанның тұрлаулы дамуы Президент
Н.Ә.Назарбаевтың қызметімен тығыз байланысты екенінде дау жоқ деді. Сондай-ақ ол
Қазакстанды ынтымақтастығы серпінді дамып игі нәтиже беріп келе жатқан санаулы
одактастарының бірі деп атай келіп, елбасымыздың атына Алматыдағы аталмыш одактың
мәжілісін өткізуге көрсет кен қолдауы мен көмегі үшін алғыс айтып, Еуразия идеясының
болашағы үлкен боларына сенім білдірді.
Мәдениет, ғылым және білім саласындағы ынтымақтастықтарымыз Қазақстан мен Ресей
аумағында тұратын халықтардың мәдениетін еркін де терезесі тең дамытуға кепіддік беретін
кұжаттарға арқа сүйейді. Бұл арада олардың ұлттык өзгешелігін, рухани және діни
қажеттіліктерін, туған тілінде білім алуын ескере отырып, оған колайлы жағдай туғызу естен
екі елі шықпасқа тиіс. Мәңгілік достық туралы Декларацияда көзделген ашық әрі
бұкаралық ұйым — мәдениет пен ғылым кайраткерлерінің «Қазақстан мен Ресей
арасындағы мәңгі достық үшін» Ассоциациясы Астана мен Алматыны қосқанда көптеген
қалаларда қалыптасып келеді. Бірлескен гимназиялар мен жоғары оку орындары құрыдды.
Астаналык Л.Гумилев атындағы Еуроазия университетінде М.В.Ломоносов атындағы
Мәскеу мемлекеттік университетінің филиалы ашылды. Өткен жылғы қазан айында
мемлекеттеріміздің басшылары Гуманитарлық саладағы ынтымақтастықты дамыту туралы
меморандумға қол қойды. Екі жақ халықтардың ортақ мәдени мұрасын, ұлттық
мәдениеттердің өзгешелігін сақтап, мәдени, біліми және ақпараттық кеңістіктің ұлғаюын
жан-жақты қолдауға деген ниетін бекіте түсті. Бұған бағышталған шаралар 2006-2009
жылдарға арналған гуманитарлық ынтымақтастық бағдарламасында қорытылды. Оларды
жүзеге асыру халықтарымыздың өзара жақындасуына жаңа серпін берері сөзсіз. Екі еддің
өзара қарымқатынасындағы саяси серіктестіктің жоғары деңгейіне қол жетуі, сөз жоқ, Ресейде
тұратын бір жарым миллиондай қандастарымыз үшін олардың ұлттық, мәдени және тілдік
дербестігі үшін мейлінше маңызды.
Ал Ресей Жазушылар Одағының төрағасы В.Ганичев, «Молодая гвардия» баспасының бас
директоры Б.Юрин және басқалар екі елдің арасындағы мәдени-гуманитарлык
ынтымақтастыктың оң дамып келе жатқанын атап көрсетіп, Қазақстанның ортақ акпарат
кеңістігін камтамасыз ету жөніндегі күш-жігерін қуаттады.
86
М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде үстіміздегі жылдың наурыз
айында «Орыс тілі: тарихи тағдырлар және осы заман» атты халыкаралық конгресс өтті. Оның
жұмысына әлемнің отыздан астам елінен алты жүзге жуық орыс тілін зерттеуші ғалымдар
қатысты. Олардың ішінде АҚШ-тың, Жапонияның, Еуропа мен ТМД мемлекеттерінің де
өкіддері бар. Конгреске қатысушылар Н.Ә.Назарбаевтың құттықтауын ілтипатпен қабыл алды.
Жиынның ашылуында МГУ ректоры академик В.Садовничий, Ресей Ғылым академиясының
Орыс тілі институтының директоры А.Молдован, РҒА Әлем әдебиеті институтының директоры Ф.Кузнецов сөз сөйледі. Онда қазіргі алмағайып замандағы мемлекет тілінің рөлі
атап көрсетілді. Міне, сондықтан да біздің елбасымыздың орыс тілін қолдау және дамыту
жөнінде қор ұйымдастыру жөніндегі ұсынысы жұртшылықтың үлкен ынтасын туғызып отыр.
Елшілік атқарып жатқан бұдан басқа да жұмыстар аз емес. Биыл Одақтар үйінің Бағанды
залында Республика тәуелсіздігінің он жылдығы құрметіне Наурыз мейрамын тойлап өттік.
Оған ел Президенті арнайы құттықтау жолдады. Қазақстан сахна шеберлерінің мерекелік
концерті болды. Тәттімбет атындағы қазақ халық аспаптары Карағанды академиялық
оркестрінің және облыстық филармония артистерінің өнері тындармандарын тәнті етті.
Осындай мәртебелі орындардағы мерекелеріміз мерей тойымыздың даңқын асыра түскенінде
сөз жоқ. Тағы бір атап өтетін жайт өнерімізді Ресей жұртшылығына паш етуіміз дер едім.
Елшіліктің ықпал көмегі арқасында Қазакстан Республикасының еңбек сіңірген өнер
қайраткері, көрнекті суретші Ерболат Төлепбайдың дербес көрмесі мемлекеттік Третьяков
галереясында ұйымдастырылды, Сөйтіп Қазақстан қылқалам шеберлерінің еңбегі ең орталық
өнер сарайында көрсетілді. Ал Қазақстан мемлекеттік классикалық ішекті квартеттін
құрылғанына көп болған жоқ, алайда ол жастығына қарамастан елімізден шет жерлерге аты
әйгілі өнеріне тәмам жұртты тамсантты. Мәскеуде ол А.Д.Сахаров атындағы сыйлыққа ие
болды. Украинада өткен камералық оркестрлер мен ішекті квартеттердің халықаралық
конкурсында бірінші бәйгені жеңіп алды. Ол Д.Д.Шостакович атындағы ішекті квартеттердің
Ресей астанасында өткен.
Италия, Түркия, Латвия, Ресей сияқты елдердің өнер ұяларымен бәйгеге түсіп, жүлделі орын
алды. Ол 1994 жылдан бастап, Қазақстан елшілігі өткізетін Мәскеудегі шаралардын бәріне
белсене қатысып келеді.
Сол сияқты талай тамаша оқиғаларға толы он жылдың жүріп өткен жолын есте қалдыру
үшін түрлі тақырыпта кітаптар шығып жатқанын да атап айтқан жөн болар. Кітап — шын
мәнінде өз дәуірінің басты куәсі, адам зердесінің қазыналы қоймасы. Осы арада екі мәрте
жоғары баға алған кітаптар әзірлеп, басып шығарғанымызды айта кеткім келеді. Оның бірі —
«Президент Нұрсұлтан Назарбаев — Мәңгі достық стратегиясы — Қазақстан-Ресей».
Атауының өзі айтып тұрғанындай, онда Қазақстан-Ресей қатынастарының жо-ғары
деңгейіне, стратегиялық әріптестіктің қуатты іргетасына тиісті баға беріледі. Сайып
келгенде, бұлардың бәрі елдеріміздің өткен он сегіз жылда қол жеткен табыстары ғой.
Елшілік екі жақты қатынастардың негізін калайтын қол койылған құжаттардың жұртқа
барынша жетуі, мемлекетаралық қатынастардың қазіргі тәжірибесіне ынта қоюшылардың
жете пайдалануы үшін біраз жұмыс жүргізді. Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығынын
барлық жағын қамтитын құжаттар мен материалдардың жинақтары басып шығарылды.
2000 жыл мәдениетті қолдау жылы болып жариялануына орай, елшілік көп жылдық
жұмысын корытындылап, «Нәзір Төреқұлов - КСРО-ның Сауд Арабиясындағы өкілетті өкілі »
атты кітап шығарды. Бұл аса көрнекті дипломат-ғалым және мемлекет қайраткерінің өмірі
мен қызметіне арналған. 1927-1936 жылдары Араб еліндегі Кеңес дипломатиялық миссиясын
басқарған аса көрнекті отандасымыз туралы очерк әзірлеу көзінде ақтарған қыруар архив
материалдарын зерделей отырып, осынау ірі тұлғаның шалқар ой-өрісіне, жемісті жұмысына
таң қаласың. Ресей араб танушы ғалымдарының пікіріне Карағанда, тұңғыш елші қазақ туралы
бұл кітап қазіргі шығыстануға қосылған елеулі үлес. Біздің жалпы мәдени жетістігімізді
құрайтын тарихи оқиғаларды, тамаша тұлғаларды зерттеудің жақсы бір үлгісі.
Біздің дипломаттар Қазақстанмен іргелес жатқан Ресей аймактарының бәрінде болып,
отандастарымыздың тұрмыс жағдайын, толғандырып жүрген мәселелерін жете зерделеп, ана
87
тілі мен мәдениетін, ұлттық әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін қалай сақтап келе жатқанымен жете
танысады. Біздің бұлайша көңіл бөлуімізге кандастарымыз дән разы болып, бір қуанып
қалады.Қазақ жұрты тұратын өңірлерде «Қазақ тілі» қоғамының бөлімшелерімен, ұлттық
мәдени орталықтар жұмыс істейді. Қазақстан мен Ресейдің іргелес облыстарында еліміздің
аса көрнекті қайраткерлерінің мерейтойларына, ұлттық мейрамдарға арналған бірлескен
шаралар жүйелі өткізіліп тұрады. Сонымен қатар бұл істе қоғамдық ұйымдар ғана емес, тиісті
мемлекеттік кұрылымдар да шешуге тиіс елеулі де күрделі бірқатар мәселелер орын алып отыр.
Қандастарымыз ұлттық дәстүрлері мен ана тілін сақтауға тырысып, Қазақстаннан газетжурналдар алып, радио-телехабарлар тындағысы келеді. Меншікті кітапханаларын қазақ
тілінде шыққан көркем және оқу тәсілдемелік әдебиеттермен толықтыруға да құмар. Балаларын
көбі Қазақстан жоғары оқу орындарында окытуға ынталы. Ресейде тұратын казактар үшін
елшілік бес мын, дана тиражбен қазақ тілі жөніндегі көмекші оку құралын басып шығарды.
Мұның өзі Ресейдегі отандастарымыз үшін шын мәніндегі маңызды оқиға болды. Ал
оқулықтың Ресей казақтарына туған тілін терендей зерделеуіне көп көмек көрсетуі шәксіз.
Қазақстанның Ресейдегі елшілігінде 2006 жылғы көктемде Ресей Федерациясының он
алты республикасы мен облыстарынан келген қазақ аймактық қоғамдық бірлестіктері
басшыларымен кездесу болып өтті. Жерлестеріміз республикада жүргізіліп жаткан саяси және
экономикалық кайта құрулар, Қазақстан-Ресей катынастарының жай-күйі мен келешегі,
сондай-ақ елшіліктің федералдық және аймақтық билік органдарымен арадағы Ресейде
тұратын қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту жөніндегі жұмысы туралы
мол мағлұмат алды. Бұл кездесуде іргелес аймақтардың атқарушы органдары белсене
атсалысуға тиіс жоғарыда аталған мәселелер де көтерілді. Кездесуге катысушылар
Н.Ә.Назарбаевтың атына Үндеу қабылдап, оның отандастарына көрсетіп отырған қамқорлығы
үшін алғыс айтты. Жерлестеріміздің өз туған тілін ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін ұрпақтан
ұрпакқа мирас етіп сақтай беретіні атап керсетілді. Қоғамдық бірлестіктердің басшыларына
Нұрсұлтан Әбішұлының қазақ диаспорасының тағдыры да кеңінен сөз етілетін «Тарих
толқынында» кітабы тарту етілді. Президенттің бұл кітабын елшілікте өткен ғылымипрактикалық конференцияға қатысқан қандастарымыз — кабырғалы ғалымдар, белгілі
Мәскеу жоғары оқу орындарының профессорлары және ғылыми орталықтардың кызметкерлері
ыстық ықылас білдіріп, ілтипатпен карсы алды. Пікір алысу жұртшылықтың ынтасын оятып,
үндестік тапты. Конференцияға катысушылар бұл кітапта өрбіген идеялар Қазақстан халқын
біріктіруге, елдің әлемдік қауымдастықта лайықты орнын алуына игі ықпал ететінін білдірді.
Мәслихатта сез алған ғылым докторлары, профессорлар Нұр Қирабаев, Мұхамбет Мәшімов,
Әлкен Мендіғұлов және Ескендір Ондасынов Қазақстан Президентінің отандастарына
қатысты саясатын бірауыздан қуаттады. Конференция материаддары бөлек жинақ болып
басылып шықты.
Қазақстан тұрақты да демократиялық Ресейдің одан әрі жан-жақты нығаюына мүдделі.
Ресей үшін де Қазақстанның экономикалық және саяси-мәдени реформалардағы табысы
соншалық маңызды болса керек. Осы өткен жылдар бойы екі елдің екеуі де мойнына алған
міндеттерін нақтылы әрі уақытында орындалғаны асқан жауапкершілігін паш етті. Тұтас
алғанда геосаяси және стратегиялық мағынадағы факторлардың бар жиынтығын ескере
келгенде, біз үшін Ресейдің елімізде болып жатқан оқиғаларға деген пікірі мейлінше мәнді.
Ресей басшылығы Қазақстан Президентінің бастамаларын, басқа да кірігушілік
ұсыныстарын, атап айтқанда Азия үшін Хельсинки үрдісінің негізі сынды Азиядағы
ыкпалдастық пен сенім жөнінде кеңес (СВМДА) шақыруды қызу қолдады
Бекіту сұрақтары:
1. Республиканың тәуелсіздігін жариялау және “Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы” Заң, Республика президентін сайлау, қашан өтті?
2. Үкіметтің экономиканы тұрақтандыру шаралары қалай жүзеге асты ?
3. Халықтың тіршілік деңгейінің төмендеуінің әлеуметтік салдары неде?
4. Деңсаулық сақтау және халық ағарту салаларындағы жағдай қандай болды?
88
5. Қазақстанның БҰҰ-на және басқа халықаралық ұйымдарымен байланысы қандай пайда
әкелді?
Лекция №27-30 Қазақстанның басқа елдермен саяси және экономикалық
байланыстардың дамуы (2001-2009 ж.ж)
Негізгі ұғымдар: Біріккен Ұлттар Ұйымы, стратегия, инвестиция, халықаралық
экономикалық және қаржылық ұйымдар
Мақсаты: Қазақстанның басқа елдермен саяси және экономикалық байланыстардың
дамуы Ресеймен экономикалық байланыстары мен халықаралық қатынастар туралы
тарихи біліктіліктерін дамыту.Отаншылдық рухқа тірбиелеу..
Жоспар:
1.Орталық Азия елдерімен Қазақстанның қарым-қатынастары.
2.Ресеймен экономикалық байланыстары.
3.Қазақстан әлемдік қауымдастықтын тең құқылы мүшесі.
4.Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуы.
Лекция
1.Орталық Азия елдерімен Қазақстанның қарым-қатынастары. Тәуелсіз
Қазақстаннын халықаралық байланыстары және оның белсенді сыртқы саясаты Бұрынғы
Кеңес Одағының халықтары көбінде 1991 жылғы 13 желтоқсанда Орта Азия республикалары
басшыларының Ашгабад кездесуіне бастама көтерген Қазақстан жетекшісінің күш-жігерінің
арқасында осы кездесу барысында біртұтас айқындама тұжырымдаудың және Орталық Азия
мен славян республикаларының егесін болдырмаудың сәті түсті.
1991 жылғы 21 желтоқсанда Қазақстан Президентінің бастамашылығымен жиналған
бұрынғы 11 одақтас республика басшылары жаңа бірлестік — Тәуелсіз Мемлекетгер Достастығының
негізін қалаушы құжат болган Алматы декларациясына қол қойды.
Қазақстан тарихы қысқа мерзімде басты мемлекеттік мәселені шешті әрі елдің нақты
тәуелсіздігіне қол жеткізді. Қазақстан соңғы он жыдца әлемдік қауымдастықпен барлық
салаларда өркениетгі байланыстар дамыта білген ашық қоғамга айналды. Көптеген елдермен
өзара тиімді және ұтымды қарыматынастар қалыптастырып, инвестициялардың келуі өсе
түсті.
Сыртқы саясатты орнықтырып, еліміздің халықаралық мәртебесін нығайтуда еліміз
дипломатиясының зор еңбегі бар. Бүгінгі күн Қазақстан әлемнің кептеген елдерімен
сыртқы қарым-қатынас орнатып, барлық беделді халық-аралық ұйымдардың мүшесі
атанды.
Қазақ елі сыртқы саясатының басты бағыты жетекшіІ державалардың қауіпсіздік
жөніндегі кепіддігін ала отырыщ ядролық қарудан бас тартып қана қоймай, ядролық қарусыз
мемлекет мортебесіне ие болу еді. Бұл ұстаным тез арада-ақ іс жүзіне асырылды. Ал осы
жәйт халықаралық аренада, еліміздің мәртебесін көтерді. Еуразия одағын кұру, Азиядағы өзара
ықпалдастық пен сенім шаралары жөніндегі кеңес
(АӨЫСШК) шақыру сияқты
Қазақстанның бірқатар игі бастамалары әлемдік қоғамдастык, тарапынан кеңінен қолдау;
тапты. Аталған кеңеске көптеген мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қызығушылық
танытуы осы айтқандарымызға айқын дәлел бола алады.
Халықаралық қатынастарда Қазақстан тандап алған копвекторлы саясаттың дұрыстығын
осы он жылда жинақталған тәжірибе шын мөнінде растап берді.
Тәуелсіздіктің басында қазақ дипломатиясының аддыі ұлттық экономиканың көтерілуіне
жан-жақты ықпал ету инвестициялар тарту, елдің экспортын ұлғайтудың жолдарынр қарастыру,
сауда-экономикалық қатынастарды дамыту сияқты 1 бірқатар маңызды мәселелер тұрған болса,
қазірде аталған бағыттарда айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Енді бүгінгн күннің
талаптарына сай халықаралық қауіпсіздіісгі нығайтуға, әлемдегі экономикалық қатынастарды
89
жетіддіруге, тұтастай алғанда, ғаламдық деңгейдегі проблемаларды оң шешуге үлес қосу
басты мақсат болып қалып отыр.
Қазақстан әлемдік қоғамдастықта өзіндік алар орны бар ел екенін соңғы он жыл
бедерінде айқын көрсетті. Қазақ елінін саясаттағы бағыты да, географиялық орналасуы да,
жер байлығы да дүние жүзіндегі мемлекеттерді бізбен ынтымақтасуға ынталандырды.
Мысал үшін айтсақ, Қазақстан Республикасымен дипломатиялық қарым-қатынас
орнатқан елдердің саны 120-ға жетті. Елімізде 68 шетел елшіліктері мен дипломатиялық
миссиялары жұмыс істейді. Резиденциялары Қазақстаннан тыс жерде шоғырланғанымен,
елімізде тіркелген елшілер саны — 37. Ал Қазақстан Республикасының шетелдерде 47
елшілігі мен дипломатиялық миссиялары және консулдық окілдіктері тіркелген. Еліміз
мүше болып кіретін халықа-ралык ұйымдардың саны — 68.
Қазақстан шекарасының бүкіл бойында сенімді "Қауіпсіздік белдеуін" жасай адды.
Қазақстан Ресеймен қарым-қатынасқа айрықша мән береді. Бұл жөнінде елеулі ілгерілеу
бар. 1998 жылы шілденің 6-сында Мәскеуде қол қойьшған XXI ғасырға бағдарланған мәңгі
достық пен ынтымақтастық туралы Декларация екі ел үшін маңызды тарихи мәнге ие.
Қазақстан мен Ресей арасында Каспий теңізінің күқықтык, проблемасы шешілді. Келісім
хаттамасына 2002—2003 жылдары қол қойылды. Қазақстан мен Ресейдің экономикалык
ынтымақтастық 10 жылға арналған шарт жасалды, қаржы мәселелерін реттеу туралы ірі
келісімге қол қойылды.
Біз үшін бірінші дәрежелі маңызы бар келісім, дүние-жүзілік ірі проблемалардың бірі —
Каспий теңізінің мәртебесін айкындау. Ел президенті алғашқы кезден бастап принципті бағыт
ұстады, өз айқындамамызды корғап қалды. Қазір ол айқындама Каспий теңізінің
солтүстік бөлігі түбінің ара-жігін белгілеу жөнінде Ресеймен ортақ желі принципі бойынша
жасалған келісімнен ез көрінісін тауып отыр.
Осы келісімнің іске аса бастауы үшін Сыртқы істер министрлігі белсенді түрде жұмыс
істеді. Каспий теңізінің түбіндегі ұлттық секторлар координаттарын айқындайтын
хаттаманы қысқа мерзім ішінде даярлайды. Сыртқы істер министрлігі Каспий теңізінің
заңдық мәртебесі жоніндегі екіжақты және копжақты келіссоздерді жалғастырып келеді.
Каспий проблематикасының Қазақстанның стратегиялық мүдделеріне тікелей қатысты
мейлінше күшті екенін ұдайы есте сақтауда.
Өзара сенімге негізделген баянды ынтымақтастық Қазақа станға да, Ресейге де қажет. Біздің
елдеріміздің халықтар өзара қарым-қатынастың одақтастық пен серікгестіктен I түрлерін
қабылдамайды.
Қырғызстанмен және Өзбекстанмен ынтымақтастш қанағаттанғандық білдіру үшін
бізде барлық негізде олармен мәңгі достық туралы шарттарға қол қойылды Біз бұл
құжаттар аймақтық тұрақтылық пен қауіпсізді нығайтуға қосылған маңызды үлес болып
табылады де есептейміз.
Қазақстан 1997 жылғы маусым айында Мәскеуде қс қойылған тәжікаралық бейбіт
келісімдердің кепілі ретіі Тәжікстанда берік азаматтық татулық орнатуды ұдайы жақтап келеді.
Бұл бүкіл Тәжікстан аумағына бақылау орнатуд қамтамасыз етуте мүмкіндік берді.
Қазіргі күрделі жағдайда Қазақстан мен Орталық Ази| елдері ТМД-ның оңтүстік
шекараларын қорғау, діни экстремизмге, халықаралық терроризмге, ұйымдасқан қылмыск
есірткі заттарының заңсыз айналымына, қару-жара контрабандасына қарсы күрес
сияқты маңызды салаларда тығыз өзара іс-қимыл жүргізуге тиіс деп есептейміз.
Қазір елеулі іркілістерсіз жұмыс істей бастаған Орт Азия экономикалық
қоғамдастығының түпкілікгі қалыг қаны қуантарлық жәйт.
Мемлекетаралық интеграция қазіргі аймақтық дамудың басты бағыты болып табылады.
Батыс Еуропада, Солтүс және Оңтүстік Америкада, Ощүстік-Шығыс Азияда ор экономикалық
жөне геосаяси мүдделер байланыстырыі| отырған қуатты блоктар мен аймақтық бірлестікгер
жұмыс істейді. Осындай ынтымақтастықтан бас тартудың ешқа.қандай мәнісі жоқ. Орталық
Азиядағы жөне тұтастай алғанда ТМД-дағы серіктестіктерімізбен бірге Қазақстанда да
осында " бағыттарды өмірге енгізбекші.
90
Бұрынғы Кеңес Одағы мемлекетгерінің көпшілігі әлеі» энергия көздері рыногындағы
ынтымақтастыққа, сауда, көлік және коммуникация салаларынан өзара тиімді түрде да объекивті
тұрғыдан бейімділік танытып отыр. Ұлы Жібек жолын қайта түлетуге де көптеген
мемлекет мүдделі білдіруде. 1996 жылы қол қойылған Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан
және Ресей елдері арасындағы экономикалық және гуманитарлық интеграцияны терендету
мәселесі туралы шарт 28 баптан түрады. Мемлекеттердің өз халықтарының игілігі үшін ерікті
түрде кірігу процесі осы құжатгың негізгі арқауы болып отыр.
Шарттың негізгі баптары келісілген сыртқы экономикалық саясатты, тауарлардың,
қызметтердің, капиталдың және жұмысшы күшінің біртұтас рыногын қалыптастыруды жария
етеді. Колік, энергетика, төлем одақтарын құру жоспарлануда. Мемлекетгер ортақ мәдени және
ортақ білім беру кеңістігін сактау және нығайту үшін жағдай жасауға міндеттенді,
кылмыспен және терроризммен бірлесіп күрес жүргізу көзделіп отыр. Арнайы бап бұл шартгың
тараптардың әрқайсы-сының әлемдік субъект ретіндегі қүқығьша нүқсан келтірмейтіні және
олардың басқа мемлекетгермен, соның ішінде ТМД шеңберінде алған міндетгемелерін
қозғамайтындығы туралы атап көрсетеді. Керіп отырмыз, бұл тең мемлекетгердің ұзақ мерзімді
және өзара тиімді ынтымақтастықты кездеген шарты болып отыр.
Қазақстан—Қытай ынтымақтастығы 1992 жылдың 3 қаңтарынан, яғни дигатоматиялық
қарым-қатынас орнаған сөттен бастап оң бағытта және ырғақты дамып келеді. 10 жылға
созылған екі жақты байланыстар керсеткішінің қорьггындысы іспетгі Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың 2002 жылдың 23 желтоқсанындағы КДР-ға мемлекеттік сапары барысында
1993-1999 жылдардағы біріккен декларациялар негізінде Қазақстан мен Қытай арасындағы
тату көршілік, достық пен ынтымақтастық туралы шартқа кол қойылды.
Бұл құжат Қазақстан мен Қытайдың жоғары деңгейдегі қарым-қатынасын зандык,
тұрғыдан бекемдеп қана қоймай, бұған дейінгі әскери, экономикалық және мәденигуманитарлық салаларда қол жеткізілген біріккен уағдаластықтардың беріктігін қуатгап берді. Ал
Шартта Қазақстан-Қытай мемле-кеттік шекарасын делимитациялау мен демаркациялаудың
тарихи мәні, аумақтық тиіспеушілік пен мемлекеттік шекараның мызғымастығы, Қазақстанға
ядролық қару қодцанбау мен қауіпсіздігіне кепілдік беру, сондай-ақ трансшекаралық өзендерді
тиімді пайдалану мен қорғау сияқты маңызды тармақтар бар екенін ерекше атап көрсеткен
жөн.
Қазақстан Ауғанстандағы соғысты тоқтату, елдің ішкіі ісіне сырттан араласпау және БҰҰ
қамқорлығымен ұлтгық келісім Үкіметін құру арқылы ол елде бейбітшілікті қайтадан орнатуды
жүйелі түрде жақтап келеді.
Қазақстан үшін сыртқы саясаттың еуропалық векторы барған сайын зор мән-мағынаға ие
болып отыр. Мұның, өзі Батыс Еуропадағы ықпалдастықтың жоғары деңгейде. және алдағы
кезде біртұтас еуропалық валютаның айналымга шығуына байланысты. Еуропа одағы
қазірдің өзінда, Қазақстанның ең ірі сауда-экономикалық әріптеске айналды. Біз Еуропа
одағымен болат және тоқыма өнімдерінің саудасі жоніңце, қазақстандық бірқатар тауар
ендірушілердің Еурогі рыногындағы мүдделерін қорғау туралы, сондай-аі
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу ; мәселелерінде өзара бірлескен ісқимыл таныту туралі келіссөздерді жүргізуді жалғастыра беруге ниет етіп отырмыз.
Қазақстанның Еуропадағы саясатында Германия басыңқы болып табылады. Принципті
тұрғыдан алға: біз өз еліміздегі неміс капиталының мүдделерін толық қамтамасыз етуге
ұмтыламыз. ГФР-дің Үкіметімен және қаржы институттарымен жасалған маңызды
уағдаластықтарға
1999
жылы қол қойылды. Мұның өзі істің шын мәнісінде біздің елдеріміз арасындағы ұзақ мерзімді
ынтымақтастықтың негізі қалады.
Біздің мемлекегіміздің Франциямен саяси байланыстарындың елеулі түрде оң жетістіктерге
қол жетті. Сонымен қатар бұл елмен сауда-экономикалық ынтымақтастығымыздіі арттыра
түсуге күш-жігер жұмсаудың маңызы зор.
91
Италиямен байланысымыз да ойдағыдай дамып келеді. Соңғы жылдары екіжақты
ынтымақтастықтың мол мүмкіндіктері пайда бодды. Италияның Қазақстан үшін неғұрлым ірі
сауда әріптестерінің бірі болып отырғандығы айқын.
Соңғы кезде біздің еліміздің Ұлыбританиямен байланьв да күшейе түсті. Қазақстан бұл
мемлекетпен ынтымақтастықты дамытып, нағайта беруге, әсіресе, инвестиция; күшейте
түсу саласында мүдделі.
Бенилюкс еддерімен, әсіресе Бельгиямен байланыстарі елеулі түрде арта түсті. Осы едцің
Премьер-министрін Қазақстанға келіп қайтқан сапары саяси жене эконо тұрғыдан нәтижелі
болды. Біздің Орталық Еуропадан Венгрия, Польша, Чехия, Румыния, Болгария сияқты
мемле-кетгерімен кдрым-қахынасымыздың болашағы жақсы болады деген оптамистік үмітіміз
күшті. Үкіметгік және парламенпік құрылымдардың басшылары арасындағы келіссоздер біздің
дипломатиямыздың осы бағыттағы елеулі түрде ілгері басқандығының айын көрінісі.
Біздің Балтық бойы елдеріндегі саясатымыз туралы да тап осылай деуімізге болады. Ол
елдерде Қазақстанға саяси жоне сауда-экономикалық саладағы әріптес болу ретіндегі ынтаықылас барған сайын күшейіп келеді.
Қазақстан үшін Америка Қүрама Штаттарымен жан-жақты ынтымақтастық орнатудың
стратегиялық маңызы зор. Қазақстан — Американ қарым-қатынастары серпінді түрде
дамып келеді. Соның нәтижесінде біз өзара демокра-тиялық әріптестік деңгейіне көтерілдік.
Бүгінгі таңца АҚШ біздің экономикамыздың аса ірі инвесторы болып табылады. Бұл
ретте 1997 жылы қол қойылған экономикалық әріптестік бағдарламасын, сондай-ақ
Қарашығанақ кеніші жөніндегі және Каспий қайраңын болісу жөніндегі келісімдерді айтуға
болады.
Канадамен өзара тиімді қарым-қатынастарды одан әрі дамыту үшін де жақсы жағдайлар
жасалды.
Қазақстан мен Еуропадағы кауіпсіздік және ынтымақ-тастық жөніңдегі ұйыммен өзара ісқимылын одан әрі нығайтуға барған сайын көбірек көңіл болып келеді. Еліміздің сыртқы
істер министріне осы ұйым жанындағы Дцам құқық-тары женіндегі бюромен ынтымақтастық
туралы, сондай-ақ осы бедедді ұйымның Қазақстандағы өкіддігін ашу туралы құжаттарға қол
қойылды. Біздің мемлекетіміз Хельсинки қорытынды құжатының, жаңа Еуропа үшін арналған
Париж хартиясының, Копенгаген құжатының нормалары мен принциптеріне асқан сыйқұрметпен қарайды.
Қорыта келгенде Ресей Федерациясымен ытымақтастық жонінде елеулі ілгерілеуге қол
жеткізілді. Ең алдымен, XXI ғасырға бағдарланған, Мәңгі достық және одақтастық туралы
Декларацияны атап өткен жөн. Бұл құжаттың ережелері екі жақты қарым-қатынастың
іргетасын нығайтатыны соншалық, оның болашағы айдан анық корініп түр. Каспий
теңізінің шешілмей жатқан мәртебесі проблемасын алға жылжытқан да Қазақстан мен
Ресей екендігі назар аударатын жәйт. Қаржы тұрғысындағы өзара кінәласу тәрізді күрделі
проблема бойынша түсіністікке қол жеткізілді. Қазақстан "Байқоңыр" ғарыш айлағы
мен басқа полигондарды жалға бергені үшін ақы алатын болады.
Өзара сенімге негізделген тұрақты ынтымақтастық Қазақстанға да, Ресейге де өте қажет.
Біздің мемлекеттеріміздһ|. халықтары өзара қарым-қатынастың одақтастық пен серіктестіктен
басқа жолдарын қабылдамайды.
Қытаймен тату көршілікті нығайтудан асқан парасатты саясаттың да болуы мүмкін емес.
Белсенді дипломатиялық әрекеттер арқылы екі ел арасында маңызды уағдаластықтарға қол
жеткізідці. Ең алдымен, шеим раны нақтылаудың аяқталуын атап өтуге болады. Мемлекет
басшысы бұл фактіні замандастарымыз бен келер ұрпақ лайықты бағалайтынына сенім
білдірді. Қытаймен арадағы шекараны айқындап белгілеу Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне
қосымша кепіддіктер берілгенін білдіреді. Бұл қуатты мемлекетпен достық және өзара тиімді
ынтымақ» тастық саясатын жалғастырудың негізі болып табылады.
Орталық Азиядағы көршілес мемлекетгерімен ынтш тастыққа да маңызды мән бергенбіз
жөне одан ешқаша айнымақ емеспіз. Сонымен бірге Украинамен, Беларусыіеі Кавказ
мемлекетгерімен арадағы өзара қарым-қатынастард әлеуетін әлі жақсарту алда тұр.
92
Біз Достастықты нығайтуға бағытталған іс-қимылдар Еуразияньщ ірі мемлекеті ретівде
Қазақстанньщ стратегия мүдделеріне сай келетініне нық сенімдеміз.
Қазір Қазақстанның шетел инвестицияларын тарту үшін барлық мүмкіндіктер бар. Ел
экономикасына 1998жылдың өзінде 8 миллиард долларға жуық қаржы енгізілуі фактісінің өзі
кездейсоқтық емес. Жасалған келісім-шарттар бойынша ұзақ мерзімді инвестициялардың
жалпы құны 60 миллиард доллардан асып жығылады.
XXI ғасырда Қазақстан іс жүзінде сыртқа кемірсушығаратын басты елге, ірі мұнай
державасына айналды. Біз үшін мұнай және газ саласына шетел инвестицияларын одан әрі
тарта беру басым бағытгағы міндет болып табылады. Тәуелсіз сарапшылардың бағалауы
бойынша, Қазақстан Каспий аймағындағы мұнай мен газдың ең ірі қорына ие. Сондықтан
біз энергия көздерін әлемдік рынокқа үдемелете экспортгау үшін балама құбырлар салуға
объекгивті тұрғьщан мүдделіміз. Бұл жағдайда біз таяу уақыт ішінде мұнай өндіру ауқымын
ең кемі 3 есе арттыра алар едік. Бұл салада ілгерілеу бар. Грузиямен және Әзірбайжанмен
Қазақстан мұнайын экспортқа шығарудың қосымша мөлшеру туралы уағдаластықтарға қол
жеткізілді. Түркия басшыларымен осы елге газ женелту туралы принципті келісім жасалды.
Біз Каспий құбыр желісі консорциумы жобасын аяқтауға, сондай-ақ, Батыс Қазақстаннан
Қытайға тартылатын мұнай құбырын тезірек салып бітіруге үміт артып отырмыз.
Атырау — Самара мұнай құбырын салу аяқталды. Біз Баку - Жейһан маршрутын да және
басқа балама жолдарды, мәселен Иран арқылы өтетін бағытты да назардан тыс
қалдырмаймыз.
Біз үшін Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту да басым бағыт болып табылады. Шағын
және орта бизнесті дамыту, отандық индустрияны өркендету арқылы біз елдің болашағына
қамқорлық жасайтын боламыз.
Біріккен Ұлттар Ұйымының ең алғашқы жетістіктерінің бірі адам құқықтары саласындағы
халықаралық нормаларды сақтаудың басты елшеуішіне айналып отырған Жалпыға ортақ
адам құқықтары Декларациясы болып табылады.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін адам құқықтары мен бостандықтарын қүрметгеу
мен қорғаусыз демократия-лық қоғамның өмір сүре алмайтындығы туралы басты принцип
біз үшін айдан анық болды. 1995 жылы Қазақстан Конституциясы адамды, оның емірін,
құқықтары мен бостандықтарын мемелекеттің ең жоғары қүндылықтары деп жариялады.
Атқарушы және сот өкіметін, сондай-ақ, құқық қорғау органдарын реформалау
барысында осы конституциялық басымдықтар ескерілді.
1994 жылғы ақпан айының өзіңде, тұңғыш ұлттық құқық қорғау мекемесі — Адам
құқықтары жоніндегі комиссия қүрылған болатын, содан соң бір мезгілде үкіметтік емес
20-ға жуық құқық қорғау ұйымдары іске кірісті.
Қазақстан адам құқықтары саласындағы бірқатар маңызды халықаралық шартгарға қосылды.
Олардьщ арасында Баланың құқықтары туралы конвенция, Әйеддерді кемсітудің барлық
түрлерін жою туралы конвенция, Азаптауға және басқа қатігез, адамшылыққа жатпайтын,
адамның ар-намысың аяққа таптайтын зорлық пен жазалау түрлеріне қарсы конвенция бар.
Келесіде адам құқықтарын қорғау жөніндегі басқа да халықаралық конвенцияларға қосылатын
болады.
Қазақстанда азаматтық қоғамның берік негізін қалауға қол жеткіздік. Елімізде өкімет
тармақтарының нақты бөлінуі, ресми оппозицияның, саяси партиялардың, цензурадан азат
баспасөздің, азаматгық және нарықтық қарым-қатынастарды реттеу талабына жауап бере алатын
қазіргі заманғы зандардың болуы — осының бәрі еліміздің демократия қүндылықтарын
ұстанатынын сенімді түрде дәлелдей түседі.
Қазақстандағы түрақтылық та халқымыздың ғаламдық және аймақтық тұрақтылық пен
қауіпсіздікке қосқан үлесі болып отыр.
Отандық тарихымызда тұңғыш рет саяси партиялар Парламентге жұмыс істеу қүқығына ие
болды, Үкімет жоғары заң шығарушы органға есеп беретін болды, үкіметтік емес ұйымдарды
тіркеу рәсімі жеңілдетілуде, әйелдердің әлеуметгік мәртебесі көтеріліп келеді, сот орындары
неғүрлым тәуелсіз органдарға айналуда.
93
Қазақстан республикасы өзінің геосаяси бірегейлігі, экономикалық әлеуеті, тарихы,
рухани және мәдени дамуының ерекшеліктері арқылы XXI ғасыр қоғамдастығынан лайықты
орын алатын, оның азаматтары бүкіл дүние жүзіңде қүрметке бөленіп отырған мемлекетте өмір
сүріп жатқанын мақтан түтатын болуына қол жеткізер.
Қазақстанның әлемдік аренаға үмтылуы, бірінші кезекте, Мемлекет басшысының белсенді
сыртқы саяси қызметіне байланысты.
1990 жылдан бергі кезенде Қазақстан Республикасының Президенті іс жүзінде әлемнің
барлық іргелі елдеріне 138 мемлекетгік, ресми және жұмыс сапарларын жүзеге асырды. Ресей
мен АҚШ-қа, ҚХР мен Үлыбританияға, Францияға, Италия мен Испанияға, Швейцария мен
Австрияға бірнеше мөрте сапарлар жасалды. Австралияға, Үндістанға, Сауд Арабиясына
және басқа да араб еддеріне сапарлар жүзеге асты.
Сауд Арабиясында исламның екі қасиетті орынынын сақтаушысы король Фахдпен
кездесу мен ислам әлемінің екі ұлы қасиетгі орыны — Мұхаммед пайғамбардың кесенесін
мешітіне бірегей зиярат ету рәсімі жасалды. Ватикавда Қазақстан жетекшісі Н.Ә.Назарбаев
пен римдік-Уитоликтік шіркеудің басшысы II Иоанн Павел папаның екі рет кездесуі
болды.
Осы жылдар ішінде Қазақстан Республикасында мемлекеттер мен үкіметтер
басшылары 102 рет, 320-дан астам үкіметтік және парламенттік делегация, сондай-ақ
БҰҰ, ЮНЕСКО, ЕҚЫҰ, ЕК, БҰҰДБ, ДСҰ, ХААҮ, ЭЫҰ тәрізді басқа да дүниежүзілік
халықаралық институттардың «мүшелері сапармен болды'.
Президент шетелдерді елшілері мен дипломаттарымен 104 кездесу өткізді. Қазақстанда
тіркелген дипломатиялық Р корпустардың өкілдерімен жүздесіп отыру дәстүрге айналды. Қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасын әлемнің 100-ден астам мемлекеттері танып, олармен
дипломатиялық Iқатынас орнады, ол БҰҰ-ның және оның қүрылымдарының |толық құқықты
әрі белсенді мүшесі болып табылады.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қатысуымен )НЕСКО және НАТО-СЕАПтың мерейтойлары, БҰҰ ас Ассамблеясының арнайы мәжілісі, ЕҚЫҮ-ның Хельсинкидегі,
Лиссабондағы, Будапештегі және Ыстамбұлдағы тарихи кеңістері, Екінші Дүниежүзілік
соғыстың аяқталғанына 50 жыл толуына арналып Парижде, Лондон мен Мәскеуде
тойланған мерекелер тәрізді халықаралық ұйымдардың ірі шаралары өтті.
Мемлекет басшысының ЕҚЫҮ-ның Хельсинктегі кеңесіндегі күн тәртібіне қойылған
Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөнінде кеңесті шақыру туралы
идеяларын іске асыру жөніндегі жұмыс жоспарлы түрде жүзеге асуда.
Әлемдік саясатга Қазақстан жария етіп, жүргізіп отырған шп векторлы жол өзінің
елеулі нәтижелерін беруде. Бұл Америка Құрама Штаттарымен стратегиялық және
демократиялық серіктестік, Жапониямен стратегиялық серіктестік туралы келісімдерге,
"Шанхай бестігі" жобасы шеңберіндегі шекараның ұзына бойында сенім шаралары туралы
келісімге, Ресеймен, Өзбекстанмен, Қырғызстанмен, Украинамен достық туралы шарттарға
қол қою айрықша орын алады. Қазақстан Республикасының ҚХР-мен шекарасын межелеу,
Ресеймен, Өзбекстанмен және Қырғызстанмен шекараны белгілеу туралы мәселені шешу
жұмыстары жургізілуде.
Бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, Қазакстан Таулы Қарабақтағы,
Тәжікстандағы, Чешенстандағы, Югославиадағы қақтығыстарды тоқтатуды жақтап үн қосты
"Бейбітшілік жолындағы серіктестік" қозғалысының халықаралық бітімгершілік
акцияларына атсалысуда.
1991 жылы, Мемлекет басшысының Жарлығына сәйкес,Семей ядролық сынак алаңы мәңгілікке
жабылды. Мемлекет басшысы ел аумағында орналаскан ядролык, әлеует туралы мәселені
Қазақстан үшін барынша тиімділікпен шешті.жылғы мамырда Қазақстан аумағында
орналасқан ядролық қаруды бөлшектеу туралы Лиссабон хаттамасына қол қойылды. Дәл осы
кезеңде Қазақстан Республикасы, ел Президентінің табандылығы мен саяси ерлігінің арқасында,
"ядролык клуб" елдерінен стратегиялық кепілдіктер алуға қол жеткізді.
94
Елдің ұлттық қауіпсіздігін камтамасыз етудегі Қазақстан Президентінің жанкешті күресі
Қазақстанның қауіпсіздігіне Ресей, АҚШ және Ұлыбритания тарапынан кепілдіктер алу
туралы Будапешт меморандумына (1994 жылы) қол қойылумен тұжырымдалды. Мұндай
кепілдіктер Франция мен Қытай Халық Республикасынан да алынды.
Қазақстан дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне айналды. Бұл басқа
елдер сияқты біздің мемлекетіміздің де мазмүны женінен ғаламдық сипат алып отырған
өзара тәуедді де тығыз байланысты әлемдік процестер орбитасына уақыт откен сайын кері
оралмайтындай болып тартылғанын білдіреді. Еліміз Біріккен Ұлттар Ұйымының күн
тәртібінде тұрған ірі проблемаларды шешуге өз үлесін қоса отырып, қазіргі әлемнің саяси
құрылымына да интеграциялана түсуде.
2.Ресеймен экономикалық байланыстары.Қазақстанның сыртқы экономикалық
саясатындағы басым бағыт - Ресеймен экономикалық ынтымақтастықты нығайту, ТМД
елдерінің шаруашылығын дәйекті түрде экономикалық кіріктіру. Бұл бір кездегі біртұтас
мемлекет экономикаларының дәстүрлі бері байланыстарымен, өзара толықтыру мен өзара
тәуелділігінің биік деңгейімен, тауар өткізу рыноктарының сыйымдылығымен және
шешілуге тиісті экономикалық проблемаларының ұқсастығымен айқындалады. «Бұрынғы
КСРО экономикасын дамыту тәжірбиесінің қорытындыларына және дүние жүзінің
экономикалық озық елдерінің тәжірбиесіне жасалған талдау,- деп атап көрсетті
Н.Ә.Назарбаев,- нарыққа өтудің объективтік жағынан қажетті және тарихи тұрғыдан
болмай қоймайтын нәрсе екенін көрсетті.
Қазақстандағы казіргі жағдайдың басты ерекшелігі-экономиканы реформалау
жылдарында қалыптасқан тетіктердің ықпалы күшейіп, нарықтык. сигтаты жоқ
факторлардың ықпалы әлсіреуінде, әуелі кезде нарықты жолға қоюдың жекешелендіру,
монополизацияландыру сияқты маңызды құралдардың жетіле қоймауы, бәсеке ортасының
болмауы республикадағы инфляцияны, кәсіпорындардағы қаржы жағдайының
нашарлауын, олардың айналым каражатының күрт төмендеуін, сұраныс пен халықтың
басым көпшілігінің накты табысы кемуіне байланысты өнім өндірудің құлдырауын,
сондай-ақ сауда және банк құрылымдарындағы өрекелдіктерді туғызған басты
себептердің бірі болды. Қалыптаскан технологиялық , экономикалық және
ұйымдастырушылық деңгейі сыртқы экономикалық байланыстар әлеуметтік елеулі ықпал
етті. Бұрынғы КСРО-ның экономикалық кеңістігінің тұтастағы орталықтандырылған
мемлекеттік жоспарлау аркылы қамтамасыз етіліп отырды, мұның өзі әкімшілік басқару
тәсілдерінен жүзеге асырылды.
Осындай жағдайда елде экономикасы біріңғай цех
тәртібімен жұмыс істеді, алайда нарық тұрғысынан алғанда осынау өндірістік
шаруашылық байланыстар әрі тиімді бола береді деп айтуға болмады. Бұрынғы КСРОның бүкіл экономикалық кеңісіндегі нарықтық шаруашылыққа көшу түбегейлі
құрылымдық қайта құруды қажет етті, ал бұл үшін қыруар ресурс пен уақыт жұмсауға
тура келді .
Республика экономикасының әлемдік сауда жүйесіне белсенді түрде кіріктірутеңгені нығайтудың мүмкін-қадірлі ең ықпалды шарасы, ол Қазақстанды өркениеті
дүниенің ажырамас бір бөлігіне
айналдыруға
мүмкіндік
береді.
Халықаралық
ортақ рынокқа барар жол оған кіретін мемлекеттерді тәуелсіз экономикалык және саяси
өркендеу бағытында дамудың неғұрлым биік сатысына көтеру жолы.
Сөйтіп, 1992-1995 жылдары Қазақстанда экономикалық саясатты жүзеге асыру
экономиканы ырықтандырып, ашық етуге, жеке кәсіпкерлікті өрістетуге жағдай жасалды.
Нарықтың инфрақұрылымда елеулі өзгерістер болды: сауда,банк, секторы жедел
қарқынмен дамыды, басқалай қаржы институттары, яғни экономикалық бұрын тым кеште
дамыған, бірақ нарықтық экономиканың жұмыс істеуі үшін өте-мөте қажетті салалары
пайда болды.
Сыртқы және ішкі сауданы ырықтандыру жөнінде республикада жүргізілген
шаралар 1994 жылы және1995 жылдың басында жалпы ішкі өнім кәлемінің
құлдырауымен салыстырғанда экспорттың шамалы ғана қысқаруына соқтырды.
95
Тауарлардың экспорт, әсірісе ТМД елдеріне шығарылатын тауарлар, 1994 жылы шамамен
3,3 млрд. доллар және 1995 жылы 4,97 млрд. доллар болды. Экспорттың көп үлесі Ресей
Федерациясына тиді- 1994 жылы 47%(1,4 млрд. доллар), 1995 жылы ТМД елдеріне 2,8
млрд. доллар болса,соның ішінде Ресейге 2,7 млрд доллар болды.
Мұнай және мұнай-химия өнеркәсібінің, қара және түсті металлургияның
шикізаттары мен материалдарды да, бұрынғыша, Қазақстанның Ресейге шығарар экспорт
саласы болып қалуда.
Экспорт кәлемінің едәуір бөлігін қара металл (35,2%), мыс пен одан жасалатын
бұйымдар (15,1%) құрайды. Қазақстан мұнайының және оны өңдеуден алынатын
өнімдердің негізгі тұтынушысы да Ресей кәсіпорындары, мұның өзі экспортқа
шығарылатын минерал өнімдерінің жалпы кәлемінің 40%-н кұрайды.
1995 жылы 26 қаңтарда Қазақстанның Ресейдің және Белоруссияның үкімет
басшылары экономикалық одақтың өзге де мүдделі мемлекеттерінің үштіктің кеден
одағына қатысуы туралы бірлескен мәлімдеме жасап, меморандум қабылдауды, үш
мемлекеттің өз ара ынтымақтастығын жүзеге асыру жөніндегі іс қимыл бағдарламасын
бекітті және сонымен бір мезгілде тиісті ұлттық министрліктер минведомстволарға осы
бағдарламаны орындау жөнінде жұмыс атқаруды тапсырды.
Қазақстан мен Ресейдің болашақтағы экспорттық және импорттық мамандануын
таңдағанда нарықтық конъюнктураның шамалы өзгерісін сезетін тауарларға артықшылық
берген жөн. Бұл үшін ұзақ мерзімді келісімдерге артықшылық беру керек.
Қазақстан мен Россияның президенттерінің арасындағы Байқоңыр мен Каспиге
қатысты қол жеткізген келісімдерін газет сұхпатын сыйғызу мүмкін еместігін алға тартқан
болатын. Қазақстан мен Россияның стратегиялық қарым қатынасы бағытындағы
экономикалық ынтымақтастық саласындағы және кедендік қатынасқа байланысты 2008
жылдарға қабылдаған құжаттардың қабылдануының дұрыстығын бүгінгі уақыт дәлелдеп
отыр. Жалпы алғанда, Қазақстан мен Россияның экономикалық ынтымақтастық елдерінің
бәріне де ортақ мәселелер мен интеграциялық қадамға негіз болатын жайттардың
қатарында мыналарды атауға болады:
• бүгінгі таңда өзара экономикалық ынтымақтастық елдер негізінен экономикалық
тұрғыдан дамушы елдер қатарына жататындықган, бәріне ортақ біршама мәселелердің
төңірегіндегі ұқсас фактілер (ел ішіндегі жемқорлықпен күрес, елді демократияландыру
бағыттары, өркениетті қоғам құру мәселелері т.с.с);
• тарихи-мәдени байланыстары мен ортақтықтары;
• Қазақстан мен Россияның геосаяси тұрғыдан қолайлы аймаққа орналасуы, яғни оның
шын мәніндегі үлкен транзиттік рөлі, дүние жүзінің маңызды нүктелерінің біршама
бөліктерін камтып жатуы.
Қазіргі таңдағы жаһандану процестерінің шынайылыққа айналып келе жатқанын
ескерсек, ендігі жерде бұл аймақ елдерінің де болашақтағы саяси-экономикалық түрлі
деңгейдегі Ұйымдарға бүгіндері негіз салуда жәнс оның айналасында қалыптасқан
жағдайдың өзі соған итермелейтінін анық байқаймыз.Аталмыш аймақ елдерін өзара
жақындастыра түсетін, яғни аймақтық интеграцияға негіз бола алатын тарихи-мәдени,
конфессионалды, этникалық, географиялық, шаруашылық-мәдени, аймақтық-әкімшілік
және т. б. факторлар көптеп саналады. Солай бола тұрғанмен де, бұл елдер өзінің жаңа
экономикалық байланыстар кезеңіне көшкеніне қарамастан, әлі де болса Кеңес Одағы
көзіндегі аграрлық-шикізаттық аймақ дәрежесінен аса алмай отыр. Жаңа ғасырдағы әлемдік
деңгейде болып жатқан өзгерістерге және олардың негізгі экономикалық инвистициялық
салымдардың осы аймақтар маңында өтіп жатқанына қарағанда, әлемдік деңгейге
көтерілетініне оңай көз жеткізуге болады.
Экономикалық келісімдер бөлігі бойынша орталықта ғана емес, облыстарда да
қаражат-өнеркәсіп топтарын, ортақ бірлестіктер, сауда үйлерін құру жөніндегі
уағдаластықты ерекше бөліп атау керек. Сондай-ақ еркін сауда тәртібіне, капиталдың,
жұмыс күшінің еркін жүріп-тұруына, екі мемлекеттің біртұтас кедендік кеңістігін кезең96
кезеңмен қалыптастыруға жағдай жасау жөнінде бірқатар дәйекті шаралар жүзеге асты.
Демек, екеуара болса да, бастаған жөн. Біз ұлттық валюталардың — сомның да, біздің
теңгенің да алмастырылу курсының тұрақтылығын қолдап отыруға міндеттенді.
Азаматтардың валюта алмастыруына, ақша, зейнетақы, стипендия аударуына байланысты
барлық кедергілер жойылды. Екі елдің үкіметтері бір ай мерзім ішінде өзара төлем,
есептесу-төлем және валюта-кредит қатынастарын реттеуге тиіс болды. Екі мемлекет
мүддесіне қызмет ететін өндірісті бірлесе қаржыландыру жолы ашылды. Бұл орайда
қаржыландырушылар бірдей құқықтарға ие болды. Біздің елдер өнеркәсібінің
қорғаныстық салаларының өзара тиімді байланыстарын, ғылыми техникалық
кооперациясын одан әрі дамытудың жолдары айқындалды. Қазақстандағы қырықтан
астам қорғаныстық зауыт, неліктен екенін кім білсін, атомдық сүңгуір қайықтарды
жарақтауға бағдарланды. Енді не істеу керек — далалы Қазақстанда олар тұрғанда,
Ресейдің әскери-теңіз флоты үшін жаңа зауыттар ашу керек пе? Осы сапарым көзінде
біре-гей Байқоңыр космодромын пайдалану, тұтас алғанда стратегиялық ядролық қару
статусы сияқты қиын мәселелер бойынша, екі елдің әскери-техникалық ынтымақтастығы
бойынша қолайлы шешімдер табылды.
Байқоңыр жайында: «Байқоңырдың» біртұтас ғылыми техникалық және әлеуметтік
кешенін құрайтын космодромның сынақ және технологиялық объектілері, Ленинск
қаласының инфрақұрылымы Ресейге 20 жыл мерзімге арендаға берілді. Бұл орайда екі
елдің үкіметтері 1995 жылы Ленинск қаласында тұратын Қазақстан Республикасы
азаматтарының конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету механизмін әзірлеп шықты
(Ленинскіде 100 мың адамның жартысы Қазақстанның азаматтары, жартысы —
ресейліктер). 1994 жылы Америка Құрама Штаттары қорғаныс министрлігінің
делегациясы келіп қайтты, олардың айтуынша бүкіл әлемде ондай кешен жоқ. Бәріміз
жабылып жасаған кешен азып-тозып құрдымға кетпес үшін, қайта бәріміздің игілігімізге
жұмыс істеуі үшін басты міндетті саясаткершілікке салынбай шешу керек болды. Оны
шешті де. Бұл орайда Байқоныр космодромында, біздің уағдаласқанымыздай, Қазақстан
Президентінің арнайы өкілі болып, ол өзара байланысты қамтамасыз етіп отырады. Ол
жерде азық-түлік және су, электроэнергия, транспорт мәселелерін де шешу керек болды.
Ресей жағы соңғы жылдары Байқоңырды ұстап тұруға және пайдалануға байланысты
Қазақстанның мүліктік залалдары мен шығындарын өтейтін болды.
Келесісі - әскери және әскери-техникалық ынтымақтастық туралы шарт. Ресей мен
Қазақстанның ортақ әскери-стратегиялық кеңістігі шеңберінде бірлескен сенімді
қорғанысты қамтамасыз ету мақсатында республикамыздың аумағында уақытша
орналасқан стртегиялық ядролық күштердің статусы туралы уақдаласты. Екі елдің
қорғаныс министрлері өзара қауіпсіздіктің мүддесі үшін бірлесіп жоспарлау және
әскерлерді қолдану мәселелері бойынша келісімдерге қол қояды. Іс жүзінде біртұтас
әскери кеңістік құрылды.Өзара берілетін әскери өнім мен кооперация бойынша әскеритехникалық қамтамасыз етуге және баға қоюға, сондай-ақ Ресейдің орталық банкісі
далалық мекемелерінің қызмет етуіне байланысты мәселелер реттелді, әскери мамандар
мен офицерлер даярлауға көзқарастар келісілді.
2002 жылы17 қаңтарда Мәскеуде Қазақстан мен Ресей арасында шаруашылық
қызметтегі шектеулерді жою туралы келісімге қол қойылды. Онда: кәсіпкерлік, тауарларды
өткізу, сатып алу, ауыстыру, жұмыс және қызмет ету бостандығын қамтамасыз ету
көзделген. Үкіметтер өз аумақтары арқылы жүктің барлық түрін тасымалдауға қосымша алым
алмауға міндеттенді.
2000 жылы қазан айында бұрынғы Кеден одағын /мүше елдер: Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан/ Еуразиялык экономикалық қоғамдастық /ЕуразЭҚ/ етіп
құру туралы келісімге қол койылды. Кеден одағы көзінде сырткы сауда тарифтері алынып
тасталған болатын.
Ендігі жерде ЕуразЭҚ-тың жоғарғы органы Мемлекет аралық кеңес, оның құрамына
мемлекет басшыларымен қатар премьер-министрлер енді. Мемлекетаралық кеңестін
97
төрағасы болып Нұрсұлтан Назарбаев сайланды. Күнделікті жұмыс істейтін орган — кірігу
комитеті құрылды.
ЕуразЭҚ-тық негізгі міндеттері: сыртқы сауда мен кеден саясатында еркін сауда
ережесін толық сақтау, бірыңғай кеден тарифін калыптастыру, дүниежүзілік сауда
ұйымымен қатынас жасауда үйлестірілген бағыт ұстау, қоғамдастықтың сыртқы
шекарасында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, контрабанда және басқа да кеден
заңдарын бұзумен күрес, сыртқы шекараны жасақтап, нығайту, т.б.
Ресейдегі саяси ахуалды есепке алғанда, Қазақстан-Ресей қатынастарындағы айрықша кезең
болғанын атап айтқан абзал. 2000 жылғы қазанда Қазақстан елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Мәскеуге, Ресей Президенті В.В.Путиннін Астанаға аса маңызды ресми сапарлары болып өтті.
Басшыларымыз экономикалык ынтымақтастыққа, әскери-саяси, мәдени-гуманитарлык өзара
іс-қимылға катысты бірқатар принципті мәселелерді карады. Президент Н.Ә.Назарбаев
Ресейге өткен жаздағы ресми сапары барысында Ресей үкі-метінің басшысымен, федералдык
жиналыс палаталарының төрағаларымен, «ЕЭС Россия» және «Газпром» акционерлік
қоғамдарының жетекшілерімен кездесті. Елбасымыз Құтқарушы Иса пайғамбар храмында
патриарх Алексий ІІ-мен, сондай-ақ жетекші ресей ақпарат құраддарының басшыларымен
кездесті. Сапар барысында қол қойылған құжаттар екі жақты қатынастың көкейтесті
салаларын, атап айтқанда, Байқоныр кешенінің одан арғы қызметін қамтамасыз ету, екі елдің
байланысы мен ақпараты келісілген көлік саясаты, ар-наулы қызметтердің езара іс-қимылы,
ақыр сонында, екі елорда — Астана мен Мәскеудің арасындағы байланыстар қаралды.
Экономикалык мәселелер ең алдымен мұнай-газ секторындағы, энергетика мен көлік
саласындағы екіжакты ынтымақтастықтың күллі келешегі Ресей Президентінің өткен күздегі
Қазақстанға ресми сапары көзінде кеңінен талқыланды. Астанада кол қойылған Құжаттар
бумасында Каспийдегі ынтымақтастық туралы жасалған Декларация энергетика кешені
саласындағы ынтымақтастық туралы меморандум бар.
Президент Н. Назарбаев өзінің «Жүз жылға татитын он жыл» атты сөзінде: «...таяу
жылдары өзіміздің негізгі экономикалық серіктестіктеріміз ретінде Ресеймен және Орта Азия
елдерімен ықпалдастығымызды едәуір ілгері бастыруымыз қажет. ЕуразЭҚ-тың барлық
мүшелерімен саясатымыз бен заңнамамызды үйлестіруге карай қадам жасауымыз керек »
деп атап көрсетті.
2002 жылы 26 ақпанда Мәскеуде Еуразиялык экономикалық коғамдастықтың
Мемлекетаралық Кеңесінің үкімет басшылары деңгейіндегі мәжілісіне Қазақстан
Республикасының Премьер-министрі Иманғали Тасмағамбетов қатысты. Мәжілістің күн
тәртібінде коғамдастыққа мүше елдер үкіметтері басшыларының баяндама-лары,
экономикалық өзара ықпалдасу проблемалары жөніндегі шаралар туралы, қоғамдастыққа
мүше мемлекеттердің сыртқы шекараларындағы іс жағдайына кешенді талдау жүргізу
жоспарының жобасы, Кеден одағы және ЕуразЭҚ шеңберінде қол қойылған халықаралық
шарттардың күшіне енуі жөніндегі ішкі мемлекеттік ресімдердің орындалу барысы туралы
мәселелер болды.
2002 жылғы 5 ақпанда Президент Н.Назарбаев ақпарат құралдарының өкілдерімен
әңгімесінде: «Бүкіл әлемді шырмап алған ғаламдасуға карсыласудың ешқандай мән-мағынасы
жоқ... Біз Қазақстандағы нашар өнімнің сапасын бұқтырып ұстап, соны көрсетпеу үшін
шекараларымызды жауып коя алмаймыз. Одан да біздің компа-нияларымыз бәсекеге түсіп,
басқалармен таласа-тармаса жүріп өссін, түптің түбінде олар да әлемдік рынокқа шығуы тиіс
қой... Өйткені, біздің Қазақстанда 16 миллион ғана адам бар. Біздің өзімізде өндірілген
тауарлардың бәрі бірдей Қазақстанда сатылуы мүмкін емес. Адамдардың саны 60 миллионнан
кем түспейтін мемлекет қана өзін өзі толық қамтамасыз ете алады... Осы тұрғыдан алып
қарағанда, Орталық Азияның бірде-бір мемлекеті өзін-өзі дербес күйінде қамтамасыз ете
алмайды... Ал егер бұған Ресейді қоссаңыз, онда 200 миллион адам болып шығады. 200
миллион адам өз ішінде өз тауарларын өндіре де алады, сата да алады. Сонда өндіріс те
дамиды, адамдар да жалақыға ие болады...» деп түйінді мәселені сөз етті.
98
2002 жылғы 1 наурызда Алматыда Қазакстан, Ресей, Түрікменстан, Өзбекстан
президенттерінің бірлескен мәлімдемесі кабылданды. Онда табиғи газ ондіру мен тасымалдау
саласындағы кең ауқымды тығыз ынтымақтастық деген обьективті мүдделілік біздің
елдеріміздің өзара байланысының ғана емес, сонымен бірге, әлемдік экономикадағы
ғаламдастыру мен интернационалдану процестерінің күшеюінен де туындап отыр, деп атап
көрсетілген.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы
"Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мелекеттік саясаттың басты мақсаты"атты
Қазақстан халқына жолдауында. "Біз Ресеймен, Қытаймен және орталық азия
мемлекеттрімен өзіміздің экономикалық және саяси ынтымақтастығымызды әрі нығайта
беруге тиіспіз. Өңірдегі тұрақтылық, ашық пікір алысу және өзара іс-қимыл таныту үшін
берік негіз қалауымыз қажет "деген болатын.
3.Қазақстан әлемдік қауымдастықтын тең құқылы мүшесі. Біріккен Ұлттар Ұйымы
және Қазақстан. Егемен еліміз үшін 1992 жылдың 23 қаңтары да ерекше есте қаларлықтай.
Бұл — қазақ халқының ғасырлар бойы армандап келген тәуелсіздігін бүкіл әлемге
әйгілеп, Қазақстанды төрткүл дүниенің барша бүрышын жайлаған елдерге танытқан күн
болды. Елбасы Н. Назарбаевтың атына Біріккен Ұлттар Ұйымының сол кездегі Бас хатшысы
Бутрос Ғалиден Қауіпсіздік Кеңесі Бас Ассамблеясының Қазақстан Республикасын Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүшелікке қабылдау жөніндегі үсыныс жасайтын қарарды дауыска
салмай-ақ қабылдағаны жөнінде жеделхат келіп түсті.
Осылайша әлемдегі ең бедці де бедедці ұйымдардың бірі — БҰҰ-дың штаб-пәтері орналасқан
Нью-Йорктегі зәулім ғимараттың алдында көгілдір аспан түстес туымыз Кіндік Еуразияда
жаңадан жас мемлекеттің өмірге келгенін паш етіп, желбірей бастады.
Жалпы алғанда, Біріккен Ұлттар Ұйымы жер бетіндегі бейбітшілікпен қауіпсіздікті
сақтауға бағытталған халықаралық ынтымақтастықтың барлық принциптерін меңгерген ұлттар
қауымдастығы болып есегггеледі. Тарих дәлелдеп отыр-ғандай, адамзат соғыс тауқыметін
қаншалықты білетін болса, соған жол бермейтін өзара түсіністік, бейбітшілікті қамтамасыз етуге
деген ортақ күш-жігерді де соншалықты сөзіне білді. 1914 жылғы бүкіләлемдік соғыс Ұлттар
лигасын туғызса, 1939 жылғы екінші дүниежүзілік соғыс осы Біріккен Ұлттар Ұйымының
өмірге келуіне себепші болды. Алғаш "Атлант хартиясы" деп аталған кауымдастық құжатына
1942 жылы жиырмадан астам мемлекет өкіддері қоддау білдіріп (ішінде бұрынғы Кеңес одағы
да бар), қол қойган соң тарихта "Біріккен Ұлттар Декларациясы" деген атаумен қадды.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталысымен-ақ болашақ Біріккен Ұлттар Ұйымының
жарғысы мен алдағы аткарар жұмыстары нақтыланып, арнайы конференциялар өткізіп түру
практикаға енді. Бірақ қауымдыстық жұмысы қаншама реформаланғанымен, бастапқы міңдеті
— елдер арасындығы бітімгершілікті сақтап қалуға деген іс-әрекеті басты шаруа болып
қалуда. Ол ұйым жұмысының үштен бірін қамтиды. Бүдан басқа БҰҰ елдердегі экономикалық
және әлеуметтік дамудың аса маңызды бағдарламаларын жүзеге асыруға, адамдар қүқығын
қорғау бағытындағы іс-шараларға, босқындар мен түрлі апат қүрбандарына, экологиялық зардап
шеккен аймақтардың тұрғындарына көмек көрсетуге барынша ат салысып келеді.
Қазақстан БҰҰ-ға мүше болып қабылдана салысымен-ақ Бас Ассамблеяның барлық
жұмысына белсене қатысқан. Сессиялар қабылдаған аса маңызды мәселелер женіндегі
бірнеше қарардың қосалқы авторы бола білген. БҰҰ-ның басшы органдары мен
қүрылымдары сайлауын өткізуге де белсене атсалысыпты. Соның нәтижесінде еліміз
бірсыпыра комитеттің мүшесі болған, сессиялардың тең төрағаларының орнына сайланған.
Әлемдік банктің, ПРООН-ның, тағы басқа да ұйымдардың республикамыздағы мүдцелі
министрліктермен бірлескен іс-қимылы нәтижесінде Арал аймағындағы экологиялық
жағдайды сауықтырудың және қаржылай кемек көрсетудің кешенді бағдарламасы жасалып,
іске асуда. Экономикалық
реформаны, қаржылық басқару, банк ісін жөне басқа да институттар жұмысын
жақсартуға қаржылай көмек көрсетілген. Елдегі инфляцияны шешуге алғашқы жылдары
(1993-1995 ж.) түрлі банктер арқылы 460 миллион АҚШ доллары көлемінде қаржы бөлінген1
99
Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесіндегі Балалар қоры (ЮНИСЕФ) Қазақстанда қызмет ете
бастаған алғашқы екі жылдың ішінде жалпы кұны алты миллион доллар тұратын дәрі-дәрмек
пен медициналық құрал-жабдықтар бөлсе, кейін балалар мен оның аналарына арнап тағы да
бірнеше миллион доллар қайырымдылық кемек көрсетті. Кейінгі жылдары Ислам Даму
Банкі, Азия Даму Банкі және Еуропалық қайта құру және Даму банкі мен донорлық елдер
тарапынан келетін кемек те көбейе түскен.
БҰҰ мен Қазақстан үкіметі арасындағы байланыс екі кезеңце — 1996-1999 жылдарға
және 2000-2004 жылдарға арналған рамалы бағдарлама бойынша жүзеге асуда. ЮҢДАФ-тың
мәліметіне қарағанда, Қазақстан Республикасында, әсіресе, қүзырлы мекеменің Дамыту
бағдарламасы (басты мақсаты — адам дамуын жетілдіруге көмек керсету, сондай-ақ
әлеуметтік даму мен кедейшілікті жою, әйелдер мен еркектердің тендігі, тиімді мемлекетгік
басқару және қоршаған ортаны қорғау сияқты стратегиялық маңызды міндеттерді қамтиды),
Әйелдер дамыту қоры (әйелдердің қүқын қорғауға, олардың экономикалық және саяси
мүмкіңдіктерін арттыруға көмектеседі, БҰҰ қүрамында әйелдер мүддесін ұлттық, аймақтық
және әлемдік деңгейде шешілуіне ықпал етеді) және Еріктілер бағдарламасы (1970 жылы
БҰҰ Жобалары мен Бағдарламаларын, соның ішінде, әсіресе, қоғамдык (немесе
жүртшылықты) қолдау мақсатымен қүрылған) белсенділік танытып келе жатқан керінеді.
Сондай-ақ БҰҰ жүйесі бойынша жұмыс істеп жаткан Балалар қоры, Халықаралық
валюта қоры, Білім, ғылым және мәдениет ұйымы, ВИЧ/СПИД/-пен күресу жөніндегі
бірлескен бағдарламасы, Халықаралық еңбек ұйымы сияқты үжымдардың тірлігіне де
ризашылық білдіруге болады.
Тағы бір айта кетерлік жәйт, Біріккен Ұлттар Ұйымы 2001 жылды — Халықаралық
еріктілер жылы деп жариялады. Мүның озі мана біз жоғарыда атап көрсеткен Еріктілер
бағдарламасы (БҰҰЕ) аясында ұйымдастыратын шаралардын кең ауқымда, толыққанды болып
өтетінін байқатса керек.
Қорыта келгенде, Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болған тоғыз жылдың ішінде
түрлі саяси және экономикалық мәселелерді шешуде белсенділік те, бІліктілік те көрсете
білді, сөйтіп өзінің халықаралық беделін арттыра түсті деп айтуға толық негіз бар.
Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымымен ынтымақтастыққа аса зор маңыз береді. БҰҰ Бас
Ассамблеясының 52-сессия-сында Семей полигоны жөніңде арнаулы қарар қабылданды, ал
оның мамандандырылған ұйымдары Еуропалық эконо-микалық комиссия мен Азия және
Тынық мүхит аймағы үшін экономикалық-әлеуметтік комиссия, Орталық Азия аймағьш
әлеуметгік-экономикалық жағьшан дамыту жөніндегі бағдарлама болды. БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясы бір кезде ядролық сынақтардан зардап шеккен Семей аумағын қалпына келтіру
жөніңдегі шаралар туралы және бір қарар қабыддады.
Қазақстан Экономикалық ынтымақтастық ұйымына мүше 2000-шы жылы Катарда өткен
Ислам конференциясы ұйымының бас қосуына белсенді түрде қатысты.
Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесіндегі БҰҰ Даму бағдарламасы, Д үниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымы, ЮНИСЕФ, ЮНЕСКО, Босқындар ісі жөніндегі жоғарғы
комиссариат, Есірткіге бақылау жасау жөніндегі БҰҰ бағдарламасы, Қызыл Крест және
Қызыл Жарты Ай қоғамы және басқа беделді ұйымдармен ынтымақтастықты
нақтыландыра түсті. Еліміз Дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропа қайта құру
және даму банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі сияқты халықаралық қаржы
институттарымен үйлесімді түрде өзара тығыз жұмыс істеп келеді.
Қазақстан БҰҰ-ға қабыдданған 1992 жылдан бері Біріккен Ұлтгар Ұйымының ондаған
ұйымдары мен бағдарламаларына мүше немесе қатысушы болып үлгерді. Байланыс, әсіресе,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының
47-ші сессиясының жұмысына қатысып, сөз сөйлегелі бері ерекше қарқынмен нығая түсті.
4.Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуы. Қазақстан
экономикасына шетелдер инвестициясының тартылуы және онын пайдасы мен зияны.
Қазақстан шетелдік инвестициялар үшін неге тартымды?
Біріншіден:Қазақстан қазыналы ел.
100
Минералдық қазба байлыктар қорынан дүниежүзіндегі 170-тен астам елдердің арасында
Қазақстанның алатын орны1 мынадай:
вольфрам — 1 орын
хромит — 2 орын
фосфор - 2 орын
марганец — 3 орын
уран — 3 орын
қорғасын — 4 орын
молибден — 4 орын
мырыш — 5 орын
мыс — 6 орын
күміс - 7 орын
темір рудасы — 8 орын (371 жылға жетеді)
көмір — 9 орын
никаль — 10 орын
мұнай - 12 орын (81 жылға жетеді — 7 орын)
Қазақстан жерінің көлемі жағынан әлемде 9-орынды халқының саны жағынан - 71орын алады.
Бұрынғы Совет елінде Қазақстан қазына байлықтар қоры жағынан алдыңғы орынды
алатын.
Екіншіден, Қазақстанда "Тікелей инвестицияларды мемлекетгік қолдану туралы" заң
қабылданған. Ол республикадағы инвестициялық ахуалды одан әрі жақсарта түсуге
бағытталған. Бұл құжат инвесторлардың мүдделерін қорғайды. Жаңа кепілдіктер
инвесторлардың бәсекеге түсу еркіндігін, бір жағынан өз бәсекелестеріне деген қарымқатынас жасау құқықтарын, екінші жағынан — кәсіпкерлік қызмет түрлерінің еркіндігін,
яғни, олардың мемлекетке деген қарым-қатынас жасау құқықтарын қамтамасыз етеді .
Үшіншіден, Қазақстанның инвестициялар үшін тартымдылығы мынада. Әлемде 50-ден
астам сирек метаддар бар. Олар жер бетінде аз, көп кездеспейді. Бірақ алынуы қиын; қолға
қиямет-қайым қиындықпен түседі. Шартгы айтқанда, етіп бара жатқан XX ғасырда түсті
металдар заманы десек, келе жатқан XXI ғасырды сирек металдар ғасыры деп атауымызға
болады. Бұл жаңа ғасырдың басты бір бағдары.
Сирек металдар кез келген жерде кездесе бермейді, олар таза күйінде жалпы үшыраспайды,
басқа түсті метаддардың құрамынан жоғары технология жәрдемімен алынады. Қазакстанда
олар Алтай таулары мен Сарыарқа даласында шоғырланған. Қазақстан жер бетінде сирек
металдар бойынша Оңтүстік Африка мен Оңтүстік Америка секілді аса бай олке. Біздің кен
орындарында кездеспейтін сирек металл жок десе де болады. Уран мен вольфрамды
(екеуінен де Қазақстан дүние жүзінде бірінші орынды алады) былай қойғанда кен
орындарынан тантал мен титан, ниобий мен цирконий, рений мен гелий, молибден мен ванадий
алынады.
Бұл ғасырды уран мен берилийдің заманы деп атайтын боламыз. Қазақстандағы бұл
қазыналы куаттың мол екені келешегіміздің көкжиегін де аңғартады. Президент Н. Ә.
Назарбаев 2000 жылы қыркүйекте Америкаға барып БҰҰ саммитіне қатысқан кезде
американдық фирмалармен бірнеше маңызды келісімдерге қол қойьщды. Соның ішінде берилий
мен уран жөніндегі қол қойылған шарт ерекше аталды. Уран да, берилий де ғасырдың аса
ғажап та қажет қымбат металдары. Бұл екеуіне ғана арнайы келісім-шарттың жаса-луында
үлкен мән-мағына жатыр.
Әлемдегі бар уран қорының төрттен бірі Қазақстан жерінде жатыр. Оның мөлшері 926 мың
(яғни миллиондай тонна), ал әлемдік қоры 4 миллион тоннаға барады1. Қазір дүние жүзінде
бір жылда 50-60 мың тонна уран шығатын болса, қазақ жерінің қазынасы қаншаға
жететінін осыған қарап-ақ есептей беріңіз.
Одан қуатты мұнайға қарағанда он мың есе көп алуға болады. Әзірге бар уранның он
пайызы да пайдаланылып отырған жоқ.
101
Бір тонна рудадан 0,045-0,06 грамм таза уран алуға болады. Бұл кен орнын 1976 жылы
Волков экспедициясының геологтары Н.Петров пен Л.Павлов ашқан. Ал қазір Созақ
жерінде үш рудник істейді. Оларда уранды жер астынан Қышқылдың күшімен ерітіп,
сорғытып алады.
Қазақстанның таулы-тасты аймақтарының бәрі уранға толып тұрған секідді. Уран
өндіру қарт Қаратау қойнауынан басталған, Қазақстан ғана емес, бүкіл Кеңес одағыныңтүңғыш
руднигі елуінші жылдардың басында Қордай даласында орнаған. Оған ілесе Шу —
Сарысу, Іңкәр, Буденновск, Мыңқұдық кеніштері осы Қаратау мен Бетпакдала өңіріңде, уран
қорының тең жартысы Созақ ауданында жатыр.
Ондағы уранның сапасы қандай?
Жерінің беті көріксіз болса да асты қазына екен. Сондай жер Маңғыстау даласында,
Көкшетау, Атбасар аймағында табылып, Ақтауда, Ақмолада аса ірі комбинаттар жұмыс
істеді. Сондықтан да біздің еліміз уран қоры жағынан дүние жүзінде бірінші орын алып
отыр. Кеңес заманында атомы қаруы шұғыл қажет болғанда іздегенде уранның мол қоры
осы қазақ даласынан табылған. Содан сол ураннан жасалған атом бомбалары сыналып,
жарылып сол мол уран жатқан алқапқа алапат әкелді.
Енді уран қатер әкелер бомба емес, бейбітшілікке қуат берер атом электр
станцияларына отын болып, адамдаркі қызмет етеді.Мұнай сарқылып, кейін көмір
таусылған кезде (ол да осы XXI ғасырдың ішінде болатын оқиғалар) адам жылу мен
жарықты атом қуатынан алатын уақытта уранның қажетілігі арта түседі.
Тертіншіден Мемлекет басшысьшың сыртқы саяси қызметі мен Қазақстанның әлем
мемлекеттерімен сыртқы экономикалық байланыстарын дамыту мәселелерін шешуменг
тығыз сабақтасып жатыр.
Экономикалық ынтымақтастық туралы шарттарға іа жүзінде Шығыс және Батыс
Еуропаның барлық мемлекетгерімен, арабтық Шығыс едцерімен, Үндіқытаймещ-Корей
түбегімен, Түркиямен, Иранмен және Пәкістанмен қол қойылды. Экономикалық
ынтымақтастық ұйымы шеңберінде көрсетілген елдермен ынтымақтастық табысыты жүзеге
асырылуда. Қазақстан мен Германия арасындағы белсенді әрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық
дамуда, Балтық және Қара теңіз жағалауы елдерімен байланыс жолға қойьщдьй "Шеврон",
"Мобил", "ЭНИ", "Бритиш Газ", "Мицуи"; "Харрикейн", "АЕС" және басқа жетекші
корпорация компаниялармен жемісті ынтымақтастық дамуда. Ірі келісімдерге қол
жеткізіліп, Каспий мұнайы мен газыа өндіру, Қарашығанақ пен Теңіз кеншілерін,
сондай-ақ Екібастұз кемір разрездерін пайдалану жөніндегі жобалар іс жүзінде іске асуда.
Каспий құбыр жүргізу консорциумынын толып тұрған секідді. Уран ендіру қарт Қаратау
қойнауынан басталган, Қазақстан ғана емес, бүкіл Кеңес одағының тұңғыш руднигі елуінші
жылдардың басында Қордай даласында орнаған. Оған ілесе Шу — Сарысу, Іңкәр,
Буденновск, Мыңқұдық кеніштері осы Қаратау мен Бетпакдала өңіріңде, уран қорының тең
жартысы Созақ ауданында жатыр.Ондағы уранның сапасы қандай?
Астана да Атырау-Самара бағытын қуаттайтындығын білдірді. Сойтіп әлі күнге дейін
кеңестік кеңістіктігі ықпалынан айырыла қоймаған Ресей стратегиялық бағытгағы тізгінді
уысынан шығармауға түбегейлі бет бүрды. Қазақстан мұнайын тасымалдауға ықылас
танытып отырған елдің іргелесінің бірі — Қытай. Батыс Қазақстан-Батыс Қытай бағыты
болашақта жылына 20 миллион тонна мұнай тасымалдауды, әрі оны болашақта
қуаттылығын 40 мшілион тоннаға жеткізуді көздейді. Азия аумағындағы беделін ол да
пайдаланғысы келеді.
Каспий аумағындағы қалған елдерге ықпал етуді Иран да қостайды. Таяу Шығысқа
тасымалданатын мұнай құбыры-ның өз жерінен өткенін ол да қалайды. Каспий жағалауындағы елдер халқының басым көпшілігін исламға мінәжат ететіңдер құрайтындықтан, Иран
осы көзірді тиімді пайдаланғысы келеді. Ең бастысы әлемдік аренада саяси қарсыласы болып
табьшатын АҚШ-тың Каспий аймағыңдағы ықпалын әлсірету болып табылады. Алайда, иран
бағыты экономи-калық жағынан тиімді болғанымен, саяси жағынан күрделі. Каспий
аумағындағы басқа елдердің бұл бағытқа тәуекел ете алмай отырғаны да сондықтан. Әлемдік
102
аренадағы қарым-қатынас кеп полюсті бағытқа қүрылып отыр дегенімен де басты өуеннің
кімнің сүранысына қатысты орындалатыны тағы да белгілі. Сол себегаі Қазақстан,
Түркіменстан, Әзербай-жан бұл төңіректе жалғыз бағыттан гөрі көп векторлы бағытты
қуаттайды. Жалғыз бағытқа жолығып, арандап қалмасақ деген аландаушылық басым бұл
жерде.
Каспийдегі көздің күртына айналған байлық геосаясатпен қосыла өрілетініне ешкім шек
келтіре қоймас. Қалай болғанда да басты нәтиже Астананың әуелі Ресеймен, одан соң
Қытай, АҚШ және басқа да Батыстың алып мемлекет-терімен арадағы қарым-қатынасына
келіп тірелді. Ресей мен Қытайдың, АҚШ-тың, қажетті жерінде Ираннын өз ережесіне
құрьшған саясат ойыны күрделі қимылға ұласады. Мұнай төңірегінде мың сан қатпардан тұратын
сан құбылмалы саясатгың ара-жігін ашып, "диагаозына сәйкес" амал істегенде ғана Астана
алпауыт әлемнің қырғи қабақ кезқарасына ілікпейді. Ал бұл дегеніміз қазіргідей кезеңде
диштоматиялық дәстүрі енді қалыптасып келе жатқан Қазақстан үшін үлкен бақ. Өйткені
геосаяси мүдделердің бастауы әр елдің ішінен" бастау алып жатқандығы зандылық.
Сондықтан, байлығы шалқыған Каспий көзін тапсаң экономикалық өркендеуге бастайды.
Ал шалыс бассаң қасіретке бастау болатыны да ғажап емес. Келер ғасырда мұнай
төңірегіндегі ықпалдастық қимылдың Каспий жағалауынан орын теуіп қалуы да ғажап емес
деп айтып отырғанымыз да сол. Каспий жағалауындағы тағы бір ел әзербайжандардың
тандаған өз жолы бар. Мемлекет басшысы Гейдар Әлиев Ильхамды мұнай өндірісіне "жегіп
жіберді". Ол — иекетгік мұнай компаниясының вице-президенті, содан аң премьер министр
болды. 2003-жылы 16 қазанда Әзірбайжан президентінің сайлауы өтті деп танылды.
Президент
сайлауы барысында "Жаңа Әзербайжан" партиясының атынан ұсынылған
президентгіктен үміткер, елдің премьер-министрі Ильхам Әлиев жеңіске жетті. Оған сайлауға
қатысушылардың 80 пайызына жуығы дауыс берген. Қалай болғанда да Ильхам мұнай арқылы
билікке бір табан жақындап келеді. Сөйтіп, вказ бойындағы тағы бір елдің мұнай мен
биліктің «ажрамас ұғым екендігін дәлелдеді.
Қазақстанда да мұнай төңірегіңдегілердің үлкен биліктен үміті бар.
Мұнай кұлағын ұстап отырғандардың бәрі де — елге белгілі есімдер, арасында осалы
жоқ. Ендеше, Қазақстанда да мұнай мен құбыр иелерінің ықпалы күшейіп келеді деген
сөз.
Бекіту сұрақтары:
1. Қазақстанның Орта Азия елдерімен өзара саяси, әскери, экономикалық, мәдени
байланыстары қандай?
2.. Ресеймен арадағы экономикалық байланыстарды одан әрі нығайта түсуге бағытталған
қандай құжаттарға қол қойылды?
3. Ішкі және сыртқы саясатта ұзақ мерзімді қандай приоритеттер мен стратегиялық
мақсаттарды көздейді?
4. Қазақстанның халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар жұмысына
араласа бастауы мен Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуының
себептері неде?
103
Лекция №1-2
Қазіргі замандағы Қазақстанның тарихнамасы және деректемелері.
Жоспар:
1.Қазақстан тарихы тарихнамасының зерделену проблемалары.( ХХ ғ.)
2.Кеңестік және шетелдік тарихнама (ХХ-ХХІғ. басы)
Лекция №3-6 1917 жылы Ресейдегі қазан ревалюциясы және Қазақстанда
Кеңестік биліктің орнауы
Жоспар:
5. Азамат соғысы жылдарында қоғамның әскери-саяси жіктелуі.
1918 жылы мамырда Чехославак корпусының бұлігі басталды. Антанта
империалистерінің қолдауымен бұл бұлік ең алдымен Солтүстік-Шығыс
Қазақстанда басталды.
1919 жылы 31 мамырда Петропавлды ақ гвардияшылар басып алды.
Сондай-ақ ақ гвардияшылар маусымда Ақмола мен Павлодарды, Семей
мен Көкшетауды, Омбы мен Қостанайды басып алады.
Алашорда үкіметі ақ гвардияшылардың Кеңес өкіметіне қарсы
интервенциясын қолдап, қарулы интервенцияға қосылды.
Контрреволюцияға Антанта империалистері көп көмек көрсетгі. Мысалы,
АҚШ Колчак армиясына түрлі кару-жарақ, Англия 200 мыңцай әскерге қаружарақ және киім берді.
1918 жылы 29 наурызда ақ гвардияшылар Орал қаласын басып алды.
1918
жылдың аяғына қарай Колчактың басқаруындағы Анненков
дивизиясы Жетісу жеріне басып кірді.
Қызыл Армияның ұлттық бөлімдерінің қалыптасуы
Қазақстан жерінде жергілікті халық әскери құрылысқа тартыла
бастады. 1918 жылы 29 мамырда ұлттық белгілер бойынша жауынгерлік
топ құруға рұқсат етілген декрет шыкты .1918 жылы Бөкей Ордасында
қазақ атты әскер полкі кұрылды. 1920 жылы Түркістанда алғаш рет
халықты күштеп мобилизациялай бастады.
1919жылы Қостанайда 3000 адамы бар дала бригадасы құрылса, 1920жылы Жетісуда қазақ бригадасы, 15дүнген полкі құрылды.
Жалпы, 1920 жылы майданға жергілікті ұлттардан 19-35 жасқа дейінгі
25000 адам мобилизацияланды.
Майдандардағы соғыс қимылы
Әскери бөлімдерді кұру барысында Ә. Жангелдин (Дала әскер комиссары),
А. Иманов (Торғай әскер комиссары), Б. Қаратаев (атты әскер
бригадасының политругі), М. Масанчи, О. Исаев, А. Розыбакиев, А.
Оразбаева т.б. көп еңбек сіңірді.
Ә. Жангелдин басқарған экспедиция Еділ, Каспийді жүзіп, Ақтөбе
майданына қару-жарақ жеткізді.
1919 жылы қаңтарда Қызыл Армияның шығыс майдаынындағы бөлімдері
Орынбор мен Оралды ақ гвардияшылардан босатты.
104
1919 жылы көктемде Колчактың контрреволюцияшыл топтары
қайтадан шабуылға шықты.
Ақ гвардияшылардың қатыгездігі
Атаман Дутов пен Анненковтің казактары қазақ еліне ерекше қатыгездік
жасады.
Мысалы, 1918 жылы қазан айында Өскеменге «Монғол» кемесімен келген
атаман Б. Анненков ескемендік коммунист, революционер Я. Ушановты
киізге орап өртеген.
Б. Анненковтің казактары 1918 жылы Солтүстік Жетісудағы Лепсі
уөзінің Подгорное ауылында 250 адамды өлтірген. Мұның барлығы
Қазақстан шаруаларының ақ гвардияшыларға қарсы ұйымдастырылған
партизан соғысына шығуына себеп болды.
6.Қазақ Кеңес мемлекетінің құрылуы
1919 жылы 10 шілдеде В.И. Ленин «Қазақ өлкесін басқару жөніндегі
революциялық комитет құру туралы» декрет қабылдады.
Қазревком кұрамына Семей, Ақмола, Орал, Торғай облыстары, Астрахань
губерниясының шығыс бөлігі кірді. Қазревком терағасы С. Пестковский
болды. Мүшелері: А. Байтүрсынов, Ә. Жангелдин, Ә. Әйтиев, Б. Қаратаев,
С. Сейфуллин, С. Мендешев, М. Сералин, В.А. Радус-Зенькович т.б.
1920жылы 9наурызда Қазревком «Алашорда» үкіметін таратты.
Қазревкомның үнқағазы «Ұшқын» газеті болды.
Қазақ АКСР-ның құрылуы.1920 жылы 20 тамызда РКФСР құрамындағы
«Автономиялы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы»
декрет қабылданды. 1920 жылы 4 қазанда Орынбор қаласында Қазақ АКСР
Кеңестерінің съезі өтті. Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетініңтөрағасьі
С. Мендешев, ал Қазақ АКСР-ның Халық Комиссарлар Кеңесініңтөрағасы
В.А. Радус-Зенькович болды. Съезде «Қазақ АКСР еңбекшілері
құқықтарының декларациясы» қабылданды. «Декларацияда» Қазақ АКСРның мемлекеттік басқару оргаңдары, азаматтардың құқықтары мен
міндеттері айқындалды.
Қазревком мүшелері
С. Меңдешев (1882-1937)
1912 жылы коммунистік партия мүшесі, Бөкей губерниялық атқару
комитетінің төрағасы;
1919 жылы Қазревком терағасының орынбасары;
1920-1925 жылдары Қазақ АКСР Атқару Комитетінің терағасы;
1937 жылы репрессия құрбаны болды.
Ә.Жангелдин (1884-1953)
1915жылы коммунистік партия мүшесі;
1916жылы ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының бірі, Торғай әскери
комиссары;
1918 жылы Торғай облыстық Кеңесі атқару комитетінің төрағасы;
1918 жылы Қазревком төрағасының орынбасары.
А. Байтурсынов (1873-1937)
105
«Алаш» партиясын құрушылардың бірі,
«Қазақ» газетінің редакторы.
1919 жылдан Қазревком мүшесі, оқу министрі.
А. Байтұрсынов - жазушы, аудармашы, түрколог, лингвист ғалым.
1937 жылы репрессия құрбаны болды.
7. Қазақстандағы “әскери коммунизм саясаты”
Лекция №7-10 Қазақстан XXғ. 20-ж. I-жартысындағы жаңа
экономикалық саясат (ЖЭС).
Жоспар:
1.ЖЭС-қа дейнгі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай.
Империалистік, азаматтық соғыс Қазақстан халқының шаруашылығына
ауыр шығын әкелді. Мемлекеттің 250 кәсіпорны ғана жұмыс істеді
(барлығы 307).
Мұнайдың ендірілуі 4 есеге, Қарағанды көмірінің өндірілуі 5 есеге
қысқартылды. Шаруашылық өнімінің 6,3%-ы ғана енеркәсіптің үлесінде
болды. 29,9 млн мал-дан 16,3 млн мал ғана қалды.
1921 жылы наурызда коммунистік партияның X съезі азық-түлік
салғыртынан азық-түлік салығына, әскери коммунизмнен жаңа
экономикалық саясатқа көшу женінде қаулы шығарды.
ЖЭС-тіңмәні
1. Саясатта бір партиялық-тоталитарлық режим.
2. Экономикада әкімшілік-нарықтық шаруашылық. 1921 жылы маусымда
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешім
қабылданды.
Ашаршылықпен күрес
Жаңа экономикалық саясатқа көшу барысында қиыншылықтар көп
болды.
1921 жылы жаз айларында Қазақстан жерінде құрғақшылық кесірінен
ашаршылық басталды. Республика халқының 1 /3-і аштыққа ұшырады.
Ашыңқандар саны:
1921жылы қарашада 150800 адам,
1922жылы наурызда 2303200 адам болды. Ашыққан адамдар Орынбор,
Орал, Бөкей, Қостанай, Ақтебе губернияларында көп болды.
Аштықтың тағы бір себебі азық-түлік отрядтарының ауыл шаруашылық
өнімдерін алып кетуі болды. Ауыл шаруашылық енімдерін Москва,
Петроград, Қазан, Самара сияқты орталық қалаларға жіберді. Мысалы,
Семей, Ақмола губернияларындағы ауыл шаруашылық өнімдерінің 80%-ын
алып кетті.
Кеңес окіметі Қазақстандағы аштыққа үшыраған халыққа кемек корсете
бастады:
- БОАК егіннің өнімі аз өңірлердегі халықты азық-түлік салығынан
босатты;
- 1921 жылдың 14 маусымында көшпенді, жартылай көшпенді халық ет
106
салығынан босатылды;
2.ЖЭС жылдарында Қазақстан экономикасы.
Ең алдымен салық мелшері жеңілдеді. Мысалы, 1927-1928 жылдары
өнімнің 1/ 13-і салықретінде алынды, салықтың ауыртпалығы байлардың
мойнына түсті.
Салықтан жиналған қаражат ағарту, мәдениет, өнеркәсіп
салаларынат.б. жұмсалды.
Мемлекет халыққа ауыл шаруашылық техникасын сатып алуға
көмектесті. Мысалы, 1924-1925 жылдары 415 трактор сатып алынды.
Қазақстанның егістік көлемі 1928 жылы 4 млн гектарға жетті. 1928
жылы мал саны 41 млн болды.
ЖЭС нәтижесінде республикада 650 ауыл шаруашылық артелі мен 103
коммуна жұмыс істеді.
Өнеркәсіп саласында да біраз өзгерістер болды. Республикада аса ірі
«Атбасцветмет», «Эмбанефть», «Алтайполи-металл» трестері күрылды.
Олардың құрамына республиканың ірі енеркәсіп орындары кірді.
Өнеркәсігггі қалпына келтіру кезеңі республикада 1928 жылы аяқталды.
Қазақ Кеңес мемлекетін құру үшін қазақжерлерін бір республикаға
біріктіру қажеттілігі туды.
3.Өлкедегі кеңестік мемлекеттік құрылысы.
1920 жылы 7 шілдеде Орынбор қаласы Қазақстан қүрамына енгізілді.
1920-1924 жылдары Орынбор қаласы Қазақ АКСР-ның астанасы болды.
1920 жылы 9 тамызда БОАК мәслихатында Қазақстан территориясы
туралы мәселе қаралды.
Сонымен Қазақ АКСР қүрамына кірген жерлер:
1. Семей облысы - Өскемен, Семей, Зайсан, Павлодар, Қарқаралы уездері;
2. Ақмола облысы - Көкшетау, Ақмола, Атбасар, Петропавл уездері;
3. Торғай облысы - Қостанай, Ырғыз, Торғай, Ақтебе уездері;
4. Орал облысы - Гурьев, Ілбішін, Темір, Орал уездері;
5. Бөкей Ордасы, Маңғыстау уезі - Красноводск уездерінің Адай болысы,
Астрахань губерниясының бір бөлігі.
Қазақстанның оңтүстік өңірінің қазақ мемлекетіне қосылуы кеп үзамай
аяқталды.
Қазақстан құрамына кірген жерлер: Сырдария облысының Ақмешіт,
Түркістан, Қазалы, Шымкент, Әулиеата уездері, Ташкент, Мырзашөл
уездерінің біраз жерлері; Жетісу облысының Алматы, Лепсі, Жаркент,
Қапал уездері.
Республика жер көлемі 2,7 км2. Республика халқы 5 млн 230 мың адам.
Республика халқының 61,3%-ы қазақтар болды.
Қоғамның саяси өмірі
Коммунистік партияның беделі өсті. 1925 жылы өлкелік V партия
конференциясы болды. Ауыл тұрғындарын партия қатарына кіргізу ісі өріс
алды. 1927 жылы 1 қаңтарда коммунистік партияға мүше шаруалардың
саны 16854 адам болды.
1932 жылы коммунистік партияның қалыптасу кезеңі аяқталды.
107
Бірақ коммунистік партия бірте-бірте әміршіл жүйемен жұмыс істей
бастады.
1921 жылы шілдеде Орынбор қаласында жастар ұйымы Қазақстан
комсомолының бірінші съезі өтті. Қазақ комсомолының ұйымдастырушы
кошбасшысы Ғани Мұратбаев болды. Түркістан комсомол ұйымының
төраға-сы, комсомолдың шығыс бөлімінің меңгерушісі Ғани Мұратбаев 23
жасында дүниеден отті. Қазақстан жастар ұйымының жұмысына Қ.
Тәштитов, М. Толепов, Ф. Рузаев белсене қатысты.
1921 жылы 1 қаңтарда Қазақстан кәсіподақ ұйымы құрылды.
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің беделі күшейді. ҚОАК бір
жылдық мерзімге сайланды. Бұрынғы үстем тап өкілдері мен діни
қызметкерлер сайлау құқығынан айырылды.
Қалыңмал мен моногамияға (көп әйел алу), әмеңгерлікке тыйым салу
туралы қаулы қабылданды.
Қазақстанда әйелдер қозғалысын дамыту бағытында А. Оразбаева, Н.
Құлжанова, Н. Арықова, Ш. Иман-баева көп еңбек сіңірді.
1922 жылы Ә. Жангелдин бастаған «Қызыл керуен» ірі экспедициясы
Орынбордан Семейге дейін жүріп, Кеңес өкіметінің декреттерін,
коммунистік партияның саясатын насихаттаған.
1921 жылы қаңтарда Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі «Қазақ
және орыс тілдерін қолдану туралы» декрет, 1923 жылы Қазақстан
Орталық Атқару Комитеті «Қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу туралы»
декрет қабылдады.
1928жылы республикада ауылдан, ауданнан, округ пен орталықтан
тұратын 4 сатылы басқару жүйесі енгізілді.
1929жылы Қазақ АКСР-ның астанасы Қызылордадан Алматы қаласына
көшірілді.
3.Ф.И. Голощекин және “Кіші қазан” революциясы
Индустрияландыруды жүзеге асыру жолында әкімшіл-әміршіл саясат
қатты бұрмалады. 1925-1933 жылдары Қазақстан коммунистік партия
комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекин болды. Ф.И. Голощекин
Қазақстанда Қазан революциясы болған жоқ, сондықтан қайтадан
революция жасау керек деп шешті. Осы ойын іске асыру мақсатында ол
«Кіші Қазан» төңкерісін өткізу идеясын үсынды. Бұл үсынысты И.В.
Сталин қолдады. Ф.И. Голощекин Қазақстанды одақтық шикізат базасы
ретінде индустрияландыру бағытын ұстанды. Ф.И. Голощекиннің «Кіші
Қазан» идеясына алғашқы болып С.Сәдуақасов қарсы шықты. С. Сәдуақасов
Қазақстанды шикізат базасы ретінде пайдалануға ашық түрде қарсы
тұрды.
4.Қазақстандағы социалистік индустриализацияның принциптері және
оның ерекшеліктері.
Индустрияландыру Қазақстанда, негізінен, жоғарыдан жүргізілді.
Қазақстанда салынған өнеркәсіптер дайын өнім шығармады. Шикізатты,
негізінен, Ресей мен Украина өнеркәсіптеріне тасыды.
108
Урбанизация күшейіп, 1930 жылы қала халқының үлесі 29,8% болды.
1935 жылы республикадағы жұмысшылардың 43%-ы қазақтар болды.
1939 жылы республикадағы қала халқының саны 375000-ға дейін жетті.
5.Елдің индустриалдық дамуның алғашқы қадамдары және дамуы.
Туркісіб құрылысы
1927 жылы Түркістан-Сібір теміржол құрылысы басталды.
Түркісіб теміржол кұрылысының басшылары:
В.С. Шатов - қүрылыс бастығы,
Н. Нүрмақов - құрылысқа жәрдемдесу комиссиясының басшысы,
Т. Рыскұлов - РКФСР үкіметі жанындағы кұрылысқа жәрдемдесу
комиссиясының басшысы.
Теміржол кұрылысында 100000 адам жұмыс істеді. Түркістан-Сібір
теміржолы 3 жылдың ішінде салынып бітті.
1930жылы 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында жолдың екі жағы
түйісті.
1931жылы қаңтарда Түркісіб теміржолы пайдалануға берілді.
Түркістан-Сібір теміржолы Орта Азияны Сібірдің экономикалық
өңірімен байланыстырды.
Индустрияландыру бірінші жағынан Кеңес халықтары күшімен жүзеге
асса, екінші жағынан орталыктың әкімшіл-әміршіл жүйесі негізінде
жүргізілді.
Соғысқа дейін Қазақстанда Ембі мұнай ендіру орындары, Қарағанды
көмір кен орындары, Жезқазған, Валқаш мыс комбинаттары, Шымкент
қорғасын зауыты т.б. ірі кәсіпорындар салынды.
Жалпы, Қазақстан Орал мен Сібірдің ірі өнеркәсіп орындарын
шикізатпен, пайдалы қазбалармен қамтамасыз етті.
Қазақстанды индустрияландырудың басты міндеттері орындалмады.
Себебі Қазақстанда көбінесе өндіруші өнеркәсіптер салынғанымен, өндеуші
өнеркәсіп дамытылған жоқ.
Индустрияландырудағы жумысшылар еңбегі
Қазақстан өнеркәсіп орындарына Мәскеу, Ленинград, Донбасс т.б. ірі
өнеркәсіп орталықтары мен жұмысшы топтары көмек көрсетті.
Жаңа техниканы меңгеріп, жаңадан салынған өнеркәсіпте істейтін
мамандарды даярлау керек болды.
Бұл үшін көптеген қазақ жұмысшылары кәсіби білім алу үшін Мәскеу,
Ленинград, Донбасс, Баку өнеркәсіп орындарына жіберілді.
Алғаш Түркісіб құрылысына қара жұмысшы ретінде қатысқан Д. Омаров
кейіннен Түркісіб бастығы, ал Т.Қазыбеков «Қазақ көлік кұрылысы» тресінің
бастығы болды.
Жаңа техниканы меңгеру барысында Донбасс забойшысы А.Г.
Стахановтың рекорды насихатталды.
Стахановтың қазақ жеріндегі ізбасары Қарағанды кеншісі Түсіп
Күзембаев болды.
Сәфи Өтебаев, Мелдебек Сағымбеков, Ахметжан Сафин, Зағира
Табылдинова - Қазақстандағы индустрияландыру ісінің үздіктері.
109
Лекция №11-16 Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс
жылдарында
Жоспар:
Әдебиеттер:1.Күзембайұлы А. Абиль Е.А. История Казахстана. Учебник для
Вузов.7-е изд. Перераб. и доп.- СПб, “Соларт”. 2004
2..А.Қошанов., К.Алдажұманов, академик М.Қ.Қозыбаев. // Мерейтойлық жинақ
Алматы “Атамұра” 2001
3.Ж. Балтабаева Зауыттар неге жасырын ұсталды // Қостанай таңы 04.02.2005.
7. Соғыс жылдарындағы Қазақстан мәдениеті мен ғылымы.
Соғыс жылдарында экономиканы соғысқа бейімдеу мақсаты мен КСРО
Ғылым академиясы жанынан «Орал, Батыс Сібір, Қазақстан ресурстарын
қорғаныс қажетіне жұмылдыру жөніндегі комиссия» кұрылды. Комиссия
құрамында А.А. Байков, В.Л. Комаров, В.К. Обручев сияқты ғалымдар болды.
Сонымен қатар Қазақстан жерінде Л.С. Берг, С.Н. Бернштейн, Н.Д.
Зелинский, Л.И. Менделынтан, А.Н. Бах т.б. академиктер жұмыс істеді.
Академик А.С. Орлов соғыс жылдарында орысша-қазақша сөздік
кұрастырып, «Батырлар жыры» атты ең-бек жазды. Алматыға майдан
өңірінен 20-ға жуық ғылыми-зерттеу мекемесі көшіріліп жұмыс істеді.
КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалы да соғыс мұқтажына жұмыс
істеді. Майдан қажетіне байланысты сирек металды зерттеу ісінде Қ.И.
Сәтбаев көп еңбек сіңірді. 1942 жылы Қ.И. Сәтбаевқа Жезқазған мыс кен
орындарын зерттеу еңбегіне байланысты Мемлекеттік сыйлық берілді.
Қазақстанда орналасқан Москва авиация, алтын және түсті металдар
институттары, Киев университеті ерекше екпінді еңбек етті. Соғыс
жылдарында Қазақстанда ашыл-ған жоғары оқу орындары: Алматы
шеттілдер институты,
Шымкент технология институты, дене шыныктыру институты т.б.
90-ға жуық ақын, жазушы майдандағы жауынгерлер қатарында болды.
Соғыс жылдарында Ж. Жабаев «Ленинградтық өренімді», Ж. Саин
өлеңдер жинағын, Қ. Аманжолов «Ақын өлімі туралы аңызды», С. Мүқанов
«Өмір мектебін», М. Әуе-зов «Абай» роман-эпопеясының I кітабьш жазды. А.
Толстой Қазақстан жерінде болғанда, «Иван Грозный» кітабын жазды.
Майдан өңірінен Қазақстанға 23 көркемөнер ұйымы көшірілді.
1941 жылы Қазақстанға «Мосфильм», «Ленфильм» киностудиялары
көшіріліп әкелінді. Бұл киностудиялар Алматы киностудиясымен бірігіп, екі
жыл ішінде 23 кинокартина түсірді. Олардың ішінде «Партизандар», «Екі
жауынгер», «Георгий Сакадзе» сияқты танымал кинокартиналар бар.
Соғыс жылдарында Алматыда актерлерді даярлайтын бүкілодақтық
мемлекеттік кинематография институты жұмыс істеді. Киностудиялар
110
М. Әуезов, Г. Мүсірепов т.б. жазушылардың көмегімен «Абай әндері»,
«Жауынгер ұлы», «Саған майдан», «8-гвардиялық» сияқты картиналарды
түсірді. Қазақстанда құрылған 11 концерт бригадасы майданда өнер
көрсетті. Соғыс жылдарында ғылым мен мәдениет майдан кажетіне
осылай аянбай қызмет етті.
1.
•
•
•
Лекция №16-20 Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1965ж.ж.)
Жоспар:
Бейбіт тұрмысқа өтуі.
Соғыс жылдары Кеңес Одағы ұлттық байлығыньщ үштен бірінен
айрылды.Өндірістегі жұмыс қолының жетіспеуін толықтыру максатында
11 млн. 365 мың адамдық Кеңес Армиясы қатарынан әскерлерді босату
жүргізілді (демобилизация):
1945 жылдың шілде - қыркүйегі - бірінші кезекте халық шаруашылығына
қажетті мамандар жіберілді.
1945-1948 жылдар - 8,5 млн. адам босатылды.
1946 жылғы 18 наурыз - 1946-1950 жьтдарға арналған төртінші
бесжылдық жоспар қабылданды.
Міндеттері:
3. Қираған халық шаруашылығын қалпына келтіру.
4. Ауыр өнеркәсіпті қалпына келтіріп, тез карқынмен дамыту.
Халықтың материалдық қажеттерін қанағаттандыру ісі екінші
кезектегі мәселе болып саналды. Төртінші бесжылдық жоспарда
Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетін дамытуға мән берілді.
Ауыр өнеркәсіпке, темір жол желісін салуға, ауылшаруашылық
дақылдарының өнімін арттыруға каржы бөлінді.
Бұрын соғысқа қажет өнімдер шығарған өнеркәсіп орындары бейбіт
түрмыс өнімдерін шығару үшін қайта құрылды.
Бесжылдық құрылыстары:
• 1946-1951 жылдары республикада болат прокаты, қара жэне түсті
металлургия, тау-кен жэне көмір өнеркэсібі үшін қолдан жасалған талшық
өндіру жүзеге асырылды.
• Теміртау металлургия зауытында үй прокат станы, 2 мартен пеші
салынды.
• Актебе ферроқорытпа зауытының үшінші кезегі іске қосылды.
• Өскеменде 1947 жылы қорғасын-мырыш комбинаты салынды.
• Екібастүзда
көмір кесіндісінің қүрылысы аяқталды.
• Маңғыстауда жаңа мұнай кэсіпшіліктері салынды. 1950 жылы мұнай
ендіру-52%-ға артты.
50-жылдардыц басында республикадағы кәсіпорын саны -65. Жеңіл және
тамақ өнеркәсібі дамыды:
• Семей илеусығынды зауыты өнім бере бастады.
• Қызылорда тігін фабрикасы жұмысын бастады.
• Жамбыл, Қызылорда, Павлодар тері зауыттары салынды.
111
Көлік жүйесі кецейе түсті:
• 1950 жылы үзындығы 483 км. Мойынты-Шу темір жолы салынды.
• Жамбыл-Шолақтау темір жолы іске қосылды.
Байланыс ісі жақсартылды:
• Барлық аудан орталықтары телефон байланысына қосылды.
• 1949 жылғы көктемде Алматыда елдің 56 қаласымен байланыстыратын
автоматтық станция салынды.
• Радио
жүйесі 40-жылдармен салыстырғанда 2 есе артты.
Республиканың шаруашылық өміріндегі өзгерістер
маманданған
жұмысшылар қатарының өсуіне ыкпал етті: 1945 жылы - 1.044 мың, 1950
жылы - 1.403мың.
Қазақстан еңбекшілері фашистік басқыншылықтан зиян шеккен
аудандарға көмек керсетті: - 1945 жылы Украинаға 500 трактор, ауыл
шаруашылық машиналары, 140 паровоз жіберіліп, 100-ден
астам
ауылшаруашылық
мамандарыаттандырылды.
- Жеңілдетілген бағамен 1 млн. астам ірі кара, жылқы, қой сатылды.
- 17,5 мың ірі қара, 22 мыңдай жылқы, 350 мың қой тегін берілді.
Шаруашылықта
жұмыс қолының жетіспеуінің себептері:
6. Соғыс көзінде көшіп келген мамандар туған өңірлеріне қайтты.
7. Жүз мындаған қазақстандықтар майданда қаза тапты. (603 мындай)
8. Соғыста тірі калғандардың бір бөлігі елге оралмады.
9. Қазақ шаруалары ашаршылық жылдары аштықтан қырылды және басқа
елдерге көшіп кетті.
10.Жұмысшылардың кәсіби даярлығы төмен болды.
Республикадағы жұмыс қолдарының жетіспеуін жою, жұмысшымамандарды көбейту максатында еңбек резервтерінің мектептері мен
училищелері қүрылды.
КСРО-ның
соғыста қираған
шаруашылығын қалпына келтіру аса күрделі жағдайда жүргізілді. АҚШ пен
КСРО арасындагы қарым-қатынас шиеленісе түсті:
• Сталиндік басшылық КСРО дүшпандық пиғылдағы капиталистік қоршауда
отыр деп есептеді.
• Ел қаражаты әскери-өнеркәсіптік кешенді жетілдіру мақсатына
жүмсалды.
1952 жыл - Сталиннің «КСРО-дағы социализмніц
экономикалық
проблемалары» еңбегі жарияланды.
- Тауар-ақша қатынастары өнімдер айырбасымен алмастырылады.
- Халыктың өскелең талабы өндірістің мүмкіндіктерін басып озады.
Осы
жазылған «экономикалық зандылықтары»
арқылы
тауар
тапшылығының үстемдік етуін ақтап берді.
Көсемнің «өнімдер айырбасы» туралы данышпандық тезисін БК(б)П
XIX съезі қолдап, социалистік қоғамның капитализмнен «сөзсіз
артықшылығы» туралы идеяны насихаттады.
2.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы.
112
II дүниежүзілік соғыс КСРО шаруашылығына өте көп зиян әкелді. Соғыс
зардаптары: 1710 қала, 70000 ауыл қирады, 32000 өнеркәсіп, 100000 ауыл
шаруашылық кәсіпорны бұлінді және 2 млн адам қираған үйде түруға
мәжбүр болды. Киев, Ленинград, Сталинград, Минскт.б. қалалардың көп
болігі талқандалды.
Соғыстан кейін қираған экономиканы, халық шаруашылығын қалпына
келтіру басты міндет болды. Бұл бағытта ең алдымен жұмыс күшінің
жетіспеуі кедергі жасады. Себебі КСРО соғыста 27 млн адамнан
айырылды. Осыған байланысты Қызыл Армия қатарында демобилизация
(әскерден босату) басталды. 1945-1948 жылдары Қызыл Армия қатарынан
8 млн 500 мың адам босатылды.
Соғыс жағдайына бейімделген ел экономикасының қайта қүрылуы
басталды. Сұрапыл жылдары соғыстың қажетін өтеп тұрған
кәсіпорындар бейбіт түрмыс өнімдерін шығара бастады.
Қазақстан экономикасын бейбіт жағдайға бейімдеу көп қиыншылықтар
тудырды. Соғыс жылдары Қазақстанға көшіріліп әкелінген кәсіпорындар
азат етілген аудандарға қайта көшірілді. Сонымен бірге білікті мамандар
да қайтты. Соғыста жарты миллионнан астам адам қазатапты, көбі
мүгедек болып оралды т.с.с. Мұның бәрі шаруашылықты қалпына келтіруді
кешеуілдетті. Қазақстан соғыстан зардап шеккен өңірлерге барынша көмек
корсетті. Сталинград, Ленинград, Киев қалаларын, коптеген қираған
кәсіпорындарды қалпына келтіру барысында қазақстандықтар көп үлес
қосты.
Сонымен қатар Қазақстан соғыстан зардап шеккен өңірлерге
материалдық көмек көрсетті. Мысалы, 1945 жылы Украинаға 500-ге жуық
трактор, ауыл шаруашылық техникасын; Ресей мен Белоруське, Украинаға
350000 қой, 22000 жылқы, 17500 сиырды тегін жіберді. 1946 жылы
қабылданған 1946-1950 жылдарды қамтитын халық шаруашылығын
қалпына келтіру бесжылдығына сәйкес шаруашылықты дамытуға
бюджеттен көптеген қаржы бөлінді.
Үкіметтің қолдауымен және жұмысшылардың қажырлы еңбегінің
арқасында кәсіпорындар біртіндеп аяғынан түра бастады. Теміртау
металлургия зауыты, Ақтөбе ферроқорытпа зауыты сияқты алыптардың
қуаты артты. Екібастүз көмір кендері мен Маңғыстау мұнай кәсіпшіліктерінде жаңа күұрылыстар салынды.
Ауыр өнеркәсіппен бірге жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің куаты
артты.
1950 жыльі 483 шақырымға созылған Мойынты-Шу теміржолы салынды.
Байланыс, коммуникация жүйелері де дамыды. 1949 жылы Алматы қаласы
автоматтық станция арқылы республиканың 56 қаласымен байланыстырылды.
3.Ауыл шаруашылығы.
Соғыстан әлсіреп шыкқан еліміздің ауыл шаруашылығын қалпына келтіру
жолында көптеген кедергілер кездесті. Мысалы, ауыл шаруашылық
113
техникасының жетіспеуі, жұмыс күшінің аздығы, әміршіл-әкімшіл жүйенің
ықпалы т.б.
Партияның 1946 жылғы қаулысына сәйкес совхоздар мен колхоздардың
бұрынғы зардаптарын жою басталды. Ауыл шаруашылығын жаңа
техникамен қамтамасыз ету үшін мемлекет арнайы қаражат бөлді. 1950
жылы еліміздегі колхоздарда (76%) МТС-тер (машина-трактор
станциялары) жұмыс істеді. Үкімет өзін қамтамасыз ете алмайтын ұсақ
колхоздарды біріктіре бастады. 1952 жылы республикада 2047 колхоз
жұмыс істеді.
Республика ауыл шаруашылығы біршама жақсы дамыды. Дегенмен
барлық халықты бірдей азық-түлікпен қамтамасыз ете алмай, өнеркәсіптің
шикізатқа деген сұранысын қанағаттандыра алмады. Ауыл шаруашылығы
жоспарлы түрде жоғарыдан басқарылды.
Соғыстан кейін 1946-1950 жылдары халықтың әлеуметтік жағдайы үшін
аса бір ауыр кез болды. 1947 жылы елімізде бұрыннан қолданылып келген,
халықты азық-түлікпен мөлшерлі қамтамасыз ететін карточкалық жүйе
жойылды.
Халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуда біраз
шаралар қолданылды. Бірақ бұл мәселе орнымен шешілмеді.
Жұмысшылардың жалақысы көп ретте азық-түлікті сатып алуға жетпеді.
Сол кездегі орташа жалақының көлемі 64 сом болды. Әсіресе, ауыл
шаруашылық өнімдерін мемлекет ете арзан бағамен сатып алды. 1946
жылы Кеңестер Одағының біраз өңірін аштық жайлады. Бұл туралы, әрине,
ешқаңдай мәліметтерде айтылмады.
4.«Тың және тыңайған» жерлерді игеру.
Тың жерлердіңигерілуі 1954жылыбасталды. 1954 жы-лы наурызда КОКП
Орталық Комитетінің пленумында «Астық өндіруді арттыру, тың және
тыңайған жерлерді игеру» туралы қаулы қабылданды. Тың игеру, астық
өсіретін егістік көлемін арттыру, негізінен, Орал мен Сібірде, Солтүстік
Кавказ бен Қазақстанда жүргізілді.
1954 жылы Кеңес Одағында 13,4 млн гектар жаңажер, оның ішінде
Қазақстанда 6,5 миллион гектар жер игерілді. 1956 жылға қарай КСРО-да
егістік көлемін 28-30 миллион гектарға жеткізу көзделді. Тың жерлерді
игеру ісі ерекше қарқынмен, асығыс түрде жүргізілді. 1955 жылы 9,4
миллион гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7,5 млн гектар жер
жырту көзделген болатын. Тыңжерлердіңигерілуі Ақмола, Солтүстік
Қазақстан, Қостанай, Көкшетау, Торғай, Павлодар облыстарында
жүргізілді.
Тың жерлерді игеру мақсатында Қазақстанға көптеген жұмысшылар
келді. 1953-1958 жылдар аралығында совхоздар мен колхоздарға 266,6
мыңмеханизатор келді. Мысалы, 1954 жылы Ақмола облысына тыңды игеру
үшін 20000-ға жуық адам келді. Тың игеруді жеделдету мақсатында
көптеген шаралар қолданылды. Басқа өңірлерден тың игеруге келгендерге
көптеген материалдық жеңілдіктер жасалды. Тың игеруге келген әр адамға
150-1000 сом аралығында бір реттік көмек берілді. Бұдан басқа да
114
материалдық, азық-түлікт.б. көмектер берілді. Тың игеруге келгендер ауыл
шаруашылық салы-ғынан босатылды.
1954-1959 жылдар аралығында Қазақ КСР-де тың және тыңайған
жерлерді игеру мақсатында 20 млрд-қа жуық сом жұмсалды.
Тың игерудің пайдасы. Тың игеру Қазақстанда ерекше қарқынмен
жүргізілді. Қазақстанда егістік жерлердің көлемі артты. Астық ондіру
келемі жонінен Қазақстан одақта 2-орынға шықты. Соның арқасында
Қазақстан Орта Азия мен Сібірді, Оралды астықпен қамтамасыз етті. Тың
игеру жылдарында Қазақстан көп ұлтты, интернационалдық елге айналды.
Қазақстан жерінде көптеген тұрғын үйлер, қүрылыстар, мәдени обьектілер
салынды. Он мыңдаған шақырым жолдар теселді.
Тың игерудің салдары. Көптеген жылдар бойы тың жерлерді игеру
партия көрегендігі, мемлекет жеңісі ретінде дәріптеліп келді. Ал оның
көлеңкелі жағы туралы ештеңе айтылмады және айтылуы да мүмкін
болмады.
Ең алдымен Қазақстанға тың және тыңайған жерлерді игеруге келгендер
арасында арамтамақтар мен қылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда
Қазақстанға келген 650000 тың игерушінің 150000-ы ғана механизатор
болды. Нәтижесінде көптеген тәртіп бұзушылықтар, қылмыстар етек
алды.
Тың игеруге байланысты совхоздарға көбінесе тозған, бұлінген
тракторлар мен комбайндар, ауыл шаруашылық техникасы жіберілді.
Экологиялық жағдай күрт нашарлады. Аса кеп территория жыртылып,
нәтижесінде көп жерлер тіршілікке жарамсыз болып қалды. Топырақ
эрозияға ұшырап, жердің құнарлылығы азайды.
Мал шаруашылығының дамуы артта қалды. Миллион-даған гектар
жерлер жыртылғандықтан, малдың жайылымы, жемшөп дайындайтын
жерлер азайды. Мал шаруашылығының шығынға ұшырауынан ет, сүт
өнімдерінің көлемі де азайды.
Лекция №21-22 КСРО-ның дағдарыс және құлдырау кезеніндегі Қазақстан
(1985-1991ж.ж)
Жоспар:
1.Қазақстандағы (1985-1991ж.ж.) саяси жағдайлар
КСРО құрамындағы барлық одақтас республикаларда 1980 жылдан кейін
аса күрделі жағдай басталды. Мұндай жағдай елдің әлеуметтік,
экономикалық нышандарының жоқтығынан туып еді.
Дағдарыстың себебі өте көп болды. Мысалы, экономикалық жағынан
алғаңда ғылыми-техникалық прогрестің өндіріске енгізілуі баяу өтті,
өнімдердің сапасына емес, санына көп көңіл бөлінді т.б.
Қоғамдық өмірде халықтың түрмыс деңгейі күрт төмендеді, әлеуметтік
мәселелерге көңіл бөлінбеді, қылмыс тым көбейді.
1985 жылы наурызда К.У. Черненко қайтыс болғаннан кейін, КОКП
Орталық Комитетінің бас хатшысы қызметіне М.С. Горбачев келді.
115
Қайта құру бағыты
1985 жылы сәуірде КОКП ОК-тың пленумында әлеуметтік, экономикалық
дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес экономикалық құрылымды ғылымитехникалық прогресс негізінде қайта құру бағыты жарияланды. Бұл қайта
құру бағыты 1986 жылгы КОКП-ның XXVII съөзінде макұлданды. Сонымен
партия елді жаңару бағытына бастауга міндет алды.
Кайта кұру ешқандай багдарламасыз, гылыми айқындамасыз жүргізілді.
Вұл бағыттың қияли болжамдары көп болды. Қайта құру бағыты алғашқы
кезден бастап сәтсіздікке ұшырай бастады. Бұган Мәскеуде В.В. Гришин,
Ленинградта Г.В. Романов, Қазақстанда Д.А. Қонаев, Әзірбайжанда Г.
Әлиев сияқты басшылар кінәлі деп шешілді. Қайта кұру бағыты мемлекетті
сол кезде алғышарты қалыптасқан аса ірі дағдарыстан құтқара алмады.
Қоғамдағы жагдай күннен-күнге қиындай берді.
Негзгі себептері. 80 жылдарга қарай халық шаруашылығындағы
тоқыраушылық айқын көрінді. Республика шикізат көзі ретінде қала берді.
Рухани идеологиялық өмір де отарлау жүйесінің толық ықпалында болды.
¥лт-тық мәдениет, салт-дәстүрлер, тіл өте ауыр жағдайға тірелді. Тек
қана 1954—1986 жылдар аралығында қазақ тілінде білім беретін 600-ге
жуықмектеп жабылды. Қазақтілінің қолдану аясы өте тарылды. Сол кезде
билікте отырғандарды тіл тавдыры толғандырмады.
Аса маңызды мәселелердің барлығы тек Мәскеуде ғана шешіліп отырды.
Республикалар егемендігі сөз жүзінде ғана болды.
Қазақстан партия басшысы Д. Қонаев өз жұмысында көптеген
кемшіліктерге жол берді. Д. Қонаевтың өзіне республика халықтарының
арасында табынушылық пайда болды. Д. Қонаев маңындағылар
республикадағы күрделі әлеуметтік, экономикалық, рухани, экологиялық
жағдайларға немкұрайды қарады.
Желтоқсан оқиғасы (1986)
1986 жылғы желтоқсан оқиғасына жылдар бойы қордаланған осыңдай
себептер түрткі болды. Орталықтың өктемдік әрекеттері мен
демократиялық принциптері арасындағы қайшылықтар, шовинистік саясат
т.б. қалыптасқан жағдайлар наразылықтың негізгі себептері болды.
Наразылықсылтауы. 1986 жылы желтоқсанда Қазақстан коммунистік
партиясының Орталық Комитетінің V пленумы болды. Пленумда
Қазақстанды көп уақыт бойы баскарған Д. Қонаевты орнынан босатып,
мемлекет басшылығына республика халқына бейтаныс Ульяновск облысы
партия комитетінің бірінші хатшысы болған Г.В. Колбин тағайыңдалды. Ел
басшылығының ауыстырылуына арналған бұл пленум 18 минутқа ғана
созылды. Орталықтың бұл әрекеті барып тұрған саяси қателік және қазақ
халқының мүддесін мүлде елемеушілік болды.
Оқиға барысы 1986 жылы 17 желтоқсанда Алматы қаласында
республика басшылығының ауыстырылуына қарсылық ретінде жастар
толқуы басталды. Мұндай наразылықтар басқа қалаларда да өтті.
Наразылықтың басты қозғаушы күші студенттер, жастар болды. Жастар
толқуы бейбіт жағдайда Алматы көшелерінде басталды. Жастар шеруі
116
кұқық бұзушылық, ұлтшылдық сипаттан алшақ болды. Тек лениндік ұлт
саясатының бұрмалан-бауы, әр ұлтқа өз басшысын қою керек деген сөз
жазылған тақтайлар ұстап жүрді. Бюрократиялық жүйеге үйренген
республика басшылары жастар пікірін тындағылары келмей, олардың тез
тарауын талап етті. Шеруді тарқату мақсатында республика басшылары
Алматы гарнизоны, басқа да әскери күштер көмегімен жастар жиналған
Брежнев алаңын қоршады. Демонстрацияны тоқтату мақсатында КСРОның кейбір өңірлерінің ішкі әскер бөлімдері әкелінді.
Осыншама ірі күштер сапер күрегі, үйретілген иттер, су шашатын
машиналар, сойылдар т.б. қарулар көмегімен демонстрацияны тоқтатты.
Қоғамдық тәртіп сақшылары өрескел қатыгездікке барып, көп адамдардың
қаза табуына жол берілді. Республика басшылары бұл жағдайға көз жұма
қарады.
Шеруге қатысқандарды тергеу ісі өте қатал, заңсыз жүргізілді. Тергеу
камераларына, қаланың сыртына әкетілгендердің саны 8,5 мың болды.
Көптеген жастар оку орындарынан, комсомолдан шығарылды. Оку орнынан
271 студент, комсомолдан 787 адам шығарылды.
Желтоқсан оқиғасына қатысқандардың ішінен Қайрат Рысқұлбеков,
Ербол Сыпатаев, Ләззат Асанова, Сәбира Мұхаметжанова сияқты жастар
жазықсыз өктем биліктің құрбандары болды. Біраз уақыттан кейін сол
кезде айыпталған 99 адамның 46-сы ақталды. 1987 жылғы КОКП Орталық
Комитеті Алматыдағы 1986 жылғы жел-тоқсан оқиғасын «қазақ
ұлтшылдығының көрінісі» деп бағалады.
Желтоқсан оқиғасы КСРО-ның ыдырауын тездетті. Кейіннен партия
желтоқсан оқиғасында жіберілген қателерді мойындады. КОКП ОК-ның
желтоқсандағы жастар шеруін қазақ ұлтшылдыгы деп кінәлау қате деген
қаулы шығарды. КСРО халықдепутаттарыныңі съөзінде ақын, қоғам
қайраткері М. Шаханов желтоқсандағы орталықтың жүргізген іс-әрекетін
қатты сынап, тұңғыш рет мінбеде сөз сөйледі. Бұл желтоқсан шындығын
ашудағы алғашқы қадам болды.
Жаңаөзендегі оқиғалар
Маңғыстау облысының Жаңаөзен қаласындағы мұнай, газ кен
орындарына жұмыс күшін үкімет сырттан әкелді. Сырттан келгендер мен
байырғы тұрғындар арасында әлеуметтік әділетсіздік орын алды. Мұндай
әділетсіздік үй, азық-түлік бөлуде де орын алды. Жастар арасында
жұмыссыздық көбейді. Тұрғын үй кезегі ұзаққа созылды. Сонымен қатар
сырттан келгендер қазақ халқының ұлттық мүддесімен санаспады. Осының
бәрі 1989 жылғы Жаңаөзен қаласындағы қазақтар мен Кавказ ұлттарының
өкілдері арасындағы қантөгіске ұласқан қақтығысқа себеп болды.
Қақтығыс әскерилердің көмегімен басылды. Осы оқиғадан кейін сырттан
вахтамен жұмыс істейтіндер қаладан әкетілді.
Қарағандыдағы кеншілер ереуілі
1989 жылы шілдеде Қарағанды көмір кенінде жұмыс істейтін кеншілер
ереуілі болды. Ереуілге 15000-ға жуық адам қатысты. Олардыңталабы:
жалақы есіру мәселесін шешу, Семей ядролық полигонын жабу, орталықтың
117
монополиясын тоқтату т.б. Ереуілді Д. Тегісов, М. Рамазанов, П. Шлегель,
П. Перебойнос т.б. басқарды. Ереуілшілермен кездесу үшін Қазақстан
коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.Ә.
Назарбаев Қарағандыға келіп, ереуілшілерді тыныштандырды. Кеншілер
мен республика үкіметінің көзқарасы бір жерден шықты.
Кеңес саяси жүйесіне реформа
1989
жылы мамырда КСРО халық депутаттарының I съезі өтті.
Съезде елді жайлай бастаған дағдарыстың себебі туралы мәселе қаралды.
Бұл съезден кейін компартияның билігі өз беделінен айырыла бастады.
М. Горбачев бастаған партия басшыларының қызметіне сын айтылу
көбейді. Партиямен қатар комсомол,кәсіподақ қызметтері де үздіксіз
сыналды.
КСРО халық депутаттарының I съөзінде жаңа одақтық келісімшартты
жасау мәселесі көтерілді. Бірқатар одақтас республикаларда егемендік
туралы декларация қабылданды.
1990 жылы 25 қазанда Қазақстан өзінің мемлекеттік егемендігі туралы
декларация қабылдады.
Қоғамдық-саяси қозғалыстар
80 жылдардың аяғына қарай демократиялық процестің жандануына
байланысты Қазақ КСР-де қоғамдық ұйымдар құрыла бастады.
1989жылы Қазақстанда алғашқы болып «Невада-Семей» экологиялық
қозғалысы құрылды. Қозғалыстың мақсаты - республика жеріндегі Семей
және басқа полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыққа көмек
көрсету. Қозғалыс төрағасы - О. Сүлейменов. Ақын, қоғам қайраткері М.
Шахановтың бастамасымен Балқаш және Арал проблемалары бойынша
комитет құрылды. Комитеттің негізгі мақсаты Арал төңірегіндегі
экология-лық апаттың зардабын шеккендерге көмек беру, теңіздің
экологиялық апатына үкімет назарын аудару болды.
1990жылы «Азат» азаматтық қозғалысы құрылды. Басты мақсаты
Қазақстанның мемлекеттік егемендігін алу болды.
1991
жылы «Азат» азаматтық қозғалысының партиясы құрылды.
Жастар өздерінің саяси қозғалысы «Алаш» партиясын кұрды.
1991 жылы Қазақстан социал-демократиялық партиясы құрылды.
1990 жылы ұлтаралық «Единство» қозғалысы құрылды. Қозғалысқа
ғылыми-техникалық интеллигенция екілдері кірді.
Осы кезде «Желтоқсан» партиясы қүрылды. Бұл партияның қүрамына
198бжылғы желтоқсан оқиғасына қатысқандар кірді.
1989 жылы «Әділет» қоғамы кұрылды. Қоғамның негізгі мақсаты
ұжымдастыру көзіндегі ашаршылық, сталиндік репрессия шындығын ашу
болды. Бұдан басқа Қазақ-станда «Азамат», «Ақиқат», «Қазақтілі»,
«Мұсылман әйел-дер лигасы» сияқты қоғамдық-саяси қозғалыстар құрылды.
1990 жылы Қазақстанда 100-ден аса қоғамдық-саяси қозғалыс болды.
Алматыда ғана 40-қа жуық саяси қоз-ғалыс жұмыс істеді. Бұл кезде
Қазақстандағы көптеген қоғамдық-саяси қозғалыстар әлсіз және
қалыптасу кезіңде болды. «Невада-Семей», «Қазақ тілі» сияқты қоғамдық
118
қозғалыстар біршама мықты, көптеген мүшелері мен белгілі дәрежедегі
қаржылық қорлары бар ірі қозғалыстар болды.
1990 жылы Қазақстан коммунистік партиясы кұра-мында 800000-ға
жуықмүше болды. Осы кезден бастап компартияға деген халықтың
сенімсіздігі күшейді. Бұл жағдай компартия беделі түсуіне айтарлықгай
әсер етті. 1990 жылы компартия мүшелерінің 42%-ы өз еркімен партия
қатарынан шықты. Осы жылы партия мүшелерінің қатары 49000-ға кеміді.
90 жылдардың басына қарай Қазақстанда бұрын патша үкіметінің
жазалаушы күші болған казактар ұйымы пайда болды. 1991 жылы
15қыркүйекте Орал каласында казактар патша үкіметіне қызмет етуінің
400 жылдығын мерекелеуге шешім қабыддады. Бұл, шындығында, қазақ
халқының ұлттық мүддесімен санаспағандықтың дәлелі. «Азат»,
«Желтоқсан», «Парасат» қозғалыстары бұл әрекетке ашық түрде қарсы
шықты. Жаппай қақтығысқа ұласа жаздаған бұл әрекет жоғарыда аталған
қозғалыстар мен құқық қорғау органдарының араласуымен тоқтатылды.
Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстары
80 жылдардың соңына қарай Қазақстанның сыртқы экономикалық
рынокқа шығуына біршама мол мүмкіндіктер туды. Экспортқа тауар
шығару жөнінде Қазақстан КСРО-да 5-орында болды. Қазақстан
тарапынан экспортқа шығаратын өнімнің 97%-ы шикізат болды. Одақ
көлемінде экспортка шығаратын мыстың 72%-ы, фосфордың 90%-ы,
қорғасынның, мырыш пен хромның 100%-ға жуығы Қазақстан үлесіне тиді.
Егемендік алған жылдары елімізде сыртқы экономикалық қатынасқа
байланысты «Қазақ КСР-дегі сыртқы экономикалық қызметінің
принциптері туралы», «Қазақ КСР-дегі шетел инвестициялары туралы»
т.б. заңцар қабылданды.
Сыртқы экономикалық байланыстың кеңеюі нәтижесінде елімізде
Сыртқы экономикалық байланыстар министрлігі, Сыртқы экономикалық
банкі сияқты ірі ведомстволар құрылды.
1990
жылы Қазақстан және Сауд Арабиясы біріккен «Аль-БаракаБанк-Қазақстан» банкі құрылды.
«Самсунг», «Голд Стар» сияқты Оңтүстік Кореяның ірі компаниялары
Қазақстанда өз өкілдіктерін ашты.
1991
жылы Қазақстанда шетелдің 24 біріккен кәсіпорны жұмыс
істеді. Біріккен кәсіпорындардың көбі халық тұтынатын тауарлар
шығаруға бағытталды.
Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы 1990 жылы 21,7 млн
сомды құрады. Алматы-Үрімші-Алматы әуе жолы, Жаркент-Инин
автомобиль жолы іске қосылды. Республикада Жәйрем-Атасу, Қарағанды,
Маңғыстау сияқты еркін экономикалық аймақтар сыртқа экономикалық
байланыс жасайтын негізгі бағыттар болды.
2.1985-1991 ж.ж. Қазақстан экономикасы жүйесінің дағдарысы.
1991 жылы Казақстан халкының42,4%-ы (7млн 124,6 мың) ауылда тұрды.
Халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілуі жағынан ауыл қалаға қарағанда
119
көп артта қалды. Ең алдымен ауылдың қаражатпен қамтылуы өте баяу
жүрді. Мысалы, 1991 жылға қарай Қазақстандағы ауылдық жерлерде
халықтың тұрғын ұймен қамтылу мәселесі басқа республикаларға қарағанда
артта қалды. 90 жылдарға қарай Қазақстанда 67,5 мың шақырым
асфальтталған автомобиль жолы болса да, ауылдық жерлерді көлікпен
қамтамасыз ету ісі нашар дамыды. Ауылдың әлеуметтік жағдайы 90
жылдардың басына қарай күрт нашарлады. 70 жылдары болашағы жоқ
деген желеумен көптеген ауылдардың, сонымен бірге мәдени орындардың
жойылуы ауылдықжерлердегі халықтың әлеуметтік жағдайын
қиындатты. Халық күнделікті тұтынатын өнімдердің көбі азайып кетті.
Ауылдықжерлердегі халыққа білім беру ісінде көпте-ген олқылықтар
байқалды. Ауыл мектептерін заман талабына сай компьютермен
қамтамасыз ету артта қалды. Көп мектептерде окушылар саны күрт
азайып кетті. Ауылдық жерлерде білікті дәрігерлер жетіспеді, кейбір
ауылдарда дәрігерлік мекеме жоқ болды. Атырау, Маңғыстау, Қызылорда,
Жезқазған облыстарында халықтың әлеуметтік жағдайы өте нашар
болды.
Лекция №23-26 XX ғ. соңы мен XXI ғ. басындығы Қазақстан (19952000жж.)
•
•
•
-
Жоспар:
1.Қазақстандағы XX ғ. соңы-XXI ғ.басындағы саяси жағдай.
2.XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысындағы Қазақстан экономикасы.
1992-1994 жылдары республикада совхоздар мен колхоздарды қайта кұру
саясаты жүргізілді.
1987 жылдың басы ауыл шаруашылығында 51885 шаруашылық объектісі
кұрылды.
- 47393 шаруа қожалығы;
- 991 шаруашылық серіктестігі;
- 2614 өндірістік кооператив;
- 399 акционерлік қоғам;
- 120 эртүрлі кзуымдастык;
- 95 мемлекеттік кэсіпорын;
- 273 колхоз;
1997 жылдың алғашкы жартысында 2106 ауыл
шаруашылық кәсіпорын
шаруашылык жүргізудің мемлекеттік емес объектілеріне өзгертілді
(1997ж.). Меншіктің жаңа нысандарының тұрақтануы өте күрделі
экономикалық жағдайда жүргізілді.
Ауыл еңбеккерлерінің экономикалық жағдайыныц тұрақсыздығының
пайда болу себептері:
- Шаруашылық байланыстардың бұзылуы.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркэсіп арасындағы тауар алмасудағы баға
теңсіздігінің (диспаритет) артуы.
120
- Құнсыздану.
- Бюджеттің жетіспеушілігі.
- Несиелік ресурстардың кымбаттауы.
Экономикалык реформаны жүргізуде кешенділіктің, жан-жактылықтың
болмауы.
Өнеркәсіп
өнімдерінің бағасы босатылғанымен (еркін баға),
ауылшаруашылық өнімдерінің көптеген түрлеріне мемлекет тұрақты
сатып алу бағаларын белгіледі. Жекешелендірілген кэсіпорындарға
мемлекеттік тапсырыс берілді. Нәтижесінде, өнеркәсіп өнімдерінің бағасы
ауылшаруашылык өнімдеріне қарағанда тезірек өсіп отырды.
• Меншіктің барлық нысандарына, астық дайындауға берілетін мемлекеттік
тапсырыс 1995 жылы тоқтатылды. Баға қайшылығыныц салдарлары:
• 1992-1996 жылдары баға деңгейінің жоғарылуы - 6,8 есеге есті;
• Агроөнеркэсіп кешені (АӨК) - 21 млрд. теңге жоғалтты.
• Ауылшаруашылық қүрал-саймандарын сатып алу бағасы жэне электр
қуатының бағасы - 40%-га өсті.
• Жанар-жағармай материалдарының бағасы - 25%-ға артты.
• Табыссыз шаруашылықтар саны күрт көбейді.
Шаруашылыктар өндірісті ете қымбатқа түсетін несие есебінен ғана
жүргізе алатын болды.
Ауылшаруашылығына белінген төлемдердің түрақты кешігуі
қаражаттардыц құнсыздануына әкеп сокты. Нәтижесінде
ауылшаруашылық кэсіпорындары банкротқа үшырауға жақындады (19941996 ж.ж.):
- Жыл бойына еңбекақы төленбеді.
- Шаруашылыққа қажетті тауар алуға каражат жетіспеді.
1995-1996 жылдары ауыл шаруашылығына коммерциялық банктер
беретін несиелер қысқартылды (1996 жылы - 44%-га).
• Егістік жерлер көлемі азайды: 1994 жылы - 35 млн. га. 1996
жылы - 25,6
млн. га.
Топырақ деграциясы (эрозия, қайта тұздану) орын алды.
• Мал жэне құс саны кеміді: 1991 жылы - 16,6 млн.
1997 жылы - 8,1 млн. (51%-ға кеміді). Ауылшаруашылық кэсіпорындары
мал,астық, жанар-жағармай, косалқы бөлшектерді жұмысшыларға
еңбекақы орнына төлеуге мәжбүр болды.
3.1995-2000 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты.
4.1995-2000 ж.ж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық.
90-жылдарда өнер мен әдебиет идеологиялық қысым азабынан
босану кезеңінде болды. Халыктың өткен тарихқа,жеке тұлғаларға
кызығушылығы және жеке адамға табынудың шындығын білуге ынтасы
туды.
Қазақ халқының ауыр тағдыры туралы жазылған күрделі шығармалар
авторлары: І.Исенберлин,
Ә.Кекілбаев,
С.Жүнісов, КЛСүмаділов,
М.Мағауин т.б.
121
•
•
-
-
Қоғам мен жеке түлғалардың өзара қарым-қатынасы, тұрмыстың
қилы мәселелері терең зерттелген еңбектер жазған жазушылар:
Ш.Исабеков, И.Щеголихин т.б.
Халықтың өткен тарихындағы қасірет шманды жырлаған азаматтық
үнге толы азиялық шығармаларды дүниеге әкелген кынлар: Ж.Молдағалиев,
Қ.Мырзалиев, М.Шаханов т.б.
Халыктың өнер-айтыс
дәстүрін жанғыртушы ақындар:
М.Көкенов, Беркенова,Ә.Қалыбекова, Қ.Әбілов, т.б.
Алматы
жасөспірімдер
театры Ш.Нұртазаның "Сталинге хат",
М.Әуезовындағы театр Ж.Аймауытовтың "Ақбілек" пьесаларын қойды.
1991 жылғы республикадағы мәдени орындар: 5 тілде жұмыс істейтін
48 кэсіптік театр; 26 концерттік ұйым; 9
мыңнан астам клуб үйлері;
10 мыңға жуық көпшілік кітапхана;49 ұлттык-мәдени орталық.
Ұлттық мәдениет күндері мен фестивальдарды, "Наурыз" секілді
халықтық мерекелерді өткізу дәстүрге айналды. 90-жылдары өнер
қайраткерлерінін қатары тандаулы есімдермен толықты: Қ.Байбосынов,
Қ.Ахмедияров, Ж.Кэрменов, А.Мүсакожаева, Ж.Әубәкірова, Е.Құрманғалиев, Н.Өскембаева т.б.Халықтық музыканы дамытуда « Отырар сазы»,
«Сазген», «Адырна» секілді ұжымдар ерекшеленді.
80-жылдардың соңында ұлттық киноға өзіндік көркемдік ойы және
идеялык ұстанымы бар кино жасаушылардың жаңа ұрпағы келіп қосылды.
Шығармашылық жаңашылдығымен және
әлеуметтік
күйзелістердінақты көрсетуімен ерекшеленген фильмдер тобы:
«Соңғы аялдама» - режиссері С.Апырьшов
«Адамдар арасындағы бөлтірік» Т.Теменов.
• «Бейбарыс сұлтан» - Ф.Мансүров.О.Рымжанов, С.Азимов, В.Рерихтың
өткір проблемаға, шыншылдыкка құрылған соңғы деректі кино
шығармалары-ерекше туындылар.
Ең бір күрделі проблемаға душар болған мәселе - қазақ және басқа да
ұлт тілдерін дамыту қажеттігі.
Қазак тілінің жағдайы сын көтермейтін дағдарысқа ұшырады:
Қалыпты жағдайда дамыған тіл 80 қоғамдық функцияны атқарса, қазак
тілі бар болғаны 10 түрлі функцияда пайдаланылды.
Қазақ тілі іс қағаздарын жүргізуден шеттетілді.
60-90 жылдары Көкшетау, Солтүстік Қазакстан, Ақмола, Қостанай,
Шығыс Қазақстан
облыстарында қазақ мектептерінің саны
күрт қысқарды.
Қала жастары ана тілінде сөйлей алмайтын деңгейге дейін төмендеді.
Ата-аналар мен балалары әр түрлі тілде сөйлейтін жағдайға жетті.
Тіл мәдениетіне деген мұндай теріс көзқарас қазақ халкының ғасырлар
бойы қалыптасқан эдебиетіне, тарихына жэне салт-дәстүріне салқынын
тигізді.
Орыс тілінің мэдениетін көтеруге деген талап төмендеп, жаргондық
сөздер көбейді.
122
•
•
-
Қоғамды жаңарту жағдайында бұл келеңсіз құбылыстарды ашык
талкыға салу мүмкіндігі туды. «Тіл туралы Заңның» жобасы
жарияланып, жұртшылық талқылауына ұсынылды.
1989 жылы 22 кыркүйек - «Қазақ КСР-дегі тілдер туралы Заң»
қабылданды.
• Қазак тілі - мемлекеттік тіл.
Орыс тілі - ұлтаралық катынас тілі болып жарияланды.
Республикада қазақ тілін қайта түлету және дамыту жөнінде
жұмыстар аткарылды:
1990жылдың маусымынан 1991 жылдың маусымына дейін қазақ тілінде
тэрбиелейтін 482 балабақша салынып, барлығы 1677 болды.
Қазақ тілінде жалпы білім беретін 155 мектеп, 4 кәсіптік-техникалық
училище ашылды.
Іс қағаздарын қазақша дайындайтын жэне қазак тілінде басатын мамандар
даярлайтын кәсіптік-техникалық училище жұмыс істеді.
Алматы каласында, Қарағанды, Ақмола облыстарында татар және
неміс тілдерінде оқытатын мектептер ашылды. Республикалық теледидар
мен радио 6 тілде хабар таратты.
1988 жылы Қазақстан компартиясы ОК-нің қаулысымен 3040жылдары және 50-жылдардың бас көзінде сотталып, жазаға ұшыраған
казақтың даңқты ұлдарының есімі халқына кайтарылды.
Ш.Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймаутов,
М.Дулатовтың шығармашылық мұралары ақталды.
Қазакстан Компартиясы ОК-нің 40-жылдардың екінші жартысында
жэне 50-жылдардың бас көзінде идеология мен ғылым мэселелері жөнінде
қабылдаған біркатар қаулыларының күші жойылды.
•
1947 жылғы 21 қаңтардағы «Қазак КСР ЛШҺШ Ачедамюйжггаг және
әдебиет институтының дөрекі саяси қателіктері туралы» каулысы күшін
жойды.
•
1990 жыл қыркүйек - Н.Назарбаевтың "30-40 ж.ж. аралығында және
50-ж. басында заңсыз қуғын - сүргіннен зардап шегіп, кейін ақталған
азаматтарға жәрдем керсету жөніндегі шаралар туралы" жарлығы
шықты.
Бұл шаралар тыйым салынып келген көптеген көркем шыгармаларды
терең зерттеуге мүмкіндік туғызды.
5.Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты
(XX ғ. аяғы- XXI ғ. басы.)
Қазақстанның тәуелсіздігін ең алғаш Түркия, АҚШ, Қытай, Иран,
Пәкістан, Канада, Швейцария т.б. мойындады.
1992 жылдың ортасында Қазақстанның тәуелсіздігін таныған әлемдегі
мемлекеттердің саны 30-дан асты.
1991жылы 2 наурызда Қазақстан Республикасы БҰҰ-ның мүшелігіне
қабылданды. Қазақстан Республикасы әлемнің көптеген мемлекеттерімен
дипломатиялық қатынастар орнатты. «Филлип Моррис», «Шеврон»
123
(АҚШ), «Ахсел», «Окан Холдинг» (Түркия), «Самсунг» (Корея) т.б. ірі
шетелдік компаниялар Қазақстанда жұмыс істей бастады.
1992 Республиканың сыртқы мәдени байланысы айтарлықтай нығайды.
Абай мен Жамбылдың, Мұхтар мен Қаныштың мерейтойлары ЮНЕСКО
көлемінде тойланды. 1993 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаев ядролық қарудан еркін аймақ болуы туралы Лиссабон
хаттамасына қол қойды.
124
125
«Қазақстанның қазіргі заман тарихы» пәні бойынша оқу-әдістемелік қамсыздану картасы
№
1
Сабақ
түрі
(лекция,
семинар,
СОӨЖ)
Сағ. Тақырып
саны атауы
Өткізілетін сабақтың
мақсаты мен міндеті
1
2
Лекция
3
2
4
Кіріспе дәріс.
XX-XXI ғ.
басындағы
Қазақстан
тарихының
тарихнамасы
мен деректері.
5
XX-XXI ғ. басындағы
Қазақстан тарихының
тарихнамасы мен
деректері туралы
мәліметтер беру.
Кеңестік және шетелдік
тарихнаманың (ХХХХІғ. басы) қазақ
тарихына қатысты
«ақтаңдақтарын» ашып
көрсету.
2
Лекция
4
1917 жылы
Ресейдегі
қазан
ревалюциясы
және
Қазақстанда
Кеңестік
биліктің
орнауы
1917 жылы Ресейдегі
қазан ревалюциясы және
Қазақстанда Кеңестік
биліктің орнауы және
бірінші және екінші бүкіл
қазақстандық съездер
туралы мәліметтер беру.
Еліміздің тарихына
құрметпен қарауға,
Отансүйгіштікке
тәрбиелеу.
Тақырып
Әдістемелік
бойынша
нұсқаулар
қолданылаты
Тақырып Тақырып
н әдебиеттер
бойынша бойынша
СОӨЖ
СӨЖ
6
7
8
Қосымша
Техникалық
пайдаланыл
құралатын
жабдықтар
материалда
р (схемалар,
заңдар)
9
10
126
3
Лекция
4
Қазақстан
XXғ.
20-ж.Iжартысындағы
Жаңа
экономикалық
саясат (ЖЭС)
Қазақстан ХХғ.20-шы.Іжартысындағы
Жаңа
экономикалық
жағдай,
өлкедегі
кеңестік
мемлекеттік құрылысы
туралы мақсаттау.
4
Лекция
6
Қазақстан
1941-1945 ж. ІІ
дүниежүзілік
соғыс
жылдарында
Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ
дүниежүзілік соғыс
жылдарында Қазақстан
әскери лагерь бөлімі,
мәдениеті мен ғылымы
туралы мақсат ету.
5
Лекция
4
Қазақстан
соғыстан
кейінгі
жылдарда
(19461965ж.ж.)
6
Лекция
2
7
Лекция
4
КСРО-ның
дағдарыс және
құлдырау
кезеніндегі
Қазақстан
(19851991ж.ж)
XX ғ. соңы
мен XXI ғ.
Қазақстан соғыстан
кейінгі жылдарда
Қазақстанда өнеркәсіп
өндірісінің жаңа
саларының
қалыптасуы.«Тың және
тыңайған» жерлерді
игеру Отансүйгіштікке
тәрбилеу.
КСРО-ның дағдарыс
және құлдырау
кезеніндегі
Қазақстандағы саяси
жағдайлар.
Қазақстандағы XX ғ.
соңы-XXI ғ.басындағы
127
басындығы
Қазақстан
(19952000жж.)
саяси жағдай
Қазақстанның басқа
елдермен саяси және
экономикалық
байланыстардың дамуы
Ресеймен экономикалық
байланыстары
8
Лекция
4
Қазақстанның
басқа елдермен
саяси және
экономикалық
байланыстард
ың дамуы
(20012009ж.ж)
9
Семинар
1
10
Семинар
1
11
Семинар
1
Кіріспе .XXXXI ғ.
басындағы
Қазақстан
тарихының
тарихнамасы
мен деректері.
1917
жылы
Ресейде қазан
ревалюциясы
және
Қазақстанда
Кеңестік
биліктің
орнауы
Қазақстан
октябрь
революциясы
және
азамат
128
12
Семинар
1
13
Семинар
1
14
Семинар
1
22
Семинар
1
23
Семинар
1
соғысы
жылдарында
(1917-1920)
Қазақстандағы
«Соғыс
коммунизм»
саясаты және
оның
ерекшелігі.
Қазақстандағы
индустриализа
ция және оның
ерекшелігі мен
қайшылықтар
ы (1928-1933
ж.ж.).
Қазақстандағы
ауыл
шаруашылығы
н
ұжымдастыру
(19281933жж.)
Соғыс
қарсанындағы
Қазақстандағы
әлеуметтікэкономикалық
және
саяси
жағдай.
Қазақстандағы
20-30-шы ж.ж.
мәдени
129
24
Семинар
1
25
Семинар
1
26
Семинар
4
27
Семинар
1
28
Семинар
2
құрылыс
Қазақстан
1941-1945 ж. ІІ
дүниежүзілік
соғыс
жылдарында
Қазақстан
соғыстан
кейінгі
жылдарда
(1946-1964
ж.ж.)
Қазақстан XX
ғ. 1965-1985
ж.ж.
Қазақстан
мемлекеттік
тәуелсіздігінің
қайта тууы.
(1991-1996
жж.)
XX ғ. аяғы мен
XXI
ғ.
басындығы
Қазақстан
(1997-2009
жж.)
130
ІІ.Семинар сабағының тақырыптық жоспары.
№ Тақырыптар
Семнар
сабақтар
Апта
СОӨЖ
СӨЖ
1
Кіріспе .XX-XXI ғ. басындағы Қазақстан
тарихының тарихнамасы мен деректері.
1
1 апта
1
2
2
1917 жылы Ресейде қазан ревалюциясы
және Қазақстанда Кеңестік биліктің
орнауы
Қазақстан октябрь революциясы және
азамат соғысы жылдарында (1917-1920)
Қазақстандағы «Соғыс коммунизм»
саясаты және оның ерекшелігі.
1
2 апта
1
2
1
3 апта
1
2
1
4 апта
1
3
Қазақстандағы индустриализация және
оның ерекшелігі мен қайшылықтары
(1928-1933 ж.ж.).
1
5 апта
1
2
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын
ұжымдастыру (1928-1933жж.)
7
Соғыс қарсанындағы Қазақстандағы
әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдай.
8 Қазақстандағы 20-30-шы ж.ж. мәдени
құрылыс
9 Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік
соғыс жылдарында
10 Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда
(1946-1964 ж.ж.)
11 Қазақстан XX ғ. 1965-1985 ж.ж.
1
6 апта
1
2
1
7 апта
1
3
1
8 апта
1
2
2
9 -10 апта
2
3
1
11 апта
1
2
1
12 апта
1
2
12 Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздігінің
қайта тууы. (1991-1996 жж.)
13 XX ғ. аяғы мен XXI ғ. басындығы
Қазақстан (1997-2009 жж.)
1
13 апта
1
2
2
14-15 апта
2
3
15
15
15
30
3
4
5
6
Барлығы:
131
Семинар сабақтарының жоспары
Қазақстанның қазіргі заман тарихы.
Семинар№1. XX-XXI ғ. басындағы Қазақстан тарихының тарихнамасы мен деректері.
Жоспар:
1.Қазақстан тарихы тарихнамасының зерделену проблемалары.(ххғ.)
2.Кеңестік және шетелдік тарихнама (ХХ-ХХІғ. басы)
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша Кеңестік тарихтың жолөнекейжазылуы,
коммунизм мен капитализмнің өзара арпалыстары.Тарихты идеологияландыруы.Ұлт
проблемаларын ұпай жинауға пайдаланғандығы.Отандық тарих оның ішінде қазақ
халқының тарихы саясат құрбандығына шалынуы.Мифтерге негізделген жалған,жалтақ
тарихтың ірге тасының қалануы.Отан тарихын саясатқа бейімдеп «өңдеу»,өзгерту
тәсілдері.Қазақ сахарысында пролетариат қозғалысының статусын әсірлеу мифі.Ұлттық
мүддені пролетариаттық-таптық мүддеге бағындыру,ұлттық өзін-өзі билеу құқын шектеп
ұлттық мемлекет құруда пролетариат диктатурасын табындыру.Бір орталық мемлекеттен
қуыршақ ұлттық республикаларды өрбітіп жерін,байлығын алып,оны алу үшін
жалындыру болған мәселелеріне тоқталу. Екінші сұрақ бойынша, тарихи әдебиеттегі
приоритеттің бірі-Қазан төңкерісінің заңдылығы туралы миф.Қазақ кеңестіік мемлекеттік
статусты әсірелеу мифі.Қазақстан тарихының концепциясы негізгі байымдары,одақ
көлемінде империялық бағытта жазылды.Бүгінде Отан тарихына тағлым ету,оның бетін
жайлаған мифтерден асып өту тарихшылар әулетінің қарызы мен парызы.Тарихнама
мәселесі-Отан тарихының өте нәзік жауапты саласы.Отан тарихының сүбелі бөлігімәдениет тарихы.Отан тарихы жаңа деректемелік негізде талдап беру.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№2. 1917 жылы Ресейде қазан ревалюциясы және Қазақстанда Кеңестік биліктің
орнауы.
Жоспар:
1. Қазан оқиғасы 25 қазан 1917 Петроградтағы төңкеріс немесе Қазақ комитетерін құралы
және қызметі.
2. Бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер. Олардың сьездегі қараған мәселелері.
«Алаш» партиясының құрылуы. Оның бағдарламасы. Қазақстандағы XX ғ. Партиялар мен
қоғамдық ұйымдар.
3. Қазақстандағы Кеңес билігінің орнауының ерекшеліктері. «Алаш-Орданың»
басшылығы: құрылуы және қызметі.
Әдістемелік нұсқау.Бірінші сұрақ бойынша, қазан оқиғасы 25 қазан 1917 Петроградтағы
төңкеріс немесе Қазақ комитетерін құрылуы және қызметі туралы баяндау. Екінші сұрақ
бойынша, бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер. Олардың сьездегі қараған
мәселелері. «Алаш» партиясының құрылуы. Оның бағдарламасы. Қазақстандағы XX ғ.
Партиялар мен қоғамдық ұйымдар туралы мәселелерді қарастыру керек. Үшінші сұрақ
132
бойынша,. Қазақстандағы Кеңес билігінің орнауының ерекшеліктері. «Алаш-Орданың»
басшылығы: құрылуы және қызметі туралы деректер негізінде талдау керек.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№3. Қазақстан октябрь революциясы және азамат соғысы жылдарында (19171920)
Жоспар:
1. Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы. Совет үкіметі және Алашорда мен Қоқан
автономиясы үкіметтерінің тағдыры.
2. Қазақстанның азамат соғысына тартылуы. Майдандардың құрылуы. (1918-1920)
3. Азамат соғысының әлеуметтік – экономикалық және саяси қортындылары
Әдістемелік нұсқау Бірінші сұрақ бойынша, Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы. Совет
үкіметі және Алашорда мен Қоқан автономиясы үкіметтерінің тағдырына тоқталу керек.
Екінші сұрақ бойынша, Қазақстанның азамат соғысына тартылуы. Майдандардың
құрылуы. (1918-1920) жөнінде деректер негізінде пікір білдіру.Үшінші сұрақ бойынша,
Азамат соғысының әлеуметтік – экономикалық және саяси қортындыларын түйіндеу
қажет.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№4. Қазақстандағы «Соғыс коммунизм» саясаты және оның ерекшелігі.
Жоспар:
1. Азамат соғыс жылдарындағы экономикалық жағдай
2. «Соғыс коммунизм» саясаты, оның Қазақстандағы ерекшеліктері
3. 1921-1922 ж.ж. ашаршылық және оның зардаптары
Әдістемелік нұсқау Бірінші сұрақ бойынша, Азамат соғыс жылдарындағы экономикалық
жағдай туралы баяндау керек. Екінші сұрақ бойынша, «Соғыс коммунизм» саясаты, оның
Қазақстандағы ерекшеліктеріне тоқталу керек. Үшінші сұрақ бойынша, 1921-1922 ж.ж.
ашаршылық және оның зардаптары жөнінде мәліметтер келтіріп, пікір білдіру қажет.
133
Әдебиеттер: Н-9,Н-17,Қ-6,Қ-7,Қ-59
Семинар№5. Қазақстандағы индустриализация және оның ерекшелігі мен
қайшылықтары (1928-1933 ж.ж.).
Жоспар:
1.Қазақстандағы социалистік индустриализацияның принціптері және оның
ерекшеліктері.
2.Елдің индустриалдық дамуының алғашқы қадамдары.
3. ХХ ж. аяғы – 30 ж. басындағы елдің индустралыдық дамуы
4. ХХғ.30-жж Қазақстандағы қоғамдық-саяси ахуал.
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша, Қазақстандағы социалистік
индустриализацияның принціптері және оның ерекшеліктерін талдау. Екінші сұрақ
бойынша, елдің индустриалдық дамуының алғашқы қадамдары туралы деректер
келтіру.Үшінші сұрақ бойынша, ХХ ж. аяғы – 30 ж. басындағы елдің индустралыдық
дамуына тоқталу қажет. Төртінші сұрақ бойынша, ХХғ.30-жж Қазақстандағы қоғамдықсаяси ахуал туралы баяндау қажет.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№6. Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру (1928-1933жж.)
Жоспар:
1. Жаппай ұжымдастыру қарсаңындағы Қазақстанның ауыл шаруашылығы.
2. Қазақстанда жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру және оның
ерекшеліктері.
3. Көшпенділер мен жартылай көшпенділерді отырықшылдыққа көшіру.
4. Қазақстан шаруашылығының дәстүрлі құрылымдарының бұзылуы.
5. XX ғ 20 ж. екінші жартысы мен 30-жылдар басындағы қарсыласқан шаруа
қозғалыстары және оларды басуы.
Әдістемелік нұсқау. Бірінші сұрақ бойынша, жаппай ұжымдастыру қарсаңындағы
Қазақстанның ауыл шаруашылығы туралы айту керек. Екінші сұрақ бойынша,
Қазақстанда жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру және оның ерекшеліктері туралы пікір
айту керек. Үшінші сұрақ бойынша, көшпенділер мен жартылай көшпенділерді
отырықшылдыққа көшірудің себебін түсіндіру кажет. Төртінші сұрақ бойынша,
Қазақстан шаруашылығының дәстүрлі құрылымдарының бұзылуының себебі туралы айту
керек. Бесінші сұрақ бойынша, XX ғ 20 ж. екінші жартысы мен 30-жылдар басындағы
қарсыласқан шаруа қозғалыстары және оларды басуы туралы айту керек.
Әдебиеттер:
134
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар №7. Соғыс қарсанындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдай.
Жоспар:
1. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі.
2. Қазақ КСРО-ның құрылуы және Қазақстан Конституцияның қабылдануы. Жаппай
репрессия.
3. 30-шы жылдардың аяғындағы республикадағы әлеуметтік демографиялық және
этнографиялық жағдайлар
4. Соғыс қарсанындағы өнеркәсіп, көлік және энергетика.
5. Соғысқа дейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы.
6. 30-шы жылдардың II-жартысындағы урбанизация процестері.
Әдістемелік нұсқау. Бірінші сұрақ бойынша, Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі туралы
айтып кету керек. Екінші сұрақ бойынша, Қазақ КСРО-ның құрылуы және Қазақстан
Конституциясының қабылдануы туралы айту керек. Жаппай болған репрессия жөнінде
деректер көрсету қажет. Үшінші сұрақ бойынша, 30-шы жылдардың аяғындағы
республикадағы әлеуметтік демографиялық және этнографиялық жағдайлар қандай
болғанын айту қажет. Төртінші сұрақ бойынша, Соғыс қарсанындағы өнеркәсіп, көлік
және энергетика саласы туралы айту керек. Бесінші сұрақ бойынша, Соғысқа дейінгі
Қазақстан ауыл шаруашылығы қандай болғанын айту керек. Алтыншы сұрақ бойынша,
30-шы жылдардың II-жартысындағы урбанизация процестері туралы мәліметтер келтіру.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№8. Қазақстандағы 20-30-шы ж.ж. мәдени құрылыс
Жоспар:
1. Кеңес өкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктері және бұл саладағы
қайшылықтар.
2. Сауатсыздықпен күрес.
3.Қазақ кеңестік әдебиетінің қалыптасуы.(1921-1935 ж.ж.)
135
Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуы.
4.Қазақ кеңестік өнердің қалыптасуы.20-30-шы ж.ж.
5.Қазақ зиялыларының қасіретті тағдыры.
Әдістемелік нұсқау. Бірінші сұрақ бойынша, кеңес өкіметінің мәдениет пен ғылым
саласындағы жетістіктері және бұл саладағы қайшылықтар туралы деректер көрсету.
Екінші сұрақ бойынша, сауатсыздықпен болған күрестің әдістері туралы айту қажет.
Үшінші сұрақ бойынша, қазақ кеңестік әдебиетінің қалыптасуы (1921-1935 ж.ж.) жөнінде
айту керек. Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуына тоқталу қажет.
Төртінші сұрақ бойынша, 20-30-шы ж.ж. қазақ кеңестік өнердің қалыптасуы қалай
болғанын айту қажет.Бесінші сұрақ бойынша, Қазақ зиялыларының қасіретті тағдыры
туралы айту керек.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№9. Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарында
Жоспар:
1. Соғыстың басталуы: Қазақстан әскери лагерь бөлімі.
2. Ленинград пен Москва түбіндегі шайқастардағы қазақстандықтардың ерлігі.
3. Сталинград түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың ерлікпен қаза табуы.
4. Курск түбінде неміс-фашист әскерлерінің тасталқан болу және оған
қазақстандықтардың қатысуы.
5.Оккупацияланған аудандарда партизандық қозғалыста қазақстандықтардың қатысуы.
6.Империалистік Жапонияның талқындалуы және оған қазақстандықтардың қатысуы.
7.Майданға халық көмегі. Репрессияға ұшыраған халықтарды Қазақстан жеріне
орналастыру.
8. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан мәдениеті мен ғылымы.
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша, соғыстың басталуы: Қазақстан әскери
лагерь бөлімі туралы айту керек. Екінші сұрақ бойынша, Ленинград пен Москва түбіндегі
шайқастардағы қазақстандықтардың ерлігі туралы деректер келтіріп айтып кету керек.
Үшінші сұрақ бойынша, Сталинград түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың ерлікпен
қаза табуы жөнінде айту қажет.Төртінші сұрақ бойынша, Курск түбінде неміс-фашист
әскерлерінің тасталқан болу және оған қазақстандықтардың қатысуы туралы айту керек.
Бесінші сұрақ бойынша, Оккупацияланған аудандарда партизандық қозғалыста
қазақстандықтардың қатысуы туралы деректер келтіру керек. Алтыншы сұрақ бойынша,
империалистік Жапонияны талқандау және оған қазақстандық жауынгерлердің қатысуы
туралы мәліметтерді көрсету. Жетінші сұрақ бойынша, интеллигенцияның патриоттық,
интернационалдық сезімдерді көтерудегі және КСРО халықтарының бірлігін нығайтудағы
рөлі қандай болғанын айту. Сегізінші сұрақ бойынша, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
Қазақстандағы халыққа білім беру ісі туралы баяндау.
136
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№10. Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1964 ж.ж.)
Жоспар:
1.Бейбіт тұрмысқа өту.
2.Халықаралық жағдайдың капиталистік елдермен қатынастың
күрделі сипаты. Соған байланысты ішкі дамуда әскери өнеркәсіптік базаны жедел дамыту
бағытын көздеу
3.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы. Транспорт.
4.Ауыл шаруашылығы. «Тың және тыңайған» жерлерді игеру.
Әдістемелік нұсқаулар:
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша, бейбіт тұрмысқа өту туралы айтып кету
керек.
2.Халықаралық жағдайдың капиталистік елдермен қатынастың
күрделі сипаты. Соған байланысты ішкі дамуда әскери өнеркәсіптік базаны жедел дамыту
бағытын көздеу не үшін керек болғанын айта кету қажет.
3.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы және Транспорт
саласының дамуы туралы деректер көрсету.
4.Ауыл шаруашылығы. «Тың және тыңайған» жерлерді игеру туралы мәліметтерді
көрсетту қажет.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№11. Қазақстан XX ғ. 1965-1985 ж.ж.
Жоспар:
1. XX ғ. 60-шы ж.ж. және 80-ші ж.ж. І жартысындағы Қазақстандағы қоғамдық саяси
жағдай.
2. Ғылыми-техникалық прогресс және 1965 ж шаруашылық реформа
3. 1965-1985 ж.ж. халықаралық саяси жағдай және Қазақстандағы ішкі саясат
137
Әдістемелік нұсқаулар:
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша, социалистік жарыстрдың әр түрлі
формалары. 60-шы жылдардың ортасынан мемлекет өміріндегі коммунистік партияның
ролінің күшеюі. КСРО конституциясын қабылдау (1977 ж.) « Қайта құру» саясатын
талқылау қажет. Екінші сұрақ бойынша, ғылыми-техникалық прогресс және 1965 ж
шаруашылық реформанын мәнін және сипатын қарастыру керек.Үшінші сұрақ бойынша,
1965-1985 ж.ж. халықаралық саяси жағдай және Қазақстандағы ішкі саясат қандай
болғаны туралы айту қажет.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№12. Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта тууы. (1991-1996 жж.)
Жоспар:
1. 1991-1996 жж. КСРО және Қазақстандағы кризистік администрациялық әкімшілікәміршілік жүйе.
2.XX ғ. 90 ж. бірінші жартысындағы республиканың ішкі саяси жағдайы.
3. Нарықтық экономикаға көшу.
Әдістемелік нұсқаулар:
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша, 1991-1996 жж. КСРО және
Қазақстандағы кризистік администрациялық әкімшілік-әміршілік жүйе туралы баяндау
қажет. Екінші сұрақ бойынша, XX ғ. 90 ж. бірінші жартысындағы республиканың ішкі
саяси жағдайын айтып кету керек. Үшінші сұрақ бойынша, нарықтық экономикаға
көшудің тиімділігі неде екенін айту керек.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
Семинар№13-15. XX ғ. аяғы мен XXI ғ. басындығы Қазақстан (1997-2009 жж.)
Жоспар:
1.Қазақстанның 90 ж. екінші жартысындағы XX ғ. және XXI ғ. басындағы қоғамдық саяси
жағдай.
2.XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысында қазақстан экономикасы.
3.1997-2009 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты.
138
4.1997-2009 жж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық.
5.Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX ғ. аяғы- XXI
ғ. басы.)
Әдістемелік нұсқаулар:
Әдістемелік нұсқаулар: Бірінші сұрақ бойынша, Қазақстанның 90 ж. екінші
жартысындағы XX ғ. және XXI ғ. басындағы қоғамдық саяси жағдайын талқылау қажет.
Екінші сұрақ бойынша, XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысында қазақстан
экономикасының жағдайына тоқталып кету қажет. Үшінші сұрақ бойынша,1997-2009
жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясатының басты бағыттары қандай болғанын
айтып кету қажет. Төртінші сұрақ бойынша, 1997-2009 жж. мәдениет, ғылым білім және
денсаулық саларындағы жағдай қандай болғанын айтып кету қерек. Бесінші сұрақ
бойынша, Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX ғ.
аяғы- XXI ғ. басы.) қандай екенін айтып кету қажет.
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
139
Семинар сабақтары Қазіргі замандағы Қазақстан тарихы.
1
2
3
Қазіргі замандағы Қазақстан тарихы.
Кіріспе .XX-XXI ғ. басындағы Қазақстан тарихының тарихнамасы мен
деректері.
1.Қазақстан тарихы тарихнамасының зерделену проблемалары.(ххғ.)
2.Кеңестік және шетелдік тарихнама (ХХ-ХХІғ. басы)
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша Кеңестік тарихтың жол-жөнекей жазылуы,коммунизм
мен капитализмнің өзара арпалыстары.Тарихты идеологияландыруы.Ұлт
проблемаларын ұпай жинауға пайдаланғандығы.Отандық тарих оның ішінде
қазақ халқының тарихы саясат құрбандығына шалынуы.Мифтерге
негізделген жалған,жалтақ тарихтың ірге тасының қалануы.Отан тарихын
саясатқа бейімдеп «өңдеу»,өзгерту тәсілдері.Қазақ сахарысында пролетариат
қозғалысының статусын әсірлеу мифі.Ұлттық мүддені пролетариаттықтаптық мүддеге бағындыру,ұлттық өзін-өзі билеу құқын шектеп ұлттық
мемлекет құруда пролетариат диктатурасын табындыру.Бір орталық
мемлекеттен қуыршақ ұлттық республикаларды өрбітіп жерін,байлығын
алып,оны алу үшін жалындыру болған мәселелеріне тоқталу.
Екінші сұрақ бойынша, тарихи әдебиеттегі приоритеттің бірі-Қазан
төңкерісінің заңдылығы туралы миф.Қазақ кеңестіік мемлекеттік статусты
әсірелеу мифі.Қазақстан тарихының концепциясы негізгі байымдары,одақ
көлемінде империялық бағытта жазылды.Бүгінде Отан тарихына тағлым
ету,оның бетін жайлаған мифтерден асып өту тарихшылар әулетінің қарызы
мен парызы.Тарихнама мәселесі-Отан тарихының өте нәзік жауапты
саласы.Отан тарихының сүбелі бөлігі-мәдениет тарихы.Отан тарихы жаңа
деректемелік негізде талдап беру.
1917 жылы Ресейде қазан ревалюциясы және Қазақстанда Кеңестік
биліктің орнауы
1.Қазан оқиғасы 25 қазан 1917 Петроградтағы төңкеріске немесе Қазақ
комитетерін құралы және қызметіне тоқталу.
2.Бірінші және екінші бүкіл қазақстандық съездер. Олардың сьездегі қараған
мәселелері. «Алаш» партиясының құрылуы. Оның бағдарламасы.
Қазақстандағы XX ғ. Партиялар мен қоғамдық ұйымдар.
3.Қазақстандағы Кеңес билігінің орнауының ерекшеліктері. «АлашОрданың» басшылығы: құрылуы және қызметі.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Революцияға деген әртүрлі қоғамның әлеуметтік
топтарының көзқарасы.Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауының
ерекшеліктерін көрсету. Өлкедегі әлеуметтік саяси ахуал. Алаш партиясы
саяси күрестің факторы болғандығын ашу.
Екінші сұрақ бойынша, Олардың сьездегі қараған мәселелері. «Алаш»
партиясының құрылуы. Оның бағдарламасы. Қазақстандағы XX ғ. Партиялар
мен қоғамдық ұйымдар.
Үшінші сұрақ бойынша, «Алаш-Орданың» басшылығы: құрылуы және
қызметі. Кеңестердің алғашқы қадамдары және оларды қоғамның қабылдауы.
Қоқан автономиясы.
Қазақстан октябрь революциясы және азамат соғысы жылдарында
1
Н-9
Н-17
Қ-6
Қ-55
Қ-46
Қ-59
1
Н-9
Н-17
Қ-6
Қ-55
Қ-46
Қ-59
1
140
4
5
(1917-1920)
1.Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы. Совет үкіметі және Алашорда мен
Қоқан автономиясы үкіметтерінің тағдырын талқылау.
2.Қазақстанның азамат соғысына тартылуы. Майдандардың құрылуы (19181920).
3.Азамат соғысының әлеуметтік – экономикалық және саяси қортындылары.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Кеңестердің алғашқы қадамдары және оларды
қоғамның қабылдауы. «Алаш-Орданың» басшылығы: құрылуы және қызметін
талқылау.
Екінші сұрақ бойынша, Саяси ахуалдың шиеленісуі және азаматтық қарсы
тұрудың одан әрі тереңдеуі. Қазақстанның оңтүстігінде, солтүстікшығысында Кеңес өкіметінің құлатылуы. Қазақстан әскери қимылдар
жылдарында. Өлкенің батысы мен оңтүстігіндегі оқиғалар. Жетісу, Орал,
Ақтөбе, Түркістан майдандарының құрылуы. Азамат соғысы жылдарында
қоғамның әскери-саяси жіктелуі. “Ақ” және “қызыл” террор. Соғыс көзіндегі
саяси партиялар мен қозғалыстардың орны мен рөлі. Жергілікті жерлердегі
“ақтар” мен “қызылдардың” идеологиясы, саясатына шолу жасау.
Үшінші сұрақ бойынша, Азамат соғысының әлеуметтік-экономикалық және
саяси нәтижелері.Азамат соғысы жылдарындағы экономикалық жағдай.
«Соғыс коммунизм» саясаты, оның Қазақстандағы ерекшеліктерін талқылау.
Қазақстандағы «Соғыс коммунизм» саясаты және оның ерекшелігі.
1. Азамат соғыс жылдарындағы экономикалық жағдай
1
2. «Соғыс коммунизм» саясаты, оның Қазақстандағы ерекшеліктері
3. 1921-1922 ж.ж. ашаршылық және оның зардаптары
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Азамат соғысының әлеуметтік-экономикалық және
саяси нәтижелері.Азамат соғысы жылдарындағы экономикалық жағдай
талқылау.
Екінші сұрақ бойынша, “Әскери коммунизм”- большевиктердің тұңғыш рет
“тауарсыз утопияны” жүзеге асыру әрекеті. Национализациялау, еңбек
міндеткерлігі, азық-түлік салғырты. “Таптық” террордың күшеюі.
Қазақстандағы
кедейлер
комитетінің
қызметі
жөніндегі
мәселе.
Экономикалық дағдарыс- “әскери коммунизм” саясатына қарсы жауап шолу
жасау.
Үшінші сұрақ бойынша, Ауыл шаруашылық өндірісінің құлдырауы. 19211922 жж. Аштық. Апат аймағы. Қоғамдағы әлеуметтік қарсылықтың өсуі
және саяси дағдарыс. Шаруалардың қарсыласу қозғалыстары. Өлкедегі
кеңестерге қарсы көтерілістерді ашу.
Қазақстандағы индустриализация және оның ерекшелігі мен
қайшылықтары (1928-1933 ж.ж.).
1.Қазақстандағы социалистік индустриализацияның принціптері және
оның ерекшеліктері.
2.Елдің индустриалдық дамуының алғашқы қадамдары,
3. ХХ ж. аяғы – 30 ж. басындағы елдің индустралыдық дамуы
4. ХХғ.30-жж Қазақстандағы қоғамдық-саяси ахуал.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, ЖЭС идеясын ауытқушылықтың басталуы.
“Кулактардың” бас көтеруі: 1927-1928 жылдардағы азық-түлік дағдарысы.
Ауыл шаруашылық өнімдерін күшпен дайындауға көшу. Салық тәртібінің
күшеюі. Шаруаларға қарсы бағытталған жаппай қуғын-сүргіннің қанат
Н-9
Н-17
Қ-10
Қ-46
Қ-57
Қ-63
Қ-7
Н-9
Н-17
Қ-6
Қ-7
Қ-59
1
Н-9
Н-17
Қ-46
Қ-67
Қ-66
Қ-74
141
жаюын ашу.
Екінші сұрақ бойынша, Индустрияландыру: сипаты, қарқыны, ауқымы және
географиясы. Бірінші бесжылдық және оның сәтсіздікке ұшырауы.
Ұжымдастыру –шаруалар қасіреті. Индустрияландыру және жинақтау қорлар
мәселесі. Қазақстанның дәстүрлі құрылымының түпкілікті жойылуы және
оның қасіреті, зардаптарын ашу.
Үшінші сұрақ бойынша,1932-1933 жылдардағы аштық. Тұрғындардың
жаппай көшіп кетуі. Шаруалардың қарсыласу қозғалысы: ауқымы және
географиясын талдау.
Төртінші сұрақ бойынша,Қазақстандағы қоғамдық-саяси ахуал: идеялық және
саяси қарсыластардың көзін жою. Идеологиялық саяси террордың одан әрі
қанат жаюын талдау.
6
7
1
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру (1928-1933жж.)
1. Жаппай ұжымдастыру қарсаңындағы Қазақстанның ауыл шаруашылығы.
2. Қазақстанда жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру және оның
ерекшеліктері.
3. Көшпенділер мен жартылай көшпенділерді отырықшылдыққа көшіру.
4. Қазақстан шаруашылығының дәстүрлі құрылымдарының бұзылуы.
5. XX ғ 20 ж. екінші жартысы мен 30-жылдар басындағы қарсыласқан шаруа
қозғалыстары және оларды басуы.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, ұжымдастыру –шаруалар қасіреті. Индустрияландыру
және жинақтау қорлар мәселесі. Қазақстанның дәстүрлі құрылымының
түпкілікті жойылуы және оның қасіреті, зардаптарын талқылау.
Екінші сұрақ бойынша, экономиканың аграрлық секторын мемлекет иелігіне
қарату – қорлар мәселесін шешудің механизмі. Жерге деген жеке меншіктің
жойылуына тоқталу.
Үшінші сұрақ бойынша, көшпелі және жартылай көшпелі отырықшыландыру
туралы сталиндік саясат. «Отырықшыландыру» саясатының экологиялық
ұтымдылығы, экономикалық тиімділігі және әлеуметтік әділеттілігі туралы
мәселені қарастыру.
Төртінші сұрақ бойынша,көшпелілерді отырықшылдыққа көшудің саяси
мақсаттары: шындық және дақпырт. «Таптық қысымның» кең өрістеуі. Байкулактардың шаруашылығын жою. Оның зардаптары ашу.
Бесінші сұрақ бойынша1932-1933 жылдардағы аштық. Тұрғындардың жаппай
көшіп кетуі. Шаруалардың қарсыласу қозғалысы: ауқымы және географиясы.
Кеңестік тәртіптің шаруа бас көтерулерін басып-жаныштауын қарастыру.
Соғыс қарсанындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық
және саяси жағдай.
1
1. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі.
2. Қазақ КСРО-ның құрылуы және Қазақстан Конституцияның қабылдануы.
Жаппай репрессия.
3. 30-шы жылдардың аяғындағы республикадағы әлеуметтік демографиялық
және этнографиялық жағдайлар
4. Соғыс қарсанындағы өнеркәсіп, көлік және энергетика.
5. Соғысына дейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы.
6. 30-шы жылдардың II-жартысындағы урбанизация процестері.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, мәдени – ағарту мекемелерінің жұмысындағы
өзгерістер. Халыққа білім беру ісі. Ересектер арасындағы сауатсыздықты
жою. Қазақстанның соғыс қарсаңындағы әлеуметтік – экономикалық саяси
Н-9
Н-17
Қ-46
Қ-67
Қ-66
Қ-74
Н-9
Н-17
Қ-65
Қ-66
Қ-74
Қ-55
Қ-59
142
8
9
жағдайы. Ұлттық интеллигенцияның трагедиялық тағдыры ашу.
Екінші сұрақ бойынша, Қазақ КСР-нің құрылуы. Қазақстан
Конституциясының қабылдануы. Жаппай репрессияға ұшырауын талқылау.
Үшінші сұрақ бойынша, Республикадағы әлеуметтік, демографиялық және
этнодемографиялық ахуал. 1937 ж. (репрессияға ұшыраған және бұрмалаған”
санақтың мәліметтері қарастыру.
Төртінші сұрақ бойынша,Өнеркәсіп. Транспорт. Энергия саласы. Жұмысшы
категориялары және олардың толығу көздері бойынша салалау.
Бесінші сұрақ бойынша ауылшаруашылық өндірісін талдау.
Алтыншы сұрақ бойынша урбандалу процестері қарастыру.
Қазақстандағы 20-30-шы ж.ж. мәдени құрылыс
1. Кеңес өкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктері және бұл
саладағы қайшылықтар.
2. Сауатсыздықпен күрес.
3.Қазақ кеңестік әдебиетінің қалыптасуы.(1921-1935 ж.ж.)
Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуы.
4.Қазақ кеңестік өнердің қалыптасуы.20-30-шы ж.ж.
5.Қазақ зиялыларының қасіретті тағдыры.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, мәдени – ағарту мәселелерінің жұмысындағы
өзгерістер. Халыққа білім беру ісі. Ересектер арасындағы сауатсыздықты
жою. Мектеп құрылысы жөнінде пікірталастар. Латын алфавитіне көшу. 2030 ж. ағартушылардың ұлттық халық ағарту жүйесін құрудағы үлесі. Орта
арнаулы оқу орындары талқылау.
Екінші сұрақ бойынша, ғылымның дамуы және ғылыми мекемелердің
дамуы. Қазақстанды зерттеу қоғамы. КСРО-ға (қазақ филиалы) қызметі.
Қазақ АКСР халық ағарту комиссарының А.Байтұрсынов және мәдениет
қайраткерлерінің ұлттық творчестволық интеллигенциясының күшін
жұмылдырудағы ролін атқару
Үшінші сұрақ бойынша, әдебиет және өмір. С.Сейфуллин, І.Жансүгіров,
Ж.Аймауытов, М.Дулатов, С.Мұқанов және т.б. Партиялық, таптық,
социалистік реализм қағидалары қаспағында әдебиеттің дамуы.
Төртінші сұрақ бойынша,халық театрлары, клубтардың пайда болуы. Қазақ
халқының күйлерін жинау мен музыка және опера өнерін дамытудағы
композитор А.В.Затаевич және Е.Г.Брусиловскийдің рөлі мен орны. Кітап
басып шығару ісі және баспа.
Бесінші сұрақ бойынша ұлттық интеллигенциясының трагедиялық тағдыры.
Қазақстан 1941-1945 ж. ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарында
1. Соғыстың басталуы: Қазақстан әскери лагерь бөлімі.
2. Ленинград пен Москва түбіндегі шайқастардағы қазақстандықтардың
ерлігі.
3. Сталинград түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың ерлікпен қаза табуы.
4. Курск түбінде неміс-фашист әскерлерінің тасталқан болу және оған
қазақстандықтардың қатысуы.
5.Оккупацияланған аудандарда партизандық қозғалыста қазақстандықтардың
қатысуы.
6.Империалистік Жапонияның талқындалуы және оған қазақстандықтардың
қатысуы.
7.Майданға халық көмегі. Репрессияға ұшыраған халықтарды Қазақстан
Қ-63
1
1
Н-9
Н-17
Қ-65
Қ-66
Қ-74
Қ-55
Қ-59
Қ-63
Қ-10
Н-9
Н-17
Қ-65
Қ-66
Қ-67
Қ-55
Қ-46
143
10
жеріне орналастыру.
8. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан мәдениеті мен ғылымы.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Фашистік Германияның КСРО-ға шабуылы.
Соғыстың басталуы, оның сипаты. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына
қатысуы. Қазақстан-біртұтас ұрыс лагерінің құрамдас бөлігі. Өлкенің
экономикасын соғысқа бейімдеп қайта құру.
а) Қазақстан КСРО әскери лагерінің негізгі бөлімі.
б) Өндірісті қайта құрудағы әскери үйлесім.
в) Соғыстың алғашқы жылдарындағы Қазақстандағы өндірістік құрылыс.
г) Қабылдау және орналастыру.
д) Қазақстандық арсенал.
Екінші сұрақ бойынша, Қазақстан-майданның ең ірі арсеналы.
Қазақстандықтар майданда. Қазақстандықтардың Мәскеу және Ленинград
үшін шайқастардағы қаһармандық ерлігі. Алғашқы батыр-қазақстандықтар.
28 Панфиловшылар. Б. Момышұлы (1990 ж. Кеңестер Одағының батыры).
Алғашқы Кеңестер Одағының Батыры. Шығыс әйелдері: Ә.Молдағұлова,
М.Мәметова.
Үшінші сұрақ бойынша, Қазақстандықтар Кеңестер Одағының Ұлы Отан
соғысы барысындағы түбегейлі бетбұрыс кезеңінде (1942-1943 жж. қараша).
Қазкақстандықтардың неміс әскерлерін Сталинград түбінде талқауындағы
көзсіз ерліктері.
Төртінші сұрақ бойынша, Неміс-фашист әскерлерінің Курск доғасында
талқандалуы және оған қазақстандықтардың қатысуы
Бесінші сұрақ бойынша Қазақстандықтардың жау қолында қалған
аудандардағы партизан қозғалысына қатысуы. Қазақстандық-партизандардың
Украина, Белоруссия және РСФСР-дің солтүстік-батыс облыстары
территориясын азат етудегі үлесі.
Алтыншы сұрақ бойынша Империалистік Жапонияны талқандау және оған
қазақстандық жауынгерлердің қатысуы.
Жетінші сұарқ бойынша, Интеллигенцияның патриоттық, интернационалдық
сезімдерді көтерудегі және КСРО халықтарының бірлігін нығайтудағы рөлі.
Сегізінші сұрақ бойынша.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстандағы
халыққа білім беру ісі. Республиканың жоғары және орта арнаулы оқу
орындары. Жаңадан құрылған және көшіріліп әкелінген жоғары оқу
орындары мен ғылыми мекемелерінің қызметі. Концерттік бригадалар
майданда. Қазақ кеңестік әдебиетінің, өнерінің және мерзімді баспасөзінің
майданға қызметі.
Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1964 ж.ж.)
1.Бейбіт тұрмысқа өтуі.
2.Халықаралық жағдайдың капиталистік елдермен қатынастың
күрделі сипаты. Соған байланысты ішкі дамуда әскери өнеркәсіптік базаны
жедел дамытубағыиын көздеу
3.Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің жаңа саларының қалыптасуы. Транспорт.
4.Ауыл шаруашылығы. «Тың және тыңайған» жерлерді игеру.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Халықаралық жағдайдың капиталистік елдермен
қатынастың
күрделі сипаты. Соған байланысты ішкі дамуда әскери өнеркәсіптік базаны
жедел дамыту бағытын көздеу. Қазақстанда қайта ақтау процесінің басталуы.
Республика экономикасын бейбіт өмірге бейімдеп қайта құру.
Екінші сұрақ бойынша, Өнеркәсіп және оның салалары: республикада
1
Н-9
Н-17
Қ-66
Қ-67
144
11
12
біртұтас транспорт жүйесін құру.
Үшінші сұрақ бойынша, Үкіметтің колхоздарды ірілендіру, шаруалардың
жеке белсенділігін басу шаралары. Ғылыми-техникалық прогресс және 1965
ж. Шаруашылық реформа. Ауыл-шаруашылығының жағдайы.
Төртінші сұрақ бойынша, Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру,
оның әлеуметтік – экономикалық салдары. Тыңды игерудің Қазақстан
тұрғындардың этнодемографиялық құрлымына әсері.
Қазақстан XX ғ. 1965-1985 ж.ж.
1. XX ғ. 60-шы ж.ж. және 80-ші ж.ж. І жартысындағы Қазақстандағы
қоғамдық саяси жағдай.
2. Ғылыми-техникалық прогресс және 1965 ж шаруашылық реформа
3. 1965-1985 ж.ж. халықаралық саяси жағдай және Қазақстандағы ішкі саясат
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Социалистік жарыстрдың әр түрлі формалары. 60-шы
жылдардың ортасынан мемлекет өміріндегі коммунистік партияның ролінің
күшеюі. КСРО конституциясын қабылдау (1977 ж.) « Қайта құру» саясатын
талқылау.
Екінші сұрақ бойынша,
Ғылыми-техникалық прогресс және 1965 ж
шаруашылық реформа. Мәні және сипатын қарастыру.
Үшінші сұрақ бойынша, Саяси өмірдегі өзгерістер. Республикалық
басшылықта ширек ғасыр болған Д.А.Қонаевтің (1961-1986 ж.ж) биліктен
кетуі. Оның орнына Г.В. Колбиннің (1986-1990ж.ж.) келуі. Желтоқсан
оқиғалары. Ұлт-азаттық сананың өсуі. Қазақстан Коммунистік партиясының
өз қызметін тоқтатуын талқылау.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта тууы. (1991-1996 жж.)
1. 1991-1996 жж. КСРО және Қазақстандағы кризистік администрациялық
әкімшілік-әміршілік жүйе.
2.XX ғ. 90 ж. бірінші жартысындағы республиканың ішкі саяси жағдайы.
3. Нарықтық экономикаға көшу.
4
Н-9
Н-17
Қ-8
Қ-46
Қ-55
Қ-64
1
Н-9
Н-17
Қ-74
Қ-55
Қ-56
2
Н-9
Н-17
Қ-55
Қ-76
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Орталықтың ұлт-саясатына наразылықтың күшеюі.
Кеңестер одағының ыдырауы. Беловежье кездесуі. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының (ТМД) құрылуы.
Екінші сұрақ бойынша,
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентін
сайлау (1991 желтоқсан). Н.Назарбаев - Қазақстан Республикасының тұңғыш
Президенті. Республика парламентінің 1991 жылғы 16 желтоқсанда
қабылдаған «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы»
заңы. Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік символдары жөнінде
заңдардың қабылдануы.
Үшінші сұрақ бойынша, Мемлекет секторының экономикадағы
приватизациясы және демократизацияның басталуы. Бағаны ырықтандыру.
Материалдық өндірістің күйреуі. Ұлттық валютаны енгізу. Үкіметтің
экономиканы тұрақтандыру шаралары.
13
XX ғ. аяғы мен XXI ғ. басындығы Қазақстан (1997-2009 жж.)
1.Қазақстанның 90 ж. екінші жартысындағы XX ғ. және XXI ғ. басындағы
қоғамдық саяси жағдай.
2. XX ғ. 90 жылдарының екінші жартысында қазақстан экономикасы.
145
3. 1997-2009 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты.
4. 1997-2009 жж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық.
5.Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты
(XX ғ. аяғы- XXI ғ. басы.)
Қ-63
Қ-64
Әдістемелік нұсқаулар:
Бірінші сұрақ бойынша, Республиканың тәуелсіздігін жариялау. “Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” заң. Республика
президентін сайлау. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі өзгерістер. Қазақстан
Республикасының Конституциясын дайындап қабылдау. Жаңа мемлекеттік
рәміздерді Жоғары Кеңестің бекітуі. Ресейдің территориалдық талаптары.
Шекаралық делимитация мәселелері.
Екінші сұрақ бойынша,
Экономикадағы капиталистік өзгерістер.
Мемлекеттік меншікті мемлекеттен тыс бөлу және жекешелендіру. Бағаны
ырықтандыру. Материалдық өндірістің күйреуі. Ұлттық валютаны енгізу.
Үкіметтің экономиканы тұрақтандыу шаралары. Қазақстан экономикасына
шетелдік инвестицияның тартылуы.
Үшінші сұрақ бойынша, Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік мәселелер.
Инфляцияның салдарлары. Жұмыссыздық пен қылмыстың көбеюі. Халықтың
тіршілік деңгейінің төмендеуінің салдары. Ауыл жылы 2003-2005жылдары.
Тұрғын үй мәселесін шешу бағдарламасы.
Төртінші сұрақ бойынша, Деңсаулық сақтау және халық ағарту
салаларындағы жағдай.
Бесінші сұрақ бойынша Сыртқы саясаттар қалыптастыру. Тәуелсіз
Қазақстанның халықаралық байланыстары. Қазақстанның БҰҰ-на және басқа
халықаралық ұйымдарымен байланысы. Қазақстанның халықаралық саяси
және экономикалық қатынастар жүйесіндегі байланыстарының кеңеюі.
Барлығы:
15
146
Студенттің оқытушының басшылығымен игеретін тақырыптары
№
Тақырыптар
Сағат
саны
1
4
Қазақстанның қазіргі заман тарихы
1.Тәуелсіз Қазақстан.
Қазақстан тәуелсіздік жолында. Отандық тарих пен мемлекеттік тіл –
Қазақстан қоғамын тәуелсіздіке қарай жұмылдыратын әрі топтастыратын
факторлар. Қазақтың ұлттық интеллигенция өкілдері: Ш.Құдайбердиевті,
Ә.Бөкейхановты, А. Байтурсыновты т.б. аяқтау (1989).
Республикада
Президенттік
қызмет орнын құру. Қазақ ССР-нің Егемендігі туралы
Декларация (1990).
2
6
2. Қазақстанның тәуелсіздігіінің жариялануы.
СССР-ді реформапауға дайындық 1991 ж. 19 тамызда өкімет билігін
Төтенше жағдайлар жөніндегі Мемлекеттік Комитеттің (ТЖМК) басып алуы.
Новоогорев келісімінің сәтсіздікке ұшырауы. Қазақстан Компартиясының
кезектен тыс сиезі және партияны тарату Түңғыш рет Қазақстан Президентінің
бүкілхалықтықІ сайпауы. Қазақ ССР-ін Қазақстан Республикасы деп атау. «КР
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң (1991 ж). Даму жолын
анықтау. Н.Ә. Назарбаевтың-« XXI ғасыр табапдырығында" атты еңбегі.
3
5
3. Теуелсіз мемлекеттер достастығын құру (ТМД)
Одақтық келісімнің күшін жою және ТМД құру туралы 1992 ж. Белобеж
келісімі. Орта Азия мен Қазақстан республикалары лидерлерінің Ашхабадта
кездесуі. Кеңестен кейінгі теуелсіз мемлекеттер басшыларының Алматыда
кездесіп, "ТМД құру туралы хаттамаға қол қоюы, ТМД құру туралы Алматы
Декларациясы (1991 ж.).
4
10
4.Қазақстан Рвспубпикасыкьің мемпекеттік құрылысы
Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстанның
егеменді
мемлекет
ретіндегі
стратегиясының қалыптасуы жөне дамуы еңбегі (1992). ҚР рәміздерін: Туын.
Гербін, Гимнін бекіту (1992 ж.). Теуелсіз Қазақстанның тұңғыш
Конститутциясы (199З ж.) Президент Н.Ә.Назарбаевтың "Ұлттык, валютаны
еңгізу туралы" жарлығы (1993 ж.). Қазақстан халықтзрының келісімі мен
біртұтастығы қоғамдық ииститутының Президент жанындаконсультативтік
және келісімшіл орган Қазақстан халықтары Ассамблеясын (ҚХА) құру. ҚХЛ
тұңғыш сессиясы, оның шешімдері.
Бүкіл халықтық референдум. ҚР
қазір пайдаланып
жүрген
Конституциясын қабыпдау (І995 ж). Екі палаталы парламенттің сайлаулары.
Президенттің Қазақстан халқына тұңғыш жолдауы. Ел Президентінің
Жолдауы. "Қазақстан-2030. Барлық қазақстандыктардың гүлденуі, қауіпсіздігі,
өл-аухатының жақсаруы", ҚР ұзақ мерзімге арналған маңызды мақсатты
бағыттары (1997 жІ. Астананы Апматыдан Астанаға көшіру. 1997 ж. 10
желтоқсандағы хэлыққа арнзлған үндеу.
"Жүз жылға тең он жыл" – Н.Ә.Назарбаевтың 2001 ». 16 желтоқсанда
Астанада тауелсіз Қазақстанның 10 жылдығына арналган салтанатты
мәжілісте сөйлеген сөзі.
5
5.Экономикалық даму
4
147
Егемендік жолындағы қиындықтар: экономикалық дағдарыс, әлеуметтік
қиындықтар, өмір сүру деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздық, қылмыстың
көбеюі. Оларды жою шаралары: экономиканы қайта құрылымдау, әлеуметтік
бағдарлы рынок құру, бағаны жекешелендіру және либерализациялау,
инвестициялық саясат.
БҰҰ даму Бағдарламасы (ПРООН), адамның даму мәселесі туралы
есептер. Адам дамуының интекс (ИЧР). Қазақстанда адам дамуы туралы
Есептің тұңғыш басылымы. ПРООН Қазақстанда ИЧР-дің өсуі туралы.
Экономиканың өнеркәсіп, аграрлық және, қаржы – банк секторларын
басымдықпен дамытудың келешегі. Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасын
реформалау бағыттарын – экономиканы дамытудың – кластерлік принципі,
индустриалы-инновациялық технология, инвестиция, салық, аграрлықиндустриялық саясат, инфрақұрылымды, әсіресе, транспортпен байланысты
дамыту. Қазақстанды ВТО-ға кіруге дайындау.
ҚР Тексако – Мобил, Би ЛИ Амоко, Шелл, Шеврон,, т.б. АҚШ-тың ТНК,
Батыс Еуропаның, Оңтүстік Шығыс Азияның, Таяу Шығыстың бірқатар
компанияларының сыртқы экономикалық ынтымақтастығы. ТРАСЕКА,
Солтүстік- Оңтүстік, ТАЕВОПС, КТК т.б. халықаралық коммуникациялардың
жаңа жүйесі.
Н.Ә.Назарбаев «Көтерілген тың-достық пен жасампаздық символы» ,
Астана да 2004 ж. 6 ақпанда тың және тыңайған жерлерді
игерудің 50 жылдығына арналған салтанатты мәжілісте сөйлеген сөзі.
Президенттің елдіің халқына Жолдауы (2004 ж. 19 наурыз): « Бәсекеге
қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт
үшін» (19 наурыз 2004 ж.).
6
6
6. Қоғамдық – саяси даму.
Қазақтардың дүниежүзілік тұңғыш құрылтайы. Қазақстан халықтарының
форумы (1992 ж.). ҚР қоғамдық қозғалыстар және партиялар.
Қазақстандағы демографиялық, миграциялық процесстер, халықың
құрылымындағы өзгерістер. Егемендік жағдайындағы тұңғыш халық санағы
(1999ж.) және оның қорытындылары. Қазақстан халықтарының ұлтаралық
келісімі - ҚР тәуелсіздікті, демократияны нығайтудың кепілі. Демократиялық
процесстердің дамуы, Парламент сайлауларына пропорционалдық жүйені
енгізу, партиялық тізім бойынша өткен сайлаулардың нәтижелері.
Азаматтық қоғам институттарының дамуы-үкіметтік емес ұйымдар,
кәсіподақтар. I Азаматтық форум
және оның маңызы. «Қазақстан халықтары ассамблиясының таяу кезеңге
арналған стратегиясы». ҚР ақпараттық саясаты. БАҚ-тың дамуы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Кеңесінің қызметі. Азаматтық қоғамды одан әрі
дамыту және демократияландыру жөнінде ұсыныстар дайындайтын
Мәжілістің тұрақты жұмыс істейтін ұйымы. Демократияландыру және
азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі Ұлттық комиссияның қызметі.
Құқық қорғау және сот орындарының қызметін жетілдіру. Қазақстан
Президенті жанындағы адам құқықтары бойынша Коммисия және оның
қызметі. ҚР адам құқықтары бойынша өкілдік институттарын ( Омбудсмена)
енгізу. Өлім жазасына моратория енгізу. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар: азаматтық және саяси құқықтары бойынша
халықаралық пакілерді ратификациялауы.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған «Қазақстан
экономика, әлеуметтік және саяси модернизациялау жолында» Жолдауы (18
ақпан 2005 ж.).
148
7
7. Рухани даму.
4
Білім, ғылым жүйесіндегі рефоромалар. 1997 ж., Ұлттық бірлік және
жаппай саяси репрессиялар құрбандарын еске алу жылы. 1998 ж., Ұлттық
тарихи жылы. 1999 ж., Ұрпақтар сабақтастығы жылы. 2000 ж., мәдениетті
қолдаужылы.
Дүниежүзілік және дәстүрлі діндер лидерінің Астанада өткен (2003ж.)
тұңғыш сиезі. Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих толқынында еңбегі». Медени мұра
Мемлекеттік бағдарламасы. Оның мақсаты және жүзеге асырудың негізгі
бағыттары: рухани және білім аймақтарын дамыту, мәдени мұраны сақтауды
қамтамасыз ету, оны тиімді пайдалану.
Тарихи, архитектуралық ескерткіштерді қалпына келтіру; мәдени мұраны
оқып-зерттейтін-фольклорды, дәстүрді, әдет-ғұрыпты тұтас жүйе жасау;
мемлекеттік тілде толық мәніндегі гуманитарлық білім қорын жасау.
8
6
8. ҚР сыртқы саясаты.
Егеменді Қазақстан дүниежүзілік қауымдастықтың тануы, оның БҰҰ-на
қабылдануы. Президент Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблиясының 47сессиясында сөйлеуі. Оның: «Әрбір елдің жүрек жардылығы-планетаның
аман-саулығының кепілі» сөзі. Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатының көп
векторлығы.
ҚР Азиядағы өзара қарым-қатынас және сенім шараларына арналған
Кеңесті ұйымдастырудағы бастамасы (СВМДА) (1992 ж.) СВМДА қатысушы
мемлекеттер сыртқы саясат ведомостысы басшыларының тұңғыш кездесуі.
«СВМДА мүше мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттеу принциптерінің
Деларациясы» (1992 ж). СВМДА қатысушы елдердің басшыларының тұңғыш
саммиті, террлоризмді аластау және өркениеттер арасындағы диологке ықпал
етудің Алматы актісі мен СВМДВ Деларациясы (2002 ж.).
Қазақстанның ЮНЕСКО, ЮНЕССЕФ, ЭКОСОС т.б. халықаралық
ұйымдармен, сондай-ақ МБР, МВФ, ОБСЕ, ШОС сияқты ғаламдық және
регионалдық масштабтағы интеграциялық процестерге қатысуы: Алматыдағы
Бейбітшілік және келісім туралы тұңғыш халықаралық конференция, оған
қатысушылар қабылдаған «Бейбітшілік пен тұрақтылыққа» Деларациясы
(2003 ж.).
ҚР Президентінің Ресей Федерациясына тұңғыш ресми сапары.
Ломоносов атындағы МГУ – сөз сөйлеуі, евразиялық идеясы. АҚШ-та 2001 ж.
11 қыркүйекте болған теракті, АҚШ-тың Ауғаныстанға антитеррорлық
акциясы. Ирактағы соғыс. ҚР бұл оқығалар жөніндегі позициясы. Н.Ә.
Назарбаевтың «Сындарлы он жыл» атты еңбегі.
Қазақстанның өз территориясындағы ядролық қарудан бас тартуы.
Қазақстан Президентінің Семей ядролық полигонын жабу туралы жарлығы
(1991 ж.). Н.Ә.Назарбаевтың «Әлемнің эпицентрі» атты еңбегі.
Барлығы:
45
149
Студенттің өз бетімен игеретін тақырыптары /45 сағат/
№
1
2
Тақырыптың аты, негізгі
проблемалары және
мазмұны
тексерілуі
Ленция конспектілерін
толықтыру
Қазақстан қазіргі заман
тарихы курсына кіріспе.
1.Қазақстан курсының
нагізгі мазмұны мен
міндеттері.
2.Қазақстан тарихын
кезеңдерге бөлу.
3.Тарихи деректермен
тарихнамаға шолу.
4.Қазақстан тарихының
методологиясы.
Семинар жұмыстарына
дайындық
КСРО-ның дағдарыс және
құлдырау кезеніндегі
Қазақстан(1985-1991ж.ж.)
1.Қазақстандағы (19851991ж.ж.) саяси жағдайлар.
Тапсырма
түрі
Сағат Әдебиет
саны
ж
Лекцияны
толықтыру
Семинарға
дайындық
10
20
тапсырма
берілуі
Н-9
Н-13
Н-14
Н-9
Н-13
Қ-46
Қ-44
Қ-76
сабақ
кестесі
бойынша
аттестация
аптасында
сабақ
кестесі
бойынша
- ЦК КПСС-тің Сәуір
пленумы (1985ж.) Жаңа
курстың жариялануы.
- Қазақстандағы 1986 ж.
желтоқсан оқиғалары.
- 1987-1989 ж.ж. саяси
жағдайлар.
- Экологиялық
қозғалыстарды
саясаттандыру. Биресми
қоғамдық қозғалыстар. Бір
партиялық жүйеден
көппартиялық жүйеге көшу.
Қазақстанның саяси
партиялары.
- КСРО ыдырауы және
ТМД-ның құрылуы.
2. 1985-1991 ж.ж. Қазақстан
экономикалық жүйенің
дағдарысы.
- Қазақстандағы
реформалар.
- 1986-1989 ж.ж.
экономикалық рефлрмалар
150
- 1990-1991 ж.ж.
Қазақстанның
экономикалық реформалар.
3. Қазақстандағы 80-ж. IIжартысындағы ұлттық
демографиялық жағдайлар.
4.1985-1991ж.ж.
Қазақстанның экологиялық
проблемалар.
- радияциялық ластану.
- табиғи ресурстар
кризисі
3
Студенттердің зерттеу
жұмыстары.
1.М.Тынышпаев өмірі мен
еңбегі
2.Е.Бекмаханов өмірі мен
шығармашылығы.
3.Академик М.Қозыбаевтің
Қазақстан тарихына қосқан
үлесі.
Реферат
жазу
15
Н-9
Н-4(3
15(3
Қ57(378
48(236
32(3
57(367
78(3б
сабақ
кестесі
бойынша
аттестация
аптасында
Емтиханға дайындық
4
Барлығы
45
151
Реферат тақырыптары;
1. Қазақстан тарихына кіріспе.
2. Қазақстан ерте заманда.
3. Қазақстан территориясындағы тас ғасырлары.
4. Қола және ерте көшпелілер дәуірі.
5. Қазақстан сақ-сармат заманында.
6. Орта ғасырлардағы Қазақстан.
7. Тіріктердің дала өркениеті.
8. Қазақстан Моңғол дәуірінде.
9. Жаңа замандағы Қазақстан.
10.Қазақ халқының тәуелсіздік пен мемлекеттік дербестік үшін
күресінің негізгі кезеңдері.
11.Қазіргі замандағы Қазақстан.
12.Қазақстан тағдырындағы социализм.
13.Тәуелсіз Қазақстан.
14.Қазақстан территориясындағы мемлекеттіліктік эволюциясы.
15.Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта қалпына келуі.
16.Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасу кезеңдері.
17.Қазақстанның қазіргі дамуының негізгі маңызды бағыттары.
18.Қазақстанның сыртқы экономикалық, сыртқы саяси байланыстары
мен бастамаларының дамуы.
19.Қазақстанның қазіргі ішкі және сыртқы саясаты.
20.Қазақстанның және көрші аймақтардың ұлттық қауыпсіздік
проблемалары.
152
Тарихи терминдер.
Пост – тоталитаризм – коммунизмнен кейінгі дәуір. Мемлекет билік жүргізуге
жарамсыз.
Плюрализм – бұқараға рұқсат етілген пікірлердің ашық айтылуы.
Жекешелендіру –жеке азаматтар мен заңды тұлғалардың мемлекеттік меншік
нысандарын немесе мемлекеттік акционерлік қоғамдардың акцияларын мемлекеттен
сатып алуы.
Инфляция – ақшаның құнсыздануы.
Депозит – банкіге сақтауға берілген салым.
Акция – құнды қағаз, қорлық құндылық.
Президент – президенттік және парламенттік басқару жүйесі бар елдердегі мемлекет
басшысы.
Вице – президент - президенттен кейінгі өкілетті кісі.
Заң жобасы – заңның алғашқы мәтіні.
Қайта құру – бұрынғы Кеңестер Одағына 1985 ж. М. Горбачевтың билікке келуіне
байланысты пайда болған термин, елдегі саяси әлеуметтік – экономикалық салаларға
реформа жүргізу.
Референдум – Конституцияға өзгерістер мен қосымшалар енгізу.
Авторитаризм – (лат. Autoritarisme- негізін қалаушы, жасаушы және auctaritas –
пайымдау, пікір, билік, ықпал) – 1) антидемократиялық саяси режим, 2) саяси өкімет
билігінің антидемократиялық тұжырымдамасы, 3) қоғамдық санада беделді, атап айтқанда
өкімет билігін абсолюттендіру элементтерінің етек алуы.
Агломерация – («aggiomerare» латынша «қосу», «толықтыру» деген сөзден алынған.)
Біртұтас аумақтық өндірістік кешен негізінде пайда болып, ірілі – ұсақты қалашықтар мен
ауылдардан құралған қоныстық жүйе.
Агностицизм – ( грек.а- теріске шығару және gnosis – білім) – дүниені танып білу
мүмкіндігін толық немесе ішінара теріске шығаратын ілім. Терминді ағылшын жаратылыс
зерттеушісі Гекели енгізген. А – нің гносеологиялық негізі мән мен құбылысты ажырату.
Азаматтық – адамның нақты бір мемлекетке саяси және құқықтық қатысы. Мемлекеттің
және оның билігіне бағынатын адамның арасындағы өзара қарым-қатынасты білдіреді.
Аккультурация – (лат.adcuitura – білім, даму) – белгілі бір халықтың мәдениеті жоғары
дамыған басқа бір халықтың мәдениеті жоғары дамыған басқа бір халықтың мәдениетін
толық немесе жартылай қабылдауы нәтижесінде болатын мәдени өзара ықпал процесі.
Актуальдандыру – (лат.actualis – қарекетшіл)- болмыстың өзгерісін білдіретін ұғым. Осы
ұғымда қозғалыстың тек бір жағы ғана: болмыстың, мүмкіндік ахуалынан шындық
ахуалына көшуі ғана ашып көрсетіледі.
Акциденция (лат.accidens – кездейсоқтық) – мәндіден, субстанциялықтан өзгеше түрде
заттың уақытша, өтпелі, мәнсіз қасиеті. Бұл термін тұңғыш рет Аристотельде кездеседі;
схоластикада және XVII-XVIII ғ. Философиясында кең таралды.
Анохронизм (грек.anachmnismos – кері уақыт) – 1) жыл санаудағы уақытқа сәйкессіздік
(хронологиялық қателіктер); 2)бір дәуірдің оқиғалары мен сипаттамаларын жаңылыс
немесе шартты түрде екінші дәуірге телу.
Антикалық мәдениет (лат.antiguus ежелгі) – ежелгі Грек және Рим мәдениеттерінің б.з.д.
XII-I ғғ. қамтитын дәстүрлерінің, құндылықтарының, идеяларының, өнерінің,
мұраттарының тұтас жүйесі.
Анторопоморфизм (грек.anthropos адам, тоrphe – форма, пішін) – адамзаттық, халықтық
дүниетанымдағы жаратылыс иелерін (құдайды, періштелерді, мал-жан иелерін),
табиғаттағы нәрселерді (ғарыштық, геогр.объектілерді, жан-жануарларды, өсімдіктерді,
т.б.) адамға ұқсату құбылысы, өнердегі көркемдік әдіс.
Архитектура (сәулет өнері) – қоғамның материалдық, идеялық-эстетикалық қажетін
өтейтін ғимараттарды, басқа да мекенжайларды жобалау, салу өнері.
153
Әлеумет (лат.socium – ортақ)- әлдебір мәнді қарым-қатынастағы адамдардың өмір сүру
жағдайларының бірлігімен сипатталатын тұрақты да үлкен қауым.
Әлеуметтік позиция - әлеуметтік құрылымдар, топтар мен ұйымдардың қарамағында
және қоғамдық еңбекті бөлу жүйесінде адамның алатын орны.
Билік – адамның, топтың, әртүрлі таптардың іс-әрекеттеріне шешуші әсер ететін,
идеологияға ықпалының негізінде және ұйымдастырушы құқықтар арқылы жүзеге астын
механизм.
Босқындар – қоғамда белгілі бір күштердің (саяси, экономикалық, этникалық қысым,
соғыс, табиғи апат) қысымына қарсы тұруға, төзуге шарасыз болудың әсерінен өз елінен
басқа бір елге көшуге мәжбүр болған адамдар.
Босқыншылық – қалыптасқан саяси-әлеуметтік, экономикалық және табиғи – климаттық
ауыр ахуалдарға, апаттарға байланысты адамдардың атақоныстарынан, тұрғылықты
мекендерінен амалсыз босып, ауа көшулері.
Вандализм – Риммен қатыгездік сипатта соғысқан ежелгі германдық вандал
тайпаларының атынан қалған., мәдени қиратушылықты сипаттайтын ұғым. 455 ж.
Вандалдар Римді жаулап алып, ондағы көптеген құнды өнер ескерткіштерін жойған. Сол
себепті вандал деп надан, варвар, мәдени құндылықтарды қиратушы адамды айтады.
Демография – халықты зерттеу, халықтану ғылымы деген ұғымды білдіреді. Оның
зерттеу объектісіне халықтың жыныстық, этикалық құрылымы, туу, өлу, қоныс аудару
процесінің барысы жатады.
Демографиялық болжам - әлемдегі белгілі бір елдегі, облыстағы, аудандағы Д.б.
аумақтардағы халықтың, ұлт пен ұлыстың саны және құрамы туралы болжамдық есеп.
Демографиялық саясат – халықтың ұдайы өсуі үшін мемлекет тарапынан жүзеге
асырылатын әкімшілік, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық шаралар жүйесі.
Дискуссия – топ ішінде шешім қабылдау үрдісін ұйымдастыру әдісі.
Негізгі әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А., Абиль Е.А.История Казахстана, Учебник для Вузов. 7-е изд. Перераб. и
доп. – СПБ, Саларт, Санкт-Петербург 2004
2. Қозыбаев М. Ақтандықтар ақиқаты: оқу құралы. А, 1992
3.Әбуев Қазақстан тарихының «Ақтаңдақ беттерінен. А, 2004.
4.Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап, А -1998
5.Қозыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. В двух книгах.
Книга первая. А, 2000
6. Қозыбаев М.К.«Өркениет және ұлт». А, 2001
7.Қойгелдиев, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді.А,1997.
154
МАЗМҰНЫ
1. Типтік бағдарлама .....................................................................
2. Пән бойынша жұмыс бағдарламасы ........................................
3. Силлабус......................................................................................
4. Лекция сабағының жиынтығы..................................................
5. Көмекші және көрнекілік материалдар....................................
6. СОӨЖ тапсырмалары................................................................
7. СӨЖ тапсырмалары...................................................................
8. Аралық қорытынды бақылауды өткізуге арналған
материалдар.................................................................................
9. Пәннің оқу-әдістемелік қамсыздануының картасы.................
155
8. Студент білімін бағалау нәтижесі
Бағалау әрбір тапсырма нәтижесінің қорытындысы бойынша анықталады:
- аралық бақылау мен білім деңгейі, пәнді меңгере білуі;
- лекция басында және барысындағы бекіту сұрақтары;
- семинар сабақтарында негізгі түсініктер мен заңдылықтарды игеру;
- семинар (ОБСӨЖ) сабақтарында тәжірибелік тапсырмаларды орындауды игеру.
І. Рейтинг балдарын бақылау бойынша анықтау
№
1
Қорытынды бақылау
түрі
емтихан
Бақылау түрі
Қорытынды бақылау
Аралық бақылау
Кезекті бақылау
Барлығы
Балл қою
40
5+5
50
100
Аудиториялық сабақтар төмендегідей анықталады:
лекция – 30 сағат;
семинар – 15 сағат;
барлығы – 60 сағат.
ІІ. Кезекті және аралық бақылау балдарын (30) анықтау:
Семестр бойынша 2 аралық бақылау өткізіліп, олардың әрқайсысына 30 балдан
бөлінеді.
Бақылау
түрі
Аралық
бақылау
Аралық
бақылау
Аралық бақылаудың өткізілу кестесі:
Формасы
Мерзімі
Жоғары
балл
Тест тапсырмалары,
7 апта
5
тақырыпқа сәйкес
тапсырма
Кешенді тапсырма,
15 апта
5
бақылау жұмысы
Тақырыптар
1-7 оқу аптасы
8-15
аптасы
оқу
ІІІ. Орындалған тапсырмаларға балл қою:
Тапсырма түрі:
- семинар (ОБСӨЖ) сабағында жауап берген кезде
- өте жақсы – 1 балл;
- жақсы – 0,7 балл;
- қанағ. – 0,5 балл;
- қанағатсыз. – минус 0,5 балл
- лекцияға қатысып, конспект болса – 0,2 балл;
- қосымша – 0,3-0,5 балл;
- баяндама – 1,0 балл;
- реферат – 1,5 балл;
- бақылау жұмысы – 0,3 балл;
- глоссарий – 0,2 балл;
- кроссворд құрастыру – 0,3 балл;
- студентік конференцияға дайындық – 1 балл;
156
- мерзімдік баспасөзге талдау жасау – 0,2 балл;
- лекция, семинар (ОБСӨЖ) сабақтарын қалдырса – 0,5 балл.
Семинар (ОБСӨЖ) сабақтарын қалдырса, студент кесте бойынша сол сабақтарды
қатаң түрде өтейді.
Сабақ қалдырған студентке кезекті бақылау жұмысы тапсырған кезде, төменгі
жағдайларға назар аудару керек:
- егер студент себеппен сабақ қалдырған болса, оның өтелген сабағының
бағалауы төмендемейді, мысалы студент «5» ке жауап берсе, баға сақталады.
- егер студент себепсіз сабақ қалдырған болса, оның бағалау коэффициенті
төмендейді: берілген тапсырма бір аптаның ішінде орындалса – 0,8 балл, келесі
аптада орындалса - 0,6 балл, екі аптадан кейін орындалса – 0,4 балл, одан
кейінгі орындалған тапсырмалар қабылданбайды.
Қорытынды бақылау тапсырмалары:
1. Бақылау жұмысына дайындық.
2. Бақылау тестісіне дайындық.
3. Глоссарийдың түсініктерімен жұмыс істеу.
ІV. Аралық бақылау тест, бақылау жұмысы, тақырыпқа сәйкес тапсырмалар
ретінде оқытушының талабы бойынша өткізіледі.
Аттестация қорытындысы бойынша рейтинг балдарды анықтау:
Дұрыс жауап бергендегі %-тік көрсеткіш
55-60
45-54
30-44
0-29
Бағалау
5 (өте жақсы)
4 (жақсы)
3 (қанағат.)
2 (қанағатсыз.)
Бағалау жүйесінде әріптік таңбаларды қолдану:
Балдар(%)
95-100
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
0-49
Бағаның әріптік жүйесі Балдың
цифырлық
баламасы
А
4.0 3.67
А-
Баға
В+
В
ВС+
С
С-
Жақсы
Ғ
3.33
3.0
2.67
2.33
2.0
1.67
1.33
1.0
0
Өте жақсы
Қанағаттанарлық
Қанагаттанарлықсыз
Бақылау түрі мен формасына қарай балл қою:
1 ескерту. Семестр қорытындысы бойынша тиісті баға алып, 30 балл жинаған
студент емтиханға жіберіледі. Емтихандағы тиісті баға 20 балл.
157
2 ескерту. Қалдырылған практикалық сабақтар орындалған жұмысты қорғау
арқылы өтеледі.
9.Ағымдағы, аралық және қорытынды бақылауды өткізу кестесі:
Ағымдағы бақылауапта сайын өткізіледі.
Аралық бақылау –7-8 апта,екіншісі – 14 -15 апта
Қорытынды бақылау (емтихан) –15 апта
12. К у р с т ы ң с а я с а т ы :
Елбасының жыл сайынғы жолдауларында білім беру стратегиялық маңызы зор сала
ретінде аталады. Қазіргі күн сайын жаңарып келе жатқан қоғамда өзгелермен иық
тірестіріп қатар тұрып, батыспен байыпты сұхбат құрып, шығыспен шынайы қатынас
орнатып, түстіктегі жұрттармен тең сөйлесе алатын іргелі ел болуымыз білікті мамандарға
тәуелді екендігіне тағы да көз жеткіздік. Ал білікті маман дайындау- білім берудің
моделіне, құқықтық базасына тікелей байланысты.
Еліміздегі балабақшалардан бастап, орта білім беретін оқу орындарына дейін жас
ұрпақтың бойында ұлттық дүниетаным мен діл мәйегін сіңіріп, оларды нағыз отаншылдық
рухта тәрбиелеп өсіруге қажетті осы заманғы оқу құралдары мен технологиялардың
жетістігін пайдалана білу шеберлігіне дағдылану.Бүгінгі қоғамның сұранысына орай,
білім мазмұнын қалыптастырып игеру. Білім беру жүйесін дамыту мен оның техникалық
жетістіктерін меңгере білумен кәсіби шеберлік дағдыларын нығайтуға ерекше көңіл
бөліну.
- Отандық тарихты оқыту әдістемесінің ғылым ретіндегі мазмұнын, оның
гуманитарлық білім жүйесіндегі орнын тану;
- Тарихи ойлау мен тұжырым жасап өз пікірін, көзқарасын білдіретін сауаттылық
пен мәдениетін игерту;
- Ұлттық тарихи құндылықтар мен мұраттарымызды танып біліуге үйрету;
- Этикалық және құқықтық қатынастар жүйесінің аясында оқушылар мен
қарым-қатынас жасау мәдениетін сіңіру;
- Болашақ мамандығын жақсы меңгерген шеберлік дағдыларын жетілдіру
барысында ізденгіш еңбек қорлық дағдысын қалыптастыру;
13. Тәртіп пен өзін өзі ұстау этикасының саясаты
- Сабаққа кешікпей қатысу.
- Сабақ үстінде сағыз шайнауға болмайды.
- Сабақ үстінде газет-журнал оқымау.
- Сабақ үстінде айнаға қарамау. (қыз балалар)
- Сабақ үстінде артық сөйлемеу.
- Сабақ үстінде ұялы телефонды сөндіру.
- Сабаққа тиісті киіммен келу.
- Қалдырған сабақ тапсырмаларының қарызын өтеу.(сабақтан тыс уақытта)
- Берілген тапсырма орындалмаса, қорытынды балыңыз кемиді.
- Оқу процесіне белсенді қатысу.
- Курстастарыңа, оқытушыға іззетті, ашық бол.
- Бағалау саясаты обьективтік принциптерді икемді жоғары саралауда негізделеді.
- Әрбір сабаққа міндетті дайындық:
- Берілген тапсырмаларды оқып меңгеру.
- Барлық тапсырмалар уақытылы қойылған мерзімінде орындалуға тиіс.
- Сабақты жіберген жағдайда барлық өтілген тапсырмаларды орындауға
жауаптысыз.
158
- Егерде жіберілген сағаттар саны дәлелсіз болса (ауырмасаңыз немесе басқа да
дәлелді себептердің анықтамасы болмаса) кредит сағат санының курс бойынша екі
есеге артса, біз сізді курстан қалдырамыз.
- Сіз барлық топтың оқуына септігіңізді тигізуге тиістісіз.
- Сіз өзіңіздің оқуыңызға ден қойып жақсы білім алуға талапты болуға тиістісіз.
- Оқу жылы барысында өзіңізге тиісті міндеттерді орындауға жауапкершілікпен
қарауға тиістісіз.
- Оқу процесіне сіздің тек келіп кетуіңіз емес, сапалы қатынасыңыз маңызды
екенін естен шығармаңыз.
159
Қазақстан қазіргі заман тарихынан
тест тапсырмалары:
1. 1941жылы жазылған
"Ленинградтық өренім" өлеңінің
авторы кім?
1. С. Мұқанов
2. С. Торайғыров
3. Ж. Жабаев
4. М. Дулатов
5. С. Сейфуллин
2. Қашан және қай қалада
Қазақстанның барлық облыстарының
өкілдері қатысқан бірінші
Бүкілқазақтық съезд болды?
1. Ақмолада, 20-21 мамыр, 1917 жылы
2. Орынборда, 21-26 шілді, 1917 жылы
3. Петропавлда, 25-26 тамыз, 1916 жылы
4. Өскеменде, 23-24 сәуір, 1918 жылы
5. Таразда, 24-25 қыркүйек, 1919 жылы
3. Соғыс жылдары тылда күріштен
мол өнім жинаған атақты күрішші?
1. Ү. Иманқұлов
2. С. Өтепбергенов
3. Ж. Қуанышбаев
4. Ы. Жақаев
5. Ш. Берсиев
4. І Бүкілқазақтық съезде
А.Байтұрсынов пен М.Дулатов не
айтты?
1. пантюркизм идеясы
2. парламенттік республиканың идеясы
3. тәуелсіз автономиялық Қазақстан
құру туралы
4. Егеменді Қазақ мемлекетін құруды
5. Газеттер шығаруды
5. 1917 жылғы І Бүкілқазақтық съезде
депутаттық тізімге қанша кандидат
енгізілді?
1. 46
2. 64
3. 81
4. 18
5. 63
6. І Бүкілқазақтық съезде қандай
мәселе қаралмады?
1. ұлттық автономия туралы
2. аграрлық мәселе
3. депутаттар кеңесін құру туралы
4. халықты ағарту туралы
5. халық шаруашылығы мәселелері
7. Қай жылы Ақпан буржуазиялықдемократиялық революциясының
нәтижесінде патша билігі құлады?
1. 1915 жылы
2. 1917 жылы
3. 1919 жылы
4. 1914 жылы
5. 1916 жылы
8. Ақпан буржуазиялық демократиялық революциясы қай
жылы болды?
1. 1915 жылы
2. 1918 жылы
3. 1917 жылы
4. 1916 жылы
5. 1914 жылы
9. Қай жылы «Алаш» партиясының
облыстық, уездік съездері өткізілді?
1. 1917 ж., сәуір-мамыр
2. 1918 ж., наурыз-сәуір
3. 1919 ж., ақпан-наурыз
4. 1920 ж., қаңтар-ақпан
5. 1914 ж., ақпан-наурыз
10. Орынбор қаласында Кеңес үкіметі
қай жылы орнатылды?
1. 1917 ж., 19 ақпан
2. 1918 ж., 18 қаңтар
3. 1918 ж., 27 мамыр
4. 1919 ж., 4 мамыр
5. 1919 ж, 25 мамыр
11. «Алаш» партиясы қашан
құрылды?
1. 1918 жылы
2. 1917 жылы
3. 1905 жылы
4. 1914 жылы
5. 1920 жылы
12. «Үш жүз» партиясының саяси
бағдары қандай?
1. социалистік
2. буржуазиялық-либералдық
3. конституциялық-демократиялық
4. мұсылмандық
5. буржуазиялық
13. Қай жылы Орынборда екінші
Бүкілқазақтық съезд болды?
1. 1917 ж., 10-15 қараша айы
2. 1918 ж., 17-20 қаңтар айы
3. 1917 ж., 15-18 қыркүйек айы
4. 1917 ж., 5-12 желтоқсан
5. 1920 ж., 4-13 сәуір
160
14. Қазақ АКСР-і қай жылы
құрылған?
1. 1920 жылы
2. 1922 жылы
3. 1918 жылы
4. 1936 жылы
5. 1924 жылы
15. Қай қала Қазақстанның ең
алғашқы астанасы болды?
1. Қызылорда
2. Алматы
3. Орынбор
4. Омбы
5. Ақмола
16. Индустрияландыру барысында
Ф.И. Голощекин Қазақстан үшін қай
жолды белгіледі?
1. дербес индустриялды мемлекет
2. орталық өнеркәсіптің шикізат базасы
3. индустриялды-аграрлы республика
4. өнеркәсіпті шеткі аймақ
5. аграрлы аймақ
17. Қашан біздің республикамыз Қазақ
АКСР-і деп атала бастады?
1. 1936 жылы
2. 1925 жылы
3. 1991 жылы
4. 1949 жылы
5. 1954 жылы
18. Бірінші бесжылдық жылдары?
1. 1930-1934 жж.
2. 1927-1931 жж.
3. 1928-1932 жж.
4. 1933-1937 жж.
5. 1930-1935 жж.
19. Қазақ этносының ХХ ғасырдыңң
30 жылдарындағы шығыны қанша?
1. 1 млн. адам
2. 2 млн.-ға жуық
3. 100 мың адам
4. 6 млн. адам
5. 7 мың
20. ХХ ғасырда біздің өлкеміз қай
әліпбиді қолданған жоқ?
1. араб әліпбиі
2. латын
3. кирилл жазуы
4. глагол жазуы
5. латын
21. Әміре Қашаубаев қай елде ән
шырқамаған?
1. Қазақстан
2. Франция
3. Германия
4. Италия
5. Испания
22. Қашан Қазақ АКСР-і одақтас
республика болып өзгертілді?
1. 1936 жылы
2. 1924 жылы
3. 1991 жылы
4. 1949 жылы
5. 1919 жылы
23. Ұлы Отан соғысындағы ерлігі
үшін Кеңес Одағының Батыры
атағына неше қазақ ие болған?
1. 497 адам
2. 97 адам
3. 11600 адам
4. 15 адам
5. 1000 адам
24. Майданға және қорғаныс
өнеркәсібіне республика
тұрғындарының қаншасы
жұмылдырылды?
1. қазақстандықтардың жартысы
2. әрбір төртінші тұрғын
3. халықтың 20 пайызы
4. 1 млн. адам
5. 2,5 млн.
25. Ұлы Отан соғысы жылдарында
КСРО қанша адамнан айрылды?
1. 7 млн.
2. 10 млн.
3. 27 млн.
4. 30 млн.
5. 5 млн.
26. жылы қай жерде әскери жағдай
жарияланды?
1. Оралда, Гурьевте
2. Алматыда
3. Шымкентте
4. Оралда
5. Қызылордада
27. Қазақстан Ұлы Отан соғысына
қалай қатысты?
1. бөлінген республика ретінде
2. қарсылас ретінде
3. елдің біртұтас бөлігі ретінде
4. қатыспаған
5. егеменді ел ретінде
28. Кеңес Одағының екі мәрте
161
батырлары тізіміндегі қатені табыңыз:
1. Талғат Бигельдинов
2. Леонид Беда
3. Бауыржан Момышұлы
4. Иван Павлов
5. дұрыс жауап жоқ
29. Ұлы Отан соғысы қай жылы
аяқталды?
1. 1944 жылы
2. 1946 жылы
3. 1945 жылы
4. 1947 жылы
5. 1948 жылы
30. КСРО-ның тарихи межесін
анықтаңыз:
1. 1922-1991 жж.
2. 1917-1945 жж.
3. 1920-1990 жж.
4. 1930-1989 жж.
5. 1932-1990 жж.
31. Қандай халықтар 1944 жылы
ақпан айында Қазақстанға күштеп
көшірілген?
1. шешен, ингуштар
2. балхардықтар
3. түрік-месхетиндер
4. кәрістер
5. еврейлер
32. Е.Бекмахановтың кітабын
қолдануға қай жылы тыйым
салынды?
1. 1950 жылы
2. 1956 жылы
3. 1948 жылы
4. 1953 жылы
5. 1955 жылы
33. 1970-ші жылдары Қазақстан
жерінде құрылған ірі территориялық
өндірістік комплекстік.
1.
Петропавл
2.
Жамбыл
3.
Маңғыстау
4.
Жетіген
5.
Көкшетау
34. Е. Бекмахановты жалған
әшкерелеудің бастамасы болған
мақала қандай басылымда
жарияланды?
1.
Простор
2.
Современник
3.
Правда
4.
Жалын
5.
Қазақ әдебиеті
35. И.Сталин қай жылы қайтыс
болды?
1. 1956
жылы
2. 1953
жылы
3. 1949
жылы
4. 1951
жылы
5. 1964
жылы
36. Қай жылы Сталиннің жеке басына
табынуы жою туралы шешім
қабылданды?
1. 1952 жылы
2. 1956 жылы
3. 1949 жылы
4. 1953 жылы
5. 1958 жылы
37. Біздің өлкеде сауатсыздықты
толық жою қай кезде аяқталды?
1. 60 жылдардың аяғында
2. 20 жылдардың аяғында
3. 1939 жылы
4. 1924 жылы
5. 1943 жылы
38. Қай кезде республикамызда жалпы
бастауыш білім беру енгізілді?
1. 1917 жылы
2. 1925 жылы
3. 1930 жылы
4. 1999 жылы
5. 1956 жылы
39. Қазақстанда тың жәе тыңайған
жерлерді игеру қай жылы басталды?
1. 1932 жылы
2. 1896 жылы
3. 1934 жылы
4. 1954 жылы
5. 1968 жылы
40. 1954-1962 жылдары аралығында
Қазақстанға тың және тыңайған
жерлерді игеру үшін қанша адам
келді?
1. 1 млн. 750 мың адам
2. 2 млн. жуық адам
3. 2,5 млн. адам
4. 3 млн. адам
5. 5 млн. адам
41. Қазақстандағы ядролық полигон
қай жылы салынды?
1. 1949 жылы
2. 1947 жылы
3. 1948 жылы
4. 1950 жылы
162
5. 1961 жылы
42. 1948 жылы қандай үш облыстың
қиылысында ядролық полигон
салынды?
1. Семей-Қостанай-Қарағанды
2. Павлодар-Өскемен-Қарағанды
3. Өскемен- Павлодар-Қарағанды
4. Семей- Павлодар-Қарағанды
5. Семей-Қарағанды
43. Қай жылы ең бірінші ядролық
сынақ жасалды?
1. 29 тамыз, 1949 ж
2. 10 маусым, 1950 ж
3. 6 шілде, 1949 ж
4. 17 тамыз, 1931 ж
5. 23 қазан, 1966 ж
44. 1979 жылғы Целиноград
оқиғасының себебі неде?
1. қымбатшылыққа қарсылық
2. Тәуелсіздік үшін күрес
3. партия басшылығына қарсылық
4. неміс автономиясын құруға
қарсылық
5. жалақының халыққа уақытында
берілмеуі
45. КСРО Қорғаныс министрлігінің
мәліметі бойынша 1949-1963 жылдары
аралығында қанша сынақ жасалған?
1. 10
2. 500
3. 2000
4. 39
5. 45
46. 1938 жылы "Ленфильм"
киностудиясы бірінші рет қазақ тілінде
дыбысты кинокартина түсірілді?
1. "Жайлауда"
2. "Түрксиб"
3. "Амангелді"
4. "Жұт"
5. "Қаратаудың құпиясы"
47. 1970 жылы тамақ өнеркәсібінің
үлесі өнеркәсіп өнімі көлемінің неше
пайызы болды?
1. 13 %
2. 50
3. 40
4. 12
5. 56
48. Трансқазақстан магистралінің
құрылысы қай жерде аяқталды?
1. Гурьев-Астрахань
2. Бейнеу-Қоңырат
3. Мойынты-Шу
4. Малат-Алтай
5. Бейнеу-Шу
49. Экономикалық реформаның
аяқталуы...
1. 70 жж. бас кезі
2. 70 жж. ортасы
3. 60 жж. аяғы
4. 50 жж. аяғы
5. 40 жж. басы
50. 1970 жылы Қазақстан КСРО
республикаларының ішінде әйелдерді
қоғамдық өндіріске араластыруда
нешінші орынға ие болды?
1. 6
2. 1
3. 8
4. 10
5. 5
51. Қай жылы Теміртау қаласында
қайғылы оқиға болды?
1. 1951 жылы
2. 1959 жылы
3. 1973 жылы
4. 1956 жылы
5. 1949 жылы
52. 1953 жылы КСРО қандай тағамға
мұқтаж болды?
1. ұн
2. қант
3. сүт
4. нан
5. көкөніс
53. Сегізінші бесжылдық жылдары?
1. 1966-1970 жж
2. 1951-1962 жж
3. 1970-1974 жж
4. 1968-1972 жж
5. 1969-1990 жж
54. 60 жылдардың жартысында
ұжымшардағы еңбек өнімділігі
алдыңғы бесжылдықпен
салыстырғанда қай деңгейде
көтерілген?
1. 2,5 есе
2. 1,5 есе
3. 1,8 есе
4. 3 есе
5. 5 есе
163
55. Әділетсіздіктің құрбаны
болғандар?
1. Жұбанов
2. Жұмалиев
3. Сүлейменов
4. Дулатов
5. Байзақов
56. ҚазКСР Ғылым Академиясы қай
жылы ашылды?
1. 1946 ж, маусым
2. 1944 ж., шілде
3. 1946 ж., наурыз
4. 1917 ж
5. 1965 ж
57. ҚазКСР Ғылым Академиясының
алғашқы президенті кім болды?
1. Бекхожин.
2. Исмайлов
3. Сәтпаев
4. Әуезов
5. Мағауин
58. Қазақ ұлттық зиялы қауымының
қалыптасу процесі қашан аяқталды?
1. 60-70 жж.
2. 20-30 жж.
3. соғыстың алдыңғы жылдары
4. соғыстан кейінгі жылдарда
5. 70-80 жж
59. Ең алғашқы Жердің жасанды
спутнигі Байқоңыр ғарыш айлағынан
қашан ұшты?
1. 4 қазан, 1957 ж
2. 17 қаңтар, 1960 ж
3. 20 сәуір, 1976 ж
4. 2 ақпан, 1959 ж
5. 5 наурыз, 1969 ж
60. Понамаренко Қазақстан
Компартиясының ОК бірінші
хатшысы болып қай съезде сайланды?
1. ҮІІІ съезд
2. Ү съезд
3. ҮІ съезд
4. ҮІІ съезд
5. Х съезд
61. Қазақ халқының демографиялық
дамуы қа йкезеңде өзгеріске
ұшырады?
1. 1959-1970 жж
2. 1954-1960 жж
3. 1956-1962 жж
4. 1956-1963 жж
5. 1946-1966 жж
62. Н.С. Хрущев ел басқарудан қай
жылы ауыстырылды?
1. 1963 жылы қараша айында
2. 1964 жылы, қазан айында
3. 1962 жылы, желтоқсан
4. 1963 жылы, желтоқсан
5. 1956 жылы, наурызда
63. 60 жылдардың екінші жартысында
қанша өнеркәсіп іске кірісті?
1. 450
2. 540
3. 554
4. 445
5. 620
64. 1970 жылы темір рудасын өңдеу
1960 жылмен салыстырғанда қандай
көлемге көтерілді?
1. 2 есе
2. 5 есе
3. 2,5 есе
4. 3 есе
5. 7 есе
65. 1970 жылы мұнай өндіру көлемі
қандай деңгейге жетті?
1. 10 млрд.
2. 10 млн.
3. 10 мың
4. 15 мың
5. 20 млн.
66. 1943ж. тары өсіруден дүниежүзілік
рекорд жасаған тарышы кім?
1. Ы. Жақаев
2. Ы. Нұров
3. Ш. Берсиев
4. М. Мұхамедова
5. Ж. Мұқашев
67. 1965жылы кокстелген көмірді
өндіру 1960 жылмен салыстырғанда
қанша пайызға өсті?
1. 50 %
2. 40 %
3. 21 %
4. 68 %
5. 65 %
68. 60жж. құрылыс қай бағытта
дамыды?
1. қарқынды
2. қарқынды және экстенсивті
3. экстенсивті
4. баяу
5. интенсивті
69. Қай жылы КСРО өзінің әскерлерін
164
Ауғанстанға кіргізді?
1. 1979 ж, желтоқсан
2. 1979 ж, ақпан
3. 1978 ж, желтоқсан
4. 1963 ж, қаңтар
5. 1956 ж, наурыз
70. Қай жылы КСРО өз әскерлерін
Ауғанстаннан шығарды?
1. 1988 жылы
2. 1987 жылы
3. 1989 жылы
4. 1972 жылы
5. 1991 жылы
71. Жаңаөзендегі оқиғалар қай жылы
болды?
1. 1986 жылы
2. 1989 жылы
3. 1988 жылы
4. 1966 жылы
5. 1992 жылы
72. «Азат» қозғалысы қай жылдары
құрылды?
1. 1989 жылы
2. 1990 жылы
3. 1988 жылы
4. 1987 жылы
5. Е) 1978 жылы
73. 1989 жылы ақпан айында қандай
қозғалыс ұйымдастырылды?
1. «Азат»
2. «Желтоқсан»
3. «Невада-Семей»
4. «Алаш»
5. «Қазақ»
74. «Невада-Семей» қозғалысын кім
құрған?
1. О.Сүлейменов
2. М.Шаханов
3. Ә. Кекілбаев
4. Н.Назарбаев
5. М. Әуезов
75. «Невада-Семей» қозғалысы қай
жылы басталды?
1. 1989 жылы
2. 1985 жылы
3. 1991 жылы
4. 1986 жылы
5. 1978 жылы
76. Семей ядролық полигоны қай
кезде тоқтатылды?
1. 1990 жылы
2. 1989 жылы
3. 1993 жылы
4. 1991 жылы
5. 1988 жылы
77. Қай жылы Н.Ә. Назарбаев
халықтық сайлауда елдің бірінші
Президенті болып сайланды?
1. 12 сәуір, 1990 жыл
2. 1 желтоқсан, 1991 жыл
3. 30 тамыз, 1992 жыл
4. 15 мамыр, 1990 жыл
5. 6 мамыр, 1993 жыл
78. Қазақстан Республикасының
бірінші Президенті өз ісіне қашан
кірісті?
1. 10 желтоқсан, 1991 жыл
2. 1 желтоқсан, 1991 жыл
3. 24 сәуір, 1990 жыл
4. 18 тамыз, 1990 жыл
5. 5 наурыз, 1992 жыл
79. Қай кезде Қазақ республикасының
Жоғарғы Кеңесі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігін жариялады?
1. 2 қазан, 1992 жыл
2. 23 қараша, 1991 жыл
3. 16 желтоқсан, 1991 жыл
4. 25 қазан, 1990 жыл
5. 25 қазан, 1996 ж
80. Қай кезде Жоғарғы Кеңес Қазақ
Кеңестік Социалистік Республикасына
ауыстырылуы туралы шешім
қабылданды?
1. 10 желтоқсан, 1991 жыл
2. 20 қазан, 1991 жыл
3. 12 шілде, 1992 жыл
4. 26 наурыз, 1991 жыл
5. 19 ақпан, 1990 жыл
81. Қай оқиға 1991 жылмен
байланысты емес?
1. қазақ тілінің мемлекеттік тіл
статусына ие болуы
2. ең бірінші қазақ ғарышкері
Т.Әубәкіровтың ғарышқа ұшуы
3. Қазақстан Республикасының бірінші
Президентін сайлау
4. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін жариялау
5. Астананы көшіру
82. 1991 жылы 2 қазанда ғарышқа
сапар шеккен алғашқы қазақ
ғарышкері?
1. Т. Бигельдинов
165
2. Т.Мұсабаев
3. Т.Әубәкіров
4. Ә. Тәжібаев
5. И.Байзақов
83. Қай кезде Алматы қаласында
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын
құру туралы құжатқа қол қойылды?
1. 21 желтоқсан, 1991 жыл
2. 31 желтоқсан, 1990 ж
3. 12 мамыр, 1993 ж
4. 3 наурыз, 1995 ж
5. 5 ақпан, 1992 ж
84. Қашан және қа йжерде ТМД
құрылды?
1. 21 желтоқсан, 1991 жылы, Алматыда
2. 30 ақпан, 1990 жылы, Мәскеуде
3. 25 қазан, 1993 жылы, Минскіде
4. 18 тамыз, 1992 жылы Беловеж
тоғайында
5. 19 тамыз, 1993 жылы Мәскеуде
85. Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Әнұраны қай жылы
қабылданды?
1. 19 наурыз, 1992 жыл
2. 11 желтоқсан, 1993 жыл
3. 20 сәуір, 1991 жыл
4. 6 маусым, 1993 жыл
5. 25 наурыз, 1994 жыл
86. Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Елтаңбасы мен Байрағы
қай жылы қабылданды?
1. 4 маусым, 1990 жылы
2. 1993 жылы
3. 25 желтоқсан, 1991 жылы
4. 1992 жылы
5. 1995 жылы
87. Қазақстан қай жылы Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүше болды?
1. 31 қыркүйек, 1992 жыл
2. 3 наурыз, 1992 жыл
3. 20 мамыр, 1991 жыл
4. 24 маусым, 1993 жыл
5. 20 мамыр, 1992 жыл
88. Қазақстан үшін тән емес белгілер:
1. ішкі континенттік орналасуы,
жағдайы
2. табиғат ресурстарының байлығы
3. бір ұлтты адамдардың басым болуы
4. әр түрлі ұлттық мәдениет
5. жеңіл және тамақ өнеркәсібінің басым
бағытта дамуы
89. Дүние жүзі қазақтарының
алғашқы құрылтайы қашан болды?
1. 1991 жылы
2. 1992 жылы
3. 1993 жылы
4. 1994 жылы
5. 1995 жылы
90. Қазақстанның ішкі-саяси
дамуындағы басты мақсаты:
1. өкіметтің жоғарғы тобының сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күресі
2. табиғат байлықтарын жүйелі түрде
қолдану
3. саяси тұрақтылық пен ұлтаралық
келісім шарттарының сақталуы
4. экономикалық дағдарыстан шығу
5. өнрекәсіпті барынша дамыту
91. Қазақстан Республикасының ең
бірінші Ата Заңы қай жылы
қабылданған?
1. 30 тамыз, 1995 ж
2. 28 қаңтар, 1993 ж
3. 25 қаңтар, 1992 ж
4. 30 тамыз, 1993 ж
5. 25 қаңтар, 1994 ж
92. 1993 жылы 28 қаңтар қандай күн?
1. Тәуелсіз Қазақстанның бірінші Ата
Заңы қабылданған күн
2. Республикамыз БҰҰ-на мүше болды
3. ТМД құрылды
4. Қазақстан Республикасының бірінші
президенті сайланған күн
5. Мемлекеттік рәміздерді қабылдаған
күн
93. Қазақстан рЕспубликасының
екінші Ата заңы қашан қабылданды?
1. 1996 жылы
2. 1989 жылы
3. 1995 жылы
4. 1998 жылы
5. 1999 жылы
94. Республика астанасының Алматы
қаласынан Ақмола қаласына
ауыстырылуы...
1. 5-9 желтоқсан, 1992 жылы
2. 10 желтоқсан, 1997 жылы
3. 19 мамыр, 1996 жылы
4. 23 қараша, 1998 жылы
5. 10 желтоқсан, 1998 жылы
95. Ақмола қаласына Астана атауы
қай жылы берілді?
1. 6 мамыр, 1998 ж
2. 25 қыркүйек, 1997 ж
166
3. 12 наурыз, 1996 ж
4. 14 мамыр, 1997 ж
5. 12 наурыз, 1999 ж
96. Соғыстан кейінгі жылдарда
Қазақстанның халық
шаруашылығына қажет жоғары және
орта білімді қанша мамандар
даярланды?
1. 40 мың
2. 50 мың
3. 70 мың
4. 80 мың
5. 100 мың
97. Қазақстанда 1954 жылы қанша
жер жыртылды?
1. 5 млн. га
2. 6 млн. га
3. 6,6 млн. га
4. 7,5 млн.га
5. 8 млн.га
98. Одақтағы республикалар
арасында өнім өндіруден Қазақстан
нешінші орынға шықты?
1. І орынға
2. ІІ орынға
3. ІІІ орынға
4. 4 орынға
5. 5 орынға
99. 50 жылдары Қазақстан одақтық
өнеркәсіптің қай саласында 5,4 үлес
салмағына жетті?
1. көмір өндіру
2. темір рудасын өндіру
3. мұнай өндіру
4. энергия өндіру
5. химия өнеркәсібі
100. Екі рет Социалистік Еңбек Ері
атанған қазақстандық шопан?
1. Қуанышбаев
2. Алдабергенов
3. Жақаев
4. Берсиев
5. Жазылбеков
101. 50-60 жылдары Қазақстан үшін
халықаралық байланыстың қай түрі
тән емес еді?
1. сыртқы саяси
2. оқыту саласында
3. мәдени
4. ғылыми
5. сауда
102. Қазақ КСР Конституциясы қашан
қабылданды?
1. 1976 жылы
2. 1977 жылы
3. 1978 жылы
4. 1989 жылы
5. 1980 жылы
103. Семей сынақ полигонында
бірінші жарылыс қай жылы болды?
1. 1949 жылы
2. 1953 жылы
3. 1956 жылы
4. 1957 жылы
5. 1960 жылы
104. Целиноградтағы болған 16
маусым 1979 жылғы жастар шеруінің
себебін ата:
1. қала басшылығының ауысуы
2. азық-түлік мәселесі
3. неміс автономиясын құруға қарсылық
4. армиядағы жөнсіздік
5. әлеуметтік проблемаға партияның
көңіл бөлмеуі
105. Қазақстанға тың игеру үшін
басқа республикадан қанша адам
келді?(1962 жылға дейін)
1. 1 млн. адам
2. 1,5 млн.адам
3. 2 млн.адам
4. 2,5 млн.адам
5. 2,8 млн.адам
106. 1960 жылдары пайдалануға
берілген ірі көмір өндіруші орынды
атаңыз:
1. Қарағанды
2. Шұбаркөл
3. Ленгір
4. Екібастұз
5. Соколов-Сарыбай
107. Семей облысының Жалаңашкөл
өзені жанында Кеңес және Қытай
әскерлері арасында қақтығыс қай
жылы болды?
1. 1968
2. 1969
3. 1970
4. 1971
5. 1972
108. Ауыл шаруашылығын
ұжымдастырудың негізгі
ұстанымдары қандай?
1. ұжымдастыру сатыларына кезең-кезең
өту
167
2. материалдық мүдделері бойынша
3. дербестік
4. еріктілік
5. дұрыс жауабы жоқ
109. Қазақ АКСР-де ұжымдастыруды
аяқтау қашанға белгіленген?
1. 1932 ж, көктем
2. 1933 ж, жазында
3. 1934 ж, ортасында
4. 1935 ж, күзде
5. 1936 ж, көктем
110. 1931 ж. колхозға кіргісі келмеген
қанша отбасы жер аударылды?
1. 320 отбасы
2. 5500
3. 1807
4. 3345
5. 6910
111. Сталинизмнің жазалау
шаралары:
1. ату жазасы
2. жер аудару
3. КСРО-дан тыс жерлерге қуып жіберу
4. еңбекпен түзеу лагеріне қамау
5. барлық жауап дұрыс
112. ІІ дүниежүзілік соғыстың
басталған уақыты:
1. 1914 ж, 1 қыркүйек
2. 1918 ж, 2 қыркүйек
3. 1939 ж, 1 қыркүйек
4. 1941 ж, 2 қыркүйек
5. 1945 ж, 1 қыркүйек
113. Майданға жақын аймақтардан
республикаға қанша зауыт пен
фабрикалар көшірілді?
1. 220
2. 97
3. 69
4. 75
5. 240
114. «Бірыңғай еңбек тәртібі туралы
Декларация» қабылданған жыл:
1. 1921 ж
2. 1926 ж
3. 1919 ж
4. 1918 ж
5. 1930 ж
115. «Ленфильм» киностудиясы
«Амангелді» фильмін қашан түсірді?
1. 1934 ж
2. 1933 ж
3. 1935 ж
4. 1937 ж
5. 1938 ж
116. 1946 ж. Қазақстан Компартиясы
ОК-нің І хатшысы болып
тағайындалды?
1. Ж.Шаяхметов
2. Е.Бекмаханов
3. Қ.Сәтпаев
4. Л.Мирзоян
5. М.Скворцов
117. 1946-50жж. арналған ІҮ
бесжылдықтың негізгі экономикалық
міндеті қандай болды?
1. халық шаруашылығын одан әрі
дамыту
2. кейбір экономикалық көрсеткіштер
бойынша АҚШ-ты басып озу
3. қираған халық шаруашылығын
қайтадан қалпына келтіру
4. социалистік елдерге жәрдем
5. барлық жауап дұрыс
118. 1959ж. Қазақстан өнім өндіруден
нешінші орында болды?
1. 4-ші
2. 5-ші
3. 6
4. 2
5. 3
119. 1979ж. Ақмола қаласында
жастардың шеруге шығуына не себеп
болды?
1. елдің экономикалық жағдайы
2. экологиялық мәселелер
3. тіл мен мәдениеттің дамуы
4. неміс автономиясын құруға қарсылық
5. әлеуметтік мәселелер
120. 1957ж. маусымда «сталиншілер»
тобы-Молотов В, Г. Маленков және
басқалары қандай әрекет жасады?
1. Н.Хрущевті орнынан алу
2. жеке басқа табынуды дамыту
3. демократияны дамыту
4. социализмді дамыту
5. шаруашылықты дамыту
121. 1975ж. Алматыда шыққан «Аз
иЯ» кітабының авторы
1. І. Есенберлин
2. Н.Кухаменов
3. О.Сүлейменов
4. М.Жұмабаев
5. М.Шаханов
168
122. Е.Бекмаханов өзінің «ХІХ ғ.20-40
жж. Қазақстан» деген атпен жеке
монографиясын қашан жарыққа
шығарды?
1. 1946 ж
2. 1947 ж
3. 1948 ж
4. 1949 ж
5. 1950 ж
123. 1925жылы республика астанасы
Орынбордан қайда көшірілді?
1. Верный
2. Семей
3. Омбы
4. Алматы
5. Қызылорда
124. 1932ж. шілдеде аштық апаты
туралы Ф.Голощекинге хат жазғандар
1. Ғ.Мүсірепов, М.Дәулетқалиев
2. Т.Рысқұлов, С.Садуақасов
3. Б.Майлин, Д. Серікбаев
4. Ә.Жангелдин, А. Акулов
5. С.Сейфуллин, І.Жансүгіров
125. 1940ж. Қазақстан Одақта
өндірілетін мыстың қанша пайызын
берді?
1. 40%
2. 41%
3. 38%
4. 12,4 %
5. 21 %
126. Мәскеу шайқасы қашан болды?
1. 1942 ж. шілде-1943 ж. ақпан
2. 1941 ж, 30 қыркүйек-1941 ж, 6
желтоқсан
3. 1942 ж. 30 қыркүйек-1942 ж, шілде
4. 1941 ж.-1943 ж. қаңтар
5. 1943 ж.-1944 . ақпан
127. «Қосшы одағы» қашан құрылды?
1. 1919 ж
2. 1920 ж
3. 1921 ж
4. 1922 ж
5. 1923 ж
128. Қазақстанда
индустрияландыруды жүзеге асыру
неден басталды?
1. табиғи байлықтарды зерттеу
2. жұмысшы табын сан жағынан
көбейту
3. жергілікті халықты отырықшылыққа
үйрету
4. темір жолдар салу
5. жерасты құбыр жолдарын жүргізу
129. Қазақстанда ұжымдастыру неше
кезеңде жүзеге асуы тиіс болды?
1. 2
2. 3
3. 4
4. 5
5. 6
130. Ұжымдастыруды Қазақ АКСР-де
аяқтау қашанға белгіленді?
1. 1931 ж, күз
2. 1932 ж,көктем
3. 1933 ж, жаз
4. 1934 ж, ортасында
5. 1936 ж, көктем
131. Ұжымдастыруға қарсы шаруалар
көтерілісі болған жыл:
1. 1929-32 ж
2. 1931-39 жж
3. 1927-32 жж
4. 1929-31 жж
5. 1928-30 жж
132. 1938-40жж. республикадағы
шешілмеген проблемалар қандай?
1. мал шаруашылығы артта қалды
2. колхозда материалдық ынталандыру
3. ауыл шүаруашылық мамандары
тұрақтамады
4. колхоз өмірінде демократия
жеткілікті дамымады
5. халық шаруашылығы артта қалды
133. Ұжымдастыруға қарсы
"Көтеріліс бандылары" аталған
қылмыстық істерді кімдер қарады?
1. Жергілікті соттар
2. Трибунал
3. Соттан тыс "үштіктер"
4. Би және қазылар соты
5. Республикалық жоғарғы сот
134. Брест қамалына қай жылы
«Батыр қамал» атағы берілді?
1. 1945 ж
2. 1957 ж
3. 1978 ж
4. 1980 ж
5. 1965 ж
135. Араб жазуынан латын жазуына
көшіру туралы жарлық қабылданған
жыл:
1. 1921 ж
2. 1919 ж
169
3. 1936 ж
4. 1929 ж
5. 1933 ж
136. «Көктем» атты алғашқы қазақ
балеті қай жылы қойылды?
1. 1940 ж
2. 1941 ж
3. 194 ж
4. 1943 ж
5. 1944 ж
137. 1953ж. күзде партия мен үкімет
басшысы болып тағайындалды?
1. Ж.Шаяхметов
2. Г.Маленков
3. Н.Хрущев
4. А.Вознесенский
5. Л.Берия
138. Тың игеру кезінде басқа
республикадан көшіп келген адамдар
неше жылға ауыл шаруашылығы
салығынан босатылды?
1. 1-3 жылға
2. 4-8 жылға
3. 7 жылға
4. 1-5 жылға
5. 10 жылға
139. Атақты партизан Қ.Қайсенов қай
жерде партизан тобын басқарды?
1. Ресейдің батыс облыстарында
2. Украинада
3. Қырымда
4. Прибалтикада
5. Белорустяда
140. 1982 ж. қарашада қайтыс болған
Л.Брежневті кім алмастырды?
1. В.Колбин
2. Ю.Андропов
3. Н.Беляев
4. И.Черненко
5. Н.Хрущев
141. 1975 ж. Алматыда шыққан «Аз
иЯ» кітабының авторы
1. І. Есенберлин
2. Н.Кухаменов
3. О.Сүлейменов
4. М.Жұмабаев
5. М.Шаханов
142. Е.Бекмаханов қашан ақталып
шықты?
1. 1954 ж, қаңтар
2. 1954 ж, ақпан
3. 1953 ж, қыркүйек
4. 1953 ж, тамыз
5. 1964 ж, ақпан
143. 1917 ж. 21-26 шілдеде қай партия
құрылды?
1. «Шура-Ислами»
2. «Үш жүз»
3. «Қазақ»
4. «Алаш»
5. «Қосшы»
144. Республикада сауатсыздықты
жою қарқынының баяу жүру себебі
неде?
1. азамат соғысы
2. 1930-32 ж. аштық
3. қазақ халқының көшпелі
шаруашылығы
4. қазақтардың шетелге кетуі
5. салғырт саясаты
145. 1940ж. Қазақстан Одақта
өндіретін қорғасынның неше пайызын
берді?
1. 87 %
2. 4,2%
3. 21 %
4. 78 %
5. 55,4%
146. Сталинград шайқасы қашан
болды?
1. 1941 ж, 30 қыркүйек-1941 ж, 6
желтоқсан
2. 1941 ж-42 ж, тамыз
3. 1942 ж. шілде- 43 ж.ақпан
4. 1941-43 ж. қаңтар
5. 1942-43 ж. сәуір
147. КСРО халық шаруашылығын
дамытудың бірінші бесжылдығы
1. 1941-1946
2. 1928-1932
3. 1932-1937
4. 1938-1943
5. 1936-1941
148. Қазақстанда индустрияландыру
неден басталды?
1. қажетті табиғи ресурстарды
зерттеуден
2. өндіріс орындарын салудан
3. өнеркәсіпті дамытудан
4. кадрлардың біліктігін арттырудан
5. шаруашылықьы реттеуден
149. Қазақстандағы алғашқы
көпшілік экологиялық қозғалыс:
170
1. «Азат»
2. «Невада-Семей»
3. «Желтоқсан»
4. «Алаш»
5. «Әділет»
150. 1965 жылы өзінің алғашқы
мұнайын берген кен орны?
1. Сұңқар
2. Мұнайлы
3. Теңіз
4. Өзен
5. Қарашығанақ
151. Жалаңашкөлдегі кеңес-қыытай
әскери қарулы қақтығысы болған
жыл:
1. 1979 жыл
2. 1961 ж
3. 1970 ж
4. 1975 ж
5. 1969 ж
152. 1923 жылға қарай жалпы Одақта
өндіретін қорғасынның 40 пайызын
берген Қазақстандағы қорғасын
зауытын атаңыз:
1. Шымкент
2. Қарсақбай
3. Жезқазған
4. Өскемен
5. Риддер
153. 1949 жылдың көктемінде
Алматыда ашылған автоматты
станция астананы неше қаламен
байланыстырды?
1. 60
2. 45
3. 50
4. 36
5. 56
154. 1957 жылы салалық басқаруды
жергілікті принцип бойынша қайта
өзгерту барысында:
1. мемлекеттік комитеттер құрылды
2. министрліктер құрылды
3. трестер құрылды
4. ведомоствалар құрылды
5. халық шаруашылық кеңестер
құрылды
155. 1938 жылы қараша айында Қиыр
Шығыстан Қазақстанға көшірілген
ұлт өкілдері
1. корейлер
2. буряттар
3. хакастар
4. ненецтер
5. қытайлар
156. Қазақстан Республикасының
Демократиялық Жаңару күні:
1. 16 желтоқсан
2. 17 желтоқсан
3. 30 тамыз
4. 5 қазан
5. 25 қазан
157. «БК (б) ОК-нің Қазақ КСР-інде
жоғары және орта білімді бұрынғыдан
әрі жетілдіру шаралары туралы»
қаулысы қабылданған жыл:
1. 1949 ж
2. 1946 ж
3. 1948 ж
4. 1947 ж
5. 1945 ж
158. 1941 жылы ленинградтықтарға
«Лениградтық өренім!» деп жыр
арнаған қазақ ақыны:
1. Ж.Саин
2. Н.Байғанин
3. Қ. Аманжлолв
4. Ж. Жабаев
5. Д.Нүрпейісова
159. Халыққа Жолдауында (2030) ел
президенті көркеюші және саяси
тұрақтанған Қазақстанға қажет
қандай үш белгіні белгілеп берді?
1. Фермерлік шаруашылық, тұрақтылық,
азаматтардың әл-ауқатының артуы
2. Ұлттық бірлік, әлеуметтік шындық,
азаматтардың әл-ауқатының артуы
3. техникалық жағынан жаңарған
өндіріс, еңбек өнімділігінің артуы, саяси
пікірдің әр алуандылығы
4. өмір сүру деңгейінің жоғары болуы,
еңбек өнімділігінің артуы, әлеуметтік
шындық
5. Фермерлік шаруашылық, өмір сүру
деңгейінің жоғары болуы
160. 1986 жылғы желтоқсанда қазақ
жастарының бой көтеруі:
1. әлеуметтік сипатта
2. бейбіт және саяси сипатта
3. экологиялық сипатта
4. ұлтшылдық сипатта
5. құқыққы қарсы сипатта
161. Қазақстан рубльдік зонадан
шықты:
171
1. 1991 ж. желтоқсанда
2. 1995 ж, желтоқсанда
3. 1993 ж, қарашада
4. 1992 ж, қаңтарда
5. 1992 ж, наурызда
162. Қазақстан Республикасының
Қорғаныс министрі болған, Кеңес
Одағының Батыры:
1. Қайырбек Сүлейменов
2. Алтынбек Сәрсенбаев
3. Сағадат Нұрмағамбетов
4. Сауат Мыңбаев
5. Мұхтар Алтынбаев
163. Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы
Қазақстандағы жоғары оқу
орындарының саны.
1. 25
2. 15
3. 18
4. 20
5. 30
164. Өнеркәсіп салалары бойынша
одақтық-республикалық
министрліктер құрылған жыл:
1. 1970
2. 1949
3. 1960
4. 1954
5. 1965
165. Қазақстан Республикасы Туының
авторы кім:
1. Ж. Мәмбетов
2. Ш. Ниязбеков
3. Х. Наурызбаев
4. М.Әлімбаев
5. Ш.Уәлиханов
166. Қазақстанда тың жерлер
игерілген облыстар саны.
1. 4
2. 5
3. 7
4. 8
5. 6
167. Қазақстандағы Ф. Голощекин
басшылығымен жүргізілген
индустрияландырудың атауы:
1. «Ұлы Қазан»
2. «Голощекиндік индустрияландыру»
3. «Алға ұмтылу уақыты»
4. «Ауылды кеңестендіру»
5. «Кіші Қазан»
168. 1942ж. 23 қазанда Қазақ радиосы
қай қаланы қорғаушыларға арнаулы
радиохабар ұйымдастырды?
1. Ленинград
2. Севостополь
3. Сталинград
4. Мәскеу
5. Одесса
169. Ұлы Отан соғысы кезінде
Қазақстанның қай облысы майдан
төңірегіндегі статусқа ие болды?
1. Орал
2. Ақмола
3. Көкшетау
4. Қостанай
5. Торғай
170. Қайта құру бағыты қай жылы
басталды?
1. 1983 ж
2. 1986 ж
3. 1991 ж
4. 1984 ж
5. 1985 ж
171. Соғыс жылдары жазылған «Өмір
мектебі» повесінің авторы:
1. Ә. Әбішев
2. Ғ. Мұстафин
3. С.Мұқанов
4. Ж.Саин
5. М. Әуезов
172. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстанда
тас ғасыры адамының тұрақтарын
тапқан археолог:
1. Алпысбаев
2. Грязнов
3. Марғұлан
4. Ақышов
5. Андрианов
173. Тұңғыш ұлттық Қазақ театры
қашан ашылды?
1. 1926 ж, Алматыда
2. 1925 жылы, Семейде
3. 1927 ж, Әулиеатада
4. 1930 ж, шымкентте
5. 1926 ж, Қызылордада
174. Ұлы Отан соғысы кезінде Батыс
Қазақстанда салынған темір жол:
1. Жамбыл-Шолақтау
2. Александров Гай Ембі
3. Мойынты-Шу
4. Мақат-Қосшағыл
5. Пешной-Шарын
175. Ұжымдастырудың нәтижесінде
172
болған зардаптардың көлемі жайында
1933 жылы наурызда Сталинге хат
жолдаған қазақстандық қоғам
қайраткері:
1. Қ.Қуанышбаев
2. С.Сәдуақасов
3. Т.Рысқұлов
4. И.Құрамысов
5. Е.Алшынбаев
176. 1990 жылы қарашаның басында
Қазақстанда болған саяси қоғамдық
ұйымдар саны:
1. 150-ден астам
2. 100-ден астам
3. 70-тен астам
4. 50-ге жуық
5. 200-дей
177. Қазақстан рЕспубликасының
Мемлекеттік тілі:
1. қазақ
2. жапон
3. ағылшын
4. орыс
5. неміс
178. 1938жылы шығарылған қазақтың
бірінші дыбысты фильмі:
1. «Қаратау құпиялары»
2. «Дала әндері»
3. «Түрксіб»
4. «Жұт»
5. «Амангелді»
179. 1954 жылдың бірінші
жартысында тың жерлі игеру үшін 20
мыңнан астам адам қай облысқа
келді?
1. Ақмола облысына
2. Павлодар облысына
3. Қостанай облысына
4. Торғай облысына
5. Көкшетау облысына
180. Индустрияландыру кезінде
құрылған мұнай базасы.
1. Маңғышлақ
2. Павлодар
3. Шымкент
4. Гурьев
5. Ембі
181. Ә.Молдағұлова майданда кім
болып шайқасты?
1. байланыстырушы
2. барлаушы
3. медбике
4. пулеметші
5. мерген
182. Индустрияландыру жылдарында
Қазақстанда салынған «Екінші Баку»
атанған жаңа мұнай базасын атаңыз:
1. Бозащы
2. Мұнайлы
3. Жаңаөзен
4. Ембі мұнай кәсіпорны
5. Теңіз мұнайы
183. Ұлы Отан соғысында Кеңес
Одағының Батыры атағын алған
қазақстандықтар саны:
1. 900
2. 800
3. 700
4. 1000
5. 500
184. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік нышандары қай жылы
бекітілді?
1. 1991 ж
2. 1994 ж
3. 1993 ж
4. 1990 ж
5. 1992 ж
185. Конституцияға сәйкес жергілікті
атқару билігінің органын атаңыз:
1. мәжіліс
2. мәслихат
3. департамент
4. сенат
5. әкімшілік
186. Екі мәрте Кеңес Одағының
Батыры атағын алған қазақ ұшқышы:
1. Тоқтар Әубәкіров
2. Талғат Бигельдинов
3. Төлеген Тоқтаров
4. Талғат Мұсабаев
5. Нұркен Әбдіров
187. Партия органдарының өндірістік
принцип бойынша өзгерту қашан іске
қосылды?
1. 1965 ж
2. 1957 ж
3. 1960 ж
4. 1953 ж
5. 1962 ж
188. Кеңес Одағының Батыры Төлеген
Тоқтаров қаза тапқан шайқас:
1. Мәскеу шайқасы
2. Ленинградты қорғауда
173
3. Сталинград шайқасында
4. Курск шайқасында
5. Бресті қорғауда
189. 1931 жылы Алматыда ашылған
жоғарғы оқу орны:
1. Медицина институты
2. Педагогика институты
3. Зоотехникалық малдәрігерлік
институты
4. Тау-кен институты
5. Ауыл шаруашылық институты
190. ГУЛАГ азабынан өткен
қазақстандықтар саны:
1. 110000
2. 105000
3. 107000
4. 100000
5. 101000
191. 1954-1959жылдары Қазақстанда
тың жерді игеруге жұмсалған қаржы
мөлшері:
1. 25 млрд. сом
2. 10 млрд. сом
3. 15 млрд. сом
4. 5 млрд. сом
5. 20 млрд. сом
192. Жау дзотын өз кеудесімен жапқан
қазақ батыры:
1. Сұлтан Баймағамбетов
2. Рақымжан Қошқарбаев
3. Сағадат Нұрмағамбетов
4. Нүркен Әбдіров
5. Талғат Бигельдинов
193. ХХ ғасырдың 20 жылдары
бірнеше рет басылып шыққан суретті
әліппенің авторы:
1. А. Байтұрсынов
2. Қ.Сәтпаев
3. Ә.Ермеков
4. М.Әуезов
5. Ж.Аймауытов
194. 1920 жылы ҚазАКСР ОАК-нің
төрағасы болып сайланған партия
және мемлекет қайраткері:
1. С. Пестковский
2. С.Меңдешов
3. В.Радус-Зенкович
4. Ә.Жангельдин
5. Ә.Әйтиев
195. Қазақстан Республикасының
Тәуелсіздік күні:
1. 30 тамыз
2. 17 желтоқсан
3. 5 қазан
4. 25 қазан
5. 16 желтоқсан
196. 1924 жылдың қаңтарынан бастап
үкімет шешімімен шаруалардан ауыл
шаруашылық салығы алынды, тек:
1. астықпен
2. жылқымен
3. натуральды және ақшалай
4. ақшамен
5. ірі қарамен
197. Соғыс жылдары тылда күріштен
мол өнім жинаған атақты күрішші?
1. Ы. Жақаев
2. С. Өтепбергенов
3. Ж. Қуанышбаев
4. Ш. Берсиев
5. Ү. Иманқұлов
198. Сталиннің жеке басына табынуды
әшкерелеген КОКП съезі:
1. ХІХ
2. ХХІ
3. ХХІІ
4. ХХҮ
5. ХХ
199. ХХ ғасырдың 80 жылдардың
аяғында КСРО-ның экспортында
Қазақстанның алған орны?
1. 5
2. 1
3. 3
4. 2
5. 4
200. 1991 жылы 21 желтоқсанда
Алматыда 11 мемлекеттің басшылары
Тәуелсіз Мемлекеттре Достастығын
құру туралы қандай құжатқа қол
қойды?
1. жарлыққа
2. хаттамаға
3. конвенцияға
4. конституцияға
5. шартқа
201. 1991жылдың аяғына қарай
Қазақстандағы көпшілік кітапханалар
саны:
1. 10 мыңға жуық
2. 13 мыңнан астам
3. 8 мыңнан астам
4. 5 мыңнан астам
174
5. 15 мыңға жуық
202. Партияның Орталық Комитеті
ҚазАКСР-нде ұжымдастыруды
аяқтауға белгілеген жыл:
1. 1933 ж
2. 1931 ж
3. 1934 ж
4. 1932 ж
5. 1935 ж
203. Атақты қазақ партизаны:
1. Н.Әбдіров
2. Қ.Қайсенов
3. Қ.Аманжолов
4. Т.Бигельдинов
5. С.Мұқанов
204. Қазақстан жерінде неміс
автономиясын құру туралы шешім қай
жылы қабылданды?
1. 1970 ж, көктемде
2. 1979 ж, көктемде
3. 1965 ж, көктемде
4. 1975 ж, көктемде
5. 1986 ж, көктемде
205. 25 жылға сотталған тарих
ғылымының докторы:
1. К.Нүрпейісов
2. Б.Греков
3. Е.Бекмаханов
4. Ә.Марғұлан
5. Г.Массон
206. 1939жылы республикада қазақ
халқының сауаттылығы қанша
пайызға жетті?
1. 20
2. 40
3. 15
4. 10
5. 30
207. Арал және Балқаш мәселелері
жөніндегі комитет құру туралы
ұсыныс жасаған кім?
1. О.Сүлейменов
2. Ш.Айтматов
3. Ж.Әбділдин
4. Н.Назарбаев
5. М.Шаханов
208. 1931жылы қазан айына қарай
Қазақстанда барлық шаруашылықтың
қанша пайызы ұжымдастырылды?
1. 60 %
2. 70 %
3. 50 %
4. 55 %
5. 65 %
209. 1943 жылы әр гектардан 201
центнер өнім жинап тары өсіруден
дүниежүзілік рекорд жасаған қазақ:
1. Ы.Жақаев
2. Ж.Қуанышбаев
3. Ш.Берсиев
4. Т.Күзембаев
5. Н.Алдабергенов
210. Рейхстагқа ту тіккен қазақ
батыры:
1. Қасым Қайсенов
2. Талғат Бигельдинов
3. Нүркен Әбдіров
4. Рақымжан Қошқарбаев
5. Қасым Аманжолов
211. 1954-1965жылдары
республиканың өнеркәсібінде,
құрылысы мен көлік түрлерінде
жұмыс істеу үшін қанша адам келді?
1. 0,2 млн.
2. 0,1 млн.
3. 0,4 млн.
4. 0,3 млн.
5. 0,5 млн.
212. 1935жылы 5 қазанда Ресейдің
Соловки лагерінде қайтыс болған
Алаш ардагерлерінің бірі:
1. М.Жұмабаев
2. Ә.Бөкейханов
3. А.Байтұрсынов
4. М.Дулатов
5. Ж.Аймауытов
213. 1995 жылға дейін үстем болған
ауыл шаруашылығының үлгілерінің
түрі:
1. кооперативтер
2. колхоздар
3. фермер шаруашылықтар
4. крестьян шаруашылықтар
5. совхоздар
214. Қазақстан Ғылым
Академиясының тұңғыш презиеднті:
1. Ж.Мендешов
2. Қ.Сәтпаев
3. А.Марғұлан
4. Д.Қонаев
5. С.Вавилов
215. Қазақстанның екі палаталы
парламентіне сайлау қашан болды?
1. 1994 жылы, күзде
175
2. 1993 ж
3. 1995 ж
4. 1991 ж
5. 1992 ж
216. Ұлы Отан соғысынан кейінгі
жылдары ақша реформасы қашан
жүзеге асырылды?
1. 1945 ж
2. 1946 ж
3. 1947 ж
4. 1948 ж
5. 1950 ж
217. Д.А.Қонаев Қазақстанды қай
жылдары басқарды?
1. 1972 ж, мамыр-1985 ж, қаңтар
2. 1960 ж, қаңтар-1986 ж, желтоқсан
3. 1969 ж, ақпан-1987 ж, қыркүйек
4. 1963 ж, маусым-1981 ж, қазан
5. 1965 ж, мамыр-1986 ж, қараша
218. 1991 жылдың басында
Қазақстанның ауылды жерлерінде
халықтың қанша пайызы тұрды?
1. 30 пайыздан артық
2. 42 пайыздан артық
3. 44 пайыз
4. 50 пайыздан артық
5. 55 пайыз
219. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы
үшін айыпталғандар «Желтоқсан»
партиясын қашан құрды?
1. 1987 ж
2. 1988 ж
3. 1989 ж
4. 1990 ж
5. 1991 ж
220. Алматы қаласын КСРО-ның 56
қаласымен байлаыстыратын
автоматты телефон станциясы қашан
іске қосылды?
1. 1946 ж
2. 1947 ж
3. 1949 ж
4. 1948 ж
5. 1950 ж
221. 1985 жылы Қазақстан
экономикалық байланысы қай елмен
басталды?
1. АҚШ
2. Жапония
3. Франция
4. Оңтүстік Корея
5. Англия
222. 1980 жылы КСРО-да енгізілген
ғылыми-техникалық жаңалықтардың
Қазақстанға тиген үлесі:
1. 3 пайыз
2. 5 пайыз
3. 10 пайыз
4. 17 пайыз
5. 25 пайыз
223. 1950жылдың аяғына қарай Қазақ
КСР-нің Ғылым Академиясының
жүйесінде жұмыс істеген ғылымизерттеу мекемелер саны:
1. 30
2. 40
3. 50
4. 55
5. 60
224. Қазақстан Республикасының
Ұлттық валютасы қашан енді?
1. 1995 ж.
2. 1992 ж.
3. 1993 ж.
4. 1994 ж.
5. 1996 ж.
225. 1920-1924жылдары Қазақ АКСРнің астанасы болған қала:
1. Верный
2. Орал
3. Орынбор
4. Қызылорда
5. Петропавл
226. 1947 жылы қай қорғасын-мырыш
комбинаты өз өнімін алғаш рет берді?
1. Шымкент
2. Лениногор
3. Өскемен
4. Жезқазған
5. Қарсақбай
227. 1990 жылы қарашаның басында
Қазақстанда қалыптасқан саясиқоғамдық қозғалыстардың саны:
1. 50
2. 70
3. 90
4. 100
5. 120
228. 1992жылдың ортасына дейін
Қазақстанды тәуелсіз деп таныған
мемлекеттер ішінде қандай дамыған
мемлекеттер болды?
1. Австралия, ОАР
2. Бразилия, Чили
176
3. Канада, АҚШ
4. Филиппин, Сингапур
5. Аргентина, Куба
229. Соғыс қарсаңында мұғалімдер
саны қаншаға жетті?
1. 24000
2. 34000
3. 44000
4. 54000
5. 64000
230. Ұжымдастыру қарсаңында
Қазақстанда мал саны қанша болды?
1. 100 млн.
2. 60 млн
3. 50,5 млн.
4. 40,5 млн
5. 20,5 млн.
231. 1958 жылы Қазақстан Одақтас
Республикалар арасында өнім
шығарудан:
1. 1 орынға шықты
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
232. Түркістан-Сібір теміржолын салу
басталды:
1. 1926 ж
2. 1927 ж
3. 1928 ж
4. 1929 ж
5. 1930 ж
233. Тың игеру кезінде Қазақстанға
қанша адам көшіп келді?
1. 10 млн.
2. 5 млн.
3. 2 млн.
4. 1 млн.
5. 0,5 млн.
234. Ұлы Отан соғысы жылдарында
елімізде қираған қалалар саны:
1. 1500
2. 1710
3. 1830
4. 1910
5. 2010
235. ХХ ғасырдың басында Қазақстан
жерінде қалалар саны қанша болды?
1. 19
2. 25
3. 30
4. 32
5. 40
236. Қазақстан өзінің бірінші алтынын
шығарды?
1. 1990 ж, қаңтарда
2. 1991 ж, қаңтарда
3. 1992 ж, қаңтарда
4. 1993 ж, қаңтарда
5. 1994 ж, қаңтарда
237. Қазақстан Республикасындағы
Конституцияның мызғымастығының,
халық пен мемлекеттік бірлігінің
символы мен кепілі болып табылады:
1. сенат
2. мәжіліс
3. Президент
4. Үкімет
5. Парламент
238. 1941-42 жылдары Қазақстанға
көшірілген фабрикалар мен зауыттар
саны:
1. 180
2. 200
3. 220
4. 300
5. 320
239. Республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігін қамтамасыз
етумақсатында ішкі істер әскері қашан
құрылды?
1. 1991 ж, қаңтар
2. 1992 ж, қаңтар
3. 1993 ж, қаңтар
4. 1994 ж, қаңтар
5. 1995 ж, қаңтар
240. 1990 жылы нарықтық
құрылымның қалыптасу саясатында
негізгі көңіл аударылды?
1. кіші бизнестің дамуына
2. сыртық экономикалық байланысқа
3. маркетингтің дамуына
4. салық саясатының қалыптасуына
5. баға айналымына
241. 1979 жылғы Целиноград
оқиғасының себебі неде?
1. жалақының халыққа уақытында
берілмеуі
2. қымбатшылыққа қарсылық
3. тәуелсіздік үшін күрес
4. Неміс автономиясын құруға қарсылық
5. партия басшылығына қарсылық
242. 1950 жылы шойынмен тек
177
Қазақстанды ғана емес, Сібірді,
Оралды, Орта Азияны жабдықтаған
металлургия комбинаты:
1. Балқаш
2. Қарағанды
3. Жезқазған
4. Ақтөбе
5. Теміртау
243. РКФСР-дің құрамында Қырғыз
(Қазақ) Автономиялық Кеңестік
Социалистік республикасын құру
туралы декрет жарияланды?
1. 1920 ж, 26 мамыр
2. 1920 ж, 26 маусым
3. 1920 ж, 26 шілде
4. 1920 ж, 26 тамыз
5. 1920 ж, 26 қыркүйек
244. 1970-80жылдардағы
республикадағы ұлттық саясаттың
шектелуі неден көрінді?
1. қазақ тілінде оқытатын 600 мектеп
жабылды
2. қазақ тілі тұрмыстық тіл болып қалды
3. қазақ жастары қазақ тілі мен ұлттық
мәдениеттен аластатылды
4. тұрмыста ұлттық салт-дәстүрлер
ығыстырылды
5. берілген жауаптардың бәрі дұрыс
245. 1970 жылы Қазақстанда
құрылған ірі территориялық
өндірістік комплекс:
1. Петропавл
2. Жамбыл
3. Маңғыстау
4. Жетіген
5. Көкшетау
246. ХХ ғасырдың 50 жылдары жеңіл
және тамақ өнеркәсібінде қанша
кәсіпорын болды?
1. 52
2. 60
3. 65
4. 70
5. 80
247. 1950жылдары Қазақстанда
транспорттың қай түрі жедел
қарқынмен дамыды?
1. Әуе
2. теңіз
3. автотранспорт
4. темір жол
5. өзен жолы
248. Президенттің пікірі бойынша,
Халыққа Жолдауында (2030)
Қазақстан Еуразия аймағындағы
жолдардың түйіскен торабында
орналасқан, қандай жақсы дамыған
үш мемлекеттерді байланыстырушы
түйіні болды?
1. Батыс, Шығыс, Орталық Азия
2. Оңтүстік-Шығыс Азия, Жапония,
Қытай
3. Қытай, Ресей, мұсылман дүниесі
4. Еуропа, Азия, Қытай
5. Батыс, мұсылман дүниесі, Жапония
249. Қазақстан рЕспубликасының
Конституциясы бойынша әрбір
азаматтың қасиетті борышы мен
міндеті:
1. Конституцияны сақтау
2. мемлекеттік нышандарды құрметтеу
3. Қазақстан Республикасын қорғау
4. тарихи және мәдени ескерткіштерді
қорғау
5. табиғатты қорғау
250. 1935 жылы жұмысшы табы
құрамындағы қазақтардың үлес
салмағы қанша пайызға өсті?
1. 30 %
2. 35 %
3. 40 %
4. 43 %
5. 45 %
251. Соғыс өнімдерін шығаратын
кәсіпорындарды бейбіт заттар
өндірісіне айналдыру бұл:
1. жекешелендіру
2. мемлекеттендіру
3. концервация
4. эвакуация
5. реэвакуация
252. 1954-58 жылдары Қазақстанда
қанша кәсіпорын салынып,
пайдалануға берілді?
1. 800
2. 730
3. 600
4. 460
5. 400
253. ХХ ғаcырдың 20 жылдарында
ауылдарда ағарту жұмыстарының
орталықтары:
1. Мәдениет үйі
178
2. клуб
3. Қызыл отау
4. Кітапхана
5. оқыту үйі
254. 1920 жылы 4 қазанда Қазақ АКСР
Кеңестерінің Құрылтай съезі өткен
қала:
1. Орал
2. Орынбор
3. Алматы
4. Ақтөбе
5. Қызылорда
255. Қазақ АКСР-нің Орталық Атқару
Комитеті «Қазақстан», «қазақ» деген
нақты атауды қабылдаған жыл:
1. 1936 ж
2. 1925 ж
3. 1933 ж
4. 1920 ж
5. 1929 ж
256. Қазақстанның барлық сыртқы
саясатының басты принциптері:
1. достық, көршілік және басқа елдер
ісіне араласпау
2. әскери-стратегиялық
3. аймақтық лидерлікке ұмтылу
4. қарулы нейтралитет
5. Ашық есік саясаты
257. 1924жылы сәуірде Қазақстанда
ұйымдастырылған қоғам.
1. «Сәулетшілер» қоғамы
2. «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы
3. «Дінсіздер» қоғамы
4. «Суретшілер» қоғамы
5. «Кітапқұмарлар» қоғамы
258. 1942жылы Қ.Сәтпаевқа қандай
еңбегі үшін Мемлекеттік сыйлық
берілді?
1. Майданға мол ақшалай көмек
көрсеткені үшін
2. Жезқазған мыс кен орындарына
сіңірген көпжылдық еңбегі үшін
3. Алтай кен орнын зерттегені үшін
4. ҚазКСР Ғылым Академиясының
басшысы болғаны үшін
5. Жаңа қару түрін ойлап тапқаны үшін
259. президент Н.Ә.Назарбаев
«Қазақстан-2030» бағдарламасын
ұсынған жыл:
1. 1993 ж
2. 1997 ж
3. 1991 ж
4. 2000 ж
5. 1994 ж
260. Семей полигонындағы бір
ядролық жарылыстың құны қанша?
1. 20 млн. сом
2. 35 млн. сом
3. 30 млн. сом
4. 25 млн. сом
5. 15 млн.сом
261. Ұлттық қазақ театрында тұңғыш
рет қойылған пьеса:
1. «Арқалық батыр»
2. «Еңлік-Кебек»
3. «Қызыл сұңқарлар»
4. «қозы Көрпеш-Баян сұлу»
5. «Шаншар молда»
262. 1970 жылдары жұмыспен
қамтылған барлық халықтың ішінде
үлес салмағы азайған ...
1. инженерлер
2. әскерилер
3. қызметкерлер
4. жұмысшылар
5. колхозшылар
263. ҚазАКСР-нің екінші астанасы:
1. Омбы
2. Қызылорда
3. Алматы
4. Орынбор
5. Семей
264. Кеңес Одағының Батыры
Т.Тоқтаров қаза тапқан шайқас:
1. Сталинград шайқасы
2. Мәскеу шайқасы
3. Ленинградты қорғауда
4. Курск шайқасы
5. Брестті қорғауда
265. Соколов-Сарыбай кен байыту
комбинаты металлургияның сенімді
шикізат көзіне қашан айналды?
1. ЖЭС жылдары
2. 1950 жж.
3. 1940 жж
4. 1930 жж
5. 1970 жж
266. Қазақстанда алтын қорының
жиналуының басталуы:
1. 1991 желтоқсан
2. 1992 ж, қаңтар
3. 1991 ж, тамыз
179
4. 1991 ж, наурыз
5. 1993 ж, қараша
267. 1990 жылы шілдеде дүниеге
келген «Азат» қозғалысының басты
мақсаты:
1. тарихтағы шындықты қалпына келтіру
2. қоғамдық проблемаларды шешу
3. адамдардың азаматтық құқықтарын
қалыптастыруға жәрдемдесу
4. қуғын-сүргін құрбандарының толық
ақталуына көмектесу
5. Қазақстанның Мемлекеттік
Егемендігін алу
268. 1947 жылы алғашқы өнімін
шығарған қорғасын-мырыш
комбинаты қай жерде?
1. Жезқазғанда
2. Өскеменде
3. Лениногорда
4. Шымкентте
5. Қарсақпайда
269. БК (б) өлкелік комитеті мен ХККнің 1931 жылғы 25 желтоқсандағы
нұсқауларында Қазақстанда көшпелі
және жартылай көшпелі
шаруашылықты отырықшылыққа
көшіруді аяқтау кезеңі:
1. 1933 ж
2. 1934 ж
3. 1932 ж
4. 1935 ж
5. 1931 ж
270. Тың және тыңайған жерлерді
игеру кімдердің идеясы:
1. жергілікті жерлердегі ауыл
шаруашылық мамандырының
2. ҚазақКСР Ғылым Академиясы
ғалымдарының
3. КСРО Ғылым Академиясының
ғалымдарының
4. Өкіметь билігінің жоғары
деңгейіндегілердің
5. Шетедік ғалымдардың
271. "Қалқаман-Мамыр" поэмасының
авторы кім?
1. Ә.Бөкейханов
2. С.Сейфуллин
3. Ш.Құдайбердіұлы
4. А.Байтұрсынов
5. М.Шоқай
272. 1992 жылы қоғамның бірігуі мен
халықтар достығын нығайтуда
маңызды орын алды:
1. Қазақстардың дүниежүзілік
Құрылтайы
2. Қоғамдық-саяси қозғалыстар
3. Қазақстан халықтарының форумы
4. Жергілікті Кеңестер
5. Халық депутаттарының съезі
273. «Қазақстан-2030»
бағдарламасындағы бірінші
стратегиялық басым бағыт:
1. денсаулық, білім беру
2. экономикалық өсу
3. Ұлттық қауіпсіздік
4. Ішкі саяси тұрақтылық
5. Кәсіби мемлекет
274. Партия органдарын
өндірістікпринцип бойынша өзгерту
қашан іске қосылды?
1. 1960 ж
2. 1957 ж
3. 1953 ж
4. 1965 ж
5. 1962 ж
275. КСРО «Халық шаруашылығын
қалпына келтіру және дамыту
туралы» бесжылдық заң қай жылы
қабылданды?
1. 1945 ж
2. 1947 ж
3. 1948 ж
4. 1946 ж
5. 1949 ж
276. Қазақстан Президенті
Н.Назарбаевтың 1994 жылдың
басында жасаған ұсынысы:
1. ортаазиялық Одақ құру
2. Мемлекеттердің Еуразиялық Одағын
құру
3. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын
құру
4. Тәуелсіз Мемлекеттер Одағын құру
5. Егемен Мемлекеттер Одағын құру
277. Қытай Халық Республикасының
ХХ ғасырдың 60 жылдарында
Қазақстанға оралған отандастар саны:
1. 200000
2. 150000
3. 300000
4. 100000
5. 250000
278. 1974 жылы КСРО Мемлекеттік
180
сыйлығына кімдер ие болды?
1. Ғалымдар генетика мен
микробиология саласында ірі табыстарға
жеткені үшін
2. Режиссер мен басты рөлді
орындаушылар «Қан мен тер» драмасын
қойғаны үшін
3. Ш.Айманов «Атаманның ақыры»
көркем фильмі үшін
4. сазгерлер тың шығармасы үшін
5. Ғ.Мүсірепов «Ұлпан» повесін
жазғаны үшін
279. 1989 жылы Қарағанды
кеншілерінің ереуілін тыныштандыру
үшін кім келді?
1. Н.Ә.Назарбаев
2. Д.А.Қонаев
3. М.Шаханов
4. О.Сүлейменов
5. Г.Колбин
280. Қ. Сәтпаев жазған оқулық:
1. Алгебра
2. География
3. Химия
4. Физика
5. Астрономия
281. 1990 жылы Қазақстан қай елмен
біріккен банк құрды?
1. Франция
2. АҚШ
3. Жапония
4. Англия
5. Сауд Арабиясы
282. Қазақстан колхозшылары неміс
басқыншыларынан азат болған
Украинаға 1945 жылы көмекке не
жіберді?
1. көкөніс
2. 500 трактор, 140 паровоз
3. киім
4. азық-түлік
5. мал
283. Республика еңбекшілерінің азықтүлікпен және өнеркәсіп өнімдерімен
қамтамасыз етудің карточкалық
жүйесі мен өлшемі қашан жойылды?
1. 1946 ж
2. 1945 ж
3. 1949 ж
4. 1948 ж
5. 1947 ж
284. 1965 жылғы шаруашылық
реформасының нәтижесінде:
1. жұмыскерлерді экономикалық
ынталандыру жойылды
2. орталықтың өктемдігі күшейді
3. кәсіпорындардың шаруашылық
дербестігі ұлғайды
4. кәсіпорынның материалдық
мүдделігіне назар аударылмады
5. кәсіпорындардың құқы шектелді
285. ҚР президентінің Халыққа
Жолдауы (2030) бойынша, қазіргі
Қазақстанның күшті жағын көрсететін
ең басты жетекші фактор:
1. табиғи ресурстар
2. Қазақстан жерінде космодромның
болуы
3. жер көлемі
4. көп мөлшердегі кәсіпорындар
5. адамдар, олардың ерік-жігері, білімібілігі және күш-қуаты
286. 1993 жылғы 15 қарашада
Қазақстан өзінің:
1. жаңа мемлекеттік рәміздерді
қабылдады
2. Тұңғыш ғарышкерін ұшырды
3. Жаңа Конституциясын қабылдады
4. Тұңғыш сом алтынын шығарды,
мемлекеттік алтын қорын жинауды
бастады
5. Ұлттық валютаны енгізді
287. 1979 жылы «Неміс автономиясы»
қандай облыстар аумағынан құралмақ
еді?
1. Жамбыл, Торғай, Көкшетау, Ақмола
облыстары
2. Ақмола, Павлодар, Қарағанды,
Көкшетау облыстары
3. Ақмола, Алматы, Қарағанды,
Павлодар облыстары
4. Орал, Торғай облыстары
5. Павлодар, Қарағанды облыстары
288. Қазақстан Республикасы
Елтаңбасының авторларын атаңыз:
1. Ш.Ниязбеков, Х.Наурызбаев
2. Ш.Уәлиханов, Ш.Ниязбеков
3. Ж.Мәлібеков, Ш.Уәлиханов
4. Қ.Әлімбаев, Ш.Ниязбеков
5. Қ.Әлімбаев, Ж.Мәлібеков
289. 1991 жылы Қазақстан ЛКСМ-нің
кезектен тыс ХҮІІІ съезі өтті. Онда
жастар ұйымы қалай аталды?
1. Алаш
181
2. Қазақстан Социалистік партиясы
3. Шығармашылық одақ
4. Қазақстан Жастар Одағы
5. Азат
290. «Кіші Қазан» саясатына қарсы
С.Сәдуақасовтың пікірі:
1. ауыл шаруашылық өндірісінің
нәтижесін пайдалану
2. өнеркәсіпті шикізат көзіне жақындату
3. далада фабрика және зауыттарды салу
мүмкін еместігі
4. «Түйеден социализмге» өту мүмкін
еместігі
5. орта және ұсақ кәсіпорындарды құру
291. Конституция бойынша Халық
атынан сөйлей алады:
1. Парламент пен Жоғарғы сот
2. Үкімет пен Президент
3. Президент пен Жоғарғы сот
4. Президент пен Парламент
5. Үкімет пен Парламент
292. 1986 жылы Қазақстан
Компартиясының желтоқсан
Пленумында қандай мәселе қаралды?
1. Республика басшылары ауысты
2. Келесі жылға арналған мемлекеттік
бюджет қаралды
3. мал шаруашылығының жағдайы
қаралды
4. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің
бұзылуы жайында мәселе қаралды
5. білім мен денсаулыққа қосымша
қаржы бөлу туралы
293. 1991 жылы қыркүйекте
Қазақстан Компартиясын тарату
нәтижесінде құрылған партия:
1. Халықтық-демократиялық
2. Социал-демократиялық
3. Социалистік
4. Демократиялық
5. либерал-демократиялық
294. Конституция бойынша
мемлекеттік биліктің қайнар көзі:
1. Парламент
2. Үкімет
3. Конституциялық Кеңес
4. Халық
5. Президент
295. ҚР-ның БҰҰ-на мүшелікке өткен
уақыты:
1. 1992 жылы, 1 желтоқсан
2. 1992 жылы, 2 наурыз
3. 1992 жылы, 20 сәуір
4. 1992 жылы, 16 желтоқсан
5. 1992 жылы, 30 тамыз
296. 1930-32 жылдардағы аштық
кезінде республикадан тыс жерлерге
көшіп кеткен қазақтар саны:
1. 1 млн.
2. 800 мыңнан астам
3. 900 мыңға жуық
4. 1 млн-нан астам
5. 950 млн.
297. Қазақ КСР-нің Тіл туралы заңы
қабылданды?
1. 1990 ж, 28 қаңтар
2. 1991 ж, 16 желтоқсан
3. 1989 ж, 22 қыркүйек
4. 1988 ж, 7 қазан
5. 1986 ж, 22 тамыз
298. 1926-1939 жылдар аралығында 9
бен 49 жас арасындағы барлық
Қазақстан халқы сауаттылығының
көрсеткіші:
1. 83 %
2. 49 %
3. 65 %
4. 63 %
5. 76 %
299. Ұлы Отан соғысы жылдарында
Кеңес Одағы бойынша адам шығыны:
1. 15 млн. адам
2. 30 млн. адам
3. 20 млн. адам
4. 25 млн. адам
5. 27 млн. адам
300. 1960 жылы 5 тамызда Мәскеуде
болған КСРО мен АҚШ арасындағы
атмосферада, космоста және су
астында ядролық сынақтарды
тоқтату туралы келісім Қазақстанға
қандай әсерін тигізді?
1. Семей полигонында сынақтар
тоқтатылды
2. Семей полигонында жер асты
сынағына көшті
3. Семей полигонында сынақтың барлық
түрін уақытша тоқтатты
4. Полигонды қайта жөндеуге кірісті
5. Семей полигонын жабу туралы шешім
қабылданды
301..1920 ж. өте үлкен көлемдегі ақша
эмиссиясы жағдайында эквивалент
ретінде ақша ролін не атқарды?
182
1. алтын, күміс, платина
2. соқа, сеялка, тырма
3. тұз, керосин, нан
4. қой, жылқы, сиыр
5. доллар франк, фунт стерлинг
302.Қазақстандағы
индустрияландырудың
қиыншылықтарының бірін атаңыз?
1. қаражат
ескі
кәсіпорындарға
жұмсалды
2. негізінен
тек
ескі
жабдықтар
қолданылды
3. бөлінген қаржы игерілмеді
4. өндіргіш күштер дұрыс орналаспады
5. территория нашар зерттелді, транспорт
нашар болды
303.Қазақстанда агроөнеркәсіптік
кешеннің интенсивті дамыған кезі?
1. 50-жылдар
2. 60-жылдар
3. 70-жылдар
4. 80-жылдар
5. 90-жылдар
304.50-жылдардағы ауыл
шаруашылығының артта қалу себебі не?
1. соғыс үлкен зиян тигізді
2. ауыл
адамдарының
қажеттілігін
өздерінің шаруашылығы қамтамасыз етті
3. ауыл шаруашылығын дамытудың
бесжылдық жоспарының кемшіліктері
4. қала мен деревня арасында ешқандай
айырмашылық болмады
5. күрделі қаржыны дұрыс жұмсамау
305. Қазақстан Конституциясы бойынша
жеке меншікке қол сұғуға бола ма?
1. болады
2. болмайды
3. қылмыстық жағдайда
4. заңда көрсетілмеген
5. бұл тек жеке кодекстерде анықталады
306.Тың жерлерді игеру қашан
басталды?
1. 1952 ж.
2. 1954 ж.
3. 1958 ж.
4. 1961 ж.
5. 1965 ж.
307. Нарықтық экономикаға көшудің
негізгі тетігі не?
1. жерді бөліп беру
2. халық санағын жүргізу
3. оқу орындарының санын көбейту
4. мал санын арттыру
5. мемлекет иелігінен алу
308Ұзақ мерзімді басты мақсат?
1.ТМД елдері арасында басты роль
атқару
2. тек өнеркәсіпті дамыту
3.
ұлттық қауіпсіздік
4.
ауыл шаруашылығына баса көңіл
аудару
5.
шетелдермен
достық
қарымқатынас
309. Территориялық-өндірістік кешен
дегеніміз не?
1. шағын территорияда орналасқан
кәсіпорындар
2. өндіргіш күштерді толық пайдалану
3. өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы
арасындағы байланысты жақсарту
4. тек кейбір облыстарға ғана көңіл бөлу
5. салалар арасындағы өндірістік
қатынастарды жақсарту
310. Қазақстанға шетелдерден әкелінетін
импорттық өнімдердің басым көпшілігі
қандай өнім?
1. металлургия өнімдері
2. машиналар, оның жабдықтары
3. химия өнімдері
4. отын-энергетика өнімдері
5. минералдық өнімдер.
313. Азамат соғысы жылдарындағы
негізгі саяси-экономикалық саясат?
1. национализациялау
2. жаңа экономикалық саясат
3. шаруашылық есепке көшу
4. азық-түлік салығы
5. соғыс коммунизмі саясаты
314. Майда кәсіпорындарды
национализациялау қандай саясаттың
кезінде іске асты?
1. жаңа экономикалық саясат
2. бірінші дүниежүзілік соғыс
3. соғыс коммунизмі
4. индустрияландыру
5. Ұлы Отан соғысы
315. 1919 жылы Азамат соғысының
қиыншылықтарына қарамай, Кеңес
өкіметі Қазақстанда Александров Гай –
Ембі темір жолын салуға шешім
қабылдауына не себеп болды?
1. Қазақстандағы
майдандарға қаружарақты тез жеткізу
183
2. Орта
Азия
мен
Қазақстаннан
орталыққа қатынасты жылдамдату
3. Орал-Ембі мұнайын тасу
4. Батыс Қазақстанның экономикасын
көтеру
5. мұнай өңдейтін зауыт салу
316. Азамат соғысы жылдарында
тауарды бөлуді қатаң
орталықтандырылған жағдайында сауда
не болды?
1. әрі қарай дамыды
2. жойылды
3. социалистік қоғамда
тауарларға
қажеттік болмады
4. тауар өндірілмеді
5. сатуда тек тұтыну тауарлары ғана
болды
317. 1932 ж. ВСНХ қайта құрылған
кезде өнеркәсіпті басқарудың қандай
жүйесі құрылды?
1. Халық шаруашылық кеңестері
2. территориялық-өнеркәсіптік кешен
3. Ғылыми-өндірістік бірлестіктер
4. Министрлік
5. Халық комиссариаты
318. Орталық Азия мен Қазақстанда
ұлттық-мемлекеттік межелеу не үшін
жүргізілді?
1. халық санағын жүргізу
2. жаңа республикалар құру
3. әрбір ұлттың тарихи территориясын
қалпына келтіру
4. қазба байлықтарды анықтау
5. соғысқа дайындықты бастау
319. Артель дегеніміз не?
1. кооперацияның қарапайым түрі
2. мәдени шара
3. кәсіптік-техникалық оқу орны
4. әскерге алғашқы дайындық
5. көшпелі жөндеу шаберханасы
320. Қазақстанда фабрика-зауыт
өнеркәсібі қашан құрылды?
1. Ресейге қосылғаннан соң
2. Тәуелсіздік алған соң
3. Қазақ хандығы тұсында
4. Советтік дәуірде
5. Жетілген, кемелденген социализмде
321. Соғыстан кейінгі жылдары ауыл
шаруашылығының артта қалуының
объективті себептерінің бірін атаңыз.
1. барлық
күш
пен
ресурстар
индустрияландыруға жұмсалды
2. колхозшылар күрделі машиналарды
пайдалана алмады
3. үгіт жұмысының нашарлығы
4. капиталистік насихаттың әсері
5. ауыл адамдарының жеке меншіктік
психологиясы басым болды
322.Кеңестік кезеңде әскериөнеркәсіптік кешен Қазақстанда немен
айналысты?
1. республика экономикасының дамуына
көмектесті
2. солдаттар егін жинауға көмектесті
3. қала құрылысына көмектесті
4. автомобиль жолдарын салды
5. Қазақстан
түгелдей
ядролық
полигонға айналды
323.Қазақстанда біріккен кәсіпорындар
салу жөнінен қай Еуропалық мемлекет
бірінші орында тұр?
1. Франция
2. Германия
3. Англия
4. Италия
5. Швеция
324. Қазіргі жағдайдағы қылмыстың,
есірткі тартушылардың көбеюінің,
қоғамдық тұрақсыздықтың әлеуметтік
шығу ортасы не?
1. батыс елдері мәдениетінің әсері
2. ішкі қаражат жүйесінің өте жоғары
болуы
3. аграрлық секторды реформалаудың
тиімділігі
4. импорттық тауарлардың көптігі
5. жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
325. Нарықтық қатынастарды толық
орнатуға деген сенімді күшейтетін
артықшылықтарымыздың бірі?
1. кеңестік кезден қалған мол техника
2. діни сенім бостандығы, еркіндігі
3. шетелдермен дипломатиялық қатынас
болу
4. қоғамдағы саяси тұрақтылық
5. адамдардың бір-біріне сенімділігі
326. Ұлы Отан соғысынан кейінгі
жылдарда халық сирек қоныстанған
аудандарда малшы
баллары
үшін салынды:
A) Пансионаттар
B) Жексенбілік мектептер
C) Кешкі мектептер
D) Мектеп-интернаттар
184
E) Жылжымалы мектептер
327.Ұлы Отан соғысынан кейінгі
жылдарда мектептерге көмек көрсетуге
қор жасау үшін
ұйымдастырылған
шара:
А) Сенбіліктер
В) Жексенбіліктер
С) Жылу жинау
Д) Асар
Е) Метал сынықтарын жинау
328.Өртке оранған ұшағын жау
танкілерінің шоғырына құлатып
тапқан,Кеңес Одағының
Батыры,Қарағандылық ұшқыш:
А) Нұркен Әбдіров
В) Нығмет Нұрмақов
С) Нұркен Әлиев
Д) Төлеген Тоқтаров
Е) Әбдір Нығматуллин
329.Мәскеу түбінде генерал-майор И.В
Панфилов қолбасшылық еткен даңқты
дивизия:
A) 316-атқыштар дивизиясы.
B) 314-атқыштар дивизиясы.
C) 318-атқыштар дивизиясы.
D) 317-атқыштар дивизиясы.
E) 312-атқыштар дивизиясы.
330.Берлин операциясының басталған
уақыты:
A) 1941 жыл 16 сәуір.
B) 1942 жыл 16 сәуір.
C) 1939 жыл 16 сәуір.
D) 1944 жыл 16 сәуір.
E) 1945 жыл 16 сәуір.
331.Ұлы Отан соєысы жылдарында Кеңес
Одағының батыры атағын алған
қазақстандықтар саны:
A) 800-ге жуық.
B) 900-га жуық.
C) 700-ге жуық.
D) 600-ге жуық.
E) 500-ге жуық.
332.Жеке ізі жаудың 37 ұшағын атып
түсірген,екі мәрте Кеңес Одағының
батыры:
A) Т.Бигелдинов
B) С.Луганский
C) И.Кожедуб
D) Л.Беда
E) И.Павлов
333.Рейхстагка жеңіс туын тіккен
қазақстандық халық Қаһарманы:
A) Т.Бигелдинов
B) С.Луганский
C) И.Кожедуб
D) Р.Қошқарбаев
E) Г.Булатов
334.Ұлы Отан соғысы жылдарында
Қазақстандық партизандардың жалпы
саны:
A) 3,5 мың адам.
B) 4,5 мың адам.
C) 5 мың адам.
D) 3 мың адам
E) 7 мың адам
335.Днепр үшін ұрыстарда 18 жасар ең
жас қазақстандық Кеңес Одағының
Батыры атанды:
A) Т.Бигелдинов
B) Қ.Аухадиев
C) Қ.Қайсенов
D) Р.Қошқарбаев
E) Ж.Елеусізов
336.Бородино селосында неміс бөлімінің
штабына басып кіріп, 5 неміс офицерінің
көзін жойған:
A) Т.Бегелдинов.
B) Б.Момышұлы.
C) Қ.Қайсенов.
D) Р.Қошқарбаев.
E) Т.Тоқтаров.
337.Ұлы Отан соғысы аяќталды:
A) 1941ж.
B) 1918ж.
C) 1944ж.
D) 1939ж.
E) 1945ж.
338.Н.Назарбаевтың өкімімен,
Б.Бейсекбаевқа Халық Қаһарманы атағы
берілді:
A) 1998ж.
B) 1997ж.
C) 1999ж.
D) 1996ж.
E) 1990ж.
339.Мәскеу үшін болған шайқаста
көрсеткен ерлігі үшін 316 –шы атқыштар
дивизиясы марапатталды:
A) Қызыл ту орденімен.
B) Ленин орденімен.
C) Еңбек қызыл ту орденімен.
D) Даңқ орденімен
E) Қызыл жұлдыз орденімен
185
340.1998 жылы Халық Қаһарманы атағы
берілді:
A) Т.Бигелдиновке.
B) Б.Момышұлына.
C) Қ.Қайсеновке.
D) Р.Қошқарбаевқа.
E) Б.Бейсекбаевке.
341.Каспий өңіріне соғыс жағдайы
енгізілді:
A) 1941ж.
B) 1942ж.
C) 1943ж.
D) 1939ж.
E) 1945ж.
342. Ленинградү шайқаста ерлікпен қаза
тапқан қазақ батыры:
A) С.Баймағамбетов
B) Б.Момышұлы.
C) Қ.Қайсенов.
D) Р.Қошқарбаев.
E) Б.Бейсекбаевке
343.Генерал-майор И.В Панфилов
басқарған 316 атқыштар дивизиясы
ерлікпен шайқасты:
A) Мәскеу үшін шайқаста.
B) Сталинград үшін шайқаста.
C) Ленинград үшін шайқаста.
D) Курск үшін шайқаста.
E) Брест қамалы үшін шайқаста.
344.Мәлік Ғабдуллин Кеңес Одағының
батыр атағын алды:
A) Мәскеу үшін шайқаста.
B) Сталинград үшін шайқаста.
C) Ленинград үшін шайқаста.
D) Курск үшін шайқаста.
E) Брест қамалы үшін шайқаста.
345.Төлеген Тоқтаров Кеңес Одағының
батыр атағын, қаза тапқаннан кейін алды:
A) Мәскеу үшін шайқаста.
B) Сталинград үшін шайқаста.
C) Ленинград үшін шайқаста.
D) Курск үшін шайқаста.
E) Брест қамалы үшін шайқаста.
346.Сұлтан Баймағамбетов жаудың
арнайы салынған қорғаныс ұясының оқ
жаудырып тұрған аузын кеудесімен
жауып, қаза тапты:
A) Мәскеу үшін шайқаста.
B) Сталинград үшін шайқаста.
C) Ленинград үшін шайқаста.
D) Курск үшін шайқаста.
E) Брест қамалы үшін шайқаста.
347.Сағадат Нұрмағамбетовке Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді:
A) Мәскеу үшін шайқаста.
B) Сталинград үшін шайқаста.
C) Ленинград үшін шайқаста.
D) Берлин үшін шайқаста.
E) Брест қамалы үшін шайқаста.
348. Ұлы Отан соғысынан кейінгі
жылдарда жалпыға бірдей міндетті жеті
жылдық білім беру ісі қайтадан қолға
алынды:
A) 1949ж
B) 1952ж
C) 1956ж
D) 1960 жылдардың басында
E) 1964ж
349. Ұлы Отан соғысы басталды:
A) 1941ж.
B) 1937ж.
C) 1927ж.
D) 1924ж.
E) 1918ж.
350.Жамбыл Жабаев«Ленинградтық
өренім!» өленін жазды:
A) 1941жылы.
B) 1937жылы.
C) 1927жылы.
D) 1924жылы.
E) 1918жылы.
351.Германияның қауырт соғыс жоспары
аталды:
A) Барбаросса.
B) Шлиффен.
C) Остланд.
D) Үлкен Түркістан
E) Арбайтегемайншафт Түркістан
352. Егер 1928 жылы Қазақстанда барлық
шаруашылықтың 2% ұжымдастырылған
болса, 1931 жылы:
A) 80% ұжымдастырылды.
B) 65% ұжымдастырылды.
C) 75% ұжымдастырылды.
D) 90% ұжымдастырылды.
E) 60% ұжымдастырылды.
353.1930-32 жылдары аштықтан,түрлі
індеттерден қырылған халықтың
мөлшері:
A) 40%
B) 45%
C) 50%
D) 30%
E) 35%
186
354.1938 жылы Қиыр Шығыстан
Қазақстанға көшіріліп әкелінді:
A) Корейлер.
B) Жапондар.
C) Шешендер.
D) Дүнгендер.
E) Татарлар.
355.1938 жылы Қиыр Шығыстан
Қазақстанға көшірілді:
A) 100 мыңнан астам адам.
B) 200 мыңнан астам адам.
C) 300 мыңнан астам адам.
D) 400 мыңнан астам адам.
E) 150 мыңнан астам адам.
356. Қызылорда және Алматы
облыстарында қоныс аударушы
корейлерден тұратын ұжымшарлар саны:
A) 57
B) 55
C) 50
D) 47
E) 60
357. 1938 жылы Қиыр Шығыстан
Қазақстанға қоныс аударушы
корейлерден тұратын 57 ұжымшар
құрылды:
A) Алматы, Қызылорда облыстарында.
B) Павлодар, Ақмола облыстарында.
C) Қарағанды, Павлодар облыстарында.
D) Жамбыл, Қызылорда облыстарында.
E) Алматы, Жамбыл облыстарында.
358. Ұжымдстыру жылдары лаңкестік
әрекеттерді, өрт салуларды
есептемегенде , республика аумағындағы
толқулар мен көтерілістер саны:
A) 372
B) 377
C) 375
D) 272
E) 300
359. Ұжымдастыруға қарсылық ошағы
Қарақұм көтерілісін Орынборда
орналастырылған:
A) 8-дивизия басып тастады.
B) 6-дивизия басып тастады.
C) 116-дивизия басып тастады.
D) 114-дивизия басып тастады.
E) 7-дивизия басып тастады.
360. Ұжымдастыру жылдарында
республикадан тыс жерлерге көшіп
кеткен халық саны:
A) 1 млн аса.
B) 2 млн аса.
C) 500 мыңнан аса.
D) 1,5 млн аса.
E) 600 мыңнан аса.
361. Ауылшаруашылығын ұжымдастыру
бағыты жарияланды:
A) 1927ж ХІ съезде.
B) 1921ж Х съезде.
C) 1926ж ХІІ съезде.
D) 1928ж ХІІ съезде.
E) 1930ж ХІІІ съезде.
362. Орталыќ комитет Қазақ АКСР-інде
ұжымдастыруды негізінен аяқтауға
белгіледі:
A) 1927 жылдың көктеміне қарай
B) 1931 жылдың көктеміне қарай
C) 1932 жылдың көктеміне қарай
D) 1933 жылдың көктеміне қарай
E) 1930 жылдың көктеміне қарай
363. 1925-1933 жылдары қазақ өлкелік
партия комитетінің басшысы:
А) А.Сәдуақасов
В) А.Андреев
С) Ж.Мыңбаев
Д) С.Сейфуллин
E)А.Байтұрсынов
364. 1931-32 жылдары Шұбартау
ауданында мемлекетке етке өткізілген
малдың мөлшері:
A) 80%
B) 81%
C) 82%
D) 83%
E) 84%
365. Ұжымдастыру жылдарында
республикадан тыс жерлерге көшіп
кеткен халық саны:
A) 1 млн аса.
B) 2 млн аса.
C) 500 мыңнан аса.
D) 1,5 млн аса.
E) 600 мыңнан аса.
366. 1938 жылы Қиыр Шығыстан
Қазақстанға көшірілді:
A) 100 мыңнан астам адам.
B) 200 мыңнан астам адам.
C) 300 мыңнан астам адам.
D) 400 мыңнан астам адам.
E) 150 мыңнан астам адам.
368. 1938 жылы Қиыр Шығыстан
Қазақстанға көшіріліп әкелінді:
A) Корейлер.
187
B) Жапондар.
C) Шешендер.
D) Дүнгендер.
E) Татарлар
369. 1931-33 жылдары республиканың 6,2
млн халқының аштықтан қырылғандары:
A) 2,2 млн-ы
B) 2,5 млн-ы
C) 2,1 млн-ы
D) 1,2 млн-ы
E) 1,5 млн-ы
370.1933 жылы наурызда Сталинге ашық
хат жазды :
A) Қ.И.Сәтбаев.
B) Ғ.Мүсірепов.
C) С.Сәдуақасов.
D) А.Байтурсынов.
E) Т.Рысқұлов.
371. Ғ.Мүсірепов, М.Ғатауллин,
М.Дәулетқалиев, Е.Алтынбеков,
Қ.Қуанышев (Бесеудің хаты): ашық хатты
жазды:
A) И.Сталинге.
B) Ф.Голощекинге.
C) М.Кагановичке.
D) В.Молотовқа.
E) В.Ленинге.
372. 1931-33 жылдары республиканың 6,2
млн халқының аштықтан қырылғандары:
A) 2,2млн-ы.
B) 2,5млн-ы.
C) 2,1млн-ы.
D) 1,2млн-ы.
E) 1,5млн-ы.
373. 1931-33 жылдары аштықтан
қырылғандардың ішінде, қазақтан басқа
халықтың шығыны:
A) 0,4млн.
B) 0,5млн.
C) 0,6млн.
D) 0,7млн.
E) 0,8млн.
374. Ұжымдастыру басталардан бұрын
республикада:
A) 40,5млн мал басы болды.
B) 45 млн мал басы болды
C) 28 млн мал басы болды
D) 4,5 млн мал басы болды
E) 35,5 млн мал басы болды
375. Ұжымдастыру басталардан бұрын
республикада 40,5 млн мал болса,1933
жылы не бары :
A) 40,5 млн мал қалған еді.
B) 5 млн мал қалған еді.
C) 40,5 млн мал қалған еді.
D) 4,5 млн мал қалған еді.
E) 25 млн мал қалған еді.
376. 1931-32 жылдары Шұбартау
ауданында мемлекетке етке өткізілген
малдың мөлшері:
A) 80%
B) 81%
C) 82%
D) 83%
Е)84%
377. Қазақстанда индустриализация
қашан басталды:
А) 1925 ж.;
B) 1926 жылдың көктемі;
C) 1928 – 1932 жж.;
D) 1924 ж.;
E) 1936 ж.
378. Жезқазғанды зерттеген Қазақстан
геологы.
А) И. Губкин;
B) Н. Курнаков;
C) Қ. Сәтбаев;
D) Семенов Тянь-Шанский;
E) В. Урусов.
379. Алматы қай жылы Қазақстанның
астанасы болды:
А) 1921 ж.;
B) 1924 ж.;
C) 1926 ж.;
D) 1929 ж.;
E) 1935 ж.
380. Әуе шайқастарында жаудың 37
самолётін құлатқан Қазақстандық ұшқыш
А) Т. Бигелдінов;
B) Н. Әбдіров;
C) И. Павлов;
D) Қ. Спатаев;
E) С. Луганский.
381.1986-1991 жж. О. Сүлейменовтің
бастамасымен құрылған экологиялық
қоғамдық ұйым:
А) «Әділет»;
B) «Азат»;
C) «Семей – Невада»;
D) «Бірлесу»;
E) «Табиғат».
382. Қазақстанның егемендік
Декларациясы қашан жарияланды:
А) 1996 ж. қазан;
188
B) 1991 ж. тамыз;
C) 1989 ж. қаңтар;
D) 1991 ж. желтоқсан;
E) 1990 ж. мамыр.
383. Қазақстанда 1992 ж. 2 наурызда
қандай оқиға болды:
А) Қазақстан БҰҰ-на кірді;
B) Қазақстан Республикасы ӘДҰ-на
мүше болды;
C) Жекешелендіру туралы Заң
қабылданды;
D) Қазақстан Республикасының
Президентін сайлау күні;
E) Қазақстанның тәуелсіздігі.
384. Қырғыз (Қазақ) АКСР – нің бірінші
астанасы:
А) Ташкент;
B) Қызылорда;
C) Орынбор;
D) Орал;
E) Омск.
385. «Алашорда» үкіметінің басшысы
кім болды:
А) Шоқай М;
B) Тынышпаев М;
C) Бөкейханов Ә;
D) Меңдешов С;
E) Сейфуллин С.
386. Қазақ АКСР – нің құрылуы туралы
Декрет қашан жарыққа шықты:
А) 1920 ж. тамыз;
B) 1919 ж. шілде;
C) 1925 ж. сәуір;
D) 1918 ж. сәуір;
E) 1920 ж. қазан.
387. «Кіші қазан» саясатының авторы:
А) И. Сталин;
B) С. Садуақасов;
C) Н. Бухарин;
D) Ф. Голощекин;
E) О. Жандосов.
388.Ұлы Отан соғысы жылдарында
қанша Қазақстандық ерліктері үшін
Кеңестер Одағының Батыры атағын
алды:
А) 499;
B) 280;
C) 350;
D) 451;
E) 373.
389. Қазақстандағы
индустриализацияның бірінші обьектісін
атаңыз:
А) Балқаш комбинаты;
B) Шымкент қорғасын заводы;
C) Түрксіб;
D) Зырьян комбинаты;
E) Ащысай руднигі.
390. Тың игеру кезінде Қазақстанға
қанша адам көшіп келді:
A) 10 млн.;
B) 5 млн.;
C) 1 млн.;
D) 0,5 млн.;
E) 2 млн.
391. Семей ядролық полигонында қашан
алғашқы сынақ жүргізілді:
А) 1945 ж.;
B) 1947 ж.;
C) 1949 ж.;
D) 1951 ж.;
E) 1953 ж.
392. Қазақстандағы ең үлкен Сталиндік
лагерь:
А) Қарлаг;
B) Өскемен түрмесі;
C) Қостанай түрмесі;
D) Степлаг;
E) Алжир.
393. 1929-1933 жылдардағы
демографиялық апаттың нәтижесінде
жергілікті тұрғындардан қанша шығын
болды:
A) 1 млн. 234 мың адам;
B) 2 млн. 123 мың адам;
C) 1 млн. 798 мың адам;
D) 1 млн. 123 мың адам;
E) 2 млн. 343 мың адам.
394. Ішкі Ордада хандық билік қай жылға
дейін сақталды:
А) 1801 жылға дейін;
B) 1867 жылға дейін;
C) 1868 жылға дейін;
D) 1845 жылға дейін;
E) 1822 жылға дейін.
395. 1920 жылы 4 қазанда Орынборда
өткен Құрылтай съезінде Қазақ АКСР –
нің ОАК – нің төрағасы болып кім
сайланды:
А) Ә.Бөкейханов;
B) Б. Қаратаев;
C) А. Байтұрсынов;
189
D) С. Меңдешев;
E) В. Радус-Зенькович.
396. Азық - түлік бағдарламасы қай жылы
қабылданды:
А) 1982 ж.;
B) 1977 ж.;
C) 1985 ж.;
D) 1980 ж.;
E) 1975 ж.
397. Кенесары Қасымұлы кіргізген билер
соты қалай аталды:
А) шекара соты;
B) халық соты;
C) қазылар соты;
D) империя соты;
E) хан соты.
398. 1848 жылы Қарқаралы уезінде
ашылған қазақ даласындағы ең ірі
жәрмеңкені атаңыз
А) Қоянды;
B) Қаратанды;
C) Семей;
D) Астрахань;
E) Бұқтырма.
399. Қайта құру бағыты қай жылы
басталды:
А) 1983 ж.;
B) 1984 ж.;
C) 1985 ж.;
D) 1986 ж.;
E) 1991 ж.
400. 1867-68 ж.ж. «Ережеге» сәйкес Қазақ
өлкесін Әкімшілік басқарудың буын
саны.
А) 10
В) 8
С) 4
Д) 5
Е) 2
395. Ы.Алтынсарин тұңғыш рет қазақ
мектебін қай жылы ашты?
А) 1834ж.
В) 1884ж.
С) 1854ж.
Д) 1864ж.
Е) 1844ж.
396. Жанқожа батыр Хиуа бекінісін қай
жылы құлатты?
А) 1845ж.
В) 1843ж.
С) 1846ж.
Д) 1848ж.
Е) 1844ж.
397. Қазақ шаруаларының 1821ж.
көтерілісін кім басқарды?
А) Тентек төре
В) Есет батыр
С) Нұрмұхаметұлы
Д) Тайманұлы
Е) Тіленішұлы.
398. Аға ұлтандар неше жылға сайланды?
А) 5
В) 4
С) 3
Д) 2
Е) 1
400. 1851ж. шілдеде қантөгіссіз берілген
бекініс:
А) Жәміш
В) Ертіс
С) Таушібек
Д) Қапал
Е) Іле.
401. 1890ж. Шыңжанмен сауданы дамыту
үшін ашылған сауда округі:
А) Верный сауда округі
В) Ақмола сауда округі
С) Семей сауда округі
Д) Аягөз сауда округі
Е) Өскемен сауда округі.
402. «Әскери коммунизм» саясаты
кезеңіндегі ауыл шаруашылығы
өнімдерін дайындау жүйесі:
А) ақша салығы;
B) өнімдік салым;
C) азық - түлік салғырты;
D) ақшалай - өнімдік салық;
E) шикізат салығы.
403. Ауыл шаруашылығын
ұжымдастыруға қатысты бет бұрысты
жариялаған съезд:
А) партияның 12 - съезі;
B) партияның 15 - съезі;
C) партияның 14 - съезі;
D) партияның 13 - съезі;
E) партияның 11- съезі.
404. 1891 жылы Қазақстанда құрылған
генерал губернаторлық:
А) Орынбор генерал-губернаторлығы;
B) Дала генерал-губернаторлығы;
C) Шығыс-Сібір генералгубернаторлығы;
D) Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы;
E) Түркістан генерал-губернаторлығы.
190
405. «Қазақ» апталық газетінің бірінші
редакторы:
А) М. Дулатов;
B) М. Жұмабев;
C) Ә. Бөкейханов;
D) А. Байтұрсынов;
E) С. Сейфуллин.
406. «Алаш» партиясы қай жылы
құрылды:
А) 1919 ж.;
B) 1917 ж.;
C) 1916 ж.;
D) 1918 ж.;
E) 1913 ж.
407. 1919 жылы құрылған Қазревком
төрағасы:
А) А. Меңдешев;
B) М. Түнғашин;
C) С. Пестковский;
D) А. Байтұрсынов;
E) Б. Қаратаев.
408. 1925-1933 жж. Қазақ өлкелік
комитетінің бірінші хатшысы:
А) С. Садуақасов;
В) Т. Рысқұлов;
С) Д. Омаров;
Д) Ф. Голощёкин;
Е) Т. Казабеков.
409. Қырғыз (Қазақ) АКСР – нің 1920 1924 жж. астанасы:
А) Орал;
В) Омбы;
С) Орынбор;
Д) Қызылорда;
Е) Ақмола.
410. Қазақстандағы тың және тыңайған
жерлерді игеру қашан басталды:
A) 1954 ж.;
B) 1949 ж.;
C) 1951 ж.;
D) 1948 ж.;
E) 1955 ж.
411. 1921 ж. жер-су реформасының
негізгі мақсаты:
A) патша заманында тартып алынған
жерлерді қазақ шаруаларына қайтарып
беру;
B) Түркістанға көмек көрсету;
C) егіншілік үшін тұқым бөлу;
D) жердің барлығын мемлекетке беру;
E) аштықты жою.
412) Қазақ АКСР-нің Одақтас Республика
болып жарияланған жылы:
A) 5 желтоќсан 1936 ж.;
B) 5 желтоќсан 1934 ж.;
C) 5 желтоќсан 1935 ж.;
D) 5 желтоќсан 1938 ж.;
E) 5 желтоќсан 1937 ж.
413. Ұлы Отан соғысы жылдарында
Қазақстанның қай облысында әскери
жағдай орнатылды:
A) Петропавл облысы;
B) Орал облысы;
C) Өскемен облысы;
D) Қостанай облысы;
E) Маңғыстау облысы.
414. 1954-1962 жж. Қазақстандағы тың
және тыңайған жерлерін игеру үшін
қанша отбасы келді.
A) 119514 отбасы;
B) 98345 отбасы;
C) 35831 отбасы;
D) 77632 отбасы;
E) 121317 отбасы.
415. Қазақ КСР-нің Жоғарғы Кеңесінің
жарлығы бойынша ҚР Президенті болып
Н.А. Назарбаев қай жылы сайланды:
A) 24 сәуір 1990 ж.;
B) 16 желтоқсан 1991 ж.;
C) 2 наурыз 1992 ж.;
D) 2 наурыз 1991 ж.;
E) 25 қазан 1990 ж.
416. Қазақстанда 1954 жылы қандай
тарихи оқиға басталды:
A) Түрксіб теміржолының кұрылысының
аяқталуы;
B) Колхоздарды совхоздарға айналдыру;
C) Алматы қаласы Қаз КСР-нің астанасы
болды;
D) Тың және тыңайған жерлерді игеру
басталды;
E) Қазақстанның территориясынан
бірінші жасанды Жер спутнигі ұшты.
417. 1864 ж. Ш. Уәлиханов генерал М.
Черняевтың әскери экспедициясымен қай
бекіністі алуға қатысты:
A) Верный қамалы;
B) Қапал бекінісі;
C) Әулиеата бекінісі;
D) Ақмешіт бекінісі;
E) Іле қамалы.
191
418. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес Қазақстандағы
мемлекеттік саяси ќұрылыс:
A) Авторитарлы ел;
B) Федеративті ел;
C) Конфедеративті ел;
D) Аралас;
E) Унитарлы ел.
420. Қазақстан Республикасының
Туының авторын атаңыз:
A) Ш. Ниязбеков;
B) Ш. Уәлиханов;
C) Ж. Мәлібеков;
D) Х. Наурызбаев;
E) Қ. Әлімбаев.
421. Тоғыз мемлекеттің басшылары
(Ресей. Украйна, Қазақстан, Белоруссия,
Өзбекстан, Қырғызстан, Әзірбайжан,
Түркменстан, Тәжікстан) «9+1» деген
атқа ие болған біріккен өтінішті қашан,
қайда қабылдады:
A) 1991 ж. 23 ақпан, Ново-Огаревскіде;
B) 1991 ж. 21 желтоқсан, Алматыда;
C) 1991 ж. 13 желтоқсан, Ашхабадта;
D) 1992 ж. 25 қазан, Киевте;
E) 1995 ж. 27 қаңтар, Ташкентте.
422. Азамат соғысы жылдарындағы
негізгі саяси-экономикалық саясат?
6. национализациялау
7. жаңа экономикалық саясат
8. шаруашылық есепке көшу
9. азық-түлік салығы
10. соғыс коммунизмі саясаты
423. Майда кәсіпорындарды
национализациялау қандай саясаттың
кезінде іске асты?
6. жаңа экономикалық саясат
7. бірінші дүниежүзілік соғыс
8. соғыс коммунизмі
9. индустрияландыру
10. Ұлы Отан соғысы
424. 1919 жылы Азамат соғысының
қиыншылықтарына қарамай, Кеңес
өкіметі Қазақстанда Александров Гай –
Ембі темір жолын салуға шешім
қабылдауына не себеп болды?
6. Қазақстандағы
майдандарға қаружарақты тез жеткізу
7. Орта
Азия
мен
Қазақстаннан
орталыққа қатынасты жылдамдату
8. Орал-Ембі мұнайын тасу
9. Батыс Қазақстанның экономикасын
көтеру
10. мұнай өңдейтін зауыт салу
425. Азамат соғысы жылдарында
тауарды бөлуді қатаң
орталықтандырылған жағдайында сауда
не болды?
6. әрі қарай дамыды
7. жойылды
8. социалистік қоғамда
тауарларға
қажеттік болмады
9. тауар өндірілмеді
10. сатуда тек тұтыну тауарлары ғана
болды
426. 1932 ж. ВСНХ қайта құрылған
кезде өнеркәсіпті басқарудың қандай
жүйесі құрылды?
6. Халық шаруашылық кеңестері
7. территориялық-өнеркәсіптік кешен
8. Ғылыми-өндірістік бірлестіктер
9. Министрлік
10. Халық комиссариаты
427. Орталық Азия мен Қазақстанда
ұлттық-мемлекеттік межелеу не үшін
жүргізілді?
6. халық санағын жүргізу
7. жаңа республикалар құру
8. әрбір ұлттың тарихи территориясын
қалпына келтіру
9. қазба байлықтарды анықтау
10. соғысқа дайындықты бастау
428. Артель дегеніміз не?
6. кооперацияның қарапайым түрі
7. мәдени шара
8. кәсіптік-техникалық оқу орны
9. әскерге алғашқы дайындық
10. көшпелі жөндеу шаберханасы
429. Қазақстанда фабрика-зауыт
өнеркәсібі қашан құрылды?
6. Ресейге қосылғаннан соң
7. Тәуелсіздік алған соң
8. Қазақ хандығы тұсында
9. Советтік дәуірде
10. Жетілген, кемелденген социализмде
430. Соғыстан кейінгі жылдары ауыл
шаруашылығының артта қалуының
объективті себептерінің бірін атаңыз.
6. барлық
күш
пен
ресурстар
индустрияландыруға жұмсалды
7. колхозшылар күрделі машиналарды
пайдалана алмады
8. үгіт жұмысының нашарлығы
192
9. капиталистік насихаттың әсері
10. ауыл адамдарының жеке меншіктік
психологиясы басым болды
431.Кеңестік кезеңде әскериөнеркәсіптік кешен Қазақстанда немен
айналысты?
6. республика экономикасының дамуына
көмектесті
7. солдаттар егін жинауға көмектесті
8. қала құрылысына көмектесті
9. автомобиль жолдарын салды
10. Қазақстан
түгелдей
ядролық
полигонға айналды
432.Қазақстанда біріккен кәсіпорындар
салу жөнінен қай Еуропалық мемлекет
бірінші орында тұр?
6. Франция
7. Германия
8. Англия
9. Италия
10. Швеция
433. Қазіргі жағдайдағы қылмыстың,
есірткі тартушылардың көбеюінің,
қоғамдық тұрақсыздықтың әлеуметтік
шығу ортасы не?
6. батыс елдері мәдениетінің әсері
7. ішкі қаражат жүйесінің өте жоғары
болуы
8. аграрлық секторды реформалаудың
тиімділігі
9. импорттық тауарлардың көптігі
10. жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
434. Нарықтық қатынастарды толық
орнатуға деген сенімді күшейтетін
артықшылықтарымыздың бірі?
6. кеңестік кезден қалған мол техника
7. діни сенім бостандығы, еркіндігі
8. шетелдермен дипломатиялық қатынас
болу
9. қоғамдағы саяси тұрақтылық
10. адамдардың бір-біріне сенімділігі
435. Қазақ жерлері қандай жағдайға
байланысты Қазақ АССР-і құрамына
бірікті?
1. Қазақ АССР-інің құрылуы
2. ұлттық территориялық межелеу
1. индустрияландыру
2. ұжымдастыру
3. қазақ ССР-інің құрылуы
436. Қазақстандағы
индустрияландырудың бір ерекшелігін
атаңыз?
1. сол жылдардағы ауа райы қолайлы
болды
2. инженер-техниктер көп болды
3. шетелдік мамандар көп болды
4. кәсіби мамандар жетіспеді
5. үгіт-насихат жұмысы нашар болды
437. Көмір өндірудің қанадй тәсілін
қолданудың нәтижесінде қарағандылық
шахтерлер еңбек өнімділігін жеті есеге
өсірді?
1. ашық
2. шахталық
3. циклдық
4. терең үңгірлеу
5. жасанды қысым
438. Ұлы Отан соғысы қарсаңында
Қазақстан көмір мен мұнай өндіруден
одақта нешінші орында болды?
1. бірінші
2. екінші
3. үшінші
4. төртінші
5. бесніші
439.Соғыстан кейінгі жалдары
Қазақстанда сауданың қандай түрлері
дамыды?
1. фирмалық
2. фактория
3. кооперативтік, мемлекеттік
4. қалалық
5. шетелдік
440.1962 жылы Қазақстандағы жергілікті
халықтың үлес салмағы 28,5 пайызға түсу
себебі не?
1. туудың азаюы
2. сырттан келушілер көп болды
3. интернационализм
саясатының
нәтижесі
4. халық санағы дұрыс жүргізілмеген
5. орталықтың шовинистік көзқарасы
441. Семей атом полигоны қашан
жабылды?
1. 1989 ж.
2. 1990 ж.
3. 1991 ж.
4. 1992 ж.
5. 1993 ж.
442.70-80 жылдардағыҚазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуының
қарама-қайшылықтары мен
қиыншылықтарының болу себебі не?
1. қаражат дұрыс бөлінбеді
193
2. мамандар жетіспеді
3. әміршіл-әкімшіл жүйе қызметі
4. жұмыс күші жетіспеді
5. техника өте аз болды
443. Қазақ ССР-і өнеркәсібі қандай
бағытта дамыды?
1. ауыл шаруашылық
2. өнеркәсіптік
3. шикізаттық
4. жоғары технологиялық
5. аралас
444. Қазақстан территориясындағы
территориялық-өндірістік кешенінің бірін
атаңыз?
1. Ақтөбе-Гурьев
2. Алтай-Өскемен
3. Қаратау-Жамбыл
4. Кентау-Шымкент
5. Қостанай-Степногорск
445. 1926 ж. өткен бүкілодақтық санақ
бойынша кеңес империясында 194 ұлт
пен ұлыстың
өкілдері
тұратыны
анықталды. 1979 ж.санақта қанша халық
бар деп көрсетілді?
1. 101
2. 168
3. 214
4. 248
5. 259
446. Тек Қазақстан кен орындары өнімі
ғана емес, Солтүстік Корея мен
Гвинеядан жеткізілетін боксит кенін де
пайдаланған Совет Одағындағы аса ірі
металлургия кәсіпорын?
1. Шымкент қорғасын зауыты
2. Үлбі металлургия зауыты
3. Балқаш мыс зауыты
4. Ленингор қорғасын-мырыш зауыты
5. Павлодар алюминий зауыты
447.
50
жылдардағы
ауыл
шаруашылығының
артта қалуының
субъективті себептерінің бірі?
1. басқару ісіндегі кемшіліктер
2. жеке меншіктегі мал басының көбеюі
3. ауыл-село халқының тез өсуі
4. үкіметтің миграциялық саясатының
дұрыс еместігі
5. кейбір аудандардың ғана ерекше
жағдайға көшуі
448. Ауыл шаруашылық дақылдарының
бірі, тек суармалы жерлерде ғана өсетін
қант қызылшасы өте төмен тиімділігі
үшін кезінде «тәтті каторга» деп
аталынды. Осы саланың
артта қалу
себебі не?
1. дайындау бағасы өте жоғары
2. сатып алу бағасы өте жоғары
3. халықтың өте көп тұтынуы
4. көп жылдар еккендіктен топырақтың
құнарлығы кеміді
5. еңбек тек қолмен істелінді
449. 1965 жылғы сентябрь Пленумы
көрсеткен
өнеркәсіпті
дамыту
шараларының бірі?
1. кәсіпорындардың санын арттыру
2. ескі
кәсіпорындарды толығымен
дамыту
3. тек жаңа өнеркәсіп
орындарын
дамыту
4. толық шаруашылық есепке көші
5. тек шетелдік жабдықтарды алу
450. Қазақстан экономикасын
инвестициялау жөнінен қай шет
мемлекет бірінші орында тұр және оның
үлесі қандай? (1999 ж. көрсеткіш
бойынша)
1. АҚШ – 29 %
2. Оңтүстік Корея – 38%
3. Түркия – 34%
4. Ресей – 41%
5. Англия – 26%
451. Қазақстанның табиғи байлықтары
біздің еліміздің қазіргі экономикалық
жағдайынан шығарудың кепілі бола ала
ма?
1. болады
2. бола алмайды
3. шетел фирмаларының көмегімен
4. олардың жекешелендіру керек
5. олар мемлекет иелігінде болу керек
452.
Қазақстан
Республикасында
демократиялық үрдістердің
дамуын
неден көруге болады?
1. халық санағының жүруі
2. Президент сайлауы
3. жоғары оқу орындарының көбеюі
4. мәдени ошқтардың қайта жандануы
5. жеке меншіктің адымды дамуы
453. Егеменді
еліміздің
толық
тәуелсіздігіне қол
жеткізетін ұзақ
мерзімді
басым бағытының бірі?
1. автомобиль транспортын дамыту
194
2. су жолдары қатынасына барынша көп
көңіл бөлу
3. темір жол көлігі жұмысын жақсарту
4. шетел инвестициясына
негізделген
экономика
5. мал тұқымын асылдандыру
454.Ресей
империясына
жаңа
территориялардың
қосылуы
оның
экономикасының дамуына тек жақсы
әсер ғана емес, сонымен қатар кері әсер
етуі неліктен?
1.
жаппай
миграцияның
әсерінен
орталық аудандарда
халық саны азайды
3. жас жігіттер оңтүстікте еркін жүрген
казактарға кетіп
қалуға тырысты
3. Отанды қорғау үшін үлкен армия
керек еді, бірақ адам жетіспеді
4. өндіргіш
күштерді
жоспарлы
дамытуға мүмкіндік болмады
5. жұмысқа
қабілетті, денсаулығы
жақсы
адамдар
ауыл
шаруашылығындағы
өнімділікті
арттыруға тырысты
455. Қазақ ұлттық буржуазиясы қандай
әлеуметтік топтан құрылды?
1. қаржы салық жүйесі қызметкерлері,
банкирлер
2. банк
саласы қызметкерлері, ірі
банкирлер
3. өнеркәсіп иелері
4. саудагерлер, приказчиктер
5. шетел капиталистері
456. Қазақстанда алғаш іске қосылған
шахта, зауыт, фабрикалардың
техникалық жарақтану дәрежесі қалай
болды?
1. сол кездегіге қарағанда әлдеқайда
жоғары
2. өте қарапайым, төмен
3. техника болмады
4. олар
шетелдік
капиталистерге
бағынған соң техника да шетелдікі
болды
5. бәрі қол еңбегімен істелінді
457. Десятина деген қандай өлшем?
1. 1 танап жер
2. 1 га
3. 10 миль
4. 5 фарсах
5. 7 ли
195