1. Le film « Écrire pour exister - Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ЕВРАЗИЙСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ Л.Н. ГУМИЛЕВА
MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF KAZAKHSTAN
L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL UNIVERSITY
Ψ
Жаһандану әлеміндегі адамның денсаулық психологиясы
тақырыбындағы халықаралық ғылыми конференцияның
МАТЕРИАЛДАРЫ
(2013 жылдың 25-26 сәуір)
II том
МАТЕРИАЛЫ
Международной научной конференции
Психология здоровья человека в глобализирующемся мире
(25-26 апреля 2013 года)
II том
MATERIALS
International scientific conference
Psychology of human health in the globalising world
(25-26, April, 2013)
II volume
Астана, 2013
УДК 159.(07)
ББК 88.4 я7
П 86
Редакционная коллегия
Тынышбаева А.А. – доктор социологических наук, кандидат психологических наук,
профессор (ответственный редактор)
Джумагельдинов А.Н. - PhD психологии
Сагинов К.М. - PhD педагогики
Айкинбаева Г.К. – кандидат педагогических наук
Айтышева А.М. – кандидат психологических наук
Карибаева Г.М. – кандидат психологических наук
Мандыкаева А.Р. - кандидат психологических наук
Нурадинов А.С. - кандидат психологических наук
Урузбаева Г.Т. - кандидат педагогических наук
П86 Психология здоровья человека в глобализирующемся мире: Сб. статей Междунар.
науч. конф. (город Астана, 25-26 апреля 2013 г.)/ Под ред. А.А.Тынышбаевой,
А.Н. Джумагельдинова, К.М. Сагинова – Астана: ЕНУ имени Л.Н.Гумилева, 2013.- В 2 т. Т. 2.- 292 с.
ISBN 978-601-7429-81-2
В настоящий сборник вошли материалы Международной научной конференции
«Психология здоровья человека в глобализирующемся мире» (город Астана, 25-26 апреля
2013 г.).
Материалы предназначены для молодых ученых, исследователей, преподавателей,
студентов, магистрантов, докторантов, интересующимися проблемами психологии здоровья.
УДК 159.(07)
ББК 88.4 я7
ISBN 978-601-7429-81-2
©ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, 2013
©Кафедра психологии ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, 2013
2
Пленарлық мәжіліс
Пленарное заседание
Plenary session
ЗДОРОВЬЕ КАК ОБЪЕКТ ИЗУЧЕНИЯ В ПСИХОЛОГИИ В КОНТЕКСТЕ
ЕГО АКТУАЛЬНОСТИ В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Джумагельдинов А.Н.
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
В настоящее время, проблема здоровья является все более актуальной для всех стран.
Не случайно, Всемирный день здоровья отмечается ежегодно 7 апреля в ознаменование
годовщины основания Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) в 1948 году. Кроме
того, с 1992 года ежегодно 10 октября по инициативе Всемирной федерации психического
здоровья (World Federation for Mental Health) и при поддержке ВОЗ отмечается Всемирный
День психического здоровья (World Mental Health Day). Его главной задачей является
сокращение таких негативных явлений, как депрессия, шизофрения, наркотическая
зависимость, эпилепсия и умственная отсталость.
Согласно данным ВОЗ, более 75% людей с психическими расстройствами, включая
почти 95 миллионов людей с депрессией и более 25 миллионов людей с эпилепсией,
живущих в развивающихся странах, не получают должного лечения. На сегодняшний день в
большинстве стран на охрану психического здоровья расходуется менее 2% всех
финансовых средств на здравоохранение /1/.
В стратегии развития страны «Казахстан-2030» Президент Н.А.Назарбаев определил
«Здоровье, образование и благополучие граждан» одним из долгосрочных приоритетов,
важнейшим компонентом которого является предупреждение заболеваний и стимулирование
здорового образа жизни. Именно здоровый образ жизни является ключом к здоровью нации
/2/. Для исполнения задач, вытекающих из данной стратегии, Президентом Республики
Казахстан издан Указ «О первоочередных мерах по улучшению состояния здоровья граждан
Республики Казахстан». Помимо государственных и ведомственных учреждений, к
реализации указанных задач широко привлечены неправительственные организации,
Министерством здравоохранения впервые размещен государственный социальный заказ на
сумму более 141,0 млн. тенге среди различных НПО. Социальные проекты направлены на
пропаганду здорового образа жизни и укрепление репродуктивного здоровья,
информирования
пациентов
с
сахарным
диабетом,
дальнейшее
укрепление
профилактической медицины и др./3/.
Глобализация и современные угрозы здоровью
Современный мир в эпоху глобализации переживает экономический и духовный
кризис, напрямую влияющий на человеческую психику и здоровье в целом. Такие социоэкономические явления как безработица, неуверенность в завтрашнем дне, информационные
войны способствуют развитию депрессии, агрессивному и аутодеструктивному поведению и
росту суицидальных тенденций. Прогноз неутешителен для всех стран.
По данным ВОЗ (World Health Organization), в течение ближайших 20 лет депрессия
станет самым распространенным недугом среди людей. На сегодняшний день 450 миллионов
человек в мире страдают от расстройств и отклонений психики /4/. Уже к 2020 году
депрессии во всем мире могут выйти на первое место в структуре заболеваемости населения
среди неинфекционных заболеваний. Такие данные были озвучены на Первой глобальной
министерской конференции по здоровому образу жизни и неинфекционным заболеваниям в
2011 году /5/.С депрессией связаны такое негативное явление как суицид. Согласно отчету
ВОЗ (2008) ежегодно в мире от самоубийств погибает 1 миллион человек /6, с.3/. Например,
3
в США каждые 42 секунды совершается суицидальная попытка, и каждые 17 минут завершенный суицид. Причем, каждый 1 час 39 минут - жертва суицида - ребенок в возрасте
до 15 лет (S.Hart-Hester, P.O.Smith, 1998). В России за период с 1990 по 2007 год частота
самоубийств увеличилась почти в 1,5 раза, что вывело её на второе место в мире по этому
показателю (Войцех В.Ф. Гилод В.М., 2000; Положий Б.С., Гладышев М.В., 2007) /7/.
Проблема здоровья в Казахстане
Изучение состояния здоровья населения Казахстана обусловливается острой
актуальностью данной проблемы. Так, согласно рейтингу, составленному агентством
Bloomberg, Казахстан находится на последнем месте в Центральной Азии по уровню
здоровья населения, занимая 111-ю строчку списка из 140 стран /8/. При составлении
рейтинга специалисты ориентировались, в частности, на такие показатели, как
продолжительность жизни и уровень смертности людей разных возрастных категорий,
уровень младенческой и материнской смертности, процент людей, потребляющих табачные
изделия и алкоголь, количество людей с высоким уровнем холестерина, сахара в крови и с
излишним весом, загрязненность окружающей среды, распространенность вирусных и
инфекционных заболеваний, а также склонность населения к активному образу жизни. За
основу были взяты отчеты международных организаций, в частности ООН и ВОЗ.
Нужно отметить, что состояние здоровья населения республики и средняя
продолжительность жизни (в 2009 – 68,5 лет) существенно отстают от показателей развитых
стран. По словам Н.Ботева, директора субрегионального офиса фонда ООН в области
народонаселения (ЮНФПА) для стран Центральной Азии, в Казахстане высокая общая
смертность населения. Он также отмечает особенно низкую продолжительность жизни среди
мужчин: Казахстан - одна из трех стран мира с самой большой разницей по
продолжительности жизни по половому признаку /8/.
Кроме того, в последние годы Казахстан входит в число стран с самым высоким
уровнем самоубийств /9/. По частоте самоубийств, Казахстан находится на 9 месте в мире
(данные ВОЗ, 2006). В 2007 году смертность от самоубийств в Республике Казахстан
достигла 26,9 случаев на 100 000 человек /6, с.3/. Согласно данным Агентства по статистике
РК, в 2011 году в Казахстане зафиксировано 3433 случая суицида (23,7 случая на 100 тыс.
населения), что превышает «критический уровень» ВОЗ (20 случаев на 100 тыс. населения) и
значительно превосходит показатель распространенности завершенных самоубийств,
установленный в качестве среднего для 53 стран мира. Особо следует отметить, что в 2011 г.
в республике было зарегистрировано 1175 случаев самоубийств среди детей и молодежи в
возрасте до 29 лет (22,9 случая на 100 тыс. человек данной возрастной категории), что
отражает мировую тенденцию «омоложения» суицидов. Однако, приведенные
статистические данные еще не отражают реальной распространенности этого социально
опасного явления, так как степень учета самоубийств оценивается в официальной статистике
как 1 из 4-10 случаев /10/.
По сводкам кабинета экстренной психологической помощи (суицидологического) и
центра оперативного управления ДВД города Астаны в среднем каждый месяц жителями
города предпринимается от 30 до 55 суицидальных попыток. Приведенные данные, по
мнению врача-суицидолога Мироновой К.К., несомненно ниже действительности, так как в
г.Астана отсутствует централизованная статистика суицидов,а общая степень недоучета
самоубийств в официальной статистике оценивается в 25- 40 % /7/.
Еще более быстрыми темпами растет заболеваемость психо-поведенческими
расстройствами в результате употребления психоактивных веществ, к которым относятся
наркотики и алкоголь. Только за последний год зарегистрировано около 8 тысяч новых
случаев, определило рост у детей в возрасте до 15 лет – на 22%, у подростков от 14 до 18 лет
– на 32, 7 % /11/.
В этой связи, становится очевидным необходимость введения дисциплины
«психология здоровья» в образовательные программы учебных заведений и проведение
4
исследований для изучения факторов риска и принятия превентивных мер по укреплению
здоровья.
Изучение психологии здоровья в ЕНУ им. Л.Н. Гумилева
С сентября 2011 года, дисциплина «Клиническая психология здоровья и методология
исследования» впервые была введена в учебную программу магистратуры по психологии
ЕНУ им.Л.Н.Гумилева. К такому решению послужили партнерские отношения нашего вуза с
межуниверситетской лабораторией «Здоровье, Индивид и Общество» французских вузов
Клод Бернар Лион 1, Люмьер Лион 2 и Жан Мулен Лион 3. В качестве пилотного проекта
были внедрены и адаптированы некоторые модульные образовательные программы
Департамента PSED университета Люмьер Лион 2.
В сентябре 2012 г., решением кафедры психологии ЕНУ им. Л.Н.Гумилева
психология здоровья была принята как приоритетное научное направление. Для выбора
такой научно-исследовательской деятельности были следующие причины:
1.
Государственная программа «Здоровье нации – основа нашего успешного
будущего», изложенная Президентом Республики Казахстан Н.А.Назарбаевым в стратегии
«Казахстан-2050». В ней, в частности, говорится о том, что здоровье нации является одной из
приоритетных ценностей государства /2 /;
2.
Актуальность проблемы здоровья в Казахстане и необходимость ее изучения с
позиции психологической науки, что требует разработки теоретической базы и
методологических основ;
3.
Актуальность и универсальность проблемы здоровья в мире, что дает
возможность проводить совместные сравнительные исследования с зарубежными учеными;
4.
Заслуживающий внимания современной психологической науки богатый опыт
казахского и других казахстанских этносов в лечении серьезных заболеваний с помощью
традиционных методов народной психотерапии.
В настоящий момент, преподаватели кафедры психологии работают в данном
направлении. Исследуются методы казахской народной психотерапии как прикладной
отрасли
этнопсихологии,
этнопсихиатрии
и
культурной
психопатологии
(А.Н.Джумагельдинов, А.М.Айтышева). Изучается проблема ментального здоровья горожан
(К.М.Сагинов), психологии стресса (Г.Ш. Акымбек), здоровье как ценность у пожилых
людей (А.С.Нурадинов) и проблемы эмоционального благополучия (А.А. Тынышбаева).
Студенты (А.Лимаренко, Н.Сатиева) и магистранты кафедры (Н.Пахомова, Ж.Ибрагимова)
занимаются исследованиями в области здоровья и его профилактики, а также коррекционных
мер для работы с людьми с ограниченными возможностями, в частности ДЦП и аутизмом.
Таким образом, мы можем сказать, что сегодня в ЕНУ им. Л.Н.Гумилева
закладывается основа для создания целостной научной психологической школы изучения
здоровья, интегрирующей в себя как современные подходы кросс-культурной, клинической,
социальной, спортивной и др. психологии, так и традиционные методы народной
психотерапии. Налаживается партнерство с зарубежными коллегами для обмена опытом и
проведения совместных исследований. Мы надеемся, что наша первая Международная
конференция «Психология здоровья человека в глобализирующемся мире» станет
традиционной для встреч психологов по обмену опытом в изучении глобальной проблемы
человеческого здоровья.
Литература
1. Упрощенное руководство по диагностированию психических заболеваний спасет тысячи
больных людей. 08/10/2010, источник http://www.meddaily.ru/article/08oct2010/upro6ennoerukov.
2. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Н. А. Назарбаева народу
Казахстана Стратегия «Казахстан-2050».
5
3. Аналитическая справка о реализации Стратегического плана Министерства
здравоохранения Республики Казахстан на 2011-2015 годы за первое полугодие 2012
года.
4. Врачи
предрекают
эпидемию
депрессии,
02/09/2009.
Источник
http://kp.ua/daily/020909/192871/.
5. В День психического здоровья врачи напоминают о риске депрессии
10/10/2011.http://ria.ru/society/20111010/454083996.html.
6. Распопова Н.И. Механизмы формирования, клинические особенности и профилактика
суицидального поведения у больных с психическими расстройствами Автореферат
диссертации на соискание ученой степени доктора медицинских наук, Москва – 2010.
7. Миронова Е.К. Актуальные вопросы превенции суицидов. ГУ « Медицинский центр
проблем психического здоровья» г.Астана. 2012.
8. Казахстан
на
последнем
месте
в
регионе
по
уровню
здоровья
населения,17.08.2012.http://rus.azattyq.org/archive/news/20120817/360/360.html?id=24679520
9. Алимханова М. Казахстан входит в число стран с самым высоким уровнем самоубийств,
источник – КазТАГ. Опубликовано 11.07.2012. http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1342003560.
10. Распопова Н.И. Основные тенденции динамики распространенности суицидов в
республике Казахстан // Медицинская психология в России: электрон. науч. журн. – 2013.
– N 2 (19). – URL: ttp://www.medpsy.ru/mprj/archiv_global/2013_2_19/nomer/nomer03.php.
11. Турдалиева Б.С., Аимбетова Г.Е., Абдукаюмова У.А., Байсугурова В.Ю., Мусаева Б.А.
Здоровье детей и подростков республики Казахстан: проблемы и пути решения, Вестник
КазНМУ, 1/27/12, с.1-4.Источник: http://uknews.kz/zozh/zozh-novosti/zdorove-detei-ipodrostkov-respubliki-kazakhstan-problemy-i-puti-resheniya.
ПСИХОЛОГИЯ ЗДОРОВЬЯ ЧЕЛОВЕКА В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ:
СИСТЕМНЫЙ ЛИЧНОСТНО-РАЗВИВАЮЩИЙ ПОДХОД1
Митина Л.М.
ФГНУ «Психологический институт» РАО, Москва, Россия
Модернизационные процессы в России, отвечающие глобальным вызовам реальности
и предполагающие кардинальные преобразования во всех сферах человеческой
жизнедеятельности, опосредованы сложным комплексом объективных и субъективных
условий. В их число входят, с одной стороны, готовность личности к эффективной
инновационно-преобразующей деятельности, а с другой – возможность формирования такой
готовности в системе образования, что в свою очередь, предполагает модернизацию самой
этой системы, основанную на внедрении в образовательный процесс инновационных
личностно-развивающих технологий.
Особую остроту вышесказанное приобретает в связи с необходимостью решения
проблемы личностно-профессионального развития и сохранения здоровья всех субъектов
образовательного пространства школы, колледжа, вуза, системы непрерывного образования
взрослых, ответственных за обеспечение развития, здоровья и эффективной
жизнедеятельности подрастающего поколения.
Исследование выполнено при поддержке Российского гуманитарного научного фонда. Проект №
12-06-00584.
1
6
Решение наиболее актуальных проблем современного образования требует
постановки ряда взаимосвязанных теоретических, экспериментальных и практических задач:
1) разработки нового методологического подхода к исследованию личностнопрофессионального развития как полисистемного, поливариативного, полисубъектного
процесса, детерминирующего сохранение здоровья человека и эффективность его
деятельности; 2) изучения целостной личностно-профессиональной эволюции человека с
момента поступления ребенка в школу, через стадию осознанного и самостоятельного
выбора профессии и профессиональной подготовки к творческой самореализации в
профессии; 3) исследования комплекса условий личностного и профессионального развития
человека (интерпсихологических, интрапсихологических, интер-интрапсихологических) как
ресурсов сохранения здоровья субъекта.
Рассмотрение личностно-профессионального развития человека, его здоровья и
эффективной жизнедеятельности на современном уровне и в категориях современной
психологии требует обращения к новым методологическим подходам, представленным в
науках интеграционно-синтезирующего плана, смысла и характера, которым принадлежит
особая роль в понимании и изучении личности, в осмыслении ее жизненных возможностей,
высших целей и смыслов жизни.
Разрабатываемый нами /2, 3, 4, 5/ системный личностно-развивающий подход к
изучению психологических основ профессиональной жизнедеятельности человека вытекает
из системы философско-психологических воззрений на феномен жизни и человека в мире, из
теоретико-методологического и практического изучения человека с парадигмальных
позиций философской антропологии, основным предметом которой является проблема
творческой активности, саморазвития и внутренней детерминации жизнедеятельности
человека.
В русле этого подхода используются идеи культурно-исторической детерминации
развития психики (Л.С. Выготский), в которой сформулирован принцип саморазвития
личности. Идея субъектной детерминации жизненного пути человека, основанная на
приоритетности деятельностно-преобразующего способа существования, обусловила
выделение рефлексии в качестве основного механизма саморазвития (К.А. АбульхановаСлавская, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анцыферова, А.В. Брушлинский, С.Л. Рубинштейн). Идея
системной детерминации (Б.Ф. Ломов, В.А. Барабанщиков и др.), позволила выделить такие
модусы, как многомерность, многоплановость, многоуровневость, множественность
детерминант психики. Эти конструкты характеризуются динамичностью, нелинейностью и
опосредованностью не только прошлым, но и будущим, потенциальным.
В отличие от теоретиков общей теории систем (В.Н. Садовский, А.И. Уемов, И.В.
Блауберг, Э.Г. Юдин и др.), Б.Ф. Ломов подчеркивал специфичность и разнообразие
целостных образований психики, их зависимость от сферы бытия, уровней организации и
развития. В этой связи исследовательская логика в построении обобщающей концепции
личностно-профессионального развития и здоровья человека опирается на понятия системы
как целостной совокупности психических явлений, как многомерного, иерархически
организованного, динамического целого (Б.Ф. Ломов), с присущими новыми
интегративными качествами, не свойственными образующим ее частям компонентам.
Система обусловливает взаимосвязь, взаимодействие, взаимопереход и взаимовключение ее
составляющих.
Эти идеи подготовили основу для анализа внутренней динамики личностнопрофессионального развития (саморазвития) человека /1, 2, 4/ через обоснование положения
о том, что формирующиеся потенциальности в виде рефлексивного ресурса
профессионального самосознания личности обусловливают новый уровень и новое
содержание психологических новообразований – интегральных личностных характеристик,
посредством которых человек творит, созидает себя.
В концепции личностно-профессионального развития человека и сохранения его
здоровья /2, 3/ рассматриваются: в качестве объекта развития – интегральные личностные
7
характеристики (направленность, компетентность, гибкость), в качестве фундаментального
условия – переход на более высокий уровень профессионального самосознания; в качестве
психологического механизма – превращение собственной жизнедеятельности человека в
предмет практического преобразования; в качестве движущих сил – противоречивое
единство Я-действующего, Я-отраженного и Я-творческого; в качестве результата развития –
творческая самореализация в профессии, достижение неповторимости личности.
Интегральные характеристики, объединяясь в сложные констелляции, обусловливают
профессиональную
мобильность,
стрессоустойчивость,
жизнестойкость
субъекта
деятельности, тем самым способствуя сохранению и укреплению его здоровья. Каждая
интегральная характеристика состоит из определенной комбинации профессионально
значимых личностных качеств, существенных для эффективного действования в рамках той
или иной конкретной ситуации. Таким образом, личностно-профессиональное развитие,
здоровье, эффективность – это единый процесс повышения уровня и совершенствования
структуры направленности, компетентности, гибкости путем актуализации рефлексивного
ресурса разрешения внутриличностных противоречий и осознания необходимости
изменения, преобразования своего внутреннего мира и образа жизни. Работа рефлексивных
процессов самосознания может иметь характер как регулятивного, так и интеграционного,
смыслопорождающего механизма, определяя тем самым психологическое содержание
(способы и формы активности) рефлексивного ресурса личности и индивидуальную
траекторию разрешения возникающих у нее внутриличностных противоречий.
Признавая положение о многовариантности изменений человека как открытой
саморазвивающейся системы и значимости ценностных оснований выбора вектора этих
изменений,
мы
утверждаем,
что
многообразие
индивидуальных
траекторий
профессиональной жизнедеятельности человека происходит внутри двух основных
стратегий (моделей).
При адаптивном поведении (первая модель) в самосознании человека доминирует
тенденция к подчинению профессиональной деятельности внешним обстоятельствам,
процессы самоприспособления и подчинения среды исходным интересам специалиста.
Модель отражает несформированные, неразвитые личностные характеристики человека,
которые и обусловливают профессиональный регресс.
Профессиональный регресс личности отражает искажение сущностных сил человека,
ведущее к неспособности личности воспроизводить себя на более высоком уровне
сложности, к отсутствию внутренней работы по обобщению собственного опыта, к
снижению потребности в творчестве, смыслообразовании, целеполагании.
Динамика профессионального функционирования специалиста проходит три стадии:
адаптации, становления и стагнации.
Преодоление (или предупреждение) профессионального регресса и профессиональной
стагнации обеспечивает альтернативная модель (модель 2), в которой фактором развития
является внутренняя среда личности, ее активность, потребность в самоосуществлении.
В модели профессионального развития (вторая модель) ситуация принципиально иная
– человек характеризуется способностью выйти за пределы непрерывного потока
повседневной практики, увидеть свой труд в целом и превратить его в предмет
практического преобразования. Этот прорыв дает ему возможность стать хозяином
положения, полноправным автором, конструирующим свое настоящее и будущее. Это
позволяет внутренне принимать, осознавать, оценивать трудности и противоречия разных
сторон профессионального труда, самостоятельно и конструктивно разрешать их в
соответствии со своими ценностными ориентациями, рассматривать любую трудность как
стимул дальнейшего развития, как преодоление собственных пределов, как возможность
экспериментировать и рисковать.
Рассматривая профессиональное развитие в виде непрерывного процесса
самопроектирования личности, мы выделяем в нем три основные стадии психологической
перестройки личности: самоопределение, самовыражение и самореализацию.
8
Выделенные в концепции модели профессиональной жизнедеятельности проверялись
под руководством автора статьи в исследованиях сотрудников, аспирантов, докторантов
лаборатории психологии профессионального развития личности на профессиях как
социономического профиля: учителях (К.А. Аветисян, О.А. Анисимова, Е.С. Асмаковец,
В.Н. Барцевич, Л.В. Брендакова, И.В. Вачков, О.Г. Дониченко, Н.С. Ефимова, И.Г.
Колмакова, О.В. Кузьменкова, К.В. Пирумова, А.В. Сергеева, Л.Т. Сочень, Э.Р. Хабибуллин,
Д.Ю. Чернов), социальных педагогах (А.В. Попова), преподавателях высшей школы
(А.В.Козлова, З.Н. Галина,), психологах (М.П. Лекарева), специалистах службы занятости
(Я.В. Голубева), – так и технономического – студентах технических вузов (Е.В.Токарева);
технических работниках, инженерах (В.А. Сорока) и социотехнического – руководителях,
персональных водителях (В.Ю. Соловьев).
В указанных работах показано, что модель профессионального развития
характеризует конструктивный путь человека в профессии, путь созидания, наращивания
своего творческого потенциала, сохранения и укрепления профессионального здоровья,
тогда как модель адаптивного поведения определяет деструктивный путь в профессии, путь
стагнации и невротизации, путь разрушения, расходования, расхищения своего креативного
потенциала, личностных ресурсов и физических сил.
Многолетние исследования, проведенные нами (Митина Л.М., 1986-2012) были
направлены на эмпирическую проверку моделей профессионального труда учителя –
представителя самой массовой профессии и основного субъекта преобразований
образовательного пространства школы.
Исследования показали, что для отечественного образования типична модель
адаптивного поведения педагога, которое является неконструктивным на всех стадиях
профессионального функционирования, особенно на стадии стагнации. Наиболее отчетливо
динамика изменений интегральных характеристик личности проявляется у учителей с
разным стажем работы в школе: в первые 10-15 лет работы в школе происходит рост
показателей компетентности, направленности, гибкости, затем тенденция меняется на
противоположную: для учителей со стажем работы 15-20 лет и более характерно резкое
снижение всех показателей. Период стагнации чреват возникновением патологий: нервными
и психическими расстройствами, соматическими заболеваниями, а в наиболее тяжелых
случаях – развитием метапатологии, «свёртыванием» отдельных способностей, инволюцией,
деградацией. Как профессиональная группа учительство отличается крайне низкими
показателями физического и психического здоровья, а именно от здоровья учителя в
огромной степени зависит здоровье подрастающего поколения – будущего страны.
Результаты наших многолетних исследований показали, что резкое ухудшение здоровья
учащихся во многом определяется невротизирующей средой, создаваемой, помимо прочих, и
учителями.
Высокий уровень развития интегральных характеристик личности выявлен у
незначительного числа (от 12 до 18%) учителей с большим стажем работы в школе (модель
профессионального развития).
Подобная тенденция характерна и для других субъектов образования.
Итак, эффективность профессиональной деятельности и профессиональное здоровье
педагога во многом обусловлено стратегией (моделью) его профессиональной
жизнедеятельности: адаптивного функционирования или профессионального развития.
Специально разработанная нами психологическая технология профессионального
развития и здоровья педагога направлена на преобразование мотивационной,
интеллектуальной, аффективной и, в конечном счете, поведенческой структур личности, в
результате чего внешняя детерминация жизнедеятельности меняется на внутреннюю.
Мы выделяем четыре стадии оптимизации личности и поведения педагога:
подготовку, осознание, переоценку, действие. Модель объединяет основные процессы
изменения поведения: мотивационные (I стадия), когнитивные (II стадия), аффективные (III
стадия), поведенческие (IV стадия).
9
Формами реализации технологии профессионального развития и здоровья педагога
могут быть научно-практические семинары, психолого-профилактические тренинги, коучпрактикумы. Вместе с тем, необходимо отметить, что наиболее эффективным психологопедагогическим условием совершенствования процесса личностно-профессионального
развития субъектов образования являются интегрированные в образовательное пространство
школы, колледжа, ВУЗа комплексные программы «развитие-здоровье-эффективность»,
реализуемые на разных уровнях психологического воздействия.
Обращение к инструментально-экспрессивному уровню саморегуляции может помочь
педагогу изменить стилевые характеристики, развить социальные навыки, что способствует
его социально-психологической адаптации к текущей ситуации. На смысловом уровне
педагогу можно помочь принять решение, разобраться в проблеме, как правило, не выходя за
пределы привычных смысловых ориентаций. Указанные направления воздействия отвечают
задачам развития конкретных способностей (коммуникативных, рефлексивных,
гностических и др.), что, несомненно, оказывает позитивное влияние на эффективность
профессиональной деятельности педагога и его психическое самочувствие. Высший
экзистенциальный уровень обеспечивает возможность личностного выбора и автономного
развития. Он становится ведущим фактором развития зрелой личности педагога, способного
выступать активным и автономным субъектом собственной жизнедеятельности в
меняющемся мире и оказывать позитивное воздействие на личностное развитие учащихся и
укрепление их здоровья.
Многолетние экспериментальные (лонгитюдные) исследования, проведенные нами,
доказали возможность и необходимость интеграции в образовательное пространство
психологической технологии, направленной в рамках единой системы на одновременное,
непрерывное личностное и профессиональное развитие субъектов образования как основных
участников образовательного пространства и как со-субъектов этого пространства /5/.
Таким образом, теоретико-эмпирические исследования, проводимые в русле
системного личностно-развивающего подхода, позволили создать обобщающую концепцию
профессионального развития личности и сохранения ее здоровья, разработать
инновационную здоровьесберегающую психологическую технологию конструктивного
изменения поведения специалиста и выделить комплекс психологических условий
личностно-профессионального развития человека, обусловливающих эффективность его
профессиональной деятельности, совершенствование профессиональной подготовки при
условии сохранения и укрепления здоровья.
В качестве важнейших составляющих этого комплекса можно выделить следующие
группы условий.
Внутренние условия – система интрапсихологических факторов, определяющих
активное качественное преобразование человеком своего внутреннего мира, внутренняя
детерминация его активности, включающая актуализацию рефлексивного ресурса и
приводящая к принципиально новому способу профессиональной жизнедеятельности.
Внешние условия – система интерпсихологических факторов, задаваемых внедрением
инновационной психологической технологии в процесс подготовки и переподготовки
специалиста, внешняя детерминация, задающая человеку представление о новом результате
и предлагающая новое системное средство достижения такого результата.
Внешне-внутренние условия – система интер-интрапсихологических факторов
развития личности, определяемых ее участием в полисубъектном взаимодействии в
общностях «учитель-ученик-родитель-психолог», «преподаватель-студент», «наставник«молодой специалист» и в других полисубъектах.
Таким образом, решение проблемы здоровья человека в глобализирующемся мире
предполагает необходимость рассмотрения категории здоровья как интегрального качества в
системе «развитие-здоровье-эффективность».
10
1.
2.
3.
4.
5.
Литература
Личность и профессия: психологическая поддержка и сопровождение / под ред. Л.М.
Митиной. – М.: Академия, 2005.
Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. – М.: Академия,
2004.
Митина Л.М., Митин Г.В., Анисимова О.А. Профессиональная деятельность и здоровье
педагога. – М.: Академия, 2005.
Митина Л.М. Психология профессионального развития личности: теоретикометодологические проблемы // Российский научный журнал, 2010, № 1(2), с. 57-63.
Митина Л.М. Личностное и профессиональное развитие субъектов образовательного
пространства в условиях полисубъектного взаимодействия // Век психологии. К 100летию Психологического института РАО / под общей редакцией В.В. Рубцова. – СПб.:
Нестор-История, 2012. – С. 422-445.
CULTURAL INJUSTICE AND HUMAN HEALTH
Knud S. Larsen
Oregon State University, USA
This paper seeks to address the issues of cultural injustice and human health. Health is the
fundamental issue in all human societies and the key to well-being and happiness. World
organizations are involved in health promotions through the prevention of disease and the creation
of primary care agencies. More and more specialists in health care have come to recognize the
importance of the social sciences in promoting healthy practices through the use of public education
and the media. Successful approaches to health care must be based on accurate cross-cultural
understandings of what is universal and what is culture-bound in illness. The involvement of
indigenous communities is seen as important in order to achieve successful outcomes for example
in the creation of Aboriginal Health Centers in Australia (Larsen, 1979a, 1979b, 1980).
The very conceptions of health have been altered in response to advances in social science.
Health is now considered to be a human state that is more than the absence of disease. Health has
become conceptually complex and covers all dimensions of life and the mental and social wellbeing implied in the term “quality of life”. Subjective well-being takes into account all factors from
a person’s psychological life space and the cultural surroundings required for optimal human
development. In fact an interdisciplinary approach is essential in order to reduce the health
disparities that are primarily related to socio-economic deficits so obvious in the world (Anderson,
2009).
Cross-cultural psychology is making important contributions, particularly by providing an
understanding of the cultural framework for both physical and mental health services. In fact
physical health and mental healthcare are interdependent, and must be understood within the
framework of both cultural knowledge and cross-cultural comparative findings. In particular
psychology has produced helpful knowledge in salient areas including cognition, but also in
understandings of emotional, behavioral and social aspects of life considered essential information
for culturally based practices and individual therapy. Cross-cultural researchers recognize the need
for cultural sensitivity in delivering empirically verified treatment in a still heterogeneous world.
The need for cultural and cross-cultural knowledge can be ascertained by the large scale
differences between various cultural groups in physical and mental health (Gurung, 2010). Cultural
values produce different conceptions about the nature of health and illness and what treatment
strategies will have optimal outcomes. Not all cultural groups are on a level playing field and being
11
poor is implicated in the etiology of most infectious and chronic disorders in the world. Low socioeconomic status is linked consistently to health related death rates and produces health related
disadvantages from birth throughout life.
The injustice of health disparities in the world.
Health disparities connected to socio-economic status occur all over the world. In the U.S.,
African Americans suffer especially from appalling infant mortality rates that are twice as high as
European Americans. Likewise deaths from heart disease are 40% higher among African
Americans compared to descendants of Europeans. The most salient statistic that reflects health is
life expectancy, and here there is a difference of 35 years between some ethnic groups in the U.S.
(U.S. Department of Health and Human Services, 2009; Murray, Kulkarni, Michaud, Tomijima,
Bulzacchelli, Iandiorio, & Ezzati, 2006). Nearly one in two people in the U.S will suffer from a
major mental disorder in their lifetimes, and millions of sufferers do not receive any care
whatsoever, and this is in the richest country in the world. While mental illness strikes people in all
social classes the poor are disproportionately represented. At any time about one in six people
living at or below the poverty line in the U.S. suffer from a severe mental health problem. From an
economic point of view inadequate mental health care cost billions of dollars to the U.S economy
each year (Editors, 2012).
It is not difficult to understand that people living in poverty are also more depressed as
compared to more well of people (Pratt & Brody, 2008). Parallel socioeconomic disparity occurs
also between poor and wealthy countries. In rich countries the well off have access to the latest in
health care that is too costly for poor countries to acquire. For people who believe that good health
and effective health care is a basic human right the socioeconomic disparity that drives health
outcomes within and between countries appear as a grand injustice. While the effect of
socioeconomic disparity in health is supported by available statistics there are notable differences.
Cuba, a relative economically poor country, has poured a major portion of their meager resources
into health care and education making both accessible to all citizens. A major result is a lower birth
death rate in Cuba compared to the U.S. a much richer neighbor, and Cuban doctors serve all over
the world in poor countries trying to bridge the disparity caused by poverty like for example in Haiti
and Venezuela.
Socio-economic disparities and well-being.
Culture is affected by the ecological environment, but at the same time culture also changes
the environment in ways that affect both physical and mental health. Population increases in
developing nations have created many challenges to provide adequate nutrition to people and
affects infant survival rates. The population of the world is increasing, especially in developing
countries, stressing the world’s resources, economic relations between rich and poor countries and
ultimately socio-economic stability. One reason for the larger fertility rate in developing nations is
the inability of these societies to provide social security for people reaching old age, and the need to
have surviving children provide the essential psychological and material support. Cultural values
play an important role as women who are socialized with traditional gender values tend to have
larger families which perpetuate the limited social roles of females in traditional cultures.
Population increases are not benign as they are typically also related to industrialization of
society, larger cities and socioeconomic disparity between rich and poor. In terms of physical health
the stress caused by industrialization includes hypertension and many associated outcomes like
heart disease. Whether the result of industrialization is positive or negative appear directly related to
wealth disparity. Where there is a relative equitable distribution of wealth and health related
resources the outcome is better for overall health and increased longevity of the population. The key
is not the overall wealth of a nation, but the degree to which the wealth is distributed in egalitarian
or disparate ways. For example in the U.S. mortality rates vary between the states directly as a
function of the inequality of income. The injustice is also present between nations varying in
12
wealth, and the differences in health related expenditures differ widely between countries with
people needing services the most getting the least.
The economically disadvantaged whether within or between countries suffer more
malnutrition. A major concern is the relationship between malnutrition and psychological
functioning. This is an issue of catastrophic proportions and likely to get worse with a growing
world population. In developing countries a full 46 percent of children suffer from malnutrition that
has very negative consequences on physical and psychological development (UNICEF, 1996).
Malnutrition is a complex phenomenon involving cultural practice, limitations of the environment,
and economic and social organization. Nevertheless there is sufficient food in the world as a whole
if political will and organization would permit it to reach those that suffer from malnutrition (Barba,
Guthrie, & Guthrie, 1982). Psychologically the greatest impact of malnutrition is on cognitive
development . The earliest years are of greatest significance for intellectual development. Children
who need hospitalization to recover from malnutrition or suffer malnutrition that persist over a
period of months in the first two years of life suffer a severe decline in intellectual functioning of
about 10 IQ points. There is some evidence that even milder forms of malnutrition may affect
intelligence and increase infant mortality. Not having sufficient nutrition also causes passivity in
children and removes the normal intellectual stimulation that children experience when well
nourished through exploration activities.
Typically, malnutrition does not occur in isolation, but is present in conjunction with other
adverse environmental conditions including exposure to disease, unhygienic conditions, and
substandard housing. These are the effects of unjust economic distribution both within and also
between cultures. For example traditional cultures with many adverse environmental conditions
frequently produce additional stress by the challenges of large families and dysfunctional family
life. It is clear that the adverse affects of malnutrition goes far beyond mere intellectual functioning
as it may for example contribute to an acceptance of the status quo for lack of individual and social
energy and innovation. Given the critical period of early childhood the general rule is that the
earlier the nutrition intervention in the child’s life the better. International intervention includes
emergency food, but also could provide skills to the community that optimizes child development.
Mental health among ethnic minorities: Injustice in the United States.
Native Americans have inherited poverty and discrimination as the outcome of cultural
genocide carried out initially by European invaders. The disruptions of the traditional economic
lives of Native Americans and resettlement into reservations that are socio-economically
dysfunctional have created stress, poverty and alcoholism. Compared to other ethnic groups Native
Americans suffer the highest level of anxiety based disorders (Smith, Stinson, & Dawson, 2006). It
is easy to conceive that the marginalization of Native American communities translate into
fundamental mental health disorders including depression. The social and economic base for a
healthy life is missing from many Native American communities that in turn produce mental ill
health, and destroys hope for the future (Organista, Organista, & Kurasaki, 2003).
African Americans brought to the U.S. as slaves centuries ago is another group suffering
from historical discrimination and cultural genocide. That humiliating tradition and subsequent
discrimination still affects Blacks psychologically with the principal heritage being poverty and
social dysfunction. Research has shown that mental disorders are significantly higher among
African Americans compared to European Americans. Again these results appear the direct
outcome of poverty, inadequate physical and mental health services, and an economy that channels
many young people into crime as the only utilitarian way to escape economic realities. The socioeconomic disparities between European and African Americans are so high that rate differences in
mental disorder cannot be unrelated. For example when socio-economic differences are controlled
in research, the mental health differences between the two groups largely disappear with African
Americans suffering similar rates of mental disorder as whites. However, these socioeconomic
disparities remain today and African Americans suffer disproportionately much higher rates of
13
Schizophrenia, depression, and anti-social personality disorders. Other studies also support the
higher rate of bipolar disorders among African Americans (Smith et al., 2006).
Since Latin Americans constitute the fastest growing ethnic group in the U.S. there is a very
large social and cultural base of support for individuals suffering stressful events. Members of some
Latin groups integrate very readily into the broader society and do not suffer the socio-economic
deprivations. There are however significant differences in health between various Latin groups that
can be attributed to differences in socio-economic status, the experience with discrimination from
the broader community and the cultural support available (Guarnaccia, Martinez, & Acosta, 2005).
For example, to undermine Cuban society and encourage defections, the United States have treated
Cuban immigrants preferentially with immediate socio-economic support and permanent residence,
while discriminating against more needy groups like migrants arriving from Haiti. Cubans as a
group have a relative high socio-economic status and are less likely to report symptoms of mental
disorder.
Likewise Asian Americans typically have a strong cultural base; however there are
significant differences in socio-economic status and mental disorders between different ethnic
Asian groups. The Asian immigrant groups that suffer most from socio-economic disparities also
report greater mental health related symptoms. Those living with poor socio-economic
circumstances and/or have refugee status have higher rates of mental disorder. We can conclude
that the differences in mental health between European Americans and other ethnic groups in the
U.S. are primarily attributed to unfavorable socio-economic circumstances among the ethnic
minorities.
References
Anderson, N. B. (2009). Health disparities: A multidimensional approach. Communique,
March, 7-9.
Bhui, K., Craig, T., & Mohamud, S. (2006). Mental disorders among Somali refugees:
Developing cultural appropriate measures and assessing socio-cultural risk factors. Social
Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 41, 5, 400-4008.
Editors (2012). Science Agenda. A neglect of mental illness. Scientific American, March,
p 8.
Gottfried, A. W., Gottfried, A. E., Bathurst, K., Guerin, D. W., & Parramore, M. M. (2003).
Socioeconomic status in children’s development and family environment: Infancy through
adolescence. In M. H. Bornstein & R. H. Bradley (Eds.), Socioeconomic status, parenting, and child
development (pp. 189-207). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Guarnaccia, P. J., Martinez, I., & Acosta, H. (2005). Mental health in the Hispanic
immigrant community: An overview. Journal of Immigrant and Refugee Services, 3, 21-46.
Gurung, R.A . R. (2010). Health psychology: cultural approach (2nd Ed.), San Francisco:
Cengage.
Larsen, K. S. (1979a). A black community health program-perspective for training.
Australian Psychologist, 14, 1, 45-56.
Larsen, K. S. (1979a). Social crisis and Aboriginal alcohol abuse. Australian Journal of
Social Issues, 14, 2, 143-159.
Larsen, K. S. (1980). Aboriginal group identification and problem drinking. Australian
Psychologist, 15, 3, 385-392.
Murray, C., Kulkarni, S., Michaud, C., Tomijima, J. (2006). Eight Americas: Investigating
mortality disparities across races, counties, and race-counties in the United States. PloS Medicine,
3, 9, 260.
Organista, P. B., Organista, K. C., & Kurasaki, K. (2003). The relationship between
acculturation and ethnic minority health. In K. M. Chun & P. B. Organista (Eds.), Acculturation:
Advances in theory, measurement, and applied research (pp. 139-161). Washington, DC: American
Psychological Association.
14
Pratt, L. A., & Brody, D. J. (2008). Depression in the United States household population
2005-2006. National Center for Health Services Data Brief, 7. Retrieved from
http://www.cdc.gov/nchs/data/databriefs/db07.pdf
U. S. Department of Health and Human Services (2009). Healthy people 2010. Retrieved
from www.healthypeople.gov
Smith, S. M., Stinson, F. S., & Dawson, D. A. (2006). Race/ethnic differences in the
prevalence and co-occurrence of substance abuse disorder and independent mood and anxiety
disorders: Results from the National Epidemiological Survey on Alcohol and Related Conditions.
Psychological Medicine, 36, 7, 987-998.
ДЕНСАУЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛІК НЕГІЗІ
Ерментаева А. Р.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Жеке индивидтен бастап бүкіл ұлттың денсаулығын сақтау мен нығайтуды тек
медицина ғана қамтамасыз етпейді. Қазіргі замандағы экологиялық жағдайдың төмендеуі,
әлеуметтік-психологиялық мәселелердің көбеюі, стрестің артуы денсаулық құбылысының
психологиялық жақтарына ерекше назар аудартады. Сондықтан, денсаулық мәселесі
медициналық қана емес, психологиялық ғылым салаларында да тереңінен, әдіснамалықтеориялық тұжырымдап, қарастыруды қажет етеді.
Осыған орай, соңғы жылдары ғылым мен тәжірибеде «денсаулық психологиясы»,
«психологиялық саулық» (И.В. Дубровина), «психикалық саулық» (Денсаулықты сақтаудың
дүниежүзілік ұйымы, 1979), «кәсіби денсаулық психологиясы» (GeorgeEverly, 1986) атты
ұғымдар орнығып қалды. Тіпті, қазіргі кезде психолог мамандығының еуропалық дипломын
(EuropeanCertificateinPsychology, EuroPsy) алу үшін денсаулық психологиясының аясындағы
мәселелерді шешуге қатысты құзіреттердің студенттерде дамуы маңызды шарт болып
табылады (Houdmontetal., 2010) .
Адамның өз денсаулығына қатынасын көптеген психологиялық факторлар
бейнелейді. Осы факторлар бойынша денсаулық психологиясында бірнеше психологиялық
үлгілер бар.
А. Бандураның (Bandura, 1997) әлеуметтік үйрену теориясының аясында тұлғаның өз
әрекеттерінің тиімділігіне сенімді болу тұжырымдамасы іс-әрекеттің басталуын да, барысын
да анықтайды. Индивидтің өз әрекеттерінің тиімділігіне сенімді болуы шылым шегу,
алкоголизм сияқты тәуелділіктерді және көптеген науқастарды емдеуде предиктор ретінде
қарастырылады (Condiotte, Lichtenstein, 1981; Kavanaghetal., 1996; 1999).
Денсаулық психологиясына қатысты мәселелерді бақылау локусымен түсіндіретін
үлгілер бар. Осы орайда «денсаулықты бақылаудың локусы» термині қолданылып,
индивидтің денсаулықты сақтаудың сыртқы немесе ішкі факторларына сенімділігін
бағалаудың арнайы әдістемесі қарастырылады (Wallstonetal., 1976). Субъектінің өз
денсаулығын сақтауға қатысты мінез-құлқы, жүріс-тұрысы денсаулықты бақылаудың локусы
арқылы болжанады. Мәселен, бақылаудың интернальді локусы денеге күш түсіруді үзбей
жүзеге асырумен (Normanetal., 1997); дұрыс тамақтанумен (Steptoe, Wardle, 2001) оңды
корреляция көрсетеді.
Сонымен қатар, адамның денсаулыққа қатынасын анықтайтын психологиялық
факторларға оның тұлғалық сапалары мен әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері жатады
(Diefenbach, Leventhal, 1996).
15
Денсаулықты сақтаудың және нығайтудың субъективті жақтары көптеген
зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Солардың шегінде адамның өз денсаулығына
қатынасы, өзара әрекеттесудің нәтижесі арқылы анықталатын соматикалық денсаулықтың
психологиялық сипаттамасы – «соматонозогнозия» (Квасенко, Зубарев, 1980) ұғымы
негізделеді.
Жалпы, денсаулықты сақтау мен нығайту тұлға субъектілігінің нәтижесі болып
табылады. Әрине, субъект қасиеттері денсаулық төмендеген жағдайда өзекті болады.
Сонымен қатар, субъектілік ұстаным индивидтің науқастану мазмұнына және тұлғалық
ерекшеліктеріне байланысты сипатталады. Дегенмен, субъектілік тұлғаның әлеуеттік қасиеті
ретінде әрқашан денсаулықты сақтап, нығайтудың негізі болып табылады.
Субъект категориясының философия аясынан шығып, психологиялық теорияға
кіргізілуі болашағы зор, эвристикалық маңызы орасан іс болды. Соның арқасында кейбір
іргелі психологиялық мәселелердің әдіснамалық тіректерін дәлме-дәл келтіруге мүмкіндік
ашылды. Субъект категориясы әртүрлі психологиялық ұғымдарды саралауға әрі оларды
ерекше жүйелікпен жинақтауға әдіснамалық бағдар болады.
Субъект категориясы үздіксіз, жоғары қарай үдемелі жетілуді, дамуды білдіреді.
Осыған орай адамды өмір, іс-әрекет, қарым-қатынас процестерінің субъектісі ретінде
психологиялық зерттеу ғылымдағы түрлі теорияларды ықпалдастыратын тұрғы дәрежесінде
анықталып, өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан теориялық-әдіснамалық негізге айнала
бастады. Субъект талдамасы психология ғылымдарының бірлігін орнататын, сондай-ақ,
психологияны жаратылыстану және гуманитарлық тарамдарға айырылып, жікке бөлінуін
жеңуге мүмкіндік беретін жол ретінде аса жоғары дәріптеледі /14, 94 б./. Сондай-ақ бірқатар
зерттеушілер психология ғылымдарының барлық салаларының жалпы зерттеу пәні тек
субъект болатынына әбден негіз бар деп санайды /15, 18 б./.
Теориялық және эмпирикалық зерттеулер арқылы пайда болған жаңа сала – субъект
психологиясы С.Л. Рубинштейннің /16/ адам баласы болмысты және өзін саналылықпен
құрауға, өзгертуге, түрлендіруге қабілетті болатыны жайлы басты идеяның негізінде пайда
болған. Мұнда постулаттық тұжырым жасалған: адам субъект болып дүниеге келмейді,
субъект болып дамып, жетіледі.
А.В. Брушлинский субъект ұғымын белсенділіктің әртүрлі формаларына байланысты
әлдеқайда кең түрде анықтайды: «Субъект, яғни, өз тарихын жасаушы, өзінің өмір жолын
басқарушы болу – адамның барша қасиеттерінің арасындағы аса маңыздысы. Бұл, алдымен,
практикалық іс-әрекеттің, қарым-қатынастың, мінез-құлықтың, танымның, жасампаздықтың
және басқа да ерекше адами белсенділік түрлерінің (шығармашылық, адамгершілік, еркіндік
танытатын) және қажетті нәтижеге қол жеткізудің бастамашысы болу мен іске асырылуын
білдіреді» /17, 5 б./. Осы орайда адам баласының субъект ретінде өзгертуші, түрлендіруші,
жасампаз, шығармашыл белсенділігін, осы белсенділік факторлары мен оны жүзеге асыру
механизмдерін зерттеу бірқатар жәйттерді түсіндіреді. Субъект психологиясының қағидалық
негіздері денсаулықты сақтау мен нығайту мәселесін тұжырымдауға мүмкіндік береді.
К.А. Абульханова /18/ ұстанымы бойынша тұлғаның субъектілігі іс-әрекеттің талапміндеттері мен тұлғаның өз өлшемдеріне сәйкес қайта құрылу, қайта ұйымдастырылу
процесін анықтайды. Субъект ақиқатты бейнелеп қана қоймайды, ол әрқашан осы ақиқаттың
мән-мағынасын айқындап, оның құнды жақтарын ашып, оған өзiндiк мазмұн бередi.
Сондықтан, субъектілік индивидтің денсаулықты нығайтудағы психологиялық шарты
болады.
Субъект адамның барлық нақты қасиеттерін, жан-дүниесін бір жүйеге біріктіреді.
Мұнда А.В. Брушлинский пікірінше тұтастық, бірлік, ықпалдастық субъектінің барлық, тіпті,
өзара қайшылықты және үйлесе алмайтын да қасиеттерін бір жүйеге ұйыстыратын негіз
ретіндегі оның аса маңызды ерекшеліктері болып табылады /19, 6 б./.
Осылайша, бірқатар ілімдерде субъект белсенділіктің, бастамашылықтың,
біртұтастықтың, автономдықтың жоғары деңгейіндегі адам, өз өмірінің жасампазы, өзінің
тіршілік әрекеттерін басқарушы ретінде анықтау орныққан (К.А. Абульханова, Г.И.
16
Аксенова, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анцыферова, А.А. Бодалев, Г. Крэйг, Д.А. Леонтьев, В.Д.
Шадриков және т.б.). Мәселеге қатысты әдебиеттерге жасалған талдау зерттеушілердің
ғылыми ұстанымдары әрқалай болғанымен, олардың көзқарасында қиылысатын тұстарды
айқын көрсетті. Бұл субъектінің әрқашан өзін-өзі дамытуға әзірлігіне қатысты.
Сонда, түрлендіруші іс-әрекетпен қатар субъектілік ұстанымдағы адам өзін-өзі
өзгертуге әлеуетті келеді. «Адам мақсаттарды және оларды жүзеге асыруға қажетті
әрекеттерді еркімен таңдау арқылы анықталатын сана және өзіндік сана-сезім иесі ретінде
ғана субъект болып табылады» /20, 26 б./. Осы орайда, субъект тұрғысынан денсаулықты
сақтап, нығайту мүмкіндіктері бойынша индивидтің «Мен-нақты» жағдайын дәлме-дәл
бағалауы, «Мен-идеал» бейнесі жобаланып, анықталады. Сондықтан денсаулық
психологиясындағы субъектілік индивидтің өз денсаулығына саналы қатынасын сипаттайды.
Сонда, денсаулықты сақтау мен нығайту үшін тұлғаның өз өмірін жасаушы,
өзгертуші, түрлендіруші субъект болуы қажетті шарт.
Дегенмен, К.А. Абульханова «… кез-келген тұлғаның іс-әрекет субъектісі бола
алмайтындығын» жазады /18, 63 б./. Әрі, «субъект – кемелге жету шыңы емес, тек оны бетке
ұстап, қозғалу деген жалпы анықтамаға сәйкес әрбір тұлғаның субъект ретінде қалыптаса
бастауы әр шамада болады» /18, 65 б./. Осыған орай, денсаулықты сақтау мен нығайту
үздіксіз, ұдайы дамитын субъектілік ұстаным болатыны нақтыланады.
Шығыстық парадигмаға сәйкес адамның сыртқы ортаны өзгерту, түрлендіру
әрекеттеріне ізгілікті, рухани ұстаным тән. В.П. Зинченко да адамның субъект ретінде өзін
және әлемді, ондағы өз орнын тануға өзгертуші, түрлендіруші іс-әрекетін, тәжірибесін,
ізденушілігін руханилық деп дәйектеген /21, 275 б./. Рухани-тәжірибелік іс-әрекет субъект
жететін айрықша деңгей болып табылады. Бұл түсініктеме денсаулық психологиясындағы
субъект ретінде дамытуының ізгіліктік, руханилық бағытын тағайындайды. Тұлға субъект
ретінде ғана кісіліктің, әдептіліктің оңтайлы даму деңгейіне жете алады. В.В. Знаков /22/
субъектілікті адамның өз қылықтарын саналы аңғаруға және өз әрекеттері үшін
жауапкершілікті ерікті түрде, рухани-адамгершілік тұрғысынан өз мойнына алуға мүмкіндік
беретін тұлға сипаттары арқылы анықтайды. Оның ұстанымынша басқалармен өзара
әрекеттестікте саналы, рухани сенім негізіндегі тәсілдерді қолдануға дербес шешім қабылдай
алатын ерікті адамды ғана субъект деп атау қажет. Осыдан
рухани-адамгершілік
құндылықтарды қабылдамаған, ізгіліктік ұстанымы жетілмеген психолог, дәрігер, пациент,
клиент өзінің де, өзгелердің де денсаулығын құндылық ретінде қабылдай алмайды. Олай
болса, субъектілік парадигма денсаулық психологиясындағы адамгершілік-ізгіліктік
қағидалардың маңызын айқындап береді.
К.А. Абульханова іс-әрекет субъектісі бола алған тұлғаның сапалық өзгерістерін
қарастырып, адам бойында өтетін трансформациялардың үшеуін ажыратады. Біріншіден,
барлық жан қуаттары (психикалық процестер, қасиеттер, қабілет, кейіп) тұлғаның өмірдегі
тірлігі мен іс-әрекетін қамтамасыз ету құралы ретінде қолданылады. Екіншіден, барлық жан
қуаттары тұлғаның іс-әрекетіне бағынышты болатын жеке-даралықтың композициясын
құрайды. Үшіншіден, тұлға субъект болған соң бойындағы өз шамасына, қабілеттері мен
мүмкіндіктеріне қарамастан өмірдегі және іс-әрекеттегі өз стратегияларына арқалана
бастайды. Міне, сондықтан өзінің ерік-күшін, зерде-зиятын, қабілеттерін өмір сүру
мағынасынан айырылып қалған адам іс-әрекет пен өзін-өзі жүзеге асыру үшін қолдана
алмайды /18, 68 б./. Бұдан біздің зерттеу үшін 1) субъект негізінде тұлғаның денсаулығы арта
түсетіні және 2) мықты денсаулықтың тұлға субъектілігін дамытуға шарт болатыны жайлы
аса маңызды тұжырым бекітіледі.
Олай болса, психологиялық саулық нашарлағанда тұлғаның субъектілігін қалай
түсінуге болады? Мұнда субъект функцияларының кейбір жеке-дара тұстарына ғана екпін
түседі де, олар адамның жан-дүниесінен, тұлғалық сапаларынан, мінез-құлқы мен жүрістұрысынан жоталанып, ерекше көрінеді. Бұл жағдайда кейбір жеке психологиялық
құбылыстардың үстем ықпалы орын алып, адам өз өмірін өзінің кереғар, адамилықтан аулақ
мазмұнына бағынышты етіп қояды. Маниакалдық жағдайлар, түрлі фобиялар,
17
клептоманиялық, зомбилық құбылыс, агрессия мен девианттылық формалары, гемблингтәуелділік, эгоистік қатынастар, програстинация т.с.с. осыған барынша көрнекі мысал
болады деп танимыз. Басындағы мұндай ауытқушылық жағдайында адам өз-өзіне еркі
жүрмей, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі бақылау мүмкіндіктері жоғалып, тәуелді кейіпте күй кешеді.
Осындай біржақты, тұтастығы жоқ, адами тұрпатқа жат, ауытқуға ұшыраған белсенділік,
дербестік, бастамашылық қасиеттерді субъектілік ерекшеліктің бір түрі дегеннен гөрі
бейсубъектілік деп анықтаған жөн сияқты. Сондай-ақ ақкөңілдік, мейірімділік, ізгіліктілік,
білімділік жоталы болғанымен, өзінің «Мен» бейнесін идеалды деп қабылдайтын кейбір
адамдағы тұлғалық деформациялар да бейсубъектілік құбылыс деп санаймыз. Олай болса,
толымды субъект өз тіршілігінде, іс-әрекетінде, қарым-қатынасында мөлшер, шектілік
қағидасын басшылыққа алуға әлеуетті болады. Өзгертуші, түрлендіруші іс-әрекетінің аясын
субъект өзі таңдап, өзі тағайындайды; және қоғамдағы моральға тіректеліп, өз
субъектілігінің денсаулығы мен жансаулығына салдарын өз бағалайды. Ұлттық санасезімінен, ұлттық мәдениетінен, тіршілік әрекетінен, өзара әрекеттестік пен өзара қатынас
саласынан, бейбіт өмірді құндылық ретінде қарастыруынан, этикалық нормаларынан,
стандарттары мен атрибуттарынан дүниеге – табиғатқа, қоғамға, мәдениетке, адамға ықпал
етудің ізгілікті, рухани негізінен қазақ халқының өлшемді білу қабілеті, ұстанымы жоғары
болып, психологиялық саулық мәселесін шеше алуы айқын аңғарылады. К.А. Абульханова
қайшылықтарды шеше алудағы мүмкіндіктерді субъект категориясының анықтауышы
ретінде ұйғарады. . «… өмір жолының субъектісі ретіндегі тұлғаның қасиеттері оның өз өмір
жолын ұйымдастыру, құру кезінде пайда болатын қайшылықтарды шешу тәсілінен (Бөліп
көрсеткен – К.А.А.) көрінеді» /23, 25 б./). Ол «субъектінің қайшылықтарды шешуші ретінде
анықталуы шешім қабылдаудан қашқалақтайтын тұлғаның деформацияға, деградацияға,
фрустрацияға ұшырай бастауын түсінуге мүмкіндік береді» – деп түйіндейді /18, 68 б./. Олай
болса, субъект өлшемі ретінде қайшылықтарды шешуге қабілеттілік алынады. Сонда, тұлға
субъект ретінде ғана денсаулық мәселелерін шешуге психологиялық даярлық таныта алады.
Ал, осы бағыттағы белсенділіктің таңдамалы болуы және оның даралық негіздегі
нәтижелілігі, баламалылығы тұлғаның тек субъект ретіндегі әрекетін сипаттайды. Мұнда
тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру, құру және реттеу деңгейлері басты мәселе болып табылады.
Субъектілікті А.Г. Асмолов /24/ іс-әрекеттің ішкі жоспарын ашатын жүйелі сипаттама
ретінде қарастырады. Ол субъектіліктің ең жоғары формасына тұлғалық мағынаны
жатқызады. Адам өзіне өз іс-әрекетінің субъектісі ретінде қараса, онда, осы іс-әрекетті
жүзеге асыру сипаты тұлғалық мағынаға берілген мәселені шешу сипатына айналады. Олай
болса, мәселені шешуге байланысты субъектіліктің даму деңгейі анықталады. Осыған орай,
субъект ретінде денсаулық мәселесін шешу тұлғалық мағынаға ие болуы керек деп бекітеміз.
Нақты бір проблемалық жағдаятты шешуге қатысты субъектіліктің ерекшелігін «жағдайдан
тыс субъектілік» ұғымы дәлме-дәл анықтайды /25/. Тұлғаның әрқашан денсаулықты сақтап,
нығайтуға қатынасы жағдайдан тыс субъектілік ретінде тұрақты және әлеуетті қасиетке
айналады.
Біз өз зерттеулерімізде субъектілікті тұлғаның өзіне және өзгелерге деген құнды
қатынасы бойынша анықтаймыз. Себебі, субъектілік қатынас ұғымы арқылы мәндік сипатқа
ие болады. В.Н. Мясищев адам қатынасын «оның әрекеттерінен, реакцияларынан, және жайкүйінен танылатын, объективті ақиқаттың әр түрлі жақтарымен саналы, таңдамалы,
тәжірибеге негізделген, психологиялық байланыс» /26, 48 б./ – деп түйіндейді. Ғалым
«басыңқы қатынас» ұғымын енгізіп, дәйектеу арқылы онымен тұлғаның мәнді сипаты, өмір
мағынасы жайлы мәселелерді байланыстырады. Басыңқы қатынас адамның ниеттілектерінен, мүмкіндіктерінен, әрекеттерінен көрінеді. С.Л. Рубинштейн басқа адамдарға
деген қатынасты «адамзат өмірінің өзегі» – деп бейнелеп келтірген /16, 262 б./. Осы
мағынадағы адамның басқаларға қатынасы ортаға да, өзіне де қатысты өзгерту, дамыту,
жетілдіру анықтауышы болады. Сондықтан, денсаулықты арттыруда тұлғаның басқаларға
және өзіне деген қатынасының құнды, ізгі-рухани сипатта болуы өзекті мәселе.
18
Л.И. Анцыферова /27/ тұлға қатынастарын «реципроктілі» деген. Адам өз тарапынан
ғана қатынас жасамайды, ол өзіне деген басқа адамдардың да қатынасын ескеріп,
жинақтайды. Сондықтан субъектілік жеке-дара субъект қасиеті болып қоймайды. Олай
болса, кез келген субъект өз субъектілігінің жалғыз ғана иесі емес. Адамдар арасындағы
қатынас субъектілік дамудың шарты болып табылады. Осы орайда өзара қатынас сипатын
зерттеу субъектіліктің реципроктілік ерекшелігін айқындайды. Қатынастардың
реципроктілігін В.А. Петровский /25/ анықтаған, біреуді басқа адамның идеал ретінде өзінше
көрсетуін (бейнелеуін, қайталауын) білдіретін «бейнеленген субъектілік» ұғымына мағынасы
жағынан бара-бар келеді. Мұнда, «бейнеленген субъектілік» тұлғаның басқалармен
байланысын аңғаруды білдіреді. Бейнеленген субъектілік басқа адамдарда субъектінің
жалғастық табуын түсіндіреді. Олай болса, субъектілік денсаулықты нығайтып, арттырудың
әлеуметтік сипатын айқындайды. Сонда, біздің ойымызша, өзінің денсаулығын сақтап,
арттыруда субъектілік танытатын тұлғаның «бейнеленуі», басқа адамдардың
көзқарастарының, дүниетанымының, қатынастарының, ұстанымдарының оңды өзгерісіне
ықпал етуі орын алады. Сонымен, тұлғаның денсаулыққа қатынасы 1) басқаларға және 2)
өзіне құндылық ретінде қарап, өзін субъект ретінде қабылдауы арқылы бейнеленеді.
Жалпы, адам дамуының мақсатында барынша субъект ретінде дами түсу бағыты
жатыр. Ал, К.А. Абульханова, В.И. Слободчиков, Г.А. Цукерман және т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде адамның өзіндік сана-сезімге негізделетін жалпы психологиялық дамуы
субъектілікті жетілдіріп, «объектіліктен» құтылумен байланысты болатыны ашылады.
Ғылыми-әдіснамалық қағидалар негізінде денсаулықты арттырып, нығайтуда тұлға тек
субъект ретінде танылуы ғана емес, субъектілік дамуы орын алады деп тұжырымдаймыз.
Жалпы, студенттердің кез-келген әлеуметтік-психологиялық мәселелерді шеше
алудағы субъектілік біздің зерттеулерде тұжырымдалған (2004; 2007; 2008). Сондай-ақ,
субъектілік парадигмасы денсаулық мәселесінің психологиялық астарларын ғылымиәдіснамалық тұрғыдан түсіндіруге; денсаулық пен жансаулықты сақтауға, нығайтып,
арттыруға психологиялық негіз болады. Олай болса, тұлғаның денсаулық деңгейіне
субъектілік анықтауыш, психологиялық механизм және қажетті шарт болып табылады.
Әдебиет
1. Дубровина И.В. Практическая психология образования. – СПб.: Питер, 2004. – 592 с.
2. Everly G.S. An introduction to occupational health psychology. In: P.A. Keller, L.G. Ritt (Eds.),
Innovations in clinical practice: A source book. Sarasota, FL: Professional Resource Exchange,
1986. Vol. 5. pp. 331–338.
3. Houdmont J., Leka S. (Eds.). Contemporary occupational health psychology: Global
perspectives on research and practice. Oxford, UK: Wiley-Blackwell, 2010. Vol. 1.
doi:10.1002/9780470661550
4. Houdmont J., Leka S., Bulger C. Identifying core curriculum areas in occupational health
psychology. European Academy of Occupational Health Psychology Newsletter, 2010, 7(1),
11–13. http://www.eaohp.org/uploads/ 1/1/0/2/11022736/eaohp_newsletter_vol_7_issue_1. pdf
5. Bandura A. Self-efficacy: the exercise of control. New York: W.H.Freeman, 1997.
6. Condiotte M.M., Lichtenstein E. Self-efficacy and relapse in smoking cessation programs //
Journal of Consulting and Clinical Psychology. 1981. Vol. 49. P. 648– 658.
7. Kavanagh D.J., Sitharthan T., Sayer G. Prediction of outcomes in correspondence programs for
controlled drinking // Addiction. 1996. Vol. 91. P. 1539–1545.
8. Kavanagh D.J., Sitharthan T., Spilsbury G., Vignaendra S. An evaluation of brief
correspondence programs for problem drinkers // Behavior Therapy. 1999. Vol. 30. P. 641–656
9. Wallston B.S., Wallston K.A., Kaplan G.D., Maides S.A. The development and validation of
the health related locus of control (HLC) scale // Journal of Consulting and Clinical Psychology.
1976. Vol. 44. P. 580–585.
10. Norman P., Bennett P., Smith C., Murphy S. Health locus of control and leisure-time exercise //
Personality and Individual Differences. 1997. Vol. 23(5). P. 769–774.
19
11. Steptoe A., Wardle J. Locus of control and health behaviour revisited: a multivariate analysis of
young adults from 18 countries // British Journal of Psychology. 2001. Vol. 92(4). P. 659–672.
12. Diefenbach M.A., Leventhal H. The common-sense model of illness representation: theoretical
and practical considerations // Journal of Social Distress and the Homeless. 1996. Vol. 5. P. 11–
38.
13. Квасенко А.В., Зубарев Ю.Г. Психология больного. Ленинград: Медицина, 1980.
14. Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы
философии. – 2001. – №2. – С. 89-95.
15. Максимова Н.Е., Александров И.О., Тихомирова И.В. және т.б. Структура и актуалгенез
субъекта с позиций системно-эволюционного подхода // Психол.журн. – 2004. – Т.25. –
№1. – С. 17-40.
16. Рубинштейн С.Л. Избранные философско-психологические труды. – М., –1997. – 463 с.
17. Брушлинский А.В. Проблемы психологии субъекта. – М., 1994.– 109 с.
18. Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение категории субъекта //
Российский менталитет: вопросы психологической теории и практики. – М.: ИПРАН,
1997. – С. 56-75.
19. Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы
философии. – 2001. –№2. –С. 89-95.
20. Каган М.С., Эткинд А.М. Общение как ценность и как творчество // Вопр. психологии. –
1988. – №4. – С.25-34.
21. Зинченко В.П., Моргунов Е.Б. Человек развивающийся. Очерки российской психологии.
– М., 1994. – 304 с.
22. Знаков В.В. Духовность человека в зеркале психологического знания и религиозной веры
// Вопросы психологии. – 1998. – №3. – С. 104-115.
23. Абульханова К.А. Рубинштейн С.Л. – ретроспектива и перспектива // Проблема субъекта
в психологической науке. – М.: ИПРАН, 2000. – С. 13-27.
24. Асмолов А.Г. Психология личности. – М.: МГУ. – 1990. – 367 с.
25. Петровский В.А. Психология неадаптивной психологии. – М.: ТОО "Горбунок", 1992. –
224 с.
26. Мясищев В.Н. Психология отношений / Под ред. А.А.Бодалева. – М.: ИПП; Воронеж:
НПО МОДЭК, 2007. – 500 с.
27. Анцыферова Л.И. Психология формирования и развития личности // Человек в системе
наук. – М., 1989. – С. 426 – 434.
REMARKS ON SOCIOLOGICAL IDEAS CONCERNING HEALTH AND ILLNESS
E. Dittrich
Magdeburg University, Germany
After the Second World War, sociology of health and illness became one of the fastest
growing specialties in sociology. Its development is intertwined with an equally growing industry
concerning health and illness, to which traditional elements belong, such as hospitals, the medical
professions, the pharmaceutical and medical industry, but also health movements, sports activities,
TV and radio shows, a vast literature on self-help, the beauty cult, food, diet and life style
industries, the expansion of all kinds of aid, advice and guidance by professionals and laymen and
laywomen being active in the field, and other elements.
In many countries on the globe, health and illness have become a major social topic and a
social problem. And globally, the social topic found its expression in the World Health
20
Organization, founded after the Second World War. In its view, “Health is a state of complete
physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.”
1) This becoming a major social topic and a social problem is closely related with a switch
in the public perception, usually referred to as the “socialization of nature”. This is supposed to
mean that phenomena usually termed as natural, are gradually perceived as social, depending on our
own decisions. Although this process has been well known for about three centuries, it has gained
speed especially since the Second World War, and the WHO definition may be looked upon as a
cornerstone of this development.
The theoretical reasoning in the field may also be understood as mirroring this development.
I shall briefly discuss it by confronting sociological reasoning in the field with the so called
biomedical model. The “triumph of science and reason over traditional and religious based
explanations of the world”
2) since enlightenment is closely linked with the establishment of a biomedical model of the
body and of health and illness. This model can be looked upon as basically established since the
germ theory of the 19th century. According to Blaxter, it is based on four postulates:
“(1) the doctrine of specific etiology, that is the idea that all disease is caused by agents
which are at least theoretically identifiable – germs, parasites, trauma, bacteria. Ideally, the search is
for single causes;
(2) the assumption of generic disease, that is the idea, that each disease has its distinguishing
features that are universal within the human species;
(3) the model of ill-health as deviation from the normal with health defined as equilibrium
and disease as a disturbance of the body’s function;
(4) the principle of scientific neutrality, that is the belief that medicine adopts the values of
objectivity and neutrality on the part of the observer, and sees the human organism as the product of
biological or psychological processes over which the individual has little control”.
3) These postulates have gradually been questioned from within and without the medical
professions. For sociology, dealing with the social basis of health, they represented a basic
challenge. The idea of single causation especially but also in general has been severely doubted
“Etiology is sometimes a part of a chain of causation. An etiological agent of disease may require
an independent co-factor, and be subject to a promoter (that) increases its expression to cause
disease. Many chronic diseases of unknown cause may be studied in this framework to explain
multiple epidemiological associations or risk factors which may or may not be causally related, and
to seek the actual etiology.” /4/ If one takes the latter description as the state of the arts, the
biomedical concept of etiology must be questioned resp. put on newer grounds. The rapid growth of
eating disorders is only one among other examples for the need of a more sophisticated etiology, taking
into account allso social and cultural factors and linking them to the deep changes the notions of
body and health and illness have undergone. We possess a body, “but this is not something physical
that exists outside of society. Our bodies are deeply affected by our social experiences, as well as by
the norms and values of the groups to which we belong”/5/. Our bodies are socially and culturally
constructed, are part of a wider social control mechanism, a social control technology, as the French
author Michel Foucault has convincingly argued in several of his works /6/.This implies that
diseases as well as well-being are differently spread around the globe and may appear in one culture
and not in the other. Aaron Antonovsky has argued that the "traditional medical-model dichotomy
separating health and illness" is obsolete. He described the relationship as a continuous variable
which he called the "health-ease versus dis-ease continuum". He argues that people may learn how
to “manage stress and stay well". He called this coping /7/. Coping is an ability acquired in the life
course of an individual, not an endowment. Further research has shown, that “categories of social
status like age, gender or social class (professional group) in general mean assignable risks for
diseases and especially for ischemic heart diseases as well as malignant tumors. Habits and
practices of the private sphere have been detected as risk factors for lung cancer, cirrhosis of the
liver, AIDS (HIV-infection). This means, on the one hand, the healthy carries a relative risk of
21
illness according to his social categories, and on the other hand, everyday social actions are
prodromes of certain illnesses” /8/.
The importance to integrate social categories in an extended conception of health and illness
can be discussed if looking at height. In his interesting book on durable inequalities, the sociologist
Charles Tilly refers to the multidisciplinary literature and sums it up like this: “Class, gender, race,
ethnicity, and similar socially organized systems of distinction clearly qualify” to explain the
variations between the height of individuals. “In each of these cases, differences in ‘nutritional,
hygienic, disease and stress experience’ contribute to differences in adult stature” /9/.
Since the works of Ivan Illich, Michel Foucault and others, the idea of neutrality of the
medical profession cannot any longer be considered uncontested /10/. As all professions, the
medical profession has a special interest in defining and defending its hegemony concerning the
field. Socio-economic views on the professions discuss the monopolization of entrance barriers, of
defining the priorities of the field and the internal procedures. Health professions play a certain part
in the definition and production of health and illness. Apart from this, patients cannot be looked
upon solely as objects of medical treatment as its success also depends on the role they are willing
to take on. And other agents who have a say in the field have caused the hegemony of the medical
profession to be further questioned. Especially the idea of public health has broadened the view on
health and illness within communities and societies and between them. Additionally, alternative
forms of knowledge as opposed to the ‘expert knowledge’ conventionally possessed by the medical
profession have started to play a role in the field.
Today, in general, one may say that the relationship between health and class, a classical
topic of sociology since its institutionalization, is clearly established and that variations of mortality
and morbidity are now conceptualized with help of concepts of class, stratification and more
general of social cohesion. Despite better health in most countries on the globe, disparities based on
class persist “affecting health indicators from birth weight to blood pressure, risk of chronic
disease” etc /11/.
A similar account is to be given if looking at differences of health and illness between men
and women. As with class, in this subfield different theoretical explanations exist, too. To present
one here, I refer to Lesley Doyal. She suggested “that patterns of women's health and sickness may
best be explained in relation to the main 'areas of activities which constitute their lives. Women's
lives are inherently different from men's in terms of the roles and tasks that are commonly
performed - domestic work, sexual reproduction, childbearing and mothering, regulating fertility
birth control, and so forth. (Although it could be argued that this is decreasingly true as more
women enter the workplace.) According to Doyal, ' it is the cumulative effects of these various
labours that are the major determinants of women's states of health'” /12/.
Compared to class and gender, ethnicity still lacks thorough investigation. Giddens sums up
the literature in saying: “There is no consensus on the connection between ethnicity and health
inequalities. Indeed, much research needs to be done. It is clear that the question of ethnicity and
health inequalities must be considered in relation to larger social, economic and political factors
which effect the experiences of ethnic minority groups in the developed countries” /13/
In general, one may argue that medical sociology or the sociology of health and illness
partly complements medical knowledge from a sociological viewpoint. This seems the case in the
vast fields of measurement of disease and of the distribution of health and illness among
populations as well as in identifying the social components and the social roots of the causes of the
relations between health and illness. But in the attempts at a social definition of health and illness,
social science presents a challenge to conventional medicine /14/.
Literature
1.) Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the
International Health Conference, New York, 19-22 June, 1946;signed on 22 July 1946 by
the representatives of 61 States (Official Records of the World Health Organization, no. 2, p.
22
100) and entered into force on 7 April 1948.The definition has not been amended since
1948.
2.) Giddens, A., 6 2009, Health, Illness and Disability, in, A. Giddens, Sociology, rev. and
updated version, Cambridge, Malden, p.391
3.) Blaxter, M., 2006, Health, in, B.S. Turner, Ed., The Cambridge Dictionary of Sociology,
Cambridge, New York, p. 261
4.) Etiology, from Wikipedia, accessed 28. 03. 2013, 16.18h
5.) Giddens, A., 6 2009, p. 388
6.) Foucault, M., 1988, Die Geburt der Klinik. Eine Archäologie des ärztlichen Blicks,
Frankfurt, Foucault, M., 1976, Mikrophysik der Macht, Über Strafjustiz, Psychiatrie und
Medizin, Berlin
7.) Antonovsky, A., 1979, Health, Stress and Coping, San Francisco; A. Antonovsky, 1987,
Unraveling the Mystery of Health – How People Manage Stress and Stay Well, San
Francisco
8.) Gerhardt, U., Gesundheit und Krankheit als soziales Problem, p. 403; own translation
9.) Tilly, Ch.,1999, Durable Inequality, Berkeley, Los Angeles, London, p. 4
10.) Illich, I.,Limits to Medicine. The Expropriation of Health, London; Gerhardt, 402 f
11.) Giddens, A.,6 2009, p.407; the following remarks are largely influenced by Giddens
general account.
12.) Quoted from Giddens, A., 6 2009, 412 f
13.) Giddens, A., 6 2009, p. 414
14.) Bruce, St., Yearly, 2006, Ed., The Sage Dictionary of –Sociology, London, Thousand
Oaks, New Delhi, p. 132
СОЦИАЛЬНАЯ РАБОТА В СФЕРЕ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ
КАЗАХСТАНА: СОЦИАЛЬНАЯ ЦЕННОСТЬ И ДЕЙСТВЕННОСТЬ
Тынышбаева А.А.
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
Состояние здоровья населения - индикатор, по которому определяется уровень
социального благополучия общества. По своей социальной значимости здоровье взрослых и
детей в обществе, их надлежащая социальная защита, создание благоприятных условий
жизнедеятельности, являются ключевыми задачами национального развития, так и
обязательным условием демократического прогресса общества. Вместе с тем здоровье
человека - это одна из острых проблем современности и в ряде случаев социальная работа
может сыграть решающую роль в предупреждении заболеваний, обеспечения эффективности
лечения и реабилитации больных, их социальной адаптации, возвращения к трудовой
деятельности. Значимость социальной работы существенно возрастает применительно к
таким уязвимым категориям населения, как дети, лица с ограниченными возможностями,
хроническими заболеваниями, пожилые люди.
1. Государственная социальная политика Республики Казахстан
В Казахстане принципиально новые направления по социальной защите населения
открылись после начала либерально-демократических реформ в стране. В постколониальную
эпоху казахстанское общество, решая жизненно важные для него проблемы, стало более
сильным и действенным субъектом социальных преобразований по развитию комплексной и
эффективной системы социальной помощи - важнейшего показателя состояния социальной
23
сферы общества. Цель казахстанской системы состоит, прежде всего, в том, чтобы путем
разносторонней поддержки и реабилитации обеспечить каждому человеку, независимо от
возраста и других факторов, необходимую помощь в решении жизненных проблем. Среди
них, активная нормотворческая деятельность государственных органов власти в области
здравоохранения, приведение казахстанского законодательства республики в соответствие с
лучшими образцами международного права, защищающего интересы человека, претворение
в жизнь новых форм социальных программ. Так, согласно Конституции Республики
Казахстан, граждане вправе получать бесплатно гарантированный объем медико-социальной
и психологической помощи, установленный законом.
В частности в отношении
медицинского обслуживания детей в Казахстане признаются права ребенка на пользование
наиболее совершенными услугами системы здравоохранения и средствами лечения болезней
и восстановления здоровья. Социальные мероприятия по защите детей в Казахстане
выступают составной частью общей социальной политики государства и представляют
систему мер экономического, правового, медицинского, культурного характера. Они
направлены на улучшение жизнедеятельности семьи. Семья выступает посредником между
человеком и государством, между ребенком и обществом /1,2,3/.
1.1.Управление и администрирование социальной защиты населения
Сущность управления социальной защиты населения в Казахстане воплощена в
государственных программах и социальной практике, регулирующих отношения в обществе
в интересах и через интересы основных социальных групп населения. Субъекты,
реализующего данную программу, выступают органы управления системой социальной
защиты населения, а в ее лице социальные работники. Именно они должны обеспечивать
целенаправленное воздействие на социальную сферу с учетом складывающейся ситуации,
целей и задач социального развития. Такое воздействие осуществляется путем разработки и
внедрения нормативных социальных показателей, комплексных и целевых программ
удовлетворения потребностей населения, развития социальной инфраструктуры и
оперативной реализации принимаемых решений, контроля планируемых состояний и
параметров социальных процессов. С позиций существующего процессного подхода
представляется, что все функции управления являются взаимосвязанными. Институт
социальной защиты регулирует благосостояние, поддерживая его на уровне, приемлемом как
для человека, так и для общества, и несет ответственность за соблюдение в минимальном
объеме основных прав человека и обеспечение гарантированного минимума материальных
условий жизни. Компонентами института социальной защиты населения в деятельности
государства
выступают следующие составляющие социальной политики: система
социального обеспечения, базирующаяся на принципах бесплатного предоставления
социальных благ и всеобщей (универсальной) доступности к ним; ориентация на
распределение по потребности; социальное обслуживание дезадаптированных и социально
уязвимых групп; оказание социально-бытовых, социально-медицинских, психологопедагогических, социально-правовых услуг и материальной помощи, проведению
социальной адаптации и реабилитации населения, находящихся в трудной жизненной
ситуации.
В современном казахстанском обществе существующая структура управления
социальной сферой, в наиболее общем виде представлена тремя ветвями власти:
законодательной, исполнительной и судебной. Процесс управления в социальной сфере
выполняют законодательные и исполнительные органы государственной власти. Судебные
органы выполняют надзорные функции проводимой социальной политики государства.
Институциональный анализ показывает, что решение всех координационных вопросов в
области государственной социальной поддержки, ее идеологическое и организационное
обеспечение на уровне центральных органов исполнительной власти возложены на
Министерство труда и социальной защиты населения РК, Министерство образования и науки
РК, Министерство здравоохранения РК. Отдельными вопросами социальной защиты
24
занимаются Министерство юстиции РК, МИД РК, Министерство финансов РК, Госкомстат
РК, другие министерства и ведомства социальной направленности.
1.1.1 Охрана здоровья в социальной сфере
В частности, реализацией государственной социальной защиты жизни и здоровья
населения занимаются государственные организации, имеющие определенную зону
ответственности и целевую группу. Министерство образования и науки охватывает весь
контингент детей, поскольку право на получение среднего образования имеют все дети,
программы здоровья выполняются в центрах здорового образа жизни. Целевой группой
Министерства труда и социальной защиты являются лица с особыми нуждами: дети из
многодетных семей, дети сироты и оставшиеся без попечения родителей, социальные
сироты, дети с ограниченными возможностями. Министерство здравоохранения охватывает
весь контингент детей, а также взрослое население. Для подростков и молодежи при
поликлиниках открыты медико-социальные службы. Таким образом, для каждой целевой
группы,
действуют институциональные структуры социальной защиты на местном
исполнительном уровне государственной власти, так в негосударственном секторе. Все
учреждения работают в едином нормативно-правовом поле, регулирующем соблюдение прав
человека на территории РК (Конституция РК, законы РК, международные документы о
правах человека, ратифицированные РК). Деятельность этих учреждений также
регламентируется законами, определяющими специфику их целевой деятельности в
зависимости от категории детей, находящихся в трудной жизненной ситуации (законы РК),
нормативными инструкциями и положениями ведомственного характера, разработанными
министерством, в подчинении которого находится данное учреждение.
В целом, министерства являются центральными исполнительными органами
Республики, осуществляющими руководство в социальной сфере государственного
управления, а также в пределах, предусмотренных законодательством, межотраслевую
координацию. Министерство полномочно в пределах своей компетенции самостоятельно
принимать решения по вопросам, не отнесенным к компетенции Правительства Республики.
Структурными подразделениями министерства являются ведомства, департаменты и
управления. Решения, принимаемые министерством, оформляются приказами министра.
2. Постколониальные проблемы здравоохранения в социальной сфере
Вместе с тем, в республике и в настоящее время имеется достаточно много
нерешенных проблем в деле охраны здоровья населения, обусловленные тем что, Казахстан
унаследовал от эпохи социализма систему здравоохранения, получившую наименование
системы Семашко. Данная система предоставляла чрезвычайно широкие гарантии
бесплатной медицинской помощи населению и была ориентирована на массовое применение
относительно простых и недорогих медицинских технологий. Развитие медицинской науки и
фармацевтики значительно расширило возможности лечения многих заболеваний и
соответственно обусловило рост потребностей населения в получении медицинских услуг
более высокого качества. Но удовлетворить все эти потребности путем бесплатного
предоставления всем гражданам всех видов медицинской помощи государство уже не в
состоянии и в обозримой перспективе не будет способно это сделать. Из-за невозможности
бесплатно предоставить всем желаемую медицинскую помощь происходят снижение
доступности качественной медицинской помощи для широких слоев населения, нарастание
объема платных медицинских услуг и расширение практики неформальных платежей.
Больше всего от этого страдают малообеспеченные слои населения, так как велико неравенство возможностей различных социальных групп в получении качественной медицинской
помощи.
Службы здравоохранения Казахстана, оказывающие медицинскую помощь человеку,
функционировали в условиях переходной экономики. Характерным для этого периода
явлением стало снижение объемов финансирования здравоохранения, недостаточность
25
средств, поступающих как из государственного бюджета, так и из источников, связанных с
развитием медицинского страхования. На фоне снижения уровня доходов населения
происходил рост цен на лекарственные средства, расширялся спектр платных медицинских
услуг.
Вместе с тем в настоящий период для органов государственного управления на уровне
регионов характерны слабость применения нормативно-правовой базы, нередкое
расхождение понимания распределения исполнительских функций с центральным уровнем,
односторонность, дублирование действий различных властно-управленческих структур,
разночтение в законах и других нормативных актах, касающихся управления социальноэкономической сферой на региональном и местном уровнях. А также и тем, что уделяется
недостаточное внимания к вопросу о роли и места социальных работников в местных
органах самоуправления, поэтому пока не удается задействовать огромный потенциал
низовых звеньев территориального управления в решении социальных проблем в сфере
здравоохранения населения.
Предоставление медико-психологических и социальных услуг населению,
семьям
занимается большое количество учреждений (государственных и негосударственных). Тем
не менее, организация и предоставление медико-социальных услуг для населения и
уязвимых групп имеется немало проблем, ожидающих своего решения. Это, несовершенство
законодательства и недостаточность межведомственного взаимодействия в системе
социальной защиты населения для уязвимых групп; несовершенство статистического учета.
При принятии решений и определения объема, гарантированных государством медицинских
услуг не учитывается мнение самих потребителей услуг, адресность, что способствовало бы
улучшению деятельности служб, отмечается социальная дифференциация обеспеченных
слоев населения от проблем уязвимых групп детей и др., и ограничение доступа к
дорогостоящим медицинским услугам других.
Социально-экономическое положение и устройство общества являются важным
фактором в формировании образа жизни населения. Затруднения в экономической сфере
особенно влияют на положение семей с детьми и их социальные проблемы и могут
сопровождаться негативными явлениями в их жизни и здоровья. Социальное неравенство,
инфляция, высокие цены товаров первой необходимости и услуг резко ухудшают
социальные позиции детей как особо уязвимой группы населения к доступу к качественным
услугам в сфере образования, медицинского обслуживания, удовлетворения основных
потребностей, культурного досуга. Наряду с этим, причинами роста заболеваемости среди
населения, являются неблагополучное экологическое окружение,
коммерциализация
здравоохранения, низкая санитарно-гигиеническая культура и отсутствие возможности ее
поддерживать у низших социальных слоев населения.
3. Роль социальной работы в сфере репродуктивного здоровья
Из общей проблемы здоровья населения выделяется своей общественно политической
и социально-экономической значимостью репродуктивное здоровье женщин, поскольку оно
напрямую влияет на здоровье новорожденных, а следовательно на будущее нации и
государства. В Казахстане разработана национальная программа по репродуктивному
здоровью, планирования семьи, ее основные аспекты включены в учебные программы для
медицинских образовательных учреждений
на всех трех уровнях медицинского
образования. Во всех областных центрах функционируют отделения (кабинеты) по
планированию семьи. В Республике работают интегрированные программы по просвещению
среди женщин рожениц (профилактика пеленочного дерматита), по гигиене ротовой полости
(профилактика стоматологических заболеваний), и физиологии созревания девочекподростков (гигиена девочки-подростка). Меры по охране материнства предусматривают
предоставление женщинам оплачиваемого отпуска по беременности и рода (Закон
Республики Казахстан «О труде»), продолжительностью 70 календарных дней до родов и 56
календарных дней после не осложненных родов, а при осложненных и многоплодии – 70
26
календарных дней. В этой связи ключевой задачей для социальных работников в
здравоохранении является деятельность социальной службы по охране материнства и
детства, адаптация ее к новым экономическим условиям на основе реструктуризации и
повышения роли амбулаторно-поликлинического звена, обеспечение доступности
медицинской помощи для всех детей и укрепление служб, обеспечивающих реализацию
права на жизнь.
Большой проблемой в республике является отсутствие единой базы учета детей,
начиная с их рождения и до совершеннолетия. Наличие такой системы значительно снизило
затраты рабочего времени работников различных ведомств на сбор статистических данных,
их анализ, составление ответов на запросы по статистическим данным от других ведомств,
позволило бы эффективно перераспределить организационные ресурсы по обеспечению
выполнения функциональных обязанностей по выполнению стратегических задач. Единая
база учета, не допустила бы «утери» детей, что зачастую происходит в связи с их переездом
или по другим причинам, обеспечила бы преемственность социального обслуживания детей
в различных службах.
Важную роль в жизни детей и подростков
имеют службы по медико-врачебному
обслуживанию, образовательные и культурно-воспитательные учреждения. Учреждения,
выполняя свои функции, призваны обеспечить физическое и психическое здоровье ребенка,
образовательное, культурное, нравственное развитие. Главным фактором социальной
защиты детства является расширение сети специализированных и общепрофильных
учреждений, которые могут осуществлять профилактическую и социальную работу с
нуждающимися и неблагополучными семьями и детьми, имеющих риск заболеваний. В
настоящее время в ряде регионов Казахстана созданы и функционируют 90 отделений
социальной помощи на дому, которых обслуживают социальные работники, это более 10
тыс. детей с ограниченными возможностями. В системе образования развивается сеть
психолого-медико-педагогических консультаций, реабилитационных центров, кабинетов
коррекции, ориентированных на медико-социальную реабилитацию и максимально
возможное развитие детей с тяжелыми дефектами здоровья. Трудовые посты социальных
работников вводятся практически в каждом медицинском, образовательном, воспитательном
и правоохранительном учреждении
В Республике действуют 18 детских медико-социальных учреждений, в том числе 17
для умственно-отсталых детей, 1 - для детей с физическими недостатками. Республикой
Казахстан принимаются меры по ежегодному увеличению затрат на содержание этих детей.
Успех исполнения социальных программ и социальной работы этими учреждениями
во
многом определяется кадровым обеспечением. В настоящее время ведется подготовка
специалистов в профессиональных учебных заведениях. Среди них трудятся выпускники
социальной работы кафедры психологии Евразийского национального университета, их
более 500 человек.
3.1. Деятельность социального работника в детском Фонде «Бобек»
С.А. Назарбаевой
Министерством здравоохранения РК принят ряд правовых, организационных мер по
защите прав и интересов детей, оставшихся без попечения родителей. С 2002 года по
инициативе президента детского Фонда «Бобек» С.А. Назарбаевой во всех домах республики
организованы и функционируют группы «Надежда». Главной целью группы «Надежда»
является предупреждение сиротства, благодаря созданию условий для общения ребенка,
временно воспитывающихся в доме ребенка с матерью, которая оказалась в сложной
жизненной ситуации. Кроме того, для оказания психологической и социальной помощи
женщинам, оказавшимся в сложной социально-экономической ситуации, в штат
родовспомогательных организаций здравоохранения введена должность психолога и
социального работника, имеющего специализированную профессиональную подготовку в
27
вопросах семьи и брака. Главной целью деятельности психолога и социального работника
является профилактика сиротства и снижения рисков для здоровья ребенка.
Вопросы лечения и реабилитации лиц, имеющих ограниченные возможности
регламентированы, Законами Республики Казахстан «Об охране здоровья граждан в
Республике Казахстан», «О системе здравоохранения». Кроме того, Законом Республики
Казахстан «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с
ограниченными возможностями». Предусмотрены вопросы ранней профилактики
инвалидности, педагогической запущенности и приобщения детей и детей-инвалидов к
активному образу жизни. В стационарах, реабилитационных центрах республиканского и
местных уровней дети-инвалиды обеспечиваются бесплатным лечением, реабилитацией в
пределах гарантированного объема.
4. Институционализация социальной работы в Казахстане
В социальной сфере по вопросам здравоохранения, институт социальной работы в
Казахстане сформировался как устойчивый комплекс норм, правил, символов, по
регулированию различных сфер человеческой жизнедеятельности, с помощью которых
удовлетворяются основные социальные и жизненные потребности населения /4, 37/. В
настоящее время, институт социальной работы реализует целый спектр ключевых
общественных потребностей: производство и оказание социальных услуг, социальная
помощь и поддержка, социальная реабилитация людей с особыми потребностями,
социальный контроль, защита гражданских, экономических, политических прав и интересов
населения. Как самостоятельное системное социальное образование и атрибут общественной
жизни, потребность в котором обусловлена необходимостью обеспечения социальных
гарантий, институт свои действия направляет на обеспечение социального здоровья
общества и содействия осуществлению социальных изменений таким образом, чтобы
конфликты и дезинтеграция оставались минимальными, а защита маргинализированных
групп населения не подвергалась дискриминации и дискредитации. Вместе с тем, для
защиты жизни и благополучия населения, как и для упорядочения целостности
социокультурного пространства, требуются специальные усилия со стороны властных
структур. Их эффективность зависит от воли и заинтересованности, а также от
непосредственного участия в этом процессе социально ориентированного государства как
высшей формы организации жизни современного общества, постоянно усложняющего
систему своих социальных институтов.
Другая важная задача, в социальной работе по - прежнему актуальна и мало изучена
проблема профессиональных рисков. Постоянные стрессовые ситуации, в которые попадает
социальный работник в процессе сложного социального взаимодействия с клиентом,
постоянное проникновение в суть социальных проблем клиента, личная незащищенность и
другие морально - психологические факторы оказывают негативное воздействие на здоровье
социального работника, который является своего рода эмоциональным донором.
Институциональный анализ показывает, что социальные работники разобщены,
работая в разных сферах, чаще всего их межведомственное взаимодействие состоит из сдачи
отчетности, контроля и проверок, планирования совместной работы, обмена информацией.
Между всеми этими структурами имеется недостаточный уровень взаимодействия,
наблюдается разрозненность в их деятельности. Нет единой службы, которая занималась бы
непосредственно проблемами здоровья семьи - предотвращением распада, укреплением
семьи, работой с родителями,
оказания практической помощи проблемным семьям,
предотвращения насилия в отношении членов семьи и др.
В работе институтов социальной сферы в полной мере не определяется единый общий
результат, который осознавался бы каждым сотрудником учреждения социальной защиты.
Проблема работы учреждений социальной сферы, как и проблема работы всех
государственных учреждений, состоит в том, что нет звена, которое занималось бы
стратегическим развитием системы и четко реагировало на вызовы и угрозы, меняя при этом
28
саму структуру и качество работы государственной системы социальной защиты населения.
В действительности управление всеми процессами общественной жизни строится на
взаимодействии регионального и отраслевого начал. Отраслевое начало воплощает в себе,
прежде всего, экономическую и производственно-технологическую систему, в то время как
управление социальными процессами осуществляют административно-территориальные
органы.
Полагаем, что мероприятия, осуществляемые в данном направлении, будут
способствовать улучшению социального положения и укрепления здоровья семей с детьми в
современном Казахстане. Социальная политика по охране, защите и поддержке населения
должна исходить из принципа ценности жизни каждого человека, и,
из того, что
достижение общего блага и процветания общества возможно через благополучие каждого
гражданина. Роль социального работника в этом деле особенно велика.
1.
2.
3.
4.
Литература
Тынышбаева А.А. Социологический анализ реализации политики государственной
социальной поддержки семей с детьми в Казахстане./ Вестник КазНУ , № 2 (2), С. 41 46.
Тынышбаева А.А., Абдыкаликова Г.Н. Политика государственной социальной
поддержки детей в Казахстане в современных условиях. САЯСАТ - POLICY, №7, 2007. С. 76-78.
Благополучие детей в Казахстане:
социальные
индикаторы качества жизни:
Монография / Под общей ред. Буракановой Г. М., Тынышбаевой А. А. .– Астана:
Детский фонд ООН (ЮНИСЕФ), 2012.-105 с.
Кожамкулова Л.Т. Парадигма социальной работы в системе оказания социальных услуг в
сфере ментального здоровья//Психосоциальное благополучие мегаполиса: Материалы
международной научно- практической конференции посвящено 10-летию столицы/ Под
редакцией Алтынбекова С.А.- Астана, 2008 – 225 с.- С.37.
29
Секция 4
ТҰЛҒА ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ КОНФЕССИОНАЛДЫҚ,
ЭТНОМӘДЕНИ ЖӘНЕ КРОССМӘДЕНИ АСПЕКТІЛЕРІ
КОНФЕССИОНАЛЬНЫЕ, ЭТНОКУЛЬТУРНЫЕ И
КРОССКУЛЬТУРНЫЕ АСПЕКТЫ ПСИХОЛОГИИ ЛИЧНОСТИ
CONFESSIONAL, ETHNO CULTURAL AND CROSSCULTURAL ASPECTS OF PSYCHOLOGY OF PERSONALITY
FRONTIÈRES ET TERRITOIRES CULTURELS DANS UN MONDE
GLOBALISÉ : QUELLE PLACE POUR L’INTERCULTURALITÉ ?
S. Regina Matos
Université Lyon 2
G.Pérez-Caraballo
Université Lyon 2
N-M. Acioly-Régnier
Université Lyon 1
Résumé
Cet article aborde la question des frontières et territoires culturels à partir des actions
didactiques d’une enseignante travaillant avec des jeunes élèves états-uniens appartenant à
différentes cultures dans un contexte qui les place en situation de vulnérabilité sociale. La situation
analysée est issue de deux séquences du film «Écrire pour exister» (La Gravenese, 2007) qui
présente un scenario didactique dans un espace scolaire soumis à une constante tension
interculturelle. Pour comprendre la place et le rôle de cette tension nous travaillons avec les
concepts de contact culturel, de frontière, d’interculturalité et de multiculturalisme.
Mots clés: formation des enseignants ; culture ; territoire ; frontière; interculturalité.
Introduction
Ce texte interroge les pratiques pédagogiques d’une enseignante dans un contexte scolaire et
dans une situation d’altérité interculturelle. Il s’agit d’une étude en éducation, en partant de
l’analyse du film «Écrire pour exister»2 et des concepts de culture, de multiculturalisme, et
d’interculturalité. Cet article se nourrit également de quelques recherches sur la question frontalière,
où les notions de territoire et d’identité prennent parfois une signification particulière. L’intérêt que
nous portons à cette thématique trouve son origine dans deux scènes du film, qui a comme
protagonistes l’enseignante Gruwell et les élèves de la classe. Dans ces scènes, nous pouvons voir
l’école comme productrice culturelle et nous pouvons reconnaître d’autres espaces didactiques et
pédagogiques qui sont impliqués dans les sociétés mondialisées.
1.
Le film « Écrire pour exister » :
Ce film est basé sur le best-seller: « The Freedom Writers Diary» publié en 1999, qui
présente les journaux des élèves d’une école publique située dans une cité des EE.UU. Le film se
base donc sur une histoire vraie qui a comme protagoniste une jeune enseignante américaine
2
Le film est sorti en août 2007 et a gagné le Globe d’Or. Site officiel : http://www.freedomwriters.com
30
appelée Erin Gruwell. Elle enseigne dans une classe du secondaire, qui est composée par des élèves
issus de milieux socioéconomiques modestes en situation de vulnérabilité sociale. Gruwell doit faire
face dans cette classe aux effets relationnels des sociétés capitalistes et multiculturelles, comme par
exemple: les préjugés ethniques, religieux, de statut social, de hiérarchie professionnelle,
l’immigration clandestine ou encore la réalité de gangs avec toute la violence, les crimes et les
drogues qui leur sont associés.
Dans le présent article nous travaillerons uniquement avec deux scènes du film à partir
desquelles nous avons dégagé la problématique liée au contact culturel dans les procédures
didactiques et pédagogiques de cette enseignante. Nous ne pouvons pas avancer notre analyse sans
un bref commentaire sur le concept de culture, il constitue un élément central dans cette
communication. Pour Abou (1986) « la culture est l’ensemble de manières de penser, d’agir et de
sentir d’une communauté dans son triple rapport à la nature, à l’homme, à l’absolu » (p.30). C’est
à l’intérieur de la société que l’individu va élaborer consciemment et inconsciemment son
expérience culturelle singulière, poursuit l’auteur. C'est-à-dire que l’expérience culturelle des
individus est unique et ne ressemble à aucune autre, chaque sujet créera la sienne qui différera
forcément de celle des autres. Mais, que peut-il se passer lorsque ces cultures rentrent en contact ?
D’après Fortes (1970), le contact culturel ne doit pas être regardé comme le transfert d’un élément
d’une culture à une autre, mais comme un processus continu d’interactions entre groupes de
cultures différentes. L’intérêt porte ainsi sur les relations qui se produisent entre plusieurs cultures
et aux conséquences que ces relations vont entraîner.
2.
Scène 1 : « Satisfaits avec les nouvelles frontières ? »
« Satisfaits avec les nouvelles frontières ? » dit l’enseignante, après avoir vécu une bagarre
assez forte entre certains élèves de la classe. Pour éviter que les élèves se battent physiquement, elle
demande à ce qu’ils changent de place. Beaucoup d’entre eux se montrent mécontents, il y a une
certaine tension et beaucoup de résistance à ce changement. Elle maintient quand même la décision
du changement des places et désigne l’endroit spécifique où doit s’asseoir chaque élève. Quand tout
le monde est installé dans ses nouvelles places, Gruwell dit : « satisfaits avec les nouvelles
frontières ?» C’est une scène qui nous a servi comme matériel pédagogique parce qu’elle soulève
des questions conceptuelles autour de la culture, les frontières, le multiculturalisme et
l’interculturalité. Dans ce travail, nous attachons une importance particulière au mot «frontière»
énoncé par l’enseignante, dans le sens où elle crée une frontière (avec une visée éducative) à
l’intérieur de la classe qui vient s’ajouter à bien d’autres frontières qui existent déjà au sein de
l’école (gangs, classes sociales, différents statuts, etc.).
3.
Les frontières: sont-elles une simple limite ?
L’origine du mot frontière est d’origine militaire et renvoie à «front» et à tout ce qui peut être
associé à ce mot : batailles, défense et territoire. Il existe une quantité importante de définitions à
l’égard de ce terme en raison de la pluralité de disciplines qui travaillent d’une manière ou d’une
autre avec ce concept. Nous avons retenu la définition de Wackermann (2003) qui de manière
simple explique que la frontière est une limite séparant deux zones, deux Etats. D’après une
recherche (Pérez-Caraballo, 2011a) menée dans la région frontalière franco-genevoise, les habitants
frontaliers français habitant cette région, associent le mot «frontière» avec trois mots : changement,
contrôle et limite. Par contre, la même question posée à la frontière Uruguay-Brésil (PérezCaraballo, 2011b) donne des résultats assez différents. Dans cet endroit la ligne de frontière, n’est
peut-être pas sentie comme telle, dans la mesure où les habitants frontaliers, expliquent que le mot
«frontière » leur fait penser à : union, amitié et tranquillité. Ainsi, en fonction de l’endroit où l’on se
trouve, la perception du territoire habité ne sera pas la même. De ce fait, nous pensons que la
frontière peut aussi être un espace hybride caractérisé par la mobilité, la transition, l’intégration et le
mélange culturel, linguistique et ethnique.
Dans les deux scènes du film «Écrire pour exister», les frontières sont très présentes. Certes,
nous ne parlons pas des frontières institutionnelles qui divisent deux pays, mais de frontières
31
culturelles, psychiques et symboliques. Ainsi, il devient essentiel de voir comment ces barrières se
manifestent, quel est leur poids sur les individus et quelles sont les représentations qu’elles
entraînent.
Les frontières en tant qu’espaces culturels
En demandant: «satisfaits avec les nouvelles frontières?» l’enseignante déplace les
frontières vers les territoires culturels. Les frontières sont présentes dans la propre salle de cours où
les places que les élèves occupent fonctionnent comme un espace qui démarque les territoires
culturels. Ici, on peut voir que la culture, insérée dans un certain contexte et qui se réfère à la
tradition des valeurs morales, fonctionne comme une frontière culturelle de la pensée majoritaire
qui veut déployer une seule tradition de transmission des valeurs. Dans ce cas, la frontière culturelle
devient un jeu pour maintenir la tradition locale (scolaire, familiale, ethnique, économique,
gouvernementale, morale, etc.). Ce sont les cultures majoritaires de la tradition scolaire disciplinaire
qui portent un jugement sur les différentes cultures qui sont présentes dans l’espace scolaire. A
quelle culture Gruwell appartient-elle? On voit que son identité est marquée par le genre féminin,
couleur blanche, nationalité américaine, de religion protestante, mariée, économiquement stable et
marquée par les valeurs de la bourgeoisie. Et les élèves ? Ils sont tous assez différents, d’une culture
raciale diverse où on trouve de noirs, des asiatiques, des blancs, etc. Ils sont originaires d’endroits
géographiques très divers, nous trouvons des africains, des latinos, des arabes et des asiatiques. Les
élèves, qui représentent la multiplicité et la diversité, résistent violemment à une culture majoritaire
qui veut s’imposer à eux. L’enseignante Gruwell porte tous les traits de cette culture dominante
diffusée par l’école, qui en plus est colorée de la doctrine capitaliste et de la morale protestante qui
impose une seule et une vraie manière d’exister dans la société américaine
Notons que cela est aussi vrai dans la culture française comme le montrent Acioly-Régnier
et Monin (2009) dans une analyse des pratiques pédagogiques des professeurs des Écoles en France
en croisant les concepts de schème et d’habitus. Ces auteures observent que les enseignants sont ces
agents sociaux façonnés entre autre, par l’arbitraire culturel de l’école, lequel contribue au
développement des schèmes de perception et influence leur rapport à l’école, à l’élève et à
l’institution. Les transformations qui affectent l’institution scolaire confrontent les professeurs à une
nouvelle professionnalité qui met à mal les dimensions sacrées de l’identité professorale. Les
évolutions du métier et la nouvelle professionnalité qui en découle sont une remise en question de
leur position dominante dans l’espace social (Peyronie, 1996), source d’une réelle souffrance pour
les enseignants. (Acioly-Régnier, Leal Chaves et Medeiros de Araújo, 2011). Nous pouvons voir
que Gruwell est sensible à ce contexte scolaire qui est habité de frontières culturelles. C’est cette
sensibilité professionnelle qui est présente dans son action pédagogique, car elle considère que les
situations agressives, tendues et conflictuelles sont aussi des symptômes des sociétés
contemporaines, marquées par la globalisation et le capitalisme.
4.
5.
Territoires culturels
Dans les débats académiques sur les territoires culturels, nous connaissons une variété de
théories qui proviennent des mouvements culturels, des mouvements de frontière. Nous avons opté
pour traiter les questions les plus évoquées dans les discours scolaires actuels, c'est à-dire, le thème
du multiculturalisme et de l’interculturalité. On voudrait délimiter de cette manière, les questions
culturelles qui recouvrent le domaine de l’éducation et les spécificités du croisement des questions
didactico-pédagogiques évoquées dans le film par le personnage de l’enseignante Gruwell.
5.1 La salle de cours et le multiculturalisme
Dans les années soixante aux États-Unis, la communauté noire américaine produit une
nouvelle politique sociale qui explicite sa lutte pour l’égalité de droits et la justice sociale. Cela a
été démarqué à l’époque comme du multiculturalisme (Abadallah-Pertceille, 1999). Le terrain du
multiculturalisme entend la culture comme une partie de la production d’idéologie, c’est cette même
idéologie qui domine tous nos actes. Lorsque nous nous convainquons que la vérité habite dans les
32
idées de notre culture, nous agissons guidés par ces idées, soit disant «vraies». C'est-à-dire que le
corps d’idées qui constitue les valeurs culturelles d’un groupe donné, va traverser la vie sociale dans
ses actions éducationnelles. Avec la scène décrite auparavant («satisfaits avec les nouvelles
frontières?»), on peut dire que le pouvoir dans les relations multiculturelles est perçu comme un
pouvoir entre opprimés et oppresseurs où la dimension du pouvoir est présentée d’une manière
centralisée.
5.2 La salle de cours et l’interculturalité
En France, le mot interculturel apparaît dans les pratiques sociales aux milieux des années
soixante-dix. L’Association pour la Recherche Interculturelle (ARIC)3 se constitue dans les années
quatre-vingt et prend un élan lors de l’organisation de son premier congrès en 1986. Par ailleurs,
Clanet (1993, p.21) explique que l’interculturalité est «l’ensemble des processus (psychiques,
relationnels, groupaux, institutionnels) générés par les interactions de cultures dans un rapport
d’échanges réciproques et dans une perspective de sauvegarde d’une relative identité culturelle des
partenaires en relation ». On voit ainsi que le préfixe «inter» renvoie à la relation, à la liaison mais
aussi à la distinction qui existe entre les cultures. L’idée de contact culturel prend ici tout son sens,
l’interculturel c’est un mode particulier d’interaction et d’interrogation qui se produit lorsque des
cultures différentes rentrent en contact. C’est l’ensemble des changements et des transformations
qui en résulte, qui est traité sous l’angle de l’interculturalité. Ainsi, on se place dans une perspective
dialectique d’identité – altérité où le concept d’identité culturelle s’avère fondamental. L’identité
culturelle serait, dans sa définition la plus simple, l’identification à un ou à plusieurs groupes
culturels. L’individu se réfère à une culture donnée et que cette culture est porteuse de valeurs, de
traditions et de toute une série de symboles que l’individu partage avec ceux qui ont la même
culture que lui. Ainsi, il y aura une influence réciproque entre les différents membres qui sont au
sein d’une même culture.
En discutant sur la place des approches interculturelles en sciences de l’éducation, du point
de vue plus spécifique de la recherche, (Dasen & Perregaux, 2002) évoquent une controverse déjà
ancienne sur le concept d’interculturalité, à savoir, si celui-ci devrait être réservé aux phénomènes
relevant spécifiquement du contact entre des personnes ou des groupes d’origines culturelles
diverses ou s’il peut relever d’une définition plus vaste. Pour développer et situer cette
problématique, les auteurs retiennent trois types d’études : a) l’étude d’un phénomène à l’intérieur
d’une seule culture, portant en particulier sur l’influence de la culture sur celui-ci ; b) l’étude
comparative d’un phénomène dans plusieurs cultures ; c) l’étude des processus mis en jeu par la
rencontre de personnes d’origines culturelles différentes, ou se réclamant de deux ou de plusieurs
cultures. (Dasen & Perregaux, 2002, p. 11). Dans cet article nous nous situons dans cette troisième
perspective en analysant les processus mis en jeu dans une salle de classe où des contacts culturels
se produisent.
6.
Scène 2 : Le jeu de la ligne
Dans cette scène l’enseignante propose un jeu dans la salle de cours. Elle invite les élèves à
se mettre debout et divise le groupe en deux sous groupes, où une ligne (faite de scotch rouge) est
mise entre les deux sous groupes, dans le milieu de la classe. Elle explique que c’est le jeu de la
ligne, qui consiste à répondre aux questions qu’elle posera en s’approchant ou en s’éloignant de la
ligne. Gruwell posera une série de questions sur des films, de la musique et des choses qu’au début,
paraissent anodines, puis elle posera d’autres questions du genre « est-ce que vous connaissez
quelqu’un qui est en prison ?, est-ce que vous avez de morts dans les guerres de gangs ? ». Si les
élèves se sentent concernés par ces questions, ils doivent s’approcher de la ligne rouge. Au début,
face aux questions de musique, la plupart des élèves se dirigent vers la ligne, puis, elle continue à
3
Site de la revue de l’ARIC http://www.alterstice.org/ Le XIVème congrès l’ARIC a eu lieu à New Delhi
du 10 au 12 décembre 2012.
33
amener des problématiques de la vie quotidienne de ces jeunes (gangs, mort, drogues, assassinats,
discriminations raciales et culturelles). Avec le jeu de la ligne on peut faire des liens avec la notion
de « frontière » dans le sens qu’au moment où les élèves avancent vers la ligne, il y a un
rapprochement qui permet des regards, de voir l’autre. Cet autre, qui parait si différent de nous est
toujours de l’autre côté de la ligne (de l’autre côté du scotch rouge) mais cette fois ci, il est plus
proche, c’est comme si pour la première fois, ces élèves communiquent autrement entre eux. Face
aux différentes questions de l’enseignante, il se trouve que finalement, les élèves ont beaucoup de
choses en commun, ils ont des goûts et de souffrances semblables. Lors de ces moments où des
regards intenses se croisent, ces élèves partagent une expérience groupale qui a été possible grâce à
l’expérience pédagogique de l’enseignante. Les frontières se situent désormais à un autre niveau.
On pourrait dire qu’on passe d’une multiplicité de groupes culturels séparés à un groupe uni, qui a
toujours ses différences culturelles, ethniques et religieuses mais qui a aussi des expériences de vie
communes.
Conclusion
Nous soutenons que les différentes cultures peuvent cohabiter dans un même espace,
qu’elles ne s’excluent pas mais que chacune gardera ses traditions. C’est essentiel pour la survie de
n’importe quelle culture, de garder, de transmettre et de faire reconnaître ses idéaux, ses savoirfaire, ses traditions, sa langue et tout ce que définit cette culture. Et cela malgré la globalisation.
Finalement, les groupes ne sont pas complètement isolés, ils sont toujours en relation avec d’autres
groupes, même si ces relations sont conflictuelles ou agressives. Ainsi il s'avère important de voir
quel est le vécu, le discours et les images qui en résultent de cette interaction entre les différents
groupes. Interaction et rencontre qui ont pu être possibles grâce aux pratiques pédagogiques
singulières de l’enseignante et Gruwell.
Références bibliographiques
-Abou, S. (1986). L’identité culturelle. Paris: Editions Anthropos
-Fortes, M. (1970). Time and social structure and other essays. London: Athlone Press
-Wackermann, G. (2003). Les frontières dans un monde en mouvement. Paris : Ellipses
Editions
-Pérez-Caraballo, G. (2011a.) Identité des frontières : une identité en morceaux ?
Sarrebruck : Editions Universitaires Européennes
-Pérez-Caraballo, G. (2011b.). Construction identitaire dans les espaces frontaliers: quel
lien avec l’appartenance territoriale et l’identité linguistique ? Le cas de la population frontalière
habitant entre le Brésil et l’Uruguay. Mémoire de Master 2 en Psychologie Interculturelle.
Université Lyon 2, Lyon
-Acioly-Régnier, N.M. & Monin, N. (2009). Da teoria dos campos conceituais à didática
profissional para a formação de professores: contribuição da psicologia e da sociologia para a
análise de práticas pedagógicas. Revista Educação Unisinos, jan/abr, 2009, vol.13, no.1, p.5-16.
-Acioly-Régnier, N.M.; Leal Chaves, A.L.; Medeiros de Araújo, M.N. (2011). Souffrance au
travail et résilience de l’enseignant : analyse de pratiques pédagogiques à l’école primaire au Brésil.
Les Collectifs du Cirp (Cercle interdisciplinaire de recherches phénoménologiques), vol.2, p.248257. Disponible http://www.cirp.uqam.ca
-Clanet, C. (1993). L’interculturel: introduction aux approches interculturelles en
Éducation et en Sciences Humaines. Toulouse : Presses Universitaires du Mirail
-Abadallah-Pertceille, M. (1999). L'éducation interculturelle. Paris: PUF
-Dasen, P. & Perregaux, C. (2002). Pourquoi des approches interculturelles en sciences de
l’éducation ? Bruxelles : De Boeck Université
34
ETHNO-LINGUISTICALLY CULTURAL SPECIFICS OF WORLDVIEW
Zhumagaliyeva B.K.
Caspian State University of Technologies and Engineering named after Sh. Yessenov,
Aktau, Kazahstan
Worldview is a fundamental category of psychology according to the philosophical
reflection theory underlying the general theory of consciousness and developed by the leading
Russian and Soviet scientists S.L. Rubinstein, A.N. Leontiev and others.
The term "worldview", was first proposed in A.N. Leontiev’s report, read in 1975 which
considered regularities of perceptual views. This issue was considered even by the A.N. Leontiev’s
students in the perception study. They are V.V. Stolin, A.D. Logvinenko B.M. Velichkovskiy, E.N.
Jafarov and others. These subject determined the selection of the primary term, designed to
emphasize that "the problem of the perception psychology should be put as a problem of
constructing a multi-dimensional image of the individual consciousness of the world, the view of
reality" /5, с. 4/.
According to their opinions "view" was understood as a subjective worldview, which
constitutes what consciousness is called.
Every mental phenomenon or process - whether it is the perception of reality or thinking
about it - is a media entity. In S.L. Rubinstein’s textbook (1946), determined as a psychological
classic it was noted that, "Belonging to the individual ... subject – is the first characteristic of all
mental one... It would be useless to talk about reflection, if that reflected the reality itself, would not
exist in reality " /10, с. 75/.
Moreover, any specific analysis of the "internal environment" of mental activity, their
detailed specification is not reducing the subject to a set of physical organs ("units") to reflect the
characteristics of their work. Not the eye and the brain perceive and know the world, but the person
as a complete psychic reality. Representatives of modern cognitive psychology tend this reality to
build the simulation of some aspects of the individual cognitive processes /9/.
The second position complements the first one actually, making the other side, and is not
less evident by our opinion. The whole subject of the surrounding world must be opened before him
in a certain way. That is to be for him a complete psychic reality. Introduction of the worldview
concept as psychological one is explained by this fact.
Consciousness is traditionally understood as the highest level of reflection of the material
world, which is the subject to the transforming activity of human /3/.
Mental reflection of sensual material world is a reflex in its most simple form /11/. Actually
"jerk" means "reflection." Reflex is a holistic mental act with secondary intracerebral and
extracerebral links of somatic periphery, which is a meshed body with the object, the subject of
continuous link of object relations.
In contrast to the reflex, which describes psyche as a process, the view is a relatively stable
structure, which record the information received by the body in the process of reflex reality
reflection.
Any information changes of the environment (in human case, virtually, all his variations can
be considered as informative, because, unlike animals, which respond only to biologically
significant changes in the environment, people tend to react changes in other words, the world is
interesting for a man potentially) involve changes of his behavior /11/. According to S.Smirnov’s
concept, any information perceived immediately by the person turns into some semantic context and
acquires a certain value. It leads to the formation of the so-called "Complexes of associative values"
pop up spontaneously in the perception of the signal. But S.Smirnov’s concept explains rather the
nature of consciousness as associative unity. It does not explain the genesis of cultural significance.
The process of formation of the cultural meaning of the word and view as an individual system of
values was attributed by A. Leontiev.
35
According to his concept the individual exercises the objective activity, which is "a
dynamic, self-sustaining hierarchy entity of interactions with the world, in which there is a product
of a mental model" /5, с.90/.
"Turning to the man, the man's consciousness, we have to introduce another concept, - the
concept of the fifth g-dimension, which reveals the objective world. This is a meaningful word and
the system of values " /5/.
Thus, according to the modern concepts a generalized view of the world is based on
consciousness, which performs two major functions: reflective and indicative.
From the point of view of the modern cognitive theory image is a form of objective reality
reflection. Along with the broad interpretation, synonymous with "reflection" and "psyche" terms,
there is a tradition that relates to the image primarily perceptual form of knowledge. In terms of the
study of ontogenetic development view requires the internalization of action schemes with the
objects /9, с.211/.
Reflective function of view is called "the problem of constructing a multi-dimensional view
of the individual consciousness of the world, the reality view" by A.N. Leontiev /5, с.254/.
It is appropriate to mention a very important feature of consciousness and worldview. Being
the highest form of reflection worldview and consciousness are relative units. They are relative,
because their content is the world around us. Aristotle observed that in thinking there's nothing they
would not previously in the senses.
Ethno-psychological and cross-cultural studies show that, depending on the environment and
cultural features of the differences in people’s psyche is very important, which supports the thesis of
the relativity of the world and consciousness in general.
According to A.N. Leontiev’s theory /5/, /6/ meaning has a dual nature. On the one hand,
meaning is as a unit of social consciousness (national consciousness), and on the other - as the view
of the individual consciousness. Imagination of the importance of social consciousness unity,
crystallizing the total social experience is, first of all, its advanced conceptual standards to forms of
fixation of public knowledge. But public opinion, as well as the individual’s one is heterogeneous to
the people with scientific knowledge; it contains representations, social attitudes (national
stereotypes), characterized by a certain degree of truth, and even superstition. Finally, certain forms
of activity of small social groups generate their own specific, but it is inherent in "figures" of
consciousness. People who realize this activity are: waiters, drivers, managers and coachers of
sports teams, the investigators leading the inquiry, etc. They all have their own values system are
organized in a "standard" and "stereotypes" that make categorical grid, the light they emit in the
situation in the other person relevant to its operations characteristics. And this system of values does
not have to be contained in verbal terms, but can be set, the system of conduct rules arising from his
personal experience. So in this case, the worldview is formed by the direct absorption of senior
experience, traditions and culture of the people, the formation of ethnic identity, through reading the
book, the channels of mass media, and causes the simulation of their living space, the formation of
moral standards "perfect values", with which the individual comes to the assessment of himself or
others, and, ultimately, determines the organization of his life, determine his identity.
The concept of honor, duty and other ethical categories has also their cognitive
representation. Finally, the individual consciousness, the awareness of his life's goals and motives,
the nature of his relationship with other people, obviously, is also a part of the integral level of
individual’s regulation, which is called personality. The provision of such categorical structures that
mediate perception and awareness of the subject of the various substantive areas of activity are
"ordinary" consciousness structures – is a necessary task, as education, training and reclamation
directed not to the concrete human beings, but to real people with personal experience, their
"vision" of the world /8/.
Let us consider the forms of existence of the values in the individual consciousness.
A.A. Leontiev determines the system of reference and contrast of the words in their use in
the activity as the form of the existence of values in the individual consciousness. "The
psychological structure of values is, first of all, the system of differential characteristics values
36
correlated with different kinds of relationships in the real words of the speech, the system of
semantic components, understood not as an abstract linguistic concepts, and in the dynamics of
communication in its entirety linguistic, psychological, social conditioning use of the word" /8,
с.57/. Emphasizing the key role of language as a medium of social experience, culture, A.A.
Leontiev stresses the possibility of fixing the values not only in the form of concepts, but also in the
form of "skill as a generalized mode of action, norms of behavior," etc. Continuing this idea, A.F.
Petrenko suggests that the carriers of values may make such socially-valued behavior as rituals and
national traditions including, expressive movement, artificial languages, stable visual symbols,
gestures, etc. /8, с.57/. Thus, the meaning is understood as a form of generalization, which is a
derivative of activities presented in the form of concepts, images, rituals, skills, etc. /4/, /5/, /6/, /8/.
It shows that the view as the basis of consciousness is the result of reflection of objective
reality in the process of objective activity and communication. Therefore, the content and structure
of consciousness are also largely determined by that activity and interaction, which include the
subject, as well as belonging to a particular ethnic group. This raises the problem of culturallinguistic, professional, and maybe a relativity of the worldview.
On the basis of the consciousness image model we discuss hereafter, we show how is a
mutual interactivity of consciousness and activity, that is, what way the linguistic-cultural relativity
of the worldview can exist.
Mental model is a hard mental unity.
Figure 1 presents a model illustrating the synaesthesis mechanism and sensorial multimodal
view origin.
О1 и О2 – «internal», interceptive and и proprioceptive feelings
Figure 1 Model of sensorial multimodal view (by B.M.Gulyeev)
As you can see, sensorial view, which is the primary form of objective reality reflection, is a
very complex multi-dimensional structure. Feelings, placed in the center of the volume circuit (O1
and O2) to explain the occurrence of the most common and widely mezhchustvennyh relationships,
including mezhsinesteticheskie communication (trades between O1 and O2). Suffice it to recall is
not even used in the metaphorical, and the nominative form of synesthesia vocabulary such as
"serious condition", "stunning roar", "overweight rhythm of the march," "good taste" /2, с. 37/.
tactile
sense
heari
ngсл
ух
sight
О2
О1
taste
smell
In this sense, it is interesting to overlook the model proposed and justified by the authors of
neuron-linguistic programming. Their model explains the functioning of the views in the
presentation layer, in contrast to the model of functioning of the view sensor presented above.
According to this model, the information processed and stored in the mind, is encoded after having
been received. So there are visual, kinesthetic, auditory and digital (semantic) views. Without going
into the details of the concept, we note that the views have a complex organization, and are not just
"pictures" (i.e, images) as they are generally considered at the household level, but are the views
which include the information of different sensory modalities on the basis of synesthesia.
37
To imagine it clearly, we turn to the model proposed by F.W. Vasilyuk.
According to F.V. Vasilyuk’s latest hypotheses, view model can be represented as
psychosemantic tetrahedron, which verticals are "border entities to the objectively existing reality
on the one hand, and to the immediate subjectivity on the other one".
In this model, the outside world is represented with a subject matter, the world of culture
with a value, representative of the language with a word, inner peace with personal meaning.
The internal space is filled with ”vital” plasma. Apparently the "view" is the basis of psychic
reality that is characterized by the "development of the behavior of the world where a human being
build his self-behavior, and his "I" sets the basic guidelines and deployment of this conduct line."
Thus, we see that view is a complex, multi-dimensional unity. Its dimension is given with a
sensory modality, and content is a polymodal sensory plasma synthesizing a holistic model of the
reality objects. "In psychology, a problem of perception should be put as a problem in the
individual’s mind of the constructing a multidimensional view of the world, and reality view. In
another words, the view (perception) psychology is specifically the scientific knowledge of how the
normal course of business, individuals construct their worldview in the process of their activity,
world they live, act, alter and partially create; it is the knowledge of how the worldview functions,
mediating their activity in an objectively real world "/5, с. 261/.
On the verbal-and-cognitive, verbally-logical level a substantial connection between the
phenomena are reflected. This is the level of concepts and sign systems operation (especially
language). The ratio of logical operations and shaped human thought processes depends strongly on
the particular subject activities it performs, and interacts with other people, it is included in. In some
cases, activities and communication requires a person to deal with emerging challenges in front of
him, using logic; here the images play a supplementary role in fixing the results of the logical
processing of information. In other cases, however, shaped processes play the leading role in
thinking /7, с. 70/.
Language is a system of social orients necessary for human activities in the surrounding
world.
It's safe to say that the human consciousness search, recorded through the language, can
reveal features of the worldviews inherent to a particular ethnic group.
The study of worldview features in representatives of different ethnic groups with the help
of "semantic differential" and the following factorization of the data showed that it was deeply
individual, personal and semantic. The study involved 600 people, with 400 Kazakhs (200 - minded
and consider their own language - Kazakh and 200 - thinking in Russian) and 200 – the Russians
among them.
Thus, Figure 2 shows the results of the factorization of data of semantic differential in a
group of the Kazakhs who mind and consider Kazakh as their own language.
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
-0,4
-0,2
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
Figure 2 The semantic space of "Environment - what is it?" scales (the Kazakhs, thinking in
Kazakh). Generalized scales allow us to say that for the Kazakhs thinking in Kazakh the key
dimensions that distinguish their perception of the world is the perception of its complexity,
unavailability, knowledge and danger (1 group of scales), variety, rhythm (repeatability), vitality
and order (group 3), freedom, spontaneity, predictability (group 5), and the ethical
38
uncertainty (group 4). We have deliberately excluded some scales that make certain groups from the
generalization. It is explained by the fact that the factorization of data as a mathematical process – is
formal, and it is impossible to consider meaningful moments.
Data for the group of the Kazakhs thinking in Russian is reflected in Figure 3.
0,15
0,1
0,05
0
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
-0,05
-0,1
Figure 3 The semantic space of "Environment - what is it?" scales (the Kazakhs
thinking in Russian)
At the end of the factorization the scales were grouped into five. this time it was much
more difficult to select appropriate groups of generalized definitions, because of the size of
groups, and a variety of contradictions scales within them.
First of all, attention is drawn to the presence by the subjects of the factors reflecting
the different sensory-sensual modalities of the world perception; in other words, the sensual
aspect of the worldview. These are groups of 5 and 3 scales. Their perception is characterized
as focused on the attention to the own feelings and experiences.
The presence ethic worldview with the respondents is interesting too.
Group of scales 4 unfolds the value-and-evaluation worldview.
The scales of the second group reflect the world perception in terms of proximity,
danger, activity and liveliness.
Let us further analyze the results of the Russian (Figure 4).
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
-0,4
-0,2
0
-0,1 0
0,2
0,4
0,6
0,8
-0,2
Figure 4 The semantic space of "Environment - what is it?" scales (the Russians)
As a result, we concluded that, in the Russians’ view the following aspects of the
generalized world perception dominate: activity, agility, resistance (1 group of scales),
cognition, availability, compliance (group 2), beauty, beauty (group 3), liveliness, mobility
(group 5), unity, harmony, spirituality (the value aspect) (6 group of scales). We did not find
it possible to pick generalized characteristics to the fourth group of scales, therefore, this
group was excluded from the analysis.
Thus, different features of worldview perception and build up are characterized for all
three groups of subjects.
It is an important moment because it points to the viability of claim of ethno-linguisticcultural conditioning of the worldview.
Ethno-cultural features appear in a certain dynamics and are formed under the
influence of by socio-economic, historical conditions of specific ethnic communities. The
39
same features of the cognitive sphere in representatives of different nations have their own
characteristics, manifested in the style characteristics of mental activity and as a result of
formation of a particular worldview. There is a relationship between culture and ways of
thinking, specific to particular people historically.
Culture is a system of consciousness, associated with a particular ethnic group (by L.N.
Gumilev) and the mind (by A.N. Leontiev) as the world view specific to the ethnic group.
Consciousness is identified with the world view, which is revealed to man, which he is
included himself with his actions and states. The value is the most important component of
consciousness, as it is transformed and collapsed in a matter of language ideal form of
existence of the objective world, its properties, connections and relationships. It is That values
that are in the basis of the mechanism of knowledge transfer from generation to generation.
The analysis of the culturally-historical and ethnic representatives of Kazakh and
Russian nationality and empirical evidence suggest that language is a system of social
guidelines required for human activities in the surrounding world. Language is the main
component of the worldview.
Human consciousness, recorded by language means has allowed us to consider the
characteristics of the worldview inherent Russian and Kazakh ethnic groups.
Bibliographical list:
Vasilyuk F.E. The structure of view. Moscow: Psychology questions, 1993 .- №5 .- P.5-19
Galeyev B.M. Synaesthesia and music space. Sverdlovsk: Music. Culture, 1992 .- P.36-43
Karpenko L.A. Brief psychological dictionary. Moscow: Politizdat, 1985 .- 431 p.
Leontiev A.A. Fundamentals of psycholinguistics. Moscow: Sense, 1999 .- 287 p.
Leontiev A.N. Selected psychological works: in 2 volumes Vol.1. - Moscow: Pedagogics, 1983
.- 392 p.
6. Leontiev A.N. Philosophy of Psychology: From Scientific Heritage. Moscow: MGU, 1994.- 228
p.
7. Lomov B.F. Questions of general, teaching and engineering psychology. Moscow: Pedagogics,
1991 .- 296 p.
8. Petrenko V.F. Fundamentals of Psycho-semantics: Textbook. Moscow: MGU, 1997.- 400 p.
9. Brushlinsky A.V. Psychological Science in Russia of the twentieth century: problems of the
theory and history. Ed. by. Moscow: Institute of Psychology, Russian Academy of Sciences,
1997.- 576 p.
10. Rubinstein S.L. Fundamentals of General Psychology. Spb.: Piter, 1999.- 527 p.
11. Smirnov I. Psycho-technologies: Computer psycho-semantic analysis and psycho-correction at
an unconscious level. Moscow: Progress, 1995 .- 416 p.
1.
2.
3.
4.
5.
РЕЛИГИОЗНАЯ ПРИНАДЛЕЖНОСТЬ, КАК ФАКТОР, ВЛИЯЮЩИЙ НА
УСТАНОВЛЕНИЯ МЕЖЛИЧНОСТНОГО КОНТАКТА
Абельдинова А. Т.
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева
Говоря же о религиозной идентификации, ее можно рассматривать в двух аспектах:
1) как теоретический конструкт, способ репрезентации и идеализации объекта
исследования (религиозной группы или единичного её представителя);
40
2) как понятие, близкое понятию «самосознание». В первом случае религиозная
идентичность – это выражение современного среза социального бытия конфессий через
соотнесение представителей этих религиозных взглядов с себе подобными и остальным
миром. Во втором – это самоотождествление индивида с той или иной религиозной
принадлежностью через осознание того, что он разделяет вероучение, культ и
организационные формы данной конфессии.
Под этничностью принято понимать форму социальной организации культурных
различий, совокупность культурных черт, характерных для той или иной этнической
общности. Иногда вместо понятия «этничность» используется синоним «этническая
идентичность». Под этнической идентичностью, как известно, понимается осознание своей
принадлежности к определенной этнической общности, переживание своего тождества с
одной этнической общностью и отделения себя от других /1/
Таким образом, идентификация – это процесс приобщения к себе подобным,
уподобление. Идентичность – это результат идентификации, соотнесение, отождествление
людей с соответствующей общностью; это сложный идейно-психологический феномен, в
котором интегрируются эмоциональное и рациональное, многие свойства, качества,
особенности личности и общества. Этническая идентификация – процесс осознания
индивидом своей принадлежности к этнической группе. Религиозная идентификация –
процесс, в ходе которого индивид причисляет себя к определенной религии и
вероисповеданию.
Духовная специфика современного миропорядка сильно отличается от тех
закономерностей, которые сложились в предыдущие этапы. В наше время естественное
стремление к родным корням, этническая и религиозная идентификация принимают подчас
резкие и негативные формы, сопровождаются нетерпимостью по отношению к
представителям других этносов (особенно живущих по соседству), носителям другой
культуры. Актуализация национального и религиозного сознания, новые политические
реалии, модернизационные процессы в обществе явились факторами воздействия на самую
активную часть общества – молодежь.
Позитивное разрешение социальных, экономических и политических проблем нельзя
осуществить без сбережения и развития ценностей национальных культур.
Принимая во внимание всю сложность и противоречивость формирования
религиозной идентичности в Казахстане, учитывая ее столь долговременное отсутствие в
годы Советской власти, нужно принять во внимание, что формирование религиозности
населения, и особенно в молодежной среде, заслуживает пристального изучения. /2/
В последние годы в Казахстане превалирует тенденция – рост религиозности, самой
общей причиной которого большинство экспертов считают размытость идентификационных
критериев в массовом сознании населения. Естественная потребность людей жить в
«духовной защищенности» вынуждает их обращаться к религии как основе моральных
ценностей. Сегодня в Казахстане, как и во всем мире, религия начинает играть все более
заметную роль в социально-общественных процессах, через религию значительная часть
населения стремится возродить традиционные ценности и нравственные устои. Меняются
роль и место религии в системе общественных отношений. Религиозная идентичность
выступает зачастую как концентрированное выражение мироощущения человека. Особенно
остро это прослеживается у казахстанской молодежи. Считается, что в Казахстане
религиозная идентификация молодежи детерминирована, в том числе и этнической
принадлежностью. /3/
Другое предположение касается отношения различных этнических и религиозных
групп молодежи к новым религиозным направлениям. Существуют группы, ищущие «свою
веру», и группы религиозных консерваторов, считающие, что религия дана от рождения и
менять ее не следует, ибо это безнравственно. /4/
41
Для того чтобы опровергнуть или подтвердить эти гипотезы, нами было проведено
исследование психологических особенностей общения молодежи с лицами другого
вероисповедания с помощью специально разработанного опросника.
Для участия в данном исследовании нами были выбраны:
1. студенты Евразийского национального университета им. Л. Н. Гумилева, в
количестве 10-ти человек, представители атеизма.
2. студенты Евразийского национального университета им. Л. Н. Гумилева, в
количестве 10ти человек, представители ислама
3. студенты Евразийского национального университета им. Л. Н. Гумилева, в
количестве 10ти человек, представители христианства.
Общая выборка: 30 человек, нижняя возрастная граница 17 лет, верхняя- 23 года.
Соотношение представителей русской и казахской национальности 50% на 50%.
Мы получили следующие данные: 80% атеистов относятся к религии положительно,
хотя сами никакого прямого отношения к ней не имеют. 70% атеистов также положительно
относятся к внешним проявлениям религии (ношению хиджаба, нательных крестов и т.д.),
или же, выбирая свой ответ, утверждают, что это дело каждого. 70% представителей атеизма
ответили, что не читают религиозную литературу. 100% атеистов отрицают религиозную
принадлежность как приоритет в своих жизненных ценностях, однако представители атеизма
затрудняются оценить степень значимости вероисповедания. 80% испытуемых ответили, что
для них не имеет значения вероисповедания при выборе сотрудника, работника и делового
партнера. 100% опрошенных в этой группе указали, что для них не имеет значение
вероисповедание при выборе друзей, знакомых и приятелей, а также при выборе спутника
жизни. 70% испытуемых легко вступят в брак с представителями других религиозных
взглядов. 60% испытуемых не считают свои взгляды единственно правильными. 60%
испытуемых сообщили, что нет никакой разницы при общении с представителями разных
вероисповеданий. У 100% опрошенных лица другого вероисповедания вызывают
нейтральные эмоции. 40% атеистов относятся положительно к верующим и 30% негативно.
70% атеистов не раздражают разговоры о Боге и религии. 100% атеистов считают, что
национальность не отождествляется с вероисповеданием. У 70% опрошенных есть среди
знакомых и друзей представители нетрадиционных религиозных взглядов. 70% испытуемых
не подвергались влиянию деструктивных религиозных организаций, однако все же 30%
ответили на этот вопрос положительно. 70% испытуемых считают, то представители
различных религиозных взглядов могут жить в мире и согласии на одной территории, но
30% ответили отрицательно. Ответы данной группы говорят об отсутствии четких позиций и
взглядов по отношению к вопросу о вероисповедании. В группе мусульмане, мы видим, что
60% опрошенных положительно относятся к религии. 50% испытуемых относится к
внешним проявлениям религии (ношение хиджаба, нательных крестов, молитвенные
комнаты в общественных местах и т.п.) нейтрально. 70% опрошенных не читают
религиозную литературу. Для 70% испытуемых религиозная принадлежность не является
приоритетом в жизненных ценностях. Степень своей религиозности испытуемые оценивают
как умеренная. Для 80% испытуемых вероисповедание не имеет значение при выборе
делового партнера, сотрудника, работника. Для 90% испытуемых вероисповедание не имеет
значение при выборе друзей, приятелей, знакомых. 70% испытуемых готовы вступить в брак
с человеком другого вероисповедания. 60% испытуемых не считает свои религиозные
взгляды единственно правильными. Для 60% испытуемых вероисповедание не имеет
значение при выборе спутника жизни, любимого человека. У 60% испытуемых
представители другого вероисповедания вызывают нейтральные эмоции. 60 % испытуемых
относятся к верующим нейтрально. 90% мусульман считают, что вероисповедание не
должно отождествляться с национальностью. У 60% испытуемых среди друзей или
знакомых есть представители нестандартных религиозных взглядов. 80% испытуемых
никогда не подвергались влиянию деструктивных религиозных организаций. 80%
испытуемых считают, представители различных религиозных взглядов могут жить в мире и
42
согласии на одной территории. Группа испытуемых христиане дала следующий результат:
60% опрошенных положительно относятся к религии. 50% испытуемых относится к
внешним проявлениям религии ( ношение хиджаба, нательных крестов, молитвенные
комнаты в общественных местах и т.п.) положительно. 50% опрошенных
читают
религиозную литературу. Для 90% испытуемых религиозная принадлежность не является
приоритетом в жизненных ценностях. Степень своей религиозности испытуемые оценивают
как умеренная. Для 80% испытуемых вероисповедание не имеет значение при выборе
делового партнера, сотрудника, работника. Для 70% вероисповедание не имеет значение при
выборе друзей, приятелей, знакомых. 80% испытуемых готовы вступить в брак с человеком
другого вероисповедания. 70% испытуемых не считает свои религиозные взгляды
единственно правильными. Для 100% испытуемых не имеет значение вероисповедание при
выборе спутника жизни, любимого человека. 80% опрошенных утверждают, что нет
никакой разницы при общении с лицами другого вероисповедания. У 80% испытуемых
представители другого вероисповедания вызывают нейтральные эмоции. 70 % испытуемых
относятся к верующим положительно. 90% христиан не раздражают разговоры о Боге и
религии. 100% опрошенных считают, что вероисповедание не должно отождествляться с
национальностью. У 80% испытуемых среди друзей или знакомых есть представители
нестандартных религиозных взглядов. 60% испытуемых никогда не подвергались влиянию
деструктивных религиозных организаций. 90% испытуемых считают, представители
различных религиозных взглядов могут жить в мире и согласии на одной территории. По
полученным нами данным, мы можем сделать следующие выводы: Проблемы конфликтов на
религиозной почве практически нет. Большинство испытуемых во всех трех группах
считают, что представители разных религиозных взглядов могут уживаться в мире и
согласии, а также, что представители других религиозных взглядов не вызывают у них
негативных эмоций. Религиозная принадлежность не является фактором, влияющим на
установление межличностного контакта. Большинство испытуемых во всех трех группах
утверждают, что нет никаких отличий при общении с представителями своего
вероисповедания и представителями других религиозных взглядов. Вероисповедание не
влияет на выбор друзей, личного окружения, спутника жизни и деловых партнеров.
Национальность и вероисповедание не тождественны между собой. Однако 90% мусульман
являются казахами, 90% христиан являются русскими. Среди представителей атеизма 50%
являются казахами, 50% русскими.
1)
Степень религиозности молодежи Казахстана оценивается как средняя и
умеренная. Для большинства опрошенных религия не имеет значимости, молодые люди
нацелены на профессиональный и личностный рост и полную реализацию своих
возможностей.
2)
Система ценностей атеистов, мусульман и христиан не имеет существенных
различий. В основе приоритетов у всех трех групп лежат общечеловеческие ценности, а не
теологические.
Подводя общий итог, можно сказать, что казахстанская молодежь настроена
толерантно к представителям различных религий.
Литература
1. Балаева А. Г. Модели идентичности современного горожанина в поликультурной среде
(на примере города Алматы). // Евразийское сообщество. № 2 (70), Алматы, 2010.- С.131133
2. Балаева А. Г. Алматы қаласындағы діни ахуалдың негізгі тұстары: социологиялық
талдау. // Когам жане Дауир. № 2, КИСИ. Алматы, 2010.- С.64-67.
3. Балаева А. Г. Социологические модели изучения этнической и религиозной
идентификации молодежи в условиях социальной реальности Казахстана (в соавторстве)
// Вестник АГУ при Президенте РК, № 2, 2010, с.39
43
4. Балаева А.Ғ. Еңсесі асқақ Елорда өзінің бірінші мүшелінен шығуға жақын. // Ақиқат. №7
шілде, 2010.- 20-23 бет.
ТҰЛҒАДАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ АУЫТҚУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Аязбаева С. К.
Астана Медицина Университетінің АҚ аға оқытушысы
Адам ортада өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда адамдар мінезқұлық әрекетімен ажыратылады. Психологияда «мінез» ( грекше характер – із қалдыру ) бұл
дербестік мағынасы бар барша адамға байланысты ұғым деп саналады.Әрбір адамның мінезі
жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттерден көрінеді. Мінездің қасиеттері мен
ерекшеліктері әркімде әрқилы болып келеді. Адам мінезінің көріністері әртүрлі оқиғаларға
да байланысты. Ол сол кездегі адамның іс –әрекетіне, ерік – жігеріне , көңіл – күйіне , ақыл –
ойына да байланысты болады. Адам мінезінің белгілі түрде қалыптасуы оның қоршаған
дүниеге қатынасына байланысты.
Қазақ халқының түркі тектес халықтардан ерекшеленіп тұратын өзіндік сипаттық
қасиеттерін Ы.Алтынсарин еңбектерінен көреміз. Оның айтуынша «қазақ халқына
қарапайымдылық пен кішіпейілділік , ашық жарқын көңіл мен кеңпейілділік , өзге нәсілді
адамдарға деген достық және сыйластық көзқарас , қонақжайлылық пен пайымшылдық
сияқты қасиеттер тән» - дейді. Қазақтардың өз жері мен Отанына , туған еліне деген шексіз
сүйіспеншілігі , мал шаруашылығымен айналысуға икемділігі , иман достығы мен
балажандылығы , өмірдің қиыншылықтары мен әділетсіз істерге төзімділігі , сөз өнерін
ардақтауы , шешендік қабілеті , еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы олардың жалпы ұлттық
қасиеттері болып табылады. Педагог Р.М.Қоянбаевтың: «мінез- құлық тәрбиесі –
шәкірттердің саналы тәртібі, пайымды мінезі туралы түсінігін қалыптастыру , оған сәйкес
сезімі мен сенімін тәрбиелеу үшін тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс әрекеті »,- деген.
Ж.Аймауытов «Тәрбие» мақаласында «адам мінезінің, ақыл қайратының әр түрлі
болуы тәрбиенің түрлі түрлі болуынан....» деп , алдымен бала тәрбиесіне көңіл бөлуге
шақырады. Тәрбие дегеніміз- ол ұзақ та, күрделі процесс болып табылады. Сондықтан
,адамзат дамуының қай кезеңінде де тәрбиені жетілдіріп отыру қажет деп саналады. Біз
тәрбиенің ең басты шартын мемлекет мүмкіндігінен туындайтын қажеттіліктен бастауымыз
керек.
Швейцарияның
демократпедагогы
Иоганн
Генрих
Песталоццидің
пікірінше:«тәрбиенің негізгі мақсаты – адамды қалыптастырумен қатар,баланы қоғамға
араластырып, жаттықтыру арқылы дұрыс мінез құлыққа тәрбиелеуге болады» деген
көзқарасынан тұлғаның адамгершілік санасын, сезімін, еркін, мінез-құлқын тәрбиелеуге
мүмкіндіктер бар екенін көреміз. Мысалға: жыраулар поэзиясының көшбасшысы , XY- ғасыр
әдебиетінің өкілі Асан Қайғының толғауын алып қаралық :
Еділ бол да , Жайық бол
Ешкімменен ұрыспа.
Ердің құны болса да
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер ,
Бұрынғыны қуыспа.
Мінезі жаман адамға ,
Енді қайтып жуыспа.
Тәуір көрер жақсыңмен
Жалған айтып суыспа.
44
Өлетұғын тай үшін
Көшетұғын сай үшін
Желке терің құрысып
Ешкімменен ұрыспа.
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің
Түбі терең қуысқа?
Бұл шумақтан адамның кең пейілді болу керектігі , кешірімді болуға жетелеу ,
жағымсыз мінезді адамнан аулақ болып , тәуір көретін адаммен суыспау керектігін
ұғынамыз. Мұнда өмірдің жалған екендігі сондықтан адамдардың ұсақ түйек мі нез құлықтан дүниенің тірлігі үшін өкінішке ұрындыратын іс - әрекеттен аулақ болуға
меңзейді, уағыздайды, тәрбиелейді, яғни ерік, жігер, қайрат, ұстамдылық
қасиеттерінің дамуына көмектесу көзделінеді. Тұлға ретінде адамдардың мінез құлық тұжырымдамасын әлеуметтанушы Э.Дюркгеймнің «аномия – заңсыздық»
теориясынан да көруімізге болады,ал Р. Мертонға жүгінсек мінез - құлық
ауытқушылығының
себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің
әлеуметтік жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді . Ауытқымалы
мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық , геофизикалық ,
экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы: шу , геомагниттік өзгеріс , таршылық
жағдайлары үрей туғызып агрессивті, қажетсіз мінез -құлықтың көрінуіне әкеліп
соғады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді.
Оларға:экономикалық жағдай , мемлекеттік саясат , салт дәстүр , бұқаралық ақпарат
құралдары, этикалық құрылым , әлеуметтік мәртебе , референтті топ,отбасының өмір
стилі, деңгейлері , отбасындағы өзара қарым -қатынас, отбасындағы тәрбие, достары
, басқа да маңызды адамдар жатады.
Ауытқыған мінез - құлықтың көрсеткіштеріне : агрессия , демонстрация ,
оқудан шығу, еңбектен бет бұру , үйден кету , алкоголизм , наркомания , қоғамға жат
қылықтар , жыныстық жат мінез құлық , суицид жатады.Олар жалпы қоғамға ,
айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді.Адамның мінез
- құлқының ауытқуы жасөспірім шақта, күйзелгенде, жұмыстан кеткен жағдайда,
алданған жағдайда, күйінген, ренжіген жағдайда болуы мүмкін. Сол үшін
балалардың ауытқымалы мінез -құлық мәселелерін шешуге ата аналардың өздерінің
қызығушылығы және әлеуметтік белсенділігі үлкен рөл атқарады. Балаларға
әлеуметтік қолдау тез , әрі тиімді болу,отбасында әлеуметтік психологиялық
қызметтің болуы, баланың қатал күн тәртібін орнату қажет. Оған балалар –
жасөспірімдер клубын , мектептен тыс және мектеп ішіндегі үйірмелерді, белсенді
сыныптарды , қоғамдық ұйымдарды қажетінше көбейту керек деген пікірдеміз.
Қорыта келгенде, әлеуметтік мінез -құлықтың түбегейлі қалыптасуын әрбір тұлғаның
қоғам талаптарына мейлінше тиімді бейімделуіне және қауіпсіздік пен өзін - өзі
қорғаудағы сана- сезімін нығайтудың мүмкіндігінде деп бағаланылады. Ол үшін
әрбір адам, әрбір отбасы жұмыла жұмыс жасаулары тиіс. Сонда ғана өзіміз өмір
сүріп отырған қоғамда келеңсіз оқиғалар белең алмайтындығына сенімдімін.
Пайғамбарымыз с.ғ.с: «Қиямет күні мүминнің таразысында көркем мінез құлықтан
салмақты нәрсе болмайды » - деп айтқан. Сондықтан, ерік – жігерді сабыр сақтауға
жұмсап , мейлінше салқынқандылықпен әрекерт жасауға тырысқан абзал. Бұл біздің
қолымыздан келетін іс.
45
ПСИХИКАЛЫҚ САУЛЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАСЫ
Байжұманова Б.Ш.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті
Қоғамдағы өзгерістер адам психикасыныа әсер етпей қоймайды. Қазіргі кездегі қоғам
санасының қарқынды жағдайда байқалып жатқан құбылыстары әрбір адамның даралық
санасының да қарқынды өзгеріп жатқандықтың дәлелі. Осыған орай қоғамның саулығы әрбір
тұлғаның психологиялық саулығына тәуелді болып табылады.
Жеке адамның психологиялық саулығы көптеген психологиялық әдебиеттерде
бірнеше категориялар бойынша сипатталынады. Айталық,
Психологиялық саулық анықтамаларына талдау жасау арқылы оның көптеген
аспектілерін қарастыруға болады. Ең алдымен, психологиялық денсаулықты психикалық
нормадан ауытқу ретінде қарастырылады.
Оған қоса, псиикалық денсаулықты мәдениеттің, эмоциялардың және психикалық
денсаулықтың өзара қатынастары тұрғысынан қарастыруда: «Психикалық денсаулық, бұл –
ең алдымен, әр түрлі психикалық қасиеттер мен процестердің балансы (басқа біреуге беру
және одан алу, жалғыз қалу және басқалардың ортасында болу, өзіне деген және басқаларға
деген махаббат арасындағы баланс және т.б.)». Ал психологиялық денсаулық проблемалары
психологиялық көмектің, бұйрықшыл емес, медициналық емес психотерапия мен дара
психологиялық кеңес берудің аясында қарастырылады.
Атап айтқанда, А. Маслоу адам табиғатын зерттеуде «психологиялық мағынадағы
денісаулар», бұл - өзін-өзі жоғары дәрежеде кемелдендірген адамдар деп тұжырымдаған.
Психологиялық денсаулық – тұлғаның негізін құрайтын және оның дамудың кез
келген кезеңінде даралық және жас ерекшелік-психологиялық мүмкіндіктерін
кемелдендіруге жағдай жасайтын іштей аман-саулылығының (үйлесімділіктің) динамикалық
күйі /2/.
Бірқатар психологтардың еңбектерінде психикалық денсаулық психологиялық
қолайсыздық пен психологиялық жайлылықты бастан кешірумен салыстырылады.
Психологиялық қолайсыздық депривацияға алып келетін бала қажеттіліктерінің
фрустрациясының нәтижесінде туындайды. Бала қажеттіліктерінің бір немесе бірнешеуінің
фрустрациясы әртүрлі психосоматикалық аурулар (өкпе ауруы, құсу, бас аурулары және т.б.)
түрінде көрінетін мектептік невроздың негізінде жатады. Патогенездегі басты рөлді,
А.И.Захаров атап көрсеткендей жеке тұлғаның қарама-қайшы қатынастарының
қақтығысуын, сәйкес келіспеушілігін білдіретін, психологиялық, яғни ішкі қарамақайшылықтар атқарады. Қарама-қайшылыққа тән күйзелістер – жеке тұлғаның қарымқатынас жүйесінде орталық орынды алған жағдайда және дау-дамай патогенді қысым жоқ
болып, туындаған жағдайдан рационалды, тиімді шығу жолдары болмаған жағдайда ғана
аурудың туындау көзі болады /3/.
Сонымен, психикалық денсаулықтың негізін онтогенездің барлық кезеңдеріндегі
баланың толыққанды психикалық дамуы құрайды.
Руханилықты – жеке тұлғаның ерекше эмоциялы-рухани күйі ретінде, абсолютті
құндылықтар – шындық, сұлулық, жақсылыққа бағдарланған және оларды заттық-мақсаттық
іс-әрекет пен қарым-қатынаста жүзеге асыруға тырысатын адам саналылығы ретінде түсінуге
болады.
Енді тұлғаның өзіндік бағасы мен өзіндік баға сипатына орай психикалық хал
ахуалын қарастырайық.
Өзіндік баға тұлғалық базалық қасиеттер, оның негізгі функциялары тұлғаның
тәуелсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін қорғаныс қызметін атқарады, яғни
тұлғаның мінез құлқын реттеуші, қалыптастырушы психологиялық категория /4/.
Бірқатар зерттеушілер О. И Мотковтың «Жизненное предназначение» әдістемесін
жүргізе отырып, мынадай қорытынды жасайды. Әртүрлі көрсеткіштегі өзіндік баға тұлғаның
46
өзіндік шыңдалу деңгейіне , соған орай, оның психологиялық саулық деңгейіне де тікелей
байланысты. Яғни тұлғаның тәндік және психологиялық жағдайының жоғары деңгейі
психологиялық саулығын нығайтады және өзіндік шыңдалуын қамтамасыз етеді.
Өзіндік баға, яғни тұлғаның өзін өзіне, өзінің мүмкіншіліктеріне, қасиеттеріне және
басқалармен қарым қатынас кезінде алатын орныныа берген бағасы, адамның мінез
әрекеттеріне, оның іс әрекет нәтижелеріне әсер етеді. Өзіндік бағаның потенциалды
мүмкіншілігін кейде тартымдылық (белсенділік) деңгейі деп те атауға болады. Ал
тартымдылық деңгейі ең алдымен, адамның өз іс әрекетінің сәттілігі мен сәтсіздіктерін
субьективті бастан кешіру негізіне орай қалыптасады.
Т.Шибутани өзіндік баға туралы: «Егер тұлға өз құндылықтарымен сипатталынатын
болса, онда оның функционалды бірлігін өзіндік баға құрады»/5/.
Мен қонцепциясындағы жайсыздықтар мен жағымсыздықтарғ яғни өзіне
сенімсіздіктің төмендігі, бас таруды сезінудегі қорқыныш, өзіндік бағаның төмен болуы
әлбетте оның мінез ірекеттерінің салдарына әсер етеді.
Лондондық Модсли госпитальдің біртоп зерттеушілері (Eysenk,Himmelweit,1946)
қызық факт келтіреді: тартымдылық деңгейінің көпжақтылықғы мазасыздану деңгейі жоғары
патологиялы тұлғалар қалыптағы тұлғаларға қарағанда (неврастиктер мен дистимдік типтегі
тұлғалар) алдына өте жоғары деңгейдегі мақсаттарды қояды, ал истерик типтегі тұлғалар
тартымдылық деңгейі төмен, өзі осы уақытқа дейін қол жеткен табыстарыныан төмен
мақсаттар қояды екен,
Кузьмина Ю. В. Диссертациялық зерттеу жұмысында «Оценка уровня здоровья и
образа жизни» Р.Страуба, тест «Оценка системы ценностей личности» М.Рокича, шкала
«Актуальной флексибильности» и шкала «Лжи» Г.В.Залевского (ТОРЗ), «Краткая шкала
измерения самоактуализации» (Джоунс и Крэндел, 1986) әдістемелерін жүргізе отырып,
денсаулық және салауатты өмір жастардың өзін өзі жүзеге асыру белсенділігіне, олардың
белсенді өмір сүруіне, күрделі оқу және кәсіби іс әрекеттерді таңдауына байланысты деп
көрсетеді. /6/.
Н.Г.Фирсова »Самооценка как фактор психологического здоровья пожилых людей
после выхода на пенсию» деп аталатын жобасында өзін өзі бағалау көсеткіші оның
пратикалық өмірінде үлкен мәне бар, өзі туралы шынайы білім, адамның тек қол жеткізген
табыстары мен сәтсіздіктерін бағалап қана қоймайды, адекватты өзіндік бағаның
қалыптасуына да зор әсер етеді, деп көрсетеді. Тұлғаның өзіндік бағасын зерттеу оның
тұлғалық ерекшеліктерін, мінез әрекеттері мен іс әрекеттерін түсініп қана қоймай, өзіндің
ішкі әлемін сапалы бағалауына да әсер етеді /7/.
ТА Рытченко өзіндік бағалауға мынадай сипаттама береді: адам өзін өзі тану
барысында қандай да бір өзіне деген эмоциялық құндылықтық қатынас, қалыптасады, өзін
дұрыс бағалау, өзіндік үйлесімділікті білдіреді. Ал бұл дегеніміз тұлғаның психикалық
саулығы деп айтуға болады.
Өзіндік бағасы өте төмен болған жағдайда, өзіндік сенімділігі жоғалады, ұяңдық,
тұйықтық пайда болады, өзіндік қабілеттіліктері мен қасиеттерін жүзеге асыры алмайды.
Мұндай адамдар алдына төмен мақсаттар қояды, сәтсіздіктерді әсерелетіп жібереді, өзіне
үнемі сыни қарайды, басқалардың қолдауын күтеді, мұның барлығы жарымжандыққы әкеп
соғады. Осыдан өзі бақытсыз сезініп психикалық саулығы нашарлауының көрсеткіші бола
алады.
Позитивті өзіндік баға адамның бүкәл өмірінің кепілі. Яғни адекваты өзіндік баға
тұлғаның толыққанды психикалық саулығының негізгі белгісі. /8/.
Өзін үнемі төмен бағалауы салдарынан адам біртіндеп эмоциялық қысымға тірелед,
тіпті адамды қылмыстық әрекеттерге апарады, жинақталып қалған агрессияның бұрқ етіп
шығуна әсер етеді. /9/
Е.В. Москалева өзінің «Влияние самооценки на психологическое благополучие
личности в юности» деген еңбегіндегі эмпирикалық зерттеулер (К. Рифф ұсынған «Шкала
психологического благополучия» (ШПБ), (Ryff, 1989) и «Опросник самоуважения» ДеБоис
47
(DuBois, 1996) әдістемелерін жүргізе отырып, жасөспірімдердің жоғары адекватты өзіндік
бағасы оның жеке басының психологиялық жайлылығын анықтайды, деп көрсетеді.
К. Рифф теориясы бойынша психологиялық жайлылық автономды және қоршаған
ортаны өзіне баулумен сипатталады /10/.
Социологтардың зерттеулері бойынша өзіне сенімсіз адамдар, өзінің жұмысы мен
жалақысына қанағаттанбайды, осыдан келіп өмірлік мәні төмендей бастайды, қаржылық
жағдайы демалысты, тамақтануды, бос уақытын ұйымдастырудың сапасына тікелей әсер
етеді. Мұның барлығы адамның тек психикалық саулығына ғана емес, тән саулығына да,
адам ағзасына да әсер етеді /11/.
Адекватты өзіндік баға сау тұлғаның негізгі көрсеткіші, егер өзіндік баға төмен болса,
онда ол адамды түрлі психологиялық проблемелар мен психикалық бұзылыстарға әкеп
соғады.
Бехтеревтің айтуынша психологиялық сау тұлғаны дамытудың негізгі факторлық
жағдай: бірінші және бастысы адамның табиғаты, әкесінің ата тегі антропологиялық
ерекшелігі, яғни биологиялық тұқымқуалаушылығы, екінші адам организімі мен тұқымының
дамуының жағдайы.
GRC өзара әрекеттесу орталығы тренинг компаниясының директоры Ю. Кузнецов
«сәттілікке талпыну өзіндік төмен баға белгісі» атты мақаласында адамның мақсаттарының
орындалуына алып баратын жеті қадам жасау керектігін және сол жеті қадамды сипаттап
береді /12/.
Әдебиет
1. Практическая психология образования. Под ред. И.В. Дубровиной. - М., 2004.
2. Шерьязданова Х.Т. Нығметова Қ.Н. Психикалық және психологиялық денсаулық.
//Қаз.мем.қыз.пед.институтының Хабаршысы №6 (2) 2007).
3. Волков Г.Д. Проблемы изучения психического здоровья и разработка комплексных
психогигиенических мероприятий в Сибири М., 1980.
4. Березовская А.А.Взаимосвязь самооценки и самоактуализации в контексте
психологического здоровья.
5. Шибутани Т. Я-концепция как персонификация// Социальная психология. Пер. с англ.
В.Б. Ольшанского.:Ростов н/Д., 1988.-С.193-212.
6. Кузьмина Ю. В. Диссертационное исследования, 2011 год
7. Фирсова Н.Г. интернет-издание «Психологическая газета».
8. www.psinside.ru
9. http://lady.gazeta.kz
10. Москалева Е.В. Влияние самооценки на психологическое благополучие личности в
юности.
11. 05-01-2013 1:15:57, Natakissya
12. http://bs-grc.ru
ФОРМИРОВАНИЕ СОЦИАЛЬНО-ПРАВОВОЙ АКТИВНОСТИ МОЛОДЫХ
РЕПАТРИАНТОВ
Баймолдина Л.О., Акымбек Г.Ш., Дуйсенбеков Д.Д., Калымбетова Э.К.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ.
Социально-правовая активность выражается в понимании человеком его личной
ответственности за состояние законности и правопорядка в стране. Она состоит в том, что
48
человек
постоянно
осознаёт
себя
гражданином
Республики.
Ему
чужд
индивидуалистический принцип "меня это не касается".
С научной точки зрения, многие общественные процессы невозможно оценить
однозначно. А потому требуется глубокий анализ различных подходов и позиций,
выдвигаемых специалистами, которые, так или иначе, исследовали сферу правовой культуры
общества, формирования правосознания и правового поведения человека в обществе.
Вспомним о том, что правовая культура определяется уровнем правосознания, правовой
активности индивидов, живущих в рамках определенного коллектива, степенью
прогрессивности юридических норм и юридической деятельности (правотворческой,
правоприменительной, правоохранительной). Ее основу составляет система знаний и
понимания права, а также действия в соответствии с ним, что оказывается напрямую
взаимосвязанным с состоянием образования в обществе.
Воспитать человека с социально-активным поведением — значит подготовить
активного проводника в жизнь правовой политики, организатора и участника решения,
текущих и перспективных задач укрепления правовой основы государства, защитника
личности, ее прав и свобод, собственности, природной среды, общественного и
государственного строя, конституционного порядка, мира и безопасности человечества.
Формирование социально-активного правого поведения должно начинаться
с формированием гражданственности, ибо правовая активность молодого репатрианта тесно
связана с высокой идейной убежденностью, систематическим участием в решении
общественных дел, преданностью нравственным идеалам и принципам гуманизма,
стремлением им следовать, их отстаивать, проявление активной позиции, душевным
и внимательным отношением к людям.
Понимание необходимости личного вклада в правоприменительную деятельность,
в совершенствование правовой системы, в предупреждение нарушений законности
и правопорядка приходит к молодому репатрианту вместе с чувством любви к Родине,
сознанием ответственности вместе с чувством любви к Родине, сознанием ответственности
за ее процветание, продвижение по пути прогресса. Шаг за шагом развивается у него чувство
долга, приобретая полноту и многогранность по мере формирования мировоззрения.
Молодой репатриант начинает осознавать свой долг как систему конкретных обязанностей
перед обществом, перед государством.
Стержнем формирования социальной активности молодого репатрианта является
идейность. Многие к идейному воспитанию относятся с настороженностью, критически, как
к продукту тоталитарной системы. Между тем, идейное воспитание подрастающего
поколения и сегодня остаётся одной из важнейших задач. Правда, содержание его теперь
несколько изменилось. Оно должно основываться на идеологии национальной
независимости и направляться на воспитание у молодых репатриантов чувства постоянной
озабоченности судьбой Родины, народа, стремления к укреплению её политической,
экономической и правовой основ. Молодые репатрианты должны понять процессы,
происходящие в обществе, захотеть бороться с явлениями, тормозящими происходящие
в Республике преобразования, выработать активную жизненную позицию и сознательно
добиваться торжества законности и правопорядка. А для этого необходимо вызвать
у молодых репатриантов интерес к государственно-правовой сфере жизни общества,
понимания ценности права не только для общества, но и лично для каждого его члена.
Заинтересованность, увлечение — это один из важнейших факторов развития социальной
активности молодых репатриантов.
Важное условие формирования социально-правовой активности молодых
репатриантов — уважение его достоинства, отказ от командных форм общения с ним. Надо
не декларировать правовые нормы. А убеждать молодых репатриантов в их правильности,
увлекать молодёжь полезными делами, побуждать к ответственному поведению. Если
добиваться от молодых репатриантов лишь слепой исполнительности, беспрекословного
следования приказам, она никогда не избавится от инфантильности, социальной незрелости.
49
Поток формирующегося сознания подрастающего поколения должен направляться
на то, чтобы все приобретенные знания, все жизненные впечатления побуждали его к
серьёзной внутренней перестройке, обогащались собственной мыслью и становились
состоянием личности. Только человек с напряженной внутренней жизнью способен
самостоятельно действовать в интересах общества, не дожидаясь специальных поручений
и заданий.
Социально активная личность — это непременно творческий человек, проявляющий
самостоятельность мышления во всех сферах жизни, в том числе и в правовой. Социально
активная личность характеризуется качествами общественного деятеля. Поэтому
необходимо поддерживать общественную инициативу молодых репатриантов. В этой связи
следует отметить значение для воспитания социально-правовой активности молодых
репатриантов вовлечение её в правоохранительную и природоохранительную деятельность,
что вырабатывает опыт укрепления законности и охраны правопорядка /1/.
Важнейшим регулятором поведения человека является и самосознание личности. Оно
определяет его отношение к людям, его самокритичность, требовательность к себе. Но надо
помнить, что самосознание может быть как положительным, так и отрицательным. И задачей
правового воспитания молодых репатриантов является развитие самосознания,
обеспечивающего уверенность в своих силах и уважение к самому себе.
К настоящему времени уровень правосознания граждан, правовой культуры
становится важным критерием определения цивилизованности общества и играет ведущую
роль в становлении правовой государственности. Если правовое образование рассматривать
в качестве элемента системы правовоспитательного процесса, то, становится ясным, что оно
является необходимым звеном правовой социализации личности, в рамках которой
формируются ее ценностно-правовые ориентации. Последние играют важную роль в
определении правомерного («юридически грамотного») поведения субъекта в жизни.
Именно поэтому проблема социально-полезного поведения личности и
сформированной на его основе правовой активности представляется нам одной из наиболее
актуальных и важнейших не только для современного казахстанского общества, которое
переживает сегодня период своего становления в новом качестве, но и для стран с развитой
демократией, поскольку устойчивость и эффективность общественного развития последней в
значительной мере, определяется поведенческим фоном, правосознанием и правовой
культурой личности. Проблемы правовой активности и правового воспитания в 80-е годы
XX века были всесторонне исследованы в работах С. В. Юшина /2/. В конце 90-х годов
И.А. Крыгина предприняла попытку системного анализа правовой культуры и правового
воспитания с целью уяснения их роли в социальном и правовом пространстве общества, где
важнейшими факторами формирования личности рассматривались социально-правовая
активность и правовая социализация личности /3/. Вместе с тем ею было определено
значение правовоспитательного процесса в формировании правомерного поведения и
социально-правовой активности человека. Теоретические вопросы эффективности правового
воспитания и правовой активности в 80-е годы XX века детальным образом разработаны
В.В. Головченко /4/. Следует обратить внимание и на работы постсоветского периода,
оказавших значительное влияние на дальнейшее развитие проблемы правовой активности
личности, в которых по-новому акцентировалось внимание на вопросы формирования
правового сознания личности. Например, Н.Ю. Евплова исследовала правовое сознание
молодежи /5/. Автор сделала вывод о том, что главным средством устранения дефектов
правового сознания молодежи может быть разработка и реализация программы правового
воспитания молодых репатриантов. Помимо этого Л.Д. Мостовщиков разъяснил роль
правового сознания в системе регуляторов социального поведения личности, в том числе и
субъекта образовательного права /6/. Вопросы формирования правовой культуры личности
на основе ее правовой активности и ее роли в гражданском обществе поднимались в трудах
С.А. Желановой /7/, И.Ю. Новичковой /8/, А.Н. Бабенко /9/ и другиe. Так, например,
50
А.Н. Бабенко проанализировал проблемы правовой культуры личности с позиции
общеконцептуальных подходов, А.П. Семитко показал важность правовой культуры как
субъективного фактора реализации права, где активное поведение человека есть важнейшее
условие эффективности правореализационного процесса /10/. Вместе с тем нам
представляется, что с точки зрения современных реалий, основанных на радикальных
изменениях, происходящих в политико-правовой жизни современного общества, проблема
поведения личности, ее активности и активной жизненной позиции нуждается
соответственно и в своем новом концептуальном осмыслении. Изменяются парадигмальные
связи между обществом, государством и личностью. При этом правовое развитие общества,
протекающее в сложной системе взаимосвязей с происходящими переменами в социальной
жизни, требуют и нового видения сложившейся ситуации. Изменения правовой жизни таким
образом ведут к переосмыслению, результатом которого станет и основание новой правовой
доктрины /1/. Это не может не отразиться на формировании нового мышления, нового типа
ментальности, правосознания, а, следовательно, и правовой активности молодых
репатриантов. Сегодня правовая активность видится нам как важнейшие условие
формирования в Казахстане институтов гражданского общества, в котором личность играет
приоритетную роль.
Литература
1. Кожевников С.Н. Правовая активность: понятие и сущность // Правоведение. 1979. - № 4.
–С.56-64.
2. Юшин С.В. Проблемы правового воспитания несовершеннолетних: Дис. ... канд. юрид.
наук. - М., 1983. – 152 с.
3. Крыгина
И.А.
Правовая
культура,
правовое
воспитание
и
управление
правовоспитательным процессом в современном российском обществе: Дисс... канд.
юрид. наук. - Ростов-на-Дону, 1999. – 144 с.
4. Головченко В.В. Теоретические вопросы эффективности правового воспитания: Дис...
канд. юрид. наук. - Киев, 1982. – 132 с.
5. Евплова Н.Ю. Правовое сознание молодежи: Дис... канд. юрид. наук. - Волгоград, 2000. –
148 с.
6. Мостовщиков Л.Д. Правовое сознание в системе регуляторов социального поведения:
Дис... канд. филос. наук. - Омск, 1995. – 154 с.
7. Желанова С.А. Правовая культура личности: Дисс... .канд. филос. наук. -Саратов, 1995. –
155 с.
8. Новичкова И.Ю. Правовая культура в гражданском обществе: Дисс. ... канд.соц.наук. Саратов, 1995. – 146 с.
9. Бабенко А.Н. Правовая культура личности: Дисс... канд. филос. наук. - М., 1996. – 135 с.
10. Семитко А.П. Развитие правовой культуры как правовой прогресс: Дис. ... д-ра юрид.
наук. - Екатеринбург, 1996. – 280 с.
ВЛИЯНИЕ ТЕМПЕРАМЕНТА
НА ИЗУЧЕНИЕ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА
Бекова Ж.К. кандидат психологических наук
Евразийский Национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Алтынбекова М., студентка 2 курса,
Университет «Астана»
В своем Послании к народу Казахстана Н.А. Назарбаев подчеркнул о важности
знания казахстанцами трех языков: «В Казахстане уделяется большое внимание развитию и
51
изучению государственного языка. Но это не означает, что мы должны ограничивать наших
граждан только одним казахским языком. Русский язык - один из шести языков ООН,
международный язык и мы должны не снижать то знание, которое у нас есть. Наши дети и
мы должны знать английский язык, язык по которому делаются инновации и новые
технологии, которые необходимы для глобального мира. Он необходим всем, потому что в
глобальном мире объективно английский язык стал востребованным, необходимым
языком»./1/
Изучение иностранных языков детям дается намного легче, чем взрослым. Но в
зависимости от темперамента дети совершенно по-разному осваивают новый язык.
В психологии под темпераментом (лат. смесь, соразмеренность) понимают
совокупность индивидуальных свойств психики человека, проявляющихся в его поведении и
деятельности. Важным свойством темперамента является его относительная устойчивость на
протяжении жизни человека. Другими словами, это унаследованные свойства нервной
системы, оказывающие влияние на быстроту усвоения знаний и формирования навыков.
Именно эти свойства определяют общую психологическую активность, темп и ритм
деятельности, эмоциональность, а также оказывают влияние на память, внимание,
восприятие. У одних людей психическая деятельность протекает равномерно, они спокойны,
уравновешены, иногда медлительны, их движения скупы и целесообразны. Другие же,
наоборот, очень подвижны, беспокойны, шумны и оживлены /2, с 14/.
Существует четыре основных типа темперамента: холерический, сангвинический,
флегматический и меланхолический. Артемов В. А. в своих трудах рассматривал влияние
темперамента на изучение иностранного языка.
Холерик является обладателем непростого темперамента. Неуравновешенный, иногда
вспыльчивый, бывает сложным собеседником. Сам иногда страдает от своей
раздражительности и вспыльчивости, но ничего с ними поделать не может и теряет контроль
при эмоциональных обстоятельствах. Однако, при наличии интереса проявляет завидную
инициативность, энергичность и принципиальность. Языки зачастую даются холерику
легко, “с налету”. Будучи по натуре экстравертом, он стремится к новым контактам, к
общению с людьми и с легкостью вступает в беседу, не испытывая робости перед языковым
барьером. Хорошая вербальная память и быстрота реакции также позволяют холерику легче
осваивать язык. Факторами, затрудняющими изучение, могут быть отсутствие усидчивости и
эмоциональные перепады.
Сангвиник обычно быстро приспосабливается к новым условиям, деятелен и
продуктивен в работе, вызывающей живой интерес. Легко вступает в контакт с новыми
людьми, непоседлив и нуждается в новых впечатлениях. Часто испытывает затруднения при
выполнении длительных и монотонных операций. В связи с этим не может успешно
выполнять дело, требующее длительного и методичного напряжения, устойчивости
внимания, терпения. Будучи в вечном поиске, он не достигает намеченной цели не потому,
что испытывает дефицит силы воли, а просто от регулярной смены целей. Так же, как и
холерик, сангвиник не испытывает затруднений с иностранными языками. Его
общительность и обаятельность способствует развитию речевых навыков и восприятию
иноязычной речи. Высокий темп усвоения знаний также помогает сангвинику справляться с
заданиями. К факторам, препятствующим изучению языка, можно отнести некоторую
поверхностность и непостоянство, а также постоянное переключение внимания на другую
сферу (отвлекаемость).
Флегматик - медлительный, спокойный в действиях, мимике и речи. Флегматик может
долго и упорно трудиться, не меняя вида деятельности и терпеливо перенося все трудности.
Настойчивый и упорный, он не любит пустой болтовни и редко выходит из себя,
рассчитывает свои силы и доводит дело до конца. Будучи интровертом, флегматик имеет
низкий уровень продуктивности вербальной (речевой) памяти и может испытывать
затруднение с разговорной речью. Ему требуется время для того, чтобы привыкнуть к
собеседнику и установить контакт. Зато, в отличие от холерика и сангвиника, он более
52
способен к методичной деятельности, требующей выдержки и постоянства, и не утомляется
от нее.
Меланхолику свойственна сдержанность и приглушенность речи и движений, а также
некоторая застенчивость, робость, нерешительность. Меланхолик эмоционально раним, чаще
других испытывает тревогу, страх, нередко переоценивая характер угрозы, такие люди легче
становятся жертвами правонарушений насильственного характера. Сильные воздействия
часто вызывают у меланхоликов продолжительную тормозную реакцию (“опускаются
руки”). При изучении иностранного языка меланхолик может столкнуться с тем, что его
повышенная тревожность препятствует вступлению в вербальный контакт. В результате
успешность усвоения речи может быть более низкой по сравнению с другими типами
темперамента. Однако если дать меланхолику возможность раскрыться, он проявит себя как
глубокий и вдумчивый собеседник, способный к содержательному диалогу. Также к его
достоинствам можно отнести способность изучать язык индивидуально, поскольку у него, в
отличие от холериков и сангвиников, нет потребности постоянно находиться в коллективе.
Необходимо отметить, что в чистом виде отдельные типы темперамента практически не
встречаются, и речь идет о преобладании и сочетании свойств определенных типов, которые
и определяют поведение человека. Освоение иностранного языка требует систематической и
усердной работы. Немаловажно, чтобы ученик знал, ради чего он затрачивает время и
энергию – т. е. имел мотивацию и четко поставленную конкретную цель. Однако, кроме
этого, для продуктивности занятий необходимо учитывать особенности темперамента
ребенка. Важно помнить, что не существует хороших и плохих темпераментов. У каждого
ребенка есть слабые и сильные стороны, которые необходимо учитывать в процессе занятий
языком. Поэтому усилия преподавателя должны быть направлены на грамотное
использование достоинств и преимуществ темперамента конкретного ученика, совмещенное
с нейтрализацией отрицательных проявлений. К сожалению, о разнице темпераментов часто
забывают, и это приводит к бесконечному сравнению с другими, с попыткой перенять чейнибудь стиль или подстроиться под стереотип. А между тем, именно в этих индивидуальных
особенностях человека и содержатся основы будущего успешного развития. /3, с 94-97/
Литература
1. Указ Президента Республики Казахстана № 110 от 29 июня 2011 года
2. Мерлин B.C. Собрание сочинений. Том 3: Очерк теории темперамента. Пермь: ПСИ,
2007. - 276 с.
3. Артемов В.А. Психология обучения иностранному языку, М.: Просвещение,1969. 279 с
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ТАБИҒАТТЫҢ ТЫНЫСЫН ЖҮРЕГІМЕН ТАНИ БІЛГЕН
Биболова Г. С.
Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданы Мақаншы ауылы
«Сейфуллин атындағы орта мектеп-бақша» КММ
Қазақтардың барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Жыл маусымдарымен
санаса отырып, бойлық бойынша тербеліп көшіп қонуға бейімделген көшпелі қазақтың
материалдық өндіріс жүйесі шаруашылықтың біртұтас құрылымын қалыптастырып, мұның
өзі бір-бірімен өзара біте қайнасқан әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени
жүйені қалыптастырған. Мұндай жүйе барша өмір салты, әлеуметтік тарихтың қарқынын,
материалдық және рухани мәдениеттің қасиетін, салт-дәстүрін, талғам-танымын реттеп
өміршең етіп отырады. Ұлттық өнегемізбен өзіндік дүниетанымымызды қалпына келтіріп,
53
қазақ деген халықты асқақ түсінігін ары қарай жалғастырып, әр затқа, құбылысқа
байланысты ұғымымызды келер ұрпаққа сіңірту жауапты мәселелердің біріне айналып отыр.
Қазақтар табиғат құбылыстарына, қоршаған ортаға қарсыласы ретінде қарамаған.
Неғұрлым табиғат сырын терең тануға, табиғатпен бірге өмір сүруге бейімделген. Олар
табиғатты бағындыру арқылы емес табиғатпен тіл табысу арқылы бақытты өмір сүруге
болатынын таным-тәжірибе деңгейінде ғана біліп қоймай, мұның өзін өздерінің моральдықэстетикалық қалыптарына айналдырған. Ғасырлар бойы қоршаған орта мен табиғат
құбылыстарының қасиет-болмысын қалт жібермей бақылау арқылы қазақтар өздерінің біліктәжірибесін шыңдап отырған.
Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығымен мәдениетінде кеңістік пен уақыт санаттары
ерекше орын алады. Олардың дүниетанымында бұл шамалар өмір сүрудің негізгі кепілі деп
қарастырылады. Көшпелі қазақтар жыл мезгілдерін қатаң айырып, өз шаруашылық әрекетін
соған байланысты бағыттаған. Қазақтардың табиғат құбылыстары жөніндегі ақпараттылығы
ол өмір тәжірибесі. Олар ай мен маусымдарға, жұлдыздарға ат қоя білген, осының негізінде
өзіндік ұлттық күнтізбесін жасаған. Табиғат құбылыстарымен заңдылықтарын терең
зерттеген қазақтардың халықтық экологиялық қағидалары қалыптасқан. Осындай тәжірибе
біліктері нәтижесінде ауа райын болжаудың қазақи дәстүрлі болжамдары туындады. Олар
өздерін қоршаған табиғатқа байланысты. Алдымен табиғаттағы өзгерістерге аспан
шырақтары мен жұлдыздарға қатысты болса, қалғаны жануарлар мінез-құлықтары және
өсімдік әрекетіне байланысты жіктеледі. Осылардың негізінде әртүрлі ауа райы
құбылыстарын белгілейтін амалдар қалыптасты. Қоршаған табиғат ортасын бақылап, зерттеп
қалыптастырған қазақтардың түсініктерімен білік тәжірибелері ұмытылуда, сондықтан
оларды жаңғырту өзекті мәселе болып келеді. Мұсылман дінді қазақтар Айды киелі деп
табынатын дәстүр болған. Ай арқылы қазақ жұрты ауа райын алдын – ала болжап білген. Ай
шалқайып туса, онда сол айда күн жайсыз, суық болады, ал Ай еңкіш, еңкейіп туса, онда сол
айда күн жылы, жайлы болады дейді. Айдың үш жаңасында ай толығырақ, өңі ақ, екі ұшы
доғалдау, тік көтерілсе, сол айда жауын – шашын, жел борасын аз болады деп есептейді.
Егер Айдың екі ұшы сүйір, өңі ашық, шалқақ туса, онда сол ай жауын – шашынды, желді,
борасынды болады. Ай туғанда, бұрынғысынан үлкендей көрінсе, сәулесі қызғылт болса,
жауын жауатының белгісі. Толған ай ашық туса, күн жылы, жақсы болады. Ай қызыл түспен
қорланып, әлгі шеңбер кеңейіп барып жоғалса, келесі күн ашық болады. Егер Ай бұлыңғыр
болса – жаңбырға қарсы, ал ашық түсті Ай ауа райының ашық болатындығын білдіреді.
Жұлдыз шақшиып тұрса, күн аязды болады.Күзде Шолпан таңертең көрінсе, қыс жұмсақ
болады. Егер Шолпан күзде кешке таман көрінсе, қыс қатты болады
Тоғыс есебі. Қазақ есепшілері бағзы заманда аспан әлеміндегі және жер бетіндегі сан қилы
табиғат құбылыстарын ұзақ жылдар жіті бақылап, зерттеп, Күн, Ай, жұлдыз секілді аспан
шырақтарының бір – бірімен тығыз байланыстылығын, олардың көк жүзіндегі қозғалыстары
арқылы жыл маусымдрын, ай, тәулік сияқты уақыт өлшемдерін анықтаған. Осы қағида
негізінде нысанаға Ай мен белгілі бір жұлдыздың «кездесуі» алынып, халықтың күн қайыру
жүйесі жасалған.Сан ғасырлар бойы халқымыз табиғат аясында тіршілік етіп, тұрмыс құра
жүріп, оның сан алуан құпия сырларына көңіл бөлді. Қазақ халқының дүниетанымы оны
қоршаған ортаға – кең далалық кеңістікке, географиялық жағдайға, баққан малға оның
шаруашылығына байланысты қалыптасты. Қазақтың табиғат және оның алуан түрлі
құбылыстары дүниетанымдық көзқарасы - біздің ұлттық рухани сезімімізді, адамгершілік
қасиетімен мінез – құлығымызды қалыптастырады және табиғатқа деген сүйіспеншілігімізді
оятады. Халқымыздың шығуы тарихи жағынан тереңге кетіп бүгінгі күнге дейін жеткен
ежелгі жәдігерлерінің қай қайсының да пайда болуы мен пайдалануында белгілі бір ғылыми
негіз бар. Ол көбінесе халқымыздың тұрмыс тіршілігі мен оның кәсібінде, салт – сана
дәстүріне байланысты көрініс тауып отырады. Қазақтардың табиғат құбылыстары туралы
дүниетанымдық мол мұрасының маңызы ерекше, халық қазынасын жан – жақты пайдалану
қажет екендігін бүгінгі күннің өзі талап етуде. Табиғат құбылыстарының қайталанып келіп
отыруын мұқият бақылау қазақ халқының шаруашылық өмірі үшін орасан зор тіршілік
54
тұрмыстық маңызы болды. Халқымыз жыл мезгілдері мен әр жыл мезгіліндегі табиғат
құбылыстарын көбінесе аспан денелерімен жан – жануарлар әрекетіне қарап болжаған. Олар
аспан әлеміндегі негізгі планеталарды жақсы айыра білген. Қазақтар түнгі аспан
шырақтарына қойған аттарын да өздерінің шаруашылық өмірінен алғанын. Халқымыз
табиғаттың сан алуан құбылыстары мен жабайы жан - жануарлар арасындағы табиғи
байланыстың құпия сырларын бақылай отырып, өзіндік тұжырым, қорытындылар
жасағанын, әлі оларға ерекше мән бергенін көреміз. Өзін табиғатпен тұтастықта, табиғаттың
бір бөлшегімін деп тану, халқымыздың табиғат құбылыстары туралы дүниетанымымен
ұласып, атадан балаға ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра ретінде өз жалғасын табуы керек. Қазақ
халқының асыл мұраларының бірі - табиғатқа деген аса бір сүйіспеншілігі мен асқан
адамгершілік қасиеті болады. Қазіргі таңда табиғаттағы өзгерістерді анықтау мақсатында
өзім сабақ беретін 3 «А» сынып оқушылары Мусина Аружан мен Тлеубергеова Дильназ
«Құстар ауа райын болжай ма?» тақырыбында зерттеу жұмысын жүргізіп жатыр. Осы
жұмыс арқылы қазақ халқы табиғаттың тынысын жүрегімен тани білгендігіне дәлелдер
тауып отырмыз.
Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз, туған жер, өскен ел, атамекен, аяулы
өлке, ауылым деген тұла бойыңа нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қымбат сөздермен
тепе - тең. Халық табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді «Әулие бұлақ»,«Әулие ағаш» деп
көздің қарашығындай сақтаған. Қарлығаш, аққу, ұлар сияқты құстарды жақсылықтың
жаршысы, бақыттың бастамасы, игіліктің иесі деп қастерлеген. Адамның табиғатқа
тұтынушылығына көзқарасы, оған сарқылмас байлық деп қарауы табиғи тепе-теңдіктің
бұзылуына жол берді. Мұның келеңсіз әсері күшейіп, адамзат экологиялық мәселерді
шешуді белсенді түрде қолға алды. Жер бетін қамтыған экологиялық дағдырыстар мен
экологиялық аппатар және оған туындалған экологиялық зардаптарға байланысты экология
ғылымының қажеттілігі аңық айқындалды.
Сонымен бүгінгі күні экология ғылымы – тірі ағзалардың бір – бірімен байланысын
және олардың қоршаған ортамен қарым – қатынасын, тепе – тендік заңдылықтарын
зерттейді. Экология – бүкіл адамзат баласының шалыс басқан әрбір іс – әрекетіне келешекте
шек қоятын, оның тыныс – тірішілігіне тікелей ат салысатын ғылымның саласы. Ол
қоршаған ортаны кесапат жағдайлардан, кейбір көлденең оқиғалардан сақтауға,табиғат пен
арадағы тепе– теңдікті қалпына келтіруге бағытылған маңызды мемлекеттік және әлеуметтік
шара. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басталған шағында адамзат қоғамының даму
мәселесі адам мен табиғаттағы қарым - қатынастың дұрыс жүргізілмеуінің арқасында
мүлдем шиеленісіп кетті.Осы жағдайды саналы азаматтың барлығы түсіну қажеттігін және
әрбір азаматтың өмір сүру барысында табиғат пен табиғат қорларын пайдалану үрдісінде
оны таза, мол қазыналы көркем қалпында мәңгілікке сақтау ешбір кезек күттірмейтін мәселе
екенін мемлекет деңгейінде түсінудің қажеттігін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің
«Қазақстан 2030» бүкіл халыққа Жолдауында бірнеше рет айтып өтті.
Адам баласы тіршілік ету үшін өзіне керекті заттарды табиғаттан алады. Сондықтан табиғат
байлығын аялап, қоршаған ортаны ластанудан, бүлінуден қорғау келешек ұрпаққа оларды
табиғи қалпынан бұзбай жеткізу үлкен мәселе. Адамдардың денсаулығына әсерін тигізетін
қоршаған ортаның ауа мен суы, топырағы мен өсімдіктері таза болғаны жөн. Жер
тұрғындарының шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың басты
себепкері болып табылады. Қазіргі өркениет табиғаттағы тепе- тендікті бұзып, қоршаған
ортаны залалын тигізіп отырғаны жасырын емес. Себебі
күн сайын, сағат сайын
өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары биосфераға түсіп отырады. Ол
қалдықтардан ауаға, суға және топыраққа
химиялық заттар
бөлініп, олар адам
денсаулығына залал тигізеді. Экологиялық зардап бүгінде адам өлімінің 20 пайызына
себеп, болып отыр. Ал кейбір жерлерде жағдай мұнан да қиын. Қазіргі кезде бүкіл жер
шарында адамның араласуынан шет қалған, ластанушы заттардың түспеген бірде- бір жер
жоқ. Адам организімі ластаушы заттарды қабылдағанкезде белгілі бір мөлшерге, немесе
55
деңгейге дейін ғана төзе алады. Ал егер зиянды заттар ол мөлшерден асып түссе, адам
организімі оған төтеп бере алмай, денсаулығы бұзылып, ауруға душар болады.
Қоршаған ортамен, табиғатпен адам өмірі тығыз байланысты. Егер онда кейбір
құбылыстар мен өзгерістер болып ластанудан табиғатқа зиян келсе, адамзат та одан зардап
шегеді, одан айналып өте алмайды. Өзімізді қоршаған сыртқы орта (ауа,су, топырақ) адам
өміріне зор ықпал жасайды. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау еліміздің аса маңызды
міндеттері ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген. Өзімізді
қоршаған табиғатты, яғни биосфераны бүлдірмей таза сақтау, қолдан келсе оны жақсартуға
тазартуға үлес қосу әрбір сапалы азаматтың негізгі өмірлік парыздарының бірі болып қала
бермек. “Табиғат – біздің туған бесігіміз” деп бекер айтылмаған. Қоршаған ортаны, жер
бетіндегі сұлу табиғатты сақтап, оны бұзбай сулар мен топырақты, атмосфералық ауаны
таза күйінде болашақ ұрпағымызға қалдыру – бізге үлкен міндет. Сондықтан табиғатты
жанымыздай сүйіп, өзімізді қоршаған ортаны көзіміздің қарашығындай сақтауымыз керек.
Табиғатқа жанашыр болу-адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып
табылады.
Қоршаған ортаның ластануының салдарынан пайда болатын аурулар.
Қоршаған ортаның радиоактивтік және таксикологиялық улануы жағынан жер бетінің
ешбір халқы да, табиғи жүйесі де дәл Қазақстан халқындай және табиғатындай зардап шеге
қоймаған шығар, сірә?
Бұлай деуіміздің себебі – атомдық және химиялық өндірістердің, ядролық сынақтар
мен басқа қарулардың ісерінен елімізде көптеген аймақтар күрделі экологиялық дағдарысқа
ұшырады. Республикамыздың Арал өңірі, Шығыс Қазақстан, Семей полигоны және Батыс
Қазақстандағы Азғыр, Тайсойған аймақ апаттар болып табылады.
1949-1989 жылдарда Семей сынақ полигонында 470 ядролық жарылыс болды, оның
26 – жер үстінде, 90 – ауада, 354 – жер астында жасалды. Осылардың салдарынан
тұрғындардың денсаулығы, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің табиғи тепе-теңдігі
бұзылды. Ал іс жүзінде қоршаған ортаның радиоактивтік, химиялық заттармен ластануының
әсерінен адам тәнінде тектік және хромосомдық өзгерістердің пайда болуы, сонымен бірге
өсімдіктер мен жануарлардың құри бастауы адамзатқа төнген қауіптің қаншалықты зор
екендігінің айқын айғағы. Осындай генетикалық өзгергіштіктердің салдарынан мысалы,
ұрықтанған жұмыртқа жасушаларының 50%-і өледі, немесе олардан пайда болған
организмдер артына ұрпақ қалдыра алмайды. Гентикалық зардаптар дене мүшелеріндегі
әртүрлі өзгерістер және психологиялық кеселдер түрінде пайда болады. Осындай зардапқа
душар болған балалардың балалардың – 10 пайызы, яғни әрбір 1 млн баланың – 100 мыңы
кеміс болып туылады екен.
Қазақстанның зардапты экологиялық проблемалары көрші мемлекеттерің де
наразылығын тудыруы әбден мүмкін. Сондықтан мемлекеттік деңгейдегі стратегиялық
маңызды шарттардың бірі – халықтың экологиялық тұрғыдан қауіпсіздігін нақты жүзеге
асыру – бүгінгі күннің ең басты да ең негізігі талабы...
Табиғат—құдірет.Жаратылыстың
талабы қатаң.Ол адамға да,тірі
мақұлыққа
бірдей.Құссың ба ? Демек,қанатың барда- самға Тағысың ба?Тұмсығың барда-бауырыңды
жазып көсіл! Сол секілді қанатты ойыңды қиял қонақтай алмас мұзарттарға ұшыр!
Өйткені,сенің атың-Адам!
Табиғат пен тазалық бір ұғым. Түптің түбінде адамзаттың өз қоқысына өзі
тұншығып,опат болатыны пешенеден белгілі.Қоршаған
ортаның
ластануы адам
денсаулығы үшін өте қауіпті.Алайда,осыны біле тұра кейбір адамдар табиғатты
ластайды,күл-қоқыс тастайды,ағаш кеседі,басқа да теріс әрекеттер істейді.Мұның бәрі
айналып келгенде,өзімізге жасалынған қастандық.Сондықтан,туған табиғатты сүйіп,аялап,
қастерлеп жүру-біздің парызымыз.
Табиғат-Анамызға деген қамқорлық арта берсе,Отанымыздың табиғатын аялай
білсек,бұл –Отанды қорғау болып шықпай ма?
Ағаш –өмір сәні. Бүгінімізді емес,ертеңімізді де ойлайық!
56
Табиғат, Жер-Ана, Отан, Туған жер, Атамекен деген құлаққа жылы естіліп, жүрекке
шаттық сезімін ұялататын ұлы да қасиетті,бір-бірімен мағыналас, мазмұнды,бай сөздер.
Адамның өзі табиғат пен Жер-Ананың перзенті.Табиғатты қорғау-Отанды қорғау,табиғат
пен Жер-Ананы сүйе білу,оны аялау-адамның азаматтық борышы.
Жер-Ана! Ана-деуіміз,біз оның аялы құшағын мекен етеміз. Жер бізді асырап отыр.
Қазір әкелеріміздің ауызынан «жер азып барады»-деген сөзді жиі еститін болдық.Бізді
асырап отырған Анамыз азбауы керек!
Жер-Анамыз! Ендеше,оны қастерлеу-барлығымыздың міндетті борышымыз!
Табиғат-бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы және аялы бесігі,құтты қонысы мен
өсіп-өнер мекені. Сондықтан,табиғатты қорғау-әрбір адамзаттың борышы.
Табиғатты қорғау-Отанды қорғаумен бірдей,сол үшін Отанымызды қалай
қорғасақ,табиғатты да солай қорғау керек
Табиғатты аялайық достарым!
Бұл жөнінде ҚР Ата Заңының 6-бабының тармағында Жер және оның қойнауы,су
көздері,жануарлар дүниесі,өсімдіктер,басқа да
ресурстар мемлекет меншігінде болады.
Бірақ оны күтіп, баптау әр азаматтың міндетті борышы делінген.
Сондықтан
айналамыздағы табиғат - Ананы қорғау, күтіп, баптау арқылы
экологиялық апаттан құтылатынымызды естен шығармауымыз керек.
Сөзімді мына бір өлең шумағымен аяқтағым келіп отыр:
О, табиғат тіршілікке бесік болған мекенім,
Құшағынан нәр алып, мұратыма жетемін.
Алақанмен аялаймын ұл-қызымдай үйдегі,
Азаматтық борышым -қорғаушың боп өтемін.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Әдебиет
Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Ә. Бейсенова, А. Самақова, Т. Есболов,
Ж. Шілдебаев.
Экология негіздері.Ғ. Сағымбаев.
Экология, Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозматаева. Денсаулық журналы.
Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева г.З. Экология, Алматы, “Ғылым”, 2001 236 бет.
Баешов Ә., Айтбаев Н., Қышқыл жаңбырлар және олардың ортаға әсері. Химия
мектепте -2003.-3-9-14 бет.
Банников А.И. др. Основы экологии и охраны окружающей среды М., Колос, 1996.
Коробков В.М., Предельский Л.В. Экология. “ростов на Дону” 2001
Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы. 1995.
Экзарьян В.Н. Геоэкология и охрана окружающей среды М., 1997.
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Жомартова Т. Б.
Қазақстан Республикасы Астана қаласы № 3 мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен
әдебиеті пәнінің мұғалімі
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: «Қазақстанның болашағы қазақ
тілінде жатыр. Қазақ тілі әлі бірте-бірте мемлекеттік қызметте, экономика мен өмірдің
барлық саласында басымдық танытатын болады» деген сөзін басшылыққа ала отырып
қазақ тілінің бүгінгі кездегі рөлі зор дер едім. Әр адамның жүрегі тіл дегенде тебіренетіні
57
анық. Тіл туралы сұрақтар кез келген адамды мазалайды. «Өзге тілдің бәрін біл, өз
тіліңді құрметте»,- деп ұлы ақын Қадір Мырза - Әлі жырлағандай, өзге тілді білу қажет,
ал өз тілімізді одан да артық білген жөн .Баланы бақша табалдырығынан бастап ана тілін
құрметтеуге шақырып, насихаттау керек. Қазір балаларға арналған
әдеби
көркем
әдебиеттер мен ертегілер шығып, театрда қазақша қойылымдар көрсетіле бастады. Бұның
бәрі - тілді дамыту үшін істеліп жатқан игі істер.Тілдің сапасын арттыру жөнінде
кемшіліктер де жоқ емес. Көшеде кетіп бара жатқан екі қазақтың өзге тілде сөйлеуі
қынжылтады. Оларға ескерту жасамаймыз. Ең алдымен балаларды ана тіліне дәріптесе, онда
осындай дәрменсіз жағдайға келмес едік.Тіліміз арқылы мәдениетімізді, дінімізді
дәріптейміз, өнеге тұтамыз. Елдің болашағы-балаларымыз. Сондықтан өзге елде білім алып
жүрген жастарымыз бір-бірімен ана тілінде еркін сөйлеп, елінің тілінің мәртебесін көтеріп,
ана тіліне деген сыйластығы мен құрметі жойылмағанда ғана тіліміздің болашағы жарқын
болады деп үлкен сеніммен айта аламыз.
Тілсіз өмірді елестету қиын. Сондықтан
болашағымызды бұлыңғыр қылуға жол бермей, тіл дағдарысына төтеп беріп, тілімізді
қастерлеу біздің қолымызда.Тіл-барлық адамзаттың ең басты, керекті қазынасы. Ол жоғалса,
халық та, ел де жоғалады. Тілімізді шұбарлап өзге тілді аралас сөйлеу –тілге істелген қиянат.
Сол себепті де «Тар жол тайғақ кешу жылдары» жалаң аяқ жар басып, біреудің босағасына
қашып, қиындықпен алған ата-бабамыздың қайтпас қазынасын құрметтейік. Тіл үшін үлкен
тірек болар- сол тілді сөйлейтін адамдар. Сен тілді құрметтесең, сені елің құрметтейді.
Еліміз көп жылдар бойы аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізісімен, қазақ тілі де мемлекеттік тіл
мәртебесіне ие болды. Енді сол мәртебесі бар тіліміздің қолдану аясын кеңейту мәселесін
көтеру керек. Осы орайда оқу орыс тілінде жүретін мектептердегі қазақ тілі пәніне көңіл де,
ықылас та жылдан-жылға артып, оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері, технологиялары бойынша
зерттеу жұмыстары, оларды тәжірибеге енгізу шаралары қолға алынды.
Мемлекеттік тілді саналы меңгерту, оны өз деңгейінде қажеттілікке айналдыру көп
уақытты қажет етеді. Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептерде қазақ тілін меңгертутуралы
материалдың қайсысында болмасын, ауызша,жазбаша жұмыс түрлері қатар келіп отырады.
Оқушылардың дұрыс оқып, дұрыс жазуға машықтануына, тілдің орфографиясы мен
орфоэпиясының заңдылықтарын түсіндіруге бағытталады. Бала негізгі мектепте бастауышта
алған білімдерін жалғастырып, білім мазмұнын қоршаған орта тақырыптары арқылы
толықтырып, грамматикадан алған білімдерін тәжірибеде дұрыс қолдануға дағдыланады.
Жоғарғы сыныптарда тілдік конструкцияларда сөйлеу әрекетінде еркін қолдану,
тілдің фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік құрылымын стилистикалық
ерекшеліктерін танып, оны теориялық жүйелеу мен өз бетінше сөздік қорын байыту әрекетін
қамтамасыз ету қарастырылады.
Білім беру саласында түрлі технологиялар енгізілуде. Бірақ солардың ішінен
қажеттісін таңдап, сабақтың әр кезеңінде тиімді қолдану басты талап. Мәселе
технологияларды кеңінен пайдалану емес, мәселе тұлғаны нәтижеге бағыттай білім беруде.
Тіл үйренуге деген тәрбиені отбасынан бастауды дәстүрге айналдырып, оны ата-ана
тәрбиесінің бір үрдісі ретінде қалыптастырған жөн. Ол үшін ата-аналардың қолынұзартып,
көзін ашар оқу-әдістемелік көмек қажет.Кез келген өркениетті елдердің мақсаты-көп тіл
білу.Көп тіл білмеген (оның ішінде қазақ тілін )қазақ баласының ертеңі бұлдырболатынын
әрбір ата-ана сезіну керек.Бұдан артық қандай қажеттілік болуы мүмкін.
Содан кейінгі бір мәселе, қазақ тілінің оқулығы қазақ тілінің өз табиғатынан туындап,
оның жанды көрінісі болу керек.Қазақ тілінің өзіне тән табиғи болмысы сақталу керек.
Қазақ тілін игерудің басын ашып алу керек.Оны игерудің деңгейін қарастырамыз.
Бірінші саты, ауызекі-тұрмыс тілі, яғни бала отбасында, достарымен, көрші-қолаңмен
күнделікті тұрмыс мұқтажын өтей алатындай дәрежеде еркін сөйлей алады. Бұл балалар
үшін төрт жағдаят: сабақ (күнде сабаққа барады, үйде сабақ дайындайды), тамақ (күнде
бірнеше рет тамақ ішеді), киім (мектепке барарда киінеді, келген соң киім ауыстырады),
ойын (бала ойынсыз отырмайды). Олар-баланың алдынан күнделікті әлденеше рет оралып
кездесіп отыратын, етене таныс және күнделікті зәру әңгімелер болғандықтан есіне тез
58
сақтайды, сол жағдаяттарға орай пайдаланып дағдыланады. Екінші саты, оқушылар үшін
ауызекі-пән тілі, яғни балалар мектепте өздері өтетін пәндер (математика,сурет, тарих)
төңірегінде еркін сөйлей алады.Сол сыныпта өтілетін пәндергебайланысты сөздер мен
сөйлем үлгілерін меңгере бастау керек. Өзінің ана тілінде өткен пәндерінің екшелген
мазмұны қазақ тілі сабағында қайталанып отырады. Мұның өзі өткенді пысықтаудың бір
жолы.
Осыдан барып келешек іскеритілдің негізі қалана бастайды. Үшінші саты , ауызекііскери тіл, яғни басқару-ұйымдастыру істерін қазақша жүргізе алады. Төртінші ауызекіәдеби тіл яғникөркемшығармаларды түсініп, әдеби сөйлей алады. Ақын-жазушылардың
шығармаларын оқып, олардың мазмұнын аңғара алатын болады.
Ендеше қазақ тілінде сөйлеуді осы ретпен сатылап үйретуіміз керек.Соның өзінде
сыныптағы бүкіл балалар мектеп бітіргенде осы төрт деңгейді түгел меңгеріп кетеді деу
қиын, ол мүмкін де емес. Бірінші деңгейді көпшілігінің меңгеріп алуына болады. Әрі қарай
жаңа сатыға көтерілген сайын, тіл үйренушілер саны бірте-бірте екшелеп қала береді.Соңғы
деңгейгебалалардың бір бөлігі ғана жетеді. Бүгінгі күннің «ұраны» ретінде бірінші деңгейді
алсақ та жетер еді.
Әр сабақта оқушылардың сөйлеу тілін дамытуға көп көңіл бөлу керек. Сөйлеу тілді
дамытуда диалогтың рөлі зор. Диалог-екеуара сөйлесудің ең негізгі түрі. Адамдар қарымқатынасты амандасудан бастайды. Сабаққа кіргеннен оқушылармен сөйлесу басталады.
Кезекшінің ақпарымен танысу үшін оған сұрақтар қоясың, ол жауап береді. Міне, диалог
басталып кетті. Оқушыларға белгілі бір тақыырыпта тапсырмалар беру арқылы сұхбаттар
құрылады. Диалогтік сөйлесуді естіп-тыңдаумен біртұтас та, жекелей де пайдалануға
болады. Мақсатты ұйымдастырылған жағдаяттар арқылы ауызекі сөйлесуге үйретуоқушыларды қызықтырады. Диалогтік сөйлеу коммуникативтік оқытудың негізгі
ұстанымына сәйкес келеді.Ауызекі сөйлесу-жауаптасу арқылы жүзеге асырылады, Ең
бірінші диалогпен танысу керек, оны жаттап алу керек, содан кейін диалогті рөлге бөліп
қойылым етіп көрсету керек. Ауызекі сөйлеу тілдерін жетілдіруде сөздер мен сөз
тіркестерінің қолданылуын, сөйлем құрастыруды, тұрақты сөз тіркестерін қолдануды сұрақ
қоюдың барлық түрлерін үйрену тиімді. Оқушылардың сөйлеу дағдылары ауызекі сөйлеу
жүйесінен, сұраққа толық жауап беруден, оқығандарын ауызша да, жазбаша да мазмұндап
беретіндей дағды-машықтарынан, ойын жаза білу дағдыларынан құралады. Қазақ тілін
оқытқанда алдына бір мақсат қояды, оған оқушылардың сөздік қорларын байыту, қазақша
ауызекі сөйлесуге, сауатты жазуға үйрету, сөйлесуге, көргендерін әңгімелеп беруге үйрету
қажет.
Күнделікті өмірдегі сөйлеу әрекеті тек екі, үш кісі арасындағы сияқты пікірлесуден
ғана тұрмайды. Адамдар өзінің ойын,пікірін, мақсатын, арманын, жоспарын белгілі ортада,
белгілі жағдаятта басқалармен бөліскенді ұнатады. Жұмыс жағдаятында баяндама жасау, өз
пікірін кең түрде білдіру, өз пікірін дәлелдеу, белгілі бір мәселе туралы хабарлау сияқты
толып жатқан монологты қажет етеді.
Ауызша, сөйлеуге үйретуде диалог қандай қажет болса, монолог та сондай қажет,
өйткені күнделік өмірде біреумен сөйлесу де, өз ойын кең түрде білдіру де кең көлемде орын
алады. Монолог туралы мына мәселелерге назар аударады:
-монологта тыңдаушының мәселеге көзқарасы ескеріледі:
-монолог – бір адамның сөзі бойынша әңгімелеу;
-монологта адам белгілі бір мәселе туралы өзінің ойын кең түрде баяндайды;
-монолог көлемді болады;
-монологтың тақырыбы мазмұнды болады;
-монологтың құрылымы байланысты сөйлемдерден түзіледі;
-монолог көпшілікке бағытталады;
-монологта сөздерді таңдау, оларды дұрыс байланыстыру, көңіл күй, ойды түсінікті,
дәлелді білдіруге мән беріледі (Т.А. Ладыженская).
59
Оқушылардың тілін дамытуда үлкен орын алатындардың ішінде сабақта
көрнекіліктерді қолдану болып табылады. Көрнекі құралдарды қолдану арқылы оқушы
өздері сөйлейді, достарының сөйлегенін естіп қабылдайды. Таблицалық көрнекілік-бұл
мектепте көп тараған және қазақ тілін оқытуда жиі қолданылатын өте пайдалы әдістемелік
құралдың бірі. Схемалық көрнекілік-бұл қазақ тіліндегі заңдылықтырды схема түрінде
көрсететін көрнекіліктің түрі. Плакаттық көрнекілік-оқушылардың сөздік қорын толықтыру
мақсатында жасалған плакат, сөз мағыналарын байқату үшін жасалған плакат. Жазу емлесі
мен тыныс белгілеріне арналған плакат.
Тақта көрнекілігі-бұл қазақ тілін оқытуда ерекше көп қолданылатын көрнекілік түрі.
Көрнекі құралдардың түрлері. Әдіскерлік, педагогикалық тұрғыдан жасалу үшін
оған талаптар қойылады. Көрнекі құралдарда берілген материалдардың мазмұны мектеп
бағдарламасына негізделген, сөйлемдері ұзақ, мәтіндері ауыр болмауы керек. Олар таза,
әріптері анық, жазуы сыныпқа түгел көрінетіндей үлкен болуы керек.
Сабақта мұғалім оқу мазмұнын ауызша түсіндіру мен көрнекіліктерді ұштастырып,
бірінен соң бірін алмастырып отырғаны дұрыс. Тіл дамытуда көрнекі құралдар өте үлкен
рөль атқарады. Олар тіл дамыту сабақтарын жеңілдетуге ықпал етеді. Мол тәжірибе
жинақтап, оны кеңейту мен тереңдету шеберлігін игеру арқылы бала қоршаған ортадағы
заттар мен құбылыстарды қабылдауға үйренеді және бұл тәжірибені өзінің әр түрлі
практикалық ойлау әрекеттерінде пайдаланады.
Енді солардың бәрін дұрыс жаза білу үшін грамматикалық білім де қажет.
Оқушылардың грамматикалық білімін көтерудің бірден-бір жолы ережелерді оқыту,
түсіндіру, тәжірибеде қолдантып көрсету болып табылады. Бүгін біздің алдымызда тұрған
мақсат-оқушыларға қазақ тілін меңгерту ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған
шәкірттердің Отанының қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып,
Отаны үшін бәріне баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық отандастардың Отанымен
рухани байланыста болуы, туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар
көзі.
Әдебиет
1. Адамбаева Ж.Д. Жаңа кезеңдегі қазақ тілін оқытудың басты бағыттары, «Қазақ тілі
Қазақстан мектебінде» журналы, №1, 2007 ж.
2. Жанпейісова М.М. «Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы дамыту
құралы ретінде», Алматы, 2002 ж.
3. «Педагогика жаршысы ШҚО», №1, 2007 ж.
4. Жапбаров Амангелді. «Оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін дамыту», Алматы, 2008.
СОЦИАЛЬНОЕ ПРЕДОПРЕДЕЛЕНИЕ КАК ОСНОВА
ИНДИВИДУАЛЬНОСТИ ЛИЧНОСТИ
Жунусова Г. Т.
Бишкекский Гуманитарный Университет
Предлагаемая статья посвящена изучению или возможно попытке понять мнение
авторитетных ученых на предмет социального предопределения сути человека, как основу
индивидуальности каждой личности.Такая позиция связана с желанием выйти за пределы
привычного уклада исследований, что может подтолкнет к пересмотру или же выйти наравне
с мнениями выдающихся лиц на предмет исследования. Сложно объяснить ту глубину
отношений к сути человеческому предопределении, пока не посмотришь на данный вопрос с
точки зрения природы данной социальной стороны. Суть вопроса состоит в том, чтобы
60
раскрыть феномен социальной предопределенности сути человека, как основу
индивидуальности необходимо рассмотреть всю историческую динамику становления и
развития каждой общины за основу, которой стоит жизнь каждой определенной личности в
соразмерности с жизнью среды. Это глубокая мудрость природы человеческой
жизнедеятельности, запрограммированная именна на такую жизнь, является не иначе как
предопределенностью. Тем не менее: “... жизнь и деятельность каждого человека, весь его
характер, весь его умственно-нравственный уклад коренным образом определяется другими
людьми, тем "обществом", которое его окружало и окружает (семья, товарищи, школа,
земляки и все люди, с которыми он встречался в жизни) с первых дней рождения и в течение
всей жизни.”/5, стр. 16/. Это исторический факт и оно полностью показывает, что
социальное предопределение является социальной позицией каждой личности. Не умаляя
анатомо-физиологические особенности строения человека мы считаем, что они и придают
определенную роль своего назначения и личности остается лишь выполнять суть
предопределения и реализует свои социальные взаимоотношения. Н: спортсмен опираясь на
свои физические данные выбирает тот или иной вид спорта, но даже занимаясь им он
включен в ту социальную среду и предвнесет определенные доли в собственное
мировоззренческую концепцию роста, как спортсмена. И находясь в той среде он сможет
внести определенную свою лепту, что станет показателем устойчивости или неустойчивости
среды обитания. Великий русский психолог и социолог XX века Лазурский и известный
философ С. Л. Франк,определяя классификацию личности показали в соразмерности двух
психологических механизмов: эндопсихика – как результат внутренних механизмов
проявления человеческой психики и экзопсихические проявления, связанные с отношением
личности к внешними объектам социальной и общественной среды. В данный момент нас
интересует вторая классификация, по которой гласит, что индивидуальность человека
определяется: «… его отношениями к окружающим явлениям, тем, как каждый человек
реагирует на те или иные объекты, что он любит и ненавидит, чем интересуется и к чему
равнодушен» /2, стр. 4/. По его мнениюэкзопсихические проявления: «… всегда отражают
на себе в большей или меньшей степени внешние, окружающие человека условия, ту
обстановку, среди которой он живет и действует» /2, стр. 4/. Так Лазурскому удается одним
из первых, в русской научной среде дать полноценную теорию личности, характеризуя в
общих чертах три уровня: низший, средний и высший. Исходя из данной теории на низком
уровне рассматриваетсянедостаточно приспособленные, в силу подавляемости окружающей
средой личных интересов и запросов личности. Средний уровень называя
приспособленными, приводит лиц более инициативных и позитивных, которым все таки
удается мало мальски реализовать себя. Вот на высшем уровне люди талантливые и
высокоординарные, которые сумели не только реализовать себя, но и претворить в жизнь
основные свои идеи и их характеризует автор как «приспособляющих». Им удается не только
приспосабливаться, но и приспособить к своим требованиям окружающую
действительность. Абстрагируясь от этих мыслей, попробуем проделать маленький анонс
историческому процессу предопределенности человека. Здесь следует приводить мысли от
Маркса, что: “... обстоятельства изменяются именно людьми” /3, стр. 2/ и этот факт ясно
показывает сильную позицию человека в жизни среды и общества, через различные
манипуляции и активности. Активность человека способствовало созданию различной среды
обитания, которые в закономерности отвечал всем его требованиям, в соразмерности влияя
на его собственное мировоззрение. Творчески созерцая результатом своих действий, человек
сумел построить все мыслимые и закономерные общественные слои, что вызывало,
разумеется определенные трудности в процессе становления. Последовательность изменений
в общественной жизни, способствовало росту потенциала, что уже было движимо целым
интеллектуальным арсеналом отвечающих потребностям, исходящих из нужд. “Первая
предпосылка всякой человеческой истории — это, конечно, существование живых
человеческих индивидов”. /3, стр. 19/. Зависимость частной жизни человека от социального
сообщества не только в современном мире стало возможной и необходимым атрибутом, это
61
и есть та социальная предпосылка, как и анатомо-физиологическая заданность человеческого
существа. В таком случае желание понять данный феномен не вызывает удивления. “Жизнь
и деятельность любого человека мы не можем понять, не изучивши жизни и деятельности
других людей, их взаимных влияний, их взаимоотношений, их совместного
существования”/5, стр. 17/. Раз дело предстоит так, то следует принять во внимание и учесть
всех закономерных социальных перемен, которых пришло пережить человечеству, возможно
на сегодняшнюю форму существования. И в то же время даже беглый взгляд историческому
хронологическому росту социальных процессов показывает связи социальной
обусловленности человека и наличие индивидуальных перемен. Неоспоримо, - пишет в
своей монографии Сарджвеладзе - что человеку до его формирования в качестве личности (и
даже до его рождения), в определенном смысле заранее отведено некоторое "место" в
системе социальных отношений /4, стр. 33/. Примером автор приводит факт принадлежности
к определенной нации, семейным и гендерным и иным показателям личности. «Также
заранее человеку задается программа той культурной и ценностной среды, воспроизводство
которой является одной из задач его дальнейшей жизнедеятельности» / 4, стр. 33/. В работе
Сарджвеладзеуказывает, что: «…статус не только "задается" лицу социальным окружением,
но в определенной степени он "создается", овладевается и достигается самой личностью» /4,
стр. 32/. Это мнение можно соотнести с тем, что заданность и есть тот фактор возможной
социальной
предопределенности
каждой
личности
и
является
показателем
индивидуальности, который и определяет в данном случае социальный статус личности.
Возможно это и программа жизнедеятельности человека и индивидуальные основы личности
составляют динамику социальной предопределенности и развивают основы собственной
социальной стороны в процессе становлении личности в процессе определенной
деятельности. «… сама совместная деятельность возникает не добровольно, а стихийно,
представляется данным индивидам не как их собственная объединенная сила, а как некая
чуждая, вне их стоящая власти о происхождении и тенденциях развития которой они ничего
не знают; они следовательно, уже не могут господствовать над этой силой, - напротив,
последняя проходит теперь ряд фаз и ступеней развития, не только не зависящих от воли и
поведения людей, а наоборот, направляющих эту волю и это поведение» /4, стр. 33/. Формы
общения и общего существования были разными, имея характер временной или
исторической предпосылки, что имело свои причины и смысл оправдывающий
предопределенностью «Быть». В этом и главная причина предопределенности, благодаря
которой человек сумел пройти те общественные строи и дойти до современного состояния.
Маркс и Энгельс констатируя: «… первую предпосылку человеческого
существования…» - приводили именно: «… ту предпосылку, что люди должны иметь
возможность жить» /3, стр. 26/. Рассматривая общую историю человеческой
жизнедеятельности им удалось разделить их на три акта. За первым определяется: « …
производство средств, необходимых для удовлетворения этих потребностей, производство
самой материальной жизни» /3, стр. 26/. Второе включает в себе удовлетворенную первую
потребность: «… действие удовлетворения и уже приобретенное орудие удовлетворения
ведут к новым потребностям» /3, стр. 27/. Третий исторический акт по Марксу и Энгельсу:
«… заключается в том, что люди, ежедневно заново производящие собственную жизнь,
начинают производить других людей, размножаться: это отношение между мужем и женой,
родителями и детьми, семья» /3, стр. 27/. Итак, определяя насущные потребности
человечества Маркс и Энгельс дали определенное направление развития жизнедеятельности
человека и это по сути дела главное в составляющем жизнедеятельности человечества.
Теперь рассмотрим более современный взгляд на предмет дискуссии. Сарджвеладзе
приводит еще более интересную аргументацию, а именно о «соучастии» человека с
социальной средой по тому: «… какое место будет он занимать в системе социальных
отношений» тем самым: «… личность проявляет определенную активность в плане
овладения тем или иным социальным статусом, но во многих обществах сама социальная
среда в определенной степени способствует индивидуальному движению в социальном
62
мире, давая возможность индивиду (а в некоторых случаях даже требуя от него) самому
определять свое место и овладеть им» /4, стр. 33/.
Как видно, эти два утверждения так независимо друг от друга на расстоянии времени
дополняя, расскрывают суть вопроса, тем самым подталкивая нас последовать за
теоретическими мыслями авторов. Естественно, аналогичные выдержки можно встретить в
научных работах многих современных ученых, но, нам предстоит не только опираться на
данные мнения, но и оттолкиваться в определенной степени от них, ибо мы находим в них
нужный нам точку соприкосновения, т. к. в них уже даны некоторые аспекты поднимаемого
нами вопроса. Суть вопроса в том, что модель поведения меняется со временем, что и
приводит к социальным переменам. По заданности или запрограммированностью
человечество само по себе строит свою жизнедеятельность, т.к. социальные процессы имеют
определенные свои системы координат. Ценность этих теоретических мыслей заключаются в
том, что нам дается возможность в очередной раз понять, что вопрос о социальной
предопределении и есть основа индивидуальности каждой личности. Весм нам известно, что
центр управления сценарием собственной жизни для человека является когнитивный и
эмоциональные аспекты, также планы на самореализация, который обеспечит весь колорит
его дальнейшей жизнедеятельности. Резерв потенциальных возможностей каждой личности
может иметь в себе ту силу механизма самореализации, что в дальнейшем способствует
воздействии на окружающую среду.
Научные
достижения
заявляют,
что
есть
оптимальные
варианты
предрасположенности человека к среде в семье и дальнейшей становлении учится именно с
каждым личностным ростом, определяя собственные социальные позиции. Этому пример
научные открытия Д. Боулби по теории привязанности. Человеческому детенышу требуется
долгое время пройти прежде, чем обрести собственное Я и этому причиной выступает
предопределенность такой природы. По другому быть не может, ибо это определяет
сознательный ход действий, как основу самой предпосылки. Возможно, бытие определяя
сознание может предопределить и социально-психологический колорит роста личности, т.к.
это более приемлемо в тех рамках, что: “... история не растворяется в «самосознании», как
«дух от духа», а что каждая её ступень застаёт в наличии определённый материальный
результат, определённую сумму производительных сил, исторически создавшееся отношение
людей к природе и друг к другу, застаёт передаваемую каждому последующему поколению
предшествующим ему поколением массу производительных сил, капиталов и обстоятельств,
которые, хотя, с одной стороны, и видоизменяются новым поколением, но, с другой стороны,
предписывают ему его собственные условия жизни и придают ему определённое развитие,
особый характер.” /3, стр. 55/. Исходя из этой концепции авторы делают такое заключение:
“... обстоятельства в такой же мере творят людей, в какой люди творят обстоятельства”
/3,стр. 55/. Занимаясь изучением реальных жизненных процессов психологи и социологи
открыли для себя удивительный феномен, который заключается именно в необхоимости
социальной бусловленности жизнедеятельности каждой личности, которые в свою очередь
зависимы наличием характерными им свойствами. Каждая страна имеет огромные арсеналы
взаимоотношений, включенных в системы координат общественного сознания начиная от
языковых до национально идеологических, которые буквально помогают становлении
гражданина той страны и среды, где обитает человек. Иначе и быть не может. Значит это и
является предопреленостью и предрасположенностью личности к этим социальным
явлениям. Завершая эту мысль, снова приведем изречения от Маркса и Энгельса и вот в чем
они заключаются: “... уже с самого начала обнаруживается материалистическая связь людей
между собой, связь, которая обусловлена потребностями и способом производства и так же
стара, как сами люди, — связь, которая принимает всё новые формы, а следовательно
представляет собой «историю»...” /3, стр. 44-45/. И исторически так сложилось и наше
понимание социальной предопределении включают и эти соображения. Не менее глубокий
анализ был сделан Э. Фроммом, который в свое время выявил: “... что различные
побуждения человека, являющегося в первую очередь существом социальным, развиваются
63
вследствие его потребности в ассимиляции (предметом) и социализации (в отношении
людей) и что формы ассимиляции и социализации, порождающие его основные устремления,
зависят от социальных условий, в которых человек существует” /6, стр. 50/. Необходимо
отметить, что те формы производительности о которой писал Маркс быстро был перенят и
подан лишь в констексте производительности, не лишая смысл социальной обусловленности
среды. Э. Фромм очень четко уточнил этот момент: “Целью Маркса было общество, в
котором сам человек представляет собой многое, а не то, где он много имеет или много
потребляет”.
/6, стр. 57/. Возможно, так Маркс придавал значение природной
созидательности человека. Чтобы не было, это цепочка мыслей подводит к завершению тем,
что подчеркнул вероятность факта: потребительский дух уничтожил все гуманные и
социально ориентированную природу человечества, тем самым предопределил иной курс,
замыкающий круг (запрограммированной) абсолютной предопределенности скорее
обеспечивая отход от курса главной, своей сути предопределенной. Этот беглый анализ дал
нам понять, суть феномена социальной предопределенности сути человека определяет
основу индивидуальности каждой личности, тем самым делая зависимым от социальных
сторон своей жизнедеятельности. Значит человек не всегда был и не может быть свободен от
социальной среды, и не должен. Это и определяет способность включенности через
трудовую деятельность в общую программу действий. Э. Фромм ввел понятие
“Нормативный гуманизм” – который показывает, что: “ ... у человека есть специфически
человеческие потребности, которые необходимо удовлетворять”. /7, стр.486/.Естественно, не
вызывает сомнения, что: “Потребности рассматриваются как организующие тенденции,
придающие смысловое единство и целенаправленность поведению личности. Отсюда
поведение индивидуума может быть понято на основе динамики удовлетворения таких
потребностей.” /1, стр. 1403/. В современном мире созданы и создаются эффективные
формы менеджмента, куда вошли различные механизмы коммуникаций, которые в свою
очередь гарантируют обеспечить участникам стабильность в реализации собственного
интеллектуального и личного потенциала. Данные программы направлены на развитие
потенциальных возможностей каждой личности в соответствии с требованиями той среды,
где предстоить осущесвить план реализации действий. Возможности влияний таких планов
пока еще не изучено, но по продаже книг можно сделать вывод, что вопросы социального
предопределения хотят опередить различными программи. Такие подходы как своего рода
руководство или путеводитель жизнедеятельности современного человека остается лишь
определить свои приоритеты и способности и принимать участие в создании себя, правильно
выбирая программу, где сможет привить те или иные навыки. Возможно есть еще другие
механизмы работы, но руководство всегда полезна своей прогматичностью. Она может
обеспечить стабильность уже тем, что обучив человека к социально приемлемому способу
передачи или получения необходимого продукта, даже интеллектуального. Эта мысль дает
понять, что позиции Маркса и Энгельса остаются актуальными и в совремемнном мире,
только по требованию времени имеет иные масштабы и человечество научилось соразмерить
свои мозможности улучшая пути их реализации. Таким образом, за основу своих
исследований мы берем механизмы социально-психологических факторов становления
личности, как первичных причин достижения устойчивости среды. Преследуя цели
конструктивного решения данного вопроса мы нашли разнообразие мнений, дополняющих
друг друга, один из которых показывает механизмы рычагов вопроса социального
предопределение сути человека как основу индивидуальности. Каждой личности остается в
индивидуальной форме выполнить эту программу предопределения. Также, проанализировав
вышеназванные источники, мы вплотную подошли к основному моменту, из-за чего был
сделан такой анализ, раз социальное предопределение является основой индивидуальности
личности, то следует принять тот факт неизбежности претворения в жизнь социально
заданной программы индивидуально. Это значит, что процесс становления личности
характеризует ростом личных показателей перед собой, овладении собственной позиции в
сфере подаваемых извне, но даже это и может выступить по сути предопределением.
64
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Литература
Корсини Р., Ауэрбах А. Психологическая энциклопедия. (Raymond Corsini, Alan Auerbach
«Concise Encyclopedia оf Psychology», 2nd ed., 1996).
Лазурский А. Классификация личностей. Петербург, 1921 г. OCR: medobozrenie.ru
Маркс К., Энгельс Ф. Соч. изд. Второе. Государственное издательство политической
литературы. М.: 1955.
Сарджвеладзе, Н. И. Личность и ее взаимодействие с социальной средой. Тбилиси:
«Мецниереба», 1989. — 138 с.
Сорокин Π.Α.Общедоступный учебник социологии. Статьи разных лет / Ин-т
социологии. - М.: Наука, 1994. — 560 с. - (Социологическое наследие). - ISBN 5-02013464-3 (в пер.).
Фромм, Э. О неповиновении и другие эссе: (пер. С англ.) Эрих Фромм. М.: АСТ Астрель:
Политграфиздат, 2012. — 217, (7) с. — (Философия. Психология).
Фромм, Э. Здоровое общество/ Эрих Фромм; пер. с англ. Т. Банкетовой. – М.: АСТ
МОСКВА: ХРАНИТЕЛЬ, 2006.- 539, (5)..- (Философия. Психология).
РЕЛИГИОЗНЫЕ ТЕЧЕНИЯ В КАЗАХСТАНЕ И ИХ ОСОБЕННОСТИ
Жумарова С.Т.
научный руководитель к. психол. наук Нурадинов А.С.
Евразийский национальный университет им. Л.Н Гумилева
Современная религиозная ситуация в Казахстане характеризуется ослаблением
влияния традиционных религий в обществе вследствие длительного религиозно-духовного
вакуума, имевшего место в советский период истории Казахстана. В последнее время
наблюдается целенаправленное проникновение на территорию Казахстана нетрадиционных
исламских и протестантских религиозных объединений, а так же новых культов, имеющих
деструктивный характер. Деятельность большинства таких объединений, которые
провозглашают своими целями полную «исламизацию» или «евангелизацию» Казахстана,
координируется и финансируется зарубежными центрами. Масштабы деятельности
деструктивных религиозных объединений в последнее время увеличиваются./1 стр 162./
Религиозная ситуация в Казахстане
Неслучайно за короткий срок в Казахстане появились нетрадиционные для нашего
народа многочисленные протестантские церкви новой волны. Их в республике
насчитывается более 500. Наиболее крупные церкви, на которые приходится более 70%
верующих, расположены в крупных городах страны, таких как Алматы, Караганда,
Шымкент. Там же сосредоточены их главные республиканские и региональные управления,
координационные центры, межконфессиональные миссии. Так, например, евангельские
христиане-баптисты на сегодняшний день, по данным их центра, объединены в 269 общины
и 124 группы. /2/ По некоторым сведениям, сегодня в каждом городе республики есть как
минимум одна баптистская и адвентистская церковь, широко представлены общины
пятидесятников и общины евангельских христиан «духа апостолов». Особенно
показательным является процесс усиления влияния среди казахстанской молодежи
различных деструктивных около- и псевдорелигиозных организаций – сект и культов.
Опасность этого процесса состоит прежде всего в том, что для молодежи духовная сфера
жизни все больше становится ценностной ориентацией, регулирующей социальное
поведение, психологию общения, философию отношения к жизни.
Характеристика основных нетрадиционных религиозных течений
Церковь «Саентологии» Основной догмой религиозной организации «Церковь
саентологии», известной в мире как «Центр Дианетики» является обречение мира на
65
уничтожение и имеется только один шанс к спасению - это изучение дианетики (псевдонаука
о человеческом мышлении).
Свидетели Иеговы «Свидетели Иеговы» являются в настоящее время одной из самых
крупных по численности конфессий в республике. Источником их веры является Библия, но
в их собственном, новом переводе, а также труды руководителей Бруклинского центра и
красочные журналы. Большое внимание уделяют свидетели Иеговы распространению
религиозно - пропагандистской литературы. В настоящее время их литература «Сторожевая
башня» выпускается более чем 160 языках тиражом более 37 млн. экземпляров, журнал
«Пробудитесь» - на 81 языке тиражом около 34 млн. экземпляров. Большую работу
проводят члены организации Свидетелей Иеговы по привлечению новых людей в секту. Для
них характерен активный прозелитизм: они проводят индивидуальную работу с прохожими
на улицах, в транспорте, на остановках, совершают обходы квартир. Ведут учет времени,
отведенного на беседы с людьми. Примерно 60 часов бесед должен провести подсобный
пионер, 90 часов — общий пионер, 140 часов - миссионер. Организация зарабатывает
большие деньги за счет пожертвований, добровольных приношений деньгами,
драгоценностями, украшениями. Иногда богатыми людьми делаются очень большие
пожертвования. Кроме того, деятельность по производству и распространению печатных
изданий осуществляется самими иеговистами бесплатно. По характеру деятельности
секта Свидетелей Иеговы оказывает тоталитарное давление на сознание своих
верующих.
РО «Благодать» Основная цель РО «Благодать» - евангелизация Казахстана путем
активного привлечения под видом спасения в ряды адептов и создания новых открытых и
закрытых ячеек. Религиозное течение активно использует методы гипнотического
воздействия на сознание людей во время религиозных ритуалов. /3/
Радикальное исламское объединение «Хизб-ут-Тахрир» Идеология партии построение
халифата на территории центральноазиатских государств. Пресечена деятельность в г.
Караганде, которая была своеобразным информационным центром казахстанской структуры
«X-Т». По Интернету сюда стекалась информация от лидеров, скрывающихся в других
областях и за рубежом. В подпольной типографии мысли и прокламации лидеров обретали
конкретную форму в листовках и книгах. А дальше уже дело за курьерами и
распространителями. За 1 месяц посланцы организации успели напечатать 20 тысяч
листовок, 177 журналов, 176 книг. Распространение ячеек «Х-Т» в Алматы, Шымкенте,
Павлодаре, Тараз, Кызыл орда,
Ваххабизм (употребляется только оппонентами этого течения (его сторонники
называют себясалафитами). Своей основной задачей ваххабиты считают борьбу за очищение
ислама от различных чуждых ему примесей, основанных на культурных, этнических или
каких-то других особенностях тех или иных мусульманских народов. Ваххабиты отвергают
различные
нововведения,
не
дозволенные
исламом.
Ваххабиты
утверждают
о запретности паломничества к могилам святых, запрещают отмечать день рождения пророка
Мухаммада.
«Ата Жолы» Задачами деятельности Ата Жолы являются почитание и уважение
памяти дедов, бабушек и близких родственников, ушедших в иной мир, т.е. культ предков «Аруак»; совершения паломничества по Святым местам Казахстана; проведение акций по
избавлению от приобретенных и пагубных привычек: сквернословия, табакокурения,
злоупотребления спиртными напитками, наркотиков. Лица, получившие определенный
статус («Акку», «Сункар») организуют низовую структуру (так называемую «Орду») которая
самостоятельно занимается расширением числа сторонников и организацией паломничества
к святым местам, в частности г. Туркестан. Среди направлений деятельности Ата жолы
обозначено народное целительство.
«Алля аят» Оккультно-мистическая секта, прикрывающаяся нетрадиционной
медициной. Основатель - житель п. Чунджа Алматинской области Фархат Абдуллаев,
объявивший себя богом и «Создателем». Представители этого течения не признают
66
традиционных религий, сжигают Коран и Библию. Сеансы «Алля аят» наносят вред
психическому и физическому здоровью человека, вызывая деструктивные изменения в
психике. Основатель и последователи движения (ученики) используют НЛП (нейролингвистическое программирование). /4/
Основные черты деятельности деструктивных религиозных течений
• проповедь религиозного учения, отличающегося от традиционной религии и учений,
исповедуемых членами других сект;
• резкая критика других религий и обещание «божьего наказания» для их
последователей;
• наличие харизматического лидера, который является проповедником и главным
администратором деструктивной\религиозной организации;
• существование круга лиц, особо приближенных к лидеру деструктивной
религиозной организации и занимающие в ней руководящие посты;
• активная миссионерская деятельность, включая беседы на улицах, раздача
листовок, трансляция программ в СМИ;
• проведение массовых мероприятий, с целью привлечения потенциальных
верующих;
• усиленное внимание на несовершеннолетних, попавших в деструктивную
религиозную организацию;
• окружение заботой;
• дробление деструктивной религиозной организации на группы по направлениям;
• использование психотехники;
• проведение специального религиозного обучения для новых членов организации;
• привлечение членов с неуравновешенной психикой и физическими недостатками
для публичной демонстрации псевдорелигиозных «чудес»;
• изменение физического вида членов, наделение их религиозными именами и
духовными званиями, требования носить культовую одежду и принадлежности;
• соблюдение строгой религиозной дисциплины;
• благотворительность и опека, для вовлечения в организацию лиц социально не
защищенных;
• требования жертвования денег, т.н. «десятины»;
• частая и бесплатная раздача литературы
• применение современных методов ведения религиозных собраний для привлечения
молодежи;
• требование бесплатной работы на предприятиях организации, сбора подаяния и
продажи религиозной литературы;
• повышенное внимание к вопросам образования, учреждение собственных
образовательных центров
• бесплатная передача литературы в библиотеки, учреждения культуры и
образования;
• наличие у организации специальных подразделений для выполнения
пропагандистских, охранных и других задач;
• создание детских и молодежных учреждений, реабилитационных центров, летних
объединений и лагерей, с целью вербовки верующих./5/
Заключение
Таким образом, в последние годы в Казахстане наблюдается заметный рост
численности нетрадиционных религиозно-мистических течений, сект и культов. Если к
началу 90-х годов в республике насчитывалось около 700 общин, принадлежащих к 7-8
направлениям, то к настоящему времени их количество увеличилось до 3000. /6/ Фактически
в нашей стране проживают приверженцы практически всех известных традиционных и
нетрадиционных религиозных, околорелигиозных, псевдорелигиозных и религиозно67
мистических течений, включая тоталитарные и деструктивные секты и культы. Сегодня,
очевидно, что корни многих важных общественных и политических проблем
жизнедеятельности общества лежат в сфере духовности, когда разногласия между людьми,
возникающие на почве различий в их духовном мировоззрении, накладываются на
политические, национальные, экономические и социальные противоречия.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Литература
Из выступления заместителя Председателя Комитета по делам религий Министерства
юстиции республики Казахстан А. М. Мухашева на Совещании БДБИЧ/ОБСЕ по
человеческому измерению г. Варшава 26 сентября 2007 г. /Религия и право:
Информационный бюллетень Комитета по делам религий Министерства юстиции
Республики Казахстан, 4/2007 - Астана: Комитет по делам религий МЮ РК, 2007. - 162 с.
Закон Республики Казахстан от 15 января 1992 года 1128-XII О свободе вероисповедания
и религиозных объединениях (с изменениями, внесенными Указами Президента РК от
05.10.95 г. 2488; от 05.10.95 г. 2489; Законами РК от 11.07.97 г. 154-I; от 20.12.04 г. 13-III;
от 23.02.05 г. 33-III; от 08.07.05 г. 67-III)
"Религия и СМИ", О социальной концепции русского православия. Под. общ.ред. М.П.
Мчедлова; ИЦ "Религия в современном обществе"Республика, 2002. - 41-67с.
http://www.archipelag.ru/
Даниленко Л. М. Роль религиоведческой экспертизы в профилактике распространения
идей религиозного экстремизма./Религия и право: Информационный бюллетень Комитета
по делам религий Министерства юстиции Республики Казахстан, 2(10)/2009 - Астана:
Комитет по делам религий МЮ РК, 2009. - 148 с.
Жетписов С.К. О религиозной ситуации и некоторых проблемах взаимоотношений
государства и религиозных организаций в Республики Казахстан. /Религия и право:
Информационный бюллетень Комитета по делам религий Министерства юстиции
Республики Казахстан, 1(9)/2009 - Астана: Комитет по делам религий МЮ РК,
2009. - 148 с.
Котов Ф. http://www.ampravda.ru/2010/04/24/025654.html
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ИДЕИ КАЗАХСТАНСКИХ МЫСЛИТЕЛЕЙ О
ФОРМИРОВАНИИ МОРАЛЬНО-НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ УЧАЩИХСЯ
Иргалиев А.С. – к.п.н., доцент, Нажмутдинова Б.Р. – магистрантка 1 курса
Западно-Казахстанская гуманитарная академия,
частная общеобразовательная школа с философским уклоном
В условиях перехода на новую модель образования и усиления роли воспитания в
образовательном процессе правомерно рассмотреть вопрос о переориентации содержания
воспитания. Одним из приоритетных направлений воспитательной работы в Концепции
воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан является: «духовнонравственное воспитание, которое предполагает создание
условий
для
развития
самосознания, формирования этических принципов личности, ее моральных качеств и
установок, согласующихся с нормами и традициями жизни общества; формирование и
развитие системы духовно-нравственных знаний и ценностей; реализация знаний, связанных
с нормами нравственности и профессиональной этики в учебной, производственной и
общественной деятельности; формирование у воспитанников репродуктивного сознания и
установок на создание семьи как основы возрождения традиционных национальных и
моральных ценностей» /1/.
68
Уже давно заметен рост наркомании, детской преступности, жестокости и многих
других проблем. Все эти проблемы являются морально-нравственного характера.
Независимо от того насколько развито государство и как высоко благосостояние его
граждан, эти проблемы остаются нерешенными. Более того, в благополучных странах в
материальном отношении наблюдается высокий уровень тревожности, неудовлетворенности,
напряженности, неуверенности и подавленности. Почему возникают эти проблемы? Как
избежать этих проблем? Эти проблемы связаны с отсутствием правильных и четких
представлений о нравственном поведении и правильном отношении к жизни. Во избежание
подобных проблем необходимы знания, которые закладываются в ребенка с рождения.
В Указе Президента Республики Казахстан «От утверждении Государственной
программы развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы» от 7 декабря
2010 года ставится цель: «Формирование у молодежи активной гражданской позиции,
социальной ответственности, чувства патриотизма, высоких нравственных и лидерских
качеств», говорится о том, что реализация молодежной политики будет осуществляться на
основе воспитания казахстанского патриотизма, духовно-нравственной культуры,
формирования национальной идентичности /2/.
Актуальность проблемы
обусловлена тем, что именно в раннем
возрасте
закладываются культурные основы морально-нравственного формирования, и все будет
зависеть от того, как и кем они будут заложены.
Многие казахские ученые-просветители, писатели, поэты в своих трудах уделяли
внимание нравственному воспитанию молодежи.
Как утверждал Ибрай Алтынсарин, главными средствами нравственного
формирования является труд и пример родителей: «Воспитание трудолюбия у детей главное средство борьбы против тунеядства и лени». По его мнению, основу нравственности
составляет образование и воспитание: «Только постоянная забота и нравственное воспитание
формирует в ребенке самые лучшие нравственные качества», «хорошо воспитанный ребенок
впоследствии остается добропорядочным человеком». Ибрая Алтынсарына мы знаем как
педагога - просветителя, ученого, поэта и прозаика, публициста и детского писателя. И
можно смело утверждать, что вся эта многогранная деятельность великого человека
пронизана размышлениями о сущности нравственности, смысле человеческого
существования и счастья, нравственных мотивах поведения и отношений, воспитания
высоконравственной личности. Важным источником нравственных воззрений Ибрая
Алтынсарина являлось устное народное творчество, отражающее жизнь и быт, горе и
счастье, патриотизм, традиции и обычаи народа, описанные в «Киргизской хрестоматии» /3,
с. 235/.
Также немаловажное значение оказывает образование. Образование - это намного
больше, чем приобретение знаний и навыков, помогающих решать частные задачи.
Образование - это также и способ открыть ребенку глаза на нужды и права других.
Начальное школьное образование - новый и важный этап в формировании и развитии
ребенка. Здесь он впервые начинает заниматься деятельностью значимой для общества. Он
приходит в школу за знаниями. В этот момент его ум способен воспринимать. И, конечно же,
здесь в главной роли выступает учитель. С помощью учителя он познает окружающий его
мир.
Учитель
помогает
ему
сформироваться
как
личности
нравственной,
высокообразованной, интеллектуальной. Своей внутренней культурой и культурой
поведения он может влиять на формирование мировоззрения ученика. Но он может так
развиваться только при одном условии, если учитель сам высокопрофессионален,
интеллектуален, обладает мудростью, добротой и состраданием, который сможет
сформировать ученика и запечатлеть нравственные ценности в его уме. Учитель должен
показать ученику, что его поступки имеют всеобщую значимость. Также должен развивать
такие нравственные качества как сочувствие, чтобы у него появилось чувство
ответственности перед другими, поскольку именно оно побуждает нас действовать.
69
Суть нравственных идеалов Чокана Валиханова - в борьбе против общественного и
нравственного зла в казахском обществе, в осуждении лживой и дикой морали общественной
знати, утилитарного использования ими в достижении своих эгоистических целей,
первичность понятий «совесть», «справедливость», «долг» и др., в борьбе против ханжеской
религиозной морали. Путь развития нравственного самосознания казахского народа - в его
просвещении. Чокан Валиханов справедливо утверждал: «только знания и образование
придают человеку силы и являются великим орудием в борьбе за просвещение и
благосостояние народа, только просвещение может вывести казахский народ на путь
свободы и нравственного совершенства» /5, с. 196/.
Абай Кунанбаев не писал специальных психолого-педагогических трудов, не
занимался профессорско-педагогической деятельностью, но почти все его произведения
пронизаны дидактическими и нравственно-эстетическими назиданиями, опирающиеся на
интересы, нравственные идеалы и мудрость трудового народа.
Исключительное значение в моральной трансформации личности Абай придает
воспитанию, он образно наставляет в том, чтобы общество не допускало мысли о
неисправимости человека.
Высокие понятия чести, добра, человеческого достоинства, жившие веками в народе,
Абай обогащал своим пониманием долга и ответственности за все, что происходит вокруг
него.
Труд и просвещение народа, по мнению Абая, - это средства достижения
нравственного идеала /6, с. 365/.
Но в школе ученик может столкнуться с поведением общества, у которых совершенно
иной взгляд на мир. В школе он будет проявлять себя так, как заложены в нем моральнонравственные ценности с детства. Такой ученик будет способен хорошо усваивать материал,
он будет способен анализировать и свободно высказывать свои мысли. И одновременно
ученик будет видеть обратные действия тем, которые были в нем заложены в семье. Ученику
постоянно говорили, об уважительном отношении к другим, говорили, что он умный,
способный, мыслящая личность. И тут ученик встречает неадекватное поведение по
отношению к себе, учителя могут кричать и говорить, не приятные слова, что он не способен
выполнить задание и соответственно психика ребенка будет травмироваться, это поведение
будет чуждо его мировоззрению, он начнет теряться, не зная где правильно, а где
неправильно. Поэтому те теоретические знания, которые ребенок получает в школе о
нравственном поведении, необходимо тут же подтверждать на практике. И очень важно для
полноценного развития ученика взаимодействие родителей и учителя. Родители должны
знать чему обучают их ребенка в школе и наоборот. Но родители должны понимать, что
они постоянно не смогут жить и защищать его от внешнего мира. По мере взросления им
придется самим выстраивать свою жизнь, поэтому школьное образование должно научить
ребенка самому принимать решения, анализировать свои поступки, иметь смысл в жизни.
Магжан Жумабаев - поэт, прозаик, переводчик, педагог, все свое творчество
пронизывал мыслями о счастье своего народа. Проблемам воспитания и обучения посвящено
большое количество публикаций, ряд учебников и пособий «Родной язык в начальной
школе», «Обучение грамоте». Главная тема Педагогики Жумабаева - «превыше всего
интересы человека и человечества». Целью нравственного воспитания Жумабаев считает
формирование нравственно-ориентированного мышления у ребенка, нравственного
поведения и деятельности.
«Ребенок, - пишет педагог, - совершает плохой поступок от неспособности сделать
нравственный выбор, представления последствий того, что он сделает, ибо решение этих
задач требует от него определенных усилий воли, наличия нравственных принципов и
моральных убеждений».
Жумабаев утверждал принцип воспитания в обучении. Он глубоко убежден в том, что
«образование только тогда имеет ценность, когда благотворно воздействует на учеников»
/7, с. 112/.
70
Морально-нравственное формирование подрастающего поколения представляет
собой длинный и многогранный процесс, который нужно формировать годами. Зная это, мы
не должны ждать от ребенка быстрого понимания и исполнения ведь все это будет
проявляться с его способностями и по мере развития сознания.
Таким образом, можно с полной уверенностью утверждать, что в прошлом столетии
Чоканом Валихановым, Ибраем Алтынсариным, Абаем Кунанбаевым, М. Жумабаевым были
провозглашены нравственные нормы, возвышая любовь к труду, борьбу за интересы народа,
честность, справедливость, ответственность, упорство в изучении науки и к образованию, их
высшие нравственные принципы не утратили своего значения и в наше время, и мы сегодня
относимся к ним с высоким уважением, потому что они не утрачивают своей актуальности,
требуют самого пристального научного изучения.
Литература
1. Концепция воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан
утверждена приказом Министра образования и науки № 521 от 16 ноября 2009 года.
2. Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Государственной программы
развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы». - Астана: Акорда, 7
декабря 2010 года, № 1118.
3. Алтынсарын И. Киргизская хрестоматия. - 2 изд. – А., 1906. - 235 с.
4. Бейсембиев К.Б. Очерки истории общественно-политической и философской мысли
Казахстана (дореволюционный период). – А.: «Казахстан», 1976. - 428с.
5. Валиханов Ч. Собрание сочинений, 5 том. – А., 1999. - 196 с.
6. Кунанбаев А. Избранное. – А., 2000. - 365 с.
7. Жумабаев М. Педагогика. – А., 2000. - 112 с.
ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Карибаева Г.М.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, психология кафедрасының
доценті
Қазіргі қоғамдағы жастардың батысқа еліктеуі, ұлттық құндылықтардың ұмытылуы,
ұлттық мінез қасиеттерінің өзгеруі әртүрлі халықтардың ұлттық мінез қасиеттерінің өзіндік
ерекшеліктерінің жойылуына әкеледі. Қазіргі этнопсихология саласында «ұлттық мінез»
түсінігін «менталитет», «ментальдылық» түсініктеріне теңестіреді. Осыған байланысты
аталған категориялардың мазмұнын, олардың ортақ қасиеттері мен айырмашылықтарын
жан-жақты талдау керек. «Ұлттық мінез» түсінігі әдебиеттерде халықтардың өмір салтын
бейнелеу үшін қолданған. Сонымен қатар, зерттеушілер кейіннен ұлттық мінезді сипаттауда
темперамент, тұлғалық қасиеттер, құндылықтар жүйесі, билікке деген қатынас түсініктерін
қолдана бастады. Этностың мінезі оның жеке өкілдерінің мінездерінің қосындысы емес,
халықтың тарихын, мәдениетін бейнелейтін түсінік.
Ұлттық мінезді зерттеу үшін этнопсихология, тарих, этнография, әдебиеттану,
лингвистика саласындағы
кешенді бағыт қажет. Ұлттық мінез әлеуметтік өмір
салаларындағы ұлттық тарих, мәдениет, тұрмыс, тіл, салт-дәстүр ұлттық болмыстың әртүрлі
аспектілерін бейнелейді. Әдістемелік бағыт бойынша ұлттық мінездің мәнін анықтау үшін
әлеуметтік-психологиялық
және
философиялық
білімдер
жүйесіндегі
«мінез»
категориясының пайда болу тарихының мәні мен маңыздылығын талдау керек.
71
Философиялық энциклопедиялық сөздікте «мінез» термині (грек тілінен аударғанда белгі,
айырмашылық сипат) адамның психикалық өмірінің жеке үрдістері мен қалыптарынан,
сонымен қатар оның мәнері, әдеттері, ақыл-ой ерекшеліктері мен оған тән эмоционалдық
өмірінен көрініс беретін рухани өмірінің тұтас және тұрақты даралық ерекшелігі ретінде
анықталады /1/. «Ұлттық мінез» түсінігі гуманитарлық білім салалары - философия,
этнология, антропология, мәдениеттанумен өңделген болғандықтан пәнаралық сипаттағы
теориялар мен концепцияларды қарастыру керек. Ұлттық мінезді анықтау күрделілігі қазіргі
ғылымда қолданылатын жаңа терминдерге қарағанда, оның ұзақ тарихы бар және қосымша
мағыналары көп болып табылады. Сонымен қатар, халықтың санасындағы ұлттық мінезбен
сәйкестендірілетін және белгілі бір ұлт туралы пікірді өзгерте алатын ұлттық және
этникалық стереотиптердің ролі ерекше орын алады. Осыған байланысты бұл осы саладағы
көптеген қарама-қарсы пікірлердің анықталуына әкелді және нақты этнопсихологиялық
зерттеулерге бағыт беретін жаңа жалпы әдістемелік бағыттағы сұрақтардың қойылуына
ықпалын тигізді. Біріншіден, жеке этникалық қауымдастықтарға нақты қасиеттерді
белгілеген дұрыс емес болып табылады. Оларға тән қасиеттердің ерекшелігі өзгешелігінде
емес, сол қасиеттердің қайталанбайтын үйлесімділігінің айқын байқалуының дәрежесінен
көрінеді. Екіншіден, ұлттық мінез жеке индивидтердің мінездер жиынтығы емес, белгілі
этностың көпшілік индивидтеріне тән және белгілі дәрежеде байқалатын тұрақты қасиеттер
ретінде анықтауға болады. Сонымен, ұлттық мінез мазмұнынын келесі анықтамадан
нақтылауға болады: ұлттық мінез тарихи, әлеуметтік-экономикалық жіне рухани даму
барысында қалыптасқан және ұлттың рухы мен өзгешелігін, оның менталитетін, әдеттері мен
талғамдарын көрсететін табиғи- климаттық және биологиялық-соматикалық факторлардың
әсерінен қалыптасқан нақты ұлтқа тән тұрақты қасиеттер жиынтығы /2/. «Ұлттық мінез
термині» ХVIII екінші жартысында және ХIХ басында батыс европалық философиялық
және әлеуметтік зерттеулердің объектісі болып, сол уақыттағы атақты философтардың
жұмыстарында байқалып, ғылыми салаға алғашқы рет енгізілді. Мінездің әртүрлі
типологиялық деңгейлері болады: тұлға мінезі, жыныс мінезі, халық мінезі, т.б. Ежелгі
философиялық зерттеулерде тарихи даму барысында қалыптасқан мінез туа пайда болатын
және жүре пайда болатын көрсетеді. Бірақ, ұлттық мінезді туа пайда болатын қасиет ретінде
немесе белгілі бір халықтың бірігіп өмір сүру барысындағы пайда болған әдеттер жүйесі
ретінде қарастыру немесе ұлттық мінез қасиеттерінің табиғи жағдайларға байланысты
болуы дәлелсіз болып табылады. Мысалы, тарихи фактілерге сүйене отырып, жаңа жерлерге
халықтардың көшуінде олардың мінезі өзгермеген, керісінше жаңа жағдайларға бейімделуге
тырысқан және ұлттық мінез олардың тілінен, жүріс-тұрысынан байқалған. Сонымен,
адамдардың мінезі табиғи жағдайларға және халықтардың бір-бірімен байланыста болуынан
қалыптасады. Ұлттық мінезді зерттеулердегі бір халықтың басқалардан өзін жоғары ұстауы
немесе басқа халықтарды төмендетуіне байланысты идеялар гуманистік, адамгершілік
сипатта болды /3/.
ХХ ғасырда ұлттық мінездің мәнін зерттеуде американдық
этнопсихологиялық мектептің өкілдері А. Кардинер, Р. Бенедикт және М. Мид табысты
зерттеулер жүргізді. Аталған антропологиялық мектептермен өңделген бағыт жаңа
әдістемелік негіздемелерден, зерттеу принциптерінен, басқа мақсаттардан және
концептуалдық идеялар мен позициялардан тұрады. Олардың барлығы зерттеуге түскен
этникалық қауымдастықтардың шынайы өміріне, күнделікті тұрмысына және өмір салтына
жақын болып келеді. Өздерінің антропологиялық зерттеулерінде олар мәдениеттің роліне
көп көңіл бөлген және ұлттық мінез қасиеттерінің қалыптасуындағы негізгі фактор ретіндегі
балалық шақ пен әлеуметтік институттардың роліне көп көңіл бөлген. Ұлттық мінезді
зерттеуде дербес ғылым ретінде қалыптасқан этнопсихологияның пайда болуы үлкен
жетістіктерге әкелген. Осы ғылымның негізін қалаушылар неміс ғалымдары М. Лацарус и
Г. Штейнталь, халықтың әртүрлі өмірлік іс-әрекет салаларынан, мәдениетінен, ғылымынан
және күнделікті өмірінен байқалатын салт-дәстүрлерінде, мінез-құлықтарында, этникалық
мінез заңдылықтарында, тілінде көрініс беретін «халық рухы» маңыздылығын зерттеуді
бірінші орынға қойды. Сонымен қатар, олар белгілі бір этностың пайда болу, даму
72
себептеріне көңіл бөлген. Жаһандану адамзат дамуының
әлемдік экономикасына,
тұрақтылығына әкеледі, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін адамзаттың жағымды
тенденциясы ретінде сипатталады. Басқа сөзбен айтқанда жаһандану әлемдік нарық
экономикасының қалыптасуына әкеледі /6/. Осындай жаһандану үрдісінің тиімсіз
нәтижесінің бірі ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшелігінің жоғалуына, халықтың этникалық
өзіндік бейнесінің жойылуына әкеледі. Өзіндік этникалық мәдениетті батыстық мәдениеттің
ықпалынан және мәдениеттегі бірқалыптылық пен барлығына бірдей стандарттың болуына
қарсы шаралар қолдану керек. Халықтардың этникалық өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалу
мәселесі жаһандану жағдайында күрделі мәселелердің біріне айналады. Халықтардың
мәдени, діни ерекшеліктері және өзіндік ерекшеліктері жаһанданудың жалғыз
альтернативасы болып табылады. Бұл гуманизм мен өркениет жағдайында осы үрдісті сақтап
қалатын рухани феномен болып табылады. Халықтың этникалық өзіндік ерекшеліктері
техногендік үрдістің әсер етуінен, өмір стандартизациясынан қорғану тәсілі ретінде
қарастырылады /4/. Психологиялық ғылымда этникалық стереотиптерді зерттеуге көптеген
зерттеулер арналған. Ғылыми зерттеулерде этникалық стереотиптер этникалық
қауымдастықтардың бейнесі ретінде шындықты бейнелейтіні көрсетілген: өзара
әрекеттесетін екі топтың және олардың арасындағы қарым-қатынастың қасиеттерін
бейнелейді. Автостереотип басқа адамдарға арналған «біздің бейнеміз», гетеростереотип
басқа адамдардың «бізге арналған» бейнесі. Осы құрылымдардың сәйкестілігі этникалық
бейненің шынайы компонентін бейнелейді. Зерттеушілердің пікірі бойынша, этникоаралық
қатынастардың сипаттамасына, бірігуі мен бәсекелестігіне, үстемдік етуі мен бағынуына
стереотиптердің негізгі өлшемдері байланысты: мазмұны, бағыты, тиімділік және
шынайылық дәрежесі /5/.Ұлттық мінез маңыздылығы өзіндік ерекшелігі бар қасиеттерден
тұрады және әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық
жағдайлармен негізделген,
сонымен қатар халықтың ұрпақтан ұрпаққа берілетін, халықтың тарихи сана-сезімінде
қалған рухани факторларға байланысты келеді. Ұлттық мінез ұлттың «халықтың рухын»
ғана белгілемейді, сонымен қатар жаһандану үрдісі жағдайында және сыртқы әлеммен
қарым-қатынасының жиілеп кетуі жағдайында этникалық бейненің сақталуының бір
механизмі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, ұлттық мінез халық үшін өзінің өмірлік
тарихындағы әлеуметтік өмірдің қиындықтарын жеңуге арналған «ұжымдық ерік» ретінде
қарастырылады. Ұлттық мінез ұлттық психологияның компоненттерінің бірі ретінде, яғни
субъективтік феномен ретінде болсада, этностың өмір сүру салаларында өзінің көрінісін
табады: салт-дәстүрлер, тұрмыс, күнделікті отбасылық өмір, этникоаралық қарым-қатынас,
материалдық және рухани мәдениеттің әртүрлі салалары-музыка, әдебиет, шығармашылық,
мақал-мәтелдер, қолданбалы өнер, т.б. Этникалық қауымдастықты жағымды қасиеттер
кешені ғана емес, сонымен қатар этностың өмір салтынан шығатын ұлттық мінездің
жағымсыз қасиеттері сипаттайды. Осыған байланысты ұлттық мінездің кейбір жағымсыз
қасиеттері гуманистік және өркениеттік бастамасы мен дәстүрлеріне негізделген ұлттың
тұтас этноәлеуметтік қауымдастық ретінде қалыптасуына кедергі жасайды. Оларды анықтау
және болдырмауға тырысу ұлттық мінезді қайтадан жаңартуға, және оның рухани,
интеллектуалдық жетілуіне ықпал етеді /6/. Қазіргі қоғамдағы жаһандану үдерісі позитивтік
бағыттағы үрдістермен қатар, яғни жоғары технологиялық тәсілдерді, компьютерлік
жүйелерді қолдану, коммуникациондық жүйелердің дамуы қоғамдағы күнделікті өмірдің
стандартизациялануына,
тұлғааралық
қарым-қатынастардағы
ұлттық-этникалық
өзгешеліктердің жойылуына әкеледі. Осыған байланысты этникалық мінездің спецификасын
ескеру, оны сақтап қалу мен дамыту маңызды роль атқарады. Мысалы, қазіргі қоғамдағы
кейбір ұлт өкілдеріне, көп жағдайда жастарға «батыс» өмір салтының құндылықтарын
бейнелейтін қасиеттер тән екенін көрсетеді. Осындай жағдайда халықтардың ұлттық
өзгешеліктерін, олардың мәдениеті мен тілінің өзгешелігін және олардың діни сенімдері мен
өмір салтын сақтап қалу мен дамытуға арнайы шаралар қолдану қажет.
73
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Әдебиет
Гачев Г.Д. Национальные образы мира. М. «Академия», 1998. - 430 с.
Лебедева Н.М., Лунева СВ., Стефаненко Т.Т., Мартынова М.Ю. Межкультурный диалог:
Тренинг этнокультурной компетентности. М., 2003.
Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: практикум. М.: Аспект Пресс, 2008.
Межкультурная коммуникация. Под ред. В.Г. Зусмана. Нижний Новгород, 2001.-320 с.
Крысько В.Г. Союз наук в развитии этнической психологии Мир психологии. 1997,
2.6-13.
Кипиани Г. Этническая идентичность в структуре идентификации личности и социально
культурные условия развития. Развитие национальной, этнолингвистической и
религиозной идентичности у детей и подростков. М., 2001.
ОСОБЕННОСТИ ВРЕМЕННОЙ ПЕРСПЕКТИВЫ СОВРЕМЕННОЙ
МОЛОДЕЖИ КАЗАХСТАНА РАЗЛИЧНОЙ ЭТНИЧЕСКОЙ ПРИНАДЛЕЖНОСТИ
Куатова А.С., Куатов А.К.
Кафедра психологии Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева
Выявление ценностей Казахстанской молодежи, а именно в контексте их жизненных
стратегий и жизненных планов приобретает сегодня особую актуальность. Эта актуальность
связана как с повышенным динамизмом сегодняшних социальных процессов, так и с их
содержанием. В частности, с усилением, так называемой префигуративной модели
социализации, суть которой заключается в формуле «младшие обучают старших».
Действительно, многие профессиональные сферы требуют сегодня иных стилей
профессионального поведения, иных ценностей, знаний и навыков, иного мироощущения,
наконец. Подобные тенденции повышают интерес к исследованию молодежи и ее жизненной
перспективы.
Важность психологических исследований молодежи определяется также и ее
уникальным положением в обществе. Молодежь находится в центре происходящих в
социуме событий: с ней связываются основные надежды, она реализует основные идеи и
ценности социума. Общество, благодаря своим разнообразным институтам (семья,
образовательные учреждения, массовые коммуникации и т.д.) осуществляет воздействие,
создает условия для формирования и развития молодежи, на их поведение.
Однако молодежь является самостоятельной общественной силой, обладающей
собственными склонностями и интересами, своими взглядами на жизнь и собственное
будущее. Все это обуславливает разнородность и неоднозначность в адаптации молодежи к
изменяющимся условиям ее самоопределения, планировании собственного будущего,
склонность к противоречивости данных процессов, и как следствие высокую вероятность
возникновения проблем. Последние могут выражаться в форме межличностных или
внутренних конфликтов, которые в конечном счете отражаются на социальной и
гражданской активности молодежи.
Изучая молодежь и ее особенности исследователю важно помнить, что она
представляет собой достаточно большую группу людей, каждый из которых обладает
собственной индивидуальностью. Рассматривать молодежь, как однородную массу,
отдельные члены которой лишены уникальности и во всем сходны малоэффективно с точки
зрения практики, поскольку не соответствует реальности. Молодежь представляет собой
сложное и многомерное образование в социальной структуре. Она обладает собственными
психологическими, социальными, культурными, экономическими и т.д. характеристиками.
74
Однако, несмотря на всю свою уникальность, молодежь, как общественное
явление, не существует изолировано, она тесно связана с другими стратами и слоями
общества.
Также, следует отметить, что в раннем юношеском возрасте временная
перспектива приобретает особое значение, ее становление затрагивает все стороны
личности — познавательную, ценностно-смысловую, мотивационно-волевую. Под
воздействием различных социальных и психологических факторов, временная
перспектива начинает выступать в качестве важного показателя личностной зрелости
и, тем самым, приобретает большое значение в жизни молодого человека в основных
сферах его деятельности.
Еще большая актуальность данного вопроса связана с этнокультурным
аспектом. Поскольку Казахстан является поликультурной страной, а как известно из
подобных исследований особенности личности преломляются через национальный
характер.
Таким образом, изучение жизненных планов, перспективы будущего
молодежи, а также культурные особенности может иметь как теоретическую, так и
практическую значимость для науки и общества. Наше эмпирическое исследование
было проведено в марте 2012 года. В качестве выборки выступили студенты ЕНУ
им.Л.Н. Гумилева в количестве 68 человек.
Целью нашего исследования явилось изучение особенностей временной
перспективы молодежи Казахстана различной этнической принадлежности.
В соответствии с целью были выдвинуты следующие задачи:
1. Изучить и сравнить параметры временной перспективы молодежи
Казахстана разной этничности.
2. Обобщить полученные результаты.
Для изучения параметров временной перспективы молодежи казахской
этничности был использован опросник Ф.Зимбардо /1/. Результаты в графической
форме отражены на рисунке 1.
Как видно из рисунка 1 все параметры временной перспективы находятся в
границах нормы, но с незначительным повышением и понижением от среднего
значения нормы.
Так, параметр «Негативное прошлое» отражает общее пессимистическое,
негативное отношение личности к своему прошлому.
У таких людей, возможно, присутствует определенная травма, может боль и
сожаление о чем-то. К тому же, такое отношение нередко связано с реальными
травматическими событиями, с негативной реконструкцией
неоднозначных и
положительных конструкций.
Однако, все это нельзя однозначно сказать относительно результатов
исследуемой группы. Средние значения по данному параметру (2,89)
свидетельствуют, что у молодежи казахской этничности в целом он не выражен или
не представлен в сознании, но возможно определенные трудности в настоящем могут
его активировать и таким образом, что начинают возникать негативные
размышления, которые связаны с депрессией, тревогой, либо с низкой самооценкой.
В общем, тем или иным образом ситуации связанные с обучен ием в ВУЗе.
75
Рис.1. Средние значения параметров временной перспективы молодежи казахской
этничности.
Также, следует отметить, что на выраженность данного параметра влияет и
сложившиеся межличностные отношения. Неудачный опыт в интимных отношениях, либо
вовсе его отсутствие повышают уровень неудовлетворенности своим прошлым.
Таким образом, на настоящий момент «Негативное прошлое» не имеет яркой
выраженности в сознании у молодежи казахской этничности.
Параметр «Гедонистическое настоящее» у молодежи казахской этничности равен
3,48, что немного больше среднего значения, но как и предыдущий расположен в границах
нормы.
Данный параметр отражает беззаботное и беспечное отношение ко времени и жизни, а
также предполагает ориентацию на удовольствие, волнение, наслаждение в настоящем и
отсутствие заботы о будущих последствиях. Можно предположить, что студенты согласно
поговорке «От сессии до сессии…», не пренебрегают возможностью иной раз позволить себе
отдохнуть, получить удовольствие от разнообразного досуга, и в некоторых случаях, иногда,
возможно крайне редко, позволить лишнего…
Параметр «Будущее» предполагает, что поведение в большей степени определяется
стремлением к цели и вознаграждению. Также, данный параметр характеризует людей
которые готовы пожертвовать наслаждением в настоящем, ради достижения успеха в
будущем. Все это проявляется в пунктуальности, исполнительности, ответственности, а
также в организованности и планировании своего времени. У молодежи казахской
этничности данный параметр равен 3,54. Это чуть ниже среднего значения нормы, а потому
говорить, что он не выражен не приходится. В целом, молодежь имеет определенные планы,
возможно, которые связаны с их выбранной профессией. У подавляющего большинства
опрошенных в данной группе успеваемость хорошая.
Параметр «Позитивное прошлое» отражает теплое, сентиментальное отношение к
прошлому. Данный параметр отражает позитивную реконструкцию прошлого, которое
представляется в радужном свете, что свидетельствует о здоровом взгляде на жизнь. Такие
люди робки в отношениях и в отличие от людей с высокими показателями
«Гедонистического настоящего» ведут себя очень осторожно.
Наконец, параметр «Фаталистическое настоящее» раскрывает фаталистическое,
беспомощное и безнадежное отношение к будущему и к жизни в целом. Данный параметр
отражает отсутствие четкой временной перспективы. Представители у которых высокие
значения по этому параметру считают, что их будущее предопределено и на него
невозможно повлиять собственными силами и все события которые с ними происходят
следует переживать с покорностью, поскольку все во власти судьбы. Средние значения по
группе не намного выше нормы и находятся в пределах ее границы (среднее значение = 3,0).
Таким образом, судить о высоких значениях по данному параметру не приходиться.
76
Возможно, молодежь и считает, что некоторые события происходят не по их замыслу, но тем
не менее и не отрицают своей активности в планировании жизни и будущего.
Таким образом, анализ результатов изучения временной перспективы молодежи
казахской национальности показывает, что исследуемая группа не имеет яркой
выраженности в сознании параметра «Негативное прошлое», ей присуще умеренность в
беззаботном времяпрепровождении, молодежь нашей страны все же склоняется к тому, что
необходимо прикладывать усилия, осуществлять целеполагание, стремиться к реализации
планов, отношение молодежи к своему прошлому достаточно позитивное и они не склонны в
большинстве случаев считать свою жизнь предопределенной неким фатумом.
Поскольку Казахстан является многонациональной и соответственно поликультурной
страной нас заинтересовал вопрос о зависимости представления о будущем, отношения к
нему от культуры и этничности человека и общества. Поэтому нами была изучена также
казахстанская молодежь, но русской этнической принадлежности. Результаты в графической
форме отражены на рисунке 2.
Итак, как показано на рисунке 2 средние значения по всем параметрам временной
перспективы расположены в границах нормы и некоторые имеют тенденцию к повышению и
снижению: «Гедонистическое настоящее» и «Будущее».
Параметр «Негативное прошлое» приближен к среднему значению (2,65) и
свидетельствует о следующем: результаты не отражают пессимистического отношения
индивидов к своему прошлому, не выражено сожаление о допущенных ошибках. При опросе
респонденты чаще не соглашались с суждениями, что при возможности они бы изменили
свои ошибки в прошлом.
Таким образом, обобщая все вышесказанное, можно судить о том, что данный
параметр имеет слабую выраженность в сознании у молодежи русской этничности. А
поскольку этот параметр негативно коррелирует с высокой самооценкой и уровнем
субъективной оценки счастья, то можно предположить, что самосознание молодежи
включает такие конструкты, как «успех», «будущее», «перспектива» и т.п.
Рис.2. Средние значения параметров временной перспективы молодежи русской
этничности.
Параметр «Гедонистическое настоящее» равен 3,54, что несколько выше нормы и
свидетельствует о тенденции к повышению. Это говорит о том, что для молодежи важно
испытывать яркие эмоции, устанавливать позитивные взаимоотношения, предполагает
ориентацию на удовольствие, волнение, возбуждение, наслаждение в настоящем и
отсутствие заботы о будущих последствиях или жертв в пользу будущих наград.
Молодежь в силу своего возраста скорее предпочитает весело проводить время со
своими друзьями, иногда действовать импульсивно, слушать любимую музыку. Для них
77
важно, чтобы в жизни были волнующие моменты, чаще следуют порывам сердца, чем
доводам разума, нравится, когда близкие отношения исполнены страсти и т.п.
Таким образом, для молодежи присуще жить настоящим и получать от этого
удовольствие, но соблюдая при этом умеренность в риске. То есть это поведение не
переходящее за рамки дозволенного.
Параметр «Будущее» равен 3,37 и это немного ниже нормы, но находится в
границах нормального с тенденцией к снижению. Это может свидетельствовать о
том, что поведение не совсем определяется стремлением к цели и вознаграждению.
Также, нельзя однозначно отметить, что молодежь готова пожертвовать
наслаждением в настоящем, ради достижения успеха в будущем (Например,
пропустить вечеринку из-за наступающего рубежного контроля или экзамена). Кроме
того, для молодежи не всегда характерна пунктуальность, исполнительность,
ответственность, а также организованность и планирование своего времени.
Пресловутая поговорка, что «работа не волк, в лес не убежит» во многом показывает
особенность молодых людей. Им кажется, что они все успеют, достигнут, в свое
время, а сейчас не стоит беспокоиться по пустякам.
Итак, исходя из результатов можно допустить предположение, что для
молодежи характерно определенное построение планов своего будущего, однако эти
планы иногда детерминированы стремлением к получению удовольствия в
настоящем.
Параметр «Позитивное прошлое» равен 3,64 и находится в пределах
нормативного «коридора» и отражает теплое, сентиментальное отношение к
прошлому. Данный параметр отражает позитивную реконструкцию прошлого,
которое представляется в радужном свете, что свидетельствует о здоровом взгляде
на жизнь.
Таким образом, для молодежи характерно положительное отношение к своему
прошлому, в котором находятся множество ярких, красочных, позитивных событий
которые приятно вспоминать. Детство вспоминается им игривым, поэтому
респонденты выделили в своем прошлом больше хорошего, нежели плохого.
Наконец параметр «Фаталистическое настоящее» раскрывает фаталистическое,
беспомощное и безнадежное отношение к будущему и к жизни в целом. Данный
параметр отражает отсутствие четкой временной перспективы. Представители у
которых высокие значения по этому параметру считают, что их будущее
предопределено и на него невозможно повлиять собственными силами и все события
которые с ними происходят следует переживать с покорностью, поскольку все во
власти судьбы.
Итак, для молодежи русской этничности судьба, рок, фатум – это явления, с
которыми можно и нужно бороться, поскольку многое зависит от усилий, которые
прикладывает человек.
Таким образом, подводя итог вышеизложенному относительно временной
перспективы молодежи русской этничности можно сказать, что негативное
отношение к прошлому имеет слабую выраженность в сознании у молодежи русской
этничности. А поскольку этот параметр негативно коррелирует с высокой
самооценкой и уровнем субъективной оценки счастья, то можно предположить, что
самосознание молодежи включает такие конструкты, как «успех», «будущее»,
«перспектива».
78
Рис.3. Сравнение средних значений параметров временной перспективы молодежи
русской и казахской этничности.
Для молодежи присуще жить настоящим и получать от этого удовольствие, но
соблюдая при этом умеренность в риске. То есть это поведение не переходящее за рамки
дозволенного. Также характерно определенное построение планов своего будущего, однако
эти планы иногда детерминированы стремлением к получению удовольствия в настоящем.
Кроме того, характерно положительное отношение к своему прошлому, в котором находятся
множество ярких, красочных, позитивных событий которые приятно вспоминать. Детство
вспоминается им игривым, поэтому респонденты выделили в своем прошлом больше
хорошего, нежели плохого.
Изучив особенности временной перспективы молодежи русской и казахской
этничности мы поставили себе задачей сравнить эти показатели. Результаты сравнения
представлены на рисунке 3.
Все результаты, которые были получены в исследовании были сравнены с помощью
статистического пакета SPSS 17.0. Значимость различий определялась при помощи критерия
t-Стьюдента.
Так, значимых различий во временной перспективе между русской и казахской
молодежью не обнаружено.
Таким образом, нельзя сказать, что русская или казахская молодежь имеет большие
или меньшие значения в сравнении друг с другом.
Так, подводя итог всему вышеизложенному, можно сделать следующие выводы:
1) Молодежь Казахстана русской и казахской этничности не имеет яркой
выраженности в сознании параметра «Негативное прошлое», ей присуще умеренность в
беззаботном времяпрепровождении.
2) Молодежь нашей страны все же склоняется к тому, что необходимо прикладывать
усилия, осуществлять целеполагание, стремиться к реализации планов, отношение молодежи
к своему прошлому достаточно позитивное, и они не склонны в большинстве случаев
считать свою жизнь предопределенной неким фатумом.
3) Для молодежи присуще жить настоящим и получать от этого удовольствие, но
соблюдая при этом умеренность в риске.
4) Также характерно определенное построение планов своего будущего, однако эти
планы иногда детерминированы стремлением к получению удовольствия в настоящем.
5) Характерно положительное отношение к своему прошлому, в котором находятся
множество ярких, красочных, позитивных событий которые приятно вспоминать.
Литература
1. Сырцова А., Соколова Е.Т., Митина О.В. Методика Ф. Зимбардо по временной
перспективе // Психологическая диагностика, 2007, №1. С.85-106.
79
ВОПРОСЫ ВЗАИМОСВЯЗИ ОСНОВНЫХ КОМПОНЕНТОВ КУЛЬТУРЫ И
ЛИЧНОСТИ В ПСИХОЛОГИИ
Кукубаева А.Х.
Академия «Кокше»
Культура является духовной основой общества. Это важнейшая субстанция
человеческой жизни, проявляющаяся в самых разнообразных формах на групповом уровне.
Она есть продукт человеческого творчества, именно человек через культуру открывает мир и
изменяет самого себя в этом мире. В Стратегии «Казахстан – 2050» отмечается, что важной
ценностью казахстанского общества в качестве генетического кода нации выступают
традиции и культура. В их развитии главную роль играет интеллигенция /1/. Одним из
центральных подходов к пониманию культуры является понимание того, что культура – это
характерный образ мыслей и действий, способ духовного освоения действительности на основе
выявления ценностей, воплощаемых в образцах деятельности, передаваемых от поколения к
поколению в процессе социализации. Данный феномен выражает специфику образа жизни;
способ мировосприятия, отраженный в мифологии, легендах, системе религиозных
верований и ценностных ориентациях.Одной из важных проблем современности является
соотношение между развитием культуры и психологическими знаниями. Чаще культура
рассматривается в плане изучения ее отдельных составляющих - искусства, религии, философии,
науки, образования и т.д. Данный подход приводит к разрыву между теоретическим осмыслением
культурного процесса и эмпирическим описанием его отдельных элементов. Не часто специфическое
содержание культуры выступает предметом психологического анализа, считаясь внепсихологической
реальностью. В современных условиях развития общества необходим комплексный подход к
пониманию психологической мысли как компонента интегрированного целого — культуры. Развитие
психологии рассматривается в соответствии с общекультурными закономерностями в качестве одной
из сторон развития культуры как целостности. Специальные психологические исследования, опираясь
на современные идеи в области культуры, смогут внести определенный вклад в это понимание.
Проблема определения культуры как психологического понятия подробно раскрывается
этнопсихологом А.А. Беликом. Ученый четко обозначает такие аспекты развития культуры
личности, как «национальный характер», «этническая идентичность», национальноособенное «Я» и др. /2/. Первые полевые исследования культурной психологии проводили
У. Риверс, А. Редклифф-Браун, Б. Малиновский. Развернутое понимание значения
психологического изучения культур было дано У. Риверсом /3/.
Антропологическая этнопсихология делает акцент не на изучении отдельных черт
личности, а на взаимодействии культуры и личности, а также связи особенных для данной
культуры типов поведения. При этом Р.Бенедикт отмечает, что важной задачей психологии
является изучение отношения между объективным миром и человеческим субъективным
миром в различных культурах, а также изложила принципы изучения и типологию
психологических типов культур. Широкую известность получает другой подход к изучению
культур в рамках направления «культура-и-личность», связанный с именем А.Кардинера. Им
было предложено понятие «модальной личности», близкое к понятию «психологического
типа». Отношения между этнической и национальной культурой весьма сложны и
противоречивы. Этническая культура является источником народного языка, искусства и
литературы. В то же время она консервативна, ей чужды перемены, в то время как
национальная культура постоянно находится в движении, в изменении. И чем более открыта
национальная культура для диалога с другими культурами, тем она богаче. И если
этнические культуры стремятся сохранить различия между локальными, особенностями
культуры, то национальные их нивелируют. Этническая культура - исходное начало
национальной. Но национальная культура не сводится к этнической. Ее богатство
формируется на основе письменности и образования, воплощается в социальнополитическом и культурном развитии (литературе и искусстве, философии и
80
науке).Национальная культура - более сложное образование. Это разновидность субкультуры
как конкретной формы бытия общечеловеческой культуры, совокупность символов, идей,
убеждений, ценностей, норм, образцов поведения, принимаемых тем или иным сообществом
или какой-либо социальной группой /4/.Данное понятие отражает совокупность символов,
верований, убеждений, ценностей, норм и образцов поведения, которые характеризуют
духовную жизнь человеческого существа в той или иной стране, государстве.
Современная ситуация в национальной культуре развивается в двух
противоположных, но в то же время взаимодополняющих друг друга направлениях: с одной
стороны, стремление к включению этноса или отдельной личности в культурный
общемировой контекст с признанием приоритета общечеловеческих ценностей, с другой, сохранение самобытности национальных культур с их особым ценностно-смысловым
содержанием.Сама практика жизни человека обусловлена культурой. Поэтому можно говорить о
том, что характер психической реальности, в конечном счете, детерминирован культурой. Каждая
культура характеризуется устойчивой системой реальностей. С другой стороны, культура создает
целостность человеческой личности. Поэтому о культуре социума можно судить и по ее способности
воспроизводить целостную личность.Все это говорит о том, что человек не существует вне
культуры. Невозможно правильно понять процесс развития человека без анализа культуры.
В то же время исследование культуры в личностном аспекте позволяет преодолеть
односторонность ее понимания. В ходе приобщения к культуре возникает диалог личности и
культуры, их взаимопроникновение. Приобщение людей к культуре является важным
условием эффективности деятельности. Значит, проблемы культуры и развития личности
взаимосвязаны и находятся в центре внимания на современном этапе. Поскольку культура
формирует личность, то она во многом и контролирует ее поведение. Без контроля со стороны
культуры люди были бы неуправляемыми, их поведение отличалось бы бессмысленными поступками
и несдерживаемыми эмоциями. Существует несколько типов ориентаций человека в окружающем
мире: потребности, ценности и творчество. При преобладании ценностного типа ориентации
побудительным мотивом деятельности является стремление к чему-либо, самому по себе ценному. На
творческом уровне человек становится подлинно культурным субъектом (гармоничной личностью).
Творчество является связующим звеном между психологией и культурой. Необходимо возродить
статус культуры и творчества как психологические идеи, т.к. они определяют развитие психологии.
Основы живой духовности заложены в культуре чувств - степени духовной развитости
чувств, эмоциональной грамотности человека. Чувства - продукт жизненного, социального
опыта человека, его общения и воспитания. В эмоциональной культуре можно судить о
воспитанности человека вообще, так как культура охватывает весь целостный духовный
мир. Поэтому культура выражения эмоций - признак нравственной культуры личности в
целом. Таким образом, назначение психологической культуры общества состоит в
гармонизации эмоциональных, мыслительных и поведенческих проявлений человека.
Подчеркивая значимость тезиса о взаимосвязи культуры и личности, необходимо
отдельно
выделить
роль
активности
личности
как
саморегулирующейся,
самоуправляющейся системы. Активное участие личности в деятельности создает реальные
предпосылки для развития людей с универсальной культурой. Культура формирует и
мировоззрение личности, рассматривая ее не только в соотношении с объективной
действительностью, но и как систему сознательного отношения личности к обществу,
людям, труду, самому себе (В.Н.Мясищев), как взаимопроникновение смысла и значения
(А.Н. Леонтьев), динамику установки (Д.Н.Узнадзе), нравственной позиции и мотивов
поведения (Б.Г.Ананьев). Необходимым звеном культурной эволюции является
индивидуальность личности как исходный пункт формирования новых культур. Значит,
культуры создают различные возможности для выявления индивидуальности. Таким
образом, каждая культура детерминирует определенные формы соотношения социальности и
индивидуальности в психике и поведении человека. Согласованность мотивов, ценностей,
целей с требованиями среды и внутренними возможностями человека (его собственное "Я")
является важным коррелятом его психического здоровья. Определяющая роль культуры для
81
психического здоровья проявляется через формирование его самосознания. Это возможно
благодаря тому, что культура включает в себя средство освоения и преобразования
окружающей среды и средства регуляции человеческой деятельности.
Исходя из деятельностного понимания культуры, мы рассматриваем культуру
личности как способность к творческому преобразованию, совершенствованию. Высокая
степень духовной культуры означает сформированность ценностных ориентаций личности,
побуждения к деятельности. Совершенствование личностных форм культуры, возможностей
человека является условием развития каждого индивида, что означает культурный прогресс
всего общества. В психологии, кроме деятельностной трактовки психического (С.Л.
Рубинштейн, А. Н. Леонтьев), предполагается и значимость накопленного опыта человека в
развитии культуры (психическая реальность по В.М.Розину). В частности, при восприятии
художественного произведения психическая реальность представляет собой внутренний мир
человека, когда происходит переживание событий на уровне сознательной активной
деятельности (Я - реальность). В.И.Вернадский понимал ноосферу как суммирование
творчества личностей. Его интерес к психологии был сосредоточен на личностном начале
творчества. Ноосфера
изначально пронизана личностно-мотивационной активностью
человека. В ракурсе развития психологической науки предпринимаются попытки изучения
отдельных компонентов культуры. Так, появляются исследования целостной картины образа
жизни народа или метакультурной (полиэтнической) общности, объединенной какими-либо
общими ценностями или проживающей на определенной территории (М.Мид, Дж. Горер, Ф.
Хсью и др.) /5-6/. Начиная с середины 1940 годов, в американской антропологии получили
развитие исследования «национального характера». По словам А.А. Белика, они носят
полифакторный характер, то есть включают в себя изучение различных сторон
этнокультурной общности. Известно, что национальный характер любого народа
генетически обусловлен длительным эволюционным процессом. Его особенности
определяются не только исторически сложившимися традициями, социальной средой и
воспитанием, но также наследственными задатками.
По мнению И.С. Кона, черты характера, взятые в отдельности, не являются и не могут
быть абсолютно уникальными. Уникальна сама структура характерологических
особенностей нации. Именно культурная среда есть определяющий фактор формирования
этнопсихологических свойств народа. В процессе исторического развития каждый народ
создает собственную систему культурных ценностей, которые используются для выражения
национального самосознания. Наряду с исследованиями национального характера, в науке
разрабатываются новые концептуальные подходы в изучении психокультурных
особенностей общества – анализ внутреннего или внутриличностного «Я» (Де-Вос,
Д.Мюррей) /7/. Итак, психологическая антропология и ее «ядро» - антропологическая
этнопсихология - используют для интерпретации фактического материала самые
разнообразные психологические теории с целью создания системных знаний о человеке в
условиях различных культур. Важнейшим элементом национальной культуры является язык
как этническая основа нации. Как факт духовной культуры человечества, он в своем
развитии обусловлен взаимосвязью процессов духовного и материального производства,
общественных отношений людей. С помощью языка осуществляется познание мира и в нем
объективизируется самопознание личности.
Духовным стержнем языковой политики Казахстана, по праву, считается казахский
язык, который необходимо модернизировать. В республике принимаются активные меры по
созданию условий для развития трехязычия на государственном уровне /1/. Итак,
определяющим элементом культуры, ее ядром являются ценности. Они существуют, вопервых, в виде стихийно сложившихся представлений и мнений — это обычаи, традиции,
ритуалы. Традиция, как социальная форма выражения преемственности, обладает
устойчивостью, которая позволяет аккумулировать культурный опыт народов, осуществлять
его передачу из поколения в поколение. Формируясь на протяжении многих веков, она
становится неотъемлемым элементом их духовной культуры. Культура является связующей
82
нитью между прошлым и настоящим, источником сохранения и развития духовных
ценностей, без которых невозможно функционирование самой национальной общности,
формирование межнациональных отношений. Во-вторых, ценности проявляются в виде
строгой, логически обоснованной доктрины — идеологии. Идеология имеет три слоя: 1)
общечеловеческие гуманистические ценности; 2) национальные ценности; 3) социальногрупповые, классовые, партийные ценности. Идеология мотивирует образ действий, но
далеко не всегда предлагает отчетливые, осознанные схемы поведения. Она как
совокупность форм мышления и ценностных представлений более аналитична. На нее
оказывает воздействие традиция, культура, социальные структуры, бессознательное, среда
жизнедеятельности. Культура мира предполагает критическое осмысление истории,
переоценку системы ценностей. Носителем культуры мира является система образования,
которая выступает составной частью культуры вообще. Одной из важных сторон эволюции
культуры рассматриваются психологические знания. Образование занимает особое место
среди главных национальных приоритетов Казахстана. Стратегической целью ее развития в
республике является формирование новой, по существу первой национальной модели
образования. Она должна указать пути к высокому качеству воспитания и обучения
молодежи на основе синтеза достижений мировой культуры, науки. Итак, основным курсом
Казахстана является сохранение ценностей культурного кода. Это проверенные годами ценности.
Только при их стабильности наша нация будет еще крепче. В условиях кризиса ценностей
современной цивилизации, по мнению Президента нашей республики Н.А. Назарбаева, мы
должны научиться жить в сосуществовании культур и религии /1/.
Литература
1. Послание Президента Республики Казахстан – лидера нации Н.А. Назарбаева народу
Казахстана. Стратегия «Казахстан – 2050»: новый политический курс состоявшегося
государства //Казахстанская правда. – 15 декабря 2012 г.
2. Белик А.А. Психология культур: от архаических обществ к современной культуре
//Личность, культура, этнос: современная психологическая антропология / Под общей
ред. А.А. Белика. – М: Смысл,2001.
3. Риверс У. Системы родства и социальная организация». 1914.
4. Энциклопедический словарь по культурологии. - М., 1997. - С. 280.
5. Мид М. Культура и мир детства. – М.: Наука, 1988.
6. Хсю Ф. Базовые американские ценности и национальный характер. //Личность, культура,
этнос: современная психологическая антропология / Под общей ред. А.А. Белика. – М:
Смысл, 2001. – С. 204-228.
7. Мюррей Д. Что такое западная концепция «Self»? Вспоминая Д.Юма //Личность,
культура, этнос: современная психологическая антропология / Под общей ред.
А.А. Белика. – М: Смысл, 2001. С309-328.
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ ҚОЛДАНУ
Расулова Е. А.
Т.Айбергенов атындағы № 16 орта мектеп, Астана қаласы
Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдымызда тұрған зор міндеттердің бірі –
болашақ ұрпақ тәрбиелеу. Жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мен мәдениеті мол, саналы
ұрпақ тәрбиелеуде әр халықтың салт – дәстүрі, ел дамуындағы бағалы байлықтың нәрін
біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.
83
Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол тәжірибесі, жиған –
тергені, озық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осындай мол мұраның «дәнегін мәпелеп
екпейінше» жастарды ізгілік пен парасаттылықты тәрбиелеу мүмкін емес.
Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып, бір ұрпақтан
бір ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл – өсиет, өнеге қағида болып таралып келген
тәлім – тәрбие тағылымының бай мұрасы бар. Ол халықтық педагогика деп аталады.
Халықтық педагогика отбасылық тәрбиеден басталып, ел – жұрт, ауыл – аймақ, тіпті
бүкіл халықтық қарым қатынастан берік орын алған тәлім – тәрбиенің түрі. Ендеше, халық
педагогикасы қоғам дамуының барлық сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми
педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып
келгені даусыз.
Халық педагогикасы – халықтардың ғасырлар бойы тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
бай тәрбиесінің жиынтығы. Халықтық педагогика – халық педагогикасының ұрпақ
тәрбиелеудегі тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін ғылыми педагогиканың бір
саласы. Халықтық педагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана
тілі мен дінін қадірлейтін, Отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы жасты
тәрбиелеу. Сондай-ақ, халықтық тәрбие түрлерін жас бүлдіршіндердің бойына сіңіртіп ілім,
білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де қабілетті, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол басқа тәрбиелермен қатар жүргізіліп, балалардың қайратжігерін, ақыл-ойын халықтың өнер туындылары негізінде оқытып, тәрбиелеу арқылы іске
асырылады. Халықтық педагогика бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі
қамқорлық ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік-эстетикалық тұрғыда
бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу, яғни тұлға
қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтиды. Халықтық педагогикада бала
дүниетанымын қалыптастырудың және оның ақыл-ойын дамытудың бастау кезі ретінде ең
алдымен оның қоғамға, қоршаған дүниеге «Арманы жоқ жас- қанатсыз қарлығаш» – дейді
халық. Халық ұрпақты ақыл-ойды өздігінен жетілдіруге үндейтін терең және танымдық
процестер жиынтығы екендігін дұрыс болжайды.
Халық тәрбиешілері үйрену, оқуды адам бүкіл жаңаны ерекше қабылдағыш балалық
шақтан бастаса, мақсатқа лайықты болатындығына, алынған білімі өмір бойына игілікті
қызмет ететіндігіне тәжірибеде көз жеткізді. Баланың ақылын тәрбиелеу оның танымдық
қабілеттерін жан-жақты дамыту, әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын,
байқағыштықты, естің түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап
етеді. Мысалы: жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды
дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал
жасайды.
Халық педагогикасының мақсаты: бірнеше ғасырларға созылған халық тәжірибесіне
сүйене отырып, болашақ ұрпақты еңбекке, өмірге ең жоғарғы адамгершілік, имандылық
қасиеттерге тәрбиелеу. Халық педагогикасының негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары,
үйелмен тәжірибелері т.б. жатады. Демек, халық педагогикасы-ғасырлар бойы өмір
тәжірибесіне негізделген ұрпақ тәжірибесіндегі дәстүрлердің жиынтығы. Халық
педагогикасының құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
ертегілерт.б. ерте заманнан бастап, жас өспірімдердің ой-өрісін, зеректігін анықтау үшін
тәрбие құралы ретінде қолданып келді.
Ұлттық ойындар. Қазақ халқының өмір кешкен тарихында ұлттық ойындардың
көптеген түрлері балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік сияқтағы балалар тәрбиесінде
пайдаланылады. Ойын тек көңіл көтеру, шаттандыру ғана емес, ол өзінше ерекше қазақ
халықының әлеуметтік өміріне байланысты тәрбиелік мағынасы зор жеке адамның дамуына,
жетілуіне әсер етуші фактор. Жиі қолданылып келген бірнеше ойын түрлерін атап өтуге
болады. Олар: «Ақ серек- көк серек», «Айгөлек», «Жаяу жарыс», «Соқыр теке», «Ақ боран»,
«Төбетей», «Бәйге», «Орамал тастау» т.б.
84
Мақал-мәтелдер – халықтың ауызша ақындық шығармашылығының көп тараған
ескерткіштері. Ғасырлар бойы халықтың әлеуметтік тарихи тәжірибесі туралы нақыл сөздер
арқылы халықтың ой-пікірі, арманы, көзқарасы баяндалған. Қасиетті сөздерді қазақ халқы
қастерлеп өнеге етіп, адамдардың өлең өрнектерімен ойластырып мақал-мәтелдерді үнемі
пайдаланып келген. Мақал-мәтелдер халық өмірінің барлық жағынан қамтылған.
Жұмбақтар. Халық арасында жылдам айтылып келе жатқан жұмбақтардың саны
көптеп саналады. Жұмбақ балалардың қиялын, танымдық іс-әрекетін, қабілетін дамытады.
Оның жауабын табу үшін мазмұнын талдап ой елегінен өткізеді. Жұмбақтың тәрбиелік мәні
өте зор.
Халқымыз ғасырлар бойы өз ұрпағын адамгершілікке, елжандылыққа,
отансүйгіштікке тәрбиелеп келді. Осы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрдің
өзегі, алтын діңгегі халықтық педагогика болды деуге болады. Елбасы өзінің Қазақстан
халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімімен өз
еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деген мәлім.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында да «Қазақ халқының
мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау бірінші кезектегі
міндеттердің бірі» деп атап көрсетілген. Халықтық тәрбие, ол ұлттың ұлт болып
қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян.
Ұлт салт-дәстүрлердің тәлімдік мәні.
Салт-дәстүр дегеніміз – халықтардың кәсібіне, сенім-нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс. Ол
отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара алмайды немесе
бұрынғы қалыптасқан салтты жоғалта алмайды. Бүкіл халық, ел-жұрт уақыт озған сайын
салт-дәстүрге жаналық енгізіп, оны қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп, өзгертіп
отырады. Ал жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері
жаңа жағдайда ілгері дамиды.
Мәселен, қазақтың жаугершілік заманында құрдас батыр жігіттердің ұлы жорыққа
аттанар алдында ақ қой сойып, қанына найзаларын малып, «өлсек бірге өлеміз, опасызды ант
атсын» деп төс түйістіріп анттау немесе әке-шешенің асырап алған баласы мен туған
балаларының саусақтарын ақ қойдың бауыздау қанына малғызып, «қаны бір бауырмыз» деп
ант ішкізіп, құшақтастырып сүйістіру ырымдары бүгінде ұмыт болған. Ал бұрын болмаған
ақ шашты қариялардың алтын-күміс неке тойларын жасау бүгінгі салт-дәстүрден тұрақты
орын алды. Халық: « Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тоғызы бар», «Әдет-әдет емес, жөн
әдет» деп заман талабына сай дәстүрлерді дәріптеп, тәлім-тәрбиенің пәрменді құралы
ретінде пайдаланып келген.
Мысалы, қөп жылдар бойы «діни мейрам» деген жаңсақ көзқараспен Наурыз
мейрамын еліміз мүлде атаусыз қалдырып келсе, қазіргі демократия кезінде ол қайта
жаңғыртылып, жалпы халық мейрамына айналды.
Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-ғұрыптары мен байланысты туады. Мысалы,
бала тәрбиесімен байланысты: шілдехана өткізу, сүйінші сұрау, балаға ат қою, бесікке салу,
тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу тойлары; үйлену, үй болумен байланысты: құда
түсу, есік-төр көрсету, келін түсіру тойлары, қалын-мал алу, жасау беру т.б. салт-дәстүрлер,
түрлі кәде-ырымдар, өлген адамды жерлеумен байланысты: арыздасу, қоштасу, естірту,
көңіл айту, жұбату, жоқтау, өлген адамның жетісін, қырқын, жылын беру т.б. ырымжырымдар қазақ халқында ежелден сақталған. Мұны салт-дәстүрлері деп атайды.
Тұрмыс – салтқа байланысты туған әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің, бәрінде
халықтың арман-тілегі, ой-пікірі, келешек ұрпаққа айтар өсиеті көрініс беріп отырады.
85
ЛИЧНОСТНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ
ВОЗНИКНОВЕНИЯ ЭКСТРЕМИЗМА
Ромашева Ж. Ж.
научный руководитель, к.психол. наук Нурадинов А.С.
Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева
Казахстан, будучи светским государством, является неотъемлемой частью великой
мусульманской цивилизации. Наша история уже много столетий неразрывно связана с
исламом, который является одной из базовых составляющих духовной культуры казахского
народа. В то же время соседство с такими странами как Россия и Китай, также оказывает
определенное влияние на нашу культуру. Началом современной глобализации явления
экстремизма религиозного толка на Востоке можно считать этап ускоренного развития
шиитского фундаментализма в Иране.
Сегодня, такие привычные слова как «бандит», «убийца» и «преступник» потеснили
новые, более современные термины - «шахиды», «моджахеды», «террористы» и
«экстремисты».
Данные о состоянии религиозной ситуации в Казахстане
По официальным данным, в Казахстане функционируют около 3,5 тыс. религиозных
объединений, представляющих более 46 конфессий и течений. По стране зарегистрировано
2182 культовых сооружения /1/. При этом реальный показатель намного превышает сведения
властей. На сегодняшний день в стране официально запрещена деятельность таких
экстремистских и террористических организаций как «Аль-Каида», «Исламское движение
Узбекистана», «Исламская партия Восточного Туркестана», «Курдский народный конгресс»,
«Асбат-аль-Ансар», «Братья мусульмане», движения «Талибан», «Боз Гурд», «Джамаат
моджахедов Центральной Азии», «Лашкар-е Тайиба», «Общество социальных реформ»,
«Организация освобождения Восточного Туркестана», «АУМ Синрикё» и «ХизбутТахрир»./2/
Между тем, для выявления причин и мотиваций глобализации религиозного
экстремизма исламского толка необходимо, на наш взгляд, исследовать его корни. В этой
связи актуальнейшую проблему современной отрасли исследований о религиозном
экстремизме составляют экономические, идеологические, политические, психологические
аспекты явления.
Психологические причины формирования экстремизма
Очень большую роль в формировании экстремизма играют психологические
причины. К ним относятся чувства и настроения, поведенческие установки, непосредственно
мотивирующие экстремистские действия. Психологические факторы экстремизма являются,
с одной стороны, производным результатом социально-экономических и политических
причин, с другой стороны, они способствуют усилению действия этих причин и
непосредственно создают благоприятную почву для восприятия массовым сознанием
экстремистской идеологии. То есть только через психологические факторы осуществляется
конечный синтез всех причин экстремистской деятельности, непосредственно порождающий
экстремизм./3/
Ситуация системного социального кризиса, конечно же порождает соответствующие
эмоционально-психологические переживания у всех социальных групп. Те социальные
группы, которые в результате этого кризиса оказываются перед угрозой социального
исчезновения, испытывают постоянное и все усиливающееся состояние психологической
фрустрации, вызванное ущемлением их жизненных потребностей.
В результате этой социальной фрустрации возникают сложные амбивалентные
чувства, соединяющие в себе, с одной стороны, астенические, негативные чувства
подавленности, угнетенности, безысходности, страха, бессилия, с другой стороны,
стенические чувства ненависти, агрессии. Этот эмоциональный комплекс способствует
86
формированию экстремистских, радикалистских поведенческих установок, выражающихся в
направленности на насильственные, жестокие действия по отношению к «врагам», которые
рассматриваются как главная причина всех бедствий./4/ Экстремистские установки
поведения характеризуются убеждением, что только насильственными жестокими мерами и
действиями возможно радикальное исправление нестерпимой ситуации, критического
положения, в котором оказалась данная социальная группа. Экстремистские поведенческие
установки характеризуются также ослаблением или вообще отключением всяких
нормативных запретов, начиная от юридических и заканчивая нравственными.
Субъективные факторы в развитии экстремистского сознания
Предпосылки экстремистского поведения обнаруживаются не только вне человека, в
социокультурной среде, но и внутри самого человека. Они во многом определяются его
психофизиологическими особенностями. Сегодня известно, что многие фанатично
настроенные группы террористов, разбросанные по всему миру, совершенно не озабочены
идеологическим обоснованием своей деятельности. Для них конкретные действия важнее
идеологии. Американская исследовательница М. Креншо (1990 г.) утверждает, что в иных
случаях «существует просто идеологическое обрамление террористических групп
(сюрреалистическая идеология), когда меняются идеи и даже забываются первоначальные
цели борьбы. Идеология террористов может модифицироваться в зависимости от контекста
той политической среды, в которой они действуют»/5, с. 6/. В силу сказанного
представляются несостоятельными попытки объяснить возникновение экстремистского
сознания влиянием только социокультурных и идеологических условий. Вслед за
французским социологом Э. Мореном, который говорил о насилии в современном мире,
можно заявить, что и проблема фанатизма «стала теперь проблемой не социального, а
психологического порядка» /6, с. 8/.
Такая постановка вопроса позволяет нам понять, какую роль играют субъективные
факторы в развитии экстремистского сознания. Среди этих факторов особо выделяются
эмоционально-чувственные и нравственно-психологические моменты формирования
экстремистского мировоззрения. В этой связи можно предложит следующую абстрактную
цепочку: экстремистский тип личности со специфическим мироощущением —
экстремистское мышление, вырастающее на этой основе, — создаваемые им модели
экстремистского поведения. Несмотря на все влияние, которое оказывается на этот процесс
социальными условиями, логика движения по экстремистской «трассе» остается
непреложной. Экстремизм неизбежно переходит от идейного и морального ригоризма к
крайнему этическому релятивизму и даже цинизму. А это значит, что склонные к
экстремизму личности обладают высоким порогом невосприимчивости, нечувствительности,
т. е. мерой отчуждения в сфере эмоциональной культуры.
Известный террорист 1960-х годов прошлого века Антонио Негри признавался в том,
что уничтожение и разрушение часто становились для него самоцелью, наиболее приятным и
необходимым психологическим состоянием. «Результат меня не волнует, — заявлял он, —
всякий акт разрушения и саботажа отзывается во мне как голос классовой общности.
Возможный риск меня не тревожит, напротив, я ощущаю лихорадочное возбуждение, как
если бы я ожидал встречи с любовницей» /7/.
Таким образом, экстремизм можно рассматривать как некую способность, имеющую
негативный, резко отрицательный характер, как личностный «талант», тяготеющий к
противоположному от творчества полюсу, «талант» со знаком «минус». Истоки этой
способности лежат и в природных свойствах субъекта, в особенностях его нервной системы,
психики, эмоционально-чувственного склада. Но надо понимать, что экстремистские
наклонности даны субъекту лишь в задатках, которые могут проявиться или не проявиться в
зависимости от того, в какой социокультурной среде происходит становление личности. Тот
факт, что процессы социализации и индивидуализации человека осуществляются под
влиянием внешних, социокультурных факторов и воздействием собственных
87
психофизических особенностей, должен быть учтен и при объяснении природы такого
феномена, как экстремизм.
Энрико Ферри (2009 г.) в работе «Уголовная социология» указывает на то, что
«антропобиологические аномалии, характеризующие собой так называемый «преступный
тип», могут быть свойственны не только людям, фактически совершившим какое-нибудь
преступление: вызываемые ими ненормальности поведения могут выразиться также и в
других формах, не квалифицируемых законом как преступление, но отличающихся той же
основной чертой, именно своим несоответствием основным биологическим и социальным
задачам человеческого существования» /8 /.
Экстремистскими в равной мере являются и болезненные развлечения маркиза де
Сада, и аскетическое самоотречение святого великомученика. Экстремизмом можно назвать
всякую крайность, лишенную нравственного начала, крайность на уровне безнравственности
/3/. Гражданское самопожертвование и героизм тоже могут восприниматься в качестве
крайностей развития. Однако как экстремизм они не расцениваются. Понятно, что если мать
прикрывает собой свое дитя, приносит себя в жертву ради ребенка, вряд ли мы это назовем
экстремизмом. Но если личность, отвечающая за свои поступки, сознательно или
неосознанно наносит вред другим людям, ее поведение квалифицируется как
экстремистское, даже в том случае, если причины такого поведения остаются скрытыми для
самой личности.
Заключение
Итак, рассматривая проблему происхождения экстремизма в каждом конкретном
случае экстремизма, мы должны выяснять его конкретные социальные причины,
анализировать конкретную экстремальную ситуацию, породившую именно данную
разновидность экстремизма. Кроме того, рассматривая причины появления экстремизма, мы
должны различать внешние, социальные причины (т.е. объективно сложившуюся
критическую социальную ситуацию) и внутренние или личностные причины (т.е.
психологические факторы или свойства личности, которые способствуют ее превращению в
экстремиста). Причем внешние и внутренние причины следует брать в их взаимодействии,
ибо лишь соединение и взаимное обусловливание социальных и психологических причин
порождает явление экстремизма.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Литература
Муханбетжанова Г. Религия в казахстанском обществе // Казинформ, 26 мая 2009 года.
Сатпаев Д. Проблема распространения религиозного экстремизма: анализ глобальных
тенденций // Проблемы религиозного экстремизма в Центральной Азии: Материалы
международной конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических
исследований при Президенте Республики Казахстан и Фонд им. Фридриха Эберта в
Казахстане, 2001. – С. 32-37.
Ольшанский Д. Психология террора. – Екатеринбург: Деловая Книга, М.: Академический
проект, ОППЛ, 2002. – 320 с.
Василюк Ф.Е. Психология переживания. 1991. — С. 107.
Креншо М. Терроризм и международное сотрудничество. - М.: ИНИОН, 1990.
Грачев А.С. Политический терроризм: Корни проблемы. — М., 1982. — С. 8.
Витюк В.В., Эфиров С.А. Левый терроризм на Западе: История и современность. М.,
2007. С. 262.
Лазурский А.Ф. Классификация личности // Тайна порока. Харьков, 1995. С. 70.
88
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ ЖҰРТШЫЛЫҒЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ФОБИЯАРДЫҢ АДАМ ПСИХИКАСЫНА ӘСЕРІ
Сатиева С.Ш., Айнамкулова Н.Т.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Адамның табиғат үрдісіне араласуының нәтижесінде XX – ғасырдың ортасынды
экологиялық мәселелер пайда болды. Зақымданған жер, жануарлар миграциясы, адамдар
арасындағы қарым-қатынастар, өсімдіктердің бұзылуы
т.б. өзгерістер жалпы адам
психикасы өзгерісіне тірелді. Осының нәтижесінде адам психикасында әртүрлі заттар мен
мәселелердің пайда болуы әсереткен. Бұл өте күрделі және әлеуметтік–психологиялық
құбылыстардың зерттеудегі жоспардың жүйелілігін қажет етеді. Елімізде қолайсыз
экологиялық міселелер әсіресе балалардың және аналардың өлімінің деңгейінің жоғары
болуына әсерін тигізуде.Осының бәрі адамдардың психикасы мен жүйке саласына да кері
әсерін тигізуде. Осылайша экологиялық фобиялар адам өміріне және психикасына қауіп
төндіруде. Сондықтан экологиялық фобия бүгінгі күннің өзекті тақырыбы.
Адам табиғатпен физикалық және рухани үздіксіз байланысқан, ол өз өмірін сақтап
қалу үшін табиғатпен тұрақты қарым-қатынаста болады. Адам өзі өмір сүретін ортада
белсенді қызмет атқарады және өзінен төменгі сатыдағы эволюциялық дамушылармен
пассив түрде араласса да, оларды өзіне үйретуге қадам жасайды. Адам мұндай қадамды
мәдени түрдегі үйрету арқылы орындайды.Адам өмір сүретін орта – биосфера, бірақ адам
оның жаратылысына қарсы өз қолымен көп әрекет етеді, бұл өз кезегінде биосфера
психикасына терең әсер етіп, оның тіршілігіндегі қалыптасқан тепе-теңдігін бұзады.
Нәтижесінде адам өмір сүретін орта – табиғат, жасанды күйге еніп, соның салдарынан
жойылуға бет бұруда /1. с, 147/.
Адамзаттың табиғатты оның заңдылықтарымен санаспай пайдалануы адамзаттың
өзіне және оның өзі құрған қоғамының тіршілігіне қатер туғызуда, содан барып
психологиялық өзгерістерге ұшырайды. Соңғы кездері статистикалық мәліметтердің
көрсетуі бойынша өнеркәсіптік өндірістер мен ғылыми-техникалық прогрестің дамуына
қарай адам денсаулығында болатын түрлі өзгерістер көбейе түскен. Сондықтан кез келген
әлеуметтік жүйе табиғи ортамен сәйкестікте өмір сүруі қажет және өзінің еңбек заты мен
табиғатты пайдалану әдістерін, өзінің өндірісін табиғат мүмкіндіктеріне сай жүргізуі шарт.
Сонда табиғат та өз популяциясын және өмір салтын сол мүмкіндіктерге үйретеді. Адамның
психикалық саулығынада әсерін тигізеді/2. с, 96/
Табиғатпен санаспай өмір сүру адамның өмір-тіршілігіне, әсіресе денсаулығына
көптеп әсер етіп, тіпті бұрын болмаған аурулардың пайда болуына жағдай жасап отыр. Ал,
адамзат үшін ең басты байлық – денінің сау болуы мен қатар психикалық саулығы болып
табылады.
Сонымен фобия ұғымына тоқталып кетер болсақ. Фобия (грекше: қорқу) небір жағдайларда қайта-қайта пайда болатын қоркыныш; бұл невроздың ығыр қылатын
түрінің көрінісі. Белгілі бір жағдайда немесе белгілі бір заттың алдында кетпейтін үрей мен
мазасыздануды байқайды, ауырулар өздерінің үрейлерінің ерсіз және дәлелсіз екенің жақсы
сезеді, бірақ бұл күшті олар жеңе алмайды.
Фобия жекетүрлері ерекше аталады: агорафобия - кең көшелер мен алақдардан
қорқу; клаустрофобия - жабық бөлмеде қалу үрейі. Монофобия - жалғыз қалу үрейі,
керісінше,антропофобия - көп кісілерден қорқу; нозофобия- ауырудан қорқу, эрейтофобия қоғам алдында ұялу, қызару т.б. Фобия жалпы мазасыздану, тамырдың соғуы мен демнің
ұлғаюы, бозғылттану немесе тез қызару. Уақытша тұрақсыз фобия көпшар шағаннан немесе
ауыр психикалық қатерден кейін денісауадамдарда да болады. Үлкендерге
қарағанда балаларда фобия жиі кездеседі, олар кішкентай жануарлардан немесе өткір
заттардан, судан, өлімнен т.б. қорқады. Кейде жасөспірімде белгілі бір әрекеттің түрінен
қорқыныш пайда болады, мысалы, тақта алдында жауап беру, көпшіліктің алдына шығу т.б.
89
Өсе келе фобия ауыр түрі де кездеседі, мысалы, жұтыну қорқынышы (фагофобия) немесе ес
ауысудан үрей. Фобия жақынбалаларөтесезімталболады.
Фобия
шалдығуға
баларды
түрлі
қорқыту,
мектептегі қақтығыс,
отбасындағыжағдайларсебепкерболады.
Фобия
емдеуневроздыемдеуменбірдей.
Негізгі орын психотерапияғакеледі, аяу тәртібі, жалпы шынықтыратын және жұбата
тыншаралар. Кейбіркездердепайдалы: ортаныезгерту, санаториялықжағдайда болу
жәнеарнайыдепрессантықдәрілердіішу (андаксин, аминазин т.б.).
Осы фобиялардың ішінде қарастыратыным экологиялық фобя болып табылады.
Экологиялық фобия дегеніміз –организмдер және олардың өзара қоршаған ортамен
байланысы арасындағы түзілетін қауымдастықтың салдарынан пайда болатын
қорқыныштар./3/
Осыдан барып экология мен психология бірігіп экологиялық психология құрайды, сонымен :
экологиялық психология - қоршаған орта мен адам арасындағы қарым-қатынастың
психологиялық аспектілері туралы білім саласы. Экологиялық психология мынадай
проблемаларды қарастырады:
 адамның өзін қоршаған ортаны қабылдау ерекшеліктерін анықтау арқылы
экологиялық сананы зерттеу және қоршаған ортаның қолайсыз дамуының субъект
үшін мәнді факторларын саралау;
 экологиялық мінез-құлықтың мотивациясын анықтау;
 экологиялық дағдарыстың психологиялық зардаптарының заңдылықтарын талдау
(психикалық денсаулықтың бұзылуы, қылмыстың көбеюі, демографиялық өзгерісте)
және т.б. насихаттың психологиялық құралдарын талдап белгілеу/4. с, 88/
Экологиялық
фобия– қазіргі күні адамзатты толғандырып отырған аса маңызды
қорқыныштардың бірі. Экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы
қатардағы мәселелердің біріне айналады, тіпті ядролық соғыс қауіпі де оның көлеңкесінде
қалып қойды. Адамның шаруашылық іс - әрекетінің қауырт дамуы, айналадағы ортаға
үдемелі, көбіне білдірушілік сипатта әсер етуде. Аталмыш проблеманың пайда болуының
басты алғышарты – қоршаған ортаға адамзат перзентінің антропогендік, техногендік
ықпалдардың ұзақ жылдар бойы тигізіп келген әсері деп тұжырым жасауымызға
болады.Экология негізінен −организмдер жайлы және олардың өзара және қоршаған ортамен
арасындағы түзілетін қауымдастық туралы ғылым.
Экологиялық қауіп қатер−антропогендік және табиғи әсер ету нәтижесінде қоршаған ортаға,
қоғамға, адамдардың өмірлік маңызды мүдделеріне қауіп төндіретін жағдай. ХХ ғасырдың
аяғы мен ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік
қатынастарының ғылыми – техникалық жаңару биігіне көтерілуі – экономикалық
реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялауы мен интеграциялануы) түрткі
болды. Ғылыми техникалық прогрестің жедел даму барысында, қоғам мен табиғат, табиғат
пен адам арасындағы қарым – қатынас мәселесіндегі күрделі шиеленістерді дұрыс шеше
білу, бүкіл жер шарының болашағын, әрбір адамзаттың өмірін сақтауға мүмкіндік тудырады.
Өйткені өндірістің даму барысынада табиғи қорлардың дағдарысқа қшырауына, қоршаған
табиғи ортаның ластануына себепші болуда. ХХ ғасырдың аяғына дейін адам баласының
айналасын қоршаған ортаға, оның ықпалы әрқалай болып, қазіргі жағдайда бұкіл жер шарын
қамтып, тіршілікке мейлінше қауіп төніп отыр.
Адам психикасы - мидың табиғи өнімі емес, әлеуметтік жағдайлар туындысы. Алайда, ол
табиғи, физиологиялық зат - мидың арқасында әрекетке келеді. Психиканы ми әрекетінен
ажыратып та болмайды, сонымен бірге оны бүтіндей нейрофизиологиялық үдеріс деп те атау
орынсыз. Психика мен физиологиялық үдерістердің өзара қатынасы - идеалды дүние мен
заттасқан болмыстық ажыралмас байланысы.
Адам психикасыбүкіл материяның эволюциялық даму нәтижесі. Обьективті шындықтың
субьективті бейнеленуін психика дейміз. Психика тіршілік дамуының белгілі бір сатысында
тірі организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрықша түрі.
Психиканың ең төменгі және ең жоғарғы сатылары бар. Психиканың ең қарапайым түрі
90
жәндіктерге тән, ал ең жоғары формасы адамның санасы. Сана – адамның материя дамуының
белгілі бір сатысында пайда болған қасиеті, адам психикасының формасы, адамның
қоғамдық тарихи дамуының жемісі. Психика сезім мүшелерінің бізді қоршаған сыртқы
заттар мен құбылыстарға әсерленіп, тітіркенуінен пайда болады. Психика дегеніміз – үнемі
болып қозу мен тежелу сияқты физиологиялық процесстердің ми қабығында жасалуы.
Сыртқы заттар мен құбылыстардың әсері мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, олар
адамның алуан-алуан ойлау әрекеттері арқылы қортылады. Сана – адамның материя
дамуының белгілі бір сатысында пайда болған қасиеті. Сананың зақымдануы өте күрделі
және психикалық бірліктердің,қасиеттердің барлығына ықпалын тигізеді. Зақымдалған
психикалық дамуды медициналық психологияда психиканың уақытша тоқталуы деп атайды.
Психикалық уақытша тоқталуын немесе шектес интеллект кемістігін тудыратын себептер
төмендегідей 5 топқа бөлінеді:
1.айналадағы ортаның қолайсыз жағдайларына және тәрбиеге байланысты.
2.ұзақ уақыт соматикалық аурулардың салдарынан әлсіздікке байланысты.
3.инфантализмніңтүрінебайланыстыинтеллектікқызметтіңбұзылуы.
4.естудің, көрудің, сөйлеудің, оқу мен жазудың бұзылуына байланысты интелелктің
кемістігі.
5.резидуальды-органикалық жағдайларда.
Аталған топтардағы негізгі клиникалық белгі – баланың жетілмеуі, ең алдымен
интеллект пен эмоционалдық жігердің жетілмеуі. Олигофренияға қарағанда дамуы
кешеулеген балалар сергек болып, айналадағыны ынта қойып қарап, ойнаған кезде
творчестволық елестетуі болады. Мұндай балалардың интелекті нашар дамып, мектепке
баруға дайын болмай, көбінесе ойнағысы келеді. Назары тұрақсыз және жылдам жалыққыш
болады. Эмоциялары айқын болады. Балаларға тапқырлық зеректік тәжірибелік ойлау тән.
Сөйлеулері кейін қалады. Психикалық дамуы кеешулеген балалардың жүріс тұрысы
өздерінің қажеттілігіне бағындырылған, міндет сезімі дамымаған. Сабақта ойнап, ынтасыз
отырады. Дифференциальды диагностика кезінде оқыту әдістерін қолдану қажет, баланы
мадақтап, көмектессе, ол көмекті қабылдайды, баланың потенциалдық мүмкіндіктері
білінеді.
Психика - ми қызметінің әлеуметтік жанамаланған өнімі.
Адам миының жұмыс ерекшелігі сырттан түсіп жатқан ақпараттың ерекше тәсілмен
таңба, белгілерге айналуынан көрінеді. Адамның болмысты психикалық бейнелеуі - бұл
қоғамды- тарихи тәжірибеде қалыптасқан сөздік белгі, адамдық ұғымдармен жанама күйде
берілген өрнек, бейне.
Психиканың негізгі жасау белгілері - оның жүйелілігі, біртұтастығы, бөлшекке
түспейтіндігі.
Психика әрқилы күрделілік деңгейіндегі әрекет-қылықты қамтамасыз етуші көп
сатылы (бірінен бірі жоғары) қызметтік жүйелерден тұрады. Психика көп деңгейлі ғана емес,
ол сонымен бірге көптеген қасиет- сапаларға ие бола тұрып, сан алуан қызметтерді
орындайды. Көрінген жүйе өз құрылымымен, әрекеттік қозғалысымен, бірлікті (интегралды)
күй-қалпымен және жүйелі қасиеттерімен сипатталады.
Психикалық жүйе өзінің ұйымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол жүйе психикалық
үдерістерге, психикалық қалыптарға және психикалық қасиеттерге ажыралады.
Психикалық болмыс өте күрделі, дегенмен, оны келесідей шартты түрлерге бөліп
қарастыруға болады: экзопсихика, эндопсихика және интропсихика.
Экзопсихика - психикалық дүниенің адам ағзасынан тыс жатқан болмысты
бейнелеуші бір бөлігі.
Эндопсихика - психикалық болмыстың адам ағзасының қалпын бейнелеуші құрамы.
Интропсихика - құрамды психиканың адам ойын, ерік күшін, қиялын, ұйқыдағы
түстерін қамтыған бөлшегі.
Психика қоршаған дүние жөніндегі санаға келіп түскен ақпараттарды біріктіру және
оларға түсініктеме беру, оларды адамның қажеттерімен сәйкестендіру және адам әрекет
91
қылығының бейімделу, болмысқа икем- делу үдерісінде реттеу қызметтерін атқарып бару
үшін қажет.
У. Джемспікірінше, психиканың негізгі қызметі: сырттай болмысты бейнелеу
негізінде жеке әрекет-қылықты басқару жәнеретке келтіру, сонымен бірге оны адам қажетіне
сәйкестендіру.
Е.Ф. Ломов өз еңбектерінде тұлға әрекет-қылығы мен іс-әрекетіне байланысты
психиканың үш түрлі қызметін ажырат: танымдық, реттеушілік, ақпарат алмасымен қарымқатынасқа келу (коммуникативті). Адамның бейімделуі мен шығармашыл әрекетке түсуі осы
үш қызметтің орындалуына тікелеу тәуелді./5. с, 384/
Экологиялық фобиялардың психикаға тигізер ісері. Қоғам мен адам тығыз байланыста
оларды бір – бірінен ажыратып алу мүмкін емес. Қоғамда қандай жағдай болмасын олар
адамға сондайақ оның психикасына әсерін тигізбей қоймайды. Адамға әсер ететін қоғамдық
– табиғи соның ішіндегі ең негізгіфакторлар тікелей психикаға әсер ету негізінде жүреді.
Психикаға әсер ету дегеніміз, яғни мұндағы психика – сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адам миында тұтастай бейнеленуі болып табылады. Сол себепті
табиғаттың жағымды не болмаса жағымсыз факторлары тікелей адам санасына яғни
психикаға әсерін тигізеді. Адам өмір сүріп отырған қоғамында өнімді өзі өндіруші болып
табылады. Қоғаииен қоршаған табиғи ортамен тікелей контактіге түседі. Адамға экзогенді
факторлар тікелей психикасын әсер етумен бірге жүреді. Қандай қолайсыз жағдай болсын
соны тудыратын себеттерге адам баласы бетпе бет жолығады. Соны ой таразысынан откізіп
соға жауап береді тікелей рецепторлардың қатысуымен. Психика қоршаған дүние жөніндегі
санаға келіп түскен ақпараттарды біріктіру және оларға түсініктеме беру, оларды адамның
қажеттерімен сәйкестендіру және адам әрекет қылығының бейімделу, болмысқа икем- делу
үдерісінде реттеу қызметтерін атқарады. Психиканың негізгі жасау белгілері - оның
жүйелілігі, біртұтастығы, бөлшекке түспейтіндігі.Психика әрқилы күрделілік деңгейіндегі
әрекет-қылықты қамтамасыз етуші көп сатылы (бірінен бірі жоғары) қызметтік жүйелерден
тұрады. Психика көп деңгейлі ғана емес, ол сонымен бірге көптеген қасиет- сапаларға ие
бола тұрып, сан алуан қызметтерді орындайды. Көрінген жүйе өз құрылымымен, әрекеттік
қозғалысымен, бірлікті (интегралды) күй-қалпымен және жүйелі қасиеттерімен сипатталады.
Психикалық жүйе өзінің ұйымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол жүйе психикалық
үдерістерге, психикалық қалыптарға және психикалық қасиеттерге ажыралады.
Адам тіршілігі үшін экологиялық қолайлы және қолайсыз жағдайлар өміріне орасан
зор әсерін тигізеді. Кез келген экологиялық мәселелерді шешу үшін, адамдардың әрекетімен
болып жатқан ғылыми жетістіктердін барлығын болашақ ұрпақтың сақталуына,
денсаулығына, болашағына тұжырымдама беретін экологияслық мәселе сондай ақ адам
психикасына әсерін тигізеді. Бүгін күрт өзгерген экологиялық мәселелерді шешуде адамның
өзі туындатып отырған күрделі ғылыми жетістіктерін ендігі жерде табиғи ортаны, адам
баласының болашағын сақтау үшін, табиғатты қорғау және тиімді пайдаланбау салдарынан
туындап отыр. Себебі, адам мен қоршаған ортаның арасындағы байланыс тығыз байланыста
болып келеді.Көптеген ғалымдар экология ғылымының мәнін, мағынасын, салдарын әр түрлі
түсінеді. ХХІ ғасырдың экологиялық проблемаларына қатыспайтын бірде – бір ғылым
саласы жоқ. Сондықтан да экология ғалымдардың ғылыми сипатына айналды. Себебі, олар
барлық ғылыми салаларының нәтижесіндегі ғылым жетістіктерінің табиғаттың тепе –
теңдігінің бұзылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуға атсалысу керек. Бұл
ғаламдық проблема.
Қоршаған орта мен адамның өзара қарым-қатынасын зерттеуде екі негізгі мәселені
бөліп көрсетуге болады. Олар орта факторларының адамға ықпал етуі және адамның
қоршаған орта мен оның өзгерістеріне бейімделуі.
Адамның күнделікті тіршілігі қоршаған орта жағдайларымен тығыз байланысты.
Адамның тыныс алуы, тамақтануы, өсуі, дамуы табиғи орта жағдайында өтеді. Сондықтан да
адам тіршілік құрамының бір бөлшегі болып есептеледі.
92
Адамның психикасына, денсаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері
зор. Адам үшін демалатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза
болуының маңызы ерекше. Адамның мұқият ойланбай жасаған кейбір іс-әрекеттері,
мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта жағдайларының зиянды өзгерістері, әсіресе соңғы
кездері оның өзінің денсаулығына кері әсер етуде.
Демек, адамдықоршаған орта табиғи немесе жасанды орта болуымүмкін. Соған
байланыстық оршаған ортаға әртүрлі анықтама беруге болады. Қоршаған табиғи орта –
адамның өміріне,
ршілікету жағдайына және денсаулығына әсерететін табиғи
компоненттердің жиынтығы.
Қоршаған табиғи орта компоненттеріне атмосфералық ауа, сулар, топырақ,
жерастыбайлықтары, хайуанаттар және өсімдіктер әлемі жатады. Міне осындай салдар
әсерінен адам психикасы өзгеріске ұшырап отырады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Недра и природные ресурсы: Сборник законодательных актов. Алматы: Юрист, 2001.
– 147 б.
2. Қоршаған ортаны қорғау туралы. – Қазақстан Республикасының Заңы – Алматы: Жеті
жарғы, 1998. – 96 б.
3. Сөздік аудармасы.
4. Адаменко А.М., «Экологическая психология». НГАСУ,2000. – 88 с.
5. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384
бет.
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ДЕҢГЕЙЛЕТІП ОҚЫТУ
Сыздықова С.С.
Қазақстан Республикасы Астана қаласы № 3 мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен
әдебиеті пәнінің мұғалімі
Қазіргі өркениетті елдерде және өркениетті елдер қатарына қосылуға талпынған
мемлекеттердің көпшілігі, ең алдымен, білім ордаларына назар аударуда.
Республикамызда білім беру ісінде демократияландыру мен ізгілендіру жаңартудың
негізгі принциптері ретінде анықталған орта білім жүйесін дамытудың тұжырымдамасы мен
стратегиясы, Заңның негіздері және орта білімнің бекітілген жалпы міндеттері стандарттары
бар. Білім беру жүйесін реформалаудың принциптері оқытудың әдістемелік жүйесінің
(оқыту мақсатының, мазмұнының, әдістерінің, формалары мен құралының) біртұтас және
жүйелі өзгеруін көздейді. Сондықтан қазіргі дидактиканың көкейкесті мәселесі – мектеп
пәндерін, соның ішінде қазақ тілін оқытудың әдіснамасын қазіргі талаптарға сай
жаңарту.Деңгейлеп оқыту барысында деңгейлік тапсырмаларды сабақта қолдану орыс
тілінде білім алатын оқушылардың қазақ тілін үйренуіне өте тиімді. Өйткені мектеп
оқушыларының зейіні, қабылдауы, есте сақтау қабілеті әр түрлі деңгейде. Деңгейлеп оқыту
жеке тұлғаның өздігінен дамуына жағдай жасайды [1, 40 б.]. Ең маңыздысы, әрбір жеке тұлға
өзінің деңгейіне сай тапсырмалар орындау барысында шығармашылығын шыңдай алады.
Осы жаңа технологиялардың ішіндегі, өзімнің негізгі тақырыбым «Қазақ тілі сабағында
деңгейлеп оқыту» технологиясына тоқталайын. Мемлекеттік білім саясаты мұғалім арқылы
жүзеге аспақ. Бүгінгі таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдетсалты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол ұлттық байлықты бүкіл
адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді. Деңгейлеп оқыту технологиясының басты
ерекшеліктеріне тоқталайық. Біріншіден, барлық оқылатын тақырып бойынша көзделген
93
мақсатқа жетіп,оқушының толық білім алуына 100% кепілдік бере алады және бұл процесс
мемлекеттік стандарттың барлық талаптарын орындайды. Екіншіден, әртүрлі деңгейлі
тапсырмаларды меңгеру барысында оқытудың дамыту принципі жүзеге асырылады. Бұл
дарынды балалардың көбеюіне әсер етеді. Үшіншіден, бақылау және бағалаудың рейтингтік
жүйесін енгізу арқылы білім берудің демократия және ізгілендіру принципі сақталады. Бұл
принциптің арқасында оқушы өзін-өзі бақылап үйренеді [1, 45 б.]. Ендеше, осы
ерекшеліктерді орындаудағы технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін пайдалану – заман
талабы. Қазақ тілі сабағында деңгейлеп оқыту» технологиясын таңдап алу мақсатым, өз
бетімен дами алатын, әр түрлі өмірдің қиындықтарына төзе білетін, белсенді,
шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушы тәрбиелеу. Деңгейлеп оқыту дамыта оқыту
идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, өйткені ол оқушының ойлауын,елестету мен еске
сақтауын, ынтасын, белсенділігін, білім сапасының дамуына көмектеседі. Әр оқушының
мемлекеттік деңгей алуына кепілдік береді. Қазақ тілі сабағында деңгейлеп оқытудың тиімді
жақтары мыналар:
- әр оқушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады;
- оқушының жеке қабілеті айқындалады;
- іштей бір-бірінен қалмауға тырысады;
- тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті артады;
- әр бала өз деңгейіне, қабілетіне қарай бағаланады;
- сынып оқушылары толық бағаланады және әр оқушы өз бағасын біліп отырады
(1-деңгей – «3», 2- деңгей – «4», 3 –деңгей – «5»)
- даму мониторингін құрып, оқушының дамуын қадағалауға және ата-анасымен
байланыс жасауға жеңілдік туғызады;
- бір ғана сабақта тапсырманың бірнеше түрін орындайды;
Деңгейлеп-саралап оқытудың негізгі бағыттары: оқушыларды қабілеті бойынша
топтау, кәсібі бағдар бойынша топтау; сынып ішінде саралау. Жалпы білім беретін
мектептерде саралап оқытуда әртүрлі әдістер қолданылады. Соның ішінде саралаудың
маңызды түрі – деңгейлеп саралап оқыту. Бұның басты ерекшелігі – оқушыларға берілетін
тапсырмалардың деңгейлерге бөлінуі және олардың меңгерген білімі мен іскерліктеріне
қойылатын талаптардың саралануы материалды меңгерудің төменгі жеткілікті шегін
қамтитын міндетті дайындық. Бұл деңгей – барлық оқушылардың шамасы жететін деңгей.
Осы деңгейдің барысында курсты меңгерудің жоғары деңгейлері қалыптасады. Оқушылар
бір сыныпта бір бағдарлама бойынша білім ала отырып,қабілеттеріне, қызығушылығына сай
деңгейді талдауға мүмкіндік табады. Сонымен бірге оқушының төменгі деңгейден жоғарғы
деңгейге ұмтылуын қамтамасых етеді.
Деңгейлеп оқыту технологиясының ерекшелігін,оны компьютерлік жүйеде
қолданудың тиімділігін айта отырып, енді осы технологияны қазақ тілі сабақтарында қалай
қолданылатынына тоқталайын [2, 35 б.].
Оқытушы ең алдымен оқушыларын зерттеп, олардың білім деңгейлерін толық білуі
қажет. Бұл технологияның жүйесін мынадай элементтерге бөліп көрсетуге болады:
қажеттілік-мотив-мақсат-әрекет. Осы берілген элементтерден деңгейлеп саралап оқыту
технологиясының суъектідегі іс-әрекет жасауды талап ететіні байқалады. Іс-әрекетті жүзеге
асыру үшін оқытылатын әр тақырыптың құрылымын үш кезеңге бөлу керек. Бұл үш кезеңде
білім алушы төрт деңгей бойынша тапсырмалар орындайды. Әр деңгейдегі тапсырмалар
күрделеніп отырады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағдарламасында
белгіленгеніндей,
мектептерде оқытуды электрондық жүйеге ауыстыруда. Осы технологияны қазақ тілі
сабағына енгізе отырып, алдымызға мынадай мақсат қойуымызға болады. Біріншіден,
оқушының жас ерекшелігін ескеру, екіншіден, оқушылардың деңгейлік қабілетін анықтай
отырып, өз бетімен жұмыс жасауға үйрету, ойлау қабілеттерін арттыру, даму мониторингін
құрып оқушының дамуын қадағалай отырып, ата-анасымен байланысты нығайту арқылы әр
оқушының стандарт көлемінде тиянақты білім алып шығуына көңіл бөлу.
94
Бала оқытудағы алдыма қойған міндеттерім мен мақсаттарымды жүзеге асыру үшін,
яғни сынып оқушыларын егеменді еліміздің білімді де саналы азаматы етіп тәрбиелеу мен
оқытуда өз тәжірибемде деңгейлеп оқыту технологиясы әдісін қолданып жүрмін. Профессор
Ж.А.Қараевтың саралап деңгейлеп оқыту әдісі сынып оқушыларының білім деңгейінің
қаншалықты дәрежеде екенін анықтауға үлкен көмегін тигізеді. Сабақ барысында өзіме
керек мәліметтерді жинақтағаннан кейін барып деңгейлеп оқыту әдісінің элементтерін біртебірте енгіздім. Қазақ тілі сабағын төмендегі жоспар бойынша өткіземін. Оқушыларға үйге
тапсырма келесі өтетін сабақтың тақырыбына байланысты беріледі, оқушылар үйде өз
беттерімен дайындалады. Сабақ үш кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде тірек тапсырмалармен
жұмыс өтілген тақырыпты қайталау, естеріне түсіру. Бұл кезең ауызша өтеді. Көбінесе
топтық жұмыстар жүргізіледі. Сұрақ-жауап арқылы оқушылардың алған білімдері ортаға
салынады. Екінші кезеңде оқушылар мұғалімнің басшылығымен жаңа материалды
меңгереді, өздері ой қорытып шығарады. Жаттап алуға ыңғайлы ережелер айтылады.
Оқушылармен жұптық, жекелей жұмыстар ауызша жүргізіледі. Соңғы екі тапсырма
оқушылардың шығармашылығын шыңдауға беріледі. Әр оқушы, яғни сыныптағы барлық
бала тапсырманы 1 деңгейден бастайды. Бұл деңгейде тапсырмалар саны 2-3-еу және жеңіл
беріледі. Орындап болған оқушы келесі деңгейдің тапсырмасын орындауға кіріседі.
Осылайша 4-інші деңгейге жетеді. Егер үлгермесе оқушылардың тапсырмаларды үйге
аяқтауына болады. Бірақ, онда баға 1 ұпайға төмен қойылады. Сабақ соңында әр оқушы
ұпайын санайды, бағалайды. Үйге тапсырма сыныпта өткен материалды пысықтауға,
қайталауға және келесі сабақта өтілетін жаңа тақырып көлемінде беріледі (көбінесе
шығармашылық жұмыстар). Егер оқушы міндетті деңгейдегі жеңіл тапсырмаларды орындап,
қиыннан күрделіге талпынса, мұғалім оның білімін, мүмкіндігін, сұранысын және қабілетін
анықтай алады. Нәтижесінде дарынды, ізденімпаз, қабілеті бар оқушыларды анықтап,
шығармашылық деңгейдегі тапсырмаларды орындауына қарай қойылады. Деңгейлік
тапсырмаларды карточка ретінде, тест түрінде сабақта және үйге беруге болады. Сабақта
оқушыларға өз ойларын талдауға, айтуға, қорытындылауға көп көңіл бөлу қажет.
Деңгейлік тапсырмаларға, мысалы қазақ тілі пәнінен, төмендегідей талаптар қойылады:
Бірінші деңгейдегі тапсырмаларға:
1.Жаттап алуға лайықталған болуы керек.
2.Алдыңғы сабақта жаңадан менгерілген білімнің өңін өзгертпей қайталап,
пысықтауына мүмкіндік беруі тиіс. 3.Тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті және өмірмен
байланысты болуы керек [3, 17 б.]. Қазақ тілі пәнінде мұндай талаптар жаңа тақырыпты
игеру соңында тапсырмалар құру арқылы орындалады. Мұндай тапсырмаларды құрастырған
кезде олардың танымдылығы мен қызықтылық жақтарына ерекше көңіл аударуы керек.
Екінші деңгейдегі тапсырмалар: 1. Өтіп кеткен материалдарды реттеуге және жүйелеуге
берілген тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы тапсырмалар, яғни бұрыңғы
тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау үшін алғашқы
білімдерін түрлендіріп
пайдалану қажет болады. Қазақ тілінде мұндай іс-әрекетке келтірілген тапсырмалар
мәтінмен берілген тексеру тапсырмалары, т.с.с. 2. Оқушының ойлау қабілетін жетілдіруге
берілетін тапсырмалар. Оларда біздің ұлттық ерекшеліктеріміз ескеріліп, танымдық және
үйретімділік маңызы болуы қажет болады. Бұлар логикалық жаттығулар, ребустар мен
сөзжұмбақтар. Үшінші эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды біз төмендегідей
топтастырдық: Танымдық – іздену (эвристикалық) түрдегі тапсырмаларды орындау
барысында оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгергені алғашқы қарапайым білімдерін
жітілдіріп, тереңдетумен қатар ол тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашуы
тиіс. Эврика! Мұндай жұмыс – анализ бен синтез және салыстыру арқылы негізгісін анықтау,
қорытындылау сияқты ой жұмыстарын қажет етеді. Мұндай тапсырмаларды шешу
барысында оқушылар жаңа тапсырмаға тап болады да, проблемалық жағдай туындайды.
Оны орындау үшін оқушы ізденуі керек. Төртінші шығармашылық деңгей тапсырмалары:
1.Оқушылардың жинаған өмірлік тәжірибесі мен қалыптастырылған ұғым, түсініктерінің,
қиялы мен белсенді ой еңбегінің нәтижесінде жаңаша, бұған дейін икемділігін байқататын
95
дүние жасап шығуына негізделген, (оқулыққа сүйенбей мұғалімнің көмегінсіз көрсетіп
шығару); 2.Олимпиадалық тапсырмалар; 3. Берілген тақырыпқа өз бетімен реферат,
баяндама дайындау [4,
37 б.]. Демек, бұл тапсырмалар – оқушылардың біліктілігі мен
дағдысын қалыптастыру және оны бағалау деңгейі болады. Сонымен, қорытып айтатын
болсақ, бұлар: бірінші деңгей үшін – игерілгенді пысықтау мен қайталауға арналған
тапсырмалар.
Сонымен:
технологияның
принциптері-оқытуды
ізгілендіру
мен
демократияландыру жағдайында, өздігімен даму бағдарын анықтап, дамитын және өздігімен
дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп өсіруші, өзін-өзі тәрбиелеуші тұлға
қалыптастыруға болады екен.Өздігімен оқытудың осындай мақсаттарын жүзеге асыру үшін,
білім беру жүйесінің алдында тұрған басты мақсат-жаңа технологиясының талаптарына сай
жаңа оқулықтар мен дидактикалық құралдардың мазмұнын компьютерге кіргізуге болады
себебі, бұл құралдардың құрылымы электрондық оқулық құрылымдарына ұқсас.
Айтылғандар жаңа педагогикалық технологияның барлық мүмкіндіктерін әлі толық
ашпайды. Оның басқа да талай тиімді тұстарын күнделікті ұстаздық тәжерибемізден анықтай
беретінімізге сенеміз.
Әдебиет
1. Қараев Ж.А. «Саралап деңгейлеп оқыту технологиясы».
2. Кобдикова Ж.У. «Орта мектепте білім алуды технологияландыру» (Саралап деңгейлеп
оқыту), 2002 ж.
3. Өмірбаева Қ. «Деңгейлік тапсырмалар», Ақтөбе, 2001 ж.
4. Жұмабекова А.Л. «Деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту».
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Тоқсанбаева Н.Қ., Нағашбекова М.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессоры, психол. ғылым.докторы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің психология бөлімінің 3 курс студентті
Қоғамдық-тарихи
әдебиеттерде
«ұлтаралық
қарым-қатынас
мәдениеті»,
«мәдениаралық коммуникация» ұғымдары ХХ-ғасырдың 80-ж. басынан қолданысқа енгізіле
бастады. Этникалық аумақтағы қарым-қатынас, ұлтаралық қатынас мәдениетінің
көрсеткіштерін анықтау тұрғысында, сонымен қатар түрлі әлеуметтік-саяси жүйелердегі
ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі көптеген зерттеуші-ғалымдардың: А.В. Авксентьев,
Т.Ю.Бурмистрова, Н.Н.Гасанов /1.233-б/, Л.М.Дробижева және т.б. еңбектерінде көрініс
береді. Осы тұрғыда Л.М.Дробижева қарым-қатынас құрылымын толық қарастыра отырып,
ұлтаралық қарым-қатынастың әлеуметтік-психологиялық астарларына талдау жасайды. Ал
Т.Ю.Бурмистрова және О.А. Дмитриевтің еңбектерінде қоғамдық өмірдің түрлі
аумақтарындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің мәні, үрдістің қалыптасуы және
қызметі туралы қарастырылды.
Этнос және ұлтаралық қарым-қатынас мәселелерін зерттеуде С.А.Арутюновтың,
Э.А.Баграмовтың, Ю.В.Бромлейдің, Л.Н.Гумилевтің және т.б. көптеген ғалымдардың
этнологиялық теориялары этносаралық қатынас мәнін терең түсініп және аталмыш үрдістің
ерекшеліктерін анықтауда маңызды орын алады. Мәселен, Л.Н. Гумилев /2.285-б./ этносты
географиялық, табиғи құбылыс ретінде қарастырады. Оның пікірінше «этнос»: «қайталанбас
мінез-құлық стереотипі мен ерекше ішкі құрылымға ие, басқа да сәйкес топтарға өзін қарсы
қоятын динамикалық жүйе». Сонымен қатар, этностың негізгі белгілеріне ол өзіндік сана мен
мінез-құлық стереотипін жатқызады және этностық ерекшеліктер индивидте туа емес,
96
әлеуметтену үрдісінде қалыптасатынына тоқталады.
Дегенмен, кеңестік дәуірде
А.Ю.Бромлейдің этностық теориясын жақтаушылар басымырақ болған. Ғалым этносты
белгілі бір аумақта тарихи қалыптасқан, ортақ тілі, мәдени және психикалық
ерекшеліктерімен айқындалатын адамдардың тұрақты бірлестігі ретінде қарастыра отырып,
этносты – кең мағынада «әлеуметтік организм» терминімен байланыстырады /3.58-б./.
Ал әлеуметтану ғылымында «этнос» ұғымына: «этнос – белгілі бір сыртқы түркелбеттің ортақ белгілері, сондай-ақ біршама қалыпты мәдениет және тіл белгілері, мінезқұлық, қоғам және басқа ұлттар мен нәсілдерге ұқсайтын адамдар тобының тарихи
қалыптасқан бірлестігі, одағы» деген анықтама беріледі /4.107-б./. Тарихи этнологиялық
бағытта «этнос» ұғымы айрықша полиэтникалық және жалпы әлеуметтік заңдылықтарға
тәуелді ерекше әлеуметтік жүйе туралы сөз қозғалғанда қолданылады. Аталмыш
заңдылықтар этностың табандылығын қамтамасыз ететін ішкі механизмдері мен этнос
мүшелерінің мәдени келбеті мен мінез бітістерінен көрініс береді.
Этнос:
 этностың барша өкілдеріне тән анықтаушы мінездік және коммуникативтік
моделдермен;
 этностық ішіндегі жекелеген топтарға тән мінездік, коммуникативтік, құндылықбағдарлық, әлеуметтік-саяси моделдер мен мәдени элементтермен ерекшеленеді.
Қазіргі уақытта көп адамдар этнос, ұлт, ұлттық мемлекет деген ұғымдарды жете
түсініп, ара-жігін ажырата бермейді. Этнос – қоғам мүшелерінің шығу тегіне қарай
топтасқан этникалық түбі бір адамдар тобы. Ал «ұлт» ұғымы ХVІІІ ғасырдың аяғында пайда
болған анықтауыш, саяси түсінік. Оның этноспен байланысы бар. Бірақ мүлде басқа ұғым.
Мысалы, Франция, Ұлыбритания, АҚШ-та ұлт пайда болды. Алайда оларда этникалық
принцип алдыңғы қатарға шыққан жоқ. Олар этникалық емес, саяси принцип бойынша
бірікті. Ол қандай саяси принцип? Мысалы, ХVІІ ғасырдан бері тоқтаусыз ағылып жатқан
мигранттардың отаны қырық құрау ұлттардан құралған Американы бір ұлт қылып біріктіріп
тұрған саяси принциптер – либералды идеология, азаматтық қоғам, демократиялық
құндылықта.
Қазақстандық ғалым С.Қалиев өзінің «Қазақ этнопедагогикасының теориялық
негіздері мен тарихы» атты еңбегінде «этнос» ұғымы мен оның пайда болу заңдылықтарына
тоқтала келіп: «Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа көшкен сайын
өзгеріп отырады. Ол – этностың үнемі әлеуметтік дамуда болатындығының айғағы» деген
пікір білдіреді /5.13-б./
Жалпы көптеген этнограф-ғалымдар мен зерттеушілер қай этностың болмасын ұлт
болып қалыптасуы үшін төмендегі факторлар қажет деген тұжырым ұсынады:
- оның құрамына енген адамдар отбасының материалдық тұрмыс жағдайлары;
- территориясы мен экономикалық өмірі;
- тілі мен мәдениеті;
- сол ұлтқа тән кейбір психологиялық-этникалық ерекшеліктері.
Әр этностың өзіндік этникалық ерекшелігіне тән психикалық құрылымы болатыны
белгілі. Олар: ұлттық сезім, салт-дәстүрлер және ұлттық мінез.
Ғалымдар адамның жан дүниесінің сыры қоршаған ортаға әсерленіп қана қоймай,
оның құпияларын танып білуге деген ұмтылысын жоғарғы деңгейдегі сезімдермен тікелей
байланыстырады /6.202-б./. Осы сезімдердің бірі – ұлттық сезім. «Ұлттық сезім –
адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген
сүйіспеншілікті білдіруі» /5.50-б.Қалиев/. Ұлттық сезім адамды қоршаған ортаның
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне
тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезім басқа сезімдер секілді адамның жеке басының
қанағаттану, шаттануымен қатар керісінше негативті әсерлерімен де байланысты ой-қиял,
әсер сезімінің сыртқа шыққан көрінісі. Ұлттық сана-сезімнің өсуі мен өшуі тікелей ұлттық
тілдің тағдырына байланысты және тілдің даму дәрежесі ұлттық сана-сезімнің деңгейінің
өлшеуіші болып табылады. Яғни, ұлттық сана-сезімді жастардың бойында дамыту – ұлттың
97
келешегінің кепілі десек те болады, себебі ұлтына, туған жеріне, тіліне деген мол
сүйіспеншілігі, отандастарын құрмет тұтуы, өз тарихын, салт-дәстүрін білуге құштар рухани
бай тұлға ешуақытта өзге ұлтқа да жамандық ойламайды.
Этностың келесі өзіндік психикалық құрылымдардың бірі – ұлттық мінез-құлық.
Ұлттық мінез мәселесін зерттеу-талдау жұмыстарымен көптеген атақты (Д.Юм, Г.Гегель,
М.Лацарус,
С.Кон,
Ш.Монтескье,
Р.Лемберг,
А.Х.Гаджиев,
А.Ф.Дашдамиров,
Н.Д.Джандильдин,
Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов,
М,Жұмабаев,
Н.Құлжанова, Қ.Жарықбаев, Ә.Марғұлан және т.б.) ғалымдар айналысқан. Ұлттық мінез
адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс. Ол белгілі бір ұлтқа тән
темпераменттік, психикалық рухани сапасымен ерекшеленеді. Мысалы, өзбек халқы
сыпайылығымен, орыстар – қарапайымдылығымен, қазақтар – қонақжайлығымен, немістер –
ұқыптылығымен, шешендер – қызу қандылығымен және т.с.с.
Дегенмен, әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа көшкен
сайын өзгеріп отырады. Ол – этностың үнемі әлеуметтік дамуда болатындығының айғағы.
Этнос мүшелерінің мінез-құлық құрылымының бірізділігі қарым-қатынас нормасына
негізделген. Олар:
1) жеке адам мен ұжымның арақатынасына;
2) жеке адамдардың өзара қатынасына;
3) этникалық топтардың арақатынасына;
4) этностар мен этникалық топтар арасындағы қарым-қатынасқа
құрылады.
Осы орайда, академик С.Кон өзінің «Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерінің
проблемасы» атты еңбегінде «ұлттық мінез-құлықты анықтауда әр ұлтқа тән этностық мінезқұлықты шартты түрде алып қарау керек», деуі орынды. «Әйтсе де, әр этностың өзіне ғана
тән, ерекше басымырақ көзге түсетін мінез-құлқы сол халықтың психикалық ерекшелігі
болып саналады. Аталмыш ой-пікірлердің қазіргі кезеңде динамикалы түрде дамуына
антика заманының философтары Платон мен Аристотельдің қосқан үлестері зор деп айтуға
болады. Себебі, сол ежелгі дәуірдің өзінде олар әр халықтың өмір сүру салт-дәстүрлеріне,
мәдениетіне байланысты жекелеген ұлтқа ғана тән өзіндік айрықша мінез-құлықтың
болатындығын тұжырымдайды.
Этностың үшінші психикалық құрылымдары – ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрлер.
Қай заманда болмасын әр этнос өкілі алдында тұратын мақсат-міндеттердің бірі - өз ұлтының
өмірін, мәдениетін, ұлттық ерекшеліктерін, наным-сенім, жөн-жоралғы және т.б. болашақ
ұрпақтың ұлттық сана-сезіміне сіңіру. Этнос өкілдерінің ұрпақтан ұрпаққа осы тарихимәдени ақпарат алмасуын жүзеге асырушы құрал – ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрлер.
Салт-дәстүрлер этностардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына
байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады.
Профессор Н.Сәрсенбаев: «салт-дәстүрлер бір жағынан ұлттың тұрмыс-тіршілігімен
байланысты туған этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ
тәрбиесінің ритуалы болып саналады» деген пікір айтады /7.31-б./. Ал академик А.Конның
басшылығымен шыққан этикалық сөздікте «әдет-ғұрып (салт) – белгілі бір қоғамда немесе
коллективте белгілі бір жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық
тәртіптің түрі», ал «дәстүр - әдет-ғұрыптың өмірдегі өсіп-жетілген формасы. Ол адамдардың
белгілі бір бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгілі
формада ауысып, берілетін түрі» деп түсініктеме беріледі /8.425-б./.
Жалпы алғанда, «мәдениет» және «дәстүр» ұғымдары синонимдес болып келеді. Ал
этнос дәстүрді жүзеге асырушы да, дәстүр – бір-біріне қайнаса-бітіскен, тұрақты
тұтастықтағы мәдени парадигмалардың кешені ретінде қабылдануы тиіс. Мәдениет адамның
барша іс-әрекеті мен үрдістерінің айырылмас бөлшегі болған жағдайда ғана өміршең
болады. Мысалы, өзін-өзі ұстай білуі, киім кию мәдениеті, сөйлеу мәдениеті, қарым-қатынас
мәдениеті және т.б.
98
Мәселені талдаудың алғашқы баспалдағы
тұлғаның табиғи және әлеуметтік
детерминациясы туралы болатыны анық. Психологиялық талдауда «индивид» және «тұлға»
ұғымдарының ара-жігін ажырату Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
В.С.Мерлин, В.Н.Мясищев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн
сияқты бірқатар
ғалымдардың әдіснамалық еңбектерінде жүзеге асырылды.
«Тұлға» түсінігі бойынша анықтамалар мен әрқилы пікірлер болғанымен, кеңес
дәуіріндегі психология ғылымында тұлға проблемасының дамуында «индивид» және «тұлға»
ұғымдарының ара-жігін аса ажыратпау беталысы болды, ол «тұлға» ұғымының «индивид»
ұғымына сіңіп кетуіне алып келді. Бұл «тұлға генезисінің индивид генезисімен алмасуына,
соның салдарынан әртүрлі психикалық жаңа мінез-құлықтар пайда болуы қандай да бір жас
мөлшеріне таза биологиялық және уақыттық өлшемдер бойынша жатқызылуына» алып келді
(1. 105-б.).
Екінші жағынан бірқатар авторлар тұлғаны қоғамдық қатынастар субъекті ретінде
ұғыну қажеттігін атап өтеді. Соның ішінде, адамның мәні қоғамдық қатынастар жинытығы
екендігі туралы ережеге В.Н.Мясищев үнемі және басқаларға қарағанда жиірек тоқталып
отырған. Оның түсінігі бойынша тұлға психологиясының кілті тұлғаның қоғамдық
қатынастарын талдауда жатыр. В.Н.Мясищев пен оның әріптестері тұлғаны психологиялық
тұрғыдан түсіну үшін көптеген елеулі қатынастарын бөліп алып қарастырады. Олар:
 иделогиялық,
 ізгіліктік,
 саяси,
 танымдық және т.б. қатынастар.
Индивидтердің тұлға болуға қабілеттері әртүрлі болғандықтан, олар жасайтын ісәрекеттер де әртүрлі болатыны анық. Мұнда қабілеттілік ұғымы жалпы психологияда
қабылданғандай: бір индивидтің басқа индивидтен айырмашылығы болып табылатын жеке
ерекшеліктері, тиісті сұраныстан туындаған белсенділікті жүзеге асыруда барынша
табыстылыққа жеткізетін жеке ерекшеліктері, аталған іс-әрекетті орындау серпінін
сипаттайтын ерекшеліктері ретінде ұғынылады. Осыған сәйкес, тұлға болуға қабілеттілікті
- адамның басқа да тұлғаларға сәйкестенуін қамтамасыз ететін іс-әрекеттерді жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін жеке психологиялық ерекшеліктер ретінде қарастырамыз, ал бірақ
индивид бірыңғай әлеуметтік-этникалық қауымға кіретін болғандықтан, оған жалпылық
сипаты бар ерекшеліктер тән болады. Қазақ ағартушысы Н.Құлжанова баланы этно-мәдениет
тұрғысында тәрбиелеу қажеттігін айта отырып: «...дұрыс тәрбиемен өскен бала тіршілік
иесіне икем, бейнетіне берік болып өспек» деген пікір білдіреді, ал А.Байтұрсынов адамның
жеке тұлға болып қалыптасуында отбасылық салт-дәстүр, тәрбиенің маңызын ерекше
бағалайды.
Жүргізілген талдау тұлға болу қабілеттері әр индивидте әртүрлі деңгейде көрініс
беретіндігі туралы тұжырым жасауды қажет етеді, яғни тұлға болу қабілеті өте күрделі
немесе мұндай қабілет болмашы ғана индивидтерде кездеседі деуге болады.
Олай болса, біз жоғарыда көптеген зерттеушілердің еңбектеріндегі жалпы «тұлға»
ұғымына талдау жасап өттік, ендігі кезекте «полимәдениетті тұлғаның» ерекшеліктерін
айқындап көрелік.
Ойымызды қорытындылай отырып, қарым-қатынас адам өмірінде ауадай қажет бола
тұрып, өзбетінше белсенді әрекет формасы ретінде жүзеге аса алады. Бірақ, көп жағдайларда
тәжірибелік әрекеттерге кіріктіріледі, себебі белсенді, жан-жақты қарым-қатынассыз ол
мүмкін болмас еді. Адам дамуы, оның тіршілік етуі, оның айналамен байланыс жасауы
қарым-қатынассыз мүлде мүмкін емес. Қазақтың ұлы ақыны, философы Абай Құнанбаев:
«адам өміріндегі ең ғажайып нәрсе – оның басқа адамдармен қарым-қатынасы» деген
қағидасы қарым-қатынастың адам өміріне өте қажет екендігінің дәлелі.
99
Әдебиет
1. Гасанов Н.Н. О культуре межнационального общения //Социально-политический
журнал. 1997. № 3. С. 233; Он же. Особенности формирования культуры
межнационального общения в многонациональном регионе //Педагогика.1994. № 5. С. 12.
2. Гумилов Л. «Как возникают и исчезают народы?». Л.,1984. 13-б.
3. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М.: Наука, 1983, с. 58.
МЕДИТАТИВНАЯ МУЗЫКАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА В КОНТЕКСТЕ ТРАДИЦИЙ
ТЕНГРИАНТСВА, ШАМАНИЗМА И СУФИЗМА
Шадрин Н.С.
Павлодарский государственный педагогический институт
В настоящее время на Земле насчитывается от 3-4 до 5 тысяч этносов, в силу чего
правомерность основных закономерностей и эвристичность базовых понятий и законов
современной этнопсихологии верифицирована на материале лишь небольшой части этносов
и этнокультур, т.е. основные обобщения этой науки во многом предстают как результат
«неполной индукции». Особое внимание к такому разделу социальной психологии больших
социальных групп, как этнопсихология, обычно оправдывают тем, что именно изучение
глубин этнопсихологии и этнокультуры (преимущественно коренного этноса) открывает
перспективу противостояния чрезмерной экспансии культурных элементов «инородных» по
отношению к евразийским государствам цивилизаций. (Для России и Казахстана в качестве
таковых обычно рассматриваются западноевропейская цивилизация, несущая, как полагают,
чрезмерный культ потребительства, а также мусульманская, транслирующая многие
современные вызовы религиозного экстремизма и терроризма). Однако логически очевидно,
что культурные традиции одного этноса, по определению, не могут противостоять перегибам
культурных влияний целой цивилизации, ибо любая цивилизация представляет собой
социокультурный комплекс большого пространственного и временного масштаба, заведомо
превосходящий ареал расселения одного этноса или территорию одного государства. И
чрезмерной культурной экспансии одной цивилизации в другую может помочь лишь
осознание специфики каждой из них как особого целого. Тот факт, что взаимоотношения
цивилизаций в настоящее время содержат, к сожалению, множество напряженных
моментов, хорошо раскрыт в книге С. Ханкингтона «Война цивилизаций». Понятно, что
войне цивилизаций надо противопоставить диалог цивилизаций же – этой общей позиции,
как известно, придерживается и Республика Казахстан. С этих позиций методологически (и
практически) плодотворно изучение психологических и социокультурных особенностей не
только этносов, но и более широких по сравнению с этносом социальных общностей
(например, цивилизационных), число которых относительно невелико, что делает объект
анализа более обозримым. К сожалению, такая перспектива исследований (выводящая нас на
«психологию локальных цивилизаций» в их понимании О. Шпенглером или А. Тойнби) понастоящему еще не реализована. Так, лишь в самое последнее время стали появляться
монографии, в какой-то мере раскрывающие психологические особенности, к примеру,
евразийской цивилизационной общности (коллективная монография «Евразийская
ментальность», вышедшая в 2012 году). В то же время, если вести речь только о казахах и
других представителях тюркских кочевых и некочевых этносов, то перспективным
направлением изучения личности в культурно-историческом аспекте может стать и анализ
ее внутреннего мира в контексте таких достаточно масштабных культурно-духовных
традиций, как
тенгрианство, шаманизм, суфизм и т.д. При этом хотелось бы
проанализировать указанные традиции в аспекте медитативной культуры, получившей
100
затем научное преломление в системах трансцендентиальной медитации современных
психотерапевтов (или более элементарных технологиях типа «медитации по Бенсону»).
Медитацию можно представить как особую форму пассивной релаксации, то есть
эмоционально-мышечного расслабления и успокоения (в отличие от «активной релаксации»
по Джекобсону, опирающейся на технику поэтапного напряжения и расслабления основных
групп мышц нашего тела). Медитация с этих позиций связна с тем, что «человек
концентрирует свое сознание на образах и идеях, связанных с окружающим миром, обычно
приятных и комфортных…, что и дает эффект эмоционально-мышечной релаксации» /1,
с.125/. Существует медитация не только на различные визуальные образы, но и «медитация
на звук», что является основой использования музыкальных инструментов для достижения
целей медитации. При этом специфика трансцендентальной медитации связана с тем, что
человек «концентрируется на образах, представлениях и идеях, имеющих характер абсолюта
и весьма далеких от обыденной действительности и повседневной текучки» /1,
с.125/.Тенгрианство (или «алтайский шаманизм», по Б. Аманжолу) характеризуется тем, что
эта очень древняя и в свое время широко распространенная в тюркском (и не только
тюркском) мире форма духовно-религиозной культуры включала в себя (в отличие от
«простого» шаманизма) не только различные конкретные ритуалы, верования и не только
соответствующую практику камланий, но и некоторую философско-религиозную картину
мира, частично зафиксированную в УШ веке н.э. в орхонских надписях, сделанных на
древнетюркском языке: «Вначале было вверху голубое небо (Көк-Тенгри – Н.Ш.), а внизу
темная земля; появились между ними сыны человеческие» /2, c. с.77/. Бог-Небо при этом
осмысливался как нечто единое для всех людей, т.е. как некий абсолют, приобщение к
которому может быть опосредовано культурой трансцендентальной медитации, практически
разработанной в шаманизме.Описание камланий шамана, сопровождающихся движением по
кругу и ритмическими ударами в бубен, возносящих его в верхние, наименее плотные слои
пространства и расширяющих круг его духовного вúдения, можно найти в романе В.
Шишкова «Угрюм-река» /3, с.124-125/ и у других авторов. Из этих описаний видно, что,
вызывая духов животных (начиная с духов существ нижнего мира – водоплавающих птиц,
рыб и т.д.), шаман использует их силу для «воспарения» над окружающим миром и движения
вверх по вертикали.
Современные психологи также подчеркивают, что, взывая к различным духам, шаман
не подчиняется их действию, а управляет ими (лишь более сильный дух может ему
навредить!). Так, согласно А.П. Супруну, «проводя обряд, шаман находился во власти своих
видений. Его взору являлись духи, картины иных миров; он переживал все подробности
своего путешествия» /4, с.324/. При этом указывается, что «в отличие от людей,
находящихся в состоянии одержимости, шаман управляет… духами-помощниками, с
которыми он общается, не становясь инструментом их влияния» /4, с.328/. Разноплановый
анализ особенностей казахского шаманизма на богатом этнографическом материале
проделан в классической работе Ш. Валиханова «Следы шаманства у киргизов» /5/.Для
облегчения медитации в ареале тенгрианской культуры использовались (помимо бубна,
применявшегося в основном во время публичных камланий) и другие музыкальные
инструменты; они были устроены и назывались у разных тюркских народов (алтайцев,
якутов, казахов, кыргызов, узбеков и т.д.) по-разному. Даже обычная казахская домбра, по
словам Б. Аманжола, «располагает к развитию музыкальной мысли по линии “низ – верх”…
Это напоминает траекторию движения шамана в его медитативных путешествиях в верхние
слои пространства» /6, с.74/. У алтайцев для стимулирования медитации применялся особый
инструмент (сейчас он продается как сувенир), носивший название комýс (или комόс). У
казахов (кстати, в Горном Алтае они сейчас составляют 6% населения) этот инструмент
выглядел чуть-чуть иначе (был железным) и назывался шан-кобыз.Шан-кобыз
(соответственно, комос) представляет собой почти замкнутое металлическое полукольцо с
двумя удлиненными ножками и по форме чем-то напоминает букву Ф. К вершине
полукольца прикрепляется язычок, идущий строго посередине между металлическими
101
ножками; прикосновение к язычку пальцем создает своеобразный дребезжащий звук.
Процедура музицирования здесь состояла в том, что шаман (или шаманка, ибо эту роль
могли выполнять и женщины) закреплял зубами шан-кобыз в горизонтальном положении во
рту и, теребя язычок пальцем, вызывал особый дребезжащий звук, звучание которого
видоизменялось благодаря резонансу в ротовой полости. Тем самым звук приобретал
специфический горловой оттенок, чем-то напоминая звук человеческого голоса. По словам
Б. Аманжола, «…специфика тембра, способ звукоизвлечения, при котором человек сам
становится частью обертоновой вертикали (сакральное для тенгрианства погружение в
природу), принадлежность шан-кобызовой музыки к медитативности и импровизационности,
по общепринятому мнению, относит этот инструмент к шаманской традиции» / 6,
с.78/.Весьма ценным в работе Б. Аманжола является описание особенностей устройства,
звучания и использования в медитативных целях и других музыкальных инструментов,
имеющих отношение к ареалу тенгрианской культуры, таких как сабызгы, жетыген и т.д. /6,
с.77-79/. В связи с анализом трансцендентальной медитации кратко упомянем и о буддизме,
в котором (в отличие от того же суфизма и мусульманства в целом, а также христианства)
отсутствует идея бога-творца, поэтому в качестве абсолюта (как объекта
трансцендентальной медитации) тут выступает образ «бесконечного пустого пространства»
или «бесконечного наполненного пространства». Сосредоточение на нем понимается как
результат вхождения в «четыре духовно-мистических мира» и носит название «дхиана»
(dhyãna). Попутно отметим, что «классический» индийский буддизм Будды
трансформировался в тибетский ламаизм, а затем, через Китай (секта чань-буддизма),
перешел в Японию уже в форме дзен-буддизма (официальная религия помещиков-самураев в
эпоху средневековья). Культура самураев в целом была нацелена на стимулирование
духовно-медитативного сосредоточения (или сатóри); этому способствовали не только
индивидуальные занятия медитацией (например, на краю обрыва) и сочинение коáнов
(кратких стихотворных произведений, в которых должны были находить отражение
глубокие истины буддизма, что стимулировало творческие способности адепта), но и
проведение особых церемоний чаепития с приглашением гейш; при этом беседки для
чаепитий часто выстраивались на берегу озера, с видом на красивый пейзаж и т.д. Не нужно
сбрасывать со счетов имеющиеся исторические факты распространения буддизма на
территории южного Казахстана. Ученые указывают и на то, что буддизм имел некоторые
элементы общности с суфизмом. Суфизм (нетрадиционное течение в мусульманстве,
имевшее распространение и на территории Центральной Азии, в том числе у казахов),
включал в свою обрядовость процедуру поминания имен Аллаха, то есть сосредоточения на
его свойствах в качестве некоего Абсолюта. Это делалось в форме повторения (пропевания)
зикров (или зiкiр в духовной традиции казахов; употребляется также термин зiкiр салу). Они
обычно выступали в форме коллективных песнопений, иногда с использованием музыки и
танцев (так называемые «суфийские танцы»), что повышало эффект медитации; кстати,
широко известный современный американский психотерапевт Г. Гурджиев (азербайджанин
по происхождению), рассматривал суфийские танцы как поиск истинного духовного «Я»
человека. То есть использование суфиями элементов музыкальной (и танцевальной)
культуры в целях медитации несомненно. Как пишет современный автор, «значительное
место в суфийских орденах отводилось “саме” или слушанию, во время которого
практиковались зикры, пение и танцы. Несомненно, что ритмическое и мелодическое
прочтение Корана послужило предпосылкой для ритуального поминания имен и эпитетов
Аллаха в зикре» у суфиев [7, c. 120]. Суфийская традиция в духовной жизни казахов была,
как известно, прервана в 20-е годы прошлого века. В настоящее время, на наш взгляд, нужно
не просто отвлеченно говорить о сохранении духовных традиций прошлого у казахов
(акцентируя в основном лишь роль языка), а конкретно изучать сами эти традиции, включая
упомянутый суфизм, в целом послуживший основой виднейших психотерапевтических
систем мирового масштаба (Г. Гурджиев, Ошо и др.). Необходимо, наконец, весьма серьезно
понять роль суфизма и в процессе реанимации духовных традиций мусульманства на
102
территории Казахстана, ибо этот процесс в определенной мере шел (и идет) во многом
неуправляемо, с перекосами и без должной связи с исконно казахскими духовными
традициями. Как представляется, многие тревожные факты проявлений мусульманского
религиозного экстремизма и терроризма на территории нашей страны реализовались сейчас
и по этой причине. Несомненно влияние суфизма на мировоззрение Абая, а также Шакарима
и других видных казахских мыслителей. (Мы уже не упоминаем здесь такую исторически
значимую фигуру, как Ахмад Ясави!). О роли суфизма в творчестве раннего Абая хорошо
сказал Айдос Сарым (мы здесь не будем анализировать другие, несколько спорные моменты
его взглядов): «... Сегодня можно смело гворить о том, что Абай находился под сильным
влиянием суфизма... Прочитайтие его первые стихи! Там казахских слов почти нет. Одни
персизмы и арабизмы. Это ведь подражание суфистам (суфиям – Н.Ш.). Рефлексия по Саади,
Хафизу и другим персо-арабам» [8, с. 70]. Суфийские источники творчества Шакарима
хорошо отражены в статье Г.Г. Барлыбаевой «Суфийские мотивы в творчестве Шакарима»
[9].
Литература
1. Шадрин Н.С. Психология личности: Учебное пособие. – Астана: Фолиант, 2012ю – 152 с.
2. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1993. – 527 с.
3. Шишков В.Я. Угрюм-река. Роман. М.: Худож. литература, 1982. – 892 с.
4. Супрун А.П. Измененные состояния сознания в шаманских практиках //Евразийская
ментальность /Под общ. ред. В.Ф. Петренко и И.Н. Карицкого. М.: Информполиграф,
2012. – С.319-348.
5. Валиханов Ш. Следы шаманства у киргизов. Собр. Сочинений. Том 4. – Алма-Ата:
Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1985. – С.48-70.
6. Аманжол Б. Об ареале распространения музыкальной традиции Тенгри //Евразия
(Казахстан). – 2010. - №1. – С. 72-84.
7. Азимхан А. Философское приношение Абу Насра аль-Фараби. – Алматы: Айкос, 2006. –
279 с.
8. Айдос Сарым. Абай: Ctrl+Alt+Delete //Қазақ альманағы. – 2009. - №3. – С.64-80
9. Барлыбаева Г.Г. Суфийские мотивы в творчестве Шакарима //әль-Фараби – аль-Фараби.
– 2004. - №3. – С. 77-83.
СТУДЕНТТЕРДІ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ БАҒЫТТАРЫ
Ырымбаева Н.А.
«Астана» университеті
Көп ұлтты тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасқан егеменді еліміз өзінің тарихы даму
кезеңінде көптеген ұлттардың Отанына айналды. Тәуелсіздік алған жылдар ішінде көршілес
мемлекеттерге қарағанда саяси-экономикалық жағынан қарқынды дамып, әлемдік деңгейде
өзін танытқан еліміздің жетістіктері ұлтаралық татулық пен толеранттылықтың, осы
бағыттағы Елбасы мен мемлекеттің жүргізіп отырған сындарлы саясатының арқасында
болып отыр. Әлемде ұлтаралық қақтығыстар мен діни түсініспеушіліктер белең алған тұста
бейбіт қатар өмір сүрудің озық үлгісін көрсетіп келе жатқан қазақстандық
толеранттылықтың жарқын үлгісін көптеген мемлекеттер мен діни конфессиялар да
мойындап отыр, еліміздің тәжірибесіне қызығушылық пен қолдау табуда. Сондықтан да осы
қол жеткізген жетістіктерді баянды болуы және алға қойған жаңа белестерге қол жеткізу
үшін Қазақстан азаматтарының бойындағы өзіндік қасиеттерге нұқсан келтірмей жаңа
қасиеттерді, дербестікті және таңдау мен шешім қабылдау жағдайындағы жауапкершілікті
тұлғааралық үйлесімді қарым-қатынас орнатуға, қоғамдағы тиімділікті арттыруға әсер ететін
103
білім, білік, дағдыларды қалыптастыру мәселесі тұр. Бұл мәселені шешудің бір жолы –
еліміздің келешегі болып табылатын жастарды ұлттық мәдениет аясында толеранттылыққа
тәрбиелеу. Сондықтан да, ЖОО-да студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеу мәселесі бүгінгі
таңда өзекті болып табылады.Сонымен қатар, кейінгі жылдары дүние жүзінде және елімізде
болып жатқан түрлі өзгерістер адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесінің өзекті
екендігіне көз жеткізіп отыр. Осыны ескере отырып, мемлекетіміз ұлтаралық келісім мен
бірлікті дамытуды басты саяси бағыт ретінде ұстанады. Бұл саясат Қазақстан азаматтарының
толеранттылығы мен татулығын, отбасындағы бірлікті, аға буын және кіші буын, оқу
үдерісінде мұғалім мен оқушы, оқытушы мен студент және т.б. арасындағы өзара
түсіністікті, ең бастысы, ұлттық сана-сезім, ұлттық мақтаныш, ұлттық құндылық тұрғысынан
студенттердің мәдениетін дамытуды, студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеуді қамтиды.
Студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеу мен өмірлік ұстанымын қалыптастыру мақсатында
оқыту мен тәрбиелеу үшін жеке тұлғаға бағытталған жұмыс жүргізілуі тиіс. Бұл студенттер
арасындағы тәрбие жұмыстарын адамдарға ортақ құндылықтарды: түрлі идеологиялық
көзқарастарға, қоғамдық-экономикалық жағдайларға, саясатқа, мәдениетке, діни нанымдарға
және төзімділікті қалыптастыруға бағыттаудан тұрады. Ізгілікті қоғамда білім мекемесі
тәрбиеленушінің бойында өзара бір-біріне, ата-анаға, айналасындағыларға деген сыйлы
қатынасты; жасы үлкен адамдармен жас балаларға қамқор болу, көмек беру; табиғат пен
қоршаған ортаны қорғау ниетін тәрбиелеуі тиіс. Мұндай тәрбиенің іргетасы отбасында
ұлттық тәрбие беру арқылы қалыптасады. Мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға
дейінгі тұжырымдамасы «Жастардың төл мәдениеттен нәр алуы, еліміздің тарихи өткенін
оқып-үйренуі, қоғамымыздағы достық ахуал мен бейбітшілікті, рухани келісімді нығайту
жас ұрпақ бойында біздің ортақ Отанымызға - Қазақстан Республикасына деген мақтаныш
сезімін қалыптастыруы тиіс» - деп көрсетілген /1/.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында «Жастар саясатын іске асыру қазақстандық патриотизмді,
рухани-адамгершілік мәдениетті тәрбиелеу, ұлттық сәйкестікті қалыптастыру негізінде
жүзеге асырылады» делінген болатын /2/.
Бүгінгі Қазақстан Республикасы қоғамы этникалық әртектілігімен ерекшеленеді.
Этникалық әртектіліктің болуы адамдар мен әлеуметтік топтар арасындағы өзара қарымқатынастың сипатына өз әсерін тигізеді, кейде бұл өзара түсінбестікке, қарама-қайшылыққа,
қақтығысқа соқтыруы мүмкін. Қазіргі таңда әлемде орын алған әлеуметтік, дінаралық,
ұлтаралық және т.б. әртүрлі сипаттағы қақтығыстар өршіп тұрған жағдайда, оны
болдырмаудың жолдарын іздеуге де ерекше көңіл бөлінуде. Осындай қайшылықтардың
алдын алу үшін арнайы ұйымдастырылған механизмдер жасау, оны дамыту қажеттігі туады.
Қоғамдағы әлеуметтік қайшылықтардың алдын алудың мүмкін жолдарының бірі – бұл қоғам
мүшелерін толеранттылыққа тәрбиелеу. Сондықтан да бұл мәселе толеранттылықты
тереңінен қарастырып, оны дамытуға жол ашады. Қазіргі таңда толеранттылық ұғымының
мазмұндық толықтырылу мәселесі жеке тұлға үшін ғана емес, қоғам мен мемлекет үшін де
маңызды. Жалпы тәрбие жүйесінде адам құндылықтар қатынасында толеранттлық фактор
ретінде, жүйені тұлғаның ішкі жағынан тұрақтандыру, сонымен қатар тұлға аралық
қатынаста қоғамда бейбіт өмірде бағыт-бағдарын және индивидтің дәстүрі, нормасы,
мәдениетін байланыстырып қарастырады. Осыған орай, қазіргі таңда бұл фактордың әсерін
назарға алу маңызды. Бірақ қазіргі қоғамның қарқынды даму кезеңінде өскелең ұрпақты
өмірге және толеранттылық дүдамал, күрт өзгермелі жағдайға дайындау сонымен қатар
тұлғааралық толеранттылық қатынасты қалыптастыру қажеттілігі туындауда. Қоғамда
ізгілікті білім берудің мәселелерімен шұғылдана отырып, соның ішінде жастар ортасында
толеранттылыққа тәрбиелеу жұмыстарын қатар жүргізу керек. Толеранттылық тек
әлеуметтік климат, тұлғааралық қарым-қатынас, саясаттың дамуына ғана әсер етпейді, оның
көкейкестілігі міндеті қазіргі заман адамы мен оның тәрбиесіне бағытталған.
Толеранттылықтың негізі ретінде білім алушы мен оқытушының педагогикалық қарымқатынасын алсақ болады. Мұнда мәдениетке, ұлтқа деген тәрбиеге, тұлғаның өзін көрсете
104
алуына мәселелері қарастырылады. ЖОО-да студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеуде тәрбие
жұмысының маңызы зор. Осы орайда ЖОО-да студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеу
барысында ұлттық-мәдени құндылықтарды негізге ала отырып іске асыру өзекті
болуда.Толеранттылыққа тәрбиелеу - басқа өмір салтына, көзқарасқа, құндылықтарға деген
төзімділікке тәрбиелеу. Сыныптан тыс сабақтар, ұжымдық-шығармашылық жұмыстар
тәрбиеленушірдің өзгелерге деген төзімділігін, кез келген жаңа ортаға тез үйреніп,
қалыптасуына мүмкіндік береді. Толеранттылыққа тәрбиелеу барысында келесі бағыттарды
қарастырған жөн:
1. Барлық адами қасиеттерге сыйластықпен қарау;
2. Әрбір адам – бірегей тұлға екенін түсіну және адамдар арасындағы
айырмашылықты сыйлау;
3. Өзара толықтыру принципін дамудың негізгі белгісі ретінде түсіну. Студенттердің
әртүрлілігі бірін-бірі толықтыратын элемент екендігін өздері түсінуі керек.
4. Өзара тәуелділік принципін заманауи іс-әрекет негізі ретінде қолдану керек.
Студенттерді мәселені біріге шешуге және тапсырманы орындау барысында өзара
төзімділікке үйрету;
Нәтиже ретінде әлем мәдениетіне тарту. Студенттер тәжірибе барысында басқа
адамдарға деген сыйластық және төзімділікті қалыптастыруына әсер ету;
Студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеуде куратордың атқаратын жұмысының
маңызды зор. Кураторлар топтағы студенттердің жас ерекшелік, ұлттық индивидуалды
ерекшеліктерін, әр бір студенттің топпен қарым-қатынасын ұйымдастырушы.
Студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеуде куратордың жұмысы адекватты болып
табылады, себебі индивидуалды және эмоционалды күшке ие. Сонмен қатар ЖОО-ғы
тұлғааралық, ұлтаралық қарым-қатынастың ұясы болып табылатын студенттер тобымен
жұмыс жасайды. ЖОО-да студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеудің әсерлі болуына
олардың ұжымда бірлесе жұмыс жасауы әсер етеді. Студенттердің бойындағы
толеранттылықтың эффективтілігі ұлттық және ұлтаралық сферадағы мінез-құлықтық
дағдының және сенімнің, білімнің қалыптасу тұрғысынан қаралуы керек. ЖОО-ны
студенттеріне толеранттылыққа тәрбиелеу үшін күрделілік деңгейіне қарай дәстүрлі және
дәстүрлі емес формадағы жұмыс әдістері қолдануға болады, яғни, дөңгелек стөлдер,
дебат, диспут, студенттердің шығармашылық жұмыстарын көрсету, конкурстар,
тренингтер өткізу. Толеранттылыққа тәрбиелеу интеллектуалды, рухани-адамгершілік,
эстетикалық, еңбек, патриоттық, құқықтық т.б. бағыттарда да дамиды. Осыған орай
ұлттық тәрбиені негізге ала отырып сабақтан тыс іс-шараларды ұйымдастыру арқылы
ЖОО-ны студенттерін толеранттылыққа тәрбиелеуді іске асыруға болады. Осылайша,
ұлттық тәрбие беру негізінде толеранттылыққа тәрбиелеу үшін өткізілетін іс-шаралар жүйелі
және кешенді түрде жүргізілсе, топ кураторларының бірлесіп атсалыса, сондай-ақ студенттер
қызыға қатысқанда ғана тәрбие жұмыстары мақсатына жетіп, нәтижелі болады.
Әдебиет
1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға
дейінгі тұжырымдамасы. edu.gov.kz
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы. edu.gov.kz
105
СЕКЦИЯ 5
ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ИНСТИТУТА СЕМЬИ В СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ
SOCIO-PSYCHOLOGICAL INSTITUTIONAL
PARTICULARITIES OF THE FAMILY IN CONTEMPORARY
SOCIETY
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ
Абдигалиева А.Б., Исаева Ж.Қ.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
Біздің елімізде мүмкіндігі шектеулі, яғни мүгедек, тіл кемістігі бар, көз жанарынан
айырылған, аутизмге ұшыраған балаларға деген қоғамда өрескел көзқарас қалыптасқан.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі
бағыттарының бірі мүгедек балаларды әлеуметтік оңалту болып табылады, ол мүгедек
балалардың тіршілік әрекетінің шектелуін еңсеруі, әлеуметтік мәртебесін қалпына келтіруі,
әлеуметтік-тұрмыстық және еңбекке бейімделуі және материалдық тәуелсіздікке қол жеткізуі
үшін жағдайлар жасау арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау Қазақстан
Республикасының
Конституциясымен,
Қазақстан
Республикасының
«Қазақстан
Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Заңымен және Қазақстан
Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі. С.Д.Забрамнаяның
«Психолого-педагогическая диагностика умственного развития детей», Х.С.Замскийдің
«Умственно отсталые дети», Е.Е.Чепурныхтың «Дети с особыми нуждами» » мәселесі
бойынша зерттеулері құрады.
Кез келген бала бірінші кезекте қамқорлықпен көмекке ие болуы тиіс. Балалар құқығы
(1959ж) Декларациясында былай делінген, «Барлық балалар нәсіліне, ақ-қаралығына,
жынысына,тіліне,дініне,саяси және басқада түсінігіне, туған жеріне жағдайына қарамастан
өзіне тиісті мүмкіншіліктердің бәріне құқылы.
Жыл санап мүмкіншілігі шектеулі балаларға деген көзқарас өзгеріп келеді, яғни, орта
оларды қоғамның белсенді мүшесі және өз тағдырына батыл сеніммен қарайтын жеке тұлға
ретінде қабылдауда. Осы орайда педагог қызметкерлердің ең басты міндеті болып,
қоғамдағы мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың ерекшеліктерін анықтап,
олардың отбасындағы қарым-қатынасын дамытып,дені сау балалармен аралас-құралас
жағдай туғызу, қоғам мен жеке адамдардың түсінігінде жарымжан балаларға әркез жәрдем
беруге әзірлік сезімін туғызуды қамтамасыз ету табылады.
Мүмкіндігі шектеулі балалар отбасының әлеуметтік-педагогикалық проблемаларын
зерттеп білу және оларды шешуге әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, отандық төл
мамандарды тарту бүгінгі күн тәртібіндегі ең өзекті мәселе болып табылады.
Мүмкіншілігі шектеулі баланың тәрбиесі-дефектологияның негізгі ұғымдарының бірі. Бұл
процестің мақсаты мен міндеті жалпы педогогикалық принциптерімен анықталған, яғни,
106
оларды қоғамдық пайдалы өмірге бейімдеу, азаматтық қасиеттерін қалып тастыру,
бұлардың бәрі дефектіге сәйкес деңгейде, соған тән әдістемелермен жеткізілуі және
түзетілуі тиіс.Тәрбиенің бұл түрі тек қана педагогтармен ғана емес,арнайы
мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.
Мүмкіншілігі шектеулі балалардың тәрбиесі бір-біріне қарама-қарсы екі
ұғымнан тұрады. Олардың бірі - ата-анасы баланы жан-жақты,материалдық жағынан
толық қамтамасыз етеді. Бірақ ,оның ішкі әлеміне үңіліп, рухани қажеттіліктеріне
терең бойлай бермейді.Тіпті кейде баланы жазалайды. Мұндай от басындағы балала р
іштей күйзеліске түседі. Олардың көңіл күйі түсіп сенімсіздік пайда болады.Ал,
психологиялық шеттету баланың зиятына кері әсерін тигізіп, білім деңгейін тежейді.
Екінші бір жағдай,ол- баланы шектен тыс қамқорлыққа алу.Ата-аналар бала
тәрбиесіне көп көңіл бөліп, өздерін кінәлі сезініп,оны тым бос ұстап еркелетеді.
Мұндай атмосферада өскен бала бұйығы келеді, өз-өзіне сенімсіз, әлжуаз болып
өседі. Мұндай балалар әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады.
Отбасы баланың тұлға ретінде қалыптасуына, қоғамда алғашқы қадам
жасауына жәрдемдесуі тиіс. Мүмкіншілігі шектеулі бала дүниеге келгеннен кейін
оның тәрбиесіне отбасының әр бір мүшесі жауапты. Өйткені мұндай балалар
отбасына көптеген проблемаларды өзімен бірге ала келеді. Ата - ана балаға қойылған
аңғарымды алғаш естіген кезде үрейленіп, қорқыныш сезіміне беріле бастайды. Одан
кейін өздерін кінәлі санау басталады.
Сондықтан, мұндай отбасылар арнайы
педагог мамандардың, соның ішінде дефектолог,психолог,әлеуметтік -педагогтардың
көмектеріне зәру.
Өйткені мұндай балалар ерекше көңіл бөлуді, арнайы тәрбиелеу мен оқытуды
талап етеді. Мүмкіншілігі шектеулі баланың отбасындағы қарым -қатынасын және өзі
қатарлас балалармен қарым-қатынасын анықтау, олармен бірдей деңгейде
араласуына мүмкіндік туғызу, білім деңгейіне сай оқыту және қоғамның болашақ өзөзіне сенімді азамат етіп тәрбиелеу үшін педагог мамандар ата -аналармен,
әлеуметтік сала қызметкерлерімен тығыз байланыста болуы керек. Тек осы жағдайда
ғана, мүмкіндігі шектелген балалардың өздерін қоғамның то лыққанды азаматы
ретінде қабылдауына жағдай туатын еді.
Әдебиет
1. Декларация о правах инвалидов - 1975.
2. Международная защита прав и свобод человека: сборник документов - М.: 2005.
3. Специальная педагогика. // Под ред. Н.М.Назаровой. Учебное пособие.- М., 2000.
4. Ермаков В.П., Якунин Г.А. Развитие, обучение и воспитание детей с нарушениями зрения:
справочно-методическое пособие для учителей. - М.: Просвещение, 1990 223 с.
5. Зайнышев И.Г. Технологии социальной работы. Учебно-методическое пособие.- М.: СТИ,
1999. - 264 с. Ковалева А.И.
6. Социализация личности: норма и отклонение.- М., 1996.-224 с.
7. Попов Ю.И., Бгажнова И.М. Из опыта работы по социальной реабилитации подростков с
интеллектуальными недостатками // Дефектология. 1995,- №1. С. 46 - 48.
107
КРОСС-КУЛЬТУРНЫЙ АСПЕКТ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ
МЕЖДУ МАТЕРЬЮ И ДОЧЕРЬЮ
Агеева И.А., Лысенкова И.А., Коржова О.А., Нелюбова А.В.
Кыргызско-Российский Славянский Университет
Качество окружающей ребенка социально-экономической среды непосредственно
сказывается на его физическом, психическом и личностном развитии. Из чего следует, что на
социализацию детей огромное влияние оказывают правительственная политика,
правительственные программы, а также экономический курс в области условий труда,
поскольку эти же факторы влияют в большей степени на родителей. Правительственная
политика влияет на бюджет семьи, типы доступных семье услуг и на многие другие аспекты
семейной жизни, которые в свою очередь влияют на качество социализации детей /1; 2; 3; 4/.
Надо сказать, что происходящие перемены на постсоветском пространстве не обошли
стороной и правительственную политику и экономическое состояние населения стран СНГ, в
том числе и Кыргызскую Республику. К сожалению, большая часть населения в результате
этих перемен обнищала, а это оказывает значительное влияние на рост агрессии.
Необходимо учитывать, что нищета воздействует на детство не только прямо, определяя
недостаточность питания и материального благополучия ребенка, но и множеством других
способов, гораздо более коварных. Мать, которая тяжело трудится с утра до вечера, чтобы
заработать на жизнь, часто бывает вынуждена отдавать ребенка на сторону. И тогда ребенок
начинает страдать от отсутствия материнского ухода, от той эффективной обедненности,
важность которой известна /5; 6/. Кроме того, без материнского ухода отмечены проблемы в
формировании чувства безопасности, которое первично формируется как чувство дома и
чувство привязанности к матери. Оно должно быть у всех младенцев, у каждого человека /7/.
Значимость семьи как института социализации неоспорима. Как известно, семья
имеет чрезвычайно важную для государства функцию – это создание первичной культурной
и нравственной семейной среды. Такая среда способствует формированию у подрастающего
поколения необходимых трудовых и гигиенических навыков.
Несмотря на разнообразие типов взаимодействия с ребенком, ключевые проблемы,
определяющие родительские трудности, сосредоточены в сфере родительского отношения.
Отчетливые установки родителей по поводу того, каким бы они хотели видеть ребенка,
ориентация на определенные присущие ему качества и способности (т.е. преобладание
предметного начала) мешают реальному восприятию ребенка, его эмоционального
состояния, блокируют отношение к нему как к личности. В результате активность родителей
оказывается неадекватной. При этом усилия и старание, которые прикладывают родители
для достижения собственных целей, расцениваются ими как эмоциональная поддержка
детям /8/.
Исходя из вышесказанного целью работы явилось сравнительное исследование
межличностных отношений между матерью и дочерью в азиатских и европейских семьях.
Нами было высказано предположение, что взаимоотношения между матерью и
дочерью в европейских семьях отличаются от их взаимоотношений в азиатских семьях. Так,
матерям европейкам присущи такие стратегии воспитания, как «минимальность санкций» по
отношению к дочерям и «кооперация», в то время как, матерям азиаткам присущи
«чрезмерность требований (обязанностей)» по отношению к своим дочерям и «авторитарная
гиперсоциализация». Для дочерей азиаток характерен такой стиль межличностного
взаимодействия по отношению к матери, как «зависимо-послушный», а для дочерей
европеек – «сотрудничающий-конвенциальный».
Методологическими принципами и подходами исследования послужили: системный
подход /9/; принцип детерминизма /10/; личностный принцип /10/. В работе был использован
108
психодиагностический метод, включающий следующие методики и опросники: методику
«Диагностика межличностных отношений (ДМО)» (Л.Н.Собчик)/11/; опросник «Поведение
родителей и отношение подростков к ним» (З.Матейчик, П.Ржичан)/11/; опросник
родительского отношения (Я.А.Варга, В.В.Столин)/11/; опросник «Анализ семейных
взаимоотношений (АСВ) (Э.Г.Эйдемиллер, В.В.Юстицкис)/12/; авторскую анкету. Данные
проведенного исследования были обработаны с использованием программ статистических
пакетов Microsoft Excel и
SPSS 12.0.
В исследовании приняли участие 60 семей, из которых, 30 – представители азиатских
семей и 30 – европейских. Уровень материального благополучия, а также социальный статус
участников исследования относительно равнозначны. Участники исследования были
поделены на 4 группы: I, в которую вошли дочери азиатки (ДА) (30 человек); II группу
составили дочери европейки (ДЕ) (30 человек); III группу составили матери азиатки (МА)
(30 человек); IV группу – матери европейки (МЕ) (30 человек).
Результаты и их обсуждение. Данные авторской анкеты. Анализ авторской
анкеты позволил получить как собственно психологические данные, послужившие
основой для сравнительного анализа, так и социологические характеристики
обозначенных групп.
На вопрос «Сколько времени Вы проводите вместе с мамой (дочкой)?» ответили
72% респондентов – «достаточно много», 20% - «мало» и 8% не заполнили данный пункт.
На вопрос «При принятии какого-либо решения, советуются ли матери с дочерьми и
наоборот» 75% респондентов ответили – «да», 16% - «иногда» и 9% - «нет». Исходя из
полученных ответов, можно сказать, что респонденты всех групп не только достаточно
много времени проводят вместе и советуются друг с другом, но и считают это одним из
главных моментов в поддержании конструктивных взаимоотношений.
Статистически достоверные различия также были получены при ответе на вопрос
«Что хотели бы изменить в своей маме?». Дочери европейки в большей степени, чем
дочери-азиатки хотят чтобы их матери изменили внешний вид (t=3,59 при р<0,001).
Скорее всего, для девочек европеек важно то, как выглядит их мать, и как ее будут
воспринимать окружающие.
Также статистически достоверные различия были получены в ответах матерей
европеек и матерей азиаток на вопрос «Что хотели бы они изменить в своих дочерях?».
Матери европейки хотят, чтобы их дочери изменили мировоззрение (t=1,95 при р=0,02) и
внешний вид (t=3,87при р<0,001) в большей степени, чем матери азиатки. Возможно, это
связано с тем, что матери хотят предотвратить те ошибки, которые допустили сами в
молодости, у своих дочерей, желанием их изменить.
Данные методики ДМО. Сравнительный анализ (таблица 1) в двух группах дочерей,
выявил статистически достоверные различия по октанту
Таблица 1
Средние величины октантов методики «ДМО» в группах дочерей.
Октанты
I-ДА
II-ДЕ
t
p
n=30
n=30
M±m
Властно-лидирующий
Независимо-доминирующий
Прямолинейно-агрессивный
Недоверчиво-скептический
Покорно-застенчивый
Зависимо-послушный
Сотрудничающий-конвенциальный
7,7±0,62
4,03±0,42
5,06±0,48
4,7±0,54
4,9±0,60
5±0,44
7,3±0,61
109
M±m
7,8±0,71
4,4±0,29
5,7±0,47
6,1±0,63
6,4±0,37
5,8±0,39
7,06±0,47
0,07
0,83
1,01
1,74
2,07
1,46
0,34
0,94
0,41
0,31
0,08
0,04
0,15
0,76
Ответственно-великодушный
8,2±0,70
8,8±0,45
0,71
0,48
«Покорно-застенчивый» (t=2,069, p<0,04). Из чего следует, что участники из I
группы, оценивают самих себя, более скромными по сравнению с респондентами из II
группы. У представителей из II группы выявлена тенденция к склонности брать на себя
чужие обязанности. По остальным октантам в предлагаемой к рассмотрению методике
статистически значимых различий не было выявлено, что свидетельствует о довольно
близких стратегиях межличностного взаимодействия у девочек из двух групп.
Таблица 2
Средние величины октантов методики «ДМО» в группах матерей.
Октанты
Властно-лидирующий
Независимо-доминирующий
Прямолинейно-агрессивный
Недоверчиво-скептический
Покорно-застенчивый
Зависимо-послушный
Сотрудничающий-конвенциальный
Ответственно-великодушный
III-МА
n=30
IV-МЕ
n=30
M±m
M±m
7,8±0,65
4,1±0,33
5±0,44
4,9±0,54
5,6±0,49
5,7±0,42
7,7±0,63
8,7±0,58
7,7±0,68
4,3±0,39
5,7±0,51
5,9±0,65
5,7±0,55
5,1±0,43
6,6±0,43
8,3±0,61
t
0,10
0,39
1,03
1,19
0,13
1,02
1,44
0,47
p
0,91
0,69
0,30
0,23
0,89
0,31
0,15
0,63
Как следует из таблицы 2, статистически достоверных различий между группами не
было установлено. Это означает, что в этих двух группах матери используют близкие
стратегии межличностного взаимодействия. Это может быть обусловлено несколькими
факторами: воспитание и обучение в одних учреждениях; проживание по соседству, в одних
дома и районах; ориентация на мнение окружающих и т.д. При этом показатели по всем
октантам не превышают 12 баллов, что свидетельствует об адекватном поведении и
взаимодействии представителей указанных групп как дома, так и в социуме.
Данные методики «Поведение родителей и отношение подростков к ним»
Из таблицы 3 следует, что статистически достоверных различий в группах дочерей не
было выявлено. В данном случае представленные результаты также близки и
свидетельствуют о
том, что матери,
по мнению их дочерей,
не стремятся к
дистанцированию, к применению
жесткого контроля по отношению к дочерям и
придерживаются последовательной конструктивной воспитательной тактики.
Таблица 3
Средние величины по шкалам методики «Поведение родителей и отношение
подростков к ним» в двух группах.
Шкалы
I-(ДА)
II-(ДЕ)
t
p
n=30
n=30
Позитивный интерес
M±m
3,9±0,23
M±m
4,2±0,18
1,03
0,30
Директивность
Враждебность
3,2±0,19
2,1±0,21
3,1±0,21
2,1±0,22
0,14
0
0,89
1
Автономность
Непоследовательность
2,8±0,17
2,5±0,14
3,1±0,16
2,6±0,17
1,16
0,45
0,25
0,65
110
Данные опросника родительского отношения. В таблице 4 представлены данные
сравнительного анализа, который выявил нижеследующие статистически достоверные
различия показателей по шкале «авторитарная гиперсоциализация» (t=3,19, p<0,003). Тогда
как по остальным показателям шкал в предлагаемой к рассмотрению методике
статистически значимых различий между группами не было выявлено.
Таблица 4
Показатели средних значений по шкалам опросника родительского отношения в
группах матерей
Шкалы
IIIгр. (МА)
IVгр. (МЕ)
t
p
n=30
n=30
M±m
M±m
Принятие-отвержение
4,2±0,32
3,9±0,29
0,62
0,53
Кооперация
5±0,33
5,3±0,24
0,85
0,39
Симбиоз
4,2±0,31
4±0,20
0,52
0,60
Авторитарная
11±0,56
8,6±0,49
3,19
0,003
гиперсоциализация
«Маленький неудачник»
1,4±0,11
1,5±0,12
0,79
0,42
Полученные данные свидетельствуют о том, что у лиц, относящихся к III группе,
выявлена тенденция вести себя авторитарно по отношению к дочерям, требуя от них
безоговорочного послушания и задавая им строгие дисциплинарные рамки. Подобное
поведение свидетельствует о стремлении навязать ребенку почти во всем свою волю.
Таблица 5
Средние величины по шкалам методики «АСВ»
Шкалы
IIIгр.
IVгр.
t
p
МДЧ
(МА)
(МЕ)
n=30
n=30
Гиперпротекция
7
M±m
3,5±0,33
Гипопротекция
8
2,9±0,45
3,7±0,27
1,47
0,148
Потворствование
8
3,9±0,37
4,6±0,34
1,31
0,194
Игнорирование потребностей ребенка
4
0,9±0,17
1,6±0,25
2,07
0,04
Чрезмерность требований обязанностей
4
2±0,24
1,9±0,18
0,33
0,74
Недостаточность
требований 4
обязанностей
Чрезмерность требований запретов
4
1,2±0,27
1,8±0,31
1,39
0,17
2,2±0,3
1,8±0,21
1,25
0,21
Недостаточность требований запретов
3
1,6±0,20
2,1±0,18
1,78
0,079
Чрезмерность санкций
4
1,8±0,27
1,4±0,24
1,024
0,31
Минимальность санкций
4
2,3±0,25
3,6±0,19
4,13
0,001
Неустойчивость стиля воспитания
5
1,8±0,23
2±0,24
0,58
0,56
111
M±m
4,9±0,32
2,98
0,004
Расширение сферы родительских чувств
6
1,8±0,33
2,8±0,35
2,07
0,04
Предпочтение в подростке детских 4
качеств
Воспитательная неуверенность родителя
5
1,4±0,16
1,2±0,31
0,48
0,62
2,1±0,27
2,7±0,23
1,8
0,073
Фобия утраты ребенка
6
2±0,30
3,1±0,41
2,22
0,03
Неразвитость родительских чувств
7
2,3±0,45
1,2±0,27
2,03
0,04
Проекция на ребенка собственных 4
нежелаемых качеств
Вынесение конфликта между супругами в 4
сферу воспитания
Предпочтение мужских качеств
4
1,5±0,31
0,7±0,15
2,12
0,03
0,4±0,11
0,76±0,21
1,57
0,13
2±0,30
2,7±0,30
1,48
0,14
Предпочтение женских качеств
0,5±0,15
0,9±0,25
1,37
0,17
4
Данные методики «АСВ» (таблица 5). Ни по одной шкале опросника АСВ показатели
не достигли МДЧ в обеих группах из чего следует, что в исследуемых семьях преобладают
конструктивные стратегии воспитания. Статистически достоверные различия были
выявлены по таким шкалам, как «Гиперпротекция» (t=2,98; p<0,004), «Игнорирование
потребностей ребенка» (t=2,07; p<0,04 Минимальность санкций» (t=4,1307; p<0,001),
«Расширение сферы родительских чувств» (t=2,07; p<0,04), «Фобия утраты ребенка» (t=2,22;
p<0,03), «Неразвитость родительских чувств» (t=2,03; p<0,04), и «Проекция на ребенка
собственных нежелаемых качеств» (t=2,12; p<0,03). Полученные данные указывают на
следующие выявленные тенденции: матери европейки стремятся к удовлетворению любых
потребностей своего ребенка, другими словами "балуют" его. Также матери европейки
предпочитают обходиться со своими дочерьми либо вовсе без наказаний, либо применяют их
крайне редко и испытывают различные страхи по поводу здоровья и жизни дочерей. Иными
словами, выявлена следующая тенденция в воспитательных стратегиях у матерей европеек:
гиперпротекция, чаще потворствующая. У матерей азиаток выявлены следующие тенденции
в воспитании: доминирующая гиперпротекция и проекция собственных нежелаемых качеств.
Указанные стратегии воспитания обусловливают достаточно строгие отношения между
матерью и дочерью.
Подводя итог, можно сказать, что выдвинутые гипотезы частично подтвердились и
требуют дальнейшего исследования. Полученные данные свидетельствуют о том, что
межличностные стратегии поведения между матерями и дочерьми, принадлежащих к
различным этническим группам, довольно близки. Конструктивные отношения между
метерью и дочерью складываются в том случае, когда матери безусловно принимают своих
дочерей. Было установлено, что матери европейки чаще используют потворствующую
гиперпротекцию, а матери азиатки доминирующую гиперпротекцию. Предположение о том,
что матерям европейкам присуща такая характеристика, как «минимальность санкций», а
матерям азиаткам - «авторитарная гиперсоциализация», подтвердилось. В то время как,
предположение о том, что IV группе присуща «кооперация», а III группе чрезмерность
требований (обязанностей) по отношению к своим дочерям, не нашло своего подтверждения.
При построении взаимоотношений с матерями для дочерей европеек наиболее
характерны застенчивость, робость и дружелюбие; для дочерей-азиаток наиболее характерны
кротость и покорность. Предположение о том, что для дочерей европеек характерен
сотрудничающий-конвенциальный тип межличностного взаимодействия, в результате
проведенного исследования, нашла свое частичное подтверждение, а предположение о том,
112
что дочерям азиаткам присуща такая стратегия межличностного взаимодействия, как
зависимо-послушный тип не нашло своего подтверждения.
Литература
1. Реан А.А., Коломенский Я.М. Социальная педагогическая психология. – СПб.: Питер
Ком, 1999. – 416 с.
2. Фельдштейн Д.И. Социализация и индивидуализация  содержание процесса
социального взросления/Возрастная психология: Детство, отрочество, юность:
Хрестоматия: уч.посе для студ. пед.вузов.  М.: Изд. центр «Академия», 1999.  С.
188195.
3. Ньюкомб Н. (Newcombe N.) Развитие личности ребенка. – 8–е межд. изд. – СПб.: Питер,
2002. – 640с.
4. Либин А.В. Дифференциальная психология: на пересечении европейских, российских и
американских традиций: Учебное пособие / А.В. Либин. – 4-е изд., испр. и доп. – М.:
ЭКСМО, 2006. – 544 с.
5. Заззо Р. Психическое развитие ребенка: Психология развития /Сост. и общая редакция:
авторский коллектив сотрудников кафедры психологии развития и дифференциальной
психологии СпбГУ. СПб: Питер, 2001.  С. 3446.
6. Морозов Р.Г. Психолого-педагогические предпосылки воспитания подростков в процессе
их социализации // Мир образования – образование в мире. - № 1, 2001.-С. 32-34.
7. Иванников В.А. Задачи практической психологии в комплексной службе помощи детям
// Вопросы психологии. - № 1, 2005. – С. 51 - 55.
8. Смирнова Е.О., Кошкарова Т.А. Психологический анализ материнских жалоб // Вопросы
психологии. – 2005. - № 6. – С. 26-35.
9. Юдин Э.Г. Системный подход. – М., 1978. – 391с.
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2х т. – М.: Педагогика, 1990. – 149с.
11. Практическая психодиагностика. Методики и тесты. Учебное пособие. – Самара., 2006. –
672с.
12. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий В.В. Семейная психотерапия. – Л., 1990. – 656с.
ҚАЗІРГІ ОТБАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Жорабекова Д.А.
ғылыми жетекшісі пс.ғ.к. Айтышева А.М.
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің 1курс магистранты
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары біртұтас
болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып табылады. Сондықтан да әлеуметтік
құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру жағдайына қарай құрылып, оның дәстүрлері мен
әдеттері ғасыр өткен сайын жаңа сипатта көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында
былай деп көрсетеді «отбасы дегеніміз – тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның
жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар
жүйесі, адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір
экономикалық қызметті іске асыру»[1,24б]. Яғни, адамзат отбасын құра отырып, сол шағын
мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық құндылықтар қалыптастырады және әдет-ғұрып
дәстүрлерін дамытады. Отбасының жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол отбасындағы қатынастар, отбасының құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын
әлеуметтік топ. Жазушы-педагог Ж. Аймауытов: «Баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбиешінің
113
өзі тәрбиелі болуы керек. Себебі, бала айтып ұқтырғаннан гөрі, көргеніне көп еліктегіш
келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын, іспен көрсету керек», - дейді [2].
Қысқаша социология сөздігінде “халық денсаулығы” терминінің түсінігі:
1.Адамның толық өмір сүре алуының көріністері;
2.Физиологиялық кемшіліктердің болмауы немесе аурудың жоқтығы ғана емес,
физиологиялық, рухани және әлеуметтік күйлердің тең болуы;
3.Организмның табиғи күйі, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасы[3].
Психологиялық денсаулық термині дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымымен
енгізілген.Психоәлеуметтік жағдайдың қалыпты дамуы ата-ананың қатысуымен тікелей
байланысты. Баланың эмоционалдық қажеттіліқтеріне назар аударып, әнгімелесіп және
ойнап, тәртіпті сақтатып, қажетті бақылауды жүзеге асырып және жанұяға қажеттi
материалдық қаржылармен қамтамасыз етедi. Сонымен қатар, балаға тәуелсіздік және
дербестік беру керек, үйден бөлек жерлерде басқа балдар мен үлкендермен араласуға жағдай
жасау қажет
Отбасы психологиясының өзекті мәселелерінің бірі отбасындағы жанжал мен
дағдарыстар болып табылады.Отбасылық жанжалдардың ықпалы - көп жағдайда негативтік
деструктивтік сипатқа ие. Позитивтік конструктивтік ықпалы өте сирек кездеседі. Тұлға мен
отбасының психикалық денсаулығына тұлғааралық және отбасыаралық қарым-қатынастар
әсер етеді. Соның ішінде, ерлі-зайыптылардыңайналыстын кәсіби іс-әрекеті, балаларының
оқуының тиімділігі, балалар мен ата-аналардың тұлғалық өсуі, балаларды тәрбиелеу,
тұтастай отбасылық өмір отбасы мүшелерінің психикалық денсаулығына тікелей ықпал
етеді.
Осыған байланысты, психологиялық себептеркелесідей компоненттерден тұрады:
1.Негізгі тұлғалық факторлар: жұбайлардың психологиялық кемелденбеуі,
эгоцентризм, психосексуалдық дамудың ертеректегі шағына оралу, адекватсыз сәйкестілік,
тұлғаның негативтік эмоционалдық қасиеттері (сенімсіздік білдіру, көреалмаушылық, кінә
сезімі, қызғаншақтық, алаңдаушылық және т.б.),сенімсіздік, өзін-өзі төмен бағалау,
агрессивтілік, күшті тұлғаның ішкі қақтығысы, ерте балалықтағы травмалар, талаптану
деңгейінің шектен тыс жоғары болуы және т.с.с.
2.Тұлғааралық факторлар: отбасылық қиындықтардың туындау себебі серігінің
шынайы жүріс-тұрысының ол туралы күткен нәтижелерге сәйкессіздігі, билік үшін күрес,
өзара ауыстырулар, мінездердің ұқсамауы, үйлеспеуі, қалаулардың, қызығушылықтардың,
талғамдардың әртүрлілігі, ата-ана отбасындағы тұрақсыз қарама-қайшы тәрбиелеу
стильдері,серігін жартылай немесе толық қабылдамау, өз баласын қабылдамау, отбасындағы
қатынастардағы қарқынды қақтығыстар, алшақтық, қарым-қатынастағы қиындықтар,
отбасының рөлдік құрылымының өзгеруі, неке отбасылық өмір туралы хабардар болушылық
деңгейітөмендігі,ата-аналық қамқоршылықтың жетіспеуі, депривация, тұлғалық даму мен
топтық даму арасындағы, отбасылық нормалар арасындағы қарама-қайшылықтар,отбасына,
жұмысқа көзқарасындағы айырмашылықтар, қиын және отбасылық жағдайларды шешудегі
әртүрлі келіспеушіліктер.
3.Обьективтік ситуативтік іс-әрекеттік факторлар: іс-әрекеттің шиеленіскен сипаты,
қатаң тәртіп, туғандарымен мәжбүрлікпен айырылысуға тура келу факторы, әйелінің
жұмысы, балаларының оқуының ауысуының факторлары, отбасының материалдықтұмыстық жағдайларының нашар қамсыздануы.
4.Субьективтік-ситуативтік іс-әрекет факторлары: ұжымдардың гомогендік
сипатының факторлары, бағынушылық пен үстемділік қатынастар факторы, жұмыстағы
агрессивтік сезімдерді гиперкомпенсациялау факторы т.с.с.
Психологтардың пайымдауынша, некенің табысты болуы жастардың болашақ отбасы
мүшесі ретінде өздерінің отбасындағы рөлдерін қалай елестететініне, бұл елестің
қаншалықты сәйкес, нақты екеніне байланысты болады. Отбасындағы рөл адамның
қоғамдағы әлеуметтік рөлдерінің бірі. Отбасындағы рөлдер индивидтің отбасы тобындағы
орны мен функциясымен анықталады және ең алдымен жұбайлық, ата аналық, балалық,
114
ұрпақаралық, ұрпақішілік рөлдерге бөлінеді.Неке және отбасылықмәліметтердің өзіндік
ерекшеліктері бар, сондықтан адамдардың бұл туралы мәліметтері сәйкес келмейді.Бірінші
ерекшелік әрбір адамның отбасы және неке туралы мәліметі уақыт өткен сайыннақтырақ,
толығырақ бола түседі, себебі қазіргі отбасы ғасырлар бойына қалыптасқан ролдік схемаға
сай келмейді.Екінші ерекшелік - неке және отбасылық мәліметтер адамның қиялындағы
елестен мүлдем басқаша, көбінесе олар отбасылық өмірдің қандай да бір жағымен ғана
шектеледі, шаруашылық тұрмыстық, не сексуалдық жағынан басымырақ болады. Үшінші
ерекшелік - жас жұбайлардың пікірлерінің келіспеушілігі бір бірінің пікірлерін жөнді
білмеуіне байланысты шиеленісіп, тереңдеп кетуінде. Мұның себебі, біріншіден, неке
алдындағы көңіл білдіру кезінде отбасы қатынастарының тақырыбы талданбайды, екіншіден,
некеге дейінгі көңіл білдірудің қысқа мерзімінде бір-бірінің неке және отбасы туралы
пікірлерін анықтауға мүмкіндік болмайды.
Отбасылық тәрбиесіз баланың үйлесімді дамуы мүмкін емес, бұл тәрбие қоғамдық
тәрбиемен бірлесіп, нығая түсуі керек. Отбасы мен қоғам бір жүйенің кіші және үлкен
үлгілері. В.Сатир жазғандай: «Отбасы қоғамдағы біріктіретін күш болуы керек, оның алатын
кеңістігі мен мүшелерінің санының шағындығы соншалықты, олар бір бірі туралы бәрін
білетін, тіпті бір бөлмеге-ақ сыйып кететін қоғамның санаулы одақтарының бірі»[4].
Отбасының алғашқы өмір сабақтары балаға әрекет жасаудың нұсқауы ретінде
әлеуметтік ақпаратты таңдап қабылдауға, өңдеуге меңгеруге, не қабылдамауына негіз
болады. Балаға отбасы тарапынан әсер ету үдемелігі мен нәтижелілігі бойынша теңдессіз.
Себебі, ол үздіксіз, бір мезгілде жүзеге асады, қалыптасып келе жатқан тұлғаға жан жақты
әсер етеді, көп жылдар бойына жалғасады.
Отбасылық тәрбие айрықша, сондықтан өзінің келесідей ерекшеліктері бар:

Үздіксіздік;

Тәрбиелік әсер етудің көп фаторлылығы мен қайшылығы;

Тәрбиелеуші микроортаның салыстырмалы тұйықтылығы;

Тікелей әсер ету;

Қарым қатынастың жекелігі;

Өзара қарым қатынастың табиғилығы және көпқырлылығы.
Отбасылық тәрбие дегеніміз ата-ананың баласының рухани және дене бітімінің
қасиеттерін саналы түрде қалыптастыру үрдісі[5]. Ұстаным деген қандай да бір теорияның,
ілімнің, дүниетанымның теориялық бағдарламаның түпкі қағидасы.
Отбасылық тәрбиенің келесідей ұстанымдары бар:
 Мақсат белгілеу;
 Тәрбиенің әлеуметтік бағдары;
 Тәрбиенің өмңрмен байланысы;
 Тәрбиелік үрдісті жобалау мен болжау;
 Отбасылық және қоғамдық тәрбие бірлігі;
 Тәрбиелеу үрдісінің өзгергіштігі және басымдылығы;
 Жағымды эмоционалды ая;
 Бала тұлғасының даму ерекшеліктерін ескеру;
 Тәрбие тұрғысындағы талаптардың бірлігі;
 Тәрбиеленушінің қызметке араласуы.
Ата-ананың нұсқаулары, не көзқарасы бұл ата-ана- бала қарым-қатынасының едәуір
зерттелген аспектілерінің бірі. Ата-ананың нұсқаулары дегеніміз ата-ананың балаға деген
эмоционалдық қатынасының жүйесі, не жиынтығы, ата ананың баланы қабылдауы және
онымен қарым-қатынас тәсілдері. Ата-ана нұсқауының синонимі ата ананың стилі болып
табылады.
А.Болдуин ата-аналық тәрбие практикасының екі стилін бөліп көрсетеді:
демократиялық және қадағалаушы [6]. Демократиялық келесі көрсеткіштермен
анықталады:қарым қатынастың жоғары деңгейі, бірлесіп мәселені талқылау, балаға көмек
115
беруге әр кез даярлықтың болуы. Қадағалаушы стилде ата аналары бала әрекеттерін едәуір
шектеп отырады.
Тәрбиелеудің демократиялық стилі қолданылатын отбасындағы балалар лидерлік
қабілетінің болуымен басқа балаларды қадағалауға ұмтылуларымен ерекшеленеді, оларға
альтруизм, эмпатия тән емес. Ал тәрбиелеудің қадағалаушы стилін қолданған отбасы
балалары көнбіс, қорқақ болып келеді.
Сонымен қорытындылай келе, психикалық денсаулығы толыққанды тұлғаны
тәрбиелеу үшін отбасымен ұйымдастырылатын жұмыстарды жүргізуде психологкелесі
мәселелерге ерекше мән бергені жөн деп санаймыз:

Ата-аналардың психологиялық сауаттылығын көтеру;

Жас ата-аналарды тәрбиені жоспарлы, әрі жүйелі ұйымдастыруға үйрету;

Балалармен қарым-қатынастағы ата-аналардың тұлғалық мәселелері мен
ерекшеліктері.
Аталған мәселелерді шешу үшін мектептерде, балалар ұйымдары мен білім беру
мекемелерінде арнайы тренингтер мен семинарлар, ата-аналарға арналған психологиялық
оқулар ұйымдастырып отырған дұрыс.
Әдебиет
1.Шибутани Т.Социальная психология. -Ростов –на Дону, 1998.- С. 538.
2.Жарықбаев Қ. ЖүсіпбекАймауытұлыныңпсихологиялықкөзқарастары.- Алматы, 2000.
3.Доклад Комитета экспертов Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) 1979 года:
Психическое здоровье и психосоциальное развитие детей.
4.Лидерс А.Г. Психологическое обследование семьи – М., 2006.
5.Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий В.В. Семейная психотерапия, СПб,Питер,2000.
6.Болдуин А. Психическое развитие ребенка.-М. , 2000.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ КОМПЕНСИРУЮЩЕГО ВОСПИТАНИЯ В
СЕМЬЕ ДЕТЕЙ С УМСТВЕННОЙ ОТСТАЛОСТЬЮ
Исаева Ж.К., Бутабаева М.
Таразский государственный педагогический институт
С точки зрения теории систем семья является живой системой и, как все живые
системы, состоит из независимых частей, взаимодействие которых обеспечивает такие
свойства системы, которыми ни одна из частей не обладает. Поэтому поведение и
потребности членов семьи невозможно правильно понять, если рассматривать их
изолированно от окружающей среды.
Семья — это нечто большее, чем простая сумма ее составляющих. Отдельные
характеристики семьи можно понять, только изучив взаимоотношения между ее членами и
взаимодействие ее различных параметров.
В соответствии с концепцией системного подхода выделяют структуру семьи,
семейные взаимодействия, семейные функции и жизненный цикл семьи. Структура семьи
включает ресурсы семьи и характеристику ее отдельных членов. Это вход системы,
формирующий семейные, культурные и идеологические стили семьи и семейные
взаимодействия. В процессе семейных взаимодействий семья выполняет свои функции и
удовлетворяет свои потребности. Семейные функции — это деятельность, которую семья
выполняет, чтобы удовлетворить свои коллективные и индивидуальные потребности. Ее
семейные функции являются выходом системы. Наконец, семья как целое постоянно
изменяется по мере продвижения по стадиям своего жизненного цикла Дополнением и
116
развитием теории семейных систем является социально-экологическая модель семьи.
Рассмотрение семьи в социально-экологическом аспекте было предложено в 1970 г.
американскими учеными. Экологическая модель включает биологические и физические
параметры организма и окружения вместе с психосоциальными характеристиками и их взаимодействиями в единую систему. Изменение в любой части этой системы вызывает
изменения в остальных ее частях, создавая тем самым стрессы, потребность в семейной
адаптации, достижении равновесия. Подобно понятию «границ» в теории семейных систем,
в экологической модели существует понятие «проницаемости семейной системы» при
интеграции с другими системами. Главная идея социально-экологической модели состоит в
том, что качество взаимодействия человека с его непосредственным окружением (семьей,
близкими людьми, специалистами) самым тесным образом зависит от того, каким способом
происходит опосредование этого взаимодействия средствами более широкого социального
окружения.
Разные семьи отличаются друг от друга по своей структуре: по своему составу,
культурному и идеологическому стилю каждая семья является уникальной, что, в свою
очередь, обусловливает уникальность процесса семейных взаимоотношений.
При этом наличие в семье ребенка с отклонением в развитии рассматривается лишь
как одна из многочисленных особенностей структуры семьи.
Более половины семей отрицательно влияют на развитие умственно отсталого ребенка,
и лишь около 40% семей оказывают положительное воздействие. При этом следует отметить,
что даже в тех семьях, где отношение к ребенку правильное, родители в большинстве
случаев действуют, руководствуясь лишь собственным пониманием роли воспитания, не
разбираясь в его специфике.
По данным многих исследователей, почти 70% родителей маленьких детей склонны
переоценивать их способности, а 25% — недооценивают. Только 5% родителей правильно
оценивают возможности своих детей. Следовательно, большинство из них нуждаются в
помощи специалистов в этом вопросе.
Воспитанием ребенка занимаются в основном матери, лишь в 24% случаев — отец и
мать, а примерно в 6% семей ребенок предоставлен сам себе.
В семьях детей с легкими формами умственной отсталости примерно 1/3 родителей
являются выпускниками коррекционных школ, т, е. сами страдают интеллектуальной
недостаточностью, хотя и в легкой степени. Следствием этого является проблема дальнейшего
образования и трудоустройства, материального благополучия. Родители умственно отсталых
детей в среднем имеют тот же образовательный и социально-экономический статус, в то время
как среднее число детей на такую семью несколько больше, чем у родителей детей,
развивающихся нормально. Такие семьи распадаются чаще, а в нераспавшихся семьях
родительские функции нередко перекладываются на бабушку со стороны матери. Дети
нередко воспитываются в учреждениях интернатного типа, что разрушает не только детскородительскую подсистему, но и детскую, так как не развиваются взаимоотношения с сибсами
— братьями и сестрами. Ребенок чувствует свое одиночество, отверженность в семье. Отцы
практически устраняются от воспитания даже в тех случаях, когда не могут оправдать это занятостью на работе, так как не имеют работы. В таких семьях отмечается повышенная частота
повторных случаев рождения умственно отсталых детей. Таким образом, необходим дифференцированный подход к оказанию помощи этим семьям, включая медико-генетическое
консультирование и планирование семьи. Среди детей с нарушениями умственного развития
27% представлено такими категориями, как дети-сироты, социальные дети-сироты, опекаемые
дети, 43% из них проживают в неполных семьях, более 7% находятся под опекой, 62%
проживают в неблагополучных семьях, 28% — в семьях социального риска. Большинство родителей
детей с интеллектуальной недостаточностью имеют начальное (14%), среднее (26,3%) и среднее
специальное (56,6%) образование. Высшее образование имели только 0,9% родителей. В
исследовании Д. В. Зайцева было показано, что большинство родителей умственно отсталых
детей принадлежали к двум профессиональным группам: рабочим (24,7%) и работникам сельского
117
хозяйства (31,6%). Семей, воспитывающих одного ребенка, оказалось в два раза больше среди
учащихся общеобразовательных учреждений по сравнению со специальными. В то же время почти
1/4 семей, воспитывающих умственно отсталого ребенка — многодетные. В неполных семьях, с
отчимами или приемными отцами живут 73,5% таких детей. Такое положение ребенка в семье в
ряде случаев может определять неадекватные методы воспитания и нарушения поведения.
Результаты научных исследований и опыт, накопленный в области педагогики,
психологии и социологии, способствовали значительному изменению взглядов на проблему
обучения и воспитания детей с отклонениями в развитых странах.
Еще не так давно во многих развитых странах, в том числе и в США, считалось социально
приемлемым воспитывать таких детей в специальных учреждениях, рассчитанных на
многочисленный контингент и расположенных чаще всего за городом. В настоящее время под
давлением общественного мнения социальная политика в отношении этой категории детей
претерпевает кардинальные изменения. Подчеркивается предпочтительность и необходимость
воспитания ребенка с отклонениями в развитии в семье, а не в учреждениях. В настоящее время
маму не отговаривают отказаться от воспитания такого ребенка в семье.
Специальные исследования показывают, что дети, воспитывающиеся в семье, имеют
большую продолжительность жизни. Матери объясняют, что при адекватном воспитании,
соответствующем обучении и коррекции у многих детей с ограниченными возможностями
удается развить навыки самообслуживания, хотя не всегда в полном объеме, и даже
обучить их профессиональным навыкам. Это избавляет государство от необходимости
содержать их в специальных учреждениях, а самих детей от полной беспомощности и
зависимости от окружающих.
О признании прав таких детей на полноценную жизнь свидетельствуют законы о
равных правах на образование всех детей независимо от наличия у них тех или иных
недостатков развития, стандартные правила обеспечения равных возможностей для
инвалидов, принятые Генеральной Ассамблеей ООН 20 декабря 1993 года. В связи с этим в
реализации программ воспитания и обучения детей с проблемами в развитии все большая
роль отводится семье, в которой воспитывается такой ребенок. Проблемы этих семей
интенсивно изучаются. Хотя способы адаптации каждой семьи в обществе сугубо индивидуальны, что исключает возможность создания универсальных рецептов на все случаи жизни,
некоторые общие закономерности этого процесса уже установлены. Знание этих закономерностей необходимо специалистам в области педагогики и психологии, работающим с детьми с
отклонениями в развитии и их семьями.
Во всем мире нарастают интеграционные тенденции в отношении обучения и
воспитания детей с недостатками в развитии.
Воспитание нестандартного ребенка на основе адаптированной к нему модели
воспитания с предупреждением и преодолением на разных этапах его несостоятельности
составляет концептуальную основу семейного воспитания.
Оказывая помощь семье, специалист дает родителям полную информацию об
особенностях их ребенка: указывает его специфические положительные и отрицательные
особенности, слабые и сильные стороны, подчеркивая последние.
Он на примерах убеждает мать, что больной ребенок, как это ни парадоксально, является
не столько обузой для нее, сколько источником ее духовного роста. Ежедневное общение с ним
коренным образом меняет ее мировоззрение, она становится гуманнее, мудрее, осознавая, что все
люди имеют право на существование и любовь независимо от того, похожи они или непохожи на
других, учатся они или нет. Такое «прозрение» матери является благом для обоих — матери и
ребенка — и играет решающую роль в гармонизации семейных отношений. Ребенок пробуждает
в матери ее творческое начало. Начиная помогать собственному ребенку, она творчески подходит к
его воспитанию и делится своим опытом с окружающими.
Специалист напоминает родителям о необходимости сохранять физическое и
психическое здоровье. Для этого полезно выполнять некоторые рекомендации относительно
общего режима, а также владеть отдельными приемами аутогенной тренировки. Умение
118
управлять своим дыханием (урежение дыхания) способствует регуляции эмоционального
состояния, особенно в стрессовых ситуациях.
Специалист разъясняет родителям важность сохранения контактов с социальным
окружением, что способствует социальной адаптации ребенка. При этом не стоит внушать
ребенку, что он больной. Нужно использовать все средства, чтобы воспитать ребенка
жизнерадостным, активным, уверенным в своих силах. Полезно хвалить его при посторонних,
повышая его самооценку.
Важно сохранить в семье единство и согласованность всех требований к ребенку.
Согласованное влияние, единый подход помогают быстрее сформировать его навыки и умения,
социально приемлемое поведение. Дети стараются подражать родителям. Поэтому разные
подходы родителей, особенно грубость одного из них, вызывают эмоциональный стресс.
Снижение требований в отношении навыков опрятности, самообслуживания, посильного труда
в семье, заботы о близких должно быть минимальным.
Родители должны организовать охранительный режим, который щадит и в то же время
укрепляет нервную систему ребенка. Режим освобождает ребенка и родителей от ненужных усилий. Необходимые привычки формируются медленно, поэтому их надо отрабатывать долго и
упорно в условиях соблюдения режима.
Важно, чтобы родители активно и систематически наблюдали за развитием своего
ребенка с рождения. Это поможет своевременно обратить внимание на те особенности ребенка,
по поводу которых следует посоветоваться со специалистами.
Полезно фиксировать в дневнике свои наблюдения и те приемы, которые оказались
эффективными. Это поможет критически оценить свое отношение к ребенку, учесть успехи и
неудачи.
Надо учить ребенка ориентироваться в окружающем мире, общаться с людьми. Следует
знакомить ребенка с различными явлениями окружающего мира в естественных для них
условиях. Ребенок должен знать, где и как покупается еда, уметь самостоятельно покормить
другого и т. д. Предметы познаются в разных ситуациях: на рисунке, в книге, в процессе
рисования, лепки, ручного труда.
Малыша побуждают не только отвечать на вопросы, но и делать умозаключения,
оценивать свои и чужие действия, рассказывать. В процессе такого воспитания у ребенка
развиваются познавательная деятельность, внимание, мышление, память, речь,
необходимые навыки и умения. Вся деятельность детей должна сопровождаться
эмоциональной вовлеченностью. В игре с ребенком мама комментирует его действия,
повторяет фразы в нескольких вариантах, в разных типах коммуникативных высказываний
(сообщение, вопрос, побуждение, отрицание).
Воспитание ребенка с нарушением интеллекта в семье включает работу родителей по
следующим основным направлениям:
- постоянная стимуляция психического развития, соответствующая возрастным и
индивидуальным особенностям ребенка;
- создание благоприятных условий для обучения и охранительного режима;
- формирование эмоционально-положительного, предметно-практического и речевого
взаимодействия ребенка с родителями
Это будет способствовать социальной адаптации ребенка и предупреждению
формирования патологического поведенческого стереотипа. Критерием правильного
воспитательного подхода может служить состояние психофизиологического комфорта у
ребенка и остальных членов семьи.
4. Семья, имеющая ребенка-инвалида, испытывает сильный страх перед
самостоятельными действиями ребенка, что мешает развитию у него способности
действовать и жить независимо.
Важно сохранить в семье единство и согласованность всех требований к ребенку.
Согласованное влияние, единый подход помогают быстрее сформировать его навыки и умения,
социально приемлемое поведение. Дети стараются подражать родителям. Поэтому разные
119
подходы родителей, особенно грубость одного из них, вызывают эмоциональный стресс.
Снижение требований в отношении навыков опрятности, самообслуживания, посильного труда
в семье, заботы о близких должно быть минимальным.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Литература
Белополъская H.JI. Некоторые вопросы психолого-педагогического консультирования
семей, имеющих детей с отклонениями в интеллектуальном развитии // Дефектология.
— 1984. — № 5, с.37.
Белякова И.В., Петрова В.Г. Дети с отклонениями в развитии. Кто они? — М., 1997.
Выготский Л.С. Вопросы детской (возрастной) психологии // Собр. соч.: В 6 т, — М.,
1982. Т. 4.
Гогин М.Г. Семейное воспитание глубоко умственно отсталых детей // Дефектология. —
1973. – № 6, с. 42.
Забрамная С.Д. Ваш ребенок учится во вспомогательной школе. — М., 1993.
Маллер А.Р., Социально-трудовая адаптация глубоко умственно отсталых детей. — М.,
1990.
Смирнова А.Н. Воспитание умственно отсталого ребенка в семье: Пособие для родителей.
— М., 2009.
Цикото Г.Л. Об интеллектуальном развитии детей-имбецилов // Дефектология. — 2011.
— № 1, с.57.
КУЛЬТУРА СЕМЕЙНО-БРАЧНЫХ ОТНОШЕНИЙ
И СОЦИАЛИЗАЦИЯ ЛИЧНОСТИ
Кулжабаева Л.С.
Университет «Туран-Астана»
Каждая историческая эпоха формирует определенный тип брачно-семейных
отношений, содержание которых наполнено той или иной культурой, в том числе,
характером, стилем общения, нормами и правилами поведения человека в семье и обществе.
Культура брачно-семейных отношений
является одним из критериев исторической
развитости самого общества, показателем уровня научного познания природы самого
человека и, вместе с тем, масштаба практического обеспечения условий для здорового и
гармоничного развития каждой семьи.
Распространение среди населения культуры брачно-семейных отношений требует
определенной системы, которая представляет собой целый ряд социокультурных институтов.
В рамках данной системы можно выделить несколько уровней, или подсистем, каждая из
которых имеет собственную специфику в распространении знаний о семье и, соответственно,
пользуется своими методическими приемами. Во-первых, это система образования, вовторых, средства массовой информации, в-третьих, учреждения культуры.
На важную роль образования и воспитания в формировании культуры личности в
своих произведениях указывали классики казахстанской социально-психологической мысли:
Ч.Валиханов, И.Алтынсарин, А.Кунанбаев, М.Жусуп, Ш.Кудайбердиев и другие. Тема
просвещения, необходимости преодоления негативных черт характера, честного труда,
единения и дружбы с другими народами не раз звучит в их призывах к родному народу.
Достижение счастья, по мнению просветителей, немыслимо без установления гармоничных,
добрых и чистых взаимоотношений в семье.
Как подчеркивает этнопсихолог В.Г.Крысько, в традиционной казахской семье,
отношение к труду как первой необходимости, ясное понимание своего долга перед семьей,
120
осознание личной ответственности за дела, в которых принимаешь участие, т.е. воспитание в
строгих правилах с детства, является основным/1, с. 147 /.
Изучением проблем этнопсихологической социализации личности активно
занимаются современные отечественные этнопсихологи. Согласно утверждению
С.М.Джакупова, основу социального окружения как совокупности языковых и культурных
явлений составляют индивидуальные особенности, обусловленные этническими факторами.
Биологические (физические и физиологические) и этнические факторы способствуют
возникновению новой функциональной системы – этнической индивидуальности. Она
представляет собой «особенности процесса этнически детерминированной социализации
личности» в моно - и полиэтнической среде/2, с. 94 /. В трудах В.В.Чистова рассматриваются
вопросы становления и развития основных этнонравственных категорий казахов. Автор
анализирует особенности общения кочевого народа, его этические традиции (знание своей
родословной, культ памяти) и обычаи как нормы поведения, особенности казахского
национального характера, влияние этнических традиций на формирование личности/ там же,
с. 96 /. Исследователи З.М. Балгимбаева (гендерные (половые) этнические предубеждения у
детей), Ж.Д. Жукешева (этнокультурная маргинальность), М.П.Кабакова (этнические
особенности казахской семьи), Г.А.Мейрманова (культура общения) и другие продолжают
вести научную экспериментальную работу по изучаемым проблемам.
Действительно, семья является «кузницей» человеческих судеб, социализирует
личность, формирует ее нравственную ориентацию, приобщает к сущности культурного
бытия. В современных, порой очень сложных и жестких условиях жизни, каждый из нас
стремится к рекреации: перенести
сложные жизненные ситуации, связанные с
неприятностями на работе, «депрессией», «нервными срывами» и другими «драмами». Эту
функцию, обеспечения психологического и эмоционального комфорта, восстановления
моральных и душевных сил, призвана обеспечить семья.
Но, к сожалению, время вносит свои коррективы. Эволюционное развитие института
семьи, кризис нравственных ценностей, формирование нового типа семейных отношений
привели к разрушению традиционных культурных связей семейно-брачных отношений в
современном обществе. Увеличение числа разводов, доли одиноких людей, свидетельствует
о снижении престижа семьи и в нашем государстве. Так, по данным статистики, в
Республике Казахстан с 1999 по 2010 год зарегистрировано 2 420 тысяч браков. При этом за
этот же период число разводов составило более 733 тысяч, т.е. каждый третий брак в
республике закончился разводом. В 2011 году из числа молодежи в брак вступили 109 709
мужчин, 129 505 женщин. Количество разведенных женихов за 2011 год составляет 3 278
человек, разведенных женщин - 4 084 человек/3 /.
Важно понимать, что семья - это не только сугубо личная сфера жизни человека, но
и, то пространство, в котором пересекаются личностные и общественные интересы.
Достижение демографического баланса, решение социально-экономических проблем любого
государства невозможно без правильно выстроенной политики укрепления института семьи.
Поэтому вопросы регулирования семейно-брачных отношений являются объектом
многочисленных дискуссий законодателей, юристов, социологов, и, конечно же, психологов.
Основная задача институтов законодательной, исполнительной и судебной власти, элементов
гражданского общества - обеспечить действенный механизм реализации законодательства,
регламентирующего социальный статус семьи и развитие семейных ценностей и традиций.
За годы независимости в Казахстане создана надежная правовая база защиты семьи,
женщин и детей. Приняты законы «О браке и семье», «О правах ребенка», «О детских
деревнях семейного типа и домах юношества», «Об образовании», «О труде», «О
специальном государственном пособии», Кодекс «О здоровье народа и системе
здравоохранения». В соответствии с Конституцией (ст. 27) «Брак и семья, материнство,
отцовство и детство находятся под защитой общества и государства». Указом Президента РК
создан институт уполномоченного по правам человека (2002 г.). В 2006 году в Министерстве
образования и науки организован Комитет по охране прав детей. Утверждены
121
государственные программы: «Дети Казахстана» (2006–2011 годы), Стратегия гендерного
равенства в Республике Казахстан на 2006-2016 годы, «Форсированное индустриальноинновационное развитие Казахстана на 2010–2014 годы», «Развитие образования на период
до 2020 года», «Развитие здравоохранения «Саламатты Қазақстан» на 2011–2015 годы»,
Государственная программа развития и функционирования языков в Республике Казахстан
на 2011-2020 годы, Программа «Доступное жилье -2020», направленные на создание
благоприятной экономической среды, улучшение качества и уровня жизни, модернизацию и
эффективность системы образования и здравоохранения, конкурентоспособность страны.
В целом, во всех программных документах, разработанных государством и обществом,
указывается на необходимость возрождения лучших семейных, этнокультурных традиций,
способствующих укреплению духовных и нравственных основ брака и семьи. Широкое
распространение
получает
процесс
создания
межкультурных
семей
как
социопсихологического конструкта. Успешное функционирование таких семей во многом
зависит от способностей и потребности у их представителей в налаживании
взаимоотношений, поддержании их стабильности.
В исследовании межкультурных семейных отношений этнопсихологов интересуют
следующие вопросы:
- как влияют национально-психологические особенности на характер межличностных
отношений между супругами, детьми и другими членами семьи в ходе совместного
проживания, взаимодействия и общения на выработку принципиально важных общих
решений, специфику воспитательных и иных воздействий;
- в чем состоят национальные отличия в традициях и способах формирования
национально-своеобразной личности в семьях, где родители являются представителями
разных национальностей, с характерными для каждого из них моральными и нравственными
ценностями, формами поведения и деятельности, специфическим мировосприятием и
миропониманием;
- как анализировать и правильно оценивать факторы и причины возникновения
конфликтных отношений между разноэтническими членами семьи.
Чтобы ответить на эти и другие вопросы, связанные с решением
этнопсихологических проблем в межкультурных семьях, важно понимать, что подготовку к
будущей семейной жизни следует начинать в подростковом возрасте, когда происходит
процесс формирования Я-концепции – системы мировоззрения, убеждений, идеалов
человека.
Так, например, в Государственной программе развития образования в Республике
Казахстан на 2011-2020 годы, наряду с другими, ставится задача воспитания в личности
казахстанца гражданственности и патриотизма, любви к своей Родине - Республике
Казахстан, уважения к государственным символам и государственному языку, почитания
народных традиций, нетерпимости к любым антиконституционным и антиобщественным
проявлениям; воспитания личности с активной гражданской позицией, формирования
потребностей участвовать в общественно-политической, экономической и культурной жизни
республики, осознанного отношения личности к своим правам и обязанностям; приобщения
к достижениям отечественной и мировой культуры; изучения истории, обычаев и традиций
казахского и других народов республики; овладения государственным, русским,
иностранным языками. При этом в организациях образования, запрещается пропаганда
расовой, этнической, религиозной, социальной непримиримости и исключительности,
распространение милитаристских и иных идей, противоречащих общепризнанным
принципам международного права и гуманизма/4 /.
Исходным моментом готовности человека к браку и созданию семьи выступает
понимание им значимости семейных отношений, обязательств людей друг перед другом,
ответственность за семью и детей, добровольное принятие неизбежных в семейной жизни
хлопот и ограничений личной свободы. Каждая этническая общность вырабатывает свои
собственные представления о том, какими должны быть эти характеристики и стремится
122
поддерживать их в национальном сознании, традициях, поступках и отношениях
представителей своего народа.
Этот процесс достаточно сложен и осуществляется по своим собственным законам у
каждой этнической общности и разбивается на ряд последовательных этапов включающих:
- первичное знакомство с семейной жизнью, ее психологией и формирование общих
представлений о ней, особенно если вступающие в брак являются представителями разных
этнических общностей;
формирование
взглядов
на
свою
семью
как
многонациональную;
- реализацию собственных представлений о многонациональной семье в браке;
- накопление опыта семейной жизни в рамках многонациональной среды;
- дальнейшее совершенствование семейных отношений в процессе закрепления
супружеских уз.
При этом первостепенное значение получают динамика развития супружеских
отношений и их национальная специфика.
На первом этапе формирования супружеских отношений обычно происходит присущая
для каждой этнической общности социально-ролевая и межличностная адаптация к условиям
семейной жизни. Это время первоначального вхождения в духовный мир друг друга,
взаимного привыкания, распределения социальных ролей, а также устройства быта и
организации досуга.
Если супруги являются представителями разных народов, часто не все складывается
гладко, на их пути встречается большое количество трудностей, которые нужно преодолеть,
не затронув национальное достоинство каждого. Это самый трудный и опасный период с
точки зрения стабильности брака, когда даже малые размолвки, тем более окрашенные
этнической спецификой, могут оттолкнуть людей друг от друга. Правда, существует
достаточно серьезный фактор, обеспечивающий стабилизацию супружеских отношений, —
любовь, которая скрашивает обиды и сметает препятствия на своем пути.
На втором этапе формирования супружеских отношений, начинающемся после появления
ребенка, происходит значительная перестройка во взаимоотношениях супругов, связанная с
изменением
в
ролевой
структуре,
появлением
родительских
обязанностей,
перераспределением материальных средств и бюджета времени. На этом этапе нет еще
единства интересов, не сложилось окончательное взаимопонимание между супругами и все
еще много серьезных проблем. Однако уже в это время появляется основа для преодоления
всяческих, в том числе и национально специфических, размолвок, закладываются
предпосылки для общего, интернационального отношения супругов к себе и другим людям,
правильной оценки этнических «недостатков» и недоразумений, если они имеют место.
Самое главное, что супруги вынуждены серьезно задумываться над
интернациональными принципами воспитания в семье, связанными не только с рождением
ребенка, но и с развитием его самосознания, с перспективами его будущей культурной
адаптации в окружающем полиэтническом мире.
Большое значение здесь имеет и новое распределение обязанностей по дому между
супругами разных национальностей. Специальные психологические исследования
показывают, что молодые люди разных национальностей, полюбив друг друга и намереваясь
вступить в брак, не задумываются всерьез над возможными трудностями совместной жизни
(в
том
числе
межнациональными),
которые
их
ожидают.
Столкнувшись на втором и третьем этапах становления своей семьи с трудностями, они поразному их преодолевают. Меньше проблем, как правило, испытывают те молодые люди,
которые сильнее любят друг друга и которые до свадьбы жили в районах смежного
проживания представителей разных национальностей.
Третий этап характеризуется тенденцией к устойчивости и стабильности
супружеских отношений в ряде основных сфер жизнедеятельности семьи. Полностью
распределяются социальные роли, и они перестают быть источником разногласий.
Окончательно выявляется лидер в каждой из функций семьи, если он ранее не был определен
123
в соответствии с национальными традициями. Или же значительно сглаживаются
противоречия, возникавшие ранее на этой почве. Однако этот период сложен из-за проблем,
связанных с усугубляется известным дефицитом общения отцов с детьми, у других,
наоборот, упрощается в силу национальных традиций активного участия главы семьи в
формировании внутреннего мира своих детей, а также их воспитании в целом. В любом
случае, если супруги являются представителями разных этнических общностей, совместное
участие в воспитании детей способствует укреплению их взаимоотношений и сглаживанию
различий в этнических традициях.
В этот же период возникает и еще одна проблема, имеющая принципиальное
значение. Родители начинают более глубоко понимать и реализовывать в воспитании своего
ребенка традиции обоих национальных общностей, к которым они принадлежат. В этой
связи и они сами значительно глубже осмысливают необходимость интернационального
подхода к психическому развитию и поведению своего ребенка, стремятся воспитать у него
одинаковое отношение к тем нациям, к которым принадлежат отец и мать.
Четвертый этап характеризуется гораздо большей стабильностью сложившихся
взаимоотношений в основных сферах жизни разноэтнической семьи. Происходит полная
интернационализация внутрисемейных отношений. Подрастающие дети не только
эффективно влияют на выполнение обязанностей супругами, но и оказывают
корректирующее воздействие на их поведение. Для супругов возрастает значимость
самооценки своих поступков, решений, мотивов действий, так как дети подмечают
всевозможные нюансы во взаимоотношениях родителей, видят фальшь или
двусмысленность в их взаимных реакциях на события внутрисемейной жизни.
В то же время в рассматриваемый период у супругов появляется больше времени для
самих себя, повышения своего культурного, интеллектуального уровня, налаживания
интимных отношений. С другой стороны, на этом этапе приходит черед для активного
осмысления ими своего индивидуального опыта налаживания межэтнических отношений,
понимания внутреннего мира самого близкого тебе человека, его этнических особенностей.
Пятый этап связан с окончательной стабилизацией супружеских отношений во всех
сферах жизнедеятельности семьи. У супругов устанавливается близость, а часто и полное
единство взглядов по значительному числу проблем. Взрослые дети вносят в нравственнопсихологическую атмосферу семьи элементы демократизма, обязательности, осмысленности
действий, взвешенных решений. Чаще в поступках супругов имеют место взаимопонимание,
взаимопомощь, взаимодоверие и терпимость. В этот период практически не возникают
конфликты на межнациональной почве, супруги полностью адаптированы к национальным
традициям и особенностям друг друга.
Таким образом, семья является одним из величайших ценностей, созданных
человечеством за всю историю своего существования. Ни одна нация, ни одна культурная
общность не обошлась без семьи. В ее позитивном развитии, сохранении, упрочении
заинтересовано государство и общество, в прочной, надежной семье нуждается каждый
человек независимо от возраста. Поэтому, первостепенным направлением в формировании
личности как актора семьи, остается гуманизация образования, нравственно-духовное
воспитание, высокая культура толерантного общения.
Литература
1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. – М.: Изд-во «Экзамен»,
2006. – 448 с.
2. Кукубаева А.Х. Национальное самосознание казахского народа. Научное издание.Кокшетау: Изд.центр Кокшет. Ун-та, 2006. – 244 с.
3.Агентство по статистике Республики Казахстан. 2012 г.
4. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 20112020 годы
124
ЕРЛЕР МЕН ӘЙЕЛДЕРДЕН ТАЛАП ЕТІЛЕТІН ДӘСТҮРЛІ ШЕКТЕУЛЕРДІҢ
МӘНІ
Кунанбаева А.Ж.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана қ.
Кең жазық өлкенің ежелгі тұрғындары, ата-бабаларымыз ғасырлар бойы өздеріне тән
ерекше мінез-құлық ережелерін ұстанып келген. Дәстүрлеріне сәйкес шектеулері арқылы
өскелең ұрпаққа өмірлік құндылықтардың мәнін түсіндіруге тырысқан. Өмір ережелерін
ұстана отырып, ұрпақтарын тәрбиелеген, ұлдары мен қыздарын өсірген.
Халқымыз қыз бала мен ер бала тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктеріне аса мән берген.
Қыз баланы «болашақ ана», «қонақ», «жатжұрттық» деп өте аялап, мәпелеп өсірген, бетінен
қақпаған, зекіп, дауыс көтермеген. Оларды мейірімділікке, ілтипаттылыққа, ақ
жарқындылыққа баулыған, үлкенді сыйлауға, жасы үлкен адамның, әсіресе ер адамның
алдын кесіп өтпеуге, сөйлеп тұрғанда сөзін бөлмеуге, үлкендерге тізе бүгіп сәлем беріп,
өтірік айтпауға, біреудің сыртынан ғайбат сөз сөйлемеуге, әлсізге зорлық-зомбылық
көрсетпеуге, жетім-жесірге, жапа шеккендерге көмектесуге тәрбиелеген.
Қазақтың тыйым рәсімдері өте көп. Олар жас ұрпақты аруақты сыйлауға, табиғатты
қорғауға, әдепті болуға қарапайымдылық пен мәдениеттілікке баулиды. Үлкенді сыйлап,
қадір тұту мен ілтипатты қарым-қатынас жасауды тыйымдар арқылы үйретуді
қазақ
отбасында берік ұстаған. Қазақта тәрбиелеу үшін талап ету, талап кою рәсімдері өмірлік,
тұрмыстық ереже болып қалыптаскан. Мысалы: қыз балаға ізетті болу, мейманды күте білу,
қабақ шытпай жүру, әдеп сақтау, үлкеннің жолын кеспеу, өсек айтпау, ұлттық дәстүрлерді
құрметтеу т.б. талаптар койылады. Сол сиякты ер баланың жаратылысына сәйкес көптеген
талаптар қойылып, оның іскер, инабатты, мәдениетті азамат болып өсуіне қамқорлық
жасалады. Ал осы сияқты талаптардың жынысқа байланысты өзіндік айырмашылықтары
бар. Осыған орай ер мен әйел арасындағы жыныстық және гендерлік ерекшеліктер көптеген
жылдар бойы зерттеушілерді қызықтырып келеді.
Психологиялық зерттеулер нәтижесінде екі жынысты бір-бірінен ерекшелейтін екі
негізгі қабілеттер ашылды. Олар: әйел адамдарда вербальды қабілеттер ер адамдарға
қарағанда төмен деңгейде, бірақ олардың математикалық және кеңістіктік қабілеттері ер
адамдардан жоғары. Ал, ер адамдарда керісінше, яғни оларда вербальды қабілеттері
әйелдерге қарағанда жоғары деңгейде, ал математикалық және кеңістіктік қабілеттері төмен.
Яғни, кейбір ер адамдар көпшілік әйелдерге қарағанда жоғары вербальды қабілеттерге ие
болса, кейбір әйелдер көпшілік ер адамдарға қарағанда жоғары математикалық және
кеңістіктік қабілеттерге ие болады. Бұл ерекшелік балалық шақтан байқала бастайды және
мұны интеллектуалдық тесттерді жүргізу арқылы оңай анықтауға болады. Соңғы ғылыми
зерттеулер анатомиялық және функционалды ерекшеліктердің туындауы ер мен әйелдердің
бас миының құрылымына байланысты деген болжамдарды дәлелдеуде. Осыған байланысты
бірқатар ғалымдар зерттеулер жүргізіп, ер мен әйелдер бірдей жағдайға тап болғанда бас
миының әртүрлі бөліктерін іске қосатындықтарын анықтаған /1/.
Ли Эллистің нейроандрогенетикалық ерекшеліктер теориясына сәйкес, мінезқұлықтағы гендерлік айырмашылықтар андрогеннің ми орталығына тигізетін әсеріне
байланысты. Әр адамда ердің де, әйелдің де гормондары бар, бірақ біреуі доминантты
болады. Гормондардың миға әсер етуінің екі түрлі кезеңі бар: біріншісі эмбрионның үшінші
айында әсер ететін «ұйымдасқан» кезең, екіншісі жыныстық пісіп жетілудің кезіндегі
«белсендендірілген» кезең /2/.
Психологиялық
ерекшеліктер
адамға
табиғаттан
беріледі.
Калифорния
университетінде студенттерге жүргізілген зерттеулер нәтижесінде зерттеушілер жыныстарға
тән мінез-құлықтар табиғаттан беріледі деген қорытындыға келді. Ерте кездің өзінде ер
адамдар аң аулаумен, жауларымен соғысумен айналысса, әйелдер үйін жылытып, балаларын
өсірген. А. Гезеллдің еңбектеріне сүйенсек, ер балаларда ірі моторика да, ал қыз балаларда
125
ұсақ моторика дамыған. Қыз балалардың ұл балаларға қарағанда сөздік қоры көп, бірақ
интеллект ұл балаларда жоғары. Қабылдау мен зейін қыз балаларда жоғары болғанымен,
олар кеңістіктік қатынасты бағалауда жиі қателеседі. Ал, американдық зерттеушілер
И.Атватер мен К.Г.Даффидің зерттеулерінде жыныстардың өзін-өзі бағалау дәрежесі
қарастырылған. Нәтиже бойынша, әйелдердің өзін-өзі бағалауы әлеуметтік қарым-қатынасқа
байланысты болса, ер адамдарда ол жұмыстағы сәттілікке тәуелді /3/.
Демек, жыныс – бұл ешқашан ұмытылмайтын адамның атрибуты. Адам танысқан
адамының түр келбетін, киімін есіне түсіре алмауы мүмкін, бірақ ол оның қай жыныс өкілі
екендігін өте жақсы біледі. Психологтардың анықтауынша, гендерлік бірдейлік баланың
туғанынан басталады.
Тұлғаның қалыптасу теориясына сәйкес, бала әлеуметтік ортадағы нормалар мен
құндылықтарды меңгереді, мәдениетті қалыптастырады, бір сөзбен айтқанда әлеуметтенеді.
Тұлғаның әлеуметтенуі үздіксіз жүретін процесс, ол баланың өмірінің соңына дейін
жалғасады. Тұлғада өзі өмір сүріп отырған қоғамның гендерлік мәдени жүйесін меңгеруі
арқылы гендерлік әлеуметтену жүреді. Гендерлік әлеуметтенудің мазмұны қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуы және мәдени ерекшеліктер, индивидтердің өмір сүру салты
бойынша анықталынады. Балада өзінің жынысының константтылығын түсіну 5-7 жаста
басталса, тұлғаның дүниетанымы қалыптасатын 17-25 жас әлеуметтенудің жауапты кезеңі
болып табылады. Психологтар баланың жыныстық-рөлдік мінез-құлық көрсетіп,
әлеуметтенуінің бірқатар механизмдерін бөліп көрсетеді. Бірінші, әке-шешеге еліктеу
механизмі, яғни баланың ойын барысында ата-анасының рөлдеріне енуі. Екіншісі,
жыныстық-рөлдік бірдейлік механизмі, яғни баланың өзін белгілі-бір жыныстың өкілі
ретінде сезінуі. Балаға сонымен қатар, ата-анасының қатынасы да тікелей әсерін тигізеді.
Мұнда бала мен ата-ана арасында тура немесе жанама байланыс болуы мүмкін. Ата-ана
баласын жынысына негіздей отырып, яғни өздерінің ер адам қандай болуы немесе қыз бала
қандай болу керек деген көзқарастарына негіздей отырып тәрбиелейді. Психологтардың
көрсетуінше бала тәрбиесіне әкесінің белсенді түрде араласуы мынадай жағдайларда балаға
жақсы әсер етеді:
• Әке тәрбиесін көрген балада бөгде адамдарға деген қорқыныш болмайды және олар
қарым-қатынас барысында барынша ашық болады;
• Әкесінің берген тәрбиесінің арқасында бала ашық, әділ, мойнындағы парыз бен
міндеттерді жоғары деңгейде сезінетін, басқарушылыққа қабілетті болып қалыптасады;
• Егер, отбасында ана тәрбиесімен қатар әке тәрбиесі белсенді және доминантты болса,
онда балалар өздерінің қаупсіздігін терең сезінеді, соның нәтижесінде өз-өздеріне деген
сенімділіктері нығайып, қайратты болып өседі;
• Егер, әкесі балаға тәрбие берумен айналыспаса, онда балада логикалық анализ,
математикалық және техникалық қабілеттердің қалыптасуы бәсеңдейді;
• Баладағы ер адамға тән болған ер мінезділіктің қалыптасуы да тікелей әкесінің
тигізетін әсеріне тәуелді;
• Баланың сексуалдылығы және әйелдерге деген қатынасы да әкесімен болған қарымқатынас нәтижесінде бекиді;
• Қыз балалардың өзіне деген сенімділігі әке тәрбиесі нәтижесінде туады;
• Қыз балалардың өзге отанға барғанда тұрақты отбасын құруы, өзінің отбасында
көрген үлгі өнегесіне тәуелді болып табылады. Үйлесімді отбасылық қатынасты көрген бала
өзге шаңырақта да үйлесімді отбасын құруға тырысады /1/.
Бала тұлғалық және гендерлік қалыптасу барысында пассивті обьект ретінде
қарастырылмайды. Гендерлік бірдейліктің қалыптасуына өмірлік тәжірибе, мінез-құлықтарға
талдау жасау, қарым-қатынас, іс-әрекеттер тікелей әсерін тигізеді. Дегенмен, қоғамда
қабылданып қалған ұстанымдар ер мен әйелдің рөлін, олардың некелік қатынастарын және
кәсіптік іс-әрекеттері мен әлеуметтік қатынастарын анықтап береді. Күтілулер мен шынайы
өмірдегі жағдайлардың сай келмеуі жыныстар арасындағы конфликтіге және отбасының
ажырасуына алып келуі мүмкін.
126
Әлеуметтік рөлдерді бөлудегі қалыптасқан таптаурындыққа байланысты нақты өмірде
әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктері ерлерге қарағанда азырақ болады /4/.
Біздің қоғамдағы, алдыңғы қатардағы мамандықтардың көп бөлігін ерлер иемденген,
әкімшілікте және ірі ұйымдардағы жоғары посттарда әйелдер аз. Карьера жасауға талпынған
әйелдер өздерінің жолында «әйнек төбеге» жиі кездеседі. Әлеуметтік зерттеу мәліметтеріне
сәйкес бұл құбылыс әйелдердің лидерге қажет қасиеттерді иемденбегендігінен немесе
ерлерге қарағанда адамдық капиталы аз болғандығынан ұшырамайды.
Әйел адамдар - нашар лидерлер деп болжайтын көпшілікпен қабылданған таптаурын
бар, міне солар «әйнек төбе» құбылысын жасаушылар. Әйелдер ерлерге қарағанда
қызметтегі баспалдақ бойынша жылдам көтерілуге алып келетін мүмкіндікке аз ие болады.
Мұнда әйелдерге әдетте олардың карьера жасауына көмектесетін жәрдемшінің жоқтығының
мәні бар. Үйге және отбасына байланысты міндеттер әйелдерге қызмет бойынша көтерілуіне
кедергі жасайды, өйткені олардың мерзімнен тыс жұмыс жасауға және сапарға барып келуге
мүмкіндіктері бола бермейді. Бірақ жұмыс беруші әйелдерге жұмыста жоғары орынды
иеленуге үй және отбасылық міндеттері кедергі келтіреді деп алдынала сенімді болады.
Жұмыс істемейтін үй шаруашылығымен айналысатын әйел өзінің психологиялық
қажеттілігінің көпшілігін қанағаттардыра алмайды, сонымен қатар үй шаруашылығымен
айналысатын әйелдің күйеуіне деген қаржылық тәуелділігі оның әсерін төмендетеді. Жұмыс
істейтін әйелдер жұмыс істейтін ерлеріне қарағанда әлдеқайда көп шаруа бітіретіндіктен,
олардың демалуға деген уақыттары бола бермейді. Екі жүкті, яғни отбасындағы және жұмыс
орындағы міндеттерді бірдей арқалап алғанына қарамастан, жұмыс істейтін әйелдер осы
жағдайда көп ұтады.
Көптеген адамдар әйелдер мен еркектердің теңсіздігін көрсетпеу үшін «өмір сондай»
деген тұжырымды қолданады /1/.
Әйелдер рөліне қойылатын дәстүрлі шектеулерді оқып білгеннен соң, қоғамда
әйелдер ер адамдарға қарағанда төменгі статусқа ие болатындығы және үй жұмыстары мен
ұйымдағы жұмыстарын қатар алып жүргендіктен қызметінде көтерілу оларға қиындықтар
тудыратындығы жөнінде көзқарас қалыптасуы мүмкін. Дегенмен, ер адамдар рөліне
қойылатын дәстүрлі арнайы шектеулер де бар. Ерлердің қоғамдағы әлеуметтік рөлдері
олардың мінез-құлқына тікелей әсер етеді. Осы жыныстағы адамдар ылғи да нормативті
және ақпараттық қысымда болады. Ақпараттық қысым дегеніміз, ер адамдар әлеуметтік
ортадағы «ерлік» жайындағы әлеуметтік ақпараттарды естіп, соған сәйкес келетін гендерлік
мінез-құлықтарды көрсеткісі келеді. Ал, нормативтік қысым дегеніміз, қоғам оларды кезкелген рөлдік нормадан шыққан мінез-құлықтар үшін жазалайды. Дж.Плектің пікірінше, ер
адамның мінез-құлқы «ерлік» жайындағы көріністерге негізделеді. Ер адам қандай болуы
қажет деген сұраққа жауап беретін көзқарастар жиынтығын Дж.Плек пен оның әріптестері
«ерлік идеологиясы» деп атайды. К.Томпсон мен Дж.Плек ер адамдар рөліне қатысты
әлеуметтік нормаларды қарастырды. Олардың ойынша, әлеуметтік нормалар дегеніміз, ер
адамдардың іс-әрекеттеріне мен сезімдеріне қойылатын арнайы шектеулер болып табылады.
Ер адамдардың рөлдерін зерттей отырып, К.Томпсон мен Дж.Плек олардың рөлдік
нормаларына кіретін негізгі үш факторды атап көрсетті. Олар: табыстылық/статус нормасы,
қаттылық нормасы және антиәйелдік нормасы.
Табыстылық/статус нормасы дегеніміз, ерлердің статусы олардың күнделікті
жалақысы және жұмыстағы сәттіліктері арқылы өлшенеді деген стереотипке сәйкес келеді.
Ер адамдар кездесу барысында әйелдерге өздерінің қаржылық жағдайларын көрсете алулары
қажет, олай болмағанда олар екінші сорттағы адамға айналып, қайта дәлелдеу мүмкіндігінен
айрылып қалады.
Ер адамдарға қатысты қаттылық нормасын үш түрлі формада қарастыруға болады:
физикалық, ақылдылық және эмоционалдылық.
Физикалық қаттылық нормасы деп отырғанымыз ер адамнан бірінші кезекте күтілетін
физикалық күш пен ерлік, жоғары биологиялық белсенділік. Уақыт өте келе физикалық
127
қаттылық нормасы ер адамдарды күштеуге де алып келуі мүмкін. Ерлігі сын сағатта тұрғанда
олар өздерінің ерге тән қасиеттерін көрсету үшін агрессия көрсетуге барады.
Ақылдылық қаттылық нормасы ер адам білімді, ақылды және құзіретті болуы қажет
деген стереотипке сай келеді. Аталған норма тұлғааралық қатынастарда мәселелер тудыруы
мүмкін. Мысалы: ер адам өзінің білмейтіндігін мойындауға қиналуы мүмкін немесе өзінің
оған қарағанда көбірек білетіндігін дәлелдегісі келуі мүмкін.
Эмоционалдық қаттылық нормасы деп отырғанымыз, ер адамдар сезімдерге аз
бөленіп, өздерінің эмоционалдық қиындықтарын қоршаған ортаның көмегінсіз-ақ шешулері
тиіс деген стереотипке сай келетін нормалар.
Ал, антиәйелдік норма бұл ер адамдар әйелдерге тән болған үй жұмыстары мен мінезқұлық модельдерін көрсетпеуге тиіс деген стереотип болып табылады. Осы нормаға сәйкес
кейбір ерлерде фемифобия кездесуі мүмкін, яғни олар әйелдік қасиеттерді көрсетіп қоядан
және гомосексуалистік белгілерді байқатып қоюдан қорқады /3/.
Ұзақ жылдар бойы ғалымдар «ерлік» жайындағы дәстүрлі көзқарастарға сәйкес
келетін ер адамдарды дені сау деп есептеп келген. Ал, соңғы зерттеулерде гендерлік рөлдің
кейбір аспектілері дисфункционалды және қарама-қайшы болғандықтан ер адамдар
мазасыздыққа көбірек ұшырауы мүмкіндігі жөнінде көптеген пікірлер айтылып жүргенін
ескеруіміз керек.
1.
2.
3.
4.
Әдебиет
Берн Ш. Гендерная психология. «Прайм-Еврознак», 2007 .
Кондрашихина О.А. Дифференциальная психология. Центр учебной литературы, 2009.
Атватер И., Даффи К. Психология для жизни. Юнити, 2003.
Қазақстан республикасында 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік теңдік стратегиясы.
Астана. 2005.
АЛЬТЕРНАТИВНЫЕ ФОРМЫ БРАКА, ПРЕДПОЧИТАЕМЫЕ
СОВРЕМЕННОЙ МОЛОДЕЖЬЮ
Маленова А.Ю.
ФГБОУ ВПО «Омский государственный университет им. Ф.М. Достоевского»
Одной из тенденций развития института семьи в современном обществе является
множество брачных альтернатив, предполагающих выбор молодым поколением той из них,
которая в большей степени соответствует их индивидуальным потребностям. С одной
стороны, вариативность моделей семьи действительно позволяет учитывать запросы членов
общества в этой сфере социальной жизни, однако с другой, это может затруднить, как сам
выбор, так и повлиять на его качество – выбранный вариант в реальности может значительно
отличаться от представления о нем. Кроме этого, очевидно, что не все брачные альтернативы
само общество считает приемлемыми, несмотря на их активную поддержку некоторой
частью населения. Известно, что каждый социальный институт специализируется на
удовлетворении фундаментальных потребностей общества, что позволяет последнему
успешно функционировать и развиваться. За семьей как институтом традиционно закреплена
функция воспроизводства населения – физического и духовного, обеспечивающая
непрерывность и преемственность поколений. И в этой связи брак рассматривается как
«символ общественного признания» (Э. Ф. Воугел), «институт, допускающий мужчин и
женщин к семейной жизни» (Э. Богардус), исторически обусловленная цель которого,
упорядочивание половых отношений ради рождения и воспитания детей (В.И. Зацепин,
С.И. Голод, А.Г Харчев) /2; 3; 4; 6; 8/. Таким образом, супружеские отношения, не
приводящие к деторождению, затрудняют выполнение социального заказа, связанного с
128
воспроизводством населения. При этом новые формы брака зачастую упраздняют данную
функцию, обостряя противоречие между требованиями к семье со стороны общества и
системой ценностей самих членов семьи, в которой дети и родительство активно теряют
лидирующие позиции. Иначе как можно объяснить появление таких моделей, как
«сознательно бездетный брак» или «однополый брак». Другими словами «переход от
культуры многодетности к культуре малодетности» не исключает, в том числе, появление
моды и вовсе на «бездетность», с ориентацией партнеров исключительно на удовлетворение
своих личных, а не семейных потребностей.
Учитывая, что современные альтернативы могут составлять значительную
конкуренцию традиционному браку, мы совместно с Ю.А. Дружининой попытались
составить картину брачных предпочтений молодежи с целью выявления устойчивых
тенденций, способных разрушить или, напротив, поддержать реализацию семьей ее
специфических функций (А.Г. Харчев, А.И. Антонов, В.М. Медков) /1; 6/. Эти функции,
вытекающие из сущности семьи как социального явления и сохраняющиеся при всех
изменениях общества, речь идет о рождении и воспитании детей, оказались в настоящее
время под угрозой, и, на наш взгляд, следует оценить, насколько она велика.
Основное предположение, выдвинутое нами, сводилось к следующему: молодежь, в
отличие от старшего поколения, отдает предпочтение другим брачным альтернативам, в
меньшей степени связанным с традиционным преставлением о семье. Согласно нашему
замыслу, выборка из 120 человек состояла из двух групп испытуемых: экспериментальной и
контрольной. Первую представляла молодежь в количестве 60 человек (из них 30 юношей и
30 девушек, в возрасте 20-25 лет, не состоящие в браке), вторую – контрольную –
представители старшего поколения (60 человек, 30 мужчин и 30 женщин 38-58 лет, возраст
детей 20-25 лет).
Для проверки выдвинутой гипотезы нами был составлен список из десяти наиболее
распространенных форм брака в современном обществе /5; 7/, который включал следующие
варианты:
Открытая семья, свободный брак (партнеры предоставляют друг другу свободу
сексуальных отношений, легализация измен);
Сожительство (двое живут вместе без регистрации брака в ЗАГСе);
Традиционная моногамия (семья состоит из мужа, жены, детей и, возможно, других
родственников, проживающих совместно);
Свингинг (женатые и неженатые пары объединяются и меняются брачными
партнерами);
Одинокое материнство/отцовство (женщина, не вступая в брак или длительный союз с
мужчиной, рожает и самостоятельно воспитывает детей / мужчина проживает с ребенком и
самостоятельно воспитывает его);
Одиночество (сознательное нежелание вступать в брак, заводить семью);
Полигамия, групповой брак (один из супругов имеет несколько сексуальных
партнеров);
Сознательно бездетный брак (стремление супругов к социальному благополучию, не
обременяя себя родительскими обязанностями);
Повторный брак (вторичный брак, заключенный после расторжения первого брака);
Гомосексуальный брак (брачные отношения между людьми одного пола).
Данный список предлагался опрашиваемым для ранжирования по степени
предпочтения/отвержения той или иной формы отношений каждым испытуемым. При этом
номером 1 обозначался наиболее предпочтительная форма, а номером 10 – наименее
приемлемый вариант супружества. По результатам исследования выстраивался общий
профиль брачных предпочтений для представителей разных поколений с учетом пола
опрашиваемых. Для выявления значимости различий представлений использовался
сравнительный критерий U – Манна-Уитни.
129
Обратимся к обсуждению полученных результатов. Несмотря на наше
предположение, результаты ранжирования предложенных форм брачно-семейных
отношений по степени их предпочтения, в целом свидетельствуют о сходстве оценок, как
представителей разных поколений, так и полов. Независимо от возраста и пола приоритет
отдается традиционной моногамии, сожительству и повторному браку. Некоторый разброс
оценок присутствует в отношении таких форм брака, как одинокое материнство/отцовство,
бездетный и свободный браки, одиночество, полигамия, которые, тем не менее, в целом
занимают среднюю позицию. При этом однозначными аутсайдерами у старшего и младшего
поколениий являются гомосексуальный брак и свингерство (см. Рисунок).
Баллы
10,00
9,00
8,00
7,00
6,00
5,00
4,00
3,00
2,00
1,00
0,00
женщины
мужчины
девушки
Свингинг
Гомосексуальный
брак
Одиночество
Открытая семья,
свободный брак
Полигамия,
групповой брак
Бездетный брак
Повторный брак
Одинокое
материнство
Сожительство
Традиционная
моногамия
юноши
Формы БСО
Рис. Общие результаты ранжирования форм брачно-семейных отношений (БСО)
молодежью и старшим поколением (ср. значения, баллы).
Итак, первую позицию занимает традиционная модель семьи, к реализации которой
современная молодежь стремится так же, как когда-то их родители. При этом представители
старшего поколения достаточно лояльно относятся и к незарегистрированному
сожительству, которое для молодых людей попадает в число лидеров: большинство
опрошенных допускают данную форму отношений, преимущественно, в качестве
предшествующей законному браку. Лояльность также распространяется и на принятие факта
повторного замужества/женитьбы, который допускается представителями обоих поколений.
С одной стороны, это может быть обусловлено опытом личным или ближайшего
социального окружения, с другой, стремлением если не сохранять, то хотя бы продолжать
участие в супружеских и семейных отношениях. Кроме этого, данный вариант может
рассматриваться опрашиваемыми в качестве наиболее вероятного и оптимального по
сравнению с другими моделями, предложенными для ранжирования. Замыкает первую
четверку модель под названием «одинокое материнство (отцовство)», предполагающая
реализацию репродуктивной и воспитательной функции безотносительно наличия
постоянного брачного партнера. Стоит отметить, что брачные альтернативы, указанные
ранее, также не исключают реализацию семьей ее специфических функций, что позволяет
заключить о преувеличении угрозы семье со стороны молодого поколения. Эту
закономерность подтверждает и тот факт, что собственно сознательно бездетный брак и
одиночество как альтернатива браку как таковому значительно уступают тем формам,
130
которые попадают в область предпочитаемых. Также показательным является отвержение
большинством представителей старшего и младшего поколения моделей, предполагающих
высокую степень свободы сексуальных отношений – открытая семья, свингинг и однополые
браки. Это косвенно может свидетельствовать о том, что данные семейные группы являются
референтными для небольшого количества молодежи, основные брачные тенденции которой
все же концентрируются вокруг традиционных или приближенных к ним вариантов
супружества.
Однако, несмотря на значительное сходство представлений в отношении брака и
семьи, нами были обнаружены различия, обусловленные как возрастом, так и полом
опрошенных (см. Таблицу 1).
Таблица 2
Иерархия форм брачно-семейных отношений по предпочтительности у молодежи и
старшего поколения (средние ранги)
Старшее поколение
Форма брачно-семейных Младшее поколение
№
отношений
Девушки
Юноши Женщины
Мужчины
1.
Открытая семья,
6,77
5,67
7,27
7,35
свободный брак
2.
Сожительство
2,37
2,37
3,07
3,25
3.
Традиционная
1,67
1,83
2,03
2,15
моногамия
4.
Свингерство
8,33
7,90
8,77
8,20
5.
Одинокое
5,20
4,97
3,90
4,40
материнство/отцовство
6.
Одиночество
6,80
5,97
5,40
4,66
7.
Полигамия, групповой
7,93
7,20
7,70
6,94
брак
8.
Бездетный брак
4,40
5,07
4,90
5,78
9.
Повторный брак
3,53
4,07
3,17
3,29
10.
Гомосексуальный брак
8,00
9,80
8,80
8,96
Примечание: низкий ранг (место) обозначает наиболее предпочтительную форму
брака и семьи, высокий ранг указывает на непринятие (отвержение) данной формы брачносемейных отношений
Так молодежь оказалась более открытой в отношении оценки сексуального контекста
супружества, в частности проявляющейся в некоторой степени толерантности к внебрачным
связям, лояльности к свободной форме отношений, которая более предпочтительна для
юношей, чем для девушек (U=2,139 при р=0,032). При этом девушки более терпимо, по
сравнению с юношами, относятся к однополым бракам (U=4,475, при р=0,0001), однако их
статус в любом случае весьма низок, как и позиции полигамии и свингерства.
Таким образом, отрицая в целом браки, включающие сексуальные контакты с
несколькими партерами, молодежь допускает альтернативу открытых или свободных
сексуальных отношений, что менее характерно для представителей старшего поколения.
Кроме этого, взрослые мужчины и женщины к уже выявленным лидерам (традиционная
моногамия, сожительство и повторный брак) относят одинокое материнство/отцовство,
вероятно, в том числе присутствующее в их семейных отношениях. Возможно, этим же
объясняется и допущение бездетного брака, открывающим группу форм, занимающих
среднюю позицию (данная альтернатива оказалась более предпочтительна, для женщин, чем
для мужчин: U=2,410 при р=0,016).
Что касается возрастных различий в отношении оценки разных брачных альтернатив с
учетом гендерного критерия, то было обнаружено, что, в отличие от девушек, женщины
более лояльно относятся как к одинокому материнству (U=2,872 при р=0,004), так и
отсутствию не только супруга, но и детей (U=2,774 при р=0,006). Данная тенденция, на наш
взгляд, ярко отражает стремление к эмансипации современных женщин, которая в частности
131
может быть продемонстрирована при помощи выбора разных семейных моделей или отказа
от них в принципе – посвящение своей жизни служению другим, внесемейным ценностям.
При этом, принятие подобных решений по всей видимости требует наличие определенного
жизненного опыта: чем моложе женщины, тем в меньшей степени они готовы к
осуществлению такого кардинального выбора. Однако не следует забывать, что отказ
женщины от семьи скорее вынужденная мера: одиночество является следствием
невозможности по тем или иным причинам выбора таких моделей, как традиционная
моногамия, сожительство, одинокое материнство, повторный и бездетный браки. Эта
тенденция – низкая толерантность к одинокому материнству и собственно одиночеству,
характерна и для девушек.
В свою очередь юноши, как и девушки менее лояльно относятся к одиночеству, тогда
как мужчины более терпимы в отношении этой формы существования (U=2,135 при
р=0,0033). Большую лояльность мужчины проявляют и в отношении однополых союзов
(U=2,552 при р=0,011), тем не менее отрицая сексуальную свободу партнеров в браке в
принципе (U=3,509 при р=0,0001).
Вместе с тем, несмотря на обнаруженные различия, произведение вторичной
(итоговой) процедуры ранжирования показателей, полученных в каждой группе
опрашиваемых, привело к выявлению явного сходства мнений представителей разных
поколений: моногамия, сожительство и повторный брак – наиболее вероятные альтернативы
при принятии решения о выборе формы брака, тогда как свингерство и однополые браки не
рассматриваются в качестве таковых вовсе (см. Таблицу 2)
Таблица 2
Результаты итогового ранжирования форм брачно-семейных отношений по
предпочтительности у молодежи и старшего поколения
Младшее
Старшее
Форма брачно-семейных
поколение
поколение
№
отношений
Девушки
Юноши Женщины
Мужчины
1.
Открытая семья, свободный
6
6
7
8
брак
2.
Сожительство
2
2
2
2
3.
Традиционная моногамия
1
1
1
1
4.
Свингерство
10
9
9
9
5.
Одинокое
5
4
4
4
материнство/отцовство
6.
Одиночество
7
7
6
5
7.
Полигамия, групповой брак
8
8
8
7
8.
Бездетный брак
4
5
5
6
9.
Повторный брак
3
3
3
3
10.
Гомосексуальный брак
9
10
10
10
Примечание: низкий ранг (место) обозначает наиболее предпочтительную форму
брака и семьи, высокий ранг указывает на непринятие (отвержение) данной формы брачносемейных отношений
Итак, подводя общий итог результатам нашего исследования, можно отметить
следующие тенденции в области представлений современной молодежи о существующих на
данный момент в обществе брачных альтернативах:

Несмотря на многовариативность семейных моделей, молодые люди, как и в
прежние времена, отдают предпочтение моногамной форме отношений, предполагающей
устойчивое сожительство одного мужчины с одной женщиной после регистрации их союза.
Более того, высокие оценки привлекательности данной формы у молодых людей более
согласованы, чем у представителей старшего поколения;
132

Незарегистрированные отношения составляют заметную конкуренцию
законному союзу, попадая в число предпочитаемых молодежью, и это происходит на фоне
повышения толерантности к ним в обществе в целом;

Ценность семейных отношений сохраняется: даже в случае распада союза (или
ограничения невозможности его появления) люди стремятся к образованию новой семьи
и/или реализации себя в роли родителя;

В случае отсутствия детей, бездетный брак является более предпочтительной
формой, чем одиночество;

Несмотря на то, что сексуально открытые формы отношений для молодежи
более привлекательны, чем для старшего поколения, в целом, молодые люди не стремятся
активно реализовывать данные модели в действительности, отдавая предпочтения
единобрачию.
Таким образом, в современном обществе действительно наблюдается значительная
трансформация брачно-семейных отношений, которая охватывает не только младшее, но и
старшее поколение. Однако супружеские и детско-родительские отношения, по-прежнему,
представляют ценность для людей, независимо от их возраста и пола.
Литература
1. Антонов А.И., Медков В.М. Социология семьи. М.: Изд-во МГУ: Изд-во
Международного университета бизнеса и управления («Братья Карич»), 1996. – 304 с.
2. Воугел Э.Ф. Семья и родство // Американская социология. М., 1972. С. 163
3. Голод С.И. Стабильность семьи: социальный и демографический аспекты. – Л.: Речь,
1984. – 167 с.
4. Зацепин В.И. О жизни супружеской. – М.: Молодая гвардия, 1984. – 192 с.
5. Кабанова О.А. Психология семейных отношений и основы семейного
консультирования: учебное пособие / Кабанова О.А. – М.: Гардарики, 2007.- 320 с.
6. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. - М.: Мысль, 1979. – 367 с.
7. Шнейдер Л.Б. Семейная психология: уч. пособие для вузов/ Л.Б. Шнейдер. –3-е изд.М.: Академический Проект; Екатеринбург: Деловая книга, 2007.-736 с.
8. Bogardus E. Sociology. N.Y., 1954, p. 75.
КІШІ ОҚУШЫЛАР АТА-АНАЛАРЫНЫҢ ӨЗ БАЛАЛАРЫНА ҚАТЫНАС
ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ
Мустафа А.Қ.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, психология магистрі Ахметова Ж.К
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының, педагогика және психология
мамандығының 3-ші курс студенті, Павлодар қаласы
Отбасы психологиясы қоғамдағы өзгерістермен тығыз байланысты. Сондықтан ол
қоғам мүддесіне қызмет етуі тиіс. Отбасы ең алғашқы тұлғаны дамытатын әлеуметтік
орта. Отбасында баланың тұлғалық қасиетіне ықпал ететін көптеген жағдайлар болады. Бала
тәуліктің ¼ бөлігінде, яғни, 6 сағат мектепте өткізсе, 18 сағат өз отбасында болады. Яғни,
ата-ана баламен уақытты ең ұзақ өткізеді. /1, 10 б./
Батыс елдерінде XX ғасырдың 50-жылдарынан бастап отбасы жүйесінің ықпалы кең
көлемде қарастырылып, таныла бастады(К.Бернард, Р.Хилл, М,Андольфи, Р.Корралс). 1990
жылы Э.Г.Эйдемиллер, В.В.Юстицкийдің еңбектері бойынша, «Отбасы –неке негізінде
133
немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және
тұрмыстық жалпылықта байланысады» делінген.
Р.Хиллдің көзқарасынша, отбасы жүйесі келесідей белгілерден тұрады:
1.Отбасы мүшелері бір-біріне тәуелді өмір сүреді, егер біреуінің мінез-құлқы
өзгерсе, онда барлығына да бірдей әсер ететін болады.
2.Отбасы-біршама
тығыз,
шектеле
орналасқан
бірлік.
3.Отбасы сыртқы факторға байланысты міндеттерді атқаратын және ішкі
қажеттілікті қанағаттана өтейтін бірлік болып табылады./2, 21б./
Осыған байланысты, кіші оқушылар ата-аналарының өз балаларына қатынас жасау
ерекшеліктерін зерттеуді қолға алуды жөн көрдік.
Сондықтан, біз зерттеуде алдымызға мынандай мақсат қойдық: кіші оқушылар атааналарының өз балаларына қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін анықтау.
Отбасындағы
ата-ананың балаға деген қатынасын анықтау жұмысы келесі
әдістемелер арқылы жүзеге асырылды:
«Сіз жақсы ата-анасыз ба?» тесті
«Ата-ананың балаға деген қарым-қатынас сауалнамасы» (А.Я.Варго, В.В.Столин). /3,
328-331б/.
Практикалық психологтың ең басты бағыты отбасымен жұмыс атқару болып
табылады.
Ата-ана қатынасы бойынша сауалнама - ата-ананың балаға деген қатынасын
анықтауға арналған психодиагностикалық құрал. Баламен қарым-қатынас құру және
тәрбиеге деген көзқарасты анықтауға арналған сауалнама.
Ата-ананың балаға қатынасы дегеніміз балаға деген қатынастың әр түрлі сезімдер
жүйесі ретінде, баламен қарым-қатынаста жүзеге асатын мінез-құлық стеоретиптері,бала
мінезін және тұлғасын, оның қылықтарын қабылдау мен түсінудің ерекшеліктері.
Сауалнама құрылымы. Сауалнама 5 шкаладан тұрады:
«Баланы қабылдау – қабылдамау». Балаға деген интегралды-эмоционалды қатынасты
көрсететін шкала.
Шкаланың оң полюсі бойынша, ата-анаға баласы өзінің бар қалпында ұнайды. Атаана баланың даралығымен есептеседі. Ата-ана баламен көп уақытты өткізуге тырысады
және қызығушылықтарын қолдайды.
Шкаланың теріс полюсі бойынша, ата - ана өз баласын «жаман бала» ретінде
қабылдайды. Ата - анаға баласы, қабілетсіз, ақымақ, қолынан ештеңе келмейтіндей, өмірде
ешқандай жетістікке жетпейтіндей болып көрінеді. Көбінесе, ата-ана баласына ашуланып,
ызаланып, өкініп және ренжіп қарайды. Ата-ана баласына сенбейді және оны силамайды.
«Кооперация» - ата - ана қатынасының әлеуметтік жағынын қолдау бейнесі. Бұл
шкала бойынша: ата-ана баланың қызығушылықтарына ерекше назар аударады. Балаға
әрқашан көмектесуге дайын тұрады. Баланың интеллектуалды және шығармашылық
қабілеттерін жоғары бағалайды. Ол баланың дербестігін, еркіндігін қолдайды, баламен бір
тең құқықты қатынас құруға тырысады. Ата - ана баласына сенеді және оның көзқарасын
әрқашан қолдап отырады.
«Симбиоз» - баламен қатынас барысында өзара дистанцияны білдіретін шкала. Бұл
шкала бойынша, жоғары ұпай ата-ананың баламен симбиоздық қарым-қатынасты құруын
білдіреді. Осы тенденция бойынша, ата-ана баланың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз
етіп, өмірдің барлық қиыншылықтарынан шектеуге тырысады. Ата - ана баласына деген
үрейлі сезімде болып, оны қорғансыз деп санайды. Үрейі, бала жекешелене бастағанда,
жоғарылайды. Ата-ана бала дербестігіне жол бермейді.
«Авторитарлы гиперсоциализация» - бала мінез-құлығының бақылау бағытын және
формасын анықтайды. Осы шкала бойынша, жоғары баллды
көрсеткен ата-анада
авторитарлы гиперсоциализацияның бар екендігі көрсетілді. Ата - ана баладан тәртіппен
тыңдауды талап етеді. Ол балаға әрдайым өз еркін үйлестіреді. Баланың көзқарасын
түсінбейді. Егер де, бала өз еркіндігін көрсетсе, бала қатал жазаланады. Ата - ана баланың
134
әлеуметтік жетістіктерін, индивидуалды ерекшеліктерін, сезімдерімен ойларын және
әдеттерін үнемі бақылайды.
«Инфантилизация» – ата - ананың баланы қабылдау және түсіну ерекшеліктерін
білдіреді. Осы шкала бойынша, ата-ана балаға инфантильді қатынасты қолданады. Ата - ана
баланы өз жасынан кішірек деп санайды. Баланың қызығушылықтары, ойлары мен
сезімдері ата - анаға балалық бір ойын сияқты көрінеді. Ата - ана балаға сенімсіздікпен
қарап, оны өмір қиыншылықтарынан шектеуге тырысып, бала іс-әрекетін қатал бақылайды.
Зерттеу жұмысы, Павлодар қаласының № 22 жалпы орта білім беретін мектептің
4 «Б» сынып оқушыларының ата - аналарына жүргізілді.
Зерттеу жұмысына 16 отбасы қатысты. Ата - аналардың балаларға деген қатынасын
зерттеу үшін, «Сіз жақсы ата-анасыз ба?», тесті және «Ата - аналарға арналған сауалнамасы»
жүргізілді.
Әр оқушының жанұясын зерттей келе:
 Ата - аналардың тәрбие процесіне деген көзқарасы;
 Ата - аналардың балаларға деген қарым-қатынасы;
 Ата - аналардың әлеуметтік жағдайларының мониторинг көрсеткіштері
айқындалды.
I Зерттеу барысында, ата - аналарға жүргізілген «Сіз жақсы ата -анасызба?!» тестінің
нәтижесі:
1 - кесте «Сіз жақсы ата - анасыз ба?» тестінің кесте арқылы берілген нәтижесі:
Ата-ана саны
60-тан 70-ке
80-нен 99-ға
100-ден 129-ға
130 баллдан
дейінгі балл
дейінгі балл
дейінгі балл
жоғары
16 (100%)
9 ата-ана
(56,25%)
7 ата-ана
(43,75%)
0%
0%
1 – диаграмма «Сіз жақсы ата - анасыз ба?» тестінің нәтижесі диаграмма арқылы
берілген:
«Сіз жақсы ата - анасыз ба?» әдістемесі бойынша шыққан көрсеткіштер:
1) 60-тан 70-ке дейінгі ұпайды алған 9 ата-ана - 56,25% -ды құрайды. Бұл ата-аналар
тәрбиеге байланысты көзқарастары дұрыс болмайды Осындай нәтижені көрсеткен ата-ана
бала тәрбиесіне аса зор мән аударулары қажет;
2) 80-нен 99-ға дейінгі баллды алған 7 ата-ана – 43,75%-ға тең.
Олар өздерінің балаларына деген көзқарастары жаман емес. Бірақ, көбінесе ата-ана
балаларының айтқанына көп көңіл бөледі Балалары ата-анасын тыңдамайды;
135
3) 100-ден жоғары баллды ешбір ата-ана алған жоқ. Бұл ата - аналардың балаларға
деген қарым-қатынастың дұрыс қалыптаспағандығын дәлелдейді.
Сонымен, зерттеуге алынған жартысынан көбінде, жақсы ата-ана қасиеті
көрсеткіштері төмен. Екінші жартысында орташа. Жоғары көрсеткішке жеткен ата-аналар
жоқ.
II
«Ата - аналарға арналған сауалнама» бойынша шыққан нәтиже:
Бірінші отбасының көрсеткіші – II шкалаға сәйкес – «кооперация»
Екінші отбасы - III шкала - «симбиоз»
Үшінші отбасы - II шкала - «кооперация»
Төртінші отбасы - II шкала - «кооперация»
Бесінші отбасы - III шкала - «симбиоз»
Алтыншы отбасы - III шкала - «симбиоз»
Жетінші отбасы - III шкала - «симбиоз»
Сегізінші отбасы - II шкала - «кооперация»
Тоғызыншы отбасы - II шкала - «кооперация»
Оныншы отбасы - III шкала - «симбиоз»
Он бірінші отбасы - III шкала - «симбиоз»
Он екінші отбасы - II шкала - «кооперация»
Он үшінші отбасы - III шкала - «симбиоз»
Он төртінші отбасы - IV шкала - «гипорсоциализация»
Он бесінші отбасы - II шкала - «кооперация»
Он алтыншы отбасы - III шкала - «симбиоз»
Жалпы көрсеткіш:
I шкала бойынша - 0 отбасы, 0%
II шкала бойынша - 7 отбасы, 13,75%
III шкала бойынша - 8 отбасы, 50%
IV шкала бойынша - 1 отбасы, 6,25 %
V шкала бойынша - 0 отбасы, 0%
2 – кесте «Ата - аналарға арналған сауалнамасының» нәтижесі:
Ата-ана
1-Баланы
2-кооперация 3 4-гиперсоциасаны
қабылдаусимбиоз
лизация
қабылдамау
16(100%)
0%
7 - 43,75%
8 - 50%
1 – 6,25%
5Инфантилиз
ация
0%
2 – диаграмма «Ата - аналарға арналған сауалнамасының» нәтижесі:
1 - ші шкала бойынша, еш ата-ана сәйкес келген жоқ.
2 - ші кооперация шкаласы бойынша - 43,75% ата - ана болды. Бұл ата - аналар,
баламен көп уақытты өткізуге тырысады және оның қызығушылықтарын қолдайды. Осы
шкалаға сәйкес келген ата - ана, баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасайды.
136
3 - ші «Симбиоз» шкаласы бойынша, 50% ата-ана нәтижесі шықты. Мына шкала,
бойынша жоғары балл алған ата-ана баланың бүкіл қажеттіліктерін қамтамасыз етуге
тырысып, оны өмір қиыншылықтарынан алшақ ұстайды. Ата - ана баласына әрқашан
уайымдап, баласы оған қорғансыз болып көрінеді.
4 - ші «Гиперсоциализация» шкаласы бойынша, 6,25% ата - ана сәйкес келді. Ата ана, баладан тәртіпті және тыңдауды талап етеді. Өз талаптарын алдына қояды. Баланың
өзіндік мінез көрсетуі, қатты жазаланады. Ата - ана баланың әлеуметтік жетістіктерін
қадағалайды және баладан әлеуметтік жетістіктерді талап етеді.
5 - ші шкала бойынша, ешбір ата – ана сәйкес келген жоқ. «Инфантилизация» - ата ананың баланы ерекше қабылдау және түсінуін білдіреді. Осы шкала бойынша, отбасылық
қарым - қатынаста балаға
әлеуметтік және жеке қолайсыздық көрінеді. Баланың
қызығушылықтарымен сезімдеріне ата - ана мән аудармайды.
Сонымен, зерттеуге алынған ата - аналардың басым көпшілігінде «симбиоз» және
«кооперация» типтері анықталды. Ал, «гиперсоциализация» типін бір ата – ана көрсетсе,
«инфантилизация» және «баланы қабылдау – қабылдамау» типтерін ешбір ата-ана көрсеткен
жоқ.
Сондықтан, ата - аналар балаларымен қарым-қатынас құруда, баланың ішкі жандүниесіне көп мән аударулары қажет. Егер, ата - ана өз баласын түсіне алса, болашақта
баланың жеке тұлға болып қалыптасуына зор әсерін тигізеді. Жүргізілген зерттеу жұмысы,
ата - аналардың балаларға деген қатынасын жақсарту мәселесән туғызды.
Қазіргі білім беру жүйесінде оқу мен тәрбиелеу процесі психологиялық зерттеулерге
жүгінеді. Мектепте жүргізілген психологиялық қызмет барысындағы ата - аналармен әр
түрлі жұмыстар ұйымдастырылады. Осыған орай, оларға бала психикалық дамуының негізін
жеке түсіндіруде, кеңес беруде атқарған жұмыстарға тоқталып өтілу керек:
1) көбінесе, ата - аналар баланы өз жанында ұзағырақ ұстауға тырысады. Осыған
байланысты, ата - ана өз баласының игілігі үшін, барлығын жасауға дайын тұрады (шын
мәнінде, ата - ананың мұндай ұстанымы балаға жақсылық әкеле ме? Баланың ата-анадан
бөлінуі – оған өз дербесітігінің пайда болуына жол ашып,өз мәселелерін дұрыс шешіп, өз
мінез-құлқын бақылап басқаруға мүмкіндік береді. Бірақ, дербестіктің пайда болуы, ата - ана
қамқорының одан әрі жоғарылауын білдіреді. Мұндай жағдайда ата - ана бала үшін
барлығын жасап, оған жақсылық емес, керісінше зиян келтіреді. Балада өз іс-әрекетіне деген
жауапкершілік сезімі дамымайды);
2) ата - аналар балаларының өз іс-әрекеттерін жақсы және тиянақты орындағандарын
қалайды (баланың зейінін нені орындауға болмайтына емес, орындауға болатын іс-әрекетке
аударған жөн.
Егер,9-10 жаста бала бойында, шеберлікті дамытса, балада белгілі бір
қабілеттер пайда болады. Ата - аналар балаларына шұғылданғысы келетін іс-әрекетпен
айналысуы керек екендігін түсіндіру керек. Баланың кемшіліктерімен күреспей, оның
бойында жақсы іс-әрекеттерін одан әрі дамытуға жол беруі тиіс. Отбасының, балаға деген
сенімін көрсете алу, өте маңызды. Себебі, бала әлі үйренбеген іс-әрекеттерін болашақта
үйренетіндігін білуі тиіс. Тек, қана ата-ана махаббатымен үміті ғана балаға өмір
қиыншылықтарын жеңіп, алдын-ала қойған мақсатқа қол жеткізуге көмек береді);
3) ата - ана баламен оқу іс-әрекетінде әрдайым өз-өзінен былайынша, сұрап отыруы
тиіс: «Баланың оқығысы келуі үшін, мен не істей аламын?».
Жоспарланған іс-әрекет түрлерін қолдана отырып, баланың бойында мотивацияны
дамытуға болады.Егер:
а) болашаққа одан әрі жылжу сезімін қалыптастыру. Ата - ана мадақтау үшін,
берілген тапсырмалар жеңіл болуы тиіс;
б) баланы қызықтыру үшін, барлық материалдық мүмкіндіктерді пайдалану керек;
в) балаға өзара қарым-қатынас арқылы көмек көрсету, өзара бақылау, бағалау арқылы
баламен жұмысты ұйымдастыру қажет;
137
4) кіші оқушылар көп уақытын үйде жанұямен бірге өткізеді. Ата - анамен сабақ
істеуден басқа, бала өз қызығушылық істерін өзі ұйымдастыра алу қажет (кітап оқу, әңгіме,
пікірталас және т.б).
Ал, ата - аналар балаларының өз уақытын дұрыс өткізу үшін не істеу керек десек,
онда балаға өз іс-әрекетін ұйымдастыру үшін, көмектесу керек. Ол үшін:
балада нақты күн тәртібі болуын, бақылап қадағалау;
ақпаратты –ойынды ортаны құру;
балаға уақытын дұрыс өткізуге бағыттау;
баланы сабақты орындауда, ойын барысында қолдау;
бала алдын ала қойған мақсатқа жету үшін, ата-ана оны бақылап, нәтижесін бірге
қарастыру керек;
теледидар және т.б техникалық құралдарды дұрыс қолдануға үйрету;
бала көңілін басқа да, белсенді , шығармашылық іс-әрекет түрлеріне аудару. Тек, қана
дербес өзіндік жұмыс жасағанда, баланың толық психикалық дамуы жүзеге асады./4, 99103б/
Сонымен, қорытындылай келе, кіші оқушылар ата-аналарының отбасы тәрбиесіне
деген көзқарастары және өз балаларына қатынас жасау ерекшеліктерінің көріністері
психология-педагогикалық жағынан қолдау көрсетуді қажет ететіні айқындалып,
психология-педагогикалық ағартушылық жұмысын жүргізуді ұйымдастыру жолдарын
белгілеу өте маңызды екені анықталды.Бұл мәселеге байланысты, Павлодар мемлекеттік
педагогикалық институты жақсы бастаманы қолға алды. «Қазақстан – Павлодар»
телеарнасында «Ата-аналар академиясы» жобасы бойынша психология, педагогика
ғылымдарының мамандары, ата-аналар қауымына ғылыми негізделген ақпарат беріп, бала
психологиясы, отбасы психологиясына байланысты ашық эфирде сұрақ-жауап арқылы ақылкеңес беріп отырады.
Әдебиет
1
Бизақова Ф., Мамашбаева Ш. – Отбасылық дағдарыс психологиясы: Оқу құралы. –
Астана: Фолиант, 2010. – 232 б.
2
Ковалев С.В / Психология современной семьи – М.: Просвещение , 1988-208б.
3
Рогов.Е.И / Настольная книга практического психолога в образовании:
4
Учебное пособие. – М.: ВЛАДОС, 1996. – 529б.
5
Б.С.Волков, Н.В.Волкова /Возрастная психология. В 2-х ч. Ч.2: От младшего
школьного возраста до юношества : учеб. пособие для студентов вузов, обучающихся по
пед.специальностям /– М: Гуманитар.изд.центр ВЛАДОС, 2005. – 343 б.
ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ
Рахимжанова Б. Х.
«Астана медицина университеті» АҚ Философия және социология кафедрасы
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең қуанышты
қызық дәурені осы отбасынан басталады. Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап ата-ана
өздерінің негізгі борыштарын – тәрбие жұмысын атқаруға кіріседі. Отбасының ең негізгі
қызметі ұрпақ жалғастыру болса, екінші кезекте сол ұрпағына дұрыс тәрбие беру қызметі
тұрады.
Отбасындағы тәрбиелік кызметі бұл — отбасының аса маңызды кызметінің бірі болып
табылады. Себебі, отбасынан алған тәрбиені, қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де
алмастыра алмайды. Оның негізі баланы өмірге келтіру ғана емес, мәселе оған әлеуметтік138
мәдени ортанын құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәжірибесін жас ұрпаққа
жеткізу, бойына сіңіру, яғни дүниеге келулеріне себеп болған балаларын, өздерін қоршаған
ортаға және адамзатқа, өз қоғамына пайдалы мүше етіп жеткізу.
Ата-ананың, отбасының басқа да мүшелерінің, әсіресе естияр ұрпақтың беделі, өмір
сүру тәжірибесі, жүріс-тұрысы, өз міндеттерін мүлтіксіз атқаруы, бір-біріне кұрметті — бәрі
де үлкен тәрбие мектебі.
Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ: «Ұлың өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы
жақсымен ауылдас, көршілес бол»,- дейді. Мұның да үлкен тәрбиелік мәні бар.
Отбасының тәрбиелік қызметімен тікелей байланысты жағы - оның дамушылық
қызметі. Оның мәнісі мынада. Ата-аналар балаларының жеке ерекшеліктеріне ертерек назар
аударуы керек. Сонда ғана балалар өздерінің табиғи қабілеті мен дарындылығын көрсете
алады. Жас күнінен бастап балалардың қабілетін танып, соған сәйкес тәрбие, бағыт-бағдар
берудің маңызы айрықша. Балалардың ақыл-ой, еңбек қабілетін іске асыруы отбасында
қалыптасады. Бұл балаға да, отбасының естияр мүшелеріне де тікелей катысты. Ата-ана
балаларына жақсы тәрбие беру жөнінде қоғам алдында жауапкер.
Отбасы — қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік, қоғамдық дамуда маңызды рөл
атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастар ерекше
міндеттерге негізделеді. Бұларды тәртіп бойынша орындағандар — қоғамның жалғасуына,
нығаюына қызмет еткендер, ал орындамағандар болса, олар - қоғамның тәртібін бұзған,
әлеуметтік тәрбиеден үлгі ала алмаған бақытсыз жандар.
Отбасы, әлеуметтік институт болғандықтан, сөзсіз қоғамның ықпалында
болады. Отбасының өзгеруінің заңдылығы жалпы қоғамда болып жатқан өзгерістермен
бағыттас. Сондықтан қазіргі кездегі отбасының жағдайын түсіну үшін және оның дамуының
болашағын бағалау үшін бүкіл XXI-шы ғасыр бойы қоғамдық өмір мен бұқара санасында
болған түбегейлі өзгерістерді ескеру керек.
Тақырып көкейтестілігі: XXI-ші ғасырдың ортасынан бастап отбасы институты
елеулі және қайталанбас өзгерістерге ұшырады. Отбасында болған өзгерістер барлық
авторлармен әдеттегі отбасы тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі. Ғұмырлық некеге
тұрақтылықтан бас тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз
қарым-қатынастан бас тарту, толық емес отбасы мен өгей ата-аналы отбасы санының артуы,
баланы алдырып тастау мен некесіз бала туу үдеп бара жатқаны байқалады. Міне, осындай
келеңсіз мәселерді қарастыру менің ғылыми жұмысымның мақсаты болып табылады.
Еліміздегі әлеуметтік жетімдіктің негізгі көздерінің бірі жаңа туған сәбиден ерте бас
тарту болып табылады. Бүгінгі күні баладан бас тарту саны орын басу қамқорлығының
мүмкіндіктерінін асып отыр. Перезентхана қалдырылған балалардың көбісі балалар үйінің
тәрбиеленушісіне тапсырылып, әлеуметтік жетімдер санын көбейтуде. Нәрестесін
перезентханада қалдыру бала үшін баланы ересек кезінде отбасынан айырудағы қасіреттен
де артық болмаса кем емес. Осыған байланысты, баланы қағып-бағуға мүмкіндігі бар
баланың өзінің қандай отбасын сақтап қалу стратегиялық маңызға ие.
Баладан бас тартудың негізгі себебі – баланы өсіре алмаудың объективті жағы
баспанасының жоқтығы, оны алу мүмкіндігінің болмауы сондай-ақ анасының балаға және
өзінің аналығына деген қатынасының ерекшелігінде. Нәрестесінен бас тартудың тағы бір
себебі, ананың шешімі өзінің көзқарасы бойынша амалсыздықпен, қиыншылыққа төзе
алмаушылығы, терең жабығумен де сипатталады. Осындай жағдайларға байланысты белгілі
бір уақыт өтіп, ананың жағдайы қалыпты бола бастаған соң өзінің бас тартуын, тағы өз
көзқарасы бойынша, аталған мәселені түзетуге болмайтын қате ретінде санай бастайды.
Осындай мәселелерге және басқа да жағдайларға байланысты баладан бас тарту бойынша
қауыпті жағдайда тұрған жүкті және жаңадан өмірге нәресте әкелген аналармен жұмыс
жасау қажет екендігі туындайды.
Осыдан келе негізгі мәселе туындайды, баладан бас тартуды болдырмау немесе оны
қандай отбасына қайтару әрекеті қаншалықты мақсатқа лайықты, бұл жағдайда бала
жоспарланбаған, қалаусыз бола тұра өзіне әлеуметтік және психологиялық қауыпті ортаға
139
түсуі мүмкін. Егер бас тарту бойынша қауіпті топтағы аналармен әлеуметтік жұмыс жасауды
тек бас тарту ды алдын алу деп қарамай, оны ана мен баланы кешінді түрде қамтамасыз ету,
яғни әлеуметтік-тұрмыстық, материалдық, медициналық және психологиялық мәселелерді
шешуде анаға көмектесуді және ананы балаға қарауға, онымен эмоционалдық қарымқатынаста болуға үйретуді, сондай-ақ аналық сезімін оятуды түсіну қажеттігін
қарастырғанда ғана бұл сұраққа жауап табылады.
Ата-ана да өздері жанұя құрған кезде бір-біріне шексіз сүйіспеншілікпен,
махаббаттық сезімдері табысқан кезде қалыптасады. Әке мен ананың арасындағы сыйластық,
өз ара түсінушілік, олардың бір-бірін ұғынысуы, сыйласуы, қандай мәселер болсын,
материалдық, әлеуметтік, қоғамдық және экономикалық мәселерді шешуде пайымды
шешімдер тауып жатса, бұл отбасының берекесі мен берері де мол болатны мәлім. Осы
мәселе қазіргі кезде еуропалық дәстүрге көбірек бой ұрып барады. Яғни қазақ болмыстан
айырылып, бала тәрбиесі, отбасы берекесі келесіз жәйттерге бой ұра бастады. Ата-аналардың
татулығы отбасының күре тамыры болып табылады.
Бүгінгі тәрбие берудің негізгі міндеттерінің өзі «ең алдымен дені сау, ұлттық сана
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар-ожданы мол, мәдениетті, парасатты, еңбекқор,
іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу» деп көрсетілген
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында. Отбасы тәрбиесінің негізгі
мәні отбасындағы өзара ынтымақтастық пен түсіністік болып табылады. Балалар атаанасының еңбектегі ісіне көңіл бөліп, оны түсінуге тырысады. Ата-аналар да балаларының
күн сайынғы әрекеттерін қадағалап жағдайларын біліп отырады. Отбасының берік негізі
міне, осы рухани мүдденің бірлігінде. Оның біртұтас ынтымақта болуы, береке бірлігі ең
алдымен ата-ана мүддесінің мәні мен мағынасында, әке мен шешенің бір-біріне, балаларына,
олардың достары мен жолдастарына деген қарым-қатынасына байланысты болады.
Адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік туғызады. «Ұяда не көрсең, ұшқанда
соны аласың» дегендей бала тәрбиесі ол дүниеге келген алғашқы күннен басталады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан
жол берілетін кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер
береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: «Әуелі балаңды өзің алдайсың:
әне, оны берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңыра балаң
алдамшы болса, кімнен көресің?» деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды
сынайды.
Қорыта келе отбасындағы бала тәрбиесі бойынша әлеуметтік педагогикалық тұрғыда
ата-аналардың мақсат міндеттері туралы баяндай отырып, отбасында қолданылып жүрген
салт-дәстүрлер мен ырымдарды, ағартушылардың көзқарастары тәрбие туралы, әлеуметтік
мәселерді шешудің қазіргі заманда қалыптасқан тәрбиелік құралдарды қолдана білу ретінде
қолданудың мүмкіндігін көрсету болып табылады.
Отбасы өзінің отбасылық және демографиялық құрылымы арқылы әлеуметтік-тарихи
дамуға өзіндік ықпалын тигізеді. Сонымен, отбасы әлеуметтік институт ретінде адамзат
тарихында маңызды рөл атқарады. Ол баланың дүниеге келіп, өсіп-жетілуін қамтамасыз етіп,
отбасы мүшелерінің тіршілігін қолдап, ұрпақтардың физикалық және әлеуметтік мәдени
жалғастығы арқылы социумның өмір сүруінің базалық алғышарттарын жасайды. Бала өскен
сайын, оның тәрбиесі де күрделеніп, оған қойылатын талаптар да күшейе түседі. Ақылойының дамуы, ұнамды мінез-құлқын қалыптастыру ең негізгі міндетке айналады. Оның
негізі отбасында мектепке дейінгі жаста қаланады.
Өйткені ол балаға берілетін тәрбие және әлеуметтік мәселелердің тууына әкеп
соқтыратын осыдан туындап жатады.
Қорыта келе адам баласы қасиетті борыштарын — үлкендерге құрмет, кішілерге
мейірімділік, сондай-ақ адамгершілік және отансүйгіштік сезімдерін ананың құшағында,
әкенің қара шаңырағында табады. Отбасы -сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың, бастау
бұлағы. Олай болса отбасының мәні зор.
140
ИНТЕРНЕТ – ЗАВИСИМОСТЬ КАК СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ
ПРОБЛЕМА СОВРЕМЕННОГО ОБЩЕСТВА
Рыскулова М.М.
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
Наиболее тяжелым последствием виртуального общения является возникновение
Интернет-зависимости.
На сегодняшний день это одна из «модных тем» в «вебпсихологии», ей посвящено множество работ, потому что Интернет-зависимость стала
реальной проблемой современного общества. Причины возникновения Интернетзависимости часто связывают именно с общением. Среди многочисленных форм общения в
Интернете можно выделить следующие: телеконференция, чат (IRC - Internet Relay Chat),
MUD’s, социальные сети и переписка по e-mail. Наиболее интерактивными средами общения
считаются чаты и MUD’s, наименее интерактивными - e-mail и телеконференции.
Так, например, по данным К. Янг, Интернет-зависимые чаще всего используют чаты
(37 %), MUD’s (28 %), телеконференции (15 %), электронную почту (13 %), WWW (7 %),
информационные протоколы (2 %). То есть, 91 % Интернет-зависимых активно пользуются
сервисами Интернет, связанными с общением, тогда как в том же исследовании установлено,
что Интернет-независимые используют возможности Интернет для получения информации и
поддержания ранее установленных контактов.
Впервые термин социальная сеть прозвучал из уст социолога «Манчестерской
школы» Джеймса Барнсона в 1954, который исследовал взаимосвязи и взаимоотношения
между людьми с помощью социограмм. Свободная энциклопедия Википедия определяет
социальную сеть как скопление социальных объектов - людей или групп, которых можно
рассматривать как сеть, узлы которой суть те объекты, а связи - социальные
взаимоотношения.
Причиной популяризации социальных сетей, очевидно, является развитие Интернета самой большой социальной сети в мире. Социальная сеть как некая совокупность людей и
отношений между ними, правил поведения и законов функционирования предоставляет нам
свои услуги, и помогает выжить в информационном мире.
Проблема Интернет-зависимости рассматривается в зарубежной психологии с 1994
года. Первыми с ней столкнулись врачи-психотерапевты, а также компании, использующие в
своей деятельности Интернет и несущие убытки, в случае, если у сотрудников появляется
патологическое влечение к пребыванию он-лайн. По мнению психиатров, Cyber Disorder
(CD) в ближайшее время войдет на равных с другими нехимическими зависимостями
(аддикциями) - гэмблингом, любовными,
сексуальными
аддикциями,
аддикциями
избегания, отношений, к трате денег и работоголизмом. При этом Интернет-зависимость
определяется как «навязчивое желание выйти в Интернет, находясь off-line, и неспособность
выйти из Интернет, будучи on-line». Исследователи приводят различные критерии Интернетзависимости.
Кимберли Янг приводит следующие симптомы Интернет-зависимости:
1.Навязчивое желание проверить e-mail;
2.Постоянное ожидание следующего выхода в Интернет;
3.Жалобы окружающих на то, что человек проводит слишком много времени в
Интернет;
4.Жалобы окружающих на то, что человек тратит слишком много денег на Интернет.
Схожие критерии приводит Иван Голдберг. По его мнению, можно констатировать
Интернет-зависимость при наличии 3 или более пунктов из следующих:
1. Толерантность.
1.1. Количество времени, которое нужно провести в Интернет, чтобы достичь
удовлетворения, заметно возрастает;
141
1.2. Если человек не увеличивает количество времени, которое он проводит в
Интернет, то эффект заметно снижается. 2. Синдром отказа. 2.1 Характерный «синдром
отказа»:
2.1.1. Прекращение или сокращение времени, проводимого в Интернет,
2.1.2. Два или больше из следующих симптомов (развиваются в течение периода
времени от нескольких дней до месяца):
•Психомоторное возбуждение;
•Тревога;
•Навязчивые размышления о том, что сейчас происходит в Интернет;
•Фантазии или мечты об Интернет;
•Произвольные
или
непроизвольные
движения
пальцами, напоминающие
печатание на клавиатуре.
Симптомы, перечисленные в пункте 2, вызывают снижение или нарушение
социальной, профессиональной или другой деятельности.
2.2. Использование Интернет позволяет избежать симптомов "синдрома отказа".
3. Интернет часто используется в течение большего количества времени или чаще,
чем было задумано.
4. Существуют постоянное желание или безуспешные попытки прекратить или начать
контролировать использование Интернет.
5. Огромное количество времени тратится на деятельность, связанную с
использованием Интернет (покупку книг про Интернет, поиск новых браузеров, поиск
провайдеров, организация найденных в Интернет файлов).
6. Значимая социальная, профессиональная деятельность, отдых прекращаются или
редуцируются в связи с использованием Интернет.
7. Использование Интернет продолжается, несмотря на знание об имеющихся
периодических или постоянных физических, социальных, профессиональных или
психологических проблемах, которые вызываются использованием Интернет (недосыпание,
семейные (супружеские) проблемы, опоздания на назначенные на утро встречи,
пренебрежение профессиональными
обязанностями,
или чувство
оставленности
значимыми другими).
Также было установлено, что Интернет-зависимые часто «предвкушают» свой
выход в Интернет, чувствуют нервозность, находясь off-line, врут относительно времени
пребывания в Интернете, и чувствуют, что Интернет порождает проблемы в работе,
финансовом статусе, а также социальные проблемы, например, студенты страдают от
академической неуспеваемости и ухудшения отношений.
Бурова В.А. приводит данные исследования, проведенного с использованием теста,
предложенного К. Янг (2006 г.). На www-сайте в Интернет размещен переведенный и
адаптированный тест на Интернет-зависимость. За неполных 5 месяцев исследования
получено более 600 анкет, принято к обработке - 570. Из них 196 женщин, 374 мужчины.
Возраст опрошенных от 12 до 47, значение медианы возраста - 23 года. 49% имеют высшее
образование, 20% - среднее специальное, 15% - незаконченное высшее. 32% респондентов
продолжают образование. 78% используют Интернет для работы, остальные 22%
исключительно для отдыха и развлечения.
В исследовании К.Янг было установлено, что «Интернет-независимые пользуются
преимущественно теми аспектами Интернет, которые позволяют им собирать информацию и
поддерживать ранее установленные знакомства. Интернет-зависимые преимущественно
пользуются теми аспектами Интернет, которые позволяют им встречаться,
социализироваться и обмениваться идеями с новыми людьми в высокоинтерактивной среде».
То есть, большая часть Интернет-зависимых пользуется сервисами Интернет, связанными с
общением.
142
Относительно того, какие особенности Интернета являются для них наиболее
привлекательными, 86% Интернет-зависимых назвали анонимность, 63% - доступность, 58%
- безопасность и 37% - простоту использования.
По мнению Буровой В.А., притягательным в качестве средства «ухода» от реальности
Интернет делает:
1. Возможность анонимных социальных интеракций (здесь особое значение имеет
чувство безопасности при осуществлении интеракций, включая использование электронной
почты, чатов, ICQ)
2. Возможность для реализации представлений, фантазий с обратной связью (в том
числе возможность создавать новые образы «Я»; вербализация представлений и/или
фантазий, не возможных для реализации в обычном мире, например, киберсекс, ролевые
игры в чатах и т.д.)
3. Чрезвычайно широкая возможность поиска нового собеседника, удовлетворяющего
практически любым критериям (здесь важно отметить, что нет необходимости удерживать
внимание одного собеседника – так как в любой момент можно найти нового);
4. Неограниченный доступ к информации («информационный вампиризм»)
занимает последнее место в списке, т.к. в основном опасность стать Интернет-зависимым
угрожает тем, кто ищет общение, а не информацию.
По данным Янг, Интернет-зависимые используют Интернет для получения
социальной поддержки (за счет принадлежности к определенной социальной группе участия
в чате или телеконференции); возможности «творения персоны», вызывая тем самым
определенную реакцию окружающих, получения признание окружающих.
Социальная поддержка в данном случае осуществляется через включение человека в
некоторую социальную группу (чат, MUD, или телеконференцию) в Интернете. Включаясь в
такую группу, человек получает возможности поддержки позитивного образа «Я»
собеседниками.
По мнению Янг, участники виртуального общения становятся способными
принимать больший эмоциональный риск путем безболезненного высказывания суждений,
противоречащих мнению других людей. Часто в реальной жизни эти люди не могут
высказать нестандартные, «социально опасные» мнения даже своим близким знакомым и
супругам. В киберпространстве они могут выражать эти мнения без страха отвержения,
конфронтации или осуждения потому, что другие люди являются менее досягаемыми.
Кроме того, Интернет особенно важен для тех людей, чья реальная жизнь по тем или
иным (внутренним или внешним причинам) обеднена в сфере межличностных отношений. В
этих случаях, люди скорее используют Интернет как альтернативу своему реальному
окружению. Как отмечает Ш.Теркл, «компьютеры (имеется в виду опосредованная
компьютером коммуникация) создают иллюзию товарищеских отношений без требований
дружбы».
Интернет-зависимость также может вызываться психопатологией: К.Янг установила,
что различная степень депрессии коррелирует с Интернет-зависимостью. Депрессивные
больные, которые больше других испытывают страх отвержения и больше других
нуждаются в социальной поддержке, пользуются Интернет, чтобы преодолеть трудности
межличностного взаимодействия в реальности.
В целом, очевидно, что большая часть Интернет-зависимых остаются в сети из-за
общения ради общения. Это говорит о компенсаторном характере общения в Интернет у
данной группы людей. Интернет-зависимые получают в Интернет различные формы
социального признания, вероятно, не получаемого ими в реальной жизни.
Таким образом, интернет-зависимость является одним из видов социальных
зависимостей, характерной для лиц, имеющих определенные личностные особенности,
способствующие ее формированию. Возможно более глубокое понимание феномена
Интернет-зависимости через сопоставление различных видов зависимости (наркоманических
зависимостей, патологического влечения к азартным играм, булимии, со-зависимости и т.п.)
143
и выделение некоторых общих закономерностей ее формирования. В качестве таких
особенностей различные авторы выделяют анонимность, доступность, невидимость,
безопасность,
простоту использования компьютерных сетей. Благодаря этому при
восприятии человека человеком снимаются многие коммуникативные барьеры, вызванные
внешним обликом партнера: его пол, раса, возраст и принадлежность к определенному
социальному слою. Это порождает некоторые феномены: во-первых, в Интернет становится
возможным конструирование виртуальных личностей и проигрывание невозможного в
реальности жизненного опыта; во-вторых, формируются элементы специфической «сетевой
культуры»; в-третьих, благодаря отличиям реального общения от виртуального возникает
угроза Интернет-зависимости.
В наиболее расширительном понимании к проявлениям зависимости от Интернета.
относят не только зависимость от социальных применений Сети, то есть опосредствованного
общения, но и привязанность к азартным играм в Интернете, электронным покупкам и
аукционам; страсть к навигации по WWW; пристрастие к сексуальным применениям
Интернета. Но среди возможных последствий виртуального общения возможны и
позитивные изменения. В литературе описан случай преодоления юношей собственных
комплексов после успеха в интерактивной игре, где его назначили командующим
виртуальным войском. К позитивным аспектам личностного развития при общении
посредством Интернета могут быть отнесены перспективы преодоления коммуникативного
дефицита и расширения круга общения, повышения информированности в обсуждаемых
вопросах, защищенности от наиболее грубых манипулятивных действий, своего рода
сгущения. и компактности коммуникативного хронотопа (то есть единства
пространства/времени) при общении в реальном времени, обмена ситуативными
эмоциональными состояниями и настроениями.
Постепенный перевод реальных отношений (в силу их сложности и неоднозначности)
в виртуальную сферу из-за отсутствия желания (например, фраза «Я сейчас бегу, найди меня
в контакте, пообщаемся!» приобретают всё большую актуальность в нашем
информационном обществе).
ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА РОДИТЕЛЕЙ КАК КОМПОНЕНТ
ВОСПИТАТЕЛЬНОГО ПОТЕНЦИАЛА СОЦИАЛЬНО НЕБЛАГОПОЛУЧНОЙ
СЕМЬИ
Садвокасова С.Б.
SOS «детская деревня Астаны», проект «Укрепление семьи и предотвращение
социального сиротства»
Указом Президента РК от 14.11.2006 г. была одобрена «Концепция перехода
Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 гг.». Численность населения
является важным критерием устойчивого развития. Однако мало ребенка родить, его нужно
еще и воспитать. В Концепции подчеркивается, что перед нами стоит задача сохранить
генетический и культурный потенциал казахстанцев среди соседствующих мировых наций.
А это уже вопрос не только экономический, социальный, но и педагогический /1; С.4/.
От деятельности взрослых, и прежде всего родителей, во многом зависит создание
того педагогически целесообразного комплекса условий, который играет решающую роль в
формировании и развитии личности, изменении в воспитательных целях микросреды
ребенка. Проблема организации единого целенаправленного процесса воспитания с момента
рождения ребенка до его гражданской зрелости в настоящее время становится весьма
злободневной. Недооценка воспитательной деятельности семьи ведет к самотеку и
стихийности формирования личности ребенка. Известно, что воспитание как
144
целенаправленная деятельность взрослых зависит от целого ряда обстоятельств: семейных
отношений, нравственной и духовной культуры родителей, их опыта социального общения,
семейных традиций и т.д. Иными словами, в современных условиях уровень требований к
педагогической культуре родителей настолько возрос, что их подготовка в этой области
должна приближаться к профессиональной. Педагогическая культура дает возможность
существенно сузить тот элемент стихийности, который свойственен семейному воспитанию
в большей мере, чем любому другому. В трудах таких видных ученых, российских и
зарубежных педагогов, как П.Ф.Каптерев, Я.А.Коменский, П.Ф.Лесгафт, Д. Локк,
А.Н.Острогорский, И.Г.Песталоцци, В.А. Стоюнин, К.Д. Ушинский, ставятся вопросы: о
культуре семейных взаимоотношений; о главенствующей роли родителей в формировании
личности ребенка; о влиянии семейного уклада на детей; о пользе педагогической
литературы для родителей в плане самообразования и расширения теоретических знаний в
области семейного воспитания /2; С.45/.
Современное состояние проблемы педагогической культуры семьи расскрывается в
исследованиях Л.С.Алексеевой, И.В.Гребенникова, С.Г.Крамаренко, Ю.Я.Левкова, Е.И.
Наседкиной, Ю.А.Петрова, В.Я. Титаренко, С.Н. Токаревой, О.Е.Черствой, О.Н.Урбанской и
многих других ученых. По их мнению, основой совершенствования семейного воспитания
является работа по повышению педагогической культуры родителей, важной составной
частью которой выступает подготовка отцов и матерей, включающая целенаправленное
психолого-педагогическое просвещение. В этих исследованиях выявляется взаимосвязь
педагогического просвещения и самообразования, затрагивается вопрос о влиянии народной
педагогики на семейное воспитание. Подчеркивается и то, что высокий уровень
педагогической культуры немыслим без сочетания сознательной родительской любви к
детям с высокой требовательностью к ним /3; С.48/.
По мнению И.В. Гребенникова, «педагогическую культуру мы рассматриваем как
совокупность педагогической подготовленности и определенных свойств и качеств отцов и
матерей, отражающих степень их зрелости как воспитателей и проявляющихся в процессе
деятельности по семейному и общественному воспитанию» /4; С.33/. Ученый предложил
структуру системы повышения педагогической культуры родителей, которая включает
следующие звенья:
-общее ознакомление всего взрослого населения с основами воспитания через
периодическую печать, радио, телевидение, на предприятиях и учреждениях;
-подготовку юношей и девушек к семейной жизни, начиная проводить работу с ними
в старших классах школы, техникумах и профессионально-технических училищах;
-подготовку молодоженов и молодых родителей к воспитанию детей в клубах
молодой семьи, создаваемых при дворцах культуры, при вузах, домоуправлениях и т.п., а
также на специальных факультетах народных университетов;
-подготовку к материнству и отцовству, которую следует начинать в детских и
женских консультациях, на специальных лекториях;
-подготовку родителей к воспитанию детей дошкольного возраста в народных
университетах, яслях и детских садах;
-подготовку родителей к воспитанию учащихся в общеобразовательных школах,
техникумах, профессионально-технических училищах, народных университетах;
-подготовку общественников к работе с родителями в университетах педагогической
культуры, на специализированных семинарах, курсах;
-подготовку учителей к воспитательной работе с родителями в вузах, на специальных
факультетах университетов педагогической культуры, в школах лекторов, на курсах,
семинарах и т.д. /4; С.23-24/.
Для повышения педагогической культуры родителей сегодня нужно использовать
любые имеющиеся возможности: клубы, лектории, семейные консультации, теле- и
радиопередачи, публикации в печатных СМИ и т.п. Причем в государственном масштабе. В
этой работе могут принимать участие библиотекари, психологи, медики, юристы, трудовые
145
коллективы, общественные деятели, политики, деятели искусства. У многих НПО есть
интересные наработки. Даже сами родители, имеющие успешный опыт, могут по принципу
«равный-равному» им поделиться. Учитывая, что родители – это взрослые люди со своим
сложившимся опытом и часто негативным отношением к попыткам научить их чему-либо,
главным фактором в такой работе является правильный выбор форм и методов, чтобы
привлечь их внимание, пробудить интерес. Наиболее подходящая организационная форма
такой работы – клуб, то есть неформальное собрание людей по интересам /5/.
С этой целью на базе Проекта «Укрепление семьи и предотвращение социального
сиротства» SOS «Детская деревня» г.Астана, была организована деятельность по усилению
потенциала социально неблагополучной семьи в процессе профилактики социального
сиротства, ориентированная не только на решение семейных проблем, но и на ее развитие
для выполнения многочисленных общественно значимых функций – родительский клуб, с
целью повышения психолого-педагогической культуры родителей. Для реализации
деятельности родительского клуба были определены организационно-педагогические
условия:
1. методологические: учет в работе теории целостного педагогического процесса;
философских
и
психолого-педагогических
положений
о
целостности
и
взаимообусловленности социальных явлений; саморазвития личности и теориях
социализации; учение о личности как субъекте деятельности; теории проблемного обучения,
семейно-ориентированного подхода.
2. нормативно-правовой: Кодекс РК «О браке (супружестве) и семье», Закон РК «О
правах ребенка в РК»; Закон РК «О специальных социальных услугах»; Положение об
органах опеки и попечительства в РК; нормативные акты и проектное предложение,
методическое руководство.
3. методические: реализация межведомственного и межсекторального сотрудничества;
реализация технологии «раннего выявления нарушений прав ребенка» и «работы со случаем
нарушений прав ребенка»; использование интерактивных методов обучения.
4. учебно-организационные: организация родительского клуба на базе которого
проведение лекций, бесед, встреч со специалистами, тренингов, решение ситуаций и других
интерактивных
методов
обучения;
осуществление
мониторинга
деятельности;
подготовленные кадры; социальные услуги, предоставляемые проектом.
5. Была разработана модель готовности родителей к организации конструктивного
взаимодействия с ребенком (Таблица 1) и проводился мониторинг деятельности
родительского клуба (Таблица 2).
Таблица 1 - Модель готовности родителей к организации конструктивного
взаимодействия с ребенком
Компоненты
Мотивационный
Содержательный
Критерии
Наличие положительного
отношения к родительским
обязанностям
Показатели
- осознание ответственности за
результаты воспитания ребенка;
- направленность на конструктивное
взаимодействия с ребенком;
- потребность в
самосовершенствовании.
Знание основ семейного - знание специфики воспитательного
воспитания подрастающего процесса в семье;
поколения
- знание возрастных особенностей
ребенка;
-знание психологических основ
общения с ребенком.
146
Операционный
Умение
организовать - умение распределять время для
конструктивное
организации взаимодействия с
взаимодействие с ребенком
ребенком;
-умение конструктивно решать
возникающие конфликты в семье;
-умение организовывать свободное
время семьи;
-владение методами контроля
Таблица 2- Мониторинг деятельности родительского клуба
Компоненты
Срезы
1
2
(1-4 встречи)
(5-8 встречи)
мотивационный
19%
27,5%
содержательный
21,%
27,5%
операционный
7,1%
11,5%
3
(9-12 встречи)
35%
33,2%
18,1%
Предварительные итоги деятельности родительского клуба показывают, что
наблюдается положительная динамика изменений. Родители подходят более ответственнее к
своим обязанностям по воспитанию детей:
- посещают консультации психолога проекта;
- обращаются за помощью в разрешении конфликтных ситуаций как в семье, так и в
социуме;
- подымают вопросы воспитания послушания и дисциплинированности детей;
отмечают
улучшение
эмоциональных
отношений
с
детьми;
- повышение заинтересованности в делах ребенка, готовности к сотрудничеству с ним;
- улучшение контактов между взрослыми и детьми;
- демократизация отношений в семье (контроль): адекватные методы и способы
контроля за деятельностью детей.
Родителей волнуют многие педагогические проблемы: культуры поведения,
восстановления и возврата доверия, организации игр с ребенком и его досуга и т.д.
Задача – удовлетворить потребности взрослых в ответах на волнующие их вопросы,
стимулировать их интерес к проблемам воспитания, восполнить пробелы в педагогических
знаниях.
1.
2.
3.
4.
5.
Литература
Тимошенко Е.Ю. Социальное сиротство в условиях трансформации российского
общества. Диссертация на соискание ученой степени кандидата социологических наук. Волгоград, 2006
Сермяжко Е.И. Подумаем вместе: задания и упражнения.- Кишинев, 1984.
Лодкина Т.В. Социальная педагогика. Защита семьи и детства: учеб. пособие для студ.
высш. Учеб. заведений / Т.В. Лодкина.- 3-е изд., стер. - М.: Издательский центр
«Академия», 2008.- 208 с.
Гребенников И.В. Школа и семья.-М., 1985. 25.Шульга Т.И. Работа с неблагополучной
семьей : учебное пособие.-М.: Дрофа, 2005.-254, [2]с.
Родительский клуб как модель взаимодействия семьи и школы. Опыт работы по проекту:
Сб./Сост. Л.А. Попова. – Алматы, 2010. –32 с.
147
ВЛИЯНИЕ ИНВАЛИДНОСТИ РЕБЕНКА НА СОЦИАЛЬНУЮ АДАПТАЦИЮ
Судиловская Н. Н.
кафедра Психологии и Основ Медицинских Знаний,
Смоленский государственный университет, г.Смоленск, Россия
Актуальность. Одним из острых вопросов современного общества является проблема
инвалидности детей с учетом ее медицинского, социального, нравственного и
экономического значения. В России, как и во всем мире, наблюдается неуклонный рост
числа детей-инвалидов. Особенностью инвалидности в России является неоправданно
поздняя ее регистрация. Так по данным Национального НИИ общественного здоровья
РАМН, детям до 1 года инвалидность не оформляется в 100% случаев, в 1-2года – в 58%, в36 лет – в 31%, в 7-14 лет – в 24%, в целом от 0 до 14 лет – в 39,9% случаев.
Анализ структуры инвалидности детей от 0 до 17 лет по назологическим формам
показывает, что ведущее место занимают болезни нервной системы, психические
расстройства и врожденные аномалии развития. Эти 3 класса занимают в структуре
инвалидности 62-69,5% /1/.
Среди заболеваний нервной системы главной причиной детской инвалидности
является детский церебральный паралич (ДЦП), распространенность которого составляет 22,5 случая на 1000 детей, в клинической структуре этого заболевания превалируют
спастическая дисплегия, двойная гемиплегия, гемипаретическая и гиперкинетическая
формы.
Как известно при ДЦП наблюдается сочетание триады расстройств:
двигательных, психических и речевых, с сопутствующими нарушениями зрения, слуха,
расстройствами сенсомоторной чувствительности. И при этом наиболее фрустирующими
психику родителей являются двигательные расстройства ребенка. Кроме того, отмечено, что
для таких детей характерны повышенная зависимость от окружающих, низкая
коммуникабельность, эмоциональная неустойчивость, неадекватная самооценка, чувство
неполноценности и эгоистические тенденции. И те и другие особенности существенно
влияют на состояние всей семьи ребенка-инвалида. Семья, как правило, оказывается
совершенно неподготовленной, она нуждается в помощи специалиста, который смог бы
активно войти в ее конкретную жизненную ситуацию, помочь мобилизовать имеющиеся
внутренние и внешние ресурсы всех членов семьи.
При анализе литературы по данной проблеме, нами было отмечено, что основной
акцент в работах по инвалидности и семье делается на социальную реабилитацию, правовые
аспекты защиты инвалидов, государственную политику в отношении инвалидов /1,2,3/.
Ресурсы же семьи, семейные технологии и их влияние на социализацию семьи остаются вне
поля внимания исследователей /4/.
Целью нашего «пилотного» исследования стало проведение анализа влияния
инвалидности ребенка на социальную адаптацию семьи.
Методы. Нами были разработаны анкеты, позволяющие судить о социальной
адаптации семьи, в которой растет ребенок с ДЦП. В ходе работы было заполнено и
проанализировано около 300 анкет.
Результаты. Анализ полученных результатов показал, что большинство опрошенных
родителей считают, что они нуждаются, прежде всего, в квалифицированной
психологической помощи – 84% опрошенных. При этом четверть респондентов ответила,
что в помощи нуждается только их ребенок-инвалид.
На вопрос о видах и частоте оказания помощи по таким вопросам, как медицинские
обследования, проведение реабилитационных мероприятий, помощи специалиста ЛФК
ответы респондентов распределились таким образом – со стороны государства – 40%, за свой
счет - 60%. Подобным образом распределились ответы на вопрос об организации помощи
логопеда или специалиста по коррекционной педагогике - получали помощь со стороны
государства 40% и за счет собственных средств – 60% респондентов.
148
При этом необходимо подчеркнуть, что помощь специалиста по квалифицированной
психологической помощи или других специалистов, как для ребенка, так и для семьи если
оказывается только за счет семьи.
Следующие вопросы, которые мы задавали, касались групповых занятий для
родителей детей-инвалидов. Большинство респондентов (80%) ответили, что знают о
существовании таких занятий, нуждаются в них и считают их эффективными, так как они
помогают родителям преодолеть чувство изоляции, сформировать уверенность в себе и
включиться в социальное пространство.
Учитывая, что в современном мире становится все более популярным и доступным
общение с использованием интернет ресурсов, например форумах, мы спросили родителей,
знают ли они о существовании специальных сайтов, где общаются родители детей с
ограниченными возможностями и как они оценивают эффективность такого общения.
Большинство респондентов сказали, что знают о существовании таких сайтов (72%),
пользуются ими и считают их новой и эффективной формой самопомощи и взаимопомощи
(84%).
Таким образом, полученные нами данные свидетельствуют о том, что в настоящее
время различные формы взаимопомощи и самопомощи являются важной, популярной и
эффективной (по мнению родителей) формой помощи родителям и оказывают
положительное влияние на социальную адаптацию семей детей-инвалидов.
В тоже время, мы пришли к выводу, что семьи, воспитывающие детей с отклонениями
в развитии, нуждаются в предоставлении им на государственном уровне квалифицированной
помощи специалистов по психологии, социальной работе, которые помогут им
оптимизировать социальную адаптацию, как ребенка-инвалида, так и его семьи.
1.
2.
3.
4.
5.
Литература
Елизаров В.В. Вопросы организации государственной социальной поддержке, М.,
2003.
Холостова Е.И. Социальная работа: Учебное пособие. – М., 2006.- 668 с.
Холостова Е.И. Социальная работа с семьей. М., 2009.
Левченко И.Ю., Ткачева В.В. Психологическая помощь семье, воспитывающей
ребенка-инвалида. М.: Просвещение, 2008. – 239с.
Уразалина С.Е. Социальное положение семей, имеющих детей с ограниченными
возможностями в Казахстане (Евразийский национальный университет им.
Л.Н. Гумилева, г.Астана).
ОТБАСЫЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ БАЛАҒА ӘСЕРІ
Сүлейменова Г. Т.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетінің психология
Қазіргі уақытта отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың жеке
тұлғасының, әсіресе оның мінез-құлқының қалыптасуына әсер ететін негізгі факторлардың
бірі екендігі белгілі. Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас ерекше және көрнекі
түрде, әсіресе, бала тәрбиесінде көрінеді. Отбасылық тәрбие жүйесінің және «ана-бала»
қарым-қатынасы үйлесімділігінің бұзылуы – балаларда невроз ауруының пайда болуына
себепші негізгі патогенетикалық фактор деген көзқарасқа кейбір ғалымдар ерекше көңіл
бөледі. Мысалы А.Е.Личко мен Э.Г.Эйдемиллер ерекше мінезді және психопатия белгілері
бар балаларға отбасылық тәрбие берудің 6 түрін атап көрсетеді.
149
Гипопротекция (гипоқамқорлық) балаға қажетті қамқорлықтың жоқтығымен
сипатталады (балаға уақыт жетпейді). Мұндай қарым-қатынас кезінде бала өзімен –өзі
болады, өзін ешкімге керегі жоқ деп сезінеді.
Басым гиперпротекция баланың дербестігіне, ынталылығына тосқауыл болатын тым
артық, ығыр қылатын қамқорлықтан туады. Гиперпротекциялық тәрбие кезінде ата-ана
баладан үстем болады, яғни баланың тәртібіне қатаң бақылау жасалып, оның шын мәніндегі
қажеттілігі ескерілмейді (мысалы, баланың қарсылығына қарамай анасы оны мектепке дейін
шығарып салады). Қарым-қатынастың мұндай түрі басым гиперпротекция деп аталады.
Оның
бір түріне отбасының еркесі ретінде баланың барлық қажеті мен еркелігін
қанағаттандыратын құптаушы гиперпротекция жатады.
Эмоционалды шеттету баланың қай қылығын да қабылдамаудан туады. Шеттету ашық
түрде ( мысалы, сен мені мезі еттің, кет, жолама маған деген сияқты) немесе мазақтау,
кекету, мысқылдау сияқты жасырын түрде болады.
Қатал қарым-қатынас баланы ұрып-соғу арқылы көрінеді немесе жасырын, яғни
эмоционалдық дұшпандық пен суықтықтан көрінеді /1/.
Жоғары моральдық жауапкершілік бала болашағының ерекшелігіне үміт артып, баладан
жоғары моральдық тәртіп талап етуден болады. Тәрбиенің мұндай түрін ұстанатын атааналар балаға отбасының басқа мүшелеріне қамқоршы, қорғаныш болуды жүктейді.
Дұрыс тәрбиелемеу бала мінезінің одан сайын бұзылуына әсер ететін фактор болып
табылады.
Мінездің ерекшеленуі дегеніміз – мінездің нормаға сәйкес келмейтін жеке бір
ерекшелігінің тым айқын көрінуі. Ерекше мінезді балалардың психикасын зақымдауы
мүмкін кейбір әсерлерге тым осал болады.
Отбасылық психология саласының мамандарымен соңғы он жылда «бала – ересек адам»
қарым-қатынасының әртүрлі варианттары атап көрсетілген. Мысалы, А.Я.Варганың
еңбегінде ата-ана қарым-қатынасының балаға жағымсыз 3 түрі сипатталған: симбиотикалық,
авторитарлық, эмоционалды шеттетушілік. Эмоционалды шеттетуді ғалым ата-анасының
баланы аурушаң, әлсіз, дәрменсіз есептеу үрдісінен деп сипаттайды. Тәрбиенің мұндай түрін
автор «балаға сәтсіз, жолы болмағыш кішкентай адам ретінде қарап тәрбиелеу» деп атаған.
Е.Т.Соколованың зерттеулерінде ата-ана мен бала қарым-қатынасының негізгі стилі
проблемаларды бірлесіп шешу кезіндегі ата-ана мен баланың өзара әрекетін талдау негізінде
көрсетілген:
 Ынтымақтастық;
 Жалған ынтымақтастық;
 Жекешелеу;
 Бақталастық.
Ынтымақтастық қарым-қатынасы кезінде баланың қажеті ескеріліп, оған «автономия»
құқығы беріледі. Көмек ересек адамның араласуын талап ететін қиын жағдайларда ғана
көрсетіледі. Отбасында туындаған проблемалық мәселелерді шешудің жолдары баламен
бірге қарастырылады, әрі оның пікірі есепке алынады.
Жалған ынтымақтастық қарым-қатынасы әртүрлі болуы мүмкін: бірде бала үстем болса,
бірде ата-анасы үстем болуы мүмкін. Мұндай жағдайда ашық жағымпаздық сипаттағы
алдамшы әрекеттестік орын алады. Басқаларға көз болу үшін өтірік бірлесіп шешім қабылдау
тараптардың біреуінің екінші жақтың шабуылынан қорқып асығыс келісуі арқылы жүзеге
асады.
Жекешелеу кезінде күштерін бір жерге жинақтау мен біріктіру толығымен жойылады,
бірінің бастамасын бірі қабылдамайды және ескермейді, өзара әрекеттестік мүшелері бірінбірі тыңдамайды да, сезінбейді де.
Бақталастық стиліне өзінің бастамасын қорғау және өзгенің бастамасын жаныштау
кезінде көрінетін бәсекелестік тән.
Отбасындағы тәрбиенің 3 патогенді түрін көрсетуге болады.
150
А түрі. Қабылдамау (эмоционалды шеттету). Оның мәні шектен тыс талап ету, қатаң
шектеу және бақылау. Бала өз қалпында қабылданбайды, оны түзету басталады. Қабылдамау
бала бойында невротикалық шиеленісті қалыптастырады. Ата-ананың өзінде неврастения
пайда болады. «Мен бола алмағанмен, сен боласың» деп талап етіледі. Мұнда ата-аналар
баланың бойындағы балалықты жек көреді, баланың еркелігі, балалық қылықтары олардың
ашуын келтіреді.
Б түрі. Гиперәлеуметтендіруші тәрбие. Баланың немесе отбасының басқа мүшелерінің
денсаулығы, әлеуметтік мәртебесі жөнінде қорқыныштан, күдіктен пайда болады.
Нәтижесінде үрей сезімі, әлеуметтік тұрғыдағы жабысқақ ой қалыптасуы мүмкін. Ата-анасы
балаға нені қажет етуі керектігін айтып отырады және бала темпераментінің табиғи
көздерін тұншықтыруға тырысады.
В түрі. Менмендік тәрбие. Бала қатты әспеттелетін отбасыларында кездеседі.
Нәтижесінде балада отбасына және бүкіл әлемге деген көптеген наразылық пайда болады.
Мұндай тәрбие жеке тұлғаның истероидты түрінің пайда болуына ықпал етуі мүмкін /2/.
Ата-анасының қамқорынсыз өскен балалардың ерекшелігін
зерттеуші ағылшын
психотерапевті Д.Боулби патогенді тәрбиенің мынадай түрлерін атап көрсетеді:
• Ата-ананың біреуі немесе екеуі де баланың махаббатқа деген мұқтаждығын
қанағаттандырмайды немесе толығымен оны жоққа шығарады.
• Бала жұбайлар арасындағы дау-дамайды шешу құралы болып табылады.
• Тәртіпке шақыру шарасы ретінде баланы «жек көріп кетумен» немесе отбасынан «кетіп
қалумен» қорқыту.
•Балаға алда болатын (немес болған) барлық жағдайлардың, яғни аурудың,
айрылысудың, өлімнің себепкері сенсің деп иландыру.
• Баланың айналасында оның уайым-қайғыларын бөлісетін немесе ата-анасын
алмастыратын адамның болмауы /3/.
Баланың жеке тұлғасының отбасында қалыптасуы ата-ананың балаға қарым-қатынасы
мен әртүрлі тәрбиеден басқа ата-анасының нұсқауларымен де анықталады. Олар баланың
көптеген эмоциялық проблемаларының бастауы болуы мүмкін. Бұл жерде нұсқау деп
жасырын, жанама бұйрықты түсіну керек. Ол ата-анасының сөздерінен не іс –әрекеттерінен
ашық түрде байқалмайды, оны орындамағаны үшін бала ашық жазаланбайды, жанама түрде
жазаланады (ата-анасының алдында өзін кінәлі сезіну). Тек нұсқауларды орындап қана бала
өзінің «жақсы» екенін сезінеді. Нұсқау- бұл ата-ананың балаға деген «жасырын жолдауы»,
ақыл айтуы. Ата-ана нұсқауларының мынадай түрлері мен мазмұнын көрсетуге болады.
«Өмір сүрме». Күнделікті тұрмыста бұл жолдау «Көзіме көрінбе», «Жер жұтқыр» деген
сияқты күңіреніп сөйлеу арқылы берілуі мүмкін. Бұл нұсқаудың мәні баланы үнемі кінәлі
сезіндіру арқылы басқару. Бала ойланбай ата-анасының өміріндегі барлық бақытсыздықтың
себепкері екенмін, оларға өмір бойы қарыздар екенмін деп шешуі мүмкін.
«Бала болма». Күнделікті тұрмыста «Сен 5-ке келдің, бірақ өзіңді әлі кішкене бала
сияқты ұстайсың», «Тез өссең екен» деген сөздермен беріледі. Ата-аналары кез-келген
балалық көріністің қадірін кетіретін сөздерді жиі қолданады және баладан үлкендерге тән
мінез көрсетуін қалайтынын айрықша баса айтады. Мұндай нұсқаудың жасырын мағынасы
бала тәрбиесінің
жауапкершілігін өз мойнына алуға ата-анасының дайындығы әлі
қалыптаспағанына байланысты.
«Өспе». Күнделікті өмірде бұл «Есеюге асықпа», «Боянуға сен әлі кішкентайсың» деген
сөздерден көрінеді. Мұндай нұсқауларды балаларының жыныстық жетілуінен өлердей
қорқатын ата-аналар береді. Ержеткен кезінде мұндай балалар өз отбасын құруға қиналады,
егер отбасын құрса да ата-анасымен бірге тұрады.
«Ойлама». Күнделікті тұрмыста бұл нұсқау «Ойыңа алма», «Білгірсіме» деген сөздерден
көрініс табады. Бұл нұсқауда ойлауға, пайымдауға тиым салынады. Мұндай нұсқаудың
жасырын мағынасында өздерінің нақты проблемаларын шешуде ата-ананың қорқыныш
сезімі және ол сезімді балаларға беруі жатыр.
151
«Сезінбе». Бұл нұсқауда жалпы сезімге немесе қандай да бір нақты сезімге тиым
салынады. Мұндай балалар кейін есейгенде отбасылық өмірінде өзінің екінші жартысына
сезімдерін көрсетуде қиындық көреді. Баланы өзінің сезімдеріне, тәннің кейбір белгідабылдарына құлақ аспауға үйретеді. Ержеткен кезде олар психосоматикалық ауруға жиі
ұшырайды.
«Жетістікке ұмтылма». Мұндай нұсқаулар «Біз өзіміз ешқандай университет бітірген
жоқпыз», «Сенен ештеңе шықпайды» деген сияқты тәрбиелік әңгімелер арқылы жүргізіледі.
Бұл нұсқаудың жасырын мағынасында балаларының жетістігіне деген санасыз қызғаныш
сезімдері жатыр. Ержеткенде мұндай тәрбие алған балалар еңбекқор, ынталы адам болуы
мүмкін, бірақ оларды қырсық шалғандай болады.
«Жетекші болма». Мұндай нұсқау алған балалар жиі-жиі «Алға шықпа», «Ерекшеленбе»,
«Елдің бәрі сияқты бол» деген сөздерді естіп өседі. Ата-анасы басқа адамдардың өз баласына
деген қызғаншақтық сезімінен қорқады. Ержеткенде бұл балалар үнемі біреуге бағынумен
болады, қызметтік сатыда өсуден бас тартады, отбасында басшы болуға ұмтылмайды.
«Менен басқа ешкімге тиесілі болма». Мұндай нұсқауды қарым-қатынасында
қиындықтары бар ата-аналар береді. Олар тек баласы ғана дос деп есептейді. Есейе келе
мұндай балалардың өзін-өзі бағалауы осыған сай болады, бірақ кез-келген топ ішінде ол өзін
жалғыз сезінеді, топқа қосылуда үлкен қиындыққа тап болады.
«Ештеңе істеме». Ересек адамның балаға жолдауының мағынасы: «Өзің ештеңе істеме,
ол қауіпті. Сен үшін мен істеймін» деген сөздерден көрінеді. Мұндай нұсқау кезінде
баланың белсенділігі мен ынтасы толық тежеліске ұшырайды. Есейгенде мұндай адам әр істі
бастарда қатты қиналатын болады.
«Өзіңмен өзің болма». Мұндай нұсқау ата-анасы баланың жынысын қабылдамаудан
тууы мүмкін. Баламен қарым-қатынасында және сөздерінде оның жынысына тән емес
мінездерге баса көңіл аударылады. Баланың жынысына тән мінез мойындалмаған соң, бала
өзінен талап етілетін мінездер көрсетуге тырысады. Нәтижесінде балада жыныстық
сәйкестіктің қалыптасуында проблемалар туындауы және қарама-қарсы жыныспен қарымқатынасы қиындауы мүмкін.
Бұл нұсқаулар мүмкін нақты тарихи жағдайларда отбасының бірнеше ұрпағының өсіпөркендеуі үшін жинақтаған тәжірибесі ретінде қажет болған шығар. Тарихи жағдай өзгерді,
бірақ нұсқаулар әлдебір инертті білім ретінде келесі ұрпаққа берілуде.
Баланың отбасындағы рөлі ата-ана мен бала қарым –қатынасындағы негізгі сұрақтардың
бірі. Бала рөлі отбасы қарым-қатынасы жүйесінде әртүрлі болуы мүмкін. Оның мазмұны атаана қажеттілігін бала қаншалықты қанағаттандыратынымен анықталады. Бала
қанағаттанғысыз жұбайлық қарым-қатынастың өтемі болуы мүмкін. Ондай кезде бала құрал
рөлін атқарады, яғни баланы жұбайлардың бірі отбасындағы өзінің көзқарасын күшейту
үшін пайдаланады. Егер осындай өтемақы
және көзқарас күшейту қажеттілігі
қанағаттандырылса, онда бала отбасы табынатын еркеге айналады.
Бала отбасының әлеуметтік мәртебесінің белгілі рөлін атқаруы мүмкін, яғни әлеуметтік
саулығының символы болуы мүмкін (бізде бәрі елдегідей). Бала әлеуметтік тұсаукесер
нысанының рөлінде, отбасының ыдырауына жол бермейтін байланыстырғыш элемент
болады (біз тек сен үшін айырылыспай жүрміз). Мұндай жағдайда балаға үлкен
психологиялық жүктеме артылады да, ол эмоционалдық ширығуға әкеліп соғады. Бала атаанасының айырылысуына, егер ондай жағдай болып жатса, өзі себепкер болған шығармын
деп есептей бастайды.
Баланың отбасындағы жағдайы ата-анасы балаға отбасында қандай рөл ойнауды
жүктегенімен сипатталады. Бала мінез-құлқының қалыптасуы рөлдің сипатына, орнына және
функционалдық толықтығына байланысты болып келеді.
Баланың психикалық дамуына бүлдіргіш әсер ететін нәрсе – депривация. Депривация
ата-анасы (негізінен анасы) қажетті күтімді қамтамасыз ете алмағанда және баланың басты
қажеттілігін мойындамағанда немесе оның күтімін басқалардың мойнына артып тастап
кеткенде пайда болады. Баланы анасынан толық ажыратқан жағдайда ерекше аналық
152
депривация байқалады. Аналық депривация баланың психикалық дамуына ең күшті
бүліндіргіш әсер етеді. Балалар үйі мен мектеп – интернаттарда тәрбиеленуші жетім
балалардың өзіндік ерекшеліктері мен тәртіптері депривациясы бар баланың айқын үлгісі.
Көптеген зерттеулер балалардың жаппай аналық депривация жағдайында өмір сүруі (бала
анасымен толық ажыратылғанда) олардың психопатия, депрессия, фобия ауруларына
ұшырауына әкеліп соғатынын анықтады. Ата-анасы қамқорынан айырылған балалар өмір
бойы әлеуметтік және жас мөлшері жағынан едәуір кейіндеп қалады. Олардың өзіндік
ерекшеліктері: сезім үстірттігі, қиялдау қабілетінің төмендігі, тым агрессивтілігі,
мейірімсіздігі, бейқам жауапсыздығынан көрініп отырады. Депривация ерекшелігінің кейбір
аспектілері әке –шешесі бар балаларда да пайда болуы мүмкін, егер өзінің негізгі міндетін
атқара алмайтын және отбасы мүшелерінің қажетін өтей алмайтын патогенді отбасында
тәрбиеленсе /4/.
Баланың жақсы тәрбиелі, қоғамда өзінің орны бар үлкен азамат болып өсуіне отбасының
ролі өте жоғары. Біз отбасында баланы тек қана материалдық жағынан қамтамасыз етіп қана
қоймай, сонымен қатар, баланың психологиялық жай-күйіне, қызығушылықтарына, жеке
тұлғалық қасиеттеріне мән беруіміз керек. Баланың жас ерекшеліктерін ескере отырып, соған
сәйкес қарым –қатынас жасалғандығы дұрыс. Соңғы кездері елімізде отбасылардың ажырасу
жағдайы, отбасындағы түрлі конфликт жағдайлары көптеп кездесуде. Бұның салдары
балаларға психологиялық жағынан кері әсерін тигізуде. Баланың отбасында тәрбиеленуіне
анасымен бірге әкесінің де жауапкершілігін ұмыптағанымыз дұрыс. Бала ата-анасымен бірге
толыққанды отбасында өмір сүрген жағдайда әлеуметтік ортада өзін сенімді ұстай алады.
Қазақ халқында «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деген ұлағатты сөз бар. Отбасы - бала
үшін маңызды орында екенін ұмытпай, біз болашақ ұрпағымызды Қазақстанға адал қызмет
ететін, білімді де білікті, тәрбиелі азамат етіп өсіру міндетіміз.
1.
2.
3.
4.
Әдебиет
Эйдемиллер Э.Г.,Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. – СПб.: Питер, 2002.656с.
Берн. Э. Игры, в которые играют люди: психология человеческих взаимоотношений.пер.
с англ. А.Грузберга.- М.: Эксмо, 2007.- 567с.
Федотова А.Ю. Курс: психология семейных отношений.- М,2000.
Ильин Е.П. Психология общения и межличностных отношений. — СПб.: Питер, 2009. —
576 с.
СОЦИАЛЬНОЕ ПОЛОЖЕНИЕ СЕМЕЙ, ИМЕЮЩИХ
ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ В КАЗАХСТАНЕ
Уразалина С.Е.
научный руководитель, к.п.н., доцент Урузбаева Г.Т.
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
В Казахстане за последние годы наблюдается рост числа детей-инвалидов. На фоне
роста инвалидности острее проявляются социальные проблемы детей-инвалидов и их семей.
Также, этот факт является индикатором ухудшения социального благополучия всего
населения, который вызывает озабоченность всего общества. Ведь, известно, что именно
здоровье детей определяет репродуктивный потенциал нации и является фактором
национальной безопасности, имеет большое социальное значение. Поэтому инвалидность у
детей – более тяжелое явление, чем инвалидность у взрослых /1/.
Всего в нашей стране проживает около 56,3 тыс. детей-инвалидов (по состоянию на 1
октября 2011 года), в том числе в возрасте до 16 лет – 48 тыс. человек (или 1,1% от общей
153
численности детей указанного возраста) /2/. Данные цифры позволяют сделать вывод, что
дальнейший рост инвалидности может привести к социально опасному снижению прироста
здорового населения.
Что касается социальной защиты самих детей-инвалидов, она обеспечивается путем
предоставления социальной помощи, медицинской, педагогической, социальной
реабилитации. Социальная защита и медико-педагогическая коррекционная поддержка
детей-инвалидов осуществляются в соответствии с законами РК «О социальной и медикопедагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О
специальных социальных услугах». Также существенные вопросы социальной защиты
детей-инвалидов получили правовую базу в законе «О социальной защите инвалидов в
Республике Казахстан». Закон раскрывает права и обязанности органов медико-социальной
экспертизы, которая на основании комплексного обследования ребенка устанавливает
характер и степень заболевания, приведшего к инвалидности, группу инвалидности,
разрабатывает индивидуальные и комплексные программы реабилитации детей-инвалидов,
дает медико-социальные заключения, принимает решения, обязательные для
государственных органов, предприятий и организаций независимо от формы собственности.
Согласно закону Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в
Республике Казахстан» одним из основных направлений государственной политики является
комплексная (медицинская, профессиональная и социальная) реабилитация инвалидов и
детей с ослабленным здоровьем /3/. Комплексная программа реабилитации предусматривает
гарантированный перечень мероприятий, направленных на реабилитацию детей-инвалидов,
развитие сети реабилитационных организаций и учреждений, укрепление их материальнотехнической базы, обеспечение детей-инвалидов техническими вспомогательными
(компенсаторными) средствами, специальными средствами передвижения, санаторнокурортным лечением, предоставление социальных услуг и беспрепятственного доступа к
объектам социальной инфраструктуры, подготовку и повышение квалификации работников,
занимающихся вопросами реабилитации инвалидов.
Социальная помощь детям-инвалидам включает выплаты в виде государственных
пособий, компенсаций и иных выплат, предусмотренных законодательством Республики
Казахстан. Местные исполнительные органы вправе оказывать дополнительные виды
социальной помощи.
Дети-инвалиды разделены на несколько категорий инвалидности. От степени
инвалидности зависит величина пособий и наличие льгот. Размер пособий привязан к
величине месячного расчетного показателя, которая на сегодняшний день составляет 1731
тенге ($11,48). Так, согласно подпунктам 9, 10, 11, 11-1 статьи 7 Закона «О специальном
государственном пособии в РК», размеры специального государственного пособия для
детей-инвалидов до 16 лет составляет – 0,9 МРП (1558 тенге), а для детей-инвалидов 1-2
группы с 16 до 18 лет – 1,4 МРП (2423 тенге), 3 группы – 0,6 МРП (1039 тенге) /4/.
Согласно задачам, поставленным в Послании Президента народу Казахстана,
предусматривается ежегодное увеличение размеров государственных социальных пособий и
специальных государственных пособий в среднем на 9 % (6.02. 2008 г.).
Одной из важных мер стало введение с 2010 года ежемесячного пособия лицу,
воспитывающему ребенка-инвалида, в размере минимальной заработной платы. Особенно
актуальным получение этих выплат стало для родителей, вынужденных оставить работу и
заниматься уходом за ребенком-инвалидом.
В целях социальной поддержки семей, имеющих детей с ограниченными
возможностями, во всех областях за счет средств местных бюджетов производится выплата
материального обеспечения на 12 тыс. детей-инвалидов, воспитывающихся и обучающихся
на дому. Среднемесячный размер выплат в период получения ребенком образования
составляет около 4 тыс. тенге.
Министерство образования занимается вопросами обучения детей-инвалидов. По
данным Министерства образования созданы централизованный банк данных о детях с
154
ограниченными возможностями и сеть специальных организаций, что позволяет принимать
скоординированные меры по расширению сети организаций образования, улучшению
качества управления системой специального образования как в целом по республике, так и
по отдельным регионам.
Также в нашей стране развивается инклюзивное образование. Сегодня в республике
действует 101 специальная коррекционная организация.
В 98 (4,3%) дошкольных учреждениях и 1 286 школах (17,1%) созданы условия для
инклюзивного обучения, где свыше 17 тыс. детей с ограниченными возможностями
интегрированы в среду их нормально развивающихся сверстников. Постоянное общение со
здоровыми сверстниками способствует эффективному решению проблем их социальной
адаптации и интеграции в общество.
Расширена сеть психолого-медико-педагогических консультаций (ПМПК), что
позволило улучшить выявление детей с ограниченными возможностями в развитии. В
настоящее время действует 57 ПМПК /5/.
Сегодня в Казахстане более 200 различных организаций, объединяющих инвалидов.
Все они защищают права инвалидов и продвигают их интересы.
Таким образом, рост детской инвалидности, отражающий ухудшение здоровья
подрастающего поколения, указывает на возрастающее значение ее социальных
последствий, снижающих качество жизни населения.
1.
2.
3.
4.
5.
Литература
Билялова З. А. Анализ детской инвалидности в Казахстане [Текст] / З. А. Билялова,
Н. С. Игисинов // Молодой ученый. — 2009. — №5. — С. 241-243.
ИА Новости-Казахстан. Число инвалидов составляет 3,4% от общего населения
Казахстана//Агенство международной информации [электронный ресурс]. – Астана, 2011.
– Режим доступа: http://www.newskaz.ru/society/20111118/2139980.html
Закон Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан (с
изменениями и дополнениями по состоянию на 05.07.2011 г.)»
Мельниченко О. Какими будут пенсии и пособия в 2013 году// «Вечерняя газета» №52
(766). 26.12.2012.
Ахметов С. Равные возможности во всем. Государство проводит целенаправленную
политику по поддержке семей, имеющих детей-инвалидов// Казахстанская правда,
1.06.2011
ЖАС ОТБАСЫЛАРДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Умирзакова А.М.
ғылыми жетекшісі п.ғ.к., доцент Айкынбаева Г.К.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қазіргі отбасы өзімен - өзі қайнап жатқан әлем. Ал ол болса – көптеген жақсылықтар,
қателіктердің жемісі.
Отбасы барлық уақытта ежелгі философтардан бастап қазіргі заманғы ғалымдардың
зерттеулерін қоса алғанда, озық қоғамдық ойлардын, ілгері саяси және қоғамдық
қайраткерлердің басты назарында әлі күнге дейін болуда.
155
Бүгінгі күні отбасы әлеуметтік институт ретінде, әлеуметтік мәдени өзгерістер ішінде
маңызды орын алып отыр. Қоғам отбасының қарапайым түрде көбеюі мен жаңа ұрпағын
әлеуметтендіру қызметін орындауы кезіндегі мұқтаждығын, мүдделігін білуі қажет.
Әлеуметтік институт ретінде тек отбасы ғана қоғамды еңбек ресурстарымен, әлеуметтік
ролді орындаушылармен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, қоғамдағы отбасының ең басты
негізгі қызметтері болады. Олар: дүниеге адам әкелу, әлеуметтендіру, яғни балаларды осы
қоғамда өмір сүруге әзірлеу.
Отбасы – қоғамның ұяшығы, жеке тұрмыстың ұйымдасуының некелік одақ пен
туыстық байланыстарға негізделген ең маңызды түрі. Отбасы жеке тұлғаның және бүкіл
қоғамның өмірінде орасан зор орын алады. Отбасының маңызды сипаттамаларына оның
қызметтері, құрылымы мен динамикасы жатады [1. б 53].
Отбасының қызметтері. Отбасының белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандырумен
байланысты өмір әрекеті отбасылық қызметі деп аталады. Отбасы қажеттіліктердің қанша
түрін тұрақты, қайталанбалы формада қанағаттандырса, оның сонша қызметтері бар.
Отбасының қызметтерді атқаруы тек оның мүшелері үшін ғана емес, тұтас қоғам үшін
маңызды.
Отбасының тәрбиелік қызметі - әке және ана болу қажеттіліктері, балалармен
байланыс және оларды тәрбиелеу, ата-аналардың балалары арқылы «жүзеге асу»
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Тәрбиелік қызметінің орындалу барысында отбасы өсіп
келе жатқан ұрпақтың әлеуметтенуін, қоғамның жаңа мүшелерінің дайындығын қамтамасыз
етеді.
Отбасының шаруашылық-тұрмыстық қызметі – отбасы мүшелерінің материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандырып, олардың денсаулығын сақтауға септігін тигізетінінде
болып табылады: бұл қызметті орындау барысында еңбекке жұмсалған физикалық
күштердің қайта қалпына келуі қамтамасыз етіледі.
Отбасының эмоционалдық қызметі – оның мүшелерінің симпатияға, сыйластыққа,
мойындауға, эмоционалдық қолдауға, психологиялық қорғанысқа қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұл қызмет қоғам мүшелерінің эмоционалдық тұрақталуын қамтамасыз
етеді, олардың психикалық денсаулығының сақталуына белсенді түрде қолғабыс етеді.
Рухани (мәдени) қатынас қызметі – бос уақытты бірге өткізу, біріге отырып рухани
баю қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы. Ол қоғам мүшелерінің рухани дамуында
маңызды роль атқарады.
Алғашқы реттік әлеуметтік бақылау қызметі – отбасы мүшелерімен, әсіресе әртүрлі
жағдайлардың болуынан (жасы келу, ауру т.б.) өз мінез-құлығын әлеуметтік нормаларға
толық сәйкестікте өз бетімен құру қабілеті жеткіліксіз мүшелерімен әлеуметтік нормаларды
орындаудың қамтамасыз етілуінде.
Сексуалды-эротикалық қызметі – отбасы мүшелерінің
сексуалды-эротикалық
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы. Қоғам тұрғысынан алғанда маңызы – отбасы өз
мүшелерінің
сексуалды-эротикалық реттелуін, қоғамның биологиялық жаңаруын
қамтамасыз ете отырып жүзеге асырады [2 б 113].
Отбасы қызметтерінің бұзылуы – отбасының өз қызметтерін атқаруға кедергі жасап,
қиындататын, оның өмір әрекетінің ерекшеліктері. Бұзылуларға септігін тигізетін
факторлардың шеңбері кең: оның мүшелерінің тұлғаларының және олардың арасындағы
өзара қарым-қатынастың ерекшеліктері, отбасы өмірінің белгілі бір жағдайлары. Мысалы,
отбасының тәрбиелік қызметінің бұзылуының себебі ата-аналарда сәйкес білімдер мен
дағдылардың болмауы және олардың қарым-қатынасында бұзылулардың болуы мүмкін
(тәрбие мәселелері жөнінде қақтығыстар, жанұяның басқа мүшелерінің кірісуі т.б.).
Тағы да бір қиындық өз бейнесін баршаға мәлім «содан бері олар біртұтас сияқты
болып кетті» деген сөзде көрініс табады. Неке церемонияларында жиі айтылатын фраза
адам басқамен «құйылу» немесе «бітісу» арқылы жетілген бола алады дейді. М. Боуэн
керісінше, ондай жұптар ата-ана жанұясынан ажырай алмайды дейді, бұл олардың өз
араларындағы жақын қарым-қатынастардың қалыптасуын күрделендіреді. Ерлі-зайыптылар
156
бір-біріндегі айырмашылықтарды мойындауға қорқады, өйткені бұл айырмашылықтар
олардың әлсіз дамыған «Мені»-не қауіп төндіретіндей болып шығуы мүмкін.
Егер екеу бір-бірімен «бітіскен» болса, олар өзі және өз қарым-қатынастары үшін
жауапкершілікті тартуға жиі қабілетті емес болады. «Бітіскен» өзара әрекеттесу
жұбайлардың бірінің ойынша партнер оның бақытын қамтамасыз ету керек болғанда
орын алады да жиі дәл сол партнер жұбайлар арасындағы барлық туатын мәселелерден
кінәсі болып есептеледі. Мұндай отбасыларында партнер өзін басқаша ұстай қалса
болды, барлық мәселелер бірден шешіледі, жұбайлар бақыты өмір сүре қалады деген ой
бар. Өздерінің ортақ кінәларын айта отырып, жұбайлар өз қатынастары үшін
жауапкершілік алудан бас тартады.
«Бітіскен» ерлі- зайыптыларға келісімге келу қиын. Келісімге келу жұбайлардың
әрқайсысы белгілі бір шамада басқасына жол берді деген
сөз. «Бітіскен» өзара
әрекеттесуде күйеу жол беру бұл «берілу» деп есептеуге бейім, бұл онда өз «Мен»-ін
жоғалту қаупін тудырады. Осылайша, «бітіскендік» қарым-қатынастардағы приоритеттерді
рангілеуді күрделендіреді, ортақ өмірді жағымды ететін «айтылған» және «айтылмаған»
ережелерді жасап шығаруды күрделендіреді [5. б 37].
Сонымен қатар, психологқа көмек сұрап келгендердің жоғарғы пайызы ерлізайыптылардың некеге отырған соң қақпанға түскендей сезінетіндігімен байланысты.
Егер, некенің мақсаты ата-ана отбасынан кету болса, некеге отырған соң жастар үйленді,
яғни некенің мақсатына қол жеткізілді және оның негіздерінің жоғалғандығын
анықтайды. Күйеуге ерекше махаббатсыз шығудың себептері көп (ренжіткен сүйіктісіне
әдейі; өзін-өзі төмен бағалаудан ( «одан басқа мен ешкімге керек емеспін» ); мысалы, «20
жасқа дейін күйеуге шығу» сияқты бағдарламаны жүзеге асыру ретінде; мәртебе
тұрғысынан және т.б.). Кейде жұбайлар ата-аналарының алдында «тым асыққан» неке
үшін кінәлі (әсіресе, қарама-қарсы жыныстағы ата-ана алдында) сезінеді [6. б 75].
Ерлі- зайыптылар бір-бірінің өте әртүрлі екендігін
кенет анықтап, ол
айырмашылықтардан қорқуы мүмкін. Алғаш рет: «Егер біз осынша әртүрлі болсақ, бірге не
істеп отырмыз?» деп ойлануы мүмкін. Олар өздері бірдейлік деп түсінетін жақындықты
жоғалтудан қорқады да, әртүрлі тәсілдермен бұл өзгешелікпен күресе бастайды. Ең
алдымен, бұл айырмашылықтарды байқамауға тырысады. Өте жиі, ең ерте кезеңде жас
жұбайлар қайшылықтар мен сыннан қашады, себебі жанұяда жақсы атмосфераны сақтап
қалуға және басқаның сезімдерін жаралап алмауға тырысады. Біраз уақыт өткен соң, бұл
жасырын қарама-қайшылықтар өседі де, ерлі-зайыптылар үнемі ұрыс шегінде
болатындығынан, неге екені белгісіз бір-біріне жауап беруде тез және күшті қозатындығын
анықтайды [4.б 84].
Жас ерлі- зайыптылар махаббатпен және тек махаббат үшiн үйлендiк деп есептеген,
бiрақ күткен бақыт болмаған. Шынында, олардың қарым-қатынастарында эмоционалдық
құраушыны реалды бағалау емес, асыра бағаланған сексуалды фантазиялар болған.
Қайырымдылық пен басым болуға қажеттiлiк реалды сексуалдық қатынастардан маңыздырақ
болып шыққан.
Абыржуды бастан кешiру. Неге бiз бiрге тұрамыз? деп жұбайлар ойлана бастаған.
Бiзге керек пе, әлде мiндеттiмiз бе?
Жанұялық опасыздық және ажырасу қаупi – психотерапевтке жиi көмек сұрап келудiң
себептерiнiң бiрi.
Жауапкершiлiктен қашуға тырысу ретiндегi азаматтық неке. Әртүрлi қоғамдық
ұжымдардың, солардың қатарына феминистiк ұйымдардың ықпалымен отбасы ескiрдi, оның
орнына азаматтық неке немесе “байқау” ретiндегi неке келу керек деген идеялар қазiр кең
тараған. Бұл жағдай “Сиырды сүт iшу үшiн ғана сатып алу мiндет емес” деген немiс мәтелiне
сәйкес келедi. Отбасыдан әлеуметтiк қатынастарды реттеу формасы ретiнде алаңдаушылық
жағдайды тудырады. Джей Хейли ене және аталардың болуы – адамды жануардан
ажырататын жалғыз нәрсе болып табылады: көпшiлiк үшiн отбасылық өмiрдiң негiзгi
157
құндылықтары ретiнде салт-дәстүрлердi қадiрлеу және ата-аналар отбасымен байланыс
болып табылады.
Сексуалды кiшiгiрiм топтардың өкiлдерiнiң арасында керiсiнше, олардың некелерiн
заңдастыруды талап ету және оларға балаларды асырап алуға рұқсат етудi талап ету басым
[3].
Жас ерлі- зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастардың қиындығы бiздiң
ойымызша, ең алдымен, қазiргi отбасындағы күйеу мен әйелдiң мiнез-құлық өкілдерi күнненкүнге қаталдығының азаюымен шартталған. Қазiр әйелдердi өндiрiстiк iс-әрекетке көптеп
тартылуы, олардың бiлiмiнiң өсуi, күйеу мен әйелдiң тең құқылығы жөнiнде идеялардың кең
таралуы нәтижесiнде әйел мен күйеу жиi бiрдей әлеуметтiк статус және еңбекақыға ие,
отбасылық шешiмдердi қабылдауға тең қатысады [4].
Қазiргi кезде, сондай-ақ жастардың отбасылық өмiрге дайындығы жөнiндегi сұрақ
өткiр. Ең алдымен бұл мәселенi ата-ана отбасы табысты түрде шешкен болатын. Дегенмен,
қазiргi уақытта қарым-қатынастардың үлгiсiн балалар жиi белгiлi бiр жөндеусіз қолданады.
Сондай-ақ, көптеген жас адамдар бұл тұрғыдан алғандағы өмiрдiң сынақты кезеңiн үйден
тыс – студенттiк немесе жұмыс жатақханаларында бола отырып, ұстанымдар қалыптасатын
негiздер ретiнде мүлдем басқа нормаларды игередi [5. б.43].
Психологтармен қатар, әлеуметтанушылар өмiрдi 4 негiзгi кезеңге бөледi: а) бiрiншi
баланың тууына дейiн, отбасы, күйеу, әйелден, мектепке дейiнгi;
ә) төменгi мектеп жасындағы балалардан тұрады;
б) үлкен балалар әлi орта мектепте оқыған кез:
в) балалар бөлiнiп өз бетiмен өмiр сүрген кезең.
Әрбiр кезең алдындағының табиғи жалғасуы болып табылады, бiрақ әрбiреуi тек
соған ғана тән белгiлермен сипатталады. Әрбiреуiнде, ерлi-зайыптылар арасындағы қарымқатынастар, яғни отбасы тұратын жағдайлар сияқты, жұбайлар бiр-бiрiне сезетiн сезiмдерi
сияқты өзгередi және олардың өздерi де әртүрлi өмiрлiк жағдайлардың әсерiмен өзгередi,
басқа адамдарға айналады [4].
Жастарды отау құруға даярлайтын ата-ана, басқа да жанашыр жақындар, мұғалімдер,
дәрігерлер әрдайым есте сақтауға тиісті тағы бір ақиқат бар.
Адамның физиологиялық қызметі жан-жақты жетіліп, гүл қауызындай толысып тұрар
шағы оншалық ұзақ емес «жағдайды түзеп алайық, қызметте көрініп, ел қатарлы болайық,
бала қашпас» деп жүріп нағыз жас шағын өткізіп алып, содан опық жеп жүрген жас ерлізайыптылардың талайын көріп жүрміз.
Бірін-бірі сүйген жастар сүйгенінің болашақтарын ойлап, олар алдымен болашақ
мамандығының қамын жейді. Мамандықтың жақсы-жаманы жоқ, өз еркімен таңдаған
мамандығына ықыласпен берілсе, адал еңбек етсе, қай мамандық болмасын, адамды абыройатаққа жеткізеді, құрметке бөлейді.
Әрине жұбай таңдағандардың бәрі – қыздың сұлулығына, жігіттің көркіне, мінезіне
қарайды. Дұрыс десек те, бірақ жар болу үшін мұны да аз дер едік. Алдымен қыз бен жігіттің
қоғамдық жұмыстарға икемділігін байқаған жөн. Жас жұбайлар өз тапқан кірістерін бөлек
ұстамай, бірге ұстаған жөн. Солай басы құралған азды-көпті дәулетті әйелі орнымен
пайдалана білсе болғаны [6 ].
Бізде соңғы кезде жұбайлардың жас айырмашылығы көп әңгіме болмай жүр. Ал
жалпы алғанда, ер адам әйелімен құрдас немесе екі-үш жас айырмашылық болғаны дұрыс
сияқты. Халықтар достығын насихаттауда саяси-мәдени жұмыстар күшейген сайын
некелесуде тілдің, ұлттың айырмашылығы да көп әсер етпейтін анық.
Әдебиет
1. Александров И.Ф. Семья как первичная и как субьект права. Актуальные
проблемы поведения. 2003-№3
2. Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник для высш. шк. - М.: Аспектпресс, 1998.
158
3. Дымнова Т.И. Зависимость характеристик супружеской семьи от родительской.
Вопр. психол-1998-№2
4. Мы и наша семья. Книга для молодых супругов. Сост. В.И.Зацепин. - М.,1993.
5. Силяева Е. Г. Психология семейных отношений с основами семейного
консультирования. - М.: Издательский центр «Академия», 2002.
6. Черников А.В.: Системная семейная терапия - М.,2001
159
Секция 6
ЖАҺАНДАНУ АЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕПТТІК ЖҰМЫСТЫН
ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ В КОНТЕКСТЕ
ГЛОБАЛИЗАЦИИ
THEORY AND PRACTICE OF SOCIAL WORK IN THE
GLOBALIZING CONDITION
GLOBALISATION, COSMOPOLITISM, DEMOCRACY AND HUMAN RIGHTS:
WHAT KIND OF RELATIONSHIP ?
prof. Francesco Villa
Department of Sociology Catholic University, Milan (Italy)
The societies we live in nowadays are involved in remarkable processes of change, the
outcome of which is still largely uncertain. The sheer speed of current structural changes and their
impact on lifestyles, knowledge and culture, as well as on the social and political set-up is such that
new types of society are likely to emerge. Their configuration and aspirations may be value-laden or
discard values altogether but their main theoretical premises, communication systems and social
and political components are difficult to imagine at present.
To identify some elements of these processes of change we must focus on the more general
underlying phenomena, such as globalisation, with its economic, technological, socio-cultural
implications, and its links with communication and politics. In this context, before to deepen the
existing connections with the basic questions of democracy and human rights, I would like to
compare the phenomenon of globalisation with a further constant feature of the world we live in,
that is the cosmopolitism. In fact, these two phenomena are quite different in many respects, first
and foremost for their evolution and duration. Cosmopolitism is a phenomenon that goes way back
to Antiquity4, whereas globalisation is relatively recent, although some scholars trace its origins
back to the European expansion begun in the 15th and 16th centuries.
1. Globalisation: main dimensions
The term globalisation is used to refer to very different meanings and entities, to such an
extent that it runs the risk of becoming a generic, though evocative expression used to refer to any
processes that still require a clearer definition. Scholarly contributions have been made by
sociologists, economists, political scientists and experts in international relations, who have
variously attempted to decipher this phenomenon in its complex articulations. Instead of discussing
their definitions, I prefer to focus on four dimensions which clearly emerge from all the analyses
conducted to date: the economic, political, cultural and communicative dimensions.
1.1.1.1.
The economic dimension
From an economic point of view, globalisation consists in a growing interdependence
between national markets, implemented by various means: a growth in the volume and variety of
Ulrich Beck wonders how many ‘millennia’ come into the noun ‘cosmopolitism’ and points out that this term conveys
the most wonderful and at the same time the most fearsome stories (Beck 2003: 7).
4
160
goods and services exchanged internationally, an increase in international capital flows and a rapid
and extensive spread of technology. Such interdependence emerges through three processes:
a) the expansion of the goods and services markets enhances competition at a global level, forces
enterprises to devise new international strategies and to specialise in specific market sectors (the
well-known market niches) also determining numerous companies reshuffles and huge cuts to the
workforce;
b) the increase in number and size of multinational and transnational companies, with a continuous
growth of mergers in all sectors of economic activities causes the growing relocation of production
into the countries that offer the best advantages from the point of view of taxation and labours costs;
c) the creation of international financial circuits operating outside the jurisdiction of State control
authorities determines the emergence of centres of autonomous power, where unpredictability and
speculation are the norm producing severe side-effects on national economies, above all the weakest
ones.
Such processes cause profound modifications in the economic life of entire nations and
jeopardise political systems, which apparently are no longer able to enforce their management and
control powers or to govern the expansion of illegal markets controlled by international criminals
on a more and more global scale. Following agricultural economy, prevailing for millennia, and
industrial economy, a defining aspect of the nineteenth and twentieth centuries in the West, we now
seem to have entered the era of global financial economy (Ramonet-Chao-Wozniak 2004).
In this new context, globalisation processes undermine national markets, which founded the
power of national States; their demise modifies national capitalism and reduces the role of public
powers. States no longer have the necessary means to oppose globalised markets and their rulers are
forced to adapt to the general directives of economic policy-making defined by world institutions
such as the IMF, the World Bank and the World Trade Organisation. Since national central banks
have become independent from governments, to contrast possible hostile movements of capitals
States only control minimal reserves, trifling indeed if one considers the impact made by
international markets.
States, then, have no ways of curbing the movements of large flows of capital or of
counteracting market moves contrary to their own interests and those of their citizens. As a result,
many ‘global enterprises’ forfeit their national barycentre and thus become a mere network made of
different complementary elements, scattered across the planet only linked according to a purely
economic rationale and pursuing two fundamental objectives: the highest possible production and
income levels5.
According to Alain Touraine, the economic dimension plays an essential role and yet has to be
demystified. The true essence of globalisation, would in fact be ideological, since it involves a set
of trends, all relevant but scarcely homogeneous, which would in fact disguise a worldwide
capitalist offensive. Even claiming that a world society, essentially liberal, governed by markets and
unaffected by national political interventions, would be making an ideological statement to be
demystified as such - which would greatly enhance political chances both at a national and at an
international level (Touraine 2000).
1.2. The political dimension
On the subject Ramonet-Chao-Wozniak (2004: 337-338) wrote: “On the basis of these criteria, a French company may
ask for financing in Switzerland, set up its research centres in Germany, buy cars South Korea, open factories in China,
devise a marketing and advertising campaign in Italy, sell in the United States and have shares in companies in Poland,
Morocco and Mexico. The employees from the country of origin of the company are integrated within an international
labour system to their own disadvantage: since levelling takes place from below, weak salaries and minimal social
protection prevail. Warnings from the International Labour Office produce no effects. A global enterprise looks for
highest profits through delocalising and an unceasing increase in productivity; such obsession leads it to produce where
labour costs are the lowest and to sell where the standard of living is the highest.”
5
161
The prevalence of financial economy over real economy and above all politics may well
determine a crisis of national States, which have been the institutional basis for development over
the last few centuries. Political communities can no longer be regarded as self-restricted political
spaces, as they form complex structures involving overlapping powers, relations and networks in a
hierarchical and uneven distribution pattern. Even the most powerful States do not escape the
effects of changed conditions and the new structuring procedures of international relations.
In such a context, it is no longer possible to maintain that the seat of political power are simply
national governments: power is shared and negotiated by a number of authorities and agencies at a
national and international level. Some of the phenomena determining the population’s life
conditions – ranging from availability of consumer goods to the warming of the atmosphere – are
too vast in scale for national States to be able to solve them individually. In a world in which the
most powerful States make decisions that do not only concern their own citizens but also those of
other countries, in which transnational actors and authorities cross the boundaries of national
communities, the question of responsibility is no easy one to solve.
In any case, the political space needed to develop an efficient and responsible governmental
action no longer coincides exclusively with the nation-State. Hence the need to make existing
international bodies – including the United Nations, the World Bank, the IMF and the WTO – more
democratic to be able to manage the global dimension of the economy properly. To this effect we
may also interpret the creation of new political bodies endowed with supranational powers, such as
the European Union, especially in order to respond to the demand for monetary stability and for
suitable markets for the regional dimensions of global economy. On the other hand, we see an
attempt to define new political actors on a very local basis, as a response to the overwhelming
globalism and as an attempt to recuperate and to reinforce local identities while guarding them from
the threat posed by economic as well as cultural colonisation.
The basic problem is still to preserve the link between political systems and democracy, to
prevent democratic institutions from experiencing a dangerous legitimisation crisis, as global
economic processes cause a reduction in the power of the State and of citizenship’s rights,
particularly those social rights that are the greatest achievement of Western Democracies and of the
Social State built in European Countries.
Within globalisation dynamics, political action will produce positive effects only if the
democracy of choices and options is accepted in all fields (Sen 2000) hence also in the procedures
through which democracy itself may in the future turn into a global democracy (Holden, ed. 2000).
In the universal context, on the way to an ever stronger interdependence of peoples and nations, it
remains unclear whether democracy as theorised by Kelsen still remains the single reference point,
since Western individualism, with its utilitarian ethics and liberism in the economic sector hasn’t
always managed to respond convincingly to the huge social questions emerging on the world scene.
1.3. The cultural dimension
The spread of the media and of new information technologies has given the cultural sphere a
primary role within globalisation processes. The meeting of cultures, traditions, different national
histories is made easier not only by new technologies, but also by the increasing mobility of people
through ever increasing tourist and migration flow. This poses the problem of building a new
global culture, which may be interpreted in two opposite ways: as the acceptance and promotion of
mutual differences, or as an encouragement to become more homogeneous and similar.
In Smith’s view (1993) indicators of further homogeneity have certainly increased (above all
youth consumer goods, the use of English as lingua franca, an internationalisation of scientific
communities; ecumenical movements in the religious context), but a great many differences and
sources of conflict are still to be overcome and this involves social and political changes that are not
easily achieved. On the other hand, the resilience of national and ethnic cultures largely depends on
the demand for personal and collective identity that global culture is unable to meet.
Huntington (1993) prefers to refer to ‘global cultures’ – i.e. globalisation trends in different
cultures – and envisages civilisation clashes between different historical and cultural traditions
162
which he regards as hardly compatible, precisely because they derive from complex identity mixes
and closed interests. Some scholars, on the other hand, would not accept such apocalyptic scenarios.
For instance, Amartya Sen (2000) maintains that the rationality and freedom of social actors may
critically come to bear on particular identities which hence should not be regarded as permanently
predetermined by nations, ethnic groups or religions. In any case, theoretically speaking, one may
envisage different strands of intercultural relations:
- firstly, assimilation, if the predominant culture prevails on the other particular cultures, absorbing
them within itself without respecting their specific traits and differences and adopting intolerant
positions against them while forcing them to assimilate to the prevailing models, with the
corresponding risk of cultural assimilation;
- secondly, homogeneization, providing for a new global culture, encompassing all others, giving
rise to a single complex cultural reality, different from previous ones; in this case also we run the
risk of cultural assimilation and of losing the wealth of cultural diversity;
- thirdly, pluralistic integration, when each culture preserves its own identity in a context of
dialogue, of tolerant interaction, of mutual exchanges and shared common norms; in this case the
problem is the identification and implementation of such shared common norms, without which no
integration is ever possible;
- fourthly, self-referential separation, whereby a belief in the superiority of one’s own values and a
wish to safeguard one’s own identity determine the refusal of intercultural dialogue and of
interethnic communal life, resulting in intolerance, xenophobia and racism.
Bearing in mind these possible theoretical interpretations, the multiplicity of cultures and
ethnic group meeting and interacting within globalisation processes leads one to believe that
suitable governmental strategies should be designed to achieve balanced pluralistic integration and
provide for multiculturalism and multiethnicity. This should be done within the framework of
universal human rights protection advocating the freedom of individuals vis-à-vis their communities
and paving the way for a happy dialogue between different cultures (Cesareo 2000).
1.4. The communicative dimension
Problems concerning the economy, politics and culture also concern the
communicative dimension of globalisation. The new media, thanks to the development of
multimedia technologies, have made the planet ever more interdependent, making it possible to
know instantly what is happening in the most diverse places and, among other things, the rise of
cultural and political movements spread across the globe. New communication technologies above
all and IT networks in particular have made it possible to create a single financial world market,
allowing for large scale speculations through trading on line. There is a risk then that the existing
social differences may be heightened by an uneven access to communicative opportunities. This in
turn would be due to a partial spread of resources, as well as to the high costs and complexity of the
new technologies themselves.
Besides, in the IT networks there are vast blank areas, especially in the developing
countries, so that events concerning them are not allocated suitable communication slots in the
present media system, controlled by monopolies and oligopolies, public and private capital,
economic and political interests. Considering that 80% of news comes from the so-called developed
countries, inhabited by 20% of the whole of the world population, it is possible to know what is
“breaking news” for the media and to realise how far away, in spite of appearances, the ‘global
village’ predicted by McLuhan still is.
The news flow is often detached from the context and comes to a saturation point over
which any new information is irrelevant, for the volume of media materials reaching customers is
far greater than what may be absorbed, hence it generates confusion and disorientation. It is difficult
to identify relevant information and to check the truthfulness of news. Thus particular interests can
easily be smuggled in as truths.
Besides these risks a dispute arises between those who defend the educational and
social role of the media and those who, on the other hand, regard them as entertainment and show
163
business: it is the contrast between the public service model and that of private entrepreneurial
undertaking. The advocates of the social function of the media highlight that information is an
essential tool to enhance the political participation of citizens, on which grounds access to
information and communication must be regarded as an essential public convenience.
The main problem then seems to be setting up a communication system that may be
both pluralistic and capable of indicating relevant facts and processes, with an adequate ability to
contextualise information and to interpret it critically. A globalised society is then faced with
delicate and complex problems: namely extending information both on the giving and the receiving
side to all peoples and in each of them to the highest possible number of people, while protecting it,
at the same time, from particular interests and from technically effective potential manipulation as
well as looking for a truly manageable volume when faced with superabundant information.
2. About cosmopolitism: a few introductory hints
The word ‘cosmopolitism’, in its etymological meaning, refers to the world (cosmos) as a
single city (polis). As a result, all world inhabitants should have granted the same citizenship rights
wherever they should live. The German term Weltburger is a very efficient indicator of this notion
of world citizenship, but it remains ideal, an ideal type, as it were, of which we have no concrete
representations, apart from those who “feel” world’s citizens for a particular personal sensitivity of
their own or on account of universal moral, philosophical and religious convictions.
In actual fact, history presents us with manifestations of cosmopolitism of a particular, not a
universal kind, i.e. with “worlds” which formed a single “city” for political, cultural, religious and
economic reasons. We can thus distinguish a ‘coercive’ cosmopolitism based on a political
dimension, an ‘elective’ cosmopolitism with two subtypes, one based on culture and one on religion
and finally a ‘utilitarian’ cosmopolitism based on economic grounds, in addition to the universal
and altruistic cosmopolitism we mentioned earlier on.
I. Coercive cosmopolitism. To give you some examples, the Roman Empire – especially in the
period of its greatest expansion – was a cosmopolitan world, in which a multiplicity of nations,
peoples, cultures and religions lived side by side and integrated more or less by coercion or force 6.
The unifying elements were the force of Roman legions, the Emperor’s own authority, Roman law
and Latin as a lingua franca. Actually, all Empires have almost invariably been cosmopolitan
worlds unified by force. In the European Middle Ages an original form of political cosmopolitism
was lived out in the Holy Roman Empire, defined by some historians as a res publica christiana
(Falco 1958). In this context we find some common references to the universal authorities of the
Pope and the Emperor, to the use of Latin again, in addition to Christianity as the real unifying
factor of Medieval Europe. We could draw a long list of coercive cosmopolitan Empires: Charles
V’s Absburg Empire, Napoleon’s Empire, the British and Soviet Empires, with different degrees of
coercive unification and of tolerance of diversity. To this day the British Commonwealth is a
cosmopolitan world, the heir of the Empire, in which coerciveness has been replaced by elements of
mutual economic convenience.
II. Elective cosmopolitism, based on cultural grounds. In addition to the type of cosmopolitism
dominated by political power as unifying force, in history we can trace cosmopolitan experiences
based on elective cultural grounds: think of ancient Stoicism, Humanism and the Renaissance, the
Enlightment, the cultural movement behind the French Revolution, Romanticism and Socialism in
its various forms, modern scientific culture, with its contemporary developments and its offshoots
in different international scientific communities, are all cultural worlds encompassing different
peoples and several nations through a process of spontaneous spreading. Moreover, we should not
forget the type of cultural cosmopolitism represented by international youth movements, with their
own forms of subculture and counterculture, ranging from Hippies to Punks.
III. Elective cosmopolitism, based on religious grounds. This kind of cosmopolitism may be found
within the great religions throughout the world. Among these Catholicism is undoubtedly a very
significant experience: a single faith, freely shared by several peoples, nations and cultures gathers
6
The highest degree of integration could be achieved by acquiring Roman citizenship, thus becoming cives romanus,
with the accompanying duties and privileges.
164
up into a single ‘world’, or rather a single religious universal community, various elements of
cultural and ethnic diversity. The author of the Letter to Diognetus described the earliest Christian
communities as follows: “They live in their own homeland, but are like foreigners, they take part in
everything as citizens and they bear everything as aliens, every foreign land is their homeland and
every homeland for them is a foreign land”7. I shouldn’t think one can find a better definition of
elective cosmopolitism rooted in a religious experience. Furthermore, over the last decades new
forms of cosmopolitism have been developing also in the relationships between different religions,
with interesting proposals of dialogue and collaboration across denominations and religions. The
world religions meetings in Assisi in 1986, 2003 and 2011 are a significant example of such interreligious cosmopolitism, as a means to promote world peace efforts.8
IV. Finally, we have to mention utilitarian cosmopolitism on economic grounds, which has
accompanied the gradual development of trade throughout the world. Multinational (or
transnational companies or corporations, whichever you prefer) are its most recent expressions. It is
a very peculiar kind of cosmopolitism, for it differs for its extreme specificity from the political,
cultural and religious ones. These more general forms of cosmopolitism impinging on a number of
aspects of human life and activities tend to be all-encompassing. Cosmopolitism rooted in economic
needs only concerns consumption and profit expectations on which market transactions are based. It
is therefore a very instrumental kind of cosmopolitism, as instrumental as the rationale guiding
economic activities, as famously argued by Weber. It is a form of cosmopolitism that is intertwined
with the economic dimension of globalisation and with the interests of market economy. The chief
executives of large multinationals experience such cosmopolitism so much as to feel global citizens,
without at the same time ceasing to defend the economic interests of their own companies and even
some times taking xenophobic positions in their own homeland9, or – alternatively – xenophilous
positions, with dangerous effects on their countries of origin, like in the case of Sergio Marchionne,
chief executive of the Fiat-Chrysler Group.
Whereas at the roots of cosmopolitism we can find political, cultural, religious and economic
factors, it is worth remembering that its opposite is nationalism10. Historically nationalism is selfreferential and xenophobic, banning foreigners and aiming at expanding one’s own dominions and
territories. Whereas a cosmopolitan person feels a world’s citizen and is at home in any nation, a
nationalist feels strictly bound to the fate of a single particular nation, which he would like to rule
above all others.
In many respects, the opposition between cosmopolitism and nationalism recalls that between
universalism and particularism. A cosmopolitan person is open to difference and to the universal
dimensions of human communal life, whereas a nationalist is closed within his or her particular
framework, which becomes an absolute value and a yardstick for anything. Before trying to explore
potential links between cosmopolitism, globalisation, democracy and human rights, I suggest
dwelling briefly on some paramount features of current connections between cosmopolitism and
globalisation.
3. Cosmopolitism and globalisation: what links may be possible?
Given the vast and multi-faceted notions of cosmopolitism and globalisation and the big
number of interpretations proposed, their mutual implications are also numerous. In this section I
shall only list those I regard as most interesting.
3.1.1.1. Ulrich Beck’s proposed interpretation
7
Letter to Diognetus, ch. 5.
It should not be forgotten that the 2003 meeting was explicitly summoned by Pope John Paul II to reconfirm how the
main world religions upheld peace against the Iraq war.
9
This is the case of the Danish enterpreneur referred to by Beck in his work (Beck 2003: 11-13).
10
On the classic opposition between cosmopolitism and nationalism see Marcello Veneziani (1999). Beck prefers to
emphasise the antithesis between cosmopolitism and patriotism (Beck 2003).
8
165
Beck proposes a profound analysis of the links between cosmopolitism and globalisation in a
number of his works (2000, 2003, 2004). The starting point of his remarks is the distinction
between globalism and globalisation. For Beck (1999), globalism amounts to a particular
interpretation of globalisation, focusing on the absolute predominance of the market over anything
else, in line with the most rigid strands of global new liberism. Beck lists as many as ten mistakes of
globalism (1999: 141-153) and develops a harsh critique of global new liberist ideology, of its
monodimensional economic approach, of its narrow-mindedness, of its apolitical authoritarianism,
of its arrogance and its old-fashioned nature. Between globalism and cosmopolitism there can be no
significant relations, since the former is monodimensional and linear in character whereas the latter
is multidimensional and composite.
On the other hand, there is a number of links between globalisation and cosmopolitism that
Beck investigates in an attempt to qualify a cosmopolitan view of globalisation. According to Beck
there are ultimately two ways of conceptualising globalisation in the social sciences. The first is
represented by those, such as David Held (2002), who stress the category of interconnection, which
highlights growing interdependence, networks and global flows, while still positing national units
and using methodological nationalism as an analytical criterion. Socalled ‘cosmopolitanisation’ is
the starting point in the second conceptual framework, setting globalisation within the sociological
analyses current in the societies of national States. The latter clarifies the modalities through which
different social structures and institutions have become intrinsically transnational (Beck 2003: 139).
In other words, Beck proposes to adopt a ‘cosmopolitan outlook’ and a methodological
cosmopolitism, as distinct from traditional forms of cosmopolitism, as an alternative to the ‘national
outlook’ and to methodological nationalism in the interpretation of current globalisation processes.
The ‘cosmopolitan outlook’ may be distinguished from traditional cosmopolitism because it
replaces the opposition between cosmopolitism and nationalism with a logic of coexistence of
moderate forms of national belonging with a realistic cosmopolitism: the either/or (aut-aut)
alternative logic is to be replaced by that of both/and (et-et), a distinction made to include otherness
into a single “cosmopolitan outlook”.
Beck’s historical and sociological analyses are very wide-ranging, complex and subtle. Without
dwelling on an exhausting review of his ideas which would require a long in-depth analysis, I think
that his distinction between new liberist globalism and cosmopolitan globalisation is clear,
understandable and acceptable: the connection between globalisation and cosmopolitism is only
possible by overcoming the mistakes of economic globalism (of a new liberist kind) and by
replacing methodological nationalism with a ‘cosmopolitan outlook’. The latter is the guiding motif
of innovative forms of transnational political action, aimed at building new cosmopolitan
institutions in which national differences may coexist and be expressed freely and peacefully.
According to Beck, we are dealing with a concrete utopia that is worth believing in. He suggests to
experiment with it by opening political spaces at a national and transnational level, to build up a
viable cosmopolitan democracy, avoiding empty words and abstract ideals.
3.1.1.2.Ecological sustainability
Ecological sustainability is another area in which cosmopolitism and globalisation can be
compared. In this case also problems arise from the economic dimension of globalisation for the
well-known difficulties related to the use of the planet’s natural resources and to the pollution
produced by extensive industrial production. Some experts believe that if the whole of the world
population were to reach the average consumption levels of western countries, two more planets
like the Earth would not suffice to gather all the litter produced.
In other words, there are problems of environmental compatibility for the development model
that globalisation looks to extend to the whole world and based on the unlimited growth principle.
The planet’s resources remain limited. In this respect, Daly and Cobb’s remark concerning
‘misplaced concreteness’ (Daly-Cobb 1996) are quite interesting. What development model is
compatible with the planet’s resources for its population to survive? This is a global question to
which neither globalism nor globalisation have yet been able to give a satisfactory answer. Is it
166
possible to find an answer up the cosmopolitan road ? Universal cosmopolitism, based on
recognition of the other party’s otherness, also recognises the otherness of the natural environment
and respects and protects it as a common good for the whole of humankind. Such common good is
to be shared to meet the requirements of justice and solidarity. This instils an attitude of profound
respect for the environment which often clashes with environmental exploitation and manipulation
by those pursuing a utilitarian and particularistic approach.
As far as the ecological question is concerned, then, an initial theoretical opposition may
eventually yield a virtuous link between globalisation and cosmopolitism, precisely because a
cosmopolitan person regards the whole world as his or her own home. Such a person is therefore
better placed to highlight this issue as against other problems and threats that may jeopardise the
common home of all humankind. Moreover, a cosmopolitan person may truly be concerned for the
good of others and wonder what type of development a people may need, regardless of models
proposed by western globalisation. The good of a people is not determined a priori by the yardsticks
of economic utilitarianism, but it is to be pursued each time taking into due account any specific
historical, cultural, ethnic and environmental differences. It is vital then to face the problems of
development in a cosmopolitan way, to devise a cosmopolitan development model, without any
ideological imposition of readily made criteria and models, based on approaches that are distant and
alien to the local mentality and culture.
3.1.1.3.Cultural sustainability
Cosmopolitism acknowledges and upholds cultural differences and the multiplicity of
existing cultures; globalisation, on the other hand, is often blamed for wishing to impose upon the
whole planet a single way of thinking and a single global culture. In other words, cosmopolitism as
such cannot give up being multicultural and multiethnic, whereas globalisation, above all in its
globalist version, inevitably tends towards monoculturalism. This monocultural character of
globalisation is interpreted in various ways: Serge Latouche (1992) refers to the ‘westernisation’ of
the world, whereas others argue for an americanisation or McDonaldisation of society (Ritzer
1996). An americanisation of the world, in particular, would be effected by the worldwide
imposition of a triple hegemony: military, economic and ideological (Beck 2003: 133).
American economic hegemony would involve spreading a new liberist view of market
economy, which would benefit multinationals of american origin tending to accumulate capitals in
rich countries, whereas ideological hegemony would point to a universal spread of american
democracy and its values, as well as the civil rights it is based on. Leaving aside for the time being
the problems connected with military hegemony, which, at any rate, is self-evident throughout the
world, it may be observed that globalisation in this meaning poses serious problems of cultural
sustainability, since the imposition of a single culture and of a single conception of market economy
clashes with the existing cultural and ethnic differences. From this point of view, on 9/11 the World
Trade Center in New York was chosen by blind terrorists as an emblem.
American globalism (the triumph of global America) results in a chain of paradoxes, bearing
in mind that the US has been a cosmopolitan State since the beginning, aided by different ethnic
groups coming from various parts of the world. Moreover, the great majority of American citizensas individuals - are not prone to xenophobia and to nationalistic arrogance. How can the United
States become heirs of a monocultural nationalism which would make them feel the leading nation
on earth? We are faced with one of the paradoxes resulting from a nationalistic view of
globalisation and spreading the idea of globalisation as a form of americanisation of the planet as a
whole (Beck 2003: 134).
The spread of the English language, as a tool of global communication, may also be set within
the framework of a monocultural view of globalisation, above all if this implies demising or failing
to recognise values present in different linguistic traditions. Language is not only a means of
communication, but also an expression of the values, mindframe and culture of a given civilisation:
undermining the value of local languages may bring about a refusal of the English language, as
evidenced some time ago in a letter to one of the main Italian newspapers, ‘Il Corriere della Sera’.
167
A reader complained about the invasiveness of English in Italian national culture: “English is a
barbaric language, an awful predators language, essentially conveying the values of capitalism”. I
do not agree with such a definition of English as a mere expression of the values of capitalism, but
it is up to the English-speaking countries to prove it clearly and unmistakably wrong to the whole
world.
3.1.1.4.Political sustainability: what kind of democracy ?
One of the most serious problems concerning globalisation processes is their degree of democracy.
Who is the ruling and guiding hand of these processes, since they are transnational phenomena
escaping the control of individual States? Are existing international institutions (WTO, IMF, World
Bank.) adequate and are they expression of a real democratic will or are they not controlled by the
stronger States and by high oligarchic concentrations of economic and political power? Will the rise
and growth of localist and nationalist movements possibly have an impact on globalisation
dynamics?
Each of the questions raised may call for a separate study along the lines of previous
investigations by social scientists coming to more or less optimistic conclusions. Some refer nonoptimistically to situations of post-democracy (Crough 2003), while others, even more
pessimistically, claim that politics has come to an end (Latouche 1998); some, on the other, wish
that the emergence of transnational, cosmopolitan movements may be able to contrast the negative
effects of globalism, and put forward a redefinition of power in the global era (Beck 2003: 231-245,
2010).
In this respect, I would join the optimists camp and follow Beck’s argument, namely that if
globalism represents a threat for democracy, cosmopolitism may, on the other hand, be regarded as
the new leading concept to describe the ways in which globalisation can be compatible with
politics. For cosmopolitism entails inclusive (both-and, et-et) not exclusive distinctions (aut-aut), as
nationalism does. Cosmopolitism is thus available to develop new forms of belonging and
affiliation, without giving up its own origins. Only within the cosmopolitan democracy framework
it is possible to make inequalities and differences meet, it is possible to be at once the same and be
different and ultimately free to abstain from a binding choice between two destructive options,
namely living together as individuals giving up their own differences, or living separate lives within
homogeneous national States communicating only through markets and violence. Only a
cosmopolitan State accepting nationalities can override such alternatives.
For nationalists this is nothing but unrealistic Utopia. On the other hand, it is worth remarking
that some basic aspects of this utopia have already been implemented in all those countries in which
democracy and human rights have been prevailing on autocratic and nationalist systems. In Beck’s
opinion, the notion of a cosmopolitan and transnational State may be defined by contrasting it with
three positions: a dangerous national self-sufficiency, the new liberist idea of the minimal and
deregulated State intervention in the economy, the imperialist model of a global State. He also
argues that a cosmopolitan Europe made of differences may embody such an ideal transnational
State (Beck 2003: 242).
If we accept these arguments, the democratic sustainability of globalisation processes is
directly proportional to their flexibility and ability to adapt to the cosmopolitan prospect of their
implementation. Here is a new interlacement between globalism and cosmopolitism. All those who
believe in the values of democracy and who are committed to their real, not merely formal,
implementation everywhere on earth should really focus on these values themselves.
3.1.1.5.The question of human rights
The historical and geographical perspectives of democracy cannot be isolated from the question of
human rights, since democratic regimes have been providing a context for the widest affirmation of
civil, political and social rights. What is the link between globalisation and cosmopolitism in the
area of human rights? If no democracy exists without respect for human rights, then democratic
globalisation is not possible in all those countries where human rights are not respected.
168
We witness many cases in which economic globalisation advances alongside appalling human
rights violations. China is the single most important example of a country where an authoritarian,
repressive regime denies his own citizens the most basic civil, political and social rights.
Paradoxically this situation presents extremely favourable conditions for the companies, whose
workers can neither make complaints or strike to defend their rights without very severe sanctions.
This set of authoritarian, repressive conditions guarantees a discipline and a commitment of workers
that is inconceivable in democratic countries and is ‘extremely moving’ for those western
entrepreneurs who invest in such countries.
Within a new liberist approach it is hardly relevant that China has the world record of capital
executions, jails dissidents, workers suicides, controls and censors the media. It is hardly relevant
that in Beijing the student uprise in Tienanmen Square was repressed with the proclamation of
martial law, with the intervention of the army and the use of tanks, besides the killing of 5000
dissidents. Globalism shows its cynical face here, in using different measures according to the
different economic weight of the States involved: namely if an authoritarian State violates the most
basic human rights, but it has the size, power and economic standing of China, then anything
becomes acceptable…..What really matters, after all, are the market size, an opportunity to increase
economic exchanges and to heap new riches and large capitals.
However cosmopolitism has to deal with the question of human rights, since its intrinsic
multiculturalism and its intrinsic multiethnic perspective can lead it to accept situations in which
such rights are violated. Here the debate becomes extremely steamy, since some even questions the
very existence of universal human rights. Multiculturalism can indeed leave room for relativistic
positions and attitudes based on the assumption that all cultures have the same value and making it
impossible to define precise criteria to evaluate the contents and rules operating in each individual
cultural context.
If multiculturalism coincides with cultural relativism, then you can accept all moral choices,
all cultural expressions and models, even those contradicting universal human rights. This would
then result in a relativistic cosmopolitism, quite different from the universalistic one referring to
universal human rights, as they have been defined at a global level in the Universal Declaration of
Human Rights, approved by the United Nations Organisation on the 10th of December 1948.
There is no doubt a great deal of work remains to be done on these subjects, both within
individual national cultures and at the level of intercultural and transnational interchange and
dialogue. At any rate, I believe that the subject of human rights may turn out to be a very significant
theoretical link between the various interpretations of globalisation and those of cosmopolitism,
inasmuch as it is an indispensable question in both cases. Cosmopolitism, on the one hand, has to
remain universal, globalisation, on the other hand, must deal with the problem of what is universal
and of what is particular in the processes in which it comes into play, by setting criteria for ethical
behaviour which should prevail on utilitarian globalistic criteria.
Is a cosmopolitan globalisation of human rights ever conceivable? What are the indispensable
universal values and the particular elements to be found in different cultures? How is it possible to
establish cultural and political fora suited to provide guidelines concerning the respect and
implementation of human rights, so as to promote their dissemination in all the countries affected
by globalisation processes ? Here too we are faced with a number of questions with no easy
answers. A great deal of work will be needed to find new forms of convergence between
globalisation and cosmopolitism, within a broad cultural perspective accounting for semantic
universals and the corresponding differentials to be found in each culture.
3.7. Comparing Europe and America: what kinds of cosmopolitism and of globalisation ?
According to Jeremy Rifkin (2004), two hundred years ago the founding fathers of the United
States of America presented humankind with a dream which changed the world, but that now seems
to be declining as a new generation of Europeans is creating a radically different dream, more
suitable to face the challenges of a global society. This European dream would be rooted in a long
process of critical reflection on some key notions of modernity, still regarded as indisputable in
169
America: namely individualism, free market, the national State and the scientific exploitation of
nature.
In other words, the European dream would attach greater value to community relations than
to individual autonomy, to cultural differences than to assimilation, to the quality of life rather than
to the accumulation of wealth, to sustainable development rather than to unlimited economic
growth, to universal human rights than to property rights, to global co-operation than to the
unilateral wielding of power, to the construction of peace than to investments on the military and on
war training.
A Europe built on cultural differences looks then more cosmopolitan than America, the latter
in turn preferring to assimilate differences. In actual fact, the assimilation of newcomers by the
original Anglo-Puritan stock has been a constant preoccupation throughout American history. Even
facing the massive invasion of new ethnic and cultural groups, the American tradition harkening
back to those Puritan origins has always been able to react effectively. The new demographic and
linguistic phenomena, such as the most substantial group nowadays, the Spanish-speaking Latin
American one, when clashing with the American mindframe and culture, have most often preserved
only the most superficial aspects of their identity. They have lost their own original traits and
acquired the values and ideals of their new homeland, regarded by some as a transposition into the
social, political and economic arena of the ideals and values of the Puritan religious tradition 11.
The more cosmopolitan character of Europe, giving priority to cultural differences rather than
to an assimilation approach, would also be apparent in the motto chosen by the European Union:
“unity in diversity”. This motto shows that unity is possible while respecting existing differences,
whereas the similar motto of the United States of America (e pluribus unum) mostly points to a
unifying process in which a pre-existing multiplicity is reduced to unity.
According to Rifkin (2004: 199), in the new scenario of global economy, marked by growing
complexity and interdependence, opportunities can be created almost exclusively around shared
risks, rather than around exclusive interests and individual entrepreneurial risks. For survival trust,
reciprocity and co-operation are more important than rough individualism and aggressive
behaviour. The very same conditions that are pushing towards a co-operative economic model,
based on networking architecture, are also influencing politics. Just like multinational companies,
national States are also slowly joining co-operative networks, to adjust more efficiently to a
globalised society. The European Union would then be the most advanced example of the new
transnational governmental model, and for this reason observers worldwide would give its
successes and failures their full attention.
In this respect, Hutton has observed a strong contrast between the essential elements of
economic efficiency and social fairness current in Europe and what he calls American
‘conservative’ globalisation, centred on an instinctive unilateralism: “The United States love
depicting themselves as an extra-ordinary civilisation, charged with the sacred obligation, to
themselves and to the world, to be guardians of the only right way. They have fought against and
defeated first fascism and then communism . Nowadays, they feel they are the only existing North
Star, the only authority capable of defining what is possible through consecrating the economy and
society to the value of freedom” (Hutton 2003: 184).
In other words, the United States would still be strongly influenced by the sense of a particular
fate and still be convinced of their own universal saving mission for all humankind: “This land has
been placed here to be discovered by a special people, by a new progeny of human beings called
Americans…..(destined) to reshape the world from scratch and to build for the whole of humankind
a delightful city set on the mountain top”. It is not a quotation from a speech by Winthrop or a
sermon by Edwards, but the Closing Statement ending Ronald Reagan’s presidential campaign in
1980. Also Kennedy’s idea of the New Frontier and the new conservative notion of exporting
american freedom, democracy and values throughout the world, without refraining from military
11
These values are: purity, moral sincerity, necessity to fight for a right cause, life as a trial and as self conquest,
besides conquest of their own environment, as well as of the ideals of work, of efficiency, of success, of freedom as
possibility to realize his/her own destiny (Buzzi 1994; Miller 1973).
170
action – if necessary – are entirely in tune with the spirit of the universal mission reserved
exclusively for the United States.
To sum up, the United States and Europe would be marked by different levels of
cosmopolitism and nationalism, besides different developments of the economic, political and
cultural dimensions of globalisation. At present, Europe prefers a more cosmopolitan model (Beck
2006), marked by processes of pluralist integration to the american model of assimilation within a
single strongly self-referential culture to be duly exported throughout the world. Moreover to the
political-free and strongly competitive forms of globalisation, advocated by the United States,
Europe would prefer more co-operative, participated forms respectful of social rights and of the
natural environment. These amount to different ways of conceiving cosmopolitism and
globalisation within the complex scenario of today’s world. These could spark an interesting
comparison over the next few years, especially if Europe is up to the expectations and hopes many
place in its future (Barcelona 2005).
4. Conclusion: what kind of relationship ?
By following through all the cross-references between different forms of cosmopolitism and
globalisation in the various realms of their mutual interaction, we can say that cosmopolitan
globalisation will only develop if a co-operative approach – at an economic, political, cultural,
religious and communicative level – prevails upon an individualistic, competitive, self-referential
and utilitarian model proper of the new liberist globalism. The preferential adoption of
cosmopolitan alternatives may contribute to render globalisation sustainable from a geographic,
ecological, social, cultural and political viewpoint.
More specifically, as far as the ecological question is concerned, given its general character, I
believe it is important to highlight the essential virtuous relationship to be established between
globalisation and cosmopolitism, in such a way as to develop and to spread a clear perception of the
biosphere as the common home of the whole of humankind and of all the peoples in it. In view of
this, the planet’s resources, that are necessarily limited and in some cases irreproducible, will have
to be used in a virtuous and co-operative manner to fulfil the vital needs of the world population and
should not be intensively exploited exclusively to meet particular needs of financial accumulation
(Latouche 2003).
Moreover, the question of human rights will have to be an area of special concern, as regards
the links between globalisation, cosmopolitism and universalism. It may be useful, in this respect,
to refer to human rights as codified in the Fundamental Charter of Human Rights of the European
Union, approved in Nice in the year 2000 and attached in 2004 to the Constitutional Treatise of the
European Union. The Charter upholds the indivisible and universal values of human dignity,
freedom, equality and of solidarity, as well as the principles of democracy, citizenship and the rule
of law. In the analytical description of the universal values of dignity, freedom, equality and
solidarity are listed eight areas in which human rights should apply: namely social security, health,
social aid, family, education, work, housing and natural environment.
With this Charter, then, Europe asserts the great importance of social rights, in addition to
civil and political rights. Perhaps this is precisely one of the most substantial current differences
between the general orientation of the European Union and that of the US. In Europe there are some
people who believe that social rights may serve as guidelines for globalisation processes and that
their worldwide implementation may become the universal goal to be preferred to all other
particular interests. Are we faced with yet another Utopia? For sure, were it feasible to link a
cosmopolitan globalisation with the global enactment of social human rights, we would witness a
radical shift in the way its opponents perceive globalisation: it would no longer be regarded as
exclusively subservient to the economic interests of the richest countries and of the american,
european and asian multinational corporations, but it would turn out to be serving the social rights
of the world population.
In any case, the current differences between Europe and America will have to give way to an
unceasing dialogue, aimed at finding the best solutions for the numerous problems to be tackled on
171
the world scene nowadays, particularly focusing on the question of human rights. Such a dialogue
will turn out to be fruitful only if Europe manages to implement some elements of the European
Dream as theorised by Rifkin and if the United States manage to overcome the unilateral approach
that gives absolute priority to their own national interests above all others, in their relations with the
rest of the world. These basic historical and political conditions are very essential to avoid the fall
into the globalism and to develop a globalisation very open and able to have good and real
influence on the historical process for the achievement of human rights, of democratic values and of
universalistic cosmopolitism.
Only in this way we’ll be able to realize a virtuous circularity among human rights,
democracy, cosmopolitism and globalisation. Under the positive influence of the first three
elements, globalization – in its turn – could have positive influence on the processes of human
rights achievement and development of democracy and cosmopolitism. The optimal relationship
among our four elements, consequently, comes out as circular. In order to develop this circularity in
a virtuous way, which could affect on the complexity and various diversities we live in, it’s
necessary to suggest – together with Beck (2003) – the beginning of political, transnational and
cosmopolitan movements, able to contrast the negative effects of the new liberist globalism and to
steer the globalisation towards the “promise land” of human rights, democratic values and
universalistic cosmopolitism.
References
Albrow M. (1996), The Global Age, Polity Press, Cambridge
Appadurai A. (1996), Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalisation, University of
Minnesota, Minneapolis
Barcellona P. (2005), Il suicidio dell’Europa. Dalla coscienza infelice all’edonismo cognitivo,
Edizioni Dedalo, Bari
Bauman Z. (2004), Wasted Lives, Polity Press
Beck U. (2010), Potere e contropotere nell’età globale, Laterza, Roma-Bari
Beck U. (2004), Lo sguardo cosmopolita, Carocci, Roma
Beck U. (2003), La società cosmopolita. Prospettive dell’epoca postnazionale, Il Mulino, Bologna
Beck U. (2002a), The Cosmopolitan Society and its Enemies, in”Theory, Culture & Society”, n. 1-2
Beck U. (2002b), Macht und Gegenmacht im globalen Zeitalter, Suhrkamp, Frankfurt
Beck U. (2000), Il manifesto cosmopolitico, Asterios Editore, Trieste
Beck U. (1999), Che cos’è la globalizzazione, Carocci, Roma; Was ist Globalisierung ? Suhrkamp
Verlag, Frankfurt am Main 1997; What is Globalization, Polity Press, England 2000
Beck U. (1997), The Reinvention of Politics, Polity Press
Beck U. - Giddens A. - Lash S. (eds., 1994), Reflexive Modernisierung, Polity Press, England
Beck U. - Grande E. (2006), L’Europa cosmopolita. Società e politica nella seconda modernità,
Carocci, Roma
Berger P.L. – Huntington S.P. (eds., 2002), Many Globalisations, Oxford University Press, New
York
Cesareo V. (2000), Società multietniche e multiculturalismo, Vita e Pensiero, Milano
Crouch C. (2003), La postdemocrazia, Laterza, Roma-Bari
Daly H.E. – Cobb J.B. Jr. (1994), Un’economia per il bene commune, Red Edizioni, Como; For the
Common Good, Beacon Press, Boston (Ma.) 1989
European Union, The Charter of the Foundamental Rights of the European Union, Nice 2000 ( see:
www.cartadeidiritti.net ; www.euparl.eu.int)
Falco G. (1963), La Santa Romana Repubblica, Ricciardi Editore, Milano-Napoli
Featherstone M. (ed., 1993), Global Culture: Nationalism, Globalisation and Modernity, Sage,
London
Featherstone M. - Lash S. - Robertson R. (edds., 1995), Global Modernities, Sage, London, 1995
Heelas P. - Lash S. - Morris P. (edds., 1995), Detraditionalization, Blackwell, Oxford
Held D. (2004), Global Covenant, Polity Press, Cambridge
172
Held D. (1999), Democrazia e ordine globale. Dallo Stato moderno al governo cosmopolita,
Asterios Editore, Trieste
Held D. (ed., 1995), Cosmopolitan Democracy, Polity Press, Cambridge
Huntington S.P. (1993), The Clash of Civilization ?, in “Foreing Affairs”, n. 3 (72), pp. 22-49
Huntington S.P. (1997), Lo scontro delle civiltà e il nuovo ordine mondiale, Garzanti, Milano
Huntington S.P. (2005), La nuova America, Garzanti, Milano; Who Are We ?, 2004
Hutton W. (2003), Europa vs. USA, Fazi Editore, Roma; The World We’re In, 2002
Lash S. (1999), Another Modernity, Routledge, London
Latouche S. (2003), Giustizia senza limiti, Bollati Boringhieri, Torino; Justice sans limites, Fayard,
Paris 2003
Latouche S. (1998), Il mondo ridotto a mercato, Edizioni Lavoro, Roma
Latouche S. (1992), L’occidentalizzazione del mondo, Bollati Boringhieri, Torino
Letter to Diognetus (a Greek and an Italian edition can be found into: Simonetti M. – Prinzivalli E.,
eds., Letteratura cristiana antica, Edizioni Piemme, Casale Monferrato 1996)
Lull J. (2000), Media Communication and Culture. A Global Approach, Polity Press, Cambdidge
Miller P. (1973), The Puritan Way of Life, in G.M. Waller (ed., 1973: 32-53)
Ramonet I. – Chao R. – Wozniak (edds., 2004), Piccolo dizionario critico della globalizzzione,
Sperling & Kupfer Editori, Milano; Abécédaire partiel et partial de la mondialisation, Plon, Paris
2003
Rifkin J. (2004), Il sogno europeo, Mondadori, Milano; The European Dream, 2004
Ritzer G. (1997), Il mondo alla McDonald’s, Il Mulino, Bologna; The McDonaldization of Society,
Pine Forge Press, Thousand Oaks (Ca.) 1996
Robertson R. (1992), Globalisation: Social Theory and Global Culture, Sage, London;
Globalizzazione: teoria sociale e cultura globale, Asterios Editore, Trieste 1999
Sen A. (2000), La ricchezza della ragione. Denaro, valori, identità, Il Mulino, Bologna
Smith A.D. (1993), Towards a Global Culture ?, in Featherstone (ed., 1993: 171-191)
Tomlinson J. (1999), Globalisation and Culture, Polity Press, Cambridge
Touraine A. (2000), Come liberarsi del liberismo, Il Saggiatore, Milano; Comment sortir du
libéralisme ?, Fayard, Paris 1999
Veneziani M. (1999), Comunitari o liberal. La prossima alternativa ?, Laterza, Roma-Bari
Waller G.M. (ed., 1973), Puritanism in Early America, Lexington-Toronto
ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗДОРОВЬЕ СЕМЬИ
В СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ
Абенова С. У., Тынышбаева А.А.
Евразийский Национальный Университет имени Л.Н. Гумилева
Семья принадлежит к числу тех социокультурных явлений, интерес к которым носит
устойчивый характер. Она является одной из приоритетных ценностей казахстанского
общества, поскольку положение семьи, тенденции, характеризующие ее состояние,
выступают своего рода социальным индикатором, раскрывающим перспективы развития
общества. Семейная политика всех цивилизованных государств считает приоритетной
задачей укрепление института семьи.
Семья является важнейшей социальной средой формирования личности и основным
институтом психологической поддержки и воспитания, отвечающей не только за социальное
воспроизводство,
но и за воссоздание определенного образа жизни, образа мыслей и
отношений. Поэтому общество заинтересовано в прочной, духовно и нравственно здоровой
173
семье, а следовательно, - благополучной /1, c.55/. Значение семьи иллюстрируется хотя бы
тем фактом, что подавляющее число людей живет в семье. Если с момента существования
семьи значимыми были хозяйственная, экономическая, детородная, воспитательная
функции, то к настоящему моменту повсеместно усиливаются психотерапевтическая
функция, функция эмоциональной поддержки.
В нашей стране проблемы семьи привлекают внимание специалистов, в первую
очередь, в связи с задачами профилактики нервных и психических заболеваний, в связи с
проблемами семейного воспитания. Последние годы в практической психологии развивается
семейное консультирование по проблемам супружеской жизни и коррекции детскородительских отношений.
Не открытием является и влияние семейной системы на психическое здоровье ее
членов. Кризис семьи влияет не только на уровень социальной организации, но и на
психическую жизнь каждого отдельного человека. Когда семья правильно и хорошо
исполняет возложенные на нее обязательства, она действует в качестве защиты и
профилактики против появления психических расстройств. Такая семья называется
поддерживающей. В противном случае в ней нарушаются семейные связи и
взаимоотношения в целом или же между определенными членами семьи (например, между
супругами, детьми и родителями, а также братьями и сёстрами). Нарушение этих
взаимоотношений может повлечь за собой весьма неблагоприятные последствия для
психологического развития человека/2, c. 67/.
Что же скрывается за термином психологическое здоровье семьи? В литературе нет
точного определенного научного содержания. Показатели психологического здоровья семьи
создают общий психологический портрет современной семьи и, прежде всего,
характеризуют степень ее благополучия. Цель – сохранение, укрепление и развитие
духовной, психической, социальной и соматической составляющих здоровья всех членов
семьи.
Психологическое здоровье – это интегральный показатель функционирования
современной семьи, отражающий качественную сторону протекающих в ней социальных и
психолого-педагогических процессов.
Вводимая научная категория психологическое
здоровье семьи обусловлена доминантой социально-психологических явлений и процессов в
формировании, развитии и функционировании семьи и отношением семьи к окружающей
среде, способностью к активному ее преобразованию. Психологическое здоровье семьи как
многоуровневое качество ее жизнедеятельности характеризуется адекватностью
протекающих в ней социально-психологических процессов, отношений, реагирований,
ориентации в проблемной ситуации. Мы можем назвать множество факторов, влияющих на
психологическое
здоровье
семьи:
социальные,
экономические,
биологические,
психологические и т.д. /3, c. 36/.
В комплексной оценке психологического здоровья семьи ученым В.С. Торохтий /4, c.
89 / было выделены основные показатели: сходство семейных ценностей, функциональноролевая согласованность, социально-ролевая адекватность в семье, эмоциональная
удовлетворенность, адаптивность в микросоциальных отношениях, устремленность на
семейное долголетие. Рассмотрим их подробнее.

Сходство семейных ценностей отражает совпадение, ориентационное единство
взглядов, отношений членов семьи к общечеловеческим нормам, правилам, принципам
формирования, развития и функционирования семьи как малой социальной группы.

Функционально-ролевая согласованность представляет собой динамический
показатель психологического здоровья семьи и отражает уровень развития таких социальнопсихологических механизмов внутрисемейного взаимодействия, как взаимопонимание,
взаимопомощь, взаимодоверие, взаимотерпение между членами семьи.

Социально-ролевая адекватность обусловливается ролевой структурой семьи,
которая в процессе ее жизнедеятельности складывается более жесткой по сравнению с
большинством малых групп. Она отражает уровень реализации межличностных,
174
внутрисемейных ожиданий: от каждого члена семьи ожидают исполнения определенной
роли (отец – мужчина, лидер, добытчик, опора в трудной ситуации и т. д.; жена – заботливая
мать, хозяйка, хранительница семейного очага и т. д.; дочь, сын – помощники родителей,
опора в будущем, наследники и т. д.).

Эмоциональная удовлетворенность показывает характер эмоционального
принятия друг друга и уважение в семье. Именно высочайшая степень эмоциональной
близости – «пристрастное отношение» друг к другу – составляет особое качество здоровой
семьи. Понятно, что эмоциональные связи между членами семьи опосредуются их
совместной деятельностью, задачами, которые стоят перед всем семейным коллективом. В то
же время эмоциональная удовлетворенность в семье является важнейшим источником
психологической разрядки и поддержки всех ее членов. Рейтинг этого показателя в
психологическом здоровье семьи определяется многими факторами: уровнем образования
родителей, мотивами заключения брака, характером супружеских отношений, целями
воспитания детей, методами достижения результата и т. д.

Адаптивность в семейных отношениях характеризуется способностью, прежде
всего, взрослых семьи приспосабливаться к социально-психологической атмосфере семьи
после трудового дня.

Устремленность на семейное долголетие представляет собой постоянное
влечение к новым семейным целям, разумное их планирование и поддержание активности
всех членов семьи в их достижении. Неотъемлемым атрибутом любой здоровой семьи
являются ближайшие и перспективные семейные цели.

Идентичность и стабильность семьи. Семейная идентичность определяется как
содержание ценностей, устремлений, тревог и проблем адаптации. Другими словами,
семейная идентичность – это эмоциональное и когнитивное мы данной семьи. Стабильность
семьи, которую точнее было бы обозначить как сохранение в изменении, предполагает
сохранение идентичности во времени, контроль над конфликтами и способность семьи к
изменению и дальнейшему развитию /4, c. 89/.
Задача нашего общества - выработать перспективы совершенствования
государственной политики и социальной работы для исследования проблем
психологического здоровья различных категорий семей, направить их только в
положительную сторону, ибо семья – это действительно ячейка общества, и все, что
происходит в семье, все, что закладывается в детстве, – все скажется на личности отдельно
взятого человека, который является гражданином государства.
Таким образом, мы показали, что психологическое здоровье семьи является
важнейшей характеристикой межличностных отношений. Мы все должны понять, что жизнь
делают люди и то, какие отношения складываются между ними, определяет все, что вообще
происходит с человечеством и миром, в котором оно живет. Все, что люди знают, во что они
верят, как они разрешают возникающие конфликты, начинается в семье. Все должны
понимать, что счастливый союз – это долгая кропотливая работа, требующая от нас
достаточно много сил и времени. Для сохранения и укрепления взаимоотношений нужно
проводить просветительскую деятельность, охватывающую все население. Эти мероприятия
предупредят уровень числа разводов и будут способствовать стабилизации супружества и
семьи.
1.
2.
3.
4.
Ллитература
Жолдубаева А. Современная семья как феномен культуры, Алматы, Мысль 2011 №5.
Эйдемиллер Э. Г., Юстицкий В.В. Семейная психотерапия. – Л.: Медицина, 1990.
Шнейдер Л. Б. Психология семейных отношений. – М.: ЭКСМО-Пресс, 2000.
Торохтий В. С. Психология социальной работы с семьей. – М.: ЭКСМО-Пресс, 1996.
175
ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КЕҢІСТІКТЕ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРЫЛУЫ
Айқынбаева Г.Қ –доцент, п.ғ.к
Мырзақұлова Ұ - 1 курс магистранты
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Исина А.Т -№ 18
«Аяжан» балабақшасының тәрбиешісі
Тәуелсіз Қазақстанда алғашқы сақтандыру компаниялары 1990 жылы пайда болды.
Олардың ұйымдастыру құрылымдары кооперативтер пен серіктестіктерден акционерлік
қоғамдарға дейін дамыды. 1993 жылы, «Сақтандыру туралы» заңның қабылдануымен біздің
мемлекетіміздің сақтандыру заңнамасының негіздері қаланды, сақтандыру ұйымдарының
саны 900 жетті. Әрине, олардың көбінің сақтандыру ісімен тек атауы ғана сәйкес келетін. Заң
талаптарын тек 13 сақтандырушы ғана орындай алды. Осы жылы 38 компанияның
бастамасымен Қазақстан Сақтандырушылар Одағы құрылды [1].
ҚР президентінің 1994 жылдың 19 сәуіріндегі «Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен
дамыту бойынша ұйымдастыру – құқықтық шаралар туралы» жарлығы сақтандыру ісін
мемлекеттік қадағалау жүйесін енгізу құқығын берді. Қаржы министрлігі құрамында
Сақтандыруды қадағалау департаменті құрылды. 1994-1998 жылдары «Сақтандыру туралы»
жаңа заң қабылданды және көлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру енгізілді. Республикадағы сақтандыру нарығын дамытудың алғашқы
тұжырымдамасы жарық көрді.
1998 жылдан 2004 жылға дейін «Пруденциалды нормативтер мен орындалуы міндетті
басқа норма мен лимиттер», «Сақтандыру туралы» тағы бір заң және де 2002 жылға дейінгі
Қазақстан сақтандыру нарығын дамытудың жаңа мемлекеттік тұжырымдамасы енгізілді.
2004 жылы 6 қаңтарда «ҚР Мемлекеттік басқару жүйесін әрі қарай жетілдіру туралы»
Президенттің жарлығына сәйкес ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігі (ҚҚА) құрылды. Агенттікке Сақтандыру нарығындағы әрекеттерді
қадағалау мен реттеу тапсырылды.
Бүгінде республикамыздағы сақтандыру өрісін 44 ұйым құрайды, соның ішінде өмірді
сақтандыру әрекетін жүзеге асыру лицензиясына тек 8 ұйым ғана ие. Сондай ақ сақтандыру
қызметтері нарығында 12 сақтандыру брокері мен 56 актуарий өз әрекеттін жүзеге асырады.
2008 жылдың ішінде сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтері 20,2% артты, ол
2009
жылдың
1
қаңтарында
268,8
млрд.
теңгені
құрады.
Жиынтық меншікті капитал 31,4% артты және 165,9 млрд. теңгені құрады, сақтандыру
резервтерінің сомасы 86,3 млрд. теңгеге жетті.
Тікелей
сақтандыру
келісімшарттары
бойынша
қабылданған
сақтандыру
сыйақыларының көлемі 2009 жылдың 1 қаңтарына сәйкес 133,5 млрд. теңгені құрады, бұл
2008 жылғы ұқсас көрсеткішпен салыстырғанда 9,4% -ға кем.
2008 жылы «өмірді сақтандыру» саласы бойынша сақтандыру сыйақыларының көлемі
2007 жылғы ұқсас көрсеткішпен салыстырғанда 23,4%-ға артты және 01.01.2009 ж. 5,8 млрд.
теңгеге жетті, ал жиынтық сақтандыру сыйақыларындағы өмірді сақтандырудың үлесі 4,3%
(2008 жылдың 1 қаңтарында 3,2% құраған) құрады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы №886 қаулысымен
мақұлдаған Қазақстан Республикасында Халықты әлеуметтік қорғаудың тұжырымдамасы
мемлекеттің, жұмыс берушілердің және азаматтардың мүмкін болатын әлеуметтік қатер
туған жағдайда халықты әлеуметтік қорғаудың көп деңгейлі жүйесін қалыптастырудағы
бағыттарын айқындап берді. Нарықтық экономика жағдайында әлеуметтік қамсыздандыру
мен әлеуметтік көмектен басқа халықты әлеуметтік қорғаудың басым түрлерінің бірі
әлеуметтік сақтандыру болып табылады.
176
Қазақстанда 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің енгізілуіне 2004 жылдың 27 ақпанында мамандандырылған институт Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы себеп болды.
Әлеуметтік сақтандыру қоғамдық игілік туралы қамқорлық идеясына негізделген
және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігін құрады. Ол, бір жағынан, осы
саясатты іске асыру механизмі ретінде, халықты әлеуметтік қорғауды
ұйымдастырудың негізі ретінде; басқа жағынан, объекті жалпы бүкіл халық, сол
сияқты әлеуметтік тәуекелдердің болу өлшемдері бойынша бөлінген жекелеген
әлеуметтік топтар болып табылатын қартайған, денсаулықты, мүліктік мүдделерді
қорғау жағдайында азаматтарды материалдық қамтамасыз ету жүйесі ретінде болып
келеді. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі әлеуметтік
салықтар мен сақтық жарналары есебінен сақтық қорларын қалыптастыруға
негізделген [2].
Әлеуметтік сақтандыру тым жалпы жүйе - әлеуметтік қамсыздандыру
нысандарының бірі болып табылады. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы
айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты және еңбекке жарамсыздар
үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған.
Әлеуметтік сақтандыру еңбек ету қабілеттігін уақытша немесе үнемі жоғалтқан
азаматтар үшін сақтық әдісін қолданумен қорды қалыптастыруға және пайдалануға
байланысты пайда болатын қатынастарды білдіреді. Бұл ретте жұмыс істеген немесе
уақытша денсаулығына байланысты жұмыс істемейтін азаматтарды есепке алу; сөй тіп,
әлеуметтік сақтандырудың маңызды ерекшелігі сол, оның бүгінгі немесе бұрынғы
жұмыскерлердің еңбек қызметімен тікелей байланысты болып табылатындығы .
Әлеуметтік қамсыздандыру еңбек ету қабілеттігін немесе оған иелік етуден
айырылған азаматтарды қолдау үшін, яғни барлық азаматтар үшін еңбек қызметіне
олардың қатысуына қарамастан қорлар қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты қатынастарды білдіреді, бұл үшін айтылған қорларды қалыптастырудың
бюджеттік әдісі пайдаланылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының ісәрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің, атап айтқанда,
оның құрамды бөліктері бірінің - жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуының
талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қараж аттардың негізгі
көзімен - еңбекақы, басқа жекеше табыстардың қорымен қатар әлеуметтік
қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс істейді [3,4].
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан
айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл
қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес
аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті кезінде төлемақылардың
мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған сомасына байланысты
болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы
реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылған
жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруга мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың
жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау, зейнеткерлерге
177
Әлеуметтік сақтандырудың
қазақстандық моделінің негізгі
ерекшеліктері
жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында тиімді болды. Өмір
сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік санаттарына арналған
жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің базалық
көрсеткіштерінің құлдырауына да, сондай-ақ әлеуметтік қорларға оларды толық және
уақтылы аударып отыруға төлеушілер мүдделігінің болмауы да әлеуметтік сақтандыруға
төленетін жарналардың жиналымдылығының төмен деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер
мен жәрдемақылар алатындар алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік
қорлар қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөрістің ең төменгі
деңгейіндегі қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса
шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды өнбойы индекстеп отыру қажеттігін
тудырады.
Әлеуметтік сақтандыру халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің негізі болып табылады.
Оның болуы өз кезегінде барлық мемлекттер үшін әдетті жайт болып келеді. Бұл жүйенің
деңгейі экономикалық шарттарға, мәдени тарихи ерекшеліктерге, саяси мәдениетке,
қоғамдық козғалыс жағдайына байланысты болып келеді. Экономикалық мәселелер мен
әлеуметтік шиеленістің өшігуі жағдайында оның таралуының қажеттілігі маңызды және
өзекті бола бастады.
Қорланымдардың ынтымақтастық негізіндегі жүйесінен дербес қорланымдар жүйесіне
өтпелі кезең зейнеткерлердің еңбек сіңірген зейнетақыларын алу құқықтарын сақтау
қажеттігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жасы келген азаматтардың көбінің
мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті зейнетақылық жинақтаудың мүмкін
еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан зейнеткерлер болғандарға мемлекеттік
зейнетақы қорларынан алатын зейнетақылары мөлшерінің сақталуын мемлекет
кепілдендіреді. Зейнетақы реформасы басталғаннан кейін зейнеткерлікке шыққан
азаматтардың мемлекеттік зейнетақылырының мөлшері олардың мемлекеттік емес
зейнетақы жүйесінде мүмкін болған қатысуының жылдар санына үйлесімді түрде
қысқартылады.
Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің негізгі ерекшеліктерін Сурет 2-ден
көруге болады:
Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың
міндетті сипаты.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы
Резервтерді қалыптастыру
қаржыландыру әдісі.
-
әлеуметтік
сақтандыруды
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары арасындағы
қызметтерді бөлу
Сурет 1. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің негізгі ерекшеліктері
178
Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің мынадай негізгі ерекшеліктерін
атап өтуге болады.
1. Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндетті сипаты.
Әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік салық төлейтін жұмыс берушілер мен өзін-өзі
жұмыспен қамтыған тұлғалар төлейді. Сонымен қатар төленген әлеуметтік аударымдар
сомасына төлеушілер әлеуметтік салық сомасын азайтатындықтан әлеуметтік сақтандыруды
енгізу салық ауыртпалығын түсірмейді. Бұл жағдайда әлеуметтік салық қаражаты мақсатты
түрде әлеуметтік қажеттіліктерге бағытталады. Сонымен бірге әлеуметтік аударымдар
міндетті сипат алатынын атап өткен жөн. Бұл ретте әлеуметтік қатер туған жағдайда
әлеуметтік төлемдерді жүйеге қатысушылар, яғни әлеуметтік аударымдар төленген тұлғалар
ғана алады және әлеуметтік төлемдердің мөлшері төленген әлеуметтік аударымдар көлеміне
байланысты болады.
2. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің келесі бір маңызды ерекшелігі мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы болып табылады.
Қор әлеуметтік аударымдарды шоғырландыра отырып акционерлік қоғам нысанындағы
коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған. Қордың акционерлік қоғам нысанында құрылуы
бірнеше мақсатты алға қойды. Ең бастысы заңи тұлға мәртебесінің болуы Қорға мемлекеттік
бюджетке салмақ салмай әлеуметтік төлемдер бойынша міндеттемелерге жауаптылық
жүктейді. Бұл ретте әлеуметтік аударымдардың әлеуметтік төлемдерге төленуі, Қордың
қызметін бақылау және қадағалау, оның қызметінің коммерциялық емес сипатын, жеке
бухгалтерлік есепті жүргізуін, инвестициялық қызметтердегі және басқа шектеулерді ескере
отырып Қордағы қаражаттың сақталуын қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік кепілдіктер
заңнамалық шаралар жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар тиісінше қаржылық
және басқа есептеме Қордың акционерлік қоғам нысанында жұмыс істеуі әлеуметтік
төлемдер алушылар алдындағы кез келген міндеттемелерді ескермеуге мүмкіндік бермейді.
Соңғы жағдай сондай-ақ әлеуметтік сақтандырудың отандық моделінің қаржылық
ерекшеліктерімен өзара байланысты.
3. Резервтерді қалыптастыру - әлеуметтік сақтандыруды қаржыландыру әдісі.
Әлемдік тәжірибеде әлеуметтік сақтандыруды қаржыландырудың екі негізгі әдісі
қалыптасқан. Ынтымақтастық қаржыландыру («pay-as-you-go» немесе «бірден төле» деген
мағынаны білдіреді) - бұл жүйеге төленетін ағымдағы жарналар ағымдағы жәрдемақыны
төлеу үшін пайдаланылатын қаржыландыру әдісі.
Қолданыстағы жүйенің бастапқы кезеңіндегі жарна мөлшері жоғары болмайды, одан әрі
әлеуметтік төлемдер алушылар санының біртіндеп өсуі себебінен жарналар жылдам
қарқынмен көбейеді. Сонымен бірге, алғашқы кезеңде, әсіресе, экономиканы көтеру
кезеңінде осы тәсілмен қаржыландырылатын әлеуметтік сақтандыру «арзан» болып көрінуі
мүмкін. Ұзақ мерзімді әлеуметтік төлемдерді алушылар (мысалы, мүгедектігі,
асыраушысынан айрылуы бойынша жәрдемақылар) санының өсуіне қарай экономикалық
құлдырау кезеңдерінде ағымдағы жарналардың азаюы себебінен және әлеуметтік төлемдер
бойынша ұзақ мерзімді міндеттемелердің болуынан жүйенің қаржылық тұрақтылығына
байланысты мәселелер туындайды. Бұл әдіс әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады, бірақ
жоғарыда айтылған мәселелер қатар жүреді.
Резервтік әдіс - бұл ағымдағы жарналардан активтер қалыптастыру үшін қолданылатын
қаржыландыру әдісі, бұдан болашақта алушыларға әлеуметтік төлемдер төленеді. Бұл әдістің
ерекше сипаттрына жарналардың тұрақты деңгейін, жүйенің қаржылық тұрақтылығының
бұзылу тәуекелділіктерін уақытында бағалау мүмкіндігін жатқызуға болады. Халықаралық
тәжірибелерге жасалған талдауларды ескере отырып, Қазақстанның әлеуметтік сақтандыру
жүйесін қаржыландырудың моделін жасағанда басымдық резервтік әдіске беріледі.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры қызметінің тәжірибесінде бұл әдіс былайша
жүзеге асырылады: еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу бойынша Қордың
алушылардың алдындағы міндеттемесі ұзақ мерзімді сипатта болады. Мысалы, еңбек ету
қабілетінен айрылу жағдайында төленетін әлеуметтік төлемдер алушы зейнеттік жасқа
179
толғанша төленуі мүмкін; өз кезегінде асыраушысынан айрылу жағдайында төленетін
әлеуметтік төлемдер асырауында болған балалар кәмелеттік жасқа толғанша төленеді, не
олар оқу орындарының күндізгі бөлімінде (колледждерде, ЖОО-ларда) оқуларын
жалғастырған жағдайда сол оқу орнын бітіргенше төленеді.
Қордың актуарлары алушылардың болашақ әлеуметтік төлемдерінің келтірілген құнын
көрсететін провизиялардың есебін үнемі жүргізіп отырады. Қордың қаржылық
тұрақтылығынын жағдайын сипаттайтын көрсеткіш Қордың активтері мен провизияларының
айырмасы ретінде айқындалатын Қор резервінің мөлшері болып табылады. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2006 жылгы 11 маусымдағы №654 қаулысымен қаржы жылының
басында есептелетін резервтің ең төменгі мөлшері Қор провизиясының 10 пайызынан кем
емес деңгейде айқындалады. Бұл көрсеткіш өзінше «қорғанды» білдіреді, яғни оның
мағынасына қарап Қордың қаржылық тұрактылығы туралы саралауға болады. Егер резервтің
мөлшері рұқсат етілетін ең төменгі мөлшерлерден төмен болса, бұл жүйеге ағымдағы
аударымдар есебінен әлеуметтік төлемдер алушылардың алдындағы Қордың міндеттемесін
орындауға байланысты алда тұрған мәселелер туралы алдын ала (екі-үш жыл бұрын)
берілген белгі болып табылады. Сондай-ақ Қорда, уәкілетті орган - Қазақстан Республикасы
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінде, Қазақстан Республикасының
Үкіметінде әлеуметтік аударымдар мөлшерлемесін арттыру, не уақытша қаржылық көмек
және т.б. алдын алу шараларын қабылдау үшін уақыт жеткілікті болады.
4. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің тағы бір ерекшелігі міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары арасындағы қызметтерді бөлу болып
табылады. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне
Қордың қызметіне бақылау және қадағалау жұмыстары бекітілген. Қорға - әлеуметтік
аударымдарды шоғырландыру, әлеуметтік төлемдерді қаржыландыруға Зейнетақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталықтың (ЗТМО) өтінішін уақытында орындау, әлеуметтік
аударымдарға, әлеуметтік төлемдерге мониторинг, Ұлттық банк арқылы инвестициялық
қызмет бекітілген.
Қазақстан Республикасында әлеметтік аударымдардың уақтылы және толық төленуін
бақылау қызметтері Қаржы министрлігінің салық органдарына жүктелген.
Қордың активтерін сенімді басқару оларды қаржылық құралдарға инвестициялау
жолымен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде жүргізіледі.
Қазіргі уақытта Қордың және әлеуметтік сақтандыру жүйесінің барлық
қатысушыларының арасында Қазақстан Республикасы азаматтарының әлеуметтік қорғапу
деңгейін арттыру және әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің барлық мушелерімен бірігіп жүйені жетілдірудің жаңа міндеттері тұр.
Әдебиет
1.
Страхование и его значение в стране //Материалы международной научнопрактической конференции: «Состояние и перспективы конкурентоспособности экономики
Республики
Казахстан:
современная
методология
промышленного
маркетинга,
финансирования и управления», КазНТУ им.К.И.Сатпаева. –Алматы, 2007. –Ч.1. –С. 408-410.
2.
Сақтандыру қызметінің қазіргі жағдайы мен даму ерекшеліктеріне талдау //
Ізденіс. – 2009. – № 2 (2). – 18-23 бб.
3.
Войнович А.И и др. Теория социальной работы. –М, 2010-288с.
4.
Бобкова В.Н. Социальная политика, уровень и качество жизни. –М, 2001. С.197.
180
КЕМШІЛІКТЕРІ БАР БАЛАЛАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕУ
Алпысбаева М.Б., Сагадатова А.Т.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балалар күн санап артып келе жатқаны жаңалық емес.
Оның ішінде күрделі кемістігі бар балалар көбеюде. Кемістіктер себебі толып жатқан зиянды
факторлармен түсіндіріледі.
Кемшіліктері бар балаларды әлеуметтендіруде үлкен жұмыстар атқарылуда.
Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы мекемелердің барлық түрлері
бар. Себебі мүмкіндігі шектеулі балалар санының артуы арнайы мекемелер түрлерінің
ашылу қажеттіліктерін туғызады. Олар: арнайы балабақшалар, арнайы мектеп-интернаттар,
реабилитациялық
орталықтар,
педагогикалық-психологиялық
түзету
кабинеттері,
логопедиялық кабинеттер, түзету орталықтары, т.б. Барлық арнайы мекемелердің мақсаты
мүмкіндігі шектеулі балаларға педагогикалық, психологиялық, медициналық және
әлеуметтік қолдау жасау, олардың кемістіктерін түзету, қоғамға бейімдеу және оңалту,
кәсіби бағдар беру жұмыстарын жүзеге асыру болып табылады.
Мүгедек балалардың әлеуметтенуіне әсер ететін факторлардың бірі оның отбасы.
Отбасының
мүгедек
баласына
жұмсалатын
қосымша
шығында
рына байланысты туындайтын материалдық мәселелерден басқа,мұндай отбасыларында
ажырау саны өте жоғары. Толық емес отбасыларында мүгедек балаларды тәрбиелеу
қиындыққа әкеліп соғады.
Медициналық әлеуметтік және еңбекпен оңалту сұрақтарын
әлеуметтік
қызметкерлердің араласуынсыз іске асыру мүмкін емес. Әлеуметтік қызметкердің атқаратын
жұмысының негізгі функцияларына заңгерлік, медициналық, психологтік, педагогтік және
басқа да мамандықтар бойынша кеңес беру, материалдық көмектер ұйымдастыру жатады.
Әлеуметтік қызметкер мүгедек балалар мен отбасының мүшелеріне жүргізілетін пси-хочпачпачап, психокоррекциалық қызмет әдістерін негіздеп сараптайды және өндейді.
Социумдағы әлеуметтік жақдайды зерттеп және оған болжам жасау арқылы отбасы мен
мүгедек балаларға әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық нақты көмек формаларын және
түрлерін ұсынады.
Жаңа қоғамдағы бала мүгедектігің мәселелерінің шешімін екі жақты қарастырылуы
керек. Біріншіден-мүгедектіктің алдын алу, бұл аяғы ауыр әйелдерге, сәбилерге көрсетілетін
медициналық қызмет санасын жоғарлату арқылы, алдын ала кеңес алатын медициналықгенетикалық мекемелер ашу арақылы іске асыру. Екіншіден – мүгедек баларды әлеуметтік
оңалту, бұл-әлеуметтік оңалту орталықтарын ашу арқылы іске асыруда /1, с. 45/.
Дене кемістігінің қай түрі болса да, мейлі ол соқыр, не саңырау, не туғаннан кем ақыл
болса да оның өмірге деген көзқарасы өзгеріп қана коймай, айналасындағы адамдармен де
қарым-қатьшас жасауын қиындатады.
Дене кемістігімен ауру адамның әлеуметтік өміріңдегі мінез-құлқының ауьпқуына әкеп
соқтырады. Әулеттегі кеміс балаға көбірек қамқорлық көрсетіп, оған басқа балаларға
қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала басындағы бақытсыздық бәрінен бұрын оның
маңындағы жақын адамдардың жанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді.
Кез келген семьяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы
деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға деген мұңдай
қамқорлық оған күішгі әсер етіп, ол өзін басқа балалардан бөлексіткендей сезінеді.
В.Г.Короленко өзінің «Соқыр музыкант» деген шығармасында соқыр баланың отбасында
ерекше саналып, оның айтқандарын екі етпей бұлжытпай орындап отыратындықтары туралы
жазады. Одан әрі дене кемістігі бар адам, сау адамға қарағанда, өзіне деген ерекше
әлеуметгік көзқарасты қажет етеді. Табиғи кемістік адам тіршілігінде ақау туғызады, ол
кәдімгі адам денесінін буынынан сүйегі тайғандай ауыр сезінеді, немесе тамақ ішуі мен зәрге
отыруы қиындаған ауыр жағдайдың жанына батып, қиналуды басынан кешіреді. Соқырлар
181
мен саңыраулардың мұңдай жайттарды өздерінің үнсіз мойындауьшан және олардың Табиғи
кемістігн күнделікті бақылау мен рухани өмірін жүйелі түрде зерттеу нәтижелері арқылы
анықталып отырады. Осы уакытқа дейін ғылыми-педагогикалық әдебиетгерде және жалпы
түсінік бойынша кеміс балалардың жан дүниесінің сырын зерттеу биологиялық мәселе деп
саналып келгені өкінішті-ақ. Адамның кемістігі тек биологиялық тұрғыдан іздестіріліп, оның
дене құрылысы мен айналасындағы табиғи нәрселермен қалайша қатынас жасайтындығы
зерттеледі. Ал педагогтар ұзақ жылдар бойы тәрбие ісін жандандыру арқылы дене мен ақылой кемістігінің орнын толтыруға болады деген ұшқары пікірді қолдап келді. Мысалы,
адамның бір бүйрегін алып тастаса, екінші бүйрегі жүмыс істейді және ол екі бүйректің де
жұмысын атқарады деп санады. Қысқасын айтқанда дене кемістігіне қатысты
психологиялық, педагогикалық мәселелерге ат үсті қарап, оларға тек медициналық тұрғыдан
ғана жауап берді: соқыр – көзі көрмеушілік, ал саңырау – құлағы естімеущілік деп саналып,
мәселенің түйіні соқыр итпен, саңырау қарсақ жайында айтып отырғандай немқұрайды
көзқараста болды. Бұл ретте ескерусіз қалған бір жайт бар. Ол хайуанаттардан кемістік
адамның тек жеке басына тікелей қатысты деп саналмай, оны әлеуметтік фактор ретінде
қарастырған орынды. Өйткені дүниедегі болмыс пен адамның тіршілігін байланыстырушы
әлеуметтік орта. Сондықтан адамның құлағы мен көзі оның дене мүшелері ғана емес,
сонымен бірге бұл мүшелер әлеуметтік органдар деп те аталады. Әлеуметтік ортадан
алынатын мағлұматтар адамға әсер етіп, онан сыртқы ортаға, онан қайтып адамның өзіне
оралады. Адамның қарым-қатынасы әлеумет ортасы болмаса жалаң күйінде жүзеге асуы
мүмкін емес. Көз бен құлақтың кемістігі ен алдымен әлеуметтік қызмет атқаратын
органдардың қатардан шығып, қоғаммен байланыстың үзілуі деп тусіну керек. Мұндай
кемістік адамның мінез-құлқының белгілі қалыпты жағдайдан ауытқуы болып та саналады.
Психология мен педагогикада балалардың кемтарлығы жайында мәселені әлеуметгік
маңызды мәселе ретінде қарастырып, оны әдеттегі екінші кезектегі іс деп санамай, адам
тіршілігіндегі басты мәселе ретінде бағалауды кажет етеді.Бұл мәселенін мән-жайын жете
бағалап, оны аса қажетті деп қараған әділетгі болмақ. Егер психологиялық тұрғыдан баланын
дене кемістігін әлеуметтік сынық ден санайтын болсак, онда педагогикалық тұрғыдан сол
денедегі сынықты орнына салып емдеу деп ұғыну керек. Мұндай ойдың шындығын растау
ниетімен бірсыпыра қарапайым түсініктерді еске түсірейік. Ең алдымен біздер дене кемістігі
жайында ғылымға жат түсініктерден арылуымыз керек. Мұндай түсінік бойынша табиғаттын өзі кеміс мүшенін қызметін организмнің өзге мүшелерінін жетілуіне орай қоса
атқарады да, адам бойындағы кемістікті толықтырады дейді. Бұл биологиялық тәсіл делінеді.
Мысалы, соқырдың көзі көрмесе де, ол тіршілік еткен ортасына икемделіп, нәрселердің түртүсін саусақтармен сипау арқылы танып біледі десе, ал мылқау адамның дыбысты тілі
болмаса да, ол өзгелердің айтқан сөзін еріндерінің қимыл-қозғалысынан түсінеді дейді.
Кемтар адамдардың әсіресе сипау сезімдері мен иісті түйсінулері әлдеқайда жетілген дейді.
Алайда арнайы жүргізген зерттеу нәтижелері соқырдың сипау сезімі мен саңыраудың көру
сезімінің бірқалыпты дамыған дені сау адамдардың сезімімен салыстырғанда, олардың
арасында айтарлықтай айырмашылығы жоқ екендігін көрсетеді. Осы мәселеге мылқау мен
саңыраулардың көру қабілеті сау адамдардікінен кем емес, кейде ондай адамдар біздердің
көрмеген нәрселерімізді көре алады, ол көру арқылы қабылдауы сау адамдардан әлдеқайда
төмен немесе олардан артық деуге болмайды. Саңырау көзінің көрегендігі нашар болса да,
ол бара-бара жетілуі мүмкін, бірақ дені сау адамдардікінен артық емес дейді Н.М.Поговский
/2, с. 21/. Соқыр адамның сипау түсігінің жақсы жетілуі және саңыраудың көру қабілеттілігі
сол сезім мүшесінің құрылысы нерв жүйелерінің айрықша жетілуінде емес, ондай
адамдардың тиісті нәрселерді сезіп білуде үнемі қолданып, тұрақты түрде жаттығуына
байланысты. Соқыр адамның саусақтарының сипап оқуы және қаптаған Л.Браиль әрпімен
жазылған шығыңқы ңүктелерді мұқият тануы арқылы әрбір ңүктенің орналасу тәртібіне орай
бөлек әріпті білдіріп, сол дыбыстардан сөз құралады. Сөздер сөйлемге айналады. Бұл
процесс сау адамдрдың Браиль Луи (1809-1852) -әлемге әйгілі француздың соқырларды
оқыту жөніндегі педагогі. Соқырлар үшін өз атымен белгілі жазу, оку әдістерін ойлап
182
тапқан. Үш жасынан соқыр. Л.С.Выготский оның әріптері бойынша оқып үйренудің кәдімгі
әріптерден айырмашылығы жоқ дейді. Көзбен көріп оқығанына ұқсас және психологиялық
жағынан олардың бірінен-бірінің ешқан дай айырмашылығы жок. Хат танымайтын сауатсыз
адамга кітап беті шимай-шатпақ болып көрінеді. Сол сияқты Браиль шрифтары да біздерге
түсініксіз. Бұл ретте мәселенің мәні сезім мүшелерінің жақсы жетілуіне орай оның
сауаттылығы мен тәжірибесіне байланысты. Браиль нүктелерін шапшаң айырып оларды
дұрыс қабылдауына да байланысты. Көзі көретін адамдар да нүктелерді соқырлар сияқты тез
арада үйренуге болады. Сол сияқты ерінді қимылдатып сөйлеуді де үйрену қиын емес /3, с.
78/. Саңырау мұндай тәсілді пайдаланып «көзімен естуді» үренеді. Мұңдай ерекшелік көздің
айрықша жаратылуында емес, оның сауаттылыры мен ойлау қабілетінің еріннің қимылқозғалысына қарап, оны әрбір затпен салыстыра отырып оқуына икемділігінде. Мұндай
процестердін барлығы И.П.Павлоп пен В.М.Бехтерсв негіздеген шартты рефлекс пен оның
жасау механизмімен ұштасты. Бір мезгілде екі түрлі тітіркендіргіштің әсер етуінен белгілі
дыбыс пен нүктелердің өзара қисындасуы сан рет қайталану нәтижесінде сол нүктелерде
өздігінен уақыттың тоғысуына орай тітіркену тудырып отырады. Жаңадан пайда болатын
сипау сезімі бұрынғы дыбыс тітіркендіргіштеріне ұқсас түрде бір мезгілде қайталанып
отырады. Соған орай нүктелерді неғұрлым шапшаң ажырата білу тежелу заңдылығына
сәйкес шартты рефлекетің жасалуыи қамтамасыз етеді.
Жалпы психологаялық жағынан кемістік – әлеуметгік мінез-құлықты өзгертуге ықпал
етеді. Тірі организмнің мінез-құлқындағы ерекшеліктер өмірмен байланысты болудың
нәтижесі тіршілік ортасына бейімделу жүйесі. Бұл жүйенің өзгеруі әлеуметтік байланыстың
қайта құрылуына және оның өзгеруіне әкеліп соғады. Кемтар баланың психологиялық
ерекшеліктерінің негізі биологиялық фактор емес, әлеуметтік фактор екендігін көрсетеді.
Психологиялық тұрғыдан алып қарағаңда соқырлардың әлеуметгік ортадағы жағдайы
түрліше болады. Соқырлық америка фермерінің қызы мен украин помещигінің ұлы үшін,
неміс герцогінің әйелі меи орыс шаруасының және Швеция пролетариаты үшін әр қилы
фактілер сипатында болады. Олардың бұл жайында ұнымдары да түрліше болады.
Сондықтан кемтар балалардың тәрбие мәселесін әлеуметтік жағдай тұрғысынан қарау
керек. Кемтар баланың әлеуметтік тәрбиесінің негізі оның табиғи жетіспеушілігін –
әлеуметтік жолмен толықтыру әдісі -бірден-бір ең дұрыс жол. Арнаулы тәрбие әлеуметтік
талапқа бағынуы керек. Сөйтіп біртұтас мәселенің белгілі құрамды бөлігі ретінде қаралуға
тиіс. Кемтар балалаларға ерекше тәрбие беріп оқыту қажеттілік біз бекерлей алмаймыз,
керісінше соқырды оқьш үйренуге, саңырауды ауызша сөйлеуге үйренуге үшін арнаулы
педагогикалық техника, ерекше әдіс керек.
Ерте ме, кеш пе адамзат соқырлықты да, саныраулықты да, кемақылдықты да женуге
тиіс деген сенімдемін. Бұл мәселеде медицина мен биологияға қарағанда, әлеуметтік және
педагогикалық жағынан жеңіске бұрынырақ жетуі мүмкін. «Кемістігі бар бала» деген
ұғымнан келешекте педагогика айтуға ұялатын шығар. Сөйлейтін саңырау, жұмыс істейтін
соқыр – өмірге тең араласқандар өздерін кемтармыз деп айтуға және олай деп айтқызуға жол
бермейді. Соқыр, саңырау, кемақыл, кемтар болмаудың сыры ет қолымызда. Келешекте
кемтар деген ұғымды біржолата ұмытатын боламыз. Адам нәсілінің жетілуіне сәйкес,
әлеуметтік құрылыстың өзгеруіне сәйкес адамзаттың өмір сүру ортасы жақсарады.
Сокырлық саңыраудың саны азаяды. Мүмкін олар тіптен болмас. Бірақ олардан да бұрын
әлеуметтік жеңіске жететіні ақиқат. Соқырлық пен саңыраулық дене кемшілігі ретінде жер
бетінде көпке дейін сақталуы мүмкін. Бірақ олар кемтар болмайды, себебі, кемтарлық
әлеуметтік ұғым, «қеміс» деген соқырға, саңырауға, кемақылға жабысқан қаспақ сияқты. Ол
адам қатты сілкінсе, бойынан түсіп қалады. Соқырлық өздігінен баланы кемтар жасамайды,
оның кемтар болуы өмір сүрген әлеуметтік ортасына байланысты /4, с. 167/.
Әлеуметтік тәрбие баланың кемтарлығын толықтырады. Бір кезде соқыр баланы кемтар
десек, біздің жанымыздағылар бұл ойымызды қостай қоймайтын сәтке жетеміз. Бірақ соқыр
деп, саңырауды саңырау деп атау ғана қалуы мүмкін. Қазіргі таңда еліміздегі мүмкіндігі
шектеулі балалар өзінің қадір-қасиетін қамтамасыз ететін, өзіне деген сенімділігін
183
арттырып және қоғамдық
жағдайларда өмір сүруде.
өмірге
белсене
араласуына
жәрдемдесетін
толыққанды
Әдебиет
1. Агафанов А.Н., Мендибаев К.Н., Туганбекова К.М. Социальная работа: теория и
технологии. – Астана, 2005. – С.325.
2. «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» заңы. – 2005.
3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы. – А., 2010.
4. Коррекционно-образовательные программы воспитания и обучения детей с тяжелой
умственной отсталостью. –Алматы, 2004. – С.258.
СОЦИАЛЬНАЯ РЕАБИЛИТАЦИЯ ДЕТЕЙ-ИНВАЛИДОВ
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Евразийский
Асанова Г.Е.
национальный университет имени Л.Н.Гумилева
Актуальность проблемы инвалидности среди детей обусловлена ее масштабностью.
Она давно находится под пристальным вниманием международного сообщества, в частности
ООН.
На современном этапе развития нашего общества проведение комплекса мер по
социальной интеграции инвалидов в общество является одним из приоритетных направлений
социальной политики государства. Среди людей с ограниченными возможностями особую
группу составляют дети - инвалиды. Их число в мире значительно растет. Причины
возникновения инвалидности различны. За последние годы во всем мире наблюдается
значительный рост числа детей-инвалидов. По данным ВОЗ составляют 100-150 человек на
100 000 населения.
Настоятельная потребность в изучении и социальном анализе реабилитации детей
вызвана: высоким уровнем инвалидизации среди детей; низким уровнем социальной
реинтеграции детей-инвалидов, ввиду отсутствия единого, всестороннего подхода к
решению проблем данной категории инвалидов; отсутствием взаимосвязи среди участников
реабилитационного процесса, что зачастую приводит к его незавершенности и
неудовлетворительным результатам. Постепенный переход к осознанию необходимости
социальной реабилитации детей-инвалидов произошел благодаря развитию исследований по
социальной реабилитации лиц с ограничением жизнедеятельности и возникновением с
последующим становлением в Республике Казахстан социальной работы как особого вида
профессиональной деятельности и как специфической социально-реабилитационной
практики с инвалидами.
К числу первых публикаций, рассматривавших социальные аспекты реабилитации
инвалидов, относятся работы Т.Е.Большовой, Н.Ф.Дементь-евой, А.В.Мартыненко,
А.И.Осадчих, Е.А.Сигиды, Е.Р.Смирновой, Л.П.Храпылиной и других.
Активно развиваются исследования теории и технологии социальной работы, среди
которых ведущее место принадлежит публикациям В.Альпе-рович, С.А.Беличевой,
Л.К.Грачева,
С.И.Григорьева,
Л.Г.Гусляковой,
В.В.Колкова,
О.С.Лебединской,
П.Д.Павленка, А.С.Сорвиной, Е.И.Холостовой, Т.В.Шеляг, Н.П.Щукиной и многих других.
Особое место занимают работы о специфике оказания социальной помощи лицам с
ограниченными возможностями, технологиях социальной работы с инвалидами.
184
Несмотря на обилие литературы, посвященной социальной реабилитации различных
категорий инвалидов, проблематика социальной реабилитации инвалидов остается мало
изученной и нерешенной.
Большое значение для отечественных специалистов в области реабилитации детейинвалидов имел перевод ряда изданий зарубежных авторов, познакомивших казахстанских
специалистов не только с теорией, но и с практикой этого важного социального процесса.
К числу первых публикаций, в которых наряду с медицинскими аспектами начали
рассматриваться и социальные аспекты реабилитации инвалидов со стомой, относятся
работы Г.М.Манихаса, Р.Н.Оршанского, М.Х.Фридмана, Г.И.Воробьева, П.В.Царькова,
Е.А.Сигиды, Н.М.Касси-хиной, Т.Н.Говязиной и др.
Степень освоения проблемы социальной реабилитации детей-инвалидов по-прежнему
остается невысокой. Вопрос о необходимом и достаточном строении системы социальной
реабилитации детей-инвалидов решается скорее на эмпирическом уровне, чем на основе
теоретических исследований, что препятствует оптимизации этой системы. Слабо
разработаны проблемы востребованности социальных услуг для этой социальнонезащищенной и большой группы инвалидов.
Среди-детей инвалидов до 16 лет на первом месте находится инвалидность от
врожденных аномалий, на втором – от болезней нервной системы, на тертьем – от
психических расстройств, и на четвертом месте – от болезней глаз. Относительная
стабильность и высокие цифры некоторых показателей инвлидности среди детей связаны, на
наш взгляд, с тем, что в лечебно-профилактических учреждениях вопросам ранней
диагностики и реабилитации уделялось недостаточно внимания.
Всемирной организацией здравоохранения предлагается сопряженная оценка
клинических проявлений болезни и социально-культурных факторов, с которыми
сталкивается человек в сфере обучения и занятости, что приводит к значительным
трудностям для его эффективной социальной, образовательной, профессиональной
интеграции. Современные клинические классификации рассматривают различные стороны
болезни, но игнорируют носителя болезни – человека, индивидуума. Поэтому, воздействие
на организм человека должно рассматриваться на трех уровнях:
 Последствия на органнои уровне – морфофункциональные изменения со стороны
отдельных органов или систем («нарушение» или «дефект»);
 Последствия на организменном уровне или ограничение жизнедеятельности –
нарушение интегративных функций целостного организма или его способностей (к
передвижении, самообслуживанию, ориентации, общению, обучению, труду),
позволяющим индивидууму адаптироваться к окружающей среде и не зависеть от
посторонних лиц;
 Последствия на социальном уровне – социальная недостаточность или дезадаптация
(невозможность выполнения общественной роли, определяемой возрастом,
воспитанием, образованием, профессией и конкретными условиями среды).
Прогнозирование социальных процессов, социологический мониторинг, определение
индикаторов социальных технологий, используемых для создания реабилитационных
программ, предполагает анализ места и роли детей-инвалидов в социальной структуре
общества. Функционируя в системе общественного разделения труда, общественного
производства, сложившихся общественно-экономических и социально-политических
отношений, дети-инвалиды, как элементы социальной структуры общества, испытывают
влияние личностных и социальных факторов на свое положение в обществе, на свою
жизнедеятельность, свой образ жизни. В жизни различных элементов социальной структуры
общества по-разному реализуются принципы социальной справедливости и социального
равенства. Для того, чтобы выяснить содержание процесса реабилитации, нужно
проанализировать сущность и специфику социальных ограничений детей-инвалидов,
рассмотреть те барьеры, которые воздвигает перед человеком инвалидность. Проведенный
анализ законодательных и нормативно-правовых документов показал, что создание
185
доступной для инвалида среды жизнедеятельности является составной частью
государственной социальной политики, практические результаты которой должны
обеспечить инвалидам равные с другими гражданами возможности во всех сферах жизни.
Принятый в 20 июня 1991 году в Республике Казахстан закон «О социальной
защищенности инвалидов в Республике Казахстан» послужил основой для проведения
коренной реформы системы социальной защиты инвалидов. Суть этой реформы заключается
во введении на территории Республики Казахстан содержания понятия «инвалид», в
определении реабилитации как основного направления социальной политики в отношении
инвалидов. Процесс социальной реабилитации лиц с ограничением жизнедеятельности
является целостным и комплексным; выпадение или пропуск того или иного направления
или формы реабилитации не только ведут к ущемлению возможностей социального
функционирования для индивида с ограничением жизнедеятельности, но также и к
неэффективной, неполной реабилитации в тех направлениях, которые были реализованы.
Это объясняется как целостностью человеческой личности, все стороны и проявления
которой взаимосвязаны, так и целостностью социального бытия.
Специфика
инвалидности
детей
обусловливает
наличие
специфических
реабилитационных мероприятий. Причем, специфическая медицинская реабилитация –
должна рассматриваться как специфический компонент комплексной реабилитации детей.
Слабо развита система подготовки профессиональных работников по реабилитации
детей-инвалидов, как в медицинской, так и в социальной сфере. Анализ принципов и
структуры социальной реабилитации инвалидов показал, что социальная политика в
отношении таких людей основана на принципах изоляции и компенсации. Структура
социальной реабилитации детей-инвалидов не выстроена, превалируют медицинские
принципы оказания помощи. Координация услуг участников реабилитационного процесса и
единство этапов его проведения является обязательным условием. Каждый этап
реабилитационного процесса имеет свои цели и задачи.
Закон «О социальной защищенности инвалидов в РК» определил положение по
реабилитации инвалидов. В то же время важным вопросом является профилактика
инвалидности. Это касается проблем совершенствования работы с хроническими больными,
работы по снижению заболевамости среди детей. Отсюда следует необходимость
формирования и развития ребаилитационного направления как единой системы. Так, если
сооносить термин «реабилитация» только к инвалидам, то без внимания остается
многочисленный контингент лиц, нуждающихся в восстановительном лечении и
реабилитации, в частности, часто и длительно болеющие, являющиеся основными
претендентами на инвалидность.
Отсюда необходимо признать, что реабилитация в РК, в широком ее понимании, еще
находится в стадии становлении и нет основопологающих документов, объясняющих
технологию всех аспектов процеса реабилитации, нет единой системы реаблитации.
Литература
1. Большова Т.Е. Социальное здоровье населения как цель функционирования
социальной работы. – Саратов, 1997;
2. Дементьева Н.Ф., Устинова Э.В. Роль и место социальных работников в
обслуживании инвалидов и пожилых людей. – Тюмень, 1995;
3. ДементьеваН.Ф., Багаева Т.Н., Исаева Г.Н. Социальная работа с семьей ребенка с
ограниченными возможностями. – М., 1996;
4. Мартыненко А.В. Теоретические и организационно-методические основы медикосоциальной работы. – М., 1997; Сигида Е.А. Концепция социально-медицинского развития
населения – М., 1998;
5. Осадчих А.И. Медико-социальные аспекты инвалидности – М., 1988; Смирнова Е.Р.
Стратификационный анализ инвалидности // Преодолевая барьеры инвалидности – М., 1997;
6. Храпылина Л.П. Основы реабилитации инвалидов – М., 1996.
186
АДАПТАЦИЯ ДЕТЕЙ-МИГРАНТОВ
И ОСОБЕННОСТИ СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ В КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Бражник Е.И.
Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего
профессионального образования «Российский государственный педагогический университет
им. А.И.Герцена»
Мы живем в эпоху процесса глобализации, который означает расширение
экономического взаимодействия между странами. Главными составляющими этого процесса
являются новые технологии связи, которые
делают возможным быстрый обмен
информацией. Таким образом, глобализация обладает интеграционными характеристиками,
связывая рыночные экономики в единое пространство посредством современных
технологий.
Вместе с тем процесс глобализации означает усложнение современных социальных
проблем, особенно в период экономического кризиса. Международные корпорации и другие
инвесторы пытаются найти места для размещения производства и достижения максимальных
прибылей, где есть дешевая рабочая сила и ресурсы, а также лояльное трудовое законодательство и регулирование охраны окружающей среды.
Развитие форм социальной работы происходит под значительным влиянием
происходящих мировых процессов в экономике, политике, здравоохранении, экологии.
Системы социальной защиты населения разных стран призваны заниматься проблемами
тех, кто «выброшен» рыночной экономикой, исключен из состава рабочей силы или не
способен трудиться. Постоянно ведется поиск решения социальных проблем, связанных с
безработицей, алкоголизмом, наркоманией, увеличением числа вич-инфицированных,
ростом преступности, старением населения, необходимостью ликвидации последствий
терроризма, природных катастроф и т.д. Это требует объединения усилий правительств
разных стран, финансовых органов, служб помощи в чрезвычайных ситуациях и социальных
работников, призванных помогать людям, оказавшимся в сложной ситуации.
Очевидным является, что современный процесс глобализации влечет
кризис
«общества всеобщего благоденствия», которое было создано в ХХ веке в ряде стран
западной Европы. Социальные программы, например, в ряде европейских стран, в
настоящее время сильно урезаются. Вместе с тем, социальная сфера исторически возникла
как часть строительства государства «всеобщего благоденствия». Элементы «общества
всеобщего благоденствия», выработанные в США, Великобритании, Франции, Финляндии и
других развитых странах включают в себя систему социальной защиты, социальное
страхование, помощь в поисках работы, пособия по безработице, выплаты, связанные с
производственными травмами, пенсии инвалидам и престарелым, пособия многодетным
семьям и медицинское страхование. Исторически сложилось, что социальные работники
занимались помощью тем, кто оказался за пределами рынка рабочей силы - безработным,
многодетным, бездомным, инвалидам. Однако ранее, например, в США специалисты
социальной сферы не занимались вопросами помощи по нахождению работы,
переквалификацией безработных, так как система выплат и пособий была хорошо развита. В
настоящее время средства, выделяемые на такие программы, существенно сокращаются. В
этих условиях социальные работники стали заниматься социализацией тех, кому трудно, кто
имеет проблемы – отдельные граждане, семьи, целые сообщества мигрантов. /1, с.6/
Глобализация усилила мобильность рабочей силы, что создало большое количество
иммигрантов, мигрантов, а также работников, получающих зарплату в одной стране и
отсылающих ее семье, живущей за границей.
Система социальной помощи призвана стремиться путем пропаганды справедливости, равенства и равных возможностей минимизировать негативные последствия,
вызываемые перемещениями мигрантов из страны в страну в поисках работы. Например,
187
глобализация увеличивает риск торговли людьми и незаконного перемещения людей в
другие страны. Обеспечение благосостояния и прав этих людей становится всемирной
задачей. Социальные работники могли бы объединиться в составе единой наднациональной
системы для помощи таким людям.
С проблемой легальной и нелегальной миграции сталкивается сейчас и Россия. По
данным Федеральной миграционной службы (ФМС) в России находится 10,2 миллиона
иностранцев, из которых 2,3 миллиона человек — узбеки, 1,3 миллиона — украинцы, один
миллион — таджики. Прогнозируется значительное повышение потока мигрантов в Россию
в ближайшие годы. /2/
В Санкт-Петербург многие мигранты приезжают со своими семьями и сталкиваются
со сложностями при оформлении документов, приеме детей в школы и детские сады, с
несовершенством законодательства. Эти и другие проблемы осложняют адаптацию и
интеграцию мигрантов в петербургское сообщество. Мы приводим данные Проекта
ЮНИСЕФ «Мониторинг с целью изучения положения детей мигрантов» (2011 г.),
проведенного
Научно-учебной лабораторией «Социология образования и науки»
Национальным исследовательским университетом «Высшая школа экономики в СанктПетербурге». /3/
В данном проекте применялась смешанная методология. Осуществлялся сбор
первичных данных качественных (интервью с экспертами и со школьниками, фокус-группы
со школьниками) и количественных (анкетный опрос школьников), а также проводился
анализ вторичных источников (обзор законов и нормативных актов, анализ обращения на
горячую линию). Согласно данным проведенного мониторинга ситуация по организации
социальной работы в Санкт-Петербурге с детьми-мигрантами – динамичная и сложная.
Существуют недостатки статистического учета детей-мигрантов, недостаточно четко
выстроена система учета разных категорий мигрантов, лиц без гражданства РФ, их страна
происхождения, родной язык, срок пребывания в Российской Федерации.
Дети-мигранты, неграждане РФ, распределены по школам Санкт-Петербурга очень
неравномерно (примерно в 91 школе из 700 школ города). Очевидно, что возникает
сегрегация на уровне школ: практически в каждом районе Петербурга существует несколько
школ, где доля мигрантов заметно выше, чем в других школах района. Это объясняется,
прежде всего, территорией расселения мигрантов и наличием в определенном округе для них
рабочих мест. Вместе с тем, никто не заинтересован в создании специальных школ для детей
мигрантов. Считается чрезвычайно важным для их эффективной адаптации регулярное
общение с русскоговорящими школьниками. Нужны полиэтнические школы с
преобладанием русскоговорящих детей, но существенным полиэтническим компонентом.
Главным препятствием для интеграции в принимающее региональное сообщество
является языковой барьер. По данным Комитета по образованию г. Санкт-Петербруга в 2010
г. число детей с неродным русским языком в школах составило 2,9%. Основным местом
освоения русского языка детьми-мигрантами является школа, причем основная масса детей
осваивает язык именно в процессе учения. Довольно значительная часть детей, не имеющих
гражданства РФ, родились в России. Многие дети, хотя и родились на территории других
государств, были привезены в Россию в раннем возрасте. Каждый четвертый ребенок без
гражданства РФ считает русский язык своим родным языком. Меньше всего проблем с
языком испытывают дети мигрантов, попадающие в нашу страну в раннем возрасте (не
старше 2-3 класса начальной школы). Они осваивают основы языка за два-три месяца, а
через год уже настолько адаптируются, что добиваются успехов в учебе. По мнению
экспертов, обучение таких детей в младшем возрасте проходит быстрее и проще, особенно
если помогают родители. В 2011 году в городском бюджете впервые выделены специальные
средства на оплату труда учителей для дополнительных занятий русским языком с детьмиинофонами. С 2010 года начал распространяться в петербурских школах учебнометодический комплекс «Русский букварь для мигрантов», созданный преподавателями
кафедры межкультурной коммуникации РГПУ им. А.И.Герцена. /4/
188
В Санкт-Петербурге в шести районах города в Центрах социальной помощи семье и
детям созданы специально службы социальной помощи семьям мигрантов, воспитывающих
детей, и которые
оказались в трудной жизненной ситуации. Здесь оказывается
специалистами по социальной работе правовая, психологическая, организационная и
социальная поддержка семьям мигрантов в целях их адаптации в Санкт-Петербурге.
Сотрудники Центров выделяют, например, такие проблемы, с которыми сталкиваются семьи
мигрантов: отсутствие знаний об основах российского законодательства, проблемы с
установлением социально-правового статуса, отсутствие трудоустройства и жилья,
трудности устройства детей в детский сад и школу, барьеры в получении медицинской
помощи, а также языковой барьер. Проблемы в основном испытывают трудовые мигранты,
статус которых на территории Российской Федерации является нелегальным.
В ходе интервью экспертов¸ работающих в социальных службах Санкт-Петербурга,
высказывалось мнение, что семьи мигрантов с детьми нельзя оставлять без социальной
поддержки. Так как социальная незащищенность таких семей приводит к нарушению прав
ребенка, а также может грозить социальным напряжением и воспроизводством бедности и
неблагополучия./ 1, с. 14/
Межэтнические отношения в школе, как показал вышеуказанный мониторинг, в
петербургских школах отличаются толерантностью: дети из семей этнического большинства
дружат как между собой, так и с иноэтничными школьниками. Иноэтичные школьники
стремятся дружить с другими детьми мигрантов. При этом не образуются моноэтнические
коалиции. Школьники выбирают себе друзей с похожим жизненным опытом, в который
включается недавний переезд, трудности с изучением языка и др. Даже если определенные
этнические группы находятся в исторически или политически сложных отношениях на
родине, при переезде в Петербург эти различия для детей уходят на второй план. Примером
могут служить частые дружеские отношения между школьниками – армянами и
азербайджанцами.
Занятием, которое объединяет мальчиков всех национальностей, является командный
спорт, организованный в школе. Однако разница в ценностях и интересах не позволяет
мусульманским девочкам свободно общаться с более раскрепощенными местными
сверстницами.
Школьники при опросах практически не говорят об этнической дискриминации,
однако на вопрос о том, сталкивались они с дискриминацией по национальному признаку в
Санкт-Петербурге, они говорят, что не сталкивались, но слышали об этом. Респонденты
считают, что теоретически «дискриминация» может быть («встречаются плохие люди»), но в
целом отмечается, что в Петербурге проблема дискриминации остро не стоит. Однако
школьники считают дискриминацией исследования, которые часто проводятся в школах,
когда задают вопросы об их этнической принадлежности, времени переезда, юридическом
статусе родителей и т.д. Дети мигранты испытывают также неуверенность в том, что будут
обладать равными правами с местным населением, когда станут взрослыми.
На основе проведенного мониторинга о положении детей-мигрантов в СанктПетербурге были разработаны рекомендации по улучшению развития социальной сферы.
Можно отметить следующие рекомендации /3, с.39-41/:

изменить законодательство или, как минимум, подзаконные акты на уровне
города, чтобы дети из семей мигрантов имели право временно находиться в школе даже при
отсутствии необходимых документов;

разработать и наладить учет детей мигрантов. Должен учитываться также
родной язык ребенка, время приезда в страну, а также информация о том, откуда он приехал;

не надо создавать отдельные учебные заведения для обучения иноязычных
детей мигрантов, даже на ступени начальной школы, а необходимо включать их в процесс
обучения в обычной школе. Все преимущества отдельного обучения детей, которые могут
существовать (например, удобство обучения русскому языку), будут разрушены
189
конфликтами при слиянии раздельно обучавшихся детей при переходе от начальной школе к
средней школе;

уровень концентрации детей-мигрантов в одной школе должен быть не более
50% контингента, и школы при этом должны быть полиэтничными. Важным условием
гармоничной адаптации иноязычных детей, переехавших в Россию, является совместное с
этническим большинством обучение. В процессе совместного взаимодействия у детей
мигрантов быстрее преодолевается языковой барьер и происходит инкорпорация норм и
ценностей принимающего сообщества;

необходимо развивать внеклассную и внешкольную активность, особенно
командную, в которой будет происходить социализация детей, - от футбола до театральных
коллективов и командных дебатов. Внеклассная активность важна для социализации детей
не менее, чем уроки в классах (а может быть, и более). Необходимо также создавать
специальные программы для работы с детьми в период летних каникул;

проводить целенаправленную работу с детьми в наиболее трудном положении,
а именно с подростками, недавно приехавшими в Российскую Федерацию. Должны быть
разработаны программы и методические материалы для обучения их русскому языку. Кроме
того, необходимо активно вовлекать эту категорию детей в разнообразные кружки и секции.
О высокой значимости спортивных секций в жизни подростков-мигрантов говорят и сами
школьники, и эксперты.
Школа в современной России является государственным институтом, к которому у
мигрантов существует высокий уровень доверия, и поэтому служит важнейшим механизмом
адаптации мигрантов в российское общество. Школа является главным помощником
социального работника, ведущего работу по адаптации семей мигрантов с детьми.
Особенно важным является в настоящий период организация специальной подготовки
учителей школ и социальных работников к межкультурному взаимодействию с различными
этническими группами детей мигрантов и их семьями.
Несмотря на существующие вышеперечисленные проблемы, связанные с развитием
миграции в контексте процесса глобализации и усложнением социальной работы, назовем и
некоторые преимущества процесса глобализации
для развития социальной работы.
Глобализация с помощью информационных технологий делает возможным быстрый обмен
опытом работы в социальной сфере, особенно инновациями, разработанными в той или иной
стране. Глобализация создает новые возможности для учебных заведений, готовящих
социальных работников, в плане обмена информацией через совместные конференции,
международные семинары и научные исследования.
Кафедра социальной педагогики РГПУ им. А.И.Герцена осуществляет активное
сетевое взаимодействие с университетами прикладных наук Финляндии в области
подготовки социальных работников. Совместная деятельность связана с организацией
ежегодных международных семинаров для студентов из России и Финляндии в рамках
проекта FIRST. Широко практикуется академическая мобильность
студентов и
преподавателей.
Был проведен ряд семинаров «Командная работа студентов из
университетов двух стран (России и Финляндии) как подготовка к решению социальных
проблем в области благосостояния семьи и детей». Важное место на этих семинарах заняли
лекции преподавателей из России и Финляндии и проектная деятельность студентов. В
октябре 2012 г. состоялся очередной российско-финский семинар на кафедре социальной
педагогики РГПУ им. А.И.Герцена по теме «Социальная работа и здравоохранение в
поликультурной среде». Международные команды, включающие студентов из российских и
финских университетов, решали профессиональные проблемы в области социальной работы
путем обмена знаниями, опытом практической деятельности по преобразованию реальных
социальных ситуаций.
Современный мир в целом представляет собой лабораторию, в которой возможно
проведение международных исследований, способствующих более глубокому пониманию
социальных проблем, являющихся следствием современного этапа развития общества
190
(злоупотребление наркотиками, насилие, психические проблемы, медицинские проблемы), а
также проблем развития рыночной экономики.
В содержание подготовки специалистов помогающих профессий должно включаться
обсуждение аспектов международного опыта, сходства и различия социальных проблем в
своей стране и за рубежом. Студенты могут проходить практику в другой стране и затем
осуществлять схожие проекты в своих странах (опыт современной Европы). Организация
деятельности подобного рода, потребует привлечения грантов международных фондов,
таких как Международная ассоциация школ социальной работы или Международная
федерация социальных работников.
Глобализация заставляет пересмотреть многие положения, связанные с организацией
социальной работы. Система социальной работы и образования в развитых странах в целом
прагматична, ориентирована на адаптацию личности к жизни, ее независимость в
современных условиях. Она формирует определенные мировоззренческие ориентиры и
ценности, необходимые личностные качества (умеренность, выдержку, терпимость и др.).
Специалисты, занимающиеся подготовкой социальных работников, развивают, прежде всего,
имеющиеся опыт и знания для проведения в жизнь идей социальной и экономической
справедливости.
Литература
1. Социальная работа и подготовка специалистов за рубежом: Учебное пособие / сост. И.В.
Фокин (отв.ред.), В.А.Фокин [Текст] – Тула: Изд-во ТГПУ им. Л.Н.Толстого, 2005. – 211
с.
2. ФМС насчитала в России три миллиона нелегальных мигрантов. – Режим доступа:
http://lenta.ru/news/2013/02/27/nelegal/
3. Проект «Положение детей мигрантов в Санкт-Петербурге» [Текст] – СПб., 2011.- 41с.
4. Бражник Е.И. Исследование проблем детей-мигрантов и межэтнических отношений в
петербургской школе// Реальность этноса. Образование и этносоциализация молодежи в
современной России: Сборник статей по материалам ХIV Международной научнопрактической конференции, посвященной 215-летию Герценовского университета.
Санкт-Петербург, 16-18 мая 2012 г./ Под науч. ред. И.Л. Набока [Текст] - СПб.: Изд-во
РГПУ им. А.И.Герцена, 2012. – 464 с.
ВЛИЯНИЕ ТИПОВ ЛИЧНОСТИ
НА ПРОДУКТИВНОСТЬ СОВМЕСТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Григорова Ю.Б.
Костанайский государственный педагогический институт
Деятельность есть молярная, не аддитивная единица жизни телесного, материального
субъекта [1]. В более узком смысле, то есть на психологическом уровне, это единица жизни,
опосредованной психическим отражением, реальная функция которого состоит в том, что
оно ориентирует субъекта в предметном мире. Иными словами, деятельность — это не
реакция и не совокупность реакций, а система, имеющая строение, свои внутренние
переходы и превращения, свое развитие. Однако, в каких бы, однако, условиях и формах ни
протекала деятельность человека, какую бы структуру она ни приобрела, ее нельзя
рассматривать как изъятую из общественных отношений, из жизни общества. Вне этих
отношений человеческая деятельность вообще не существует. Если принять во внимание
отличительные свойства деятельности совместной: пространственное и временное
соприсутствие участников, наличие единой цели, наличие органов организации и
руководства, разделение процесса деятельности между участниками, предполагая
191
взаимозависимость индивидов проявляемую в конечном продукте деятельности, а так же в
самом процессе его производства, то можно предположить появление в ходе совместной
деятельности межличностных отношений. А соответственно межличностные отношения
складываются в зависимости от проявляемых типических признаков индивида. Данное
свойство совместной деятельности можно рассматривать как главное условие социальнопсихологической интеграции участников совместной деятельности, как первооснову
формирования и развития межиндивидуальных связей на основе предметно заданных
функционально-ролевых взаимодействий.
Организуя совместную деятельность важно учитывать то, как осознается каждым
участником его вклад в общую деятельность. Это возможно при наличии взаимопонимания
между субъектами, что во многом определяется имеющейся у человека системой ценностей
и, на наш взгляд, типом личности.
Если же совместную деятельность отнести к отдельным актам общения [2], то ее
структура и процессуальные характеристики могут быть определены по таким косвенным
признакам, как, например, циклы общения. Цикл начинается с выявления задачи, которая
возникает в ходе взаимодействия, и завершается согласованием индивидуальных решений.
Последовательность циклов весьма лабильна и направляется самим ходом выполняемой
совместной деятельности. Общение рассматривается учеными (В.Я.Ляудис, А.Н.Журавлев,
В.В.Рыжов и др.) в качестве фактора, порождающего и определяющего содержание и
процесс совместной деятельности в целом ряде работ. «Совместной деятельностью мы
называем акты обмена действиями, операциями, а также вербальными и невербальными
сигналами этих действий и операций между учителем и учениками и между самими
учащимися в процессе формирования деятельности»[3]. Эти акты связаны как с содержанием
самой деятельности, так и с процедурами взаимодействия между участниками обучения.
Акты обмена действиями перестраиваются и изменяются в объективной логике становления
внутренних регуляторов усваиваемой деятельности и направлены на построение механизмов
самоуправления способами предметной деятельности, личностными позициями и нормами
общения и взаимодействия между участниками процесса обучения
Поэтому, на наш взгляд, изучение совместной деятельности и факторов, влияющих на
ее эффективность является сегодня достаточно актуальным.
В связи с тем, что субъектом совместной деятельности все-таки является
индивидуальные особенности её участников, они являются такой же важной составляющей
как и социально-психологические характеристики группы. Поскольку от особенностей
протекания психических процессов у каждого отдельно взятого индивида в группе зависят
стратегии и типы взаимодействия в совместной деятельности, то тип личности является
психологическим факторам, определяющим качество и протекание совместной
деятельности. Следовательно, чтобы повысить результативность и качество предстоящей
работы при формировании группы следует учитывать тип личности, для повышения
результативности и качества проделываемой работы, то есть проводить предварительное
типирование предполагаемых участников процесса.
На сегодняшний день существует несколько тысяч самых разнообразных
психологических классификаций, которые обозначают те или иные различия между людьми
или психическими свойствами (качествами, характеристиками).
Классификации различаются масштабом обобщений, степенью внутренней
согласованности, классификационными основаниями и т.д. Причем, каждая типология имеет
свою ограниченную область применения. Большинство существующих типологий
ориентированы на какой-то конкретный признак деятельности, поэтому, как правило,
находятся с ними в жесткой связке, и не могут выступать как диагностический инструмент с
высокой степенью валидности, т.е. (классифицировать) другие признаки (виды)
деятельности. Поэтому в нашем исследования мы используем соционический подход.
Базируясь на типологии К.Г. Юнга, основоположница соционики А. Аугустинавичюте
предложила свою классификацию типов личности, в основе которой лежат структурные
192
различия в восприятии и мышлении полностью здоровых, во всех отношениях нормальных
индивидуумов, особенности проявления этих структур в склонностях, способностях и
талантах человека, а так же обусловленные ими жизненные сложности[4]. Ученым введено
понятие «типы информационного метаболизма» (ТИМ), под которым понимается -процесс
обмена информацией между человеком и внешним миром, то есть каким образом люди
воспринимают, перерабатывают и выдают информацию, которые объединяются в четыре
канала связи. В свою очередь эти каналы образованны антагонистическими аспектами
метаболирования информации или дихотомическими парами. Таким образом сочетание этих
четырех дихотомических пар, формируют 16 типов информационного метаболизма. Исходя
из этого соционический подход, в исследовании (изучении) деятельности, имеет
неоспоримый приоритет перед другими типологиями. Структурная единица соционики –
социон, которая в свою очередь состоит из модальных единиц, позволяющие формировать
комбинаторные группы разной направленности. В группах, сформированных по
соционическим принципам, все члены группы постоянно задействованы, включены в общий
информационно-энергетический поток. Таким образом, соционика, являющаяся
своеобразным синтезом различных психологических систем, теорий и типологий, дает на
сегодняшний день наиболее простой и оригинальный метод формирования рабочих и
учебных коллективов и иных социальных групп с заранее запланированной задачей.
Зная типальный состав группы, можно до некоторой степени прогнозировать
поведение её членов, характер общения их друг с другом, а также предвидеть, какие
проявления их типа получат необходимую положительную оценку и поддержку. Это имеет
самое непосредственное отношение к совместной деятельности и к формированию
функциональных и результативных групп для какого либо вида совместной деятельности.
Нами за 2009-2010 и 2010-2011 учебного года были проведены исследования по
изучению совместной деятельности в коллективах сформированных соционическими
методами. Целью исследования являлось практическое подтверждение наших теоретических
выкладок. Мы использовали три различные группы студентов 1 курса, находящиеся в
равных условиях. В первой группе студенты работали индивидуально, но совместно с
преподавателем; вторая группа спонтанно делилась на подгруппы и так же работала с
педагогом. И третья группа, была сформирована согласно соционическим принципам (по
ТИМам). По результатам продукта их совместной деятельности соционические коллективы
оказались более результативны при меньших ресурсных затратах (время, психические
процессы). В следствии этого была выявлена корреляция между качеством совместной
деятельности и способом формирования группы(в данном случае - соционических методик),
которая составила 0,67 ( 0,7)
В заключение можно добавить, что современная социальная психология, введя в свой
арсенал широкий спектр таких микрогрупп со всем устойчивым разнообразием их свойств,
получает возможность нового эффективного подхода к проблеме целенаправленного
формирования коллективов в различных сферах человеческой деятельности.
Литература
1. Леонтьев А.Н., Избранные психологические произведения. – М.: Педагогика, 1983. Т 2280 с.
2. Ломов Б. Ф. К проблеме деятельности в психологии // Психологический журнал, 1981,
Т.2. №5.-3-22 с.
3. Психолого-педагогические проблемы взаимодействия учителя и учащихся / Под ред.
А.А. Бодалева, В.Я. Ляудис. - М.: НИИОП АПН СССР, 1980.-390 с.
4. Аугустинавичюте А. Комментарии к типологии Юнга и введение в информационный
метаболизм. //Соционика, ментология и психология личности, 1995, №2. - 12 с.
193
ЖАНҰЯҒА ҚОЛДАУ
КӨРСЕТУ АЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
Даулетова А. М.
«Жанұяны сақтап қалу мен әлеуметтік жеттімдікті болдырмау» Жобасы SOS
Астана Балалар Ауылы
Әлеуметтік жұмыс халыққа қызмет ету және көмек қажет ететіндерге көмек корсету.
Әлеуметтік қызметкердің негізгі мақсаты – адамдар, жанұя, тәуекел топтар және т.б.
әлеуметтік институттар арасындағы көмек көрсету/1, 4 б/. Қазіргі кезде Қазақстанда барлық
елдерде сияқты әлеуметтік жұмыс мамандығы бар. Әлеуметтік қызметкердің жұмыс
орындары көбеюде. Олар бүкіл әлемге белгілі әкімшілік бөлімдерде, мектептерде,
ауруханаларда, жанұяға көмек көрсету орындарында жұмыс істейді, ассоциациялар
құрылуда және кәсіби этикалық кодекс бар.
Әлеуметтік қызметкер клиентке яғни, әр түрлі формаларын, әр түрлі әдістерін
қоланады. Әр әлеуметтік қызметкердің кәсіби этикасы ол оның әлеуметтік жұмыс туралы
білімі, тәжірбиесі және әдістерін білу тағы басқа кәсіби қажетті құндылықтары.
Әлеуметтік жұмыс адам өмірінің сапасын жақсарту мақсатындағы кәсіби қызмет.
Әлеуметтік жұмыс басқа да ғылымдармен тығыз байланысты болып келеді. Әлеуметтік
қызметкер клиентпен жұмыс істегенде дәрігер, педагог, психолог, заң қызметкерлерімен
бірге жұмыс істейді. Ол клиент мәселесін жан-жақты қарауға мүмкіндік береді. /1, 5 б/
Астананың ұлғайып көркейюіне байланысты жан – жақтан, қалалардан, ауылдардан
көшіп келіп жатқан халық санынын артуына байланысты, жағдайы төмен отбасылардың өсуі
де жиі байқалып келеді. Мемлекетіміздің басты байлығы халық болғандықтан, сол
әлеуметтік жұмыстың басты міндеті. Осы ұстанымды ойға ала отырып, Астана қаласында
2007 жылы «Жанұяны сақтап қалу мен әлеуметтік жетімдікті болдырмау» Жобасы SOS
Астана Балалар Ауылы қарсаңында ашылған болатын.
Отбасы – қоғамның ажырамас ұяшығы. Отбасы қоғамдағы ең басты иниститут
болғандықтан онымен жұмыс жүргізу негізгі мақсатқа алынды. Яғни, отбасының барлық
мәселелерін шешу, оны қоғам өміріне бейімдеу мақсатқа негіз болды. Қазіргі заманғы
отбасының проблемасы өте маңызды және актуальды жағына жатады. Отбасының
маңыздылығы, отбасы – қоғамның бірден-бір негізгі әлеуметтік иниституттары, адамзат
өмірінің басты тасы ретінде анықталды. Басқаша қарасақ, қазіргі уақытта отбасы иниституты
ішкі терең дағдарысты басынан өткізуде.
Отбасымен әлеуметтік жұмыс қазіргі заман талабынан туындап отыр. Біздің елімізде
де отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ертеден қалыптасып, өзіндік ұлттық
ерекшеліктерімен айқындалады.
«Жанұяны сақтап қалу мен әлеуметтік жетімдікті болдырмау» Жобасының мақсаты:
әлеуметтік жеттімдіктің болу қауіпін төмендету және «қауіпті топтағы» балалардың өмірлік
жағдайын өзгерту.
Жобаға көпбалалы аз қамтылған отбасылар, толық емес аз қамтылған отбасылар
қатыса алады.
Отбасылармен жұмыс бірнеше кезеңдерде өтеді:
Отбасымен келісім шарт жасалады, онда бірнеше міндеттер қойылады және ол
міндеттерді Жобамен қоса отбасы да орындауға міндетті.

Әлеуметтік жұмыскерлермен бірге жанұя қойылған міндеттерді атқару үшін
жұмыс жасайды.

Отбасылар дағдарыста қалған жағдайды,көмек көрсетуге серіктес ұйымдар
тартылады.
Жобаға қатысатын отбасыларға көрсетілетін көмектер:

Мемлекеттен бөлінетін көмек түрлері жайлы ақпарат беру

Әлеуметтік-экономикалық көмек
194

Заңды құжаттарды толтыруға заңгердің көмегі

Психологиялық-педагогикалық көмек

Балалардың денсаулығын жақсартуға үшін көмек

Әр түрлі әлеуметтік-мәдени және қолы бос кезде демалу шараларына қатысу
Отбасымен жұмыс жасауға арнайы білімі бар әлеуметтік қызметкерлер бөлінеді.
Әрбір өмірлік қажеттіліктер үшін адамға көмектесетін әлеуметтік қызметкер болып
табылады. Отбасыларға олардың қажеттіліктеріне байланысты көмек түрі корсетіледі.
Жобанын ең маңызды бөлігі ол әлеуметтік жетімдікті болдырмау, яғни балалардың өзінің
биологиялық отбасынан айырылуына жол бермеу. Осындай қауіпті топқа мынадай балалар
тобы жатады:

Ата-аналары материалдық-әлеуметтік қиыншылықтарға тап келсе (аз
қамтылған, жұмыссыз, тұрғын үйі жоқ)

Ата-аналары ішімдікке салынған және зиянды заттар пайдаланып, заң
бұзушылықпен айнлысатын болса

Ажырасатын отбасылар

Қарттардың қамқорлығына алынған балалар

Ата-аналары өте ауыр ауру түрлерімен ауырса

Ата-аналарымен ұрыс-керіске көп түсетін және үйлерінен қашатын, көп
уақытын далада өткізетін балалар./2,17 б./
Соңғы уақытта мамандар көбінесе әлеуметтік жетімдікті ауыр әлеуметтікэкономикалық немесе медициналық мәселеден емес, ата-ана мен бала арасындағы
қатынастардың бұзылуынан деп көп қарастырады. Жобадағы көрсетілетін көмек балаларға
көрсетіледі, бірақ толығымен отбасыға бағытталады.
Әлеуметтік жетімдікті жеңудегі іс-әрекет тек қана жергілікті және мемлекеттік
мекемелердің серіктесе жұмысы негізінде ғана іске асады. Жұмыс мамандардың топтала
және бұл үдеріске отбасының барлық мүшелері мен баланың жақын айналасындағылары,
әлеуметтік қоғамды жұмылдыру арқылы жүзеге асады.
Әдебиеттер тізімі
1. Коккөзева К.Ш. Әлеуметтік жұмыстың негіздері, Оқу құралы - Алматы, 2010 -52 бет.
2. Мухамбетова К.А. Профилактика социального сиротства. Методы и технологии
социальной работы с семьей в школе. Учебное пособие. – Астана, 2009.
3. Интернет-қорынан www.kursik.kz.
ПРОБЛЕМЫ ЭФФЕКТИВНОЙ РЕАЛИЗАЦИИ МЕХАНИЗМА СОЦИАЛЬНОГО
ПАРТНЕРСТВА В СФЕРЕ ЗАЩИТЫ И ОХРАНЫ ТРУДОВЫХ ПРАВ РАБОТНИКОВ
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Джумасова Г.
научный руководитель Есимова Д.Г., PhD социальной работы
Евразийский национальный университет им. Л.Н Гумилева
Перевод казахстанской экономики
на рыночные
принципы хозяйствования
кардинально изменил сферу труда, создав новую модель социально-трудовых отношений.
Её основа – социальное партнёрство, как механизм согласования экономических интересов,
регулирования проблем, разрешения конфликтов.
Как известно, система социального партнёрства включает три основные социальные
силы, обладающие мощными ресурсами влияния: государство (власть), объединения
195
работодателей (капитал) и объединение работников (профсоюзы), а на уровне организаций
ими являются "работодатель - работник (профсоюзы)" /1/.
Условия эффективности этого механизма – равноправное сотрудничество на основе
достижения оптимального баланса и
реализации основных интересов партнёров и
социальная ответственность каждого из них за состояние социально-трудовой сферы, и
положения трудовых коллективов.
Необходимо подчеркнуть то, что казахстанская модель социального партнёрства
складывается сложно. Внедрение таких традиционных для социального партнёрства
элементов, как прагматизм, деловитость, рациональность, осложняется невысоким уровнем
правовых и экономических знаний, культуры и моделей поведения работников, недоверием
и постоянной подозрительностью между соцпартнёрами, что иногда принимает крайне
оппозиционные формы.
”Больным местом” системы социального партнерства является отсутствие
ответственности за невыполнение сторонами принятых обязательств. Кроме того,
существуют определенные противоречия между законами ”О труде в Республике Казахстан”
и ”О социальном партнерстве в Республике Казахстан”. В первом оговорено, что все
вопросы трудовых отношений, за исключением установленных в нем минимальных
социальных гарантий, решаются только посредством индивидуальных трудовых и
коллективных договоров или актов работодателя. В этой связи, возникает вопрос о
целесообразности заключения соглашений разного уровня, поскольку они оказываются
оторванными от регулирования вопросов труда непосредственно на предприятиях и носят
порою декларативный характер, не имея практической имплементации на местах. Вместе с
тем, в последние годы идут сбои в системе социального партнерства вследствие формальной
работы его сторон и слабым управлением механизмов социального партнерства на
отдельных предприятиях и отраслях экономики.
Так, по данным Министерства труда и социальной защиты в 2009 году в стране
зарегистрировано 18 социально-трудовых конфликтов, в 2010 году - 8, в 2012 году – 16,
196
отдельные их которых переросли в крайние формы (забастовки, митинги,
пикетирование). /2/
Причинами их возникновения, в основном, стали требования работников,
связанные с увеличением оплаты труда, своевременной выплатой заработной платы,
улучшения условий труда, систематические «сбои» в балансе интересов работ ник –
работодатель.
Министерством труда и социальной защиты населения в целях изучения
сложившейся ситуации в 2011 году было проведено социологическое исследование
на крупных предприятиях, по результатам которого риски возникновения
конфликтов на предприятиях оцениваются как вполне реальные, и в регионах
существует определенный уровень социальной напряженности. Приведем перечень
озвученных проблем в регионах и некоторых отраслях по итогам социологического
исследования Минтруда и социальной защиты в 2011 году.
Во-первых, существование длительное время нерешаемых трудовых споров в
некоторых регионах и на предприятиях.
Отсутствие должной заинтересованности работодателей в решении проблем,
выдвигаемых работниками, отсутствие «обратной связи» от работодателя. В
настоящее время споры вокруг данных трудовых конфликтов
все еще
продолжаются.
Во-вторых, несвоевременная выплата зарплаты работникам, что в большинстве
приводит к трудовым конфликтам. На 1 марта 2012 года задолженность по выплате
зарплаты по стране составляет около 2 млрд. тенге.
В-третьих, отдельные вопросы регулирования миграционных процессов.
Привлечение иностранной рабочей силы, особенно в нефтегазовой отрасли в
западных регионах, с созданием им более благоприятных условий труда, и
микроклимата также вызывает недовольство местного населения.
В-четвертых, пассивность работодателей в создании благоприятного социально психологического климата в коллективах, отсутствие соответствующих структур по
управлению человеческими ресурсами, формальное соблюдение тр ебований
коллективных договоров. /3/
Также, при проведении внеплановой проверки на крупных предприятиях
республики выявлено:
содержание
трудовых
договоров
не
соответствует
требованиям
законодательства, в части указания режима труда и отдыха;
- несвоевременно вносятся изменения в трудовые договора работников;
- допускается привлечение работника в течение двух смен подряд и
превышается предельно допустимого количества сверхурочных часов в смену и
месяц,
- перерыв между сменами работников составляет менее 12 часов,
- заработная плата выплачивается не в полном объеме,
- не производится оплата работы в ночное время и доплата за работу на опасных
для здоровья производствах и условиях. /4/
197
В некоторых трудовых конфликтах и случаях выявлено, что содержание трудовых
договоров не соответствует требованиям законодательства, отсутствуют условия по
страхованию, не указано количество дней основного отпуска, расторжение трудового
договора с работником произведено с нарушением, а именно, с работника, уволенного за
прогулы, не затребовано письменное объяснение. Графики отпусков работников составлены
без учета мнения работников и в Положении об отпусках не разработан порядок учета
мнения работника, приказы о расторжении трудового договора издаются не своевременно,
графики выходов работников не утверждены работодателем .
Система методов борьбы с такими проблемами в сфере защиты трудовых отношений
с каждым годом пополняются новым опытом, и попытками совершенствования. Например,
принятые в прошлом году поправки в Трудовой кодекс направлены на повышение
эффективности регулирования социально-трудовых конфликтов и минимизацию
общественно-опасных последствий правонарушений, а именно:
- сокращены сроки рассмотрения выдвинутых требований работников на всех его
стадиях (непосредственно работодателем, объединением работодателей, примирительной
комиссией, в период забастовки);
- предусмотрена процедура доведения до сведения работников решения суда о
признании забастовки незаконной;
- предусмотрено право на расторжение трудового договора с работником, который
продолжает участвовать в забастовке после доведения до его сведения решения суда о
признании забастовки незаконной;
- уточнен порядок применения дисциплинарного взыскания за участие работников в
незаконной забастовке. /5/
Вместе с тем, проведенный мониторинг коллективных трудовых споров (конфликтов),
имевших место на предприятиях республики показывает, что в значительной степени их
предотвращение и минимизация возможна благодаря эффективным действиям профсоюзов,
основанным на конструктивном сотрудничестве и умению работать с людьми.
198
В этой связи, с учетом соблюдения международных трудовых норм, баланса интересов
сторон социального партнерства специально созданной в Министерстве труда и социальной
защиты рабочей группой из представителей госорганов и социальных партнеров начата
работа по совершенствованию Закона «О профессиональных союзах», принятого еще в 1993
году.
Пересмотр данного Закона должен привести к систематизации деятельности, задач,
функций профсоюзных организаций, начиная с процедур их создания, повысить их роль и
ответственность в развитии системы социального партнерства на всех уровнях /6/.
Казахстанские политологи отмечает, что профсоюзное движение и социальное
партнерство в постсоветских государствах обладает своей спецификой и сталкивается с
рядом трудностей, наследием советской системы организации профсоюзных организаций.
«Трудности, испытываемые постсоветскими профсоюзами, порождены радикальной смены
приоритетов от существовавшей социалистической парадигмы профессиональных
организаций
трудящихся
к
диверсификационной
модели,
соответствующей
плюралистическому характеру либеральной политико-экономической системы. В целом,
нынешний период перехода профсоюзов на новые рельсы работы обусловил появление
целого комплекса проблем и недостатков в их работе, начиная от законодательного
регулирования их деятельности и кончая психологической подготовленностью граждан к
новой форме консолидации вокруг этих организаций» /7, с. 14/. Данный анализ был
проведен в сентябре 2002 года, однако, он до сих пор отражает текущую ситуацию с
профсоюзами.
Также, в целях реализации положений Генерального соглашения на 2012-2014 годы
Министерство труда разработало Комплексный план, содержащий пакет мероприятий по
следующим направлениям:
1. Постоянный мониторинг социальной напряженности в регионах, для реализации
которого будет принята система показателей, определяющих уровень социальной
напряженности в регионах и конфликтных ситуаций в трудовых коллективах.
2. Совершенствование законодательства по вопросам предупреждения социальнотрудовых конфликтов.
Требуют решения вопросы по совершенствованию трудового, уголовного,
административного и гражданско-процессуального законодательства в части профилактики
и предупреждения трудовых конфликтов.
3. Усиление роли социального партнерства в профилактике трудовых конфликтов.
Требуется усиление потенциала Республиканской, отраслевых и региональных
трехсторонних комиссий в части эффективности социального диалога, а также принятие мер
по проведению консультаций на ежеквартальной основе между объединениями работников и
работодателей по исполнению существующей коллективно-договорной базы.
Предусматривается проведение семинаров и тренингов по развитию навыков умения
вести переговоры и достижению консенсуса в трудовых спорах.
4. Усиление информационно-разъяснительной работы на всех уровнях республиканском, отраслевом и региональном по соблюдению трудового законодательства, в
том числе в сфере оплаты труда, охраны и безопасности труда в соответствии с
коллективными договорами и отраслевыми соглашениями /8/.
Несомненно, мы надеемся, что реализация таких практических действий по
предупреждению и разрешению социально-трудовых конфликтов, споров усилит систему
социального партнерства и обеспечит социальную стабильность в нашем государстве.
Литература
1. Социальное партнерство в условиях становления и развития рыночных отношений.
Курс лекций. АТ и СО. М., 2000.
199
2. Информационный бюллетень о результатах деятельности Комитета по контролю и
социальной защите по итогам 2012 года, Астана, 2012
3. Амребаев А. «Казахстан в условиях мировой социальной нестабильности: поиск
адаптивной модели выхода из социального кризиса».//«Казахстан в глобальных
процессах» № 1, 2012, с. 69.
4. Информационный бюллетень о результатах деятельности Комитета по контролю и
социальной защите по итогам 2012 года, Астана, 2012
5. Айтбай К, «Развитие социального партнерства в современном Казахстане: проблемы
и перспективы»// Мысль. – 2012. – №13. – с.19
6. Закон Республики Казахстан «О профессиональных союзах», Алматы, 1993.
7. Жусупова А.Д. «Роль профсоюзов в институционализации социального партнерства в
Республике Казахстан». Канд. диссертация. – Алматы, 2002. – с. 14.
8. Генеральное соглашение между Правительством Республики Казахстан,
республиканскими объединениями работников и республиканскими объединениями
работодателей на 2012-2014 годы, Астана, 2012.
БАЛАЛАР ДЕНСАУЛЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Досмурзаева Д. О.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Әрбiр адамның денсаулығы оның толыққанды тiршiлiк етуiн ғана емес, сонымен
қатар оның мүмкiндiктерiнiң әлеуетiн анықтайтын факторға айналып отыр. Халық
денсаулығы жағдайының деңгейi өз кезегiнде, елдiң әлеуметтiк-экономикалық, мәдени және
индустриялық даму шамасын айқындайды. Медициналық көмек көрсетудiң қолжетiмдiлiгiн,
уақтылылығын, сапасы мен сабақтастығын қамтамасыз етуге қызмет ететiн бiрыңғай
дамыған, әлеуметтiк бағдарланған жүйенi бiлдiретiн денсаулық сақтау саласы халық әлауқатының орнықты және тұрақты өсуi тұрғысынан алғанда республикадағы негiзгi
басымдықтардың бiрi болып табылады /1/.
ХХ ғ. соңы мен ХХІ ғ. басы Қазақстанда қоғамның және мемлекеттің барлық өмір
сүру салаларында, әсіресе 90-шы жылдары саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
болды. Балалар қоғамдағы әр бір өзгерістерге аса сезімдалдықпен әсер ететін халықтың бір
бөлігіне жатады. Халықтың денсаулығын зерттеуде балалардың денсаулығы туралы ақпарат
ерекше роль атқарады. Балалар халқының денсаулығы қоғамдық денсаулықтың құрамдас
бөлігі болып табылады. /7/. Балалардың денсаулық деңгейі адамға табиғи, әлеуметтікэкономикалық және медициналық-ұйымдастырушылық әсер етуші факторларды ғана
суреттемейді, сонымен қатар тікелей ата-ананың денсаулық жағдайын сипаттайды /6/.
Балалардың денсаулық жағдайы қоғамның әл-ауқатын бағалайтын маңызды критериі
және елдің ұлттық қауіпсіздік факторы болып табылады. Туу көрсеткішінің төмендігі,
нәресте және бала өлімділігі, балалардың созылмалы аурулары мен мүгедектіктің кең
таралуы қоғамның дамуына негативті әсерін тигізеді жәнеде кейнгі ұрпақтарда дені сау
балалардың санының тез төмендеуіне әкеледі.
Денсаулық - мемлекеттегі адамдық ресурстардың дамуымен байланысты, маңызды
медициналық және әлеуметтік категория болып табылады /3/.
Қазірігі заманғы медициналық әдебиеттерде балаларды жеке изоляцияланған топ
ретінде емес, ал кең әлеуметтік формацияның құрамдас бөлігі ретінде қарастыру
тенденциясы байқалуда. Балалардың денсаулығы гуманитарлық құндылық, қауіпсіздік пен
экономиканың перспективті ресурсы ретінде қарастырылады.
Денсаулық сақтау жүйесі сапалық тұрғыдан даму үстінде. Халықтың денсаулық
көрсеткіштері бойынша оң серпінге қол жеткізіліп отыр. Бала туу көрсеткіші мен өмір
200
жастың ұзақтығы ұлғайды», - деп атап көрсетті Елбасы Н.Назарбаев «Әлеуметтікэкономикалық жаңарту -Қазақстан дамуының басты бағытты» атты Жолдауында. Денсаулық
сақтау министрлігінің ақпаратына сүйенсек, 2012 жылдың І жартыжылдығында ана өлімі 13
пайызға төмендеген және әр 100 мың тірі туғандарға қатысты 15,4 көрсеткішті құраған. 2011
жылы бұл көрсеткіш 17,7-ге тең болған еді. Оған қоса, нәресте өлімінің көрсеткіші 5,1
пайызға төмендеп, тірі туылған 1000 балаға14,8-діқұраған. Сондай-ақ, өткен жарты
жылдықта халықтың табиғи өсімі әр 1000 адамға шаққанда 13,90-ға ұлғайған, 2011 жылы бұл
көрсеткіш 13,02 болған еді. Бала туу көрсеткіші 22,29-дан 22,77-ге өссе, өлім-жітім
көрсеткіші әр 1000 адамға шаққанда 9,27-ден 8,87-ге дейін төмендеген /4/.
Қазіргі заманғы қоғамда балалардың денсаулық жағдайына деген әлеуметтік
жауапкершілік мемлекет пен ата-анаға жүктеледі. Балалардың денсаулығы балаларды қорғау
әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылады /5-8/. Қазақстанда
балалардың денсаулығын қорғау көптеген құқықтық-нормативтік құжаттарда қарастырлған
және денсаулық сақтау жүйесінің мемлекеттік бағларламаларымен нығайтылған. Атап
өтсек, Қазақстан Республикасы Президентінің Халыққа жолдауларында, 2002 жылғы 8
тамызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары туралы Заңының
8-бабында «Баланың денсаулық сақтауға құқығы» қарастырылған /2/. Ана мен бала
денсаулығын сақтау саласында медициналық көмекті жетілдіру бойынша шаралар туралы
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2011 жылғы 31 наурызындағы №164
Бұйрығы, Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейін арналған Стратегиялық жоспары,
Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігінің Стратегиялық жоспары, Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған
«Саламатты Қазақстан» мемлекеттiк бағдарламасы. Аталған соңғы бағдарламаның мақсаты:
елдiң орнықты әлеуметтiк-демографиялық дамуын қамтамасыз ету үшiн Қазақстан
азаматтарының денсаулығын жақсарту, оның ішінде балалар денсаулығын қорғау және
нығайту ерекше аталып көрсетілген.
«Саламатты Қазақстан» мемлекеттiк бағдарламасының шеңберінде денсаулық сақтау
мәселелерi бойынша сектораралық кiшi бағдарламалар қарастырылған. Балалардың
денсаулығына қатысты мектеп оқушылары мен жасөспiрiмдердiң денсаулығы атты кіші
бағдарлама бар. Оның мақсаты: балалар мен жасөспiрiмдердiң тәни және психологиялық
денсаулығын қалыптастыру. Негiзгi мiндеттер: - балалар мен жасөспiрiмдердiң
психологиялық және тәни денсаулығы проблемаларына кешендi ұстанымды қамтамасыз ету;
- бiлiм беру ұйымдарында денсаулық үшiн қолайлы және қауiпсiз қоршаған ортаны құру; мектеп оқушыларына дене шынықтырумен айналысуға жағдай мен мүмкiншiлiк жасау; тұтас
жүйенi дамыту - физикалық ортаны сақтауға, оқушының тәни және психикалық
денсаулығын нығайтуға, СӨС ұстануға, валеологиялық сауаттылықты қалыптастыруға
бағытталған мектеп медицинасы қызметiн құру; - мектеп оқушылары мен жастардың
арасында есiрткiлердi тарату мен тұтынуға, темекi шегуге және алкогольге қарсы тиiмдi iсқимылды қамтамасызету;балалар мен жасөспiрiмдердi теңгерiмдi және қауiпсiз тамақпен
қамтамасыз ету. Нәтижелер көрсеткiштерi: - 14 жасқа дейiнгi балалар арасында сүйекбұлшық ет жүйесiнiң ауруымен сырқаттанушылықты тиiстi 100 мың адамға шаққанда 2013
жылға қарай 1 194-ке дейiн, 2015 жылға қарай 1 190-ға дейiн (2009 ж. - 1 196) және 15-17 жас
аралығындағы жасөспiрiмдер арасында тиiстi 100 мың адамға шаққанда 2013 жылға қарай 2
295,1-ге дейiн, 2015 жылға қарай 2992-ге дейiн (2009ж.-2997,1) төмендету; - 15-17 жас
аралығындағы жасөспiрiмдер арасында ЖЖБИ сырқаттанушылықты 2013 жылға қарай 8,3ке дейiн, 2015 жылға қарай 8,0-ге дейiн (2009ж.-8,5) төмендету. Маркер ретiнде мерез
алынды; - 14 жасқа дейiнгi балалардың арасында психикалық белсендi затты тұтынудың
салдарынан психологиялық және мiнез-құлықтық бұзылулармен сырқаттанушылықты тиiстi
100 мың адамға шаққанда 2013 жылға қарай 13,1-ге дейiн және 2015 жылға қарай 12,5-ке
дейiн, 15-17 жас аралығындағы жасөспiрiмдер арасында тиiстi 100 мың адамға шаққанда
2013 жылға қарай 563-ке дейiн және 2015 жылға қарай 560-қа дейiн (2009 ж. - 14 жастағы
балалар - тиiстi 100 мың адамға шаққанда 13,5, 15-17 жас аралығында - тиiстi 100 мың
201
адамға шаққанда 564,8) төмендету; - 15-17 жастағы балалардың арасындағы суицидтi 2013
жылға қарай 23,8-ге дейiн және 2015 жылға қарай тиiстi 100 мың адамға шаққанда 22,0-ге
дейiн (2009 ж. - тиiстi 100 мың адамға шаққанда 24,5) төмендету.
Қол жеткiзу жолдары мен тиiстi шаралар: мектеп оқушыларының тәни және
психикалық денсаулығын қалыптастыру жөнiндегi қолданыстағы және жаңадан әзiрленген
бағдарламаларды жетiлдiру үшiн басқарылатын себептерден балалар мен жасөспiрiмдердiң
сырқаттануына және өлiм-жiтiмiне талдау жүргiзу. Мына: - үй-жайларды, ойын алаңдарын
тиiсiнше жоспарлау және жалпы бiлiм беретiн мектептерге қойылатын санитариялық
нормалар мен ережелерге, сондай-ақ құрылыс нормалары мен ережелерiне сәйкес мектеп
жиһазын қоса алғанда қазiргi заманғы мектеп жабдықтары мен қамтамасызету; - оқушылар
үшiн олардың ең жоғары тәни, психикалық және әлеуметтiк әлеуетiн iске асыру және
олардың жеке сезiмдерiн арттыру, оқушылардың жеке басын қалыптастыру үшiн
мүмкiндiктержасау;- оқушылар арасында, оқушылар мен мектеп персоналы арасында,
сондай-ақ мектеп, үй және қоғам арасында психологиялық қолайлы атмосфера орнату; денсаулық пен қоршаған ортаны қорғау бойынша оң шешiмдер қабылдау үшiн дағдыларды
қалыптастыру жөнiнде бiлiм берудi қамтамасыз ету жолымен денсаулыққа қолайлы
қоршаған ортаны қалыптастыру.
Тұтас жүйенi - физикалық ортаны сақтауға, оқушының және бүкiл қоғамның
денсаулығын нығайтуға, СӨС жүргiзуге уәждеменi, медициналық сауаттылықты
қалыптастыруға бағытталған мектеп медицинасы қызметiн дамыту; мектеп
медицинасы шеңберiнде мектеп психологтары мен әлеуметтiк педагогтарға арналған
кешендi бағдарлама әзiрлеу және енгiзу; мектеп медицинасының қызметiн
регламенттейтiн нормативтiк құқықтық құжаттарды әзiрлеу; әр оқушының тәни,
психикалық және әлеуметтiк саулығын сақтау жөнiндегi үдерiстi оңтайландыру үшiн
оқушыларды, педагогтар мен ата-аналарды түрлi деңгейлiк, саралап оқыту жүйесiн
дамыту. Мына: есiрткiнi қолданумен байланысты қайтымсыз салдарлар туралы
балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың хабардар болу деңгейiн арттыру;
есiрткiнiң профилактикасы жөнiндегi бағдарламаларды ведомствоаралық деңгейде
әзiрлеу және енгiзу; «тең-теңiмен» қағидаты бойынша ерiктiлер қозғалысын одан әрi
дамыту (балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың арасында жауапкершiлiк
дағдысын, құрбыларының қысымына қарсы тұра бiлу, есiрткiден бас тарта бiлу, өмiр
сүру дағдысын ұстану негiзiнде интерактивтi оқу өткiзу жолы мен дұрыс шешiм
қабылдай бiлу); әдiстемелiк және ақпараттық-бiлiм беру материалдарын әзiрлеу;
спорт алаңдарын, балалар клубтарын, үйiрмелердi, секцияларды, аула клубтарын,
жазғы лагерьлердi дамыту және қолжетiмдiлiгiн арттыру, балама қозғалыстарды
дамыту (велосипедтер, роликтер, стритбол, скейтбордтар және т.б.) арқылы
балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың бос уақытын тиiмдi ұйымдастыруды
қамтамасызетуге ықпал ету; балалардың, жасөспiрiмдер мен жастардың жеке және
әлеуметтiк проблемаларын жеңуде психоәлеуметтiк қолдау жүйесiн дамыту және
жетiлдiру; жастар үшiн денсаулық және анонимдiк консультациялар орталықтарын
дамыту, сенiм телефондарының жұмысы жетiлдiру арқылы есiрткiнiң, темекi шегу
мен алкогольдiң мектеп оқушылары мен жастар арасында таралуы мен
қолданылуына қарсы тиiмдi iс-қимылды қамтамасыз ету көзделген /1/.
Жалпы адамның денсаулығын қамтамасыз ететін факторларға генетикалық
фактор, айналадағы орта жағдайы, медициналық қамтамасыз ету және жағдайлар мен
өмір суру салты жатады. Оны келесі кестеде көруге болады /8/.
202
1 кесте. Адамның денсаулығына әсер ететін факторлар.
Факторлардың
әсер ету саласы
Генетикалық
Айналадағы
орта жағдайы
Медициналық
қамтамасыз ету
Жағдайлар мен
өмір суру салты
Факторлар
Денсаулықты нығайтатын
Дені дұрыс тұқым қуалаушылық.
Аурудың
пайда
болуының
морфофункционалды
алғы
шарттардың болмауы
Жақсы
тұрмыстық
және
өндірістік жағдайлар, қолайлы
климаттық
және
табиғи
жағдайлар, экологиялық қолайлы
өмір сүру ортасы.
Медициналық
скрининг,
профилактикалық шаралардың
жоғарғы деңгейі, уақытылы және
толық медициналық көмек.
Денсаулықты бұзатын
Тұқым қуалайтын аурулар мен
бұзылыстар. Тұқым қуалайтын
ауруларға бейімділік.
Зиянды
тұрмыстық
және
өндірістік жағдайлар, қолайсыз
климаттық
және
табиғи
жағдайлар,
экологиялық
жағдайдың бұзылысы.
Денсаулық динамикасына әр
дайым
медициналық
бақылаудың болмауы, алғашқы
профилактиканың
төмен
деңгейі, сапасыз медициналық
қызмет көрсету.
Өмірлік іс-әрекетті рационалды Өмірлік
іс-әрекеттің
ұйымдастыру:
рационалды тәртіптің болмауы,
Отырықшы тұрмыс, адекватты көші-қон
процестері,
гипо
қимыл белсенділігі, әлеуметтік немесе гипердинамия.
өмір салты.
Балалардың денсаулығын нығайтуға және балалардың денсаулығын бұзатын факторларды
алдын-алу мен жоюға бағытталған жағдайлар мен шаралар, республикалық және аймақтық
деңгейде жасалынған. Жыл сайын 1 маусымда атап өтілетін Халықаралық балаларды қорғау
күні балалар құқықтарын қорғау, олардың денсаулығын сақтау және нығайтудың аса
маңызды екенін баса көрсетеді. Балалардың амандығы кез-келген мемлекеттің экономикалық
дамуына, оның ішінде демографиялық саясатына елеулі әсер етеді.
Қазақстанда ағымдағы жылдың басындағы жағдай бойынша, 0-14 жас аралығындағы
балалар саны 4 млн.-нан асады және жалпы тұрғындардың 25% құрайды /9/. Ал 15-17 жас
аралығындағы балалар саны 800 мыңға жуық. Республикада елдегі балалардың жағдайын,
денсаулығы мен құқықтарын қорғауға қатысты жеткілікті нормативтік-құқықтық база
қалыптасқан.
Әдбеит
1. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015
жылдарға арналған "Саламатты Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан
Республикасы
Президентiнiң 2010
жылғы
29
қарашадағы №
1113
Жарлығымен бекітілген.
2. 2002 жылғы 8 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Баланың
құқықтары туралы Заңы.
3. Доклад ВОЗ о состоянии здравоохранения в мире: «Уменшение риска, содействие
здоровому образу жизни». ВОЗ 2002.
4. kazinform.kz
5. Тынышбаева А.А. Здоровье детского населения: основные направления социальной
политики защиты детей.//Международный конгресс по изучению Азии и Северной
Африки 10 - 15 сентября 2007 г. – Ankara, 2007. – 807 с., С. 741.
203
6. Игнатьева Р.К. Состояние здоровья матерей и детей в Российской Федерации. Пробл.
социальной гигиены и истории медицины 1994; 2: 6-15.
7. Социальная гигиена (медицина) и организация здравоохранения: Учебное руководство
/ Под ред. Ю. П. Лисицына.- М., 1998.
8. Материалы для подготовки и квалификационной аттестации по специальности
«Общественное здоровье и здравоохранение». Учебное пособие (под редакцией
Лучкевича В.С. и Полякова И.В.). - СПб, 2005.
9. Тынышбаева А.А. Детское здоровье: социально-психологические технологии
формирования жизненных навыков школьников. // Журнал Психология. Социология.
Политология, № 10 , 2008.- С.34-42.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ОЗДОРОВИТЕЛЬНЫХ ПОХОДОВ
В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩИХ МЕНЕДЖЕРОВ В ТУРИСТСКОЙ ИНДУСТРИИ
Иргебаев М. И.
Старший преподаватель Казахсской академии спорта и туризма г.Алматы
Во всех видах спорта, достижение конечного результата во многом зависит от выбора
оптимального режима нагрузок на организм спортсмена. В горном туризме режим нагрузок
зависит от нескольких, как природных так и человеческих факторов, таких, как высота
района путешествия над уровнем моря, крутизна подъема и спуска, погодные условия,
продолжительность похода, скорость передвижения, вес груза и, конечно же, опыт самого
туриста /1/.
Цель исследования. Определить влияние нагрузки на частоту сердечных сокращений.
Задача. Осуществить контроль за режимом нагрузок.
Методика исследования. Одним из наиболее оптимальных методов определения
нагрузки является контроль за ЧСС /2/. В основу исследования взяты результаты показаний
кардиотестера (модели кардиоспорт), как наиболее удобного и точного измерительного
прибора (удобства заключаются в том, что данные фиксируются на ходу, т.е. в процессе
передвижения без потери времени; также прибор очень легкий и компактный, не создает
неудобств испытуемому), в ходе еженедельных тренировочных походов выходного дня в
районе Малоалматинского ущелья. Пройден несложный маршрут по рельефу, по покрытию
пути передвижения (асфальтовое покрытие), по перепаду высот и сложности склонов и по
продолжительности. В походе тестировались участники разного возраста и с разным
уровнем подготовленности - преподаватель со стажем спортивных походов третьей
категории сложности (к.с.) и студент второго курса участник похода первой к.с.
Организация исследования: Тестирование проходило в процессе похода выходного дня
по маршруту: город Алматы – спортивный комплекс «Медеу» - туристская база
«Горельник»- горнолыжная база «Шымбулак»- спортивный комплекс «Медеу» - город
Алматы.
Общая продолжительность похода составила 4 часа 30 минут, не считая времени на
проезд из города до катка Медеу.
Особенности маршрута: общая протяженность пешего пути 11 км; перепады высот от
1780 до 2250 м над уровнем моря; режим ходьбы - 45 минут ходьбы, 15 минут отдыха;
скорость передвижения в зависимости от рельефа достигала 2-4 км/ч.
Погода: облачно, с прояснениями, без осадков. Температура воздуха- до + 5 градусов по
Цельсию к полудню.
204
№
Время
Место
измерения ЧСС
1
10.45
2
11.00
3
11.15
4
11.25
5
11.35
6
11.40
7
12.05
8
12.25
9
12.40
10
12.50
11
12.55
12
13.05
13
13.45
14
13.55
15
14.00
16
14.10
17
14.25
18
19
20
14.55
15.05
15.15
21
15.35
Автостанция
«Медеу»
Каток
«Медеу»
Подъем к
лестнице
Возле кафе
«Ласточка»
На подъеме по
трубе
На плотине в
покое
У дома лесника
«Горельник»
У гидропоста
«Сары-Сай»
400 м от
гидропоста
в 700 м от
Шымбулака
Лавинная
станция
Лыжная база
Шымбулак
Лавинная
станция
500 м от
гидропоста
300 м от
гидропоста
турбаза
«Горельник»
От Шымбулака
3400 м
Под плотиной
Каток «Медеу»
Автостанция
«Медеу»
К-тр. «Арман»
Таблица №1. Поход выходного дня 17.02.11 г.
Крутизна, Скорость
Иргебаев М.И. Маматов Р.
°
движения,
км/ч
0
0
78
81
3
4
118
135
10
3
138
149
12
2
128
148
15
2
148
175
0
0
92
120
3-5
3
120
139
12
2
133
165
15
2
158
170
15
2
158
165
15
2
162
165
15
2
165
177
15
4
112
124
12
4
115
117
12
4
123
153
0
4
128
160
3-5
4
116
168
10
10
5
3
4
4
117
113
117
130
138
143
0
0
100
116
По данным из таблицы №1 четко видна разница показателей по возрастам. В покое
большой разницы не наблюдается, но с начала движения видна резкое повышение частоты
сердечных сокращений у молодого туриста. Разница порой достигает более 30 - ти ударов в
минуту. Это говорит о неравномерности распределения сил на маршруте.
А на самом высоком участке маршрута, наблюдается небольшая разница ударов. Нужно
учитывать тот факт, что некоторые измерения проводились во время плановых привалов.
205
Выводы. Таким образом результаты наблюдений свидетельствуют, что пешее
передвижение в горах, даже с небольшим грузом может вызвать повышение ЧСС до 180
уд/мин.
Другими словами, впервые нами показано, что нагрузки которые испытывает турист в
условиях горного похода предьявляют очень большие требования к возможностям
организма.
Еше один вывод – реакция ЧСС зависит от квалификации туриста. Она ниже у
подготовленного участника чем у менее подготовленного.
Заключение. От использования кардиотестера действительно обеспечивается очень
оперативная информация о функциональной нагрузке, которую испытывает участник
похода. Что позволяет дозировать эту нагрузку в соответствии с возможностями членов
группы. Таким образом позволяет получать максимальный оздоровительный эффект от
данного мероприятия.
Литература
1. Бреслав И.С., Иванов А.С. Дыхание и работоспособность человека в горных условьях:
Алма-Ата: Ғылым, 1990,184 с.
2. Макогонов А.Н. Оптимизация двигательной деятельности туристов в горной и
пустынной местности: Алматы. 2003,252 с.
ЖЕТІМ ЖӘНЕ АТА АНАНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҚСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК -ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
Исахова Г.Д.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Елімізде әрбір азаматтың толық қанды өмір сүруге құқығы бар және бала мемлекеттің
ең басты қазынасы екендігі түрлі мемлекеттік заңнамаларда көрсетілген. Осындай
қағидаларға сүйене отырып, мемлекет әрбір баланы әлеуметтік саясаты бойынша қорғауға,
қолдауға қатысты жобалар мен бағдарламаларды іске асыруда. Қазақстан республикасының
«Бала құқығы туралы» заңнамалық құжатында барлық балалардың теңдігі, олардың тегiне,
нәсiлiне және қай ұлтқа жататындығына, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, жынысына,
тiліне, бiлiмiне, дiнге көзқарасына, тұрғылықты жерiне, денсаулық жағдайына, балаға және
ата-анасына немесе басқа заңды өкілдерiне қатысты өзге де мән-жайларға қарамастан,
барлық бала тең құқыққа ие екендігі ерекше аталып өткен.
Сонымен қатар, балаларды халықтың «әлсіз топтарына» жататындығы, оларға
ерекше мемлекет тарапынан көмектер көрсетілуі тиіс туралы нақтыланып көрсетілген. Осы
балалардың түрлі категорияларының бірі және ерекше көмекке зәру топтары жетім және ата
- ананың қарауынсыз қалған балалалар.
Жетім бала – ата-анасының екеуі де немесе жалғыз басты ата-анасы қайтыс болған
бала;
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала – ата-ана құқықтарының шектелуіне
немесе олардан айрылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кетті деп танылуына, олардың қайтыс
болды деп жариялануына, әрекетке қабілетсіз (әрекет қабілеті шектеулі) деп танылуына, атаанасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуіне, ата-анасының баласын
тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруына, оның ішінде
ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе емдеу мекемелерінен алудан бас тартуына
байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты
ата-анасының немесе екеуінің де қамқорлығынсыз қалған бала деп көрсетілген /1/.
206
Сыртқы әлеуметтік факторларды бөлек қойғанда, жетім және ата - ана
қамқорлығынан айырылған балалардың психикалық жағдайлары өте күрделі. Кез - келген
балаға ата - ана тарапынан берілетін махаббат пен сүйіспеншіліктің орны ерекше, осындай
назардың жетіспеушілігі, олардың әлеуметтік ортада өз орындарын табуына, әлеуметтік
байланыстарды орнатуына көп кедергісін келтіреді.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың
проблемалары ғылым мен іс-тәжірибенің ең әртүрлі салаларындағы көптеген
зерттеушілердің: дәрігерлердің, психологтардың, педагогтардың, философтардың,
социологтардың назарын аударып келді және аударуда. Жетім балалар мен ата-аналарының
қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемаларын зерттеуді қарастыруға болады.
Жеке алғандағы балалар үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған
бірқатар жұмыстар пайда болды (Г. Ананьева, А. Андреева, Н. Анохина) /4, 5, 6/.
Балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары
белсенді түрде зерделенуде. Шетелдік психологтардың арасында жабық үлгідегі мекеме
жағдайларындағы баланың жеке тұлғасы дамуының проблемаларын, аналық жылу мен
аялаушылықтың жоқтығы салдарларын жою мүмкіндіктерін А. Адлер, А. Фрейд,
Й. Лангмейер, З. Матейчик зерттеді /7, 8, 9/.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация проблемаларына отандық зерттеушілер
И.В. Ежовтың, Ю.А. Евдокимовтың, И.В. Дубровинаның, А.М. Прихожанның,
Н.Н. Толстыхтың,Т. Войтенконың /7/ еңбектері арналды. Және жетім балалар мен атааналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтену проблемаларын өз
еңбектерінде И.С. Кон, Л.М. Шипицына зерттеді.
Олар жетім баланың әсіресе, интернаттық мекемелердің көмегі арқылы өмірге
бейімделетін әлеуметтік-эмоциялық саладағы дамуының өзіндік тетіктерінің қалыптасуын
атап көрсетеді. Мұнымен бірге балалар үйлерінде тәрбиеленушілердің ересектік өмірге,
балалар үйі қабырғаларынан тыс өмірге бейімделуіне байланысты көптеген зерттеулер
жүргізілуде. Балаларды дербес өмір мен қызметке дайындаудың әлеуметтік-психологиялық
қырлары И.С.Конның, А.В. Петровскийдің зерттеулерінде келтірілген. Жетім балаларды
дербес өмірге дайындаудың бұл проблемасының педагогикалық қыры П.П. Блонскийдің,
Макаренконың, В.А. Сухомлинскийдің еңбектерінен көрініс тапты /10/.
Р. Спиц (1945) баланың ақырғы «институализации» формасы – «госпитализмнің
драматикалық бейнелерін сипаттады, оның мәліметтері бойынша. Аналарынан айрылған
жабық мекемелердегі шамамамен 70% дейінгі балалар өмірінің алғашқы жылдарында қайтыс
болады, ал қалғандарының ойлау қабілеттері төмен. Автор мұндай байқауларды Батыс
Германияның балалар үйлерінде байқаған.
Ағылшын психологы Дж.Боулби жарты ғасырдан астам аналық қарым-қатынастан
айрылғанн балалардың даму мәселесімен айналысты. Оның пікірнше баланың жастайынан
дұрыс дамуы үшін тек биологиялық анасымен байланыс қажет екендігін айтады.
Кеңес психиатры М.И.Буяновтың айтуынша, «Жарты ғасырдан аса Боулби жазғандары
ішінен тек бір нәрсені: Бала мінінің үйлесімді дамуы үшін ана қамқорлығы қажеттігін
мойындауға болады, бірақ бұл қандай қамқорлық, бұл неден байқалу қажет және т.с.с. – бұл
әлі шешілмеген және нақтылауды қажет етеді» /11/.
Балалар үйлеріндегі өмірлік ерекше жағдайлар баланың психикалық артта қалуына
себеп болады. Балаларда ерте жастан отбасындағы олардың құрдастарында болмайтын
енжарлық байқалады; ол балалардың бастамасының жоқтығынан және эмоционалдық
күйсіздігінен көрінеді.
Бұл балаларда жалпы көзқарас, олар отбасында өмір сүретін әрбір балаға жақсы таныс
қоршаған ортадағы құбылыстармен, тіпті тұрмыстық заттармен таныс емес.
Тәрбиеленушілерде мектепке дейінгі кезеңде қалыптасатын көрнекі-бейнелік ес мектептік
бағдарламаны толық игеруде қажетті іргетас болып табылады. Көптеген тәрбиеленушілерде
өзінің жүріс-тұрысын өзі басқара алу қабілеті мәнді дамымағандығы, өз еркінсіздікке,
ұйымсыздыққа әкелетін ересектер жағынан бақылаудың артта қалуы кезінде тапсырмаларды
207
өз бетінше оындауы анықталған. Е.И.Афанасенко мен И.А.Капров «Интернат-мектептерге
бес жыл» жинағының кіріспе мақаласында мектеп интернаттарда балаларда «бөтен
ақылмен», бұйрық бойынша өмір сүру әдетін дамыту шынайы қауіпті екендігін келтіреді.
Сондықтан да, отбасы баланың жан жақты дамуына үлкен үлесін қосады.
Социолог А.Г. Харчев /12/ отбасының мынадай әлеуметтік қызметтерін бөліп
көрсетеді:
• қалпына келтірушілік – жеке тұлғалық тұрғыда балалардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру, биологиялық қалпына келтіру;
• тәрбиелік – жас ұрпақты тәрбиелеп, әлеуметтендіру;
• шаруашылық-тұрмыстық – қоғам мүшелерінің тән саулығын қолдау, отбасындағы балалар
мен қартаң мүшелерді күту;
• экономикалық-кәмелет жасына толмағандар мен отбасының еңбекке қабілетсіз мүшелеріне
қаржылық қолдау жасау;
• бастапқы әлеуметтік бақылау – өмірлік қызметтің әр түрлі салаларында отбасы
мүшелерінің мінез-құлықтарын моральдық
жағынан реттеу, сондай-ақ жұбайлардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы
қатынастағы жауапкершіліктер мен міндеттемелерді реттеу;
• рухани қарым-қатынас – отбасы мүшелері жеке тұлғаларының дамуы, рухани жағынан
өзара байытылу;
• әлеуметтік-мәртебелік – отбасы мүшелеріне белгілі бір әлеуметтік мәртебе беру;
қоғамның әлеуметтік құрылымын қабылдау;
• бос уақыттық – бос уақытты ұтымды ұйымдастыру, қызығушылықтардың өзара
байытылуы;
• эмоциялық-психологиялық қорғанысқа, эмоциялық қолдауға ие болу.
Егер отбасының бұл функцияларын балалар үйіне түсіретін болсақ, онда балалар үйі
баланың әлеуметтік өмірге араласуының аса маңызды функциясын орындауы тиіс. Бұл
функцияның басымдығына балалар үйінде тәрбиеленетін жетім балаларда аса маңызды
әлеуметтік құрылым – отбасының ықпалы жоқтығы жағдай жасайды.
Тәрбиеленушілер үшін балалар үйі уақытша болатын жер, оқу аяқталған соң балалар
өздігінен өмір сүру үшін ашық әлеуметтік ортаға шығарылады. Балалар үйінің
тәрбиеленушілерді бұл дербес өмірге қаншалықты дайындағаны олардың одан кейінгі өмір
жолдарының ойдағыдай болуына жағдай жасайды.
«Елім» деген азаматты тәрбиелеп, оның ұлттық санасын қалыптастыру үшін
балалардың сапалы өмір сүру керек екендігі де барімізге мәлім.
Осы бағытта мемлекет
тарапынан көрсетілетін нақты көмектердің бірі жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз
қалған балаларға кешенді көмек ретінде оларды түрлі мекемелерге орналастыу жұмыстары
болып табылады. Олар:
Отбасылық балалар үйі – бұл бір немесе бірнеше жетім балаларды, ата-ана
қамқорлығынан айрылған балаларды асырауға алған отбасы. Мұндай отбасылар бірнеше
жылға келісімшартқа отыру арқылы құрылады. Отбасылық балалар үйінің бірнеше түрі бар:
бір немесе бірнеше бала асыраушы отбасы, тәрбиешімен бірге тұратын отбасы, асырап алған
балалары мен өзінің балалары тұратын отбасы.
Отбасы типіндегі балалар үйі – бұл арнайы отбасы типінде құрылған балалар үйі. Оның
интернаттық мекемелерден айырмашылығы, бала тұлға ретінде әлеуметтік қалыптасуы,
тәрбиеленуі үшін қолайлы жағдайлар туғызатын отбасына түседі. Оның жетіспеушілігі
қалыптасқан отбасы ортасы бұл бала үшін жеткілікті бейімделмеген болуы және қамқоршы
ата-ана міндеттерін алған тәрбиелеушілер ата-ана міндеттерін орындауға жеткілікті дайын
болмауы болып табылады.
Жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларға арналған мектепинтернаттар. Интернат (латын тілінен
аударғанда internus – ішкі деген мағынаны
білдіреді) – жартылай немесе толық мемлекеттік қамтамасыздандырудағы білім беру
208
мекемесі, мұнда балалар тұрады, білім алады, яғни олар күтіммен қамтамасыздандырылатын
үй.
Приюттар – қиын өмірлік жағдайға тап болған баланың тұрғылықты жерін, оны
мақсатты орналастыру мүмкіндіктерін анықтау үшін уақытша өмір сүру мекемелері.
Балалар ауылдары (SOS – Киндердорф) – отбасына жақын түрінде жетім балаларды
тәрбиелеу мекемесі. Алғаш рет 1949 жылы авсриялық педагог Герман Гмайнермен құрылған,
қазір дүние жүзінің 120 мемлекетінде жұмыс істейді. Қазіргі кезде елдің Алматы, Астана,
Теміртау қалаларында жұмыс істеп келеді./2/
Мемлекет қаншалықты жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға
қатысты әлеуметтік саясатты іске асырып отырғанымен, елімізде статистикалық
мәліметтерде олардың саны толастар емес. Статистикалық мәліметтерді талдасақ, 2011
жылы Қазақстан Республикасының жалпы халық саны - 16 856 000 адам болған, оның - 5
млнионны балалар. Статистикаға сүйенсек, 2011жылы Қазақстан республикасында 36 777
жетім балалар: қамқорлықта - 21 585, ал патронатта - 2 267 және интернат типтес
мекемелерде - 12 925 балалар бар. Сонда халықтың әрбір 458 адамына – 1 жетім баладан
және әрбір 136 - бала ата - ананың қамқорлығынсыз қалғандар. Қараусыз қалған әрбір
үшінші бала балалар үйінде өмір сүреді екен.
Қаржы
министрлігінің
2011
жылғы
қорытынды
есебі
бойынша:
қамқоршы/қорғаншылар баланы қамтамасыз ету үшін ай сайын 16 180 теңге көлемінде төлем
алғандар, олардың жалпы саны - 25 274 адам. Ал 2012 жылы балаларды қамтамасыз етуге
қамқоршы/қорғаншыларға 5 млрд. теңге бөлінген, ол қамқоршы/қорғаншылар 25 774 адамға
жетеді дегенді білдіреді.
Қазақстандағы ресми фактілер бойынша, жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз
қалған балаларға 209 мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелер жұмыс істейді. Оның 33
жасөспірімдер үйлері. 1999 – 2011 жылдары аралығында 43 262 бала асырап алынған, орташа
алғанда жылына 3605 бала асырауға берілген. 2012 жылдың бірінші жартысында
Қазақстанда 424 бала отбасыға берілген (қамқоршылық, патронат, асырап алу) және 87
асырап алушы ата-аналар мектебі бар.
Жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға мекемелердегі
тәрбиеленушілердің 80% ата - аналары бар, олар ата - аналық құқықтан айырылғандар
немесе баланы тәрбиелеуден бас тартқандар, бұл өз кезегінде «әлеуметтік жетімдер» тобын
қалыптастырады /3/.
Тек осы соңғы жылдары ғана елімізде балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің саны
азайып отырған туралы оң тенденциялар байқалып отыр. Білім және ғылым министрлігінің
жанындағы бала құқықтарын қорғау Комитетінің мәлімдеуінше, жетім және ата - анасының
қамқорлығынсыз қалған балалардың санының азайғандығын айтады.
Егер 2009 жылы жетім және ата - анасының қамқорлығынсыз қалған балалар 42 494
болса, республикада 2011 жылы олардың саны 5 717 балаларға азайған. Қазіргі кезде
республикада 36 777 жетім және ата - анасының қамқорлығынсыз қалған балалар бар.
Осы оң өзгеріс балалар үйлеріне әсерін тигізді. Соңғы үш жылда балалар үйлерінің
тәрбиеленушілерінің саны 2 191 балаға азайған.
Бұл бала құқықығын қорғау Комитетінің және аймақтардағы департаменттердің
белсенді жұмыстарының қорытындысы деуге болады. Ата – ананың қамқорынан алшақ
қалған балалармен жиі кездесулер, патранатты отбасыларға көмек, қамқоршыларды қолдау
өте жақсы әлеуметтік эффект берді/2/.
Бұл ресми мәліметтерде жетім және ата - ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға
мемлекеттің қаншалықты назар аударып отырып, олардың санын азайтуға тырысқанымен, әр
жетім баланың әлеуметтік ортаға бейімделуі, олардың нарықтық экономиканың талаптарына
сәйкес келуінде, әлеуметтік психологиялық мәселелерін талқылауда теориялық тұрғыда
қарастырылмаған тұстары әлі де өте көп.
209
Әдебиет
1. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының
2002 жылғы 8 тамыздағы N 345 Заңы
2. Мардахаев Л.В. Социальная педагогика: Учебник, - М.: Гардарики,2006.-269с
3 http://www.bala-kkk.kz/ru/node/351
4. Ананьева Г. Где тонко, там и рвется // Социальная защита.-2000. №5;
5. Андреева А. Дом, где возвращают радость//Социальная защита.-2000.-№5;
6. Анохина Н. Чтобы мир не казался чужим // Социальная защита.-1999.-№6;
7. Тынышбаева А.А. Сиротство как социальное явление: социологический анализ. Вестник
КазНУ имени аль Фараби, №1 (20), 2007. С.77-82.
8. Фрейд А. Разлука с матерью. – М.: Просвещение, 1991.
9. Лангмейер И., Матейчек З. Психическая депривация в детском возрасте. - Прага, 1984.
10. Тынышбаева А.А. Актуальные вопросы социальной защиты детей сирот./ Ұлт
тағылымы. Достояние нации , №2 (2), 2007. С.319-322.
11. Тынышбаева А.А., Закаьянова Ш.Н. Ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды
әлеуметтендіру және бейімдеу. Монография. –Астана, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2009. 150 б.
12. Харчев А.Г. Воспитание и жизнедеятельность личность. – М.: Наука, 1975.
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ
МОДЕЛИ БУДУЩЕЙ СЕМЬИ И СЕМЕЙНЫХ ОТНОШЕНИЙ
У ВОСПИТАННИКОВ ДЕТСКОГО ДОМА
Кабакова М.П., Шопалова А.А.
Казахский национальный университет им. аль-Фараби
Сегодня проблема детей сирот настолько актуальна, что все социальные,
благотворительные, волонтерские и психологические работы направлены на них.
Дети живут в условиях приближенных к домашним, они хорошо одеваются, их кормят
по расписанию, с ними работают психологи, воспитатели, они находятся под присмотром
врачей, но все это не может заполнить ту «дыру», которую оставили родители, бросив их на
произвол судьбы. Ребенок, воспитывающийся в детском доме одинок среди такого большого
количества людей и внимания, среди воспитателей и других детей, таких же брошенных как
он.
А если обратить внимание на тот факт, что в Казахстане 8 воспитанников детского дома
из 10 являются социальными сиротами, то есть имеют живых родителей, как отмечает
начальник первого департамента Генеральной прокуратуры Канат Сейдгапбаров, то это
обстоятельство приводит в ужас /1/. Многие родители этих детей лишены родительских
прав, находятся в тюрьмах, или же по своей воле отказались от них. Это свидетельствует о
безответственном отношении родителей, которые отказывают своим детям в главном –
любви и внимании, а также примеру, как надо жить.
Немало проблем, с которыми сталкивается ребенок, находясь в детском доме, но
проблемы растут с той скоростью, с которой вырастает и сам ребенок, и при выходе из
детского дома, воспитанник сталкивается с многочисленными проблемами. У него:
 не сформированы некоторые необходимые жизненные навыки практического и
материального порядка;
 есть существенные трудности в общении с окружающими;
 неумение противостоять асоциальным явлениям;
 затруднения в построении своей семьи и личной жизни.
210
На одну из этих проблем и нацелена наша работа, а именно на исследование в области
построения модели своей будущей семьи у детей, которые воспитываются в детских домах.
Семья играет огромную роль в жизни каждого человека, а для тех, кто провел свое
детство в стенах детского дома, создание собственной семьи является едва ли не самой
заветной мечтой /2/. Но условия «закрытого» учреждения не способствуют усвоению
социальных норм, ролей будущего супруга(-ги) и родителя, у них не формируется образ
семьи. Не имея свою собственную семью, того самого образа, что такое семья и как она
должна создаваться, выходцы детских домов сталкиваются с этой проблемой, следствием
чего и является то обстоятельство, что бывшие воспитанники детских домов родив своих
детей бросают их на произвол судьбы, так же как их бросили когда то. Несмотря на то, что
они сами прошли весь тернистый путь, это их не останавливает.
К сожалению, следует отметить, что в казахстанской науке практически нет
исследований, посвященных изучению образа или модели семьи детей-сирот, сложившейся
под влиянием определенных условий и оказывающей влияние на всю их будущую жизнь.
Однако российскими исследователями представлены ряд работ по изучению образа
семьи в картине мира детей, оставшихся без попечения родителей. Так например, можно
выделить диссертацию А.С. Шубиной «Образ семьи в картине мира детей, оставшихся без
попечения родителей» (2009) /3/, и ряд ее статей: «Особенности формирования родительской
сферы личности у детей, воспитывающихся в условиях детского дома» (2008) /4/,
«Исследование системных характеристик образа семьи у детей, оставшихся без попечения
родителей» (2009) /5/, а также статью Т.И. Гагановой, К.А. Лебедевой «Образ семьи в
картине мира воспитанников детского дома» (2010) /6/.
Обобщение представленных в исследованиях особенностей образа семьи детей,
оставшихся без попечения родителей, позволило выделить такие его характеристики, как
содержательная узость и недостаточная целостность (И.В. Дубровина, А.Г. Рузская, 1990;
Г.В. Семья, 2004 /7/; Н.Б. Костенко, 2006; М.Б. Богатырева, 2007), идеализированность и
нереалистичность (Т.И. Пухова, 1999; Ю.Б. Евдокимова, 2004; М.А. Басин, 2006;
Н.Б. Костенко, 2006; Р.А. Юнусова, 2008), негативная прогностическая направленность
(Е.Б. Агафонова, 2004), компенсаторный потенциал, связанный с желанием иметь
собственную семью в будущем (Г.В. Семья, 2004; Н.Б. Костенко, 2006; Н.В. Недожогина,
2006; С.А. Терехина, 2006).
В казахстанской науке разработкой психологических аспектов социализации личности
занимались такие исследователи, как: С.М. Джакупов, Х.Т. Шерьязданова, Ж.И. Намазбаева,
А.Т. Акажанова, Д.Д. Дуйсенбеков, З.М. Балгимбаева, М.П. Кабакова и мн.др.
Весомый вклад в разработку различных педагогических аспектов социализации внесли
такие казахстанские ученые, как А.А. Бейсенбаева, Г.К. Нургалиева, А.К. Каплиева,
Р.К. Толеубекова, С.С. Тилеуова, С.А. Узакбаева (привитие общечеловеческих и
национальных ценностей личности), К.Б. Жарикбаев, С.К. Калиев, К.Ж. Кожахметова
(этническая социализация), Л.А. Байсерке, Л.К. Керимов, А.В. Ким, А.А. Калюжный,
Ж.С. Хасанова (нравственно-правовая социализация); Б.И. Муканова, А.М. Муханбетжанова,
А.Н. Тесленко, Г.А. Уманов (функционирование ведущих институтов социализации и
интеграция личности в общество) /8/.
Но проблема изучения модели семьи у детей-воспитанников детских домов и
подготовка их к будущей семейной жизни практически не разработана, однако очевидна и
актуальна, и требует своей практической реализации.
В связи с этим в настоящий момент нами проводится исследование, на основании
которого разрабатывается психокоррекционная программа с детьми-воспитанниками
детских домов с целью их подготовки к взрослой и самостоятельной жизни после выхода из
учреждений интернатного типа.
В исследовании участвуют воспитанники областного детского дома №1 и городского
детского дома № 1 г. Алматы, в возрасте от 14 до 17 лет. Контрольной группой выступают
дети из полных семей, которые учатся в общеобразовательной школе №76. Возраст детей
211
также от 14 до 17 лет. На данном этапе работы проведена диагностическая работа с 30-тью
воспитанниками детских домов и 20-тью школьниками.
Нами использованы проективные методики - рисунок «Моя будущая семья», и эссе на
темы «Что для меня есть семья?», «Какой я представляю свою будущую семью?».
Полученные данные обработаны с помощью контент-анализа.
Как и прочие проективные тесты, рисуночные методики очень информативны, т.е.
позволяют выявить множество психологических особенностей человека, его отношение к
семье, и то, как ребенок ее представляет. Если сравнивать рисунки детей, воспитывающихся
в детском доме с рисунками детей из полных семей, то можно заметить контраст. Многие
воспитанники отказывались разукрашивать свои рисунки цветными карандашами (37%), и
рисовали лишь простыми карандашами. Дети из полных семей, в свою очередь все
разукрасили свои рисунки (100%), что говорит о позитивном настрое на будущую семью.
Один ребенок из детского дома отказался рисовать, объяснив это тем, что он не представляет
ничего, что связано с семьей. В этом случае, по нашему мнению, у ребенка не только
отсутствует модель семьи, но идет искажение образа семьи вообще.
Что касается наличия в рисунке всех членов семьи, т.е. будущего супруга, детей и себя,
то в этом случае, тоже имеются различия. См. табл.1.
Таблица 1. Сравнительный анализ количества членов семьи изображенных на рисунке
Количество членов семьи
Воспитанники детского
изображенных на рисунке
дома
1
10%
2
3%
3
50%
4
27%
5 и более
10%
Дети из полных семей
8%
0%
15%
62%
15%
Как видно из таблицы 1, дети из полных семей нарисовали больше членов семьи: более
3-х членов – 77%, нежели дети из детского дома (37%), что говорит о том, что социальные
сироты видят только своего будущего супруга (гу) и ребенка, в отличие от детей из семей,
где образ более точен и полон.
Между тем многие воспитанники детского дома (33%) не прорисовывали все черты у
членов семьи, а именно лица, отсутствовали рот, глаза, нос и уши. А две воспитанницы
детского дома не нарисовали туловища членов своей семьи. В целом, по рисункам можно
сделать вывод, что у многих детей наблюдается вербальная агрессия. У детей из полных
семей таких особенностей не выявлено.
Неприятие воспитанниками детского дома своих родителей как членов собственной
будущей семьи, тоже отразилось на рисунке, никто из детей не нарисовал своих родителей
(100%), что раскрывает характерную для современной семьи проблему – слабую связь между
родителями и детьми, отчуждение, обиду, возможные конфликты и разногласия.
Следующая тенденция: равноправие и даже некоторый унитаризм между мужем и
женой. Так у воспитанников детского дома:
 60% детей в будущей семье видят равноправие между мужем и женой, поскольку на
рисунках муж и жена примерно одинакового роста, телосложения и расположены на рисунке
тоже одинаково. На некоторых рисунках муж и жена даже одинаково одеты – в костюмы, не
подчеркивающие их полового различия (брюки, куртки);
 в 27% рисунков доминирует будущая жена, о чем говорит разница между мужем и
женой, жёны в несколько раз больше по телосложению, и более уверенней прорисованы,
нежели мужья;
 в 13% рисунков явно доминировали мужья.
212
У детей из полных семей, сложилась совсем другое представление о том, кто должен
доминировать и вести семью. Для значительной части детей (70%) в будущей семье жена и
муж занимали паритетное место, а остальные дети (30%) считали, что в будущей семье
должен доминировать муж. Т.е. можно предположить, что большинство детей, копируя
образцы поведения своих родителей, имеют соответствующие представления и установки, а
именно, на равноправие мужа и жены.
Многие дети из детского дома (37%) наряду с членами будущей семьи рисовали дом,
машины, деревья. Это говорит о желании не просто создания семьи, им хочется иметь
материальное благополучие в виде большого дома и машины.
После того как дети нарисовали рисунки «Моя будущая семья», им необходимо было
ответить на 2 вопроса: «что для меня есть семья?», «какой я представляю свою будущую
семью?». Воспитанники не сразу приступали к заданию, не зная, что писать, объясняя это
тем, что у них нет семьи, поэтому и нет представления, что писать.
Если сравнивать по количеству слов, то в среднем у детей-сирот оно составляет 16 слов
на вопрос, что для них есть семья, в свою очередь у детей из полных семей этот показатель
превышает 40 слов. Самый краткий ответ состоит из 3-х слов - «где все есть», а наиболее
полный ответ из 45 слов среди воспитанников детского дома.
На вопрос как они представляют свою будущую семью, ответы были короче, нежели, на
вопрос что такое есть семья, так как в среднем количество слов составляет 11 и 37,
соответственно у детей - воспитанников детского дома и у детей из полных семей.
Полученные данные и подтверждали, и опровергали картину, которая сложилась в ходе
исследования рисуночным методом.
Нуклеарность семьи в детском представлении подтвердилась. Также можно сделать
вывод: что, образ, в общем, что такое семья у них сформирован, но модель будущей семьи
отсутствует, или искажена.
Таблица 2. Результаты контент-анализа эссе
КАТЕГОРИИ
Будущая супруг (а)
Будущие дети
Воспитание детей
Любовь в семье
Материальный достаток
Семья в действии
Уточнение местожительства
Наличие животных
Верность супруга (и)
Воспитанники из
детского дома
45%
57%
20%
43%
20%
6%
10%
3%
14%
Дети из полных семей
80%
60%
42%
33%
8%
33%
8%
0%
8%
Как видно из таблицы 2, что дети сироты, что дети из полных семей в будущем хотят
иметь детей и супруга, но отличия состоят в том, что если воспитанники из детского дома
видят свою семью в материальном достатке, то дети из семей ориентировались на
воспитание детей. Большой показатель в категории любви и заботы у воспитанников детских
домов, что говорит о нехватке тепла и любви, в котором им отказали собственные родители.
Ответы на то, как они представляют свою будущую семью, у детей сирот стереотипны,
без уточнений, хотя и перечисление всех членов семьи имело место. Дети же из полных
семей подробно расписывали про отношения всех членов семьи, про то, как они будут
воспитывать их, где отдыхать и работать в будущем.
Скромный по объему опыт исследования, тем не менее, позволяет сделать вывод о
высокой значимости семьи в сознании воспитанников детского дома, нехватки любви и
заботы родителей, материального блага и уверенности в будущем. Но как таковая модель
213
семьи у них еще не сформирована, а образ семьи очень стереотипизирован, идеализирован и
фрагментарен, что требует практической работы и коррекции с образом и с моделью семьи,
благодаря которым они смогут построить свою собственную счастливую семью.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Литература
В Казахстане 8 из 10 воспитанников интерната имеют живых родителей Февраль 22, 2013
http://millioner.kz/content/v-kazakhstane-8-iz-10-vospitannikov-internata-imeyut-zhivykhroditelei
Стырова О. В. Отношение к будущей семье у подростков, потерявших родителей //
Современные проблемы психологии семьи: феномены, методы, концепции. Вып. 3. –
СПб.: Изд-во АНО «ИПП», 2009. – С. 79-81.
Шубина А.С. Образ семьи в картине мира детей, оставшихся без попечения родителей.
Автореферат ….. канд. психол.наук. – Москва, 2009. – 28 с.
Шубина А. С. Особенности формирования родительской сферы личности у детей,
воспитывающихся в условиях детского дома //Перинатальная психология и психология
родительства. – 2008. - №1. - С. 92-99.
Шубина А.С. Исследование системных характеристик образа семьи у детей, оставшихся
без попечения родителей //Семья в России.-2009.-N 1. - С. 82-89.
Гаганова Т.И., Лебедева К.А. Образ семьи в картине мира воспитанников детского дома //
Учен. зап. С.-Петерб. гос. ин-та психологии и социальной работы. – 2010. – Вып. 2 (14). С.29-35.
Семья Г.В. Основы психологической защищенности детей, оставшихся без попечения
родителей: Дис. … д-ра психол. наук. - М., 2004. - 350 с.
Муханбетжанова А.М., Иргалиев А.С. педагогические условия успешной социализации
воспитанников детской деревни семейного типа //Фундаментальные исследования. - 2012.
– № 3 (часть 2). – С. 305-309; URL: www.rae.ru/fs/?section=content&op=show_article&article_id=7982158
ҚОҒАМДЫҚ НОРМАДАН АУЫТҚЫҒАН
МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ
Кәмен Д. Қ.
ғылыми жетекші: Досмурзаева Д. О.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қазіргі заман - дамыған заман. Заман дамыған сайын көптеген шешілу қажет
проблемалар саны да артуда. Сол заманда өмір сүретін қоғам да күрделі мәселелер
арасында. Қоғам - тұтас бір институттар мен ұйымдар шегінде бірлесе отырып, әлеуметтік
өмір құрайтын адамдардың үлкен тобы. “Қоғам - адамдардың өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында өзара байланыстары мен өзара іс-әрекетінің тарихи қалыптасқан
нысандарымен біріккен әрі тұрақтылығымен және тұтастығымен, өзін-өзі байытуымен,
жеткілікті болуымен, реттеп отыруымен және өздігінен дамуымен, мәдени дамуының өзара
байланыстары мен өзара іс-әрекетінің негізін құрайтын ерекше әлеуметтік нормалар мен
құндылықтар көрініс табатын деңгейімен сипатталатын жиынтық” /1/.
Кез келген қоғам өзінің әлеуметтік, мәдени, діни, этикалық мұраттарына барынша сай
келетін адамның белгілі бір типін қалыптастыруға тырысып келген және тырысады. Алайда
бұл мұраттардың мазмұны тарихи дәстүрлерге, әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дамуға, қоғамдық және саяси құрылымға қарай әр түрлі болады. Дей тұрғанмен қазіргі
заманда қоғамның толыққанды мүшесінің мұраты көп, жалпы немесе әр түрлі
қауымдастықтар үшін азды-көпті үйлесетін сипаттамасы бар екенін айтуға болады. Соған
сәйкес әлеуметтену процесі де әр түрлі қоғамдарда белгілі бір ерекшеліктерді сақтай
214
отырып, әмбебап және үйлесімді сипаттамаға ие болады, бұл ғаламдық, жалпы планеталық
және жалпы әлемдік тенденциялармен яғни оларға, урбанизация мен ақпараттандырудан
экологиялық және демографиялық үрдістерге дейінгілер жатады, осылайша байланысты.
Әлеуметтену процесінің мазмұны кез келген қоғам өзінің мүшелері еркектің немесе
әйелдің рөлін сәтті меңгергеніне, өндіріс қызметіне білікті қатыса алуына және қатысқысы
келуіне, берік отбасын құруына, заңды сыйлайтын азаматтар болуына және т.с.с. мүдделі
екендігінде. Мұның бәрі адамды әлеуметтену объектісі ретінде сипаттайды. Алайда адам
әлеуметтену объектісі болып қана қоймай, субъектісі болған кезде де қоғамның толыққанды
мүшесі бола алады. Субъект ретінде адам әлеуметтену процесінде өз белсенділігін жүзеге
асырумен, өзін-өзі дамытумен және қоғамда өзін-өзі көрсетуімен етене бірлікте әлеуметтік
нормалар мен мәдени құндылықтарды меңгереді.
Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса, онда ол адам үшін
сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену кемшілігінің көрініс табуы девианттік мінез-құлық
болып табылады. “Девианттік мінез-құлық” категориясы мазмұнының үш қырын бөліп
қарауға болады - біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті
прогрессивтік ауытқуды айтуға болады. Екіншіден, дәстүр бойынша девианттік деп
әлеуметтік “жамандықтың” жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады. Үшіншіден,
неғұрлым тар ұғымында девианттік мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын,
басқаша айтқанда құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады /2/.
Девианттік мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып табылады:
мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал басқа қоғамда - әлеуметтік патология
ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұған әр түрлі халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық
дәстүрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де
Голландия, Швеция, Норвегия сияқты елдерде гомосексуалдық некелерге рұқсат етіп,
мұндай жұптардың бала асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген
елдерде сияқты біздің Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан
да, заңнама тұрғысынан да мүмкін емес. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ
тұрмыста әр түрлі салт-дәстүрлерді ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт-дәстүрлер
діни нормалармен сақталатын бір мемлекеттің өзінде қиындықтар пайда болады. Мысалы
Қазақстандағы азаматтық құқық бойынша бір некелілік талаптары мен ислам мойындайтын
көп әйел алу дәстүрі арасындағы қақтығыс осындай. Мәдени релятивизм екі түрлі қоғамның
ғана емес, сондай-ақ бір қоғамның ішіндегі екі немесе бірнеше үлкен әлеуметтік топтардың
салыстырмалы сипаттамасы бола алады. Мұндай топтардың мысалы - саяси партиялар,
үкімет, әлеуметтік тап немесе топ, діндарлар, жастар мен жеткіншектер, әйелдер, аз ұлттар.
Қоғам түрлі тәсілдер мен құралдарды пайдалана отырып, әрқашан ауытқытушы мінезқұлықтардың жағымсыз нысандарын басып тастап отыруға тырысады. Әрбір әлеуметтік
топта өз мүшелерінің мінез-құлықтарын тиісінше жасалған үлгілер шеңберінде сақтайтын
әлеуметтік бақылау жүйелері болады. Жалпыға ортақ қабылданған үлгілер шеңберіне
сыймайтын мінез-құлықтарды тиісінше қоғам санкциялаған болады. Санкция - әлеуметтік
бақылау элементтерінің бірі /3/. Әлеуметтік бақылау мойындауды білдіру, марапаттар мен
ерекшелік жүйелері ретінде анықталады, солардың арқасында тұлғаның мінез-құлқы
қабылданған мінез-құлық үлгілеріне сәйкестендіріледі. Демек әлеуметтік бақылау өзін-өзін
реттейтін жүйе ретінде қоғамның тұрақтылығы мен үйлесімді қызмет атқаруын ескере
отырып, қоғам қабылдаған мінез-құлық нормалары мен құндылықтар жүйесіне сәйкес
келетін жеке адамның мінез-құлқын қамтамасыз етуді мақсат тұтатын түрлі әрекеттер мен
санкциялар, ынталандырулар мен марапаттар арқылы жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда,
әлеуметтік бақылау топтағы конформизмді қалыптастырады. Адамның кез келген мінезқұлқы мен әрекеттері бақылауға жата бермейді. Әрбір адамның қоғамның түріне, топтағы
қоян-қолтық қызметке, оның институттарының сипатына, жеке адамның топтағы ұстанатын
позициясына қарай кең немесе тар болатын белгілі бір жеке аясы болады. Осынау іс-әрекет
тұтас топты қаншалықты маңызды қозғайтын болса, оған қарсы қуғын-сүргін де соншалықты
салмақты болады.
215
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында девиацияның биологиялық және
психологиялық табиғаты туралы түрлі концепциялар пайда бола бастады.
Девиация тұжырымдамалары.
Түсіндіру
Теория
Автор
Жетекші идея
тұрғысындағы
девиация
1
2
3
4
Биологиялық
Қылмыстық
Ч. Ломброзо
Дене бітімінің
бағыныштылықпен
Физикалық ерекшеліктері
Байланысқан
девиациясының себебіне
физикалық белгілер
айналады
Девианттар арасында
жиі кездесетін дене У.Х. Шелдон
бітімінің ерекшеліктері
Психологиялық Психоаналитикалық
З. Фрейд
теория
Әлеуметтік
Аномия
Э. Дюркгейм
Әлеуметтік
дезорганизация
Шоу Маккей
Мәдениеттанушылық
теориялар
Селлин,
Миллер,
Сутерленд,
Клауорди,
Оулин Беккер
Стигмеотизация
теориясы
Турк, Квинни,
Тэйлор,
Уолтон Янг
Радикалды
криминология
Тұлғаға тән қақтығыстық
жағдайлар девиацияны
тудырады
Девиация әлеуметтік
нормалардан ауытқу
салдарынан туындайды.
Көп жағдайда
девиация мәдениет
құндылықтарының,
нормалардың және әлеуметтік
байланыстардың бұзылуынан,
әлсізденуінен қарама-қайшы
жағдайға түскендігінен пайда
болады.
Девиацияның пайда болу
себебі, субкультура мен
мемлекеттік нормалар
арасындағы конфликтілер
Девиация билігі бар топтардың
барынша аз қорғалған
топтардың мінез құлықтарына
қоятын таңба тәрізді.
Девиация капиталистік
қоғамның нормаларына қарсы
әрекеттің нәтижесі болып
табылады.
Сонымен, девианттық мінез-құлық –кез келген қоғамдағы қабылданған әлеуметтік
мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі. Бүгінгі таңда девиантты
мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі
өзекті проблемаға айналып отыр. Девианттық мінез-құлық – бұл балалар мен
жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық
бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе
балаларды оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық
216
жауаптылыққа жатпайтын қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер
жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік,
құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды
жатқызуға болады. Кейбір әдебиеттерде бұл типті «антидисциплиналық» деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация,оқудан, еңбектен бет
бұру, үйден кету, алкоголизм,наркомания, қоғамға жатқылық-тар, жыныстық жат мінезқұлық, суицид т.б. жатады.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу
факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топ-қа ішкі және сыртқы
факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
- жанұяда берекенің болмауы;
- ата-ананың «ерекше» қамқарлығы;
- тәрбие берудегі кемшіліктер;
- өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
- өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды
қатынасқа түсе алмауы;
- сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау,
сынаушылық ойды дамыта алмау;
- психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
- агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
- мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары.
Қорыта келгенде, болашағыңды болжау үшін ұрпағыңның денсаулығы мен тәрбиесіне
көңіл бөлу керек екендігін естен шырмай, әрбір отбасы бала дүниеге келгеннен кейін емес,
баланы дүниеге әкеле алдында тәрбиеге мән берсе дұрыс болар еді.
1.
2.
3.
4.
5.
Әдебиет
Социология. Учебное пособие. - М.: Изд-во “Знание”, 1995. - С..145/.
Джаманбалаева
Ш.Е.
Общество
и
подросток:
социологический
аспект
девиантного поведения. - Алматы, “Қазақ университеті”, 2002. - С. 10/.
Социология. Основы общей теории. Учебное пособие / Под ред.
Г.В.Осипов,
Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С.174/.
Кравченко А.И. Социология. Учебное пособие для студентов высших
заведений. Екатеринбург: Деловая книга, 1998.
Социология: Оқулық / Редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин. – Астана, 2004.
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СОЦИАЛЬНОГО ПРОЕКТА ПО УКРЕПЛЕНИЮ СЕМЬИ
КАК ПРАКТИЧЕСКИЙ ПРИМЕР РАБОТЫ НПО С СЕМЬЯМИ, НАХОДЯЩИМИСЯ
В ТРУДНОЙ ЖИЗНЕННОЙ СИТУАЦИИ
Коняхина А. А.
Проект «Укрепление семьи и предотвращение социального сиротства» SOS Детская
деревня Астана
Растущее число детей, оставшихся без родительского попечения, или находящихся под
угрозой его потери, равно как и ухудшающиеся условия жизни и дефицит поддержки, с
которым сталкиваются дети, - вопросы, которые являются предметом серьезной
обеспокоенности организации «SOS Детские деревни Казахстана». Обеспечение здорового
развития ребенка в заботливом семейном окружении всегда было и остается миссией
217
организации SOS Детские деревни, которая основана на строгой приверженности поиска
наиболее подходящего решения на ситуацию каждого ребенка, оставшегося без попечения
родителей или находящегося под угрозой его потери. /1, с.3/
В связи с чем, в 2007 году на базе SOS Детской деревни Астана начал свою
деятельность Проект «Укрепление семьи и предотвращению социального сиротства» (далее
Проект Укрепления семьи),нацеленный на предоставление детям, которым грозит потеря
заботы в их биологических семьях, возможности расти в заботливом семейном окружении.
Проект в основном работает именно в направлении профилактики разлучения детей с их
биологическими семьями. Кроме того, в случаях когда ребенок был разлучен со своей
семьей, но ситуация в ней изменилась к лучшему, и возвращение в нее соответствует
наилучшим интересам ребенка, предпринимаются усилия по воссоединению ребенка в его
родную семью и обеспечению поддержки ребенку и родителям после воссоединения их
семьи.
Целевой группой Проекта Укрепления семьи являются:
- Дети, находящиеся под угрозой потери родительской заботы, чьи основные
материальные, эмоциональные, медицинские и образовательные потребности не
удовлетворяются или нарушаются из-за неспособности или нежелания опекунов
предоставлять надлежащую заботу из числа многодетных, неполных, малообеспеченных
семей;
- Дети, уже потерявшие родительскую заботу, и проживающие в SOS Детской Деревне,
но в отношении которых есть потенциальная возможность воссоединения в биологические
семьи, поскольку их опекуны продемонстрировали стремление к этому и улучшили
способность адекватно заботиться о детях, так что дети смогут расти в заботливом
окружении, в любви, уважении и безопасности. /1, с.4/
Поскольку благополучие и развитие ребенка неразрывно связано с благополучием
семьи в целом, работа, проводимая в рамках Проекта Укрепления семьи, нацелена на работу
с семьей. Некоторые услуги предоставляются детям напрямую, в то время как другие –
опосредованно через родителей/опекунов детей.
В основном, риск разлучения ребенка с семьей связывают с такими факторами как
бедность или алкогольная зависимость родителей/опекунов. Однако не всегда только эти
факторы обязательно приводят к распаду семьи и не все малообеспеченные семьи находятся
на грани распада. Риск – это явление многоаспектное, которое включает в себя комплекс
различных социальных, экономических, политических, экологических факторов, которое
следует оценивать с междисциплинарной точки зрения. Односторонняя точка зрения может
привести к неадекватному либо субъективному мнению и подходу, и в последствии к
неправильному решению ситуации ребенка. Специалисты по социальной работе,
работающие с семьями всегда учитывают факторы конкретной семьи, место ее
расположения, ресурсы местного сообщества, которые помогут семье справиться с
неблагоприятными обстоятельствами.
В отношении факторов риска можно отметить, что часто встречающимися факторами
являются неадекватные жилищно-бытовые условия, неспособность вносить арендную плату
и оплачивать коммунальные услуги, плохое питание, ограниченный доступ к медицинским
услугам и образованию, недостаточные усилия родителей по уходу за ребенком.
Изнуренные тяжелыми жизненными обстоятельствами, члены семьи нередко начинают
прибегать к наркотикам/алкоголю в попытке уйти от реалий повседневной жизни, которые
также увеличивают число случаев домашнего насилия и негативно влияют на благополучие
детей. Иные семьи помещают детей под институциональную опеку в надежде, что дети
смогут получить там лучшее питание, медицинский уход и образование. Изменение моделей
семейной структуры, разводы и растущее число юных или незамужних матерей также
приводит к распаду семьи и ослаблению семейных уз, стигматизации и изоляции. /1, с.6/
218
Разумеется, не все обстоятельства могут быть определены заранее. Ситуации семей и
переживаемые ими сложности могут варьироваться, поэтому необходим анализ каждой
конкретной ситуации.
Когда факторы риска определены, они ложатся в основу критериев приема семьи в
Проект.
Первостепенные критерии принятия семей в проект:
1. Высокая степень риска социального сиротства для ребенка
2. Все семьи на момент принятия в проект имеют доход ниже прожиточного минимума
3. Дети, чьи базовые потребности их семьи не способны удовлетворить
4. Родители, не имеющие знаний, умений либо желания осуществлять должный уход за
детьми.
5. Многодетные семьи - семьи, имеющие четырех и более совместно проживающих
(включая временно отсутствующих) несовершеннолетних детей.
6. Неполные семьи — семьи, в которых детей (ребенка) воспитывает один из родителей, в
том числе разведенный, вдовый
7. Опекунские семьи - дети без родителей либо лишенные родительской опеки,
воспитывающиеся родственниками
8. Семьи (при наличии детей), имеющие людей (ребенка или взрослого) с ограниченными
возможностями.
Второстепенные критерии принятия семей в проект:
9. Семьи, в которых дети либо родители не имеют документов, удостоверяющих личность
10. Дети, не посещающие либо нерегулярно посещающие школы, либо с низкой школьной
успеваемостью
11. Дети, которые подвергаются жестокому обращению со стороны взрослых
12. Безработные родители
13. Родители – выпускники интернатных учреждений, не имеющие навыков ухода за детьми
14. Семьи, проживающие в жилищных условиях, непригодных для развития и воспитания
детей
15. Семьи, в которых один из родителей находится в местах лишения свободы
Примечание: нахождение семьи в зоне высокого риска, а также наличие нескольких
критериев, может служить основанием для первоочередного принятия в Проект.
В целом, бенефициары Проекта Укрепления семьи принимаются на основании:
- направления от местных властей/органов социальной защиты;
- направления от сообщества (медицинские учреждения, школы, детские сады,
общественные организации, соседи);
- направлений от партнерских организаций;
- самообращения бенефициариев;
- просветительских мероприятий.
Если выявленная и/или направленная семья не соответствует критериям целевой
группы Проекта Укрепления семьи, персонал проекта может оценить характер проблемы
семьи и перенаправить ее к соответствующим специалистам и/или в партнерские
организации для получения соответствующих услуг.
Работа с детьми и семьями в проекте унифицирована и стандартизирована в
соответствии с лучшими международными стандартами в области социальной работы.
Основным подходом является кейс-менеджмент, который заключается в тщательной оценке
ситуации каждого ребенка в семье, индивидуальном планировании в соответствии с
выявленными потребностями семьи, и регулярном мониторинге выполнения
индивидуального плана. За каждой семьей закрепляется социальный работник, который и
проводит основную работу с семьей с привлечением психолога проекта, юриста,
социального педагогов школы, органов опеки и попечительства, центров занятости и
социальных программ и др. Основной целью социального работника на данном периоде – не
формировать иждивенчество у родителей, а, наоборот, мотивировать их на изменение
219
ситуации в семье в положительную сторону, формирование независимости и
самодостаточности семьи. Поэтому, социальным работником как минимум 2 раза в год
проводится мониторинг выполнения индивидуального плана и четко определяются роли и
обязанности членов семьи в выполнении этого плана. Как только все задачи плана были
выполнены и угроза распада семьи исчезла, дело семьи закрывается, и принимаются новые
нуждающиеся семьи. В среднем, одна семья находится в проекте от 1 до 2 лет. Услуги в
Проекте представлены в следующих видах поддержек:
♦ Образовательная поддержка предусматривает улучшение доступа детей к
дошкольным, школьным и внешкольным услугам. К примеру, это может быть помощь
родителям/опекунам
установить
связь
с
соответствующими
образовательными
учреждениями формального и неформального обучения; помощи семье в закупе школьных
учебников, школьно-письменных принадлежностей (тетради, ручки и пр.), при оплате сборов
за обучение в школе/детском саду, равно как и при оплате услуг репетиторов и
дополнительных занятий для детей школьного возраста. Кроме того, при участии волонтеров
или специалистов, привлекаемых по контракту, Проекты организуют различные виды
внешкольных мероприятий для детей (например, помощь в приготовлении уроков,
репетиторство и т.д.).
♦ Поддержка здоровья нацелена на улучшение состояния здоровья, как детей, так и
родителей/опекунов и помогает поддерживать его на адекватном уровне. Бенефициары
получают этот вид поддержки для профилактических и лечебных мероприятий, которые
требуют профессионального вмешательства. Поддержка родителей/опекунов осуществляется
в рамках либо оздоровительных, либо продлевающих жизнь или восстанавливающих
трудоспособность мероприятий в случаях, когда состояние здоровья родителей/опекунов
ставит детей под угрозу потери родительской заботы.
♦ Социальная поддержка оказывается детям и родителям/опекунам в форме
социального консультирования и групповых мероприятий. Проект создает безопасную
среду, где дети могут выразить свое мнение, развить способность получения доступа к
информации, отстаивать свои права и участвовать в соответствующих процессах принятия
решений. Это включает развитие навыков и тренинги по правам для детей.
♦ Психологическая поддержка направлена на улучшение психологического климата в
семье, создания эмоциональной устойчивости у детей и опекунов и укрепление их
способности преодолевать трудные жизненные ситуации. Она предоставляется детям и
родителям/опекунам в форме индивидуального и группового консультирования. Этот тип
поддержки обычно предоставляется Проектами Укрепления семьи напрямую, а также при
дополнительной помощи со стороны специалистов по контракту и партнерских организаций.
♦ Поддержка родителей направлена на расширение знаний родителей/опекунов и
улучшения их практических навыков таким образом, чтобы они были способны повысить
качество заботы о детях, отвечая на физические, эмоциональные, интеллектуальные,
социальные и духовные потребности своих детей.
Этот тип поддержки обычно
предоставляется в группах в рамках тренингов по развитию родительских навыков. Кроме
того, Проект Укрепления семьи организует родительский клуб самопомощи, мотивируя
родителей/опекунов делиться своими трудностями будучи родителями, и обмениваться
полезным опытом.
♦ Экономическая поддержка призвана помочь родителям/опекунам найти и сохранить
более стабильный источник доходов. Она может включать организацию и/или оплату курсов
профессионального обучения/переобучения, обучение навыкам поиска работы и тренинги по
созданию источников дохода.
♦ Юридическая поддержка призвана помочь семьям в защите и отстаивании своих
законных прав и интересов. Этот тип поддержки включает направление/оплату за
профессиональную индивидуальную юридическую консультацию.
♦ Поддержка в улучшении жилищно-бытовых условий нацелена на обеспечение
здоровья и безопасности детей. Если место проживания семьи находится в угрожающем
220
состоянии (например, отсутствуют крыша, двери, окна, отопление, чистая вода и др.) и
нет/или мало основных предметов мебели и домашнего обихода (кровати, стола, стульев,
одеял, подушек, матрасов, кухонной утвари), необходимых для здорового развития ребенка,
Проект обеспечивает семьи необходимыми материалами или оплачивают соответствующие
услуги.
♦ Поддержка в обеспечении питанием (продуктовые наборы) нацелена на
предоставление адекватного питания и предлагается семьям в случаях, когда
устанавливается, что дети плохо питаются (недоедание, выражающееся в значительном
дефиците веса и отставании в росте по сравнению со сверстниками в общине и в
соответствии с национальным индексом здоровья) и/или когда семье приходится часто
употреблять неадекватную (по количеству и качеству) еду.
♦ Помощь в организации досуга (рекреационная поддержка) направлена на
улучшение доступа детей к различным культурным, спортивным и досуговым
мероприятиям. Кроме того, дети могут посещать различные спортивные мероприятия, игры,
клубы, а также непосредственно участвовать в них. Посещение культурных и спортивных
мероприятий
всей семьей стимулирует участие родителей/опекунов, что укрепляет
взаимодействие детей и родителей, выходя за рамки обычного распорядка дня, и улучшает
их коммуникативные навыки.
♦ Поддержка в обеспечении одеждой (новая и сезонная second-hand-одежда) нацелена
на сохранение здоровья членов семьи и стимулирует социальную инклюзию. Этот тип
поддержки предоставляется детям при нехватке одежды (включая школьную форму) и
обуви с учетом возраста, размера и сезона, поскольку такой дефицит может отразиться на
здоровье детей, а также закрыть доступ к образованию. /1, с. 11-12/
Другим важным аспектом является укрепление потенциала местного сообщества, для
улучшения качества их реагирования на ситуации, когда дети находятся на грани потери
родительской заботы.
Для этого, Проект создает со всеми заинтересованными сторонами партнерства и сети
сотрудничества для улучшения качества предоставления услуг, укрепления потенциала и
адвокатирования. При работе с сообществом необходимо учитывать, что при вовлечении
более широкого круга заинтересованных сторон в области защиты детства становится
значительно проще реагировать на комплексные и многосторонние проблемы, с которыми
сталкиваются дети, находящиеся под угрозой потери родительского попечения, и оказывать
большее влияние ни жизнь их семей.
Работая в тесном сотрудничестве с государственными органами власти и сетями
поставщиков услуг, Проект по Укреплению семьи избегает создавать параллельные
структуры и дублировать услуги, гарантированные государством и другими
заинтересованными лицами, сосредотачиваясь на предоставлении услуг там, где
наблюдается их дефицит; там, где права детей из целевой группы данных проектов
нарушаются; там, где нет иного поставщика услуг приемлемого качества, чтобы
предоставить конкретные услуги. /1, с. 3/
Создавая сети партнерства Проект Укрепления семьи преследует цель обмена знаниями,
опытом и ресурсами. Такой подход повышает эффективность предоставления услуг, делая
их более разнообразными и ориентированными на результат.
Основные стратегии, используемые Проектом для укрепления системы поддержки
семьи в сообществе можно определить следующие:
 мероприятия, повышающие осведомленность сообщества;
 мобилизация членов сообщества;
 укрепление потенциала сообщества.
Работа с местным сообществом – это процесс. Нередко само сообщество не проявляет
достаточной активности и не ощущает мотивации принять участие в мобилизации всех
ресурсов и работе по укреплению ее потенциала. Тем не менее, так же как и в случае работы
с семьями, интервенции не принесут результатов, если местные органы власти, партнеры и
221
заинтересованные лица не мотивированы и не берут на себя лидерство в реализации
перемен. На начальной стадии очень важно было вовлечь все заинтересованные стороны,
отобрать наиболее активных членов для формирования групп и объединений волонтеров,
приветствовать их вхождение и постоянно высоко оценивать их приверженность делу.
В долгосрочной перспективе усилия, инвестированные в мобилизацию членов местного
сообщества и укрепление его потенциала, могут пойти не только на пользу самому
сообществу, но и заложат основу для крепкого партнерства с Проектом Укрепления семьи,
поскольку определенные мероприятия по укреплению семьи (родительские группы,
рекреационная поддержка, программы после школы и т.д.) могут быть в будущем взяты
местным сообществом под свое управление или управляться совместно (например,
выявление и оценка целевой группы, программы визитов в семьи, социальное
консультирование, кампании по повышению осведомленности). Особенно важно, что
сильные сообщества способствуют становлению сильных семей, в результате чего снижается
риск потери ребенком родительской заботы. Хотелось бы, чтобы местное сообщество
стремилось получить знания и навыки в работе с семьями от Проекта, который уже имеет
определенный положительный опыт работы с данной уязвимой группой. Конечно,
существует дилемма иждивенчества и помощи. Есть семьи, которые крайне нуждаются в
социальной помощи, а есть и такие, которые приобретают привычку находиться на
иждивении. Чтобы социальная помощь не воспринималась как обязанность государства или
Проекта, необходимо стимулировать семьи к экономической самостоятельности и не
допускать спекуляции социальным статусом. Поэтому деятельность Проекта ориентирована
на деятельность по активизации гражданской позиции, поощрению заинтересованности в
саморазвитии, стимулированию экономической активности семей. /2, с.19/
Литература
1.
Континентальный документ по поддержке основных стандартов - Основной подход в
работе с биологическими семьями в странах Центральной и Восточной Европы, СНГ, Балтии
- Континент ЦВЕ/СНГ/Балтия. Программный департамент/Программа Укрепления семьи
февраль, 2012 г.
2.
Аналитический отчет о положении одинокого родителя в Казахстане – Общественное
объединение Ассоциация женщин «Мөлдір», Алматы, 2010 г.
АТА-АНА ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАН БАЛАЛАРМЕН
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУ
Костанова С.С., Кайникенова Г.К., Калымова А.К.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Бүгінгі таңда күнделікті қолданып жүрген және теориялық зерттеулерде кең тараған екі
ұғым қалыптасқан, олар: жетімдік және әлеуметтік жетімдік ұғымдары.
Жетімдік-әлеуметтік құбылыс ретінде адамзат қоғамы пайда болғаннан бар. Сан
жылдық соғыстар, эпидемиялар, уайым-қайғы және т.б. бірнеше себептердің нәтижелері,
балаларды ата-аналарынан айырып, жетімдер қатарына әкеп қосып отырған.
Қазіргі кездегі негізгі себебі болып біріншіден, ата-аналардың баласынан бас
тартуы, екіншіден ата-аналық құқығынан шектелуі, үшіншіден әлеуметтік соққылардың
нәтижесінде балалардың ата-ана қамқорынсыз қалуы, төртіншіден, ата-ананың тілеуінсіз
туған нәрестелердің тууы саналады.
Отандық заңда-жетім балаларды екі категорияға бөліп қарастырады:
1. Жетім балалар
2. Қамқорсыз қалған балалар.
222
Жетім балалар қатарына бір не екі бірдей ата-анасынан айрылған балалар жатады.
Қамқорсыз қалған балалар қатарына-ата-анасы бар, бірақ, олармен әртүрлі жағдайдың
нәтижесінде байланыстары үзілген балалар жатады.
Әлеуметтік жетімдік - бұл әлеуметтік құбылысқоғамдағыбалалар санынан көрінеді.
Оған:
-ата-аналарынан айрылған
-ата-аналары ата-ана құқығынан айрылған;
-ата-ана қарауынсыз қалған;
-ата-анасы белгісіз кеткен балалар жатады.
Әлеуметтік жетімдік-отбасындағы кризистік жағдайдан пайда болатын құбылыс
болып табылады.
Әлеуметтік жетімдіктің көбеюінің себебі болып:
-ата-ана құқығынан айрылу;
-тұрғындардың тұрмыс жағдайларының нашарлауы;
-нашақорлық пен алкогольге құмарлық;
-ата-аналардың денсаулық жағдайына,физикалық немесе психикалық жағдайына
байланысты балаларын тәрбиелеуге мүмкіндігі жоқ отбасылар санының өсуі;
-қалыпты өмір сүру мүмкіндігі жоқ отбасыларының көбеюі;
-кәмелет жасқа толмаған ата-аналардың балаларды тастап кетуі табылады.
Жетім балалар бұл жасы 18-ге толмаған немесе ата-аналары жоқ қайтыс болған. Яғни
белгілі бір себептермен бала тәрбиесімен айналыспайды, бала жағдайын ойламайды.
Осындай жағдайларда мемлекет пен қоғам бала қамқорлығын өзіне алады. Сонымен атаананың қамқорынсыз қалған бала санатына ата-анасы:
- қайтыс болған;
- ата-ана құқығынан айлылғандар;
-ата-ана құқығына шектелгендер;
-бас бостандығынан айрылғандар;
-бала тәрбиесінен бас тартқандар;
Балалардың, оның ішінде жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мемлекетіміз ұстанған саясаттың
басым бағыттарының бірі болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында осы
санаттағы балалардың құқықтарын қорғау саласына қажетті нормативтік-құқықтық база
жасалынды. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес әрбір бала отбасында өмір сүруге және
тәрбиеленуге құқылы. /1, 98 б./
Осы заманғы әлемдік қауымдастықтың дамуы мемлекеттер арасында шекараның
ашықтығын, әр түрлі елдердегі адамдардың, ұлт өкілдерінің, этникалық топтардың бірбірімен еркін қарым-қатынасын қамтамасыз етеді, соның арқасында біздің елімізге деген
қызығушылық артуда, соның бірі – халықаралық бала асырап алу мәселесі. Дегенмен,
бүгінде республикада жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға
арналған 205 мекемеде 17486 бала тәрбиеленуде. Оның ішінде денсаулық сақтау жүйесінің
26 балалар үйінде — 2134 бала, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің 19 мүгедек балалар
үйінде — 1249 бала, білім беру жүйесінің 160 ұйымында — 14103 бала. Қазақстан
Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңы қабылданған күннен бастап (1998
жылдың желтоқсан айы), 30 мыңнан астам бала асырап алынды. 20 мыңнан астамы –
Қазақстан Республикасы азаматтарына, 7 мыңнан астамы – шетелдік азаматтарға, оның
ішінде 400-ге жуығы – Қазақстан Республикасы аумағынан тыс жерде тұратын шетелдік
туыстарына берілді. Қазақстан Республикасы азаматтарына баланы асырап алуда
басымдылық беріледі, яғни олар ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар мәртебесіне
ие болғаннан бастап баланы асырап алуға құқығы бар. Халықаралық бала асырап алу
баланың отбасында тәрбиелену құқығын қорғау тәсілі ретінде Қазақстанда да дамып келеді.
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын балаларды Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын қазақстандық азаматтарға немесе
223
азаматтығына қарамастан балалардың туыстарына тәрбиелеуге беру мүмкін болмаған
жағдайда ғана шетелдіктердің асырап алуына рұқсат етіледі. Соңғы жылдары қазақстандық
азаматтардың бала асырап алуы 21,9 пайызға өсіп, халықаралық бала асырап алу 17,1
пайызға азаюы және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарын қорғау
мәселелерінде жағдайдың жақсаруы мемлекетіміздің демографиялық проблемаларын
шешудің бір жолы екенін атап өту керек. /2, 111б./
Жетімдіктің алдын алудың негізгі деңгей құқықтық база болып табылады.
Сонымен бірге, балалықты қорғау нақты қаржыны талап етеді. Қазіргі таңдағы
балалықты қорғау қаржы экономикалық базасы көтеріле бастады. Жетім балаларды
қамқорлыққа алудың мемлекеттік формалары жүзеге асады. Олар: уақытша қабылдау
отбасылары, сәбилер үйі, балалар үйі, паналау үйі, мектеп-интернаттары, отбасылық түрдегі
балалар үй).
Адамдардың ерекше категорияларымен жұмыс істейтін, олардың бойындағы достық
пен сүйіспеншілік, бір-біріне деген түсіністік сезімдерін оята білетін әлеуметтік қызметкер
және психологтар қажет.
Тәрбиеде әр балаға жеке қарау - бұл оқушыны басқалардан айырып тұрған жеке бас
ерекшелігін есепке алу ғана емес. Бұл, бәрінен де бұрын, оқушыға әр уақытта және барлық
қарым-қатынастарда жеке тұлға ретінде, іс-әрекеттің жауапты да өзін-өзі тани алатын
субьектісі ретінде қарау. Жастық шақ-жеке тұлғаның қалыптасқан кезеңі. Бірақ жоғары
сынптағылардың бірден көзге түсетін ерекше тұлға екендігін ұмытпауымыз керек.
Жалпы алғанда, жыныстық дамуға байланысты мәселелер жасөспірімдерге тән нәрсе.
Осы кезеңде деп жазады Л.И. Божович, «алғашқы рет қуатты биологиялық қажеттілікжыныстық елігу күйзелісімен санасы пайда болады және қалыптасады» деген пікірін
білдіреді. Әрине, осы елігу депривациясы жасөспірімді еліктіріп және оның көңіл-күйімен
мінез-құлқының кейбір ерекшеліктерін түсіндіруі мүмкін. Сексуалды сәйкестіктің қалыптасу
мәселелері жетім балалар үйінің балаларында жыныстық жетілу кезеңінде де олардың мінезқұлқында көрінеді. Бүгін де педагог-практиктердің айтуы бойынша, сондай мекемелеріндегі
тәрбие жұмыстарына едәуір қиындық туғызатын әсіресе, жасөспірімдердің сексуалды
бетімен кетушілігі, тәрбиеленушілер жыныстық өмірді ерте бастайды, қылмыстарға барады
немесе жағымсыз іс-әрекеттің құрбаны болады.
А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, М.И.Лисина жүргізген зерттеулер қорытындысы
бойынша, егер отбасында тәрбиеленген жасөспірім өз әдеміліг туралы қарсы жыныс өкіліне
айту өте сирек кездессе, балалар үйінде мұндай фактілер жеткілікті. Сондықтан да, олар
жыныстық кезеңді ерте бастап, одан ұялмайды, қайта мақтан етеді. Жетім балалардың мінезқұлқындағы ауытқушылықтың негізгі себептері «сүйіспеншілікке қажеттіліктің»
орындалмауы, бұл баланың жеке тұлғасының деформациялануына әкеледі. Ата-ананың
сүйіспеншілігіне қанықпаған бала тәрбиеге көнбейтін даму барысындағы тұлғалық,
қиындықтарға, эмоциялық қысымға әкеледі, ол өтірік айтумен көреалмаушылық сезімдерінің
дамуына әсер етеді.
Отбасы – жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің жанды тақырыбы, өйткені
кейбіреулердің жан ұясы болмаған болса, екіншілерінің отбасы қарым – қатынасы жағынан
тәжірибелері жеткіліксіз.
Сондықтан да балалар үйінде тәрбиеленген бала уақытында әлеуметтік рөлдерді және
адамгершілік қасиеттерді қазіргі заманда өмір сүру жағдайларын меңгеріп алуы қажет. Ол
арнайы даярлықты қажетсінеді, сонымен өз бетімен өмір сүруге дайындау дегеніміз – ол
тәрбие шараларының кең ауқымы, біздің міндетіміз – тәрбиеленушілерімізге өз бетімен өмір
сүру барысында бақытты табысты болуға көмектесу.
Ол үшін:
Салауатты өмір сүруге қажеттілікті қалыптастыру, жан саулығы, рухани саулық –
мықты жанұяның негізі. Отбасындағы ахуал, жақын адамдармен қарым – қатынас сауықтыру
жүйесінің маңызды элементі болғандықтан, салауатты өмір салтын ұстану.
224
Адамның жыныстық сәйкестендіру, жыныстық қарым – қатынас мәселелерінде
проблемаларды болырмау үшін, дер кезінде ағзада болатын барлық процестер туралы
аппараттар беріп, ол процестерге жағымды қарым – қатына тәрбиелеу.
Балаларды өзіндік өмірге тәрбиелеудегі өзін – өзі тану сабақтарының рөлі өте үлкен.
Сондықтан да өзін – өзі тандауға арналған арнайы сауалнамалар, тренингтер мен тесттер
жүргізу.
Жасөспірімдік кезең адамның өз болашағына айырықша үңіліп қарайтын кезең, яғни
өзңмен – өзі ақылдасып, «Жан дүниесіне үңілуге құштар шағы» деуге болады.
Сондақтан да, әсіресе жетім балалар үйі жағдайындағы балалардың өмірге бейімделуін,
сонымен қатар олардың өзін – өзі құрметтей білуге үйрететін бірден – бір жол, осы білім
беру саласындағы «өзін –өзі тану» бағдарламалары болып келеді. Олардың адамгершілік –
рухани қасиеттері арқылы өзін –өзі реттеуі олардың өзін – өзі тәрбиелеуі арқылы жүзеге
асырылады. Тұлғаның өзін – өзң реттеуі кезінде сыртқы ортаға, өз міндеттеріне саналы
қатынасы және өз болашағына көз жүгіртіп, талаптанушылардың негізінде пайда болған
қажеттілік – бұл өзін – өзі тәрбиелеу факторы. Адамның бойындағы қажеттілік,
жауапкершілік, қызығушылық, абырой сияқты рухани сезімдердің дұрыс қалыптасуы
тқлғаның өзін – өзі реттеуге толық мүмкіндіктер береді. Педагогикалық – психологиялық
процесте оқуға зорлау, тәрбиеге күштеу, бағындыру сияқты әрекеттер жасөспірімдерді
ынтасыз, жігерсіз, жігерсіз, яғни өзін – қзң реттеуден безіндіреді. Оқыту әдістемелері көбірек
өзін – өзі реттеу жұмысына бағытталуы тиіс, деп санайды бір топ ғалымдар.
В. А Караковский, И.П Волков, В.Ф Шаталов. /3, 77б., 4, 20/
Жетім балаларға өзіндік жоспар құруға үйрету яғни, ол жоспар арқылы өзін – өзі есеп
беру арқылы іс – әрекетін реттеуге, болашағын жоспарлауға, мақсатқа талпынушылығын
арттыра алады, өз бетінше іс – әрекетін орындауға дайын болып, мүмкіндіктерді игереді.
Жеке адамның өзін – өзі сыйлауы неғұрлым төмен болса, оның бөлектенуі, жалғызсырап
қиналуы соғұрлым көбңрек болады. Өзін – өзі сыйлаудың төмендегінен барып адамдардың
әлеуметтік талаптарының деңгейі барынша төмен болады, оны жасыру – адамды іс – әрекет
атаулысынан тартыншақ етеді. Мұндай адамдар көбіне өз күштеріне сенбегендіктен алға
қойған мақсаттарына жетуден бас тартады. Ал мұның өзі олардың өзін- өзі бағалауын
нығайту қажет екендігін көрсетеді. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл – Фараби жаман
мінез – құлық рухани кесел, егер адам өз бойындағы жоқ нәрселерді өзіне таға беретін болса,
онда ол адамда көлгісушілік пайда болады.
Осылайша жетім балалар өзін-өзі реттеуі және өзіндік құндылық бағдарын анықтауға,
әлеуметтік қызметкер, педагог-психолог, әлеуметтік-педагогтар мен арнайы білімі бар,
кәсіби білікті мамандарымыз ат салысып, өз кезегінде дұрыс бағыт-бағдар бере білсе балалар
үйінің балалары жоғарыдағыдай айтылған өзін-өзі сыйлауы, құрметтеуі, өзін-өзі реттеуі, өзін
бағалай білуі секілді жағымды қасиеттері орындалуы сөзсіз болар еді, деп ойлаймыз. Алға
мұндай ішкі жан дүниеге үнілу секілді қасиеттер жетім балалар үйі жағдайында
тәрбиеленуші жастарымызда көп болары белгілі. Себебі, олар толық отбасы тәрбиесін
көрмеген, аялап, мәпелеп, отырган ата-ананың ыстық алақаны да жоқ. Сол себептен де,
жетім балалар үйіндегі тәрбиеленушілер тым болмаса өздерінің ішкі жан дүниесінің
сырларын ашып қажетті рухани көмекпен ақпарат алып тұру қажет. Жетім балаларға мұндай
қажетті көмек беру-әрине әлеуметтік қызметкерлеріміздің құзырында.
Қазіргі қолданыстағы интернат үлгісіндегі мекемелерде тәрбиеленіп жатқан жасөспірім
жетімдердің әлеуметтенуін әлеуметтік-психологиялық қолдау технологияларымен
психологиялық жағдайлардың қысқаша талдау қорытындысын шығарғанда әдебиетте
олардың әрқайсысы тәрбиеленушілердің әлеуметтендірілуді қажетті әлеуметтік дағдыларды
оларды жүзеге асыруға дайындықты қалыптастыру арқылы дамытуды қамтитын тұтастай
өзіндік білім ретінде тануы туралы мәліметтер жеткіліксіз көрсетілген.
Бұл байланыстарға қатысты балалар интернаты мекемелеріндегі жұмыстағы басты
тактикалық міндеттердің бірі-ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалармен жетім балалардың
нәтижелі әлеуметтенуі үшін жағдай жасау болып табылады. Енді, осы қарастырылып жатқан
225
жетім балаларды әлеуметтендірудің педагогикалық шарттары мен оның іс жүзінде асырылуы
туралы келесі бөлімге тоқталамыз.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланың құқықтары: қорғаншылық,
қамқоршылық және патронат
1. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаға оның мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтарын қорғау үшiн Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қорғаншы
немесе қамқоршы белгiленедi.
2. Қорғаншылық он төрт жасқа толмаған балаларға белгiленедi, ал қамқоршылық он
төрт жастан он сегiз жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандарға белгiленедi.
3. Жергiлiктi атқарушы органдар қорғаншылық және қамқоршылық органдары болып
табылады.
4. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соның iшiнде тәрбиелеушi, емдеушi немесе
басқа мекемедегi балаға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес патронат белгiленуi
мүмкiн.
5. Қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiленген баланың аға-iнiлерi және апасiңлiлерi бар болса, олардың бiрге тұруы үшiн жағдай жасалады.
Бала асырап алу: отбасында өсiрiп-жетiлдiру мен тәрбиелеу үшiн жағдайлар жасау
мақсатында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала Қазақстан Республикасының
заңдарында белгiленген тәртiппен асырап алуға берiлуi мүмкiн.
Баланы тәрбиелейтiн, емдейтiн және сол сияқты өзге де мекемелерде күтiп-бағу
мен тәрбиелеу:
1. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала, оны отбасында тәрбиелеуге беруге
мүмкiндiк болмаған жағдайда, тәрбиелейтiн, емдейтiн немесе сол сияқты өзге де балалар
мекемелерiне орналастырылуға тиiс.
2. Балаға тиесiн алимент, жәрдемақы және басқа әлеуметтiк төлемдер оның жеке
шотына аударылады және Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен
төленедi.
3. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған тәрбиелейтiн, емдейтiн
және сол сияқты өзге де мекемелердегi балаға отбасылық тәрбиеге жақындатылған жағдай
жасалады. Баланың күтiп-бағуды пайдалануға, тәрбие, бiлiм алуға, жан-жақты дамуға, арожданы мен қадiр-қасиетiнiң құрметтелуiне, өз мүдделерiнiң қамтамасыз етiлуiне, ана
тiлiнiң, мәдениетiнiң, ұлттық әдет-ғұрпы мен дәстүрiнiң сақталуына құқығы бар.
4. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар тәрбиеленетiн, емделетiн және сол
сияқты өзге де мекемелердiң аталған мекемелердегi балаларға қатысты педагогикаға жат
немесе азғындық әрекеттер жасаған қызметкерлерi Қазақстан Республикасының заң
актiлерiне сәйкес жауаптылықта болады.
5. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған тәрбиелейтiн, емдейтiн
және соған ұқсас басқа да мекемелердегi баланың құқықтары мен мүдделерiн қорғауды,
оның жұмысқа орналасуына жәрдемдесудi жергiлiктi атқарушы органдар жүзеге асырады.
Ата-анасынан кәмелеттiк жасқа толғанға дейiн айрылған жетiм балаларға Қазақстан
Республикасының тұрғын үй заңдарына сәйкес пайдалануға мемлекеттiк тұрғын үй қорынан
тұрғын үй берiледi. /5, 200 б./
Әдебиет
1. Михайлицкая Н.М. Взаймосвязь цели и результата воспитания детей сирот в школах –
интернатах. Москва, 1991. -142с.
2. Василькова Ю.В Василькова Т.А Социальная педагогика: Курс лекций: Учеб.пособие для
студ. Высш.пед.учеб,заведений. – 2 – е изд., Стереотип.-М.: Издательский центр
«Академия» 2001. - 440с.
3. Роль инновационных школ-интернатов и детских домов в развитии одаренности и
формировании личности воспитанников:[сб.ст] /Белгор. Регион.ин-т повышения
квалификации и переподгот.специалистов [и др.]; ред.-сост.:Калашникова С.Н.,
226
Кирий Н.В.Белгорот, 2003. - 112с.
4. Проселкова М.Е. Особенности психического здоровья детей-сирот. Москва,1996. - 44с.
5. Шипицина Л.М. Развитие личности ребенка в условиях материнской депривации.СПб:Спектр,1997. - 219с.
СОЦИАЛЬНАЯ ПОДДЕРЖКА ДЕТЕЙ В КАЗАХСТАНЕ
Мухсым А.Х.
научный руководитель: Урузбаева Г.Т.
Евразийский Национальный Университет им. Л.Н.Гумилева
Социальная работа - деятельность, направленная на социальную защищенность
личности, прав человека и являющаяся гарантом политической и социальной стабильности
общества. Наряду с малоимущими, лицами пожилого возраста, инвалидами и рядом других
категорий населения, дети всегда рассматриваются как безусловный объект защиты,
поддержки и помощи со стороны государства и общества
Дети рассматриваются как безусловный объект защиты, поддержки и помощи со
стороны государства. В соответствии с Конвенцией ООН о правах ребёнка (1989 г.)
ребёнком признаётся лицо в возрасте до 18 лет. Социальные проблемы детей вызваны,
объективным психофизиологическим, интеллектуальным и социальным статусом и,
состоянием общества, в котором они живут. Задачи социальных работников при работе с
детьми: спасение детей, социальное развитие детей, социальное функционирование детей.
Направление социальной работы с детьми: социально-педагогические, социальномедицинские, социально-правовые, социально-экономические, социально-групповые,
социально - психологические. Виды отклонение в развитие детей: психические, физические,
педагогические, социальные./1./
В современном Казахстане проблема социального благополучия детей стоит
особенно остро. Социальная работа в Казахстане рассматривается как важнейший
инструмент в достижении оптимального уровня благополучия детей
в обществе.
Социальное благополучие ребенка связано степенью удовлетворенности качеством и
количеством потребляемых благ и услуг.
Социальная работа с представителями наиболее уязвимых категорий несовершеннолетних
является инструментом достижения оптимального уровня благополучия детей в обществе. В
настоящее время в Казахстане действуют более 150 законодательных и нормативных актов,
касающихся охраны детства. Основными документами, определяющими и регулирующими
отношения между ребенком и государством, являются Конституция РК и Конвенция «О
правах ребенка», которые провозглашает приоритетность прав и интересов ребенка перед
потребностями общества, государства, семьи, других социальных институтов.
Сегодня численность детей в Казахстане оценивается в пределах 5 миллионов
человек, что составляет около 29% всего населения страны. Столь значительный удельный
вес детского населения в демографической структуре общества приводит к тому, что
проблемы социальной защиты детей, оказания им необходимой социальной поддержки и
помощи имеют важное социальное и государственное значение. Основные социальные
проблемы детей вызваны, во-первых, их объективным психофизиологическим,
интеллектуальным и социальным статусом и, во-вторых, состоянием общества, в котором
они живут. Для любого общества характерно существование двух основных систем
ограничения жизнедеятельности ребёнка, которые во многом определяют характер и
содержание этих проблем. Первичная система ограничений представляет собой
227
совокупность объективных, биологических и психофизиологических факторов, приводящих
к формированию неполной самостоятельности ребёнка и его зависимости от взрослых
членов общества. Эта система состоит из ряда элементов, каждый из которых, становится
основанием для формирования у ребёнка целого комплекса потребностей. Удовлетворить
последние потребности самостоятельно он не может. Прежде всего, это биологическая и
физиологическая зависимость ребёнка от родителей, которые приводят к формированию
потребностей в пище, уходе, защите, заботе и т.п.
Наличие в обществе этих двух систем ограничения жизнедеятельности ребёнка и
ограниченность социальных ресурсов приводит к тому, что в условиях современного
общества дети продолжают оставаться наиболее зависимой, и страдающей и наименее
защищённой группой участников любой социальной катастрофы.
В Казахстане было полностью пересмотрено отношение к детям-сиротам, а также к
тем, кто остался без родительского попечения и начали действовать «Дома юношества», на
смену казенным детским домам приходят детские деревни семейного типа. При домах
ребенка начали официально действовать отделения «Надежда».
Создания Фонда «Бөбек» начиналось с Республиканского детского оздоровительнореабилитационного центра. В центре «Бөбек» обеспечивает выполнение нескольких
государственных программ: обучение, воспитание и оздоровление детей и на протяжении
полутора десятков лет центр «Бөбек» является центром притяжения для талантливых детей,
молодых людей, перспективных ученых не только из всех регионов Казахстана, но и
зарубежных стран. Основная цель проекта
Детского фонда ООН ЮНИСЕФ и
корпоративного благотворительного фонда Казкоммерцбанка «Құс жолы» – снижение
младенческой смертности и обеспечение здорового начала жизни для детей дошкольного
возраста./2/.
Благотворительный фонд «Бауыржан» - это устойчиво развивающаяся общественная
организация, чья цель — сделать благотворительность эффективной. Фонд создает
благоприятные условия для развития филантропии в Казахстане, оказывает содействие НПО
и поддерживающим их меценатам и благотворителям. В течении продолжительного
времени «АЯЛА» активно помогает детским учреждениям здравоохранения, поликлиникам,
санаториям, а также реанимационным отделениям родильных домов. Фонд оснащает их
необходимым медицинским оборудованием. Медицинские учреждения не единственное
направление фонда, они уделяют внимание детским домам. Из года в год благотворительный
фонд «АЯЛА» совместно с фондом «Дара» проводит праздник под названием «День
улыбки» для воспитанников всех детских домов города Алматы. Из года в год
благотворительный фонд «АЯЛА» совместно с фондом «Дара» проводит праздник под
названием «День улыбки» для воспитанников всех детских домов города Алматы. Фонд
«TVORITEL», призван оказывать реальную адресную помощь людям, которых постигла
беда, будь то тяжелые болезни и травмы, врожденные или приобретенные, требующие
дорогостоящего лечения, или какая-то другая трудная жизненная ситуация. Помогать и
принимать участие в жизни наиболее нуждающихся слоев населения в жизни детских домов,
домов инвалидов и многодетных семей. Миссия Фонда «Сәби» состоит в том, чтобы
способствовать пониманию общественностью сферы благотворительности, сделать
филантропию эффективной для благополучателей и привлекательной для спонсоров. Фонд
«Сәби» занимается оказанием помощи детям-сиротам и детям, оставшимся без попечения
родителей, талантливым ребятам из социально-незащищенных семей, детям с серьезными
нарушениями здоровья, а также, расширив границы основных целей, людям с
ограниченными физическими возможностями. На основе анализа казахстанских СМИ, мы
составили перечень фондов в РК, оказывающих социальную помощь детям.(см. таблицу
№1).
228
Таблица №1. Анализ казахстанских фондов, оказывающий социальную помощь детям.
Фонды,
Цель
Направление деятельности
Объект
начало
фонда
фонда
деятельности
деятельности
фонда
БӨБЕК,
Обеспечение
Благотворительная помощь Реабилитационные
1992
здорового начала обучение, воспитание и центры, детские
жизни для детей.
оздоровление детей.
дома, родильные
дома.
БАУЫРЖАН, Эффективная
Фонд создает благоприятные Социальная помощь
2004
благотворительно условия
для
развития детям инвалидам и
сть.
филантропии в Казахстане, детям из
оказывает содействие НПО и многодетных семей.
тем, кто их поддерживает –
мецената и благотворителям.
АЯЛА,
2007
БОТА,
2008
TVORITEL,
2011
СӘБИ, 2011
Воспитание
традиции и
культуры благотворительности.
Оснащение необходимым
медицинским
оборудованием детские
учреждения,
здравоохранения
Улучшение жизни Денежные пособия,
малообеспеченны социальные услуги
х
детей
и малообеспеченным семьям.
молодежи, а также
их семей.
Защита
социальных,
культурных,
интересов детей.
Улучшение жизни
детей, инвалидов,
сирот.
Адресная помощь
инвалидам.
Детские
учреждения,
здравоохранения.
Социальная
поддержка детей с
особыми нуждами,
детей и молодежи
из малообеспеченных семей.
детям- Детские дома, дома
инвалидов.
Обеспечение медикаментами
оборудованием
реабилитационных детских
центров.
Социальная помощь
детским
домам,
детям-сиротам
и
инвалидам.
В настоящее время в Казахстане, как выше отмечалось, около 5 млн детей, среди них
15 тысяч являются дети с ограниченными возможностями, а 42 тысяч сиротами. В 1995
году в системе здравоохранения, в Алматы открылся первый республиканский детский центр
«Балбұлақ». Сегодня в Казахстане 53 реабилитационных центров для больных детей. В
Астане 6 крупных реабилитационных центров, входящих в национальный медицинский
холдинг. Благодаря комплексному лечению реабилитационного центра дети, которые не
ходили, – начинают ходить. За 5лет в реабилитационном центре 407 детей стали ходить
своими ногами. В реабилитационном центре искусное сочетание классического и
новейшего лечения. В реабилитационном центре использует биологическую обратную
Республиканский детский реабилитационный цент «Балбұлақ»приобрел аппарат
«Localstation» для обучения ходьбе при детском параличе, который был только в Астане. За
все время существования детского реабилитационного центра «Балбұлақ» из 10 000 детей с
поражениями нервной системы 535 детей стали говорить, 300 маленьких пациентов – начали
ходить. /3/.
229
За последние десятилетия международным сообществом принят ряд документов, в
которых провозглашена приоритетность прав детей в обществе, обоснованы направления
этой политики. Среди них – «Декларация прав ребенка» (1959). Основной ее тезис –
«человечество обязано давать ребенку лучшее, что оно имеет» декларация призывала
родителей,
неправительственные
организации,
местные
власти,
правительства,
общественность стран стремиться обеспечить детям такие условия, которые позволяет им
развиваться здоровыми людьми, свободными от любых форм насилия, с чувством
собственного достоинства. Нормы национального законодательства Республики Казахстан
приближены к международным стандартам и международным договорам. В нашей стране
существуют
различные
государственные
и
неправительственные
организации,
занимающиеся правами детей. Проводятся процедуры контроля, мониторинга и отчётности
по правам детей. Параллельно с весомыми показателями позитивной оценки динамики её
изменения поддаётся фиксации достаточно высокий уровень признания среди взрослых
правового статуса ребёнка как полноправного члена общества.
Литература
1. Кокоренко В.Л. Социальная работа с детьми и подростками. учеб.пос. - М.: Издательский
центр «Академия», 2011.-256с.
2. Вержбицкая Н. «Фонд «Бөбек» от благотворительности к самопознанию», газета
«Казахстанская правда»,23.09.2012г.
3. Казанцева Т. «Оберегая жизнь», газета « Литер», 08.11.12 г.
КОНФЛИКТ КАК ОБЪЕКТ ИЗУЧЕНИЯ
ТЕОРИИ СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ
Мухтарова Ш.М., Алпысбаева М.Б.
Карагандинский государственный университет им. академика Е.А. Букетова
Социальная работа как наука изучает потенциально и реально существующие
конфликты между личностью и социальной средой, взаимоотношения человека с другими
людьми, которые имеют конфликтный, а потому особо значимый как для личности, так и ее
окружения характер. Среди функциональных обязанностей социального работника важное
место занимает социальная защита своего клиента, которая зачастую связана с разрешением
различного рода конфликтов, имеющих различную природу и форму. Умение социального
работника разрешать конфликтную ситуацию зависит от конфликтологической
компетентности, основы которой закладывается в процессе профессиональной подготовки. В
этой связи, возникает необходимость, что содержание науки социальной работы, ее объект,
предмет, категории и другие научные атрибуты не может осмысливаться вне
конфликтологического аспекта.
Будучи одной из фундаментальных социальных теорий XX в., теория конфликта не
только может, но и должна быть, воспринята и использована современной теории
социальной работы; ибо конкуренция и, как следствие, конфликт лежат в основе всех видов
и форм социальных взаимодействий. По мнению, Л.Т. Кожамкуловой, в рамках социальной
работы конфликт можно рассматривать на нескольких уровнях:
1)
Конфликт как фундаментальная социологическая теория – методологическая
база деятельности социального работника;
2)
Конфликт как теория среднего уровня – позволит социальному работнику
использовать те или иные теории конфликта как основные подходы к анализу реальных
социальных противоречий;
230
3)
Конфликт как сумма технологий профилактики, диагностики, разрешения и
управления конфликтом /1, с. 67/.
Эффективность урегулирования конфликтов в профессиональной деятельности
социального работника во многом зависит от его личностно-компетентных качеств, и в этой
связи, мы считаем необходимым, выделить конфликтологическую компетентность
социального работника как составляющую профессиональной деятельности и обосновать ее
с точки зрения компетентностного подхода, проблемами которого занимались многие
исследователи, как зарубежные (О.Л.Жука, И.А.Зимней, Н.В.Кузьминой, А.В.Петровского,
В.А. Сластенина, А.В.Хуторского и др.), так и отечественные (Б.Т.Кенжебекова,
Н.Э.Пфейфер, М.В.Семеновой, Ш.Т.Таубаевой, Н.Д.Хмель и др.). Проблемы
конфликтологической компетентности специалиста были предметом исследования многих
ученых-конфликтологов (Е.Ефимова, Е.Е.Ефимова, А.А.Кузина, Д.В.Ивченко, В.В.Базелюк,
Н.В.Куклева,
З.З.Дринка).
Ими
разработано содержание конфликтологической
компетентности, которая рассматривается как одна из составляющих социальнопсихологической компетентности. В ее состав входят умение ориентироваться в социальных
ситуациях, правильно определять личностные особенности и эмоциональные состояния
других людей, выбирать адекватные способы обращения с ними и реализовывать эти
способы в процессе взаимодействия. Конфликтологическая компетентность, которая
рассматривается Б.И. Хасаном, как «уровень развития осведомленности о диапазоне
возможных стратегий поведения в конфликте и умения реализовывать эти стратегии в
конкретной жизненной или педагогической ситуации» /2, с. 54/.
На наш взгляд, конфликтологически-компетентный специалист социальной работы
осуществляет конструктивное отношение к конфликтам, что предполагает не избегание или
подавление всех конфликтов, а дифференцированный подход к ним и конструктивное
разрешение.
Резюмируя вышесказанное, мы считаем необходимым, рассмотреть сущность
конфликтологической компетентности специалиста социальной работы как составляющей
профессиональной деятельности через понятие «функции» и схематически отобразить ее
структуру в рисунке 1.
Профессиональная деятельность
Профессиональная компетентность
Конфликтологическая компетентность
Профилакт
ическая
Рефлексивн
ая
Информати
вная
Ценностна
я
Регулятивн
ая
Прогности
ческая
Мобилизац
ионная
Функции конфликтологической компетентности
Рисунок 1 - Конфликтологическая компетентность специалиста социальной работы
Основные функции конфликтологической компетентности могут быть поняты, исходя
из учета специфики функциональных обязанностей социального работника, многообразия
видов отношений и общения, реальных возможностей для самореализации. Учитывая
указанные особенности, нами были выделены следующие основные функции
конфликтологической компетенции: мобилизационная, информативная, прогностическая,
регулятивная, ценностная, профилактическая, рефлексивная.
Мобилизационная функция понимается, как способность рассматривать конфликт как
неотъемлемую составляющую нашей жизни и не избегать конфликтного взаимодействия.
231
Конфликтофобия как социальное явление и факт индивидуального переживания была
рассмотрена Б.И. Хасаном и определяется как устойчивый страх перед конфликтом.
Информационная функция характеризуется как способность к неоднозначной трактовке
конфликтного взаимодействия и видения перспектив его разрешения. Прогностическая
функция определятся, как способность применять различные техники для минимизации
деструктивных форм конфликта и перевода их в позитивное русло. Регулятивная функция
способность осуществлять деятельность посредника или медиатора. Ценностная функция
позволяет изменить отношение к конфликту в условиях разрешения межличностных
контактов и сферы деятельности. Профилактическая функция - смысл конфликтологической
компетентности специалиста социальной работы не только в конструктивном разрешении,
но и в предупреждении конфликта, которая заключается в такой организации
жизнедеятельности субъектов социального взаимодействия, которая исключает или сводит к
минимуму вероятность возникновения конфликтов между ними.
Все выделенные функции сформированности конфликтологической компетентности в
профессиональной деятельности взаимосвязаны, однако степень их воздействия на развитие
профессиональной компетентности специалиста социальной работы динамична, она
изменяется в зависимости от этапа становления у социального работника
конфликтологической компетентности и от уровня ее сформированности.
Являясь посредником в системе взаимодействия личности, семьи, общества,
социальный работник влияет на создание воспитывающих, гуманных отношений в социуме,
сфере семьи, семейно-соседском окружении, по месту жительства, на производстве.
Урегулирование конфликтов с участием третьей стороны – специфический вид общественно
значимой деятельности, которая называется посредничеством. Это специальный вид
деятельности, заключающийся в оптимизации с участием третьей стороны процесса поиска
конфликтующими сторонами решения проблемы, которое позволило бы прекратить
конфликт. В рамках нашего исследования мы рассматриваем социального работника как
посредника при урегулировании конфликтных ситуаций.
Несмотря на то, что проблема посредничества сравнительно недавно стала
рассматриваться в отечественной социологии, существует достаточное количество его
определений, предложенных зарубежными авторами. Д.Джонсон и Р.Джонсон определяют
посредничество как «структурированный процесс, в котором нейтральная и беспристрастная
третья сторона помогает двум или более людям вести переговоры по интегративному
разрешению конфликта». Д.Дэна рассматривает посредничество как «роль нейтральной
третьей стороны, которая помогает спорящим самостоятельно искать взаимоприемлемые
соглашения». В США, например, существуют множество школьных учебных программ по
посредничеству учащихся среди своих сверстников. Американская национальная ассоциация
по посредничеству в сфере образования предлагает программы, в которых ученики, начиная
с начальной школы, обучаются быть посредниками в конфликтах в классе. Даниэль Дэна
отмечает, что в США интенсивно развивается посредничество учителей в конфликтах
учащихся /3, с. 89/.
Подробное определение посредничества, которое мы взяли за рабочее в нашем
исследовании, можно найти у В.Н. Шаленко: «Посредничество – это вмешательство в
конфликт или переговоры признаваемой, независимой и нейтральной третьей стороны,
которая не обладает официальной властью принятия решений, помогает сторонам
добровольно прийти к взаимно согласованному договору по конфликтной проблеме» /4, с.
108/.
Существует ряд факторов, которые влияют на эффективность деятельности третьей
стороны в конфликте.
1. Основным фактором является мотивированность обеих сторон на совместную
работу, готовность учесть мнение посредника, принять предлагаемое им решение, достичь
конструктивного разрешения конфликтной ситуации.
232
2. Эффективность медиаторства определяется особенностями и характером
деятельности третьей стороны. Среди них выделяют: • заинтересованность третьей стороны
в урегулировании конфликта; • наличие знаний и профессиональных качеств,
обеспечивающих успешное проведение процесса урегулирования конфликта, а также
способности убеждать; • наличие достаточного опыта успешного урегулирования
конфликтов в прошлом; • знание ситуации, обстановки, особенностей конфликта.
3. Настойчивость в действиях третьей стороны оказывается результативной тогда,
когда разногласия участников связаны с принципиальными для них вопросами и когда
напряженность конфликта особенно высока.
4. Длительность конфликта. Эффективность деятельности третьей стороны в
урегулировании затяжного конфликта оказывается более низкой, чем это имеет место в
случае скоротечного.
5. Выбираемые тактики и техники урегулирования конфликтов определяются
ситуацией, в которой оказывается третья сторона, а не особенностями медиатора.
Исследуя проблему конфликта в рамках нашего исследования, необходимо
отметить, что важным способом управления конфликтами является их профилактика и
урегулирование их в профессиональной деятельности социального работника.
Профилактика конфликтов заключается в такой организации жизнедеятельности
субъектов социального взаимодействия, которая исключает или сводит к минимуму
вероятность возникновения конфликтов между ними. Профилактика конфликтов – это их
предупреждение в широком смысле слова. Её цель – создание таких условий деятельности и
взаимодействия людей, которые минимизировали бы вероятность возникновения или
деструктивного развития противоречий между ними. Предупредить конфликты гораздо
легче, чем конструктивно разрешить их. Поэтому профилактика конфликтов не менее важна,
чем умение конструктивно их разрешать. Она требует меньших затрат сил, средств и
времени и предупреждает даже те минимальные деструктивные последствия, которые имеет
любой конструктивно разрешенный конфликт /5, с. 103/.
Деятельность по предупреждению конфликтов могут осуществлять сами участники
социального взаимодействия, руководители организаций и социальные работники. Она
может вестись по четырем основным направлениям:
1) Создание объективных условий, препятствующих возникновению и деструктивному
развитию предконфликтных ситуаций. Создать объективные условия для минимизации их
количества и разрешения неконфликтными способами для жизнедеятельности работников
организации это основное объективное условие предупреждения конфликтов. К ним относят:
- создание благоприятных психологических условий; - справедливое и гласное
распределение материальных и духовных благ в коллективе; - разработка нормативных
процедур разрешения типичных предконфликтных ситуаций; - успокаивающая материальная
среда, окружающая человека.
2) оптимизация организационно-управленческих условий:
- структурно-организационные условия; - функционально-организационные условия; личностно-функциональные условия; - ситуативно-управленческие условия.
3) устранение социально-психологических причин конфликтов.
4)нейтрализация личностных причин возникновения конфликтов.
Профилактика большинства видов конфликтов должна вестись одновременно по всем
четырем направлениям.
Деятельность социального работника как посредника включает анализ ситуации и
урегулирование конфликта. Схематически этапы деятельности социального работника по
урегулированию конфликта отображены в соответствии с рисунком 2.
233
Получение
информации о
конфликте
Сбор данных о
конфликте
Анализ
конфликтной
ситуации
Проверка
достоверности
информации
Анализ опыта
урегулирования
конфликта
Снятие
послеконфликтной
напряженности
отношений
Оценка
конфликтной
ситуации
Уточнение
информации и
принимаемых решений
Реализация
выбранного
способа
Выбор способа
урегулирования и
типа
посредничества
Рисунок 2 - Этапы деятельности социального работника-посредника по
урегулированию конфликта
Исходя из вышеизложенного, проведенный анализ изучаемой проблемы, позволил
выдвинуть ряд рекомендаций по урегулированию конфликтов в профессиональной
деятельности социального работника как посредника:
- попытайтесь поставить себя на место конфликтующей стороны;
- не делайте поспешных выводов. Дайте участникам некоторое конкретное время,
чтобы осмыслить создавшуюся ситуацию;
- урегулирование конфликта – это решение проблемы «что делать», а не расследование
вины «кто виноват»;
- не давайте конфликту разрастись, не втягивать в него новых участников; проблемы
должны решаться преимущественно теми, кто их создал;
- преодолеть конфликт помогает общая деятельность и постоянная коммуникация
между партнерами;
- ищите момент для начала переговоров между участниками конфликта, «точки»
доверия и уважения к партнерам по переговорам;
- при обсуждении анализируйте мнения противоположных сторон, ищите компромисс,
выслушивайте мнение каждой стороны: не столько для того, чтобы его опровергнуть,
сколько для того, чтобы его учесть. Согласия в конфликте можно достичь путем определения
общей основы оценок; конфликт разрешим при твердом намерении обеих сторон к
конструктивной дискуссии в интересах дела.
Таким образом, проблема конфликта в теории социальной работы как науки сегодня
актуальна. Социальному работнику необходимо не только руководствоваться
вышеперечисленными рекомендациями в организации общения, разработке мер по
профилактике и урегулированию конфликтных ситуаций, повышая свою культуру, но и
использовать упражнения, тренинги для выработки неконфликтного стиля поведения.
1.
2.
3.
4.
5.
Литература
Кожамкулова Л.Т. Социальная работа как социальный институт: мировой опыт и
Казахстан. – А., 2003. – С.186.
Хасан Б.И. Психотехника конфликта и конфликтная компетентность. – Красноярск, 1996.
– С. 35.
Джонсон Д., Джонсон Р. Программы по разрешению конфликтов и посредничеству лиц
по статусу в школах: обзор обследований. //Социальный конфликт. –№№ 1,2. – 1997. –
С.123.
Шаленко В.Н. Посредничество. – М.: Социоинженерная ассоциация «Деловое
содействие». – 1997. – С.144.
Сулимова Т.С. Социальная работа и конструктивное разрешение конфликтов. – М.: Ин-т
практической психологии. – 1996. – С. 267.
234
СОЦИАЛЬНО - ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ОТНОШЕНИЯ ПОДРОСТКОВ К СВОЕМУ ЗДОРОВЬЮ
Нурахунова А.А.
Казахский национальный университет имени Абая
Республики Казахстан
молодое независимое государство, имеющее богатые
исторические традиции. В советские годы Казахстан стал второй родиной для большой части
интеллигенции благодаря открытости казахской культуры и казахскому гостеприимству и
традиции коллективного существования Казахстан стал многонациональным обществом.
На современном этапе для Казахстана встала проблема формирования национальной
культуры, которая бы без ущемления собственной самобытности впитала бы в себя новые
необходимые качества и навыки такие как: навыки, способствующие формированию
здорового образа жизни и развития личности; самостоятельности и ответственности в
ситуациях принятия решения и выбора; навыки построения гармоничных межличностных
отношений.
В стране существует нескольких типов школ - с казахским, русским языком
обучения, частные, государственные, лицеи, гимназии и др. Это образует неравные
социальные условия для развития детей и юношества. В обучении школьников используются
образовательные программы и методические пособия без учета этнокультурной специфики
Казахстана,
потребностей и особенностей возраста обучающихся. Переориентация
образовательных технологий на аспекты личностно - ориентированного воспитания
социально активной и ответственной личности в основном носит декларативный характер.
Однако в них подчеркивается необходимость решения проблем подготовки школьников в
области социальной компетентности, адаптации к реалиям современной жизни в условиях
рыночных отношений. В школах отсутствует
единая национальная социально образовательная программа поддержки и развития учащихся.
Нами проведено экспериментальное исследование
проблем, с которыми
сталкиваются современные школьники, изучалось мнение целевых групп (школьников,
учителей, родителей, экспертов) о каналах социализации, направленных на профилактику
употребления психоактивных веществ и формирования здорового образа жизни ребят, а
также каналов получения информации по проблемным вопросам.
Всего в исследовании приняло участие 445 учащихся школ города Алматы с
казахским и русским языках обучения. Размер выборки: 245 мальчиков, 205 девочек, 74
учителя, 25 экспертов.
Изучив ответы респондентов в количестве 445 человек, их которых 245 юношей и
205 девушек, можно описать некоторые проблемы, с которыми они сталкиваются в
повседневной жизни. На вопрос, с какими проблемам и они сталкиваются, респонденты
ответили, что часто сталкиваются с проблемами в общении со сверстниками (мальчики 53
%, девочки - 43 %), а также в общении с противоположным полом (мальчики -45 %, девочки
-36 %).Также имеет место проблема общения в семье, с родителями (мальчики - 35 %,
девочки -43 %).
Самыми проблематичным для респондентов является отстаивание своей точки
зрения (мальчики - 47%, девочки -37%), умение сказать «нет» (мальчики - 43%, девочки - 46
%). Анализируя ответы, полученные на 3-ий вопрос, уверенными себя считают 37%
мальчиков и 41 % девочек, самостоятельными -57 % мальчиков и 50% девочек. Это
указывает на завышенную самооценку. Некоторые респонденты считают, что не умеют
регулировать своё состояние (например, состояние нервозности, напряжения, агрессии)- это
48 % мальчиков, и 36 % девочек. По мнению самих респондентов необходимы такие
умения как: умение сделать правильный выбор (39 % девочек; 35 % м мальчиков), умение
отстаивать свою точку зрения (40% девочек; 50 % мальчиков).
Ответы опрошенных
свидетельствуют о том, что для респондентов при необходимости сделать серьёзный выбор
235
огромную роль играет мнение родителей (девочки - 56 % ; мальчики - 44 % ), а только
потом мнение сверстников (44 % девочек; 48 % мальчиков), при принятии каких-либо
решений соответствовать ожиданиям родителей хотят 52% девочек и 47 % мальчиков.
Авторитетами для опрошенных, как правило, являются оба родителя (56 %- девочек; 51% мальчиков), надо заметить, что для девочек авторитетом является мама, а для мальчиков папа.
На вопрос о том, нужен ли в школьной программе спецкурс направленный на
формирование умений принимать самостоятельные правильные решения, быть активным,
ответственным за свое здоровье и т.п. Большинство респондентов ответили утвердительно
(80 % - девочек; 68% - мальчиков) на этот вопрос, но к сожалению, на данный вопрос не
ответили 13% опрошенных, что говорит о плохой осведомленности опрошенных в данной
области, т.е., незнанием о возможности проведения таких курсов и об их пользе.
Что касается ответов на вопрос о том, что они хотели бы изучать на этом курсе,
большинство респондентов, а именно 38% девочек и 23 % мальчиков ответили «здоровье и
её сохранение», 21% девочек и 18 % мальчиков - «экология», 53,8 % мальчиков и 38 %
девочек – «свобода и ответственность», 78 % мальчиков и 46 % девочек - «поведение».
Это указывает, видимо на то, что у них существует широкий спектр интересующих их тем.
На вопрос с какого класса должен вводиться данный курс девочки ответили, что с 5-го
класса, мальчики с 9-го класса.
На вопрос «Пойдешь ли ты завтра на такой курс?» 77%
девочек и 67 % мальчиков ответили утвердительно, не ответили на этот вопрос 7 % девочек
и 12 % мальчиков.
Информацию об указанных проблемах респонденты
хотели бы получать от
молодежных организаций (39%), а также хорошими источниками считают радио и
телевидение (45 %). Получать информацию в школе хотели бы 67% мальчиков и 64 %
девочек, что может, указывает на то, что данный курс был бы более интересен, если бы
проводился в более свободной обстановке и вне стен школы.
На вопрос «Куришь ли ты?» утвердительно ответили 20% респондентов. На вопрос
«употребляешь ли ты спиртное?» также утвердительно ответили 37 % опрошенных.
На вопрос «где они берут деньги на сигареты?» большинство респондентов ответили,
что из карманных расходов – 58%. Учащиеся уверены в том, что сигареты ничего не дают
людям – 63% и считают, что курильщики не могут бросить вредную привычку – 64%.
Основная причина по которой курильщик должен бросить курить, это- «он сам должен
захотеть» – 48%. На вопрос что такое курение – 82% респондентов ответили, что это
привычка. Большинство учащихся научились курить в обществе сверстников и старших
ребят из-за любопытства.
Изменившиеся идеалы и ценности, усложнение социальной структуры, безработица,
обнищание семей и платное образование – все это сильно повлияло на социализацию
учащихся. Исследование показало, что современный школьник сталкивается с определенным
кругом проблем, таких как проблемы, в общении со сверстниками, с взрослыми, в семье, в
ситуациях требующих от него самостоятельности и ответственности при принятии решения,
при отстаивании своей точки зрения, сопротивление давлению, умения регулировать и
контролировать свое поведение и эмоциональные состояния.
Все это свидетельствует о том, что на первое место выступают проблемы социальнопсихологического характера: общения и выбора, связанные с самостоятельностью и
ответственностью. Исходя из этого, респонденты признают необходимость введения курсов,
которые могут помочь им преодолеть проблемы такого рода. Этот курс должен вести
квалифицированный специалист, психолог. Учитывая то, что для респондентов огромную
роль играет мнение родителей, необходимо также проводить разъяснительные работы и с
родителями.
Обучение школьников навыкам конструктивного общения, самостоятельности и
ответственности в принятии решений, способствует адаптации подрастающего поколения
к условиям современного общества. На основании полученных результатов нами
236
разработана концепция учебного курса по обучению жизненным навыком школьников (1314 лет).
Поскольку, современный школьник сталкивается с определенным кругом проблем,
таких как проблемы, в общении со сверстниками, с взрослыми, в семье, в ситуациях
требующих от него самостоятельности и ответственности при принятии решения, при
отстаивании своей точки зрения, сопротивление давлению, умения регулировать и
контролировать свое поведение и эмоциональные состояния. На первое место выступают
проблемы общения и проблемы выбора, связанные с самостоятельностью и
ответственностью.
Курс разработан на базе индивидуальной интерактивной модели, которая учитывает
множества путей, ведущих к высоким эмоционально-психологическим нагрузкам,
употреблению психоактивных веществ. Социально – психологические аспекты социальной
уязвимости школьников, могут увязываться с индивидуальной незащищенностью личности
подростка. Поэтому курс рассчитан на ослабление влияния социальных факторов риска,
включая влияние средств массовой информации и давление сверстников, а также
индивидуальные факторы риска, как нервозность и заниженная самооценка.
Цели курса:
развитие самостоятельности и личностной ответственности у школьников в
ситуации требующих выбора и принятия решений;
навыки
конструктивного
общения,
умения
строить
гармоничные
взаимоотношения с окружающими, пониманию себя и других, снятие дополнительных
напряжений в общении;
развитие навыков сопротивления неадекватному поведению, которое
навязывается непосредственным давлением;
привлечение внимания общественности к проблемам, затронутым в данной
программе;
пропаганда здорового образа жизни;
формирование жизненных навыков, требуемых современной ситуацией.
Курс отличается от других:
1.
По способу планирования. Имеет особую организацию материала и методику,
модульное построение содержание.
2.
Предусматривается возможность использования в учебном процессе:
отдельных занятий курса, обучение отдельным спецкурсом, факультативом, в проведение
классных часов и воспитательных мероприятий, классных и внешкольных
3.
Тем, что имеет межпредметные связи и может являться частью уже
существующих учебных предметов, способствовать гармоничному сочетанию учебной
программы с воспитательным мероприятием;
4.
Является практико-ориентированным, так как цели в основном связаны с
приобретением и развитием рядом навыков, направленных на личностный рост,
эффективность общения, создание собственной позиции и др.
5.
Педагог может использовать отдельные методические приемы из курса по
организации классного коллектива, установлению позитивных отношений с подростками,
усвоить навыки интерактивного общения.
6. Сетка часов предусматривает 12 уроков, если курс проводится в режиме
отдельного спецкурса, то объем часов может увеличиться до 36 часов.
В основе содержания курса лежит следующий алгоритм.
Курс базируется на
задачах развития в детском возрасте и принятия позиций:
ученик – эрудит, учитель – эксперт.
На занятиях, ученик учится ставить задачи
самореализации и искать средства решения. Материал предлагают сами дети, ибо никто
кроме них не является экспертом в проблемах и задачах их собственной жизни.
Саморазвитие ребенка организуется последовательно через следующие необходимые
условия воспитания человека - способов формирования самого себя.
237
1.
Введение в предмет через генетически исходные понятия.
2.
Особый не репродуктивный тип взаимодействия с взрослым (учитель), от
которого ученик не ожидает готовых решений и образцов.
3.
Особый тип взаимодействия со сверстниками обеспечивается такой
организацией совместной работы учащихся, при котором, между партнерами
распределяются разные точки зрения на обсуждаемые проблемы.
4.
Особый тип взаимоотношения с самим собой меняющейся в ходе обучения.
5.
Обеспечение учащихся способами обнаружения и фиксации обсуждаемого
содержания их «Я» – концепции.
6.
Обеспечение психологической безопасности работы группы за счет
обязательного включения коррекции с рефлексивными дискуссионными процедурами,
работающих на слияние группы, установления чувства общности, доверии, защищенности и
поддержки.
Учебная программа курса. Раздел 1. Кто Я? О пользе и вреде эмоций. Эмоции
правят мной или я ими. В поисках достойных путей выражения чувств. Гнев и жестокость,
эмоциональный термометр. Мои привычки Курение (наркомания и др.) – болезнь или способ
самоутверждения? Управление (владение) собой. Тренинг уверенности в себе.
Психогигиенический релаксационный тренинг.
Раздел 2. Я и другие. Я и мое окружение. Я глазами других людей. Подростки
глазами взрослых. Дневник встреч – летопись. Трудности взаимопонимания, ситуации из
жизни. Сила родительского примера. Культура бунта. Свобода и ответственность. Дружба
(любовь и брак). Для подростков предлагается осознание различных уровней человеческой
близости или учится способам построения отношений на разный уровнях близости. Быть
принятым. Способность судить других. Умение убеждать, навыки аргументации. Тренинг
взаимоотношения детей с взрослыми (родители, учителя).
Раздел 3. Я и мое будущее. Настоящее и будущее. К чему я готовлюсь? Моя цель в
жизни. Что мне хотелось бы сделать? Программа жизни. Напиши сценарий своей жизни.
Принятие решений. Быть собой. Тренинг развития жизненных целей.
В результате изучения данного курса:
1. В ходе занятий школьники расширят свой поведенческий репертуар, получат
практические навыки выработки независимых ответственных решений в различных
условиях, отработают применение специфических психологических приемов, помогающих
сопротивляться неадекватному поведению. ( А, бросить курить - слабо?)
2. По завершению курса учащиеся также научатся описывать пути формирования
своего имиджа, связь между своим имиджем и поведением. Выявлять причины своего
поведения, особенно те, которые связаны с социальным воздействием (влияния рекламы ТV,
манипуляции и пути ее раскрытия и др.). Вырабатывать возможные пути улучшения
поведения.
3.Овладеют навыками само регуляции, направленных на снятие напряжения, развития
самосознания.
Методическое обеспечение курса.
Пособие для ученика. Разрабатывается в форме дневника, состоит из трех разделов.
Первый раздел-школьник пишет свои ответы на прочитанное (услышанное) и обсуждения.
Второй- мысли учащегося по теме (рассуждения). Третий – письма учителю (один раз в
месяц). Учитель отвечает письменно.
Содержание строится по тематическому принципу, то, что непосредственно связано с
жизнью, потребностями и интересами самих школьников. Из дневника ученика (по поводу
темы), отработка интерактивными методами. Стратегии – «дебаты» (или углы), «круглый
стол», «читательская конференция», «эссе» «оставьте последнее слово за мной» и др..
Методы: «письмо в технике РАФТ» (роль (кто?), аудитория (для кого?), форма (как?), тема
(о чем?); дискуссионная карта (навыки аргументации). Insert – метод (интерактивная система
заметок при чтении). Обозначения: «V» - информация знакомая; «-« – информация не
238
соответствует моим знаниям и представлениям; «+»- новая информация; «?» – я бы хотел
знать больше. Ассоциативный метод: в парах, в группе – «мозговая атака». Чтение в парах –
изложение в парах, объяснения друг другу.
Методическое пособие для учителей. Предполагает описание общих целей курса,
индивидуальных целей для обучающихся и детальные планы уроков. Учебный план курса.
Учебная программа курса. Методические рекомендации по использованию курса.
Методические рекомендации по оцениванию работы учащихся. Психолого-педагогические
рекомендации по установлению взаимодействия со школьниками.
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ НАСИЛЬСТВЕННОГО
ПОВЕДЕНИЯ НА ЭМОЦИОНАЛЬНОЕ ЗДОРОВЬЕ ПОДРОСТКА
Нурахунова А.А., Айдарбеков К.А.
Казахский национальный университет имени Абая
Влияние конфликтных, насильственных взаимоотношений на его участников и
социальное окружение имеет непростой, противоречивый и негативный характер.
Конфликтные взаимодействия могут повлиять на психическое здоровье, на нормальное
эмоциональное, поведенческое и социальное самочувствие человека. Основные причины
насильственного поведения подростков
находятся, как правило, в сфере общения, во
взаимоотношениях с окружающими людьми.
Для детей школьного возраста, характер влияния взаимоотношений с учителями на
отношение подростков к насилию носит помимо чисто информационно-просветительского
характера и дополнительный смысл, который, по всей видимости, не всегда осознается
самими учителями. Судя по результатам проведенного опроса по исследованию общения в
общеобразовательной школе, именно на основе того, как учителя соблюдают и
руководствуются в своем поведении принципами гуманного отношения к ученикам у
подростков складывается представление о морально-психологическом насилии между
людьми. Поскольку в отношениях между учителями и учениками угроза физического
фактически исключена (хотя и имеет место в исключительных случаях), то подростки
обращают особое внимание на то как учителя соблюдают границы, очерчивающие
личностное пространство каждого ученика. Это дает им возможность сформировать чувство
собственного достоинства, уважения к себе и к другим. Поэтому столкновение с унижением
личного достоинства, оскорблениями личности со стороны учителей в свой адрес приводит к
подрыву доверия к декларируемым взрослыми принципам гуманного отношения. Дефицит
сотрудничества и доверия друг к другу между учителями и подростками приводит детей в
группу риска, делает их менее самостоятельными в учебе и поведении.
Анализ взаимоотношений со сверстниками и старшими ребятами показывает, что в
случае включенности подростка в референтную группу это придает ему уверенность в своей
защищенности и безопасности от насилия. В обратном случае, когда подросток недостаточно
прочно установил связи вне семьи или испытывает чрезмерную привязанность к родителям,
подросток оказывается один на один перед лицом возможной угрозы насилия. Это
способствует повышению обеспокоенности, личностной тревожности у подростков, и в
конечном итоге может серьезно помешать успешному вступлению в широкий круг
социальных контактов, воспрепятствовать продуктивной учебной деятельности. Таким
образом, подростки, изолированные от отношений со сверстниками испытывают дефицит
опыта отношений, на основе которого формируется личностная позиция. Отсутствие
сформированной личностной позиции подвергает подростка риску выступить средством
манипулирования в отношениях между взрослыми (родителями, учителями).
Степень конфликтности отношений в семье: а) выраженная конфликтность 0%, б)
умеренная конфликтность 5%, в) низкая конфликтность 41%, г) бесконфликтность 54%. И
239
соответственно для старших подростков степень конфликтности отношений в семье:
а)
выраженная конфликтность 6%, б) умеренная конфликтность 6%, в) низкая конфликтность
23%, г) бесконфликтность 65%. Для младших подростков в большей мере свойственно
утверждать свою личностную позицию в отношениях со взрослыми в семье. При этом среди
них отсутствуют крайние формы конфронтации, в то время как среди старших отмечаются
единичные случаи тотального обострения отношений (6%), отражающие, по всей видимости,
неблагоприятные
семейные
обстоятельства.
Анализируя
различные
варианты
внутрисемейных отношений можно отметить, что конфликтный характер общения
подростков с близкими способствует накоплению эмоциональной напряженности, и делает
их в значительной степени подверженными непосредственному выражению агрессии в
общении с окружающими. Кроме этого отсутствие эмоционального тепла доверительных
отношений в семье подталкивает подростков к тому, чтобы искать понимания среди
негативно настроенных сверстников. Систематические оскорбления в кругу семьи
притупляют чувствительность подростков к насилию в социальных контактах. Они смотрят
на подобные сцены как на рядовые события, вполне естественные во взаимоотношениях
между людьми. В результате это сдвигает внутренние границы допустимого поведения в
сторону большей непосредственности в выражении своих негативных эмоций. Наконец,
нельзя не отметить еще один немаловажный факт, который оказывает существенное влияние
на отношение подростков, прежде всего мужской половины, на их отношение к насилию.
Это связано со специфической социальной ситуацией, в которой находятся подростки,
воспитывающиеся в неполных семьях (с матерью, бабушкой, в лучшем случае с дедушкой).
В этих условиях подростки с одной стороны не получают реальной моральнопсихологической поддержки от возможного насилия со стороны более старших ребят, с
другой - оказываются лишенными социально приемлемых эталонов мужественности,
воплощенных в образе отца. В этих условиях подростки зачастую вынуждены
компенсировать этот дефицит половой социализации за счет ориентации на внешние
атрибуты мужественности, которые распространяются средствами массовой информации,
пропагандируются в уличной и криминальной субкультурах.
Об этом же свидетельствуют и результаты по следующему вопросу. Подростки
открыто обсуждают проблемы, связанные с насилием в их жизни: а) с друзьями 33%, б) в
семье 48%, в) с учителями 19%. Как видно из результатов старшие подростки стремятся
открыто обсуждать проблемы, связанные с насилием в их жизни: а) с друзьями 68%, б) в
семье 30%, в) с учителями 2%. Изучение доступных для подростков средств защиты себя от
насилия показывает, что в подавляющем большинстве случаев подростки не владеют
конструктивными средствами. Конструктивный характер средств определяется тем,
насколько они позволяют человеку предотвратить саму возможность насилия, не допустить
ее применение ни по отношению к себе, ни по отношению к другим. В большинстве случаев
это зависит от владения определенными коммуникативными навыками, которые позволяют
разрешать конфликтные ситуации на этапе прояснения позиций конфликтующих сторон. Как
показывают результаты анкетного опроса две трети подростков, преимущественно старше 15
лет, предпочитают замалчивать или игнорировать ситуации сопровождающиеся актами
насилия. Не обращая на них особого внимания, подростки стараются защитить себя от
негативных переживаний вызванных этими ситуациями посредством элементарных
механизмов психологической защиты (отрицание, рационализация, карикатурное восприятие
и пр.). У младших подростков (12-14 лет) выражена склонность к обращению к внешней
защиты от угрозы насилия. В качестве источника безопасности воспринимаются, прежде
всего, родители и авторитетные лица среди сверстников. При этом, когда в анкете
затрагивается вопрос "Кому бы Вы посоветовали обратиться за помощью человеку, который
подвергся насилию?", - подростки предпочитают не указывать родителей среди возможных
защитников от насилия. Это говорит о том, что фактически выбор у подростков в том, чтобы
положиться на кого - то ограничивается лишь кругом друзей среди сверстников.
240
Другим довольно распространенным способом защиты себя от насилия является
идентификация себя с образом героя из кинофильмов и других источников. Данный способ
позволяет подросткам справиться с внутренней тревогой и страхом перед угрозой насилия,
однако реально оказать помощь в разрешении ситуации, конечно же, не может. В лучшем
случае у подростков появляется надежда на возможность отстоять себя в будущем, терпение
к актуальной ситуации, вызывающей беспокойство из-за угрозы подвергнуться насилию.
Наконец третьим вариантом, достаточно распространенным среди старших подростков
выступает готовность оказать сопротивление в виде агрессивных действий защитного
характера. Примечательно, что среди подростков весьма распространенным является мнение
о необходимости ужесточения репрессивных мер в отношении лиц, совершивших
правонарушение. Этот факт можно рассматривать как свидетельство того, что подростки
склонны к отреагированию вытесненной собственной агрессии и ненависти к обидчику
посредством делегирования дополнительных полномочий правоохранительным и судебным
органам, связанных с введением жестких репрессивных мер. Понятно, что вымещение
собственной агрессии подобным образом не будет способствовать снижению уровня насилия
среди людей, а лишь приведет к новой эскалации напряженности в отношениях между
людьми.
Проведенное исследование показывает, что в подавляющем большинстве случаев
подростки не владеют конструктивными средствами предотвращения
насилия ни по
отношению к себе, ни по отношению к другим. Подростки стараются защитить себя от
негативных переживаний вызванных этими ситуациями посредством элементарных
механизмов психологической защиты (отрицание, рационализация, карикатурное восприятие
и пр.). Таким образом, в основе любых нарушений психического здоровья ребенка лежат
эмоциональный, поведенческий и социальный аспекты.
Общие выводы исследования
 Проблема насилия носит комплексный характер и влияет на эмоциональную сферу
подростка, плохое самочувствие и переживание негативных событий, настроение
школьника.
 В условиях современной действительности подростки нуждаются в защите от
насилия, требует усилий различных специалистов. В том числе врачей, юристов,
педагогов, психологов.
 Один из путей состоит в организации специального психолого-педагогического
обучения подростков ненасильственному поведению.
 Конструктивные навыки общения способствуют формированию у подростков
толерантного поведения и навыков предупреждения ситуаций насилия.
МОДЕЛЬ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО КОНСУЛЬТИРОВАНИЯ И
СОПРОВОЖДЕНИЯ СЕМЬИ, ВОСПИТЫВАЮЩЕЙ РЕБЕНКА С
РАССТРОЙСТВОМ АУТИСТИЧЕСКОГО СПЕКТРА
Пахомова Н.В.
научный руководитель Тынышбаева А.А., д.с.н., к.психол. наук, профессор
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
За последнее десятилетие во всем мире резко возросло количество детей, нарушение
развитие которых так или иначе связано с понятием «аутизм». По последним данным за
десять лет число детей с такими нарушениями возросло, практически каждый 110-тый
ребенок в мире рождается с аутистическими чертами. Вместе с тем большинство
исследователей считают, что диагноз «ранний детский аутизм» или просто «аутизм»
241
недостаточно приемлем для того разнообразия сочетаний проявления данного нарушения /1,
с. 7-10/. Потому все больше специалистов и ученых склоняются к формулировке «расстройство аутистического спектра» (РАС). В общем понимании понятие «аутизм» - это
особый тип нарушения психического развития. У всех детей с аутизмом и с РАС нарушено
формирование и генерализация средств коммуникации и социальных навыков. Все они
испытывают трудности в аффективной сфере, становления активных взаимоотношений с
интенсивно воздействующей на них средой и стереотипность собственного поведения /2, с.
47-54/.
Аутистическое расстройство носит первазивный характер, следовательно, для
полноты и достоверности диагностических данных, выявляющих преобладание нарушений в
той или иной сфере психического развития ребенка, требуется детальное
психодиагностическое обследование /3, с. 27-34/ .
В то же время семьям, воспитывающим детей с аутистическими чертами, требуется
консультативная помощь, состоящая не только в выявлении причин и качества нарушений,
но также и наглядную демонстрацию, обучение приемам психологической коррекции и
постоянное информационное сопровождение. Однако, ряд важнейших аспектов, связанных с
созданием наиболее благоприятных условий, для формирования навыка взаимодействия
аутичного ребенка с социумом, до сих пор остается недостаточно изученными. В первую
очередь, это касается возможностей совместного пребывания детей с нарушением
эмоцианально-волевой и коммуникативно-потребностной сфер в детском коллективе и
организации специальной психологической среды для эффективного формирования,
необходимых для совместной деятельности навыков /4, с. 25/.
Не разработана, на сегодняшний день, единая программа дошкольного и школьного
обучения аутичных детей. Если с диагностическими критериями и классификацией в
последнее время научное сообщество сошлось во мнении, то, что касается вопроса
организации совместного пребывания детей с аутизмом в коллективе, включения их в среду
нормативных сверстников, вопроса о психологических условиях, факторах и механизмах
инклюзии аутичных детей, все они все еще остаются недостаточно изученными и потому
высоко актуальными / 5, с. 28/
Наряду с этим отсутствуют исследования, в которых пребывание детей с аутизмом в
среде таких же дефицитарных сверстников изучалось бы в контексте всей сложной системы
абилитации. Актуальность исследуемой темы определяется настоятельной необходимостью
научного обоснования и методической разработки средств и способов формирования
навыков совместного пребывания, игры и учебной деятельности детей с аутистическим
развитием.
Неопределенность и широта появлений расстройств аутистического спектра является
предметом дискуссии в стратегии и тактике организации этим детям и их семьям
эффективной психологической помощи, в том числе консультативной. Поэтому за основу
разработки модели психологического консультирования и сопровождения семей с таким
ребенком мы опирались
на классификацию четырех основных групп аутичных детей,
которые отличаются тяжестью и характером аутизма, степенью дезадаптации ребенка и
возможностями его социализации /6, с. 43-55 /.
Первая группа, дети с наиболее тяжелым течением синдрома, полностью отрешенные
от окружающего. Детям, в этой группе недоступны активные формы контакта со средой,
они не проявляют ни страхов, ни желаний, часто не чувствуют боли и холода, моторных
стереотипий. В некоторых случаях, имеются трудности диагностики сохранности зрения и
слуха. Такие дети, бесцельно перемещаются в пространстве, могут забираться на любую
высоту, убегать от взрослых, так как чувство опасности у них не сформировано. Речь у
детей первой группы отсутствует, ребенок очень редко может произнести слово или даже
фразу, но такие внезапно «всплывающие» слова больше не повторяются.
У детей второй группы аутизм проявляется как активное отвержение контактов с
окружающим миром и в наибольшей степени проявляется стереотипность поведения. Дети
242
требуют сохранения и неизменности окружающей обстановки, режима дня. По сравнению
с другими группами, дети второй группы выглядят более страдающими, часто испытывают
физический дискомфорт, страх и тревогу. Большинство воздействий среды воспринимаются
ими как неприятные, обуславливая выработку у них способов аутостимуляции - моторные и
речевые стереотипии, блокирующие внешние воздействия. Вместе с тем, в привычной
ситуации, у них формируются простые навыки, в речевой деятельности
преобладают
простые, однажды усвоенные «штампы», иногда книжные цитаты. Особенностью речи также
является
эхолалия, использование глаголов в неопределенной форме, неправильное
употребление личных местоимений. Произвольность внимания неустойчивая, или короткое
время, для продления и установления эмоционального контакта с ребенком необходимо
опираться на сформированные у него стереотипы.
Дети с диагнозом РАС третьей группы, имеют особенность «захваченность
собственными переживаниями». Эти дети менее зависят от стереотипизации, меньше
страдают от нарушения постоянства в окружающей среде, их система запретов не так
тщательно разработана. Однако нарушения собственной логики поведения, своей
«программы действий» такой ребенок не переносит. Детям с третьим вариантом синдрома
свойственна особого рода аутостимуляция: ребенок постоянно в речи, в игре возвращается к
одним и тем же аффективным ситуациям.
Речь у детей развернутая, «книжная». Рано
проявляют интерес к астрономии, биологии, электротехнике, другим областям науки,
поэтому в раннем возрасте их часто относят к одаренным детям.
Дети в четвертой группе, «заторможенных», застенчивые, постоянно нуждаются в
поддержке близкого человека, чаще привязаны к матери. Ребенок взаимодействуют с миром
опосредованно, через близкого взрослого, и полностью зависит от его «эмоционального
донорства». Стереотипность проявляется в чрезмерном выполнении правил, усвоенных в
готовом виде от близких людей. Ребенок стремится педантично воспроизводить знакомые
программы поведения и страдает, если от них приходится отступать, становится
заторможенным, неловким, рассеянным. Моторные стереотипии могут возникать у него
только в эмоционально напряженных ситуациях и исчезают в комфортной обстановке.
Таким образом, в психоконсультационной работе, данная классификация
имеет
определенные и четкие ориентиры для разработки индивидуальной программы психологопедагогической коррекции. В этой связи нами был предпринят формирующий комплексный
эксперимент, состоящий из нескольких этапов. Наше исследование проходило на базе
психологического центра помощи детям с расстройством аутистического спектра и их
семьям в рамках непрерывного абилитационного процесса. В период 2010-2013 гг.
осуществлялось психологическое сопровождение 28 семей, имеющих детей с разной
степенью выраженности аутистических проявлений. Возраст детей – от 2,5 до 9 лет.
Разработка и использование диагностических материалов осуществлялась с
соблюдением основных диагностических принципов, сформулированных Л.С. Выготским и
развитых другими исследователями (С.Я. Рубинштейн, А.Р. Лурия, А.Н. Леонтьев и др.):
- принцип системного изучения;
- принцип комплексного подхода;
- принцип динамического изучения (базируется на концепции Л.С. Выготского о
«зонах актуального и ближайшего развития»);
-принцип качественного анализа результатов обследования.
В качестве алгоритма работы с семьей аутичного ребенка разработана
модель
консультирования и сопровождения, состоящая из нескольких этапов:
1. Индивидуальные встречи. Определение индивидуального маршрута семьи. На
данном этапе выявляются представления и осведомленность семьи о характере
переживаемых трудностей. Изучается имеющаяся медицинская документация, уточняются
сведения о раннем развитии ребенка. Анализируется общесемейная ситуация и готовность ее
членов к длительной абилитационной работе, прорабатываются внутренние чувства
представителей семьи, проводятся диагностические срезы.
243
Как показывает исследование, родители, как правило, чрезмерно фрустрированы и
выбирают следующие стратегии поведения:
 отрицают тяжесть выявленного нарушения у ребенка и пытаются найти какие-то иные
объяснения;
 проявляют повышенную эмоциональную реакцию, готовы к любым трудностям, только
бы «вылечить» своего ребенка;
 адекватно принимают выбранный специалистом маршрут и целенаправленно
руководствуются рекомендациями.
Для всех трех вариантов реагирования характерным является переживание, высокий
уровень тревожности, возрастание таких переживаний, как одиночество, бессмысленность
существования, страх за будущее и многое другое. Консультант побуждает членов семьи
проанализировать все возможные варианты, выдвигает дополнительные альтернативы, не
навязывая своих решений. Итогом данного этапа является согласование представлений
психолога и членов семьи об имеющихся проблемах и постановка реалистичных целей.
2. Включение ребенка в групповые занятия и наблюдение за динамикой развития с
продолжением индивидуальных встреч.
На этом этапе ребенок проходит диагностику проявлений психического дизонтогенеза
в условиях совместного пребывания, изучаются его коммуникативные особенности, игровая
деятельность, способность усваивать социальные нормы и т.д. Консультант помогает семье
разобраться, какие альтернативы подходят и являются реализуемыми с точки зрения
предыдущего опыта и актуальной готовности измениться. В итоге осуществляется
критическая оценка выбранных альтернатив и осознанное следование выбранным
маршрутом.
3. Переход на разовые или редкие, т. е. Семья большую часть времени занимается
сама, а консультант только направляет и отслеживает динамику, индивидуальные встречи.
Полное погружение в комплексный, структурированный процесс абилитации ребенка и
специальное сопровождение семьи. В итоге происходит последовательная реализация плана
решения проблем семьи, осознание семьей своей особенности, происходит переоценка
ценностей, снижается тревожность, появляется принятие ребенка и его трудностей.
Осуществляется планирование дальнейших этапов онтогенеза. Здесь вновь особую важность
приобретает поддержка консультантом членов семьи.
Как правило, работа с семьей, осуществляется в формате долгосрочной семейной
психокоррекции.
Длительность
психологического
сопровождения
обусловлена
особенностями абилитационного и коррекционного процесса аутичных детей.
На ряду, с оказанием комплексной помощи ребенку различных специалистов,
обязательной составляющей является психологическое консультирование родителей,
сопровождение их в период проживания горя, принятие его как полноправной части их
опыта. Безусловно, все, обратившиеся к нам родители проходят путь проживания горя от
отрицания до принятия, через агрессию, торги и депрессию. Поэтому цель абилитационной
программы
сопровождение партнеров не только по вопросам сложностей, которые
испытывает их ребенок, но и по тем трудностям, которые неизбежно возникают у них
обусловленные с рождением ребенка с РАС, а именно нарушения отношений внутри семьи, а
также с окружающим социумом. Причины нарушений связаны с психологическими
особенностями ребенка, а также с колоссальной эмоциональной нагрузкой, которую несут
члены его семьи в связи с длительно действующим стрессом.
Литература
1. Никольская О.С., Баенская Е.Р., Либлинг М.М., Костин И.А., Веденина М.Ю., Аршатский
А.В., Аршатская О.С. Дети и подростки с аутизмом. Психологическое сопровождение
.Изд. 3-е..- М.: Теревинф, 2011. – (Особый ребенок).-224с.
2. Баенская Е.Р. О коррекционной помощи аутичному ребенку раннего возраста. //
Дефектология. 1999. - №1. – С. 47 – 54.
244
3. Лебединский В.В. Классификация психологического дизонтогенеза// Нарушения
психического развития у детей. – М.: МГУ, 1985.
4. Организация специализированной помощи при раннем детском аутизме: Методические
рекомендации. (Башина В.М., Козлова И.А., Ястребов B.C., Симашкова Н.В. и др.). М.
1989.
5. Питерс Т. Аутизм: от теоретического понимания к педагогическому воздействию. - СПб.:
Институт специальной педагогики и психологии, 1999. – с.192.
6. Никольская, О.С. Аутичный ребенок: Пути помощи [Текст] / Е.Р. Баенская, М.М.
Либлинг. - М., 2007.
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨШІ-ҚОН МӘСЕЛЕС ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
Тынышбаева А.А- с.ғ.д., профессор
Айкинбаева Г.К. – п.ғ.к., доцент
Жандуллаев Ж. - әлеуметтік жұмыс 2 курс магистранты
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Біз өз тарихи отанымызда ежелден бері қоныстанып отырған түп қазық – халықпыз.
Қазақты басқа бір жермен немесе басқа бір жат елмен этнос ретінде байланыстыратын ешбір
тарихи негіз жоқ. Ал, екінші жағынан, шетелдердегі біздің қандастарымыз қайдан шықты,
сол елдерге қалай барды деген сауал да біздің әрқайсымызды ойландырса керек.
Біз әлі өркениетті ұлт ретінде толық қалыптасып, етек-жеңімізді жиып үлгерген
жоқпыз. Шартараптағы бауырлардың басын қосып, ата-бабаларымыз өмір бойы аңсап өткен
қазақ мемлекетін құрып нығайту – тек зиялылардың ғана емес, барша қазақтардың абройлы
да ардақты борышы. Мұндай күрделі де ауқымды, ұлттық мән мағынасы зор үрдіске қалай
болса солай қарауға хақымыз жоқ.
Қоғамдағы көші-қон үрдісі аумағындағы мәселелерді шешу мемлекеттік саясаттың
басты бағыттарының бірі болып отыр. Қазіргі уақытта оларға назардың күшеюі сыртқы,
сондай-ақ ішкі сипаттағы себептермен байланысты.
Қазақстандағы 20-ғасырдың 90-жылдарындағы бірден қиындаған демографиялық
жағдай табиғи өсімнің төмендеуінен, республикадан халықтың белсенді көші-қонуы, туудың
төмендеуі және өлімнің өсуінен көрінді. Соңғы он жыл ішінде Қазақстан халқының саны бір
миллионнан астам адамға кеміді. Сәтсіз демографиялық үрдістердің ішінде халықтың көшіқоны ерекше орын алады. Осы және тағы да басқа құбылыстарға байланысты біздің елімізде
қазіргі таңда көші-қон мәселесі өзектілікке ие болып отыр.
Бүгінгі таңдағы көшіп қону процесі мемлекеттердің, тіпті дүниежүзілік өркениеттің
өрлеуіне әкеледі. Осы процестің жылжуына 1948 жылы қабылданған «Адам құқықтарының
жалпы декларациясы» аса үлкен ықпал етеді. Себебі, бір елдің ішінде немесе мемлекеттер
арасында еркін қоныс аудару құқығы адамзат баласының жеңіп алған ең негізгі
құқықтарының бірі болып табылады. «Адам құқықтарының жалпы декларациясы» барлық
мемлекеттер үшін заңды түрде міндетті құжат болмаса да, осы құқық туралы ең алғаш
айтылған құжат. Сөзіміз дәлелді болу үшін қабылданған «Адам құқықтарының жалпы
декларациясының» 13-бабында былай делінген:
1. Әрбір адамның еркін қозғалуына және кез келген мемлекеттің негізінде өзіне
тұрғылықты жер таңдап алуына құқығы бар.
2. Әрбір адамның кез келген мемлекетті, сонымен қатар өз мемлекетін де, тастап кетуіне
және өз мемлекетіне қайтып оралуына құқығы бар.
245
3. Қазақстанда болып жатқан ішкі көші-қон аумағындағы үрдістердің ерекшелігі әзірге
ғылыми зерттеулерде, басылымдарда, статистикалық мәліметтерде тиісті бейнесін
тапқан жоқ.
Әлеуметтік зерттеулер мен көші-қон саясаты бағытындағы жұмыстар үлкен
қажеттілікке ие. Әлеуметтік-экономикалық фактор көші-қон көңіл күйіне ықпал ететін аса
маңызды фактор болып табылады. Жұмыстың жоқтығы салдарынан тұрмыс деңгейінің
төмендеуі, тіршілік етудің материалдық бұйымдарының азаюы көші-қон шығынына
айтарлықтай әсер етті. Бұл көші-қонды жұмыссыздықтың өсуімен салыстыру нәтижесінде
айқын көрінеді. Оның үстіне бұл тәуелділік (біршама кешіктіріліп салыстырылғанда) тура
бара-бар дерлік. Мәселен, егер экономикалық реформалардың бас кезінде жұмыссыздықтың
секірмелі өсуі етек алған болса, көшіп кету де сонымен бір мезгілде жүріп жатты. Сонымен
бірге 90-жылдардың аяғына қарай жұмыссыздар санының азаюы байқала бастаған кезде
соған сай көшіп кетудің азаюы да байқала бастады.
Соңғы жылдары Қазақстан еңбек көші-қонының шығу елі дәрежесінен шетелдік
жұмыс күші легі белсенді келіп жатқан елдер тобына өтті. Негізгі себеп Қазақстанда 2000шы жылдардан басталған экономикалық өсу және сонымен байланысты жұмыс
орындарының көбеюі, жалақы деңгейі мен халықтың табыстарының өсуі болды. Ішкі еңбек
нарығында жұмыс күшінің тапшылығын туындататын тағы да бірқатар себептер бар.
еңбекақы деңгейінің төмен болуы себепті жергілікті халық арасында төмен біліктілікті
жұмыстарға сұраныс жоқ, мәселен, ауыл шаруашылығында, құрылыста, қызмет көрсету
саласында. Анағұрлым жоғары біліктілікті талап ететін кәсіптерде өткен ғасырдың 90-шы
жылдарында экономикалық дағдарыс салдарынан білікті кадрлар мен арнаулы білімі бар
жастардың көптеп кетуі орын алды, мәселен, сауда және қызмет көрсету саласына; олардың
көпшілігі елден жырақ кетті. Сонымен бірге, таяу болашақта Қазақстан өткен ғасырдың 90шы жылдары орын алған және еңбек нарығына шығатын жас адамдар санының елеулі
төмендеуіне әкеп соқтыратын туу деңгейінің күрт төмендеуінің зардаптарына душар
болады3. Оны төменде келтірілген кестеден анағұрлым айқын көруге болады.
Елімізде болып жатқан көші-қон процестеріне айтарлықтай көп факторлар әсер етеді.
Жалпы алғанда, оларды мынадай негізгі топтарға бөлуге болады:
 саяси;
 этномәдени;
 әлеуметтік-экономикалық;
 табиғи-климаттық, экологиялық;
 ақпараттық-насихаттық.
Көші-қон процестеріне осы факторлар тобының әсері әртүрлі болды. Этностың тиісті
тобының тұрып жатқан аймағына көп нәрсе байланысты болды. Яғни оларға кеңістіктікмезгілдік сипат тән. Қоғамды демократияландырумен, әртүрлі саяси реформалардың
басталуымен Қазақстанда көші-қон процестеріне саяси фактор неғұрлым күшті әсер ете
бастады. Әртүрлі халықаралық келісімдер, шекараны ашу, еркін келу мен кетуі етек алды,
аталмыш мәселенің мигранттардың қазақстан жеріне қоныстануының пайда болуының
тарихи шеңберін Кесте 1-ден көруге болады.
Кесте 1. Қазақстан жерінде қоныстанудың пайда болуының тарихи шеңбері
Жылдар
Деректер
1929 ж 8 - 15 сәуір
Қазақстанға жоспарлы қоныстандыру жүргізіле бастады.
1950 ж.
Көші-қон басқармасы құрылды.
1956 ж.
Жұмысшыларды жинақтау органдары «Оргнабор»
Басқармасымен біріктіріледі.
1992 ж.
Көші-қонның шарықтау шегі.
1997 ж. 13 желтоқсан «Тұрғындардың көші-қоны туралы» заңы қабылданды.
2001 - 2002 ж.ж.
Көші-қон саясатының салалық бағдарламасы бекітілді.
2009 – 2011 ж.ж.
«Нұрлы көш» бағдарламасы
246
Халықтың көші-қон белсенділігінің күшеюіндегі этномәдени фактордың болуы бұрын
Қазақстанға күштеп көшірілген халықтардың тарихи аумақтар шегінде ұлттардың
шоғырлануға ұмтылысымен негізделген. Қазіргі кезеңде тарихи отанына (ең алдымен
Германияға, Израиьге, Ресейге) қайта оралған көшіп қонушылардың көпшілігінде
әлеуметтік-мәдени және этномәдени құндылық басым және олар көп жағдайда немістердің,
еврейлердің, орыстардың икемділігін білдіреді.
Бірқатар жағдайларда баяғы жылдардағы күштеп көшіру (қырым татарлары,
шешендер, ингуштер және басқа да халықтар) салдарымен байланысты факторлардың,
сондай-ақ тың игеру, жаңа өнеркәсіп құрылыстарының бой көтеру жылдарында Қазақстанға
жаппай қоныстандыру салдарымен байланысты факторлардың әсері болды. Бұдан басқа
көші-қонға 1941 - 1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы өнеркәсіп объектілері
мен адамдарды эвакуациялау салдарлары әсер етті.т Осы халықтардың өзінің тарихи
отанына оралғысы келетін тілегі жоғарыда тізіп көрсетілген факторлардың әсерімен күшейе
түседі. Тұрғын үйдің болмауынан, әсіресе жастар арасында, көші-қон тек сыртқа көшіп кету
легі бөлігінде ғана емес, ішкі бөлігінде де көбейді (қаладан - ауылға, қаладан – қалаға және
т.б). Халықтың көші-қон легінің жандана түсуінің елеулі факторы экологиялық жағдайдың
нашарлауы болып табылады. Соңғы жылдарда, Семей полигоны және Арал өңірі сияқты
белгілі экологиялық апат аймақтарынан басқа, экологиялық өлшемдері мүлде қолайсыз
Батыс Қазақстандағы Капустин Яр және Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ полигоны
сияқты жаңа аудандар пайда болды.
Бұрынғы жылдарда қоршаған ортасы жоғары дәрежеде лас және табиғи климаттық
жағдайы ауыр аймақтарда жұмыс істейтіндерді тұрақтандыратын жағдай әлеуметтік
тәртіппен өтемақы төлеу болды (жалақыға коэффиценттер мен үстеме ақылар, тұрғын үй
жағдайынжақсарту, балалар мекемелерімен, санаторий - курорттық емдеумен қамтамасыз
ету, азық-түлік және өнеркәсіп тауарларымен жақсы жабдықтау). Экономикалық дағдарыс
жағдайында бұл өтемақы шаралары іс жүзінде қолданылмай қалды. Денсаулық үшін
алаңдаушылық туғызатын экологиялық жағдайдың нашарлауы, қоршаған ортаның ластану
үрдісі сақталып отырған кезде «экологиялық көшіп-қонушылар» пайда болып отыр.
Осындай лектерді реттеу тетігінің жоқтығы әлеуметтік - экономикалық сипаттағы бірқатар
проблемаларды туғызады: жұмысқа орналастырудағы қиындық және жаңадан
орналастырылатын жерлерде тұрғын үйдің жетіспеуі.
Қазақстан Республикасында көші - қон процестеріне кең және жүйелі ақпараттықнасихаттық жұмыстың жеткіліксіздігіне байланысты факторлар елеулі дәрежеде әсер ете
бастады. Жария көші-қон саласындығы оның түрлері мен нысандары, сондай-ақ жасырын
көші-қонның салдарлары туралы ақпараттың жоқтығы соңғы кезеңде адамдарды сату
оқиғаларына алып келуде. Бірінші кезекте балалар мен әйелдерді.
Республика ішілік көші-қонды бірінші кезекте айқындайтын қосымша факторларға
Астана қаласына мемлекет астанасын көшіруді, халықтың урбанизациясын, сондай-ақ ауыл
шаруашылығындағы экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жатқызуға болады, бұл
ауыл халқының өнеркәсіп орталықтарына кетуін туғызады.
Қазақстанда көші-қон процестерін реттеудегі оңды фактор, оның саяси тұрақтылығы
болып табылады. Қазіргі кезде көшіп-қонушылардың тек қана саяси себептер бойынша
елден кету жағдайлары іс жүзінде жоқ. Бүгінде республикадағы саяси тұрақтылық елімізден
халықтың көшіп кетуі азаюының негізгі факторы болып табылады. Сонымен бірге ТМД
елдері мен алыс шет елдерде (Ауғанстан) шиеленіс ошақтарының болуы, дүниежүзілік
қауымдастықта әртүрлі саяси және ұлттық қақтығыстардың туындауы Қазақстаннан әлеуетті
көшіп кетушілердің көші-қон көңіл күйін айтарлықтай бәсеңдетті. Оның үстіне, керісінше,
кейбір ТМД аймақтарындағы саяси ахуалдың тұрақсыздығына және ол жерлерде шиеленіс
ошақтарының туындауына негізделген босқындар легі көбейді.
Елімізге келіп жатқан мигранттар еңбегі кімге пайдалы, кімге зиянды деген сұраққа
жауап іздесек:
247
Біріншіден, мигранттар еңбегі Қазақстан кәсіпкерлеріне пайдалы. Дәлелдейік, қазір
қазақстандықтардың орташа жалақысы 36 мың теңге екені ресми көздерден белгілі. Ал
құрлысы нысандарында жұмыс істеп жүрген қазақтар шамамен 50 мыңнан астам ақша
алады. Міне, осы ақшадан үнемдеп, пайда көру үшін құрылыс компаниялары барлық
қалаларда дерлік еңбек алаңдарында Өзбекстан, Қырғыстан, Тәжікстан, Түркіменстан секілді
көрші елдерден келген мигранттардың арзан жұмысшы күшін пайдаланады. Естуімізше,
оларға 150 доллар көлемінде жалақы беретін көрінеді. Сонда пайда былай туындайды; нақты
құжатта Қазақстан азаматының аты-жөні жазылып, оған 50 мың теңге еңбекақы шықты, одан
міндетті зейнетақы қорына 10 пайызы, табыс салығына 5 пайызы аударылды деген нақты
құжат толтырылып, көрсетілген жолдағы жұмыс толық орындалады. Яғни 5 мың теңге
зейнетақы қорына, 2,5 мың теңге табыс салығы үшін бюджетке аударылады. Енді
жоғарыдағы 50 мыңнан осы 7,5 мыңды алып тастайық. Яғни қазақстандыққа 42500 теңге
берілген болып шығады. Ал оның орнына жұмыс істеп жүрген нақты мигрантқа 150 доллар (
1 доллар= 130теңге) яғни, 19,5 мың теңге еңбекақы төленеді. Бұл отандық кәсіпкердің,
нақтырақ айтсақ, арзан жұмысшы күшін пайдаланған құрлысшы кәсіпкердің қалтасына
түсетін нақты табыс. Мінеки, сонда қағаз жүзінде жалақы толық төленген болып шығады. Іс
жүзінде нақты қазақстандыққа берілуге тиіс еңбекақының жартысынан астамы құрылыс
салушы компания басшыларының қаотасында қалып жатады. Осы есеп шығару жолын
темекі өсірушілерде де, тіпті басқа салаларда да қолдануға болады. Яғни мигранттарды
жолдаушылар пайдаға кенеліп жатыр. Біз оларды айыптайық деп отырғанымыз жоқ. Әріберіден соң ол басқа қызметтердің құзырындағы іс. Біздің мақсатымыз «мигранттардан
пайда көріп жатқан кім?» деген нақты сұраққа нақты жауап беру еді, ол ой орындалды ғой
деп ойлаймын.
Екіншіден, Қазақстанда жұмыс істеу мигранттардың өзі мен отбасына да пайдалы. Иә,
бұл еш қоспасыз ақиқат. Өйткені таяу көршілерімізде жалақы әлі жүз долларға жете қойған
жоқ. Демек, бізде мүлде аз деп саналатын бұл сома қырғыз, өзбек, түркімен ағайындар үшін
күнкөріске еркін жететін қазына. Олар әсіресе, қырғыз бауырлар бар - жоғы 100 долларға
мықтап киіне алады. Себебі олар ДСҰ-ға баяғыда өткен. Сондықтан импорт тауарлардың
бағасы біздегіден онда әлдеқайда арзан. Қазақстанда жаздың жайлы 6 айында еңбектеніп,
көп емес бар-жоғы 100 доллардан табыс тапқан көрші қандастарымыз қалған 6 айда өз елінде
еш қиналыссыз күн көре алады. Олай болса, мигрант еңбегі арзан да болса, мигранттың өзі
үшін де көп пайда.
Сонымен бірге, қазіргі уақытта жұмыс күшінің елеулі легі Қазақстанға сырттан
мыналардың есебінен келуде:
1. Қазақстан мемлекеттік егемендік алғанға дейін елден тыс жерлерде тұрған және
тарихи отанына тұрақты мекендеуге қайта оралған этникалық қазақтар тобындағы
оралмандардың (репатрианттардың) келу квотасын анағұрлым белсенді пайдалануы;
2. Қазақстан Республикасында немесе Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасында
туған немесе бұрын азаматтығы болған бұрынғы Кеңестер Одағы республикаларынан
шыққан түрлі этникалық топтар өкілдерінің және олардың отбасы мүшелерінің тұруға
рұқсат және азаматтық алуы;
3. шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған жыл сайынғы квотаның біртіндеп көбеюі;
4. мәртебелері реттелмеген, ең алдымен, көршілес мемлекеттерден келетін еңбек
мигранттары ағынының өсуі.
Тұтастай алғанда, атап көрсетейік, елден әртүрлі этникалық топтардың жаппай кетуімен сипатталған өткен ғасырдың 90-жылдарымен салыстырғанда, 2004 жылдан бастап
Қазақстанда көші-қонның оң сальдосы байқалады. Егер 1999 жылы елден басқа елдерге
тұрақты тұруға кеткендердің саны 164947 адам болса, 2006 жылы ол 33690 адамға дейін
азайған. Өз кезегінде елге тұрақты мекендеуге келушілердің саны 41320-ден 66371 адамға
дейін артқан. Сонымен қатар, 2006 жылы иммигранттар санының жартысынан астамы
Өзбекстанның бұрынғы азаматтары болса, шамамен төрттен бірі – бұрынғы ресейліктер.
Сондай-ақ, бұрынғы Кеңестер Одағынан емес, ең алдымен Қытай мен Монғолиядан келіп
248
жатқан оралмандардың (репатрианттардың) қатары да өсіп келеді. Елге келіп жатқан көшіқон легінің негізгі үлесін қазақтардың этникалық топтары (2006 жылы шамамаен 73%)
құрайды, көршілес Орталық Азия республикаларынан Қазақстанға тұрақты мекендеуге
көшіп келуші қырғыздардың, этникалық кәрістер мен басқа да этникалық топ өкілдері
санының көбеюі байқалады.
Соңғы кездері Қазақстанда миграция мәселесіне арналған көптеген халықаралық
жиындар өтіп тұруы дәстүрге айналғандай. «Миграцияға арналған Еуразиялық парламенттік
форум», «Еуропарламеттің миграцияға арналған форумы», т.б. әртүрлі конференциялар,
дөңгелек үстелдер мен семинарлар. Бір жағынан осындай халықаралық форумдардың
Қазақстанда өткізіліп тұрғаны, бұл - біздің қоғамның әр саладағы жетістіктерін халықаралық
қауымдастық
мойындағанының белгісіндей болғанымен, екінші жағынан - Еуропа
қауымдастығы ең алдымен осы Орта Азия аймағынан өздеріне қарай төніп тұрған миграция
ағымынан алаңдайтыны байқалады. Тек былтыр ғана Қазақстанды транзиттік ел түрлі заңсыз
жолдармен мигранттарды өткізбек болған 23 оқиға тіркеліп, олар бойынша 19 қылмыстық іс
қозғалыпты.
Қазір Қазақстан Орта Азиядағы дамыған елге айналды. Мұнда осы аймақтағы барлық
республикалардан, тіпті алыс шет елден де еңбек мигтанттары көптеп келе бастады.
Олардың мұндағы жұмыстары ешқандай заңмен реттелмегені әр түрі халықаралық ұйым
өкілдерін алаңдататын сияқты.
Қазақстанда соңғы жылдары мәртебелері реттелмейтін еңбек көші-қонының көлемі
айтарлықтай көбейіп келе жатқаны көпшілікке белгілі. Алайда, бұрынғы Кеңестер Одағының
бірқатар елдерімен виза режимінің болмауын, экономиканың сауда, құрылыс, мейманхана
бизнесі, көлік сияқты кейбір салаларындағы, бейресми жұмыспен қамту деңгейінің жоғары
болуын қосқанда, бірқатар себептерге байланысты оның Қазақстандағы нақты ауқымын
бағалау қиындап отыр. 2006 жылы еңбекші-мигранттарды заңдастыру барысында тиісті
құжаттарды толтырмай, республика аумағында еңбек қызметін жүзеге асырушы 164,5 мың
шетелдік азаматтар анықталған5. Шұғыл деректер бойынша 2007 жылдың соңына қарай
келген және көші-қон полициясы басқармасында тіркелмеген шетелдік азаматтардың саны
47 пайызға көбейген. Сыртқы еңбек көші-қонының негізгі ағындары Қазақстанда визасыз
режим қолданылатын көршілес Орта Азия мемлекеттерінен, сондай-ақ Қытайдан келетіні
байқалады. Осы орайда Қазақстан Халықаралық еңбек ұйымының 16 құжатына қосылғанын
айта кетуіміз керек. Бәрі де дұрыс, өркениетті елдерде осылай шешілуі керек. Екінші
жағынан Қазақстанның ішкі миграциясы: ауылдан қалаға шұбұрған еңбек мигтанттарын неге
ойламасқа?! Керек десеңіз, Қазақстандағы барлық мигранттардың 75-80 пайызы осы ауылдан
қалаға ағылған өз қандастарымыз. Олардың көбінің мамандықтары да жоқ, көбіне
базарларда, құрылыстарда әр түрлі жұмыс істейді.
Халық көші - қонының аса маңызды әлеуметтік экономикалық қызметі – халықтың
жылжымалылығының белгілі бір деңгейі мен оны аумақтық бөлуді соның ішінде
индустриялық орталықтармен игеріліп жатқан аудандарға бөлуді қамтамасыз ету. Бұл
халықтың көші-қоны жұмыс күші анағұрлым толығырақ пайдалануға өрістің өсуіне әсерін
тигізеді. Алайда халық көші-қонының салдарлары қарама-қарсы. Ол еңбен рыногының
теңгерімділігіне елеулі ықпал жасайды, халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайын
өзгертеді, оқу және кәсіптік даярлықтың өсуімен халықтың көші-қонына қатысатын адамдар
қажеттіліктерінің ұлғаюмен қатар жүретін кездері аз емес. Одан бөлек мигранттардың
жаппай келулері жұмыссыздықтың өсуінің әлеуметтік инфрақұрылымға күшті қысым
жасаудың себебі болуы мүмкін, сол арқылы халықтың көші-қоны байырғы тұрғындардың
тұрмыс деңгейіне жанама ықпал жасайды. Халықтың көші-қоны халықтың демографиялық
құрылымына едәуір ықпалын тигізеді. Әркелкі масштабтар мен қарқындылық себебінен
халықтың көші-қонының шыққан жердегі халықтың динамикасымен мигранттардың
қоныстанған орындарына бірден және ұзақ мерзімді ықпал етулерін ажыратады. Ұзақ
мерзімді ықпал ету халықтың көші-қонының халықтың ұдайы өсіп - өнуіне тигізетін әсеріне
байланысты. Халықтың көші - қонына негізінен еңбекке қабілетті жастағы жұртшылық
249
иммигранттар
эмигранттар
иммигранттар
эмигранттар
иммигранттар
эмигранттар
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Көші - қон
сальдосы
әсіресе жастар тартылғандықтан адамдар саны елеулі қосылған аудандарда жас бойынша
құрылым қалыптасады, ол жастар топтарының үлкен үлесімен сипатталады.
Кесте 2
1998-2008 жж. Қазақстан халқының халықаралық көші-қоны
Жыл
Барлығы
Соның ішінде
ТМД елдері
өзге елдер
- 57686
-156261
-219025
406679
-238495
-175538
-261388
-203039
-128355
-123195
-94249
170787
161499
111082
70389
71137
53874
38067
40624
37102
33621
49344
228473
317760
330107
477068
309632
229412
299455
243663
165457
156816
143593
161738
148165
100075
63863
67861
51236
35530
38340
35366
31575
46044
150781
216906
229643
372053
208215
155672
239318
193866
120724
117426
102375
9049
13334
11007
6526
3276
2638
2537
2284
1736
2046
3300
77692
100854
100464
105015
101417
73740
60137
49797
44733
39390
41218
Кейбір мәліметтер бойынша 2004 жылы Астанада тұратын мигранттардың саны 170
мыңдай адам болған. Олардың тек 2,5 мыңдайы ғана олармандар, 4 мыңдайы шет елден
келгендер болса, 163 мыңдайы ішкі мигранттар екен. Миграция жөніндегі халықаралық
ұйым мәліметі бойынша Астанадағы әрбір бесінші мигрант заңсыз жүрген көрінеді.
Қазақстан Еңбек және халықтың әлеуметтік қорғау министрлігі жылда зәру
мамандықтар бойынша шет елдік жұмысшыларға белгілі мөлшерде квота белгілеп отырады.
Еңбек министрлігінің мәліметі бойынша оның биылғы мөлшері республикадағы еңбекке
жарамды деген адамдардың 0,45 пайызы шамасында, яғни 35 - 40 мыңдай адам болмақ.
Еліміз халқының саны азаюының негізгі себебі көші-қонның теріс сальдосы болды.
Халықтың табиғи өсімі көші-қон ағынымен толығымен жұтылып кетіп отырды. Көші-қон
шығынының нәтижесінде қоғамның демографиялық тұрақсыздығы күшеюде. Халықтың,
оның ішінде оның белсенді бөлігінің сан жағынан азаюы орын алуда. Көші-қон шығынына
біздің еліміздің әсіресе, солтүстік, батыс және шығыс аймақтары ұшырап отыр. 2000 жылы
көшіп кету шығынының неғұрлым жоғары пайызы Қостанай, Павлодар және Қарағанды
облыстарында қалыптасты, бұл облыстарда республиканың славян және неміс халқы
неғұрлым көп шоғырланған.
Көптеген аймақтарда жағдайдың тұрақсыздығы, әсіресе ТМД елдерімен мигранттар
үшін өту базасына айналатын Қазақстанның сыртқы шекарасының «ашықтығы», басқа
шетелдерден республикамызға ретсіз ауысу мәселелері шетелдіктердің жаппай және
бақылаусыз құйылуына әкеледі. Бұл бағытта ең көп қолайсыздық туғызатын Оңтүстік
Шығыс Азия, Африка, Орталық Шығыс елдерінен ағылатын босқындар екені жасырын емес.
Сараптау бағасы бойынша, казіргі таңда сыртқы көші-қонның ең үлкен теріс көрсеткіші
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарына тиесілі (соның ішінде едәуір
бөлігі Алматы облысында), қоныс аударушылардың көпшілігі мұнда заңсыз тұрып жатыр.
Заңсыз қоныстанушылардың айтарлықтай бөлігі транзитті қоныс аударушылар, кейбір қоныс
аударушылар саяси немесе басқа да пана іздеушілер, босқын мәртебесін алуды қалайды.
Олардың Қазақстан аймағына ену және қоныстану жағрафиясы кеңейіп келеді. Егер бұрын
250
алыс шет елден келген қоныс аударушылар Алматы маңына орналасса, ал қазір олардың
үздіксіз қоныс тебулері Қазақстанның басқа да өңірлерінде көрініс тауып отыр.
Әрине, республикамыздың адам тапшылығын, демографиялық дағдарысты басынан
өткеріп отырған шағында қандай да бір «еркелікті» болуы орынсыз. Бұл ретте, еліміздің
орталық аймақтарынан шалғай жатқан кейбір ел сирек қоныстанған аймақтарда – бұл мәселе
келешекте ел аймағын толық сақтау мәселесінде қиындық туғызары даусыз. Бұл Солтүстік,
Шығыс және басқа кейбір аудандарда әлеуметтік-экономикалық жандандыру жөнінде
арнайы шара қолдану міндетін жүктейді, еліміздің басқа аумақтарынан осында көшіру
арқылы шекараға жақын аймақтарда қоныстанудың маңызы зор. Қоныс аударушыларды бұл
аймақтарға орналастыру үшін ынталандыратын экономикалық көмек көрсетумен қамтамасыз
ету жағдайы мүмкін болмаса да, шекараға жақын аудандарға еріксіз көшіп-қонушыларды
орналастыру жөніндегі бағдарлама әзірлеу қажет.
Көшіп-қонушыларды орналастыру үшін уақытша орталықтар құру, аймақтың
санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын қорғау жөнінде шаралар қабылдануда.
Бірақ қаражаттың жетіспушілігінен, жоғарыда аталған облыстардағы аймақтық
әкімшіліктердің қызметтес болуға дайын еместігінен және басқа себептерге байланысты,
қойылған мәселелерді аз-аздан шешуге ғана мүмкіндік болып отыр. Дайындықтың
жеткіліксіздігінен Қазақстанда босқындарға байланысты 1951 жылғы Конвенция бойынша
халықаралық міндет елде толық орындалмай отыр: баспана іздеген тұлғаларды қабылдау
мәселесі өте баяу және кешенді түрде шешілмей келеді. Республикалық бюджеттегі
қаражаттың жеткіліксіздігінен, мемлекеттің 2001-2005 жж. арналған демографиялық даму
бағдарламасы әрі кетсе тиісті процедураның бір-екі мыңдай-ақ шет ел азаматының босқын
мәртебесін алуын қамти алады.
Қазақстан аумағына шет ел жұмыс күшін пайдалануға және тартуға бақылау жасау
жөніндегі жұмыс барысында негізінен Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен
бекітілген шет ел жұмысшылары мен жұмыс берушілер арасындағы еңбек қатынастары
ережесіне сәйкес жүргізілетіні анық. Шет ел жұмысшы күшін Қазақстан Республикасының
барлық аймағына тартудың шешуші тәртібі де енгізілген, бірақ бос жұмыс орнына Қазақстан
азаматтарын бірінші кезекте қабылдау құқығы әлі күнге дейін баянды етілмей отыр. Шет
елде Қазақстан азаматтарын жұмысқа орналастыруға көмектесуді жүзеге асыратын делдал
ұйымдардың іс-әрекетіне бақылау жасау керектігі де өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қазіргі
таңда бірқатар осындай ұйымдар қызметтің осы саласымен айналасуға лицензиялар алды.
1998 жылдан бері Қазақстан аумағына жұмыс істеуге тартылған шет ел
жұмысшылары мен мамандарының саны айтарлықтай дамып келеді, алдыңғы жылы бұл
көрсеткіш ресми емес мәліметтерге қарағанда 2,2 есеге артқан. Шет ел жұмыс күшіне деген
сұраныс еңбек нарығында әлі сақталуда. Бұл ең алдымен жұмыс күшінің арзандығымен,
өндірістің жекелеген салаларында ұлттық кадрлар тапшылығы және шетелдіктердің (көбіне
көршілес Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстаннан келген еңбек күші) еңбегіне ақы төлеу
шығындарының аздығымен түсіндіріледі.
Алыс шет елдерде Қазақстан азаматтарын еңбекке орналастыруды ұйымдастырудың
ауқымы иланымды. Бұл бағытта Қазақстандағы еңбек миграциясының көші-қон әулеті өте
мол болып отыр (ресми емес мәліметтер бойынша, азаматтардың көпшілігі шет елге жұмыс
істеуге баруға ынталы).
Сыртқы еңбек миграциясының шиеленісу мәселелеріне қазіргі кезде, ең алдымен,
жаңа және бұрынғы шет елдермен халықаралық еңбек күшін айырбастау құрылымының
Қазақстанда дұрыс жолға қойылмауы, шет елдердегі ең таңдаулы еңбек нарығында
қазақстандықтарға шек қойылуы немесе жол берілмеуі; көбіне шет ел жұмысшыларының
біліктілігінің төмендігі, шетел жұмыс күшіне тартылған иновациялық әулетінің нашарлығы
жатады. Шет ел жұмысшылары мен мамандарын пайдалану мәселелерін шеше отырып, зәру
кәсіптер бойынша жоғары білікті мамандарды тартуға ұмтылу, шет ел жұмысшы күшінің
кәсіби құрамы мен санын нормалайтын егжей-тегжейлі әзірленген жүйесін енгізу бірінші
кезекте және ұзақ мерзімге қойылса,мақсатқа лайық болар еді. Сондай-ақ шетелдік жұмыс
251
берушілерді мемлекеттік органдардың көмегі арқылы Қазақстаннан баратын жұмысшы
күшіне қызықтыру дұрыс болар еді.
Дегенмен, еліміздің жекелеген аймақтарындағы көші-қон жүктемелерін анықтауға
мүмкіндік беретін бірқатар маңызды аспектілерге назар аудару қажет.
Бүгінгі таңда Қазақстанға қоныс аударушылар саны ресми түрде 57 мың 965 адамды
құрайды. Көбі тіркеуден өтпейтін болғандықтан, шындығында бұдан бірнеше есе көп.
Қазақстанда босқындардың саны 1994 жылдан бері өзгермегені мәлім. Мәселен, 2001 - 2002
жж. Ауғанстандағы соғыс әрекеттерінің әсерінен және халықаралық байланыстардың
өршуіне байланысты, олардың жыл сайынғы өсуі рекордтық дәрежеге жетеді деп
жорамалданған еді. Бірақ уақыт көрсеткендей, мұндай тенденция ақталмады.
Қадағалауға алынған 1999 - 2002 жылдарда еріксіз қоныс аударушылар тарапынан
босқындар деген мәртебе алуға өтініш жасаушылардың санының азаюы – қауіпті
қақтығыстардың ақырындап бейбіт өмірге ауысуының нәтижесі. Салыстырмалы түрде
тыныш аудандардан қоныс аударушылар өмірлері мен денсаулықтарына тікелей қауіп
төнгендіктен емес, әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайлардың қиындығына, адам
құқын бұзушылыққа, этникалық жағдайларға байланысты көшкендер. Қазақстан іргелес
мемлекеттер үшін өзіндік бір дарбаза болып қалыптасуда. Олар еліміздің төл мәселелерін
шешуге кедергі жасамай, осы клапан арқылы артық әлеуметтік қысымды шығарды.
Солардың бірі – көптеген азаматтарымыз еңбегіне сай жалақы ала алмай жүргенде,
салыстырмалы арзан жұмысшы күшінің құйылуы.
Қоныс аударушыларды жұмысқа орналастыруда да аз қиындықтар туып жатқан жоқ.
Осыған қарамастан, республиканың жергілікті тұрғындарына қарағанда, қоныс
аударушылардың ауыл шаруашылығына бейімділігі жоғары. Қоныс аударушыларды
жұмысқа орналастыруда еріксіз қайта құру мәселесі туындап отыр. Егер мигранттардың
көшіп келгенге дейін тек үштен бірі ғана оймен істелетін қызметпен айналысса, ал
Қазақстанда мұндай жұмысқа орналасуға қоныс аударушылардың мүмкіндігі аз,
қалғандарының барлығы дерлік дене еңбегімен айналысуға ғана жарамды.
Шет елдерге шығу үшін жасалған жасанды саяси тосқауылды алғаннан кейін,
республикадан тыс жерлерге шығу саны күрт өсті. Оның шарықтау шегі 1991-1994 жылдары
Қазақстаннан 480,8 мың адамның көшуі болды, бұл 80-жылдардың ортасына дейінгі жыл
сайынғы қоныс аударғандардан үш есе артық болды.
Көшіп - қонушылар ішінде өзге ұлт өкілдерінен украиндер, белорустар, орыстар,
немістер мен еврейлер басым болды. Сарапшылардың бағасы бойынша, жақын жылдар
арасында елдегі көшіп-қонушылар масштабы өседі деп күтілмейді.
Алыс шет елдерде қазақ диаспорасының болуы Қазақстандағы көші-қон жағдайына
белгілі әсерін тигізеді деп күтуге болмайды. Тек Монғолия мен Өзбекстан аймағынан
шығушылардың белсенділігін көруге болады. Бірақ шет елдерден келген, әсіресе өркениетті
елдерден келген отандастарды «репатриациялау» жоспарлары негізсіз болып табылады.
Еліміздің қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайы тұрақты түрде дамып
отырғанымен, экономикаға, ғылымға, білім беруге инвестициялардың жетіспеушілігі, халық
тіршілігінің төмен деңгейінің сақталуы факт. Бұл, сөзсіз, қоныс аудару саласындағы, әсіресе,
жоғары білікті мамандардың Қазақстанда тұрақтамай кетуі аясындағы жағдайды
күрделендіре түсуде. Дегенмен, соңғы жылдардың бағасы көрсеткендей, елге келушілердің
ішінде бұрын оралмандар басым болса, ендігі жерде эмигранттардың, яғни кезінде тарихи
отанына келіп, қайта оралған өзге ұлт өкілдерінің басым болу тенденциясы байқалуда. Сонда
да болса, әлі күнге дейін республикада қоныс аудару процесін басқару мен реттеудің
механизмін қалыптастыру тәртібі баяу жүргізілуде. Осы процестерді жүзеге асыру үшін
құрылған тиісті мемлекеттік және үкіметтен тыс қызметтердің құқықтық негіздерін қалау
және оларды құру кешіктіріліп отырғаны да жасырын емес.
Сондықтан да елдегі қазіргі күрделі экономикалық және қаржылық жағдай жоғары
білікті мамандарды «уақытша экспорттық объекті» ретінде және валюталық табыс табудың
көзі ретінде қарауға түрткі болуы тиіс.
252
Әдебиет
1.Жумагулов Ғ.Б., Ахметов А., Ахметова. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы - Алматы,
2005.
2.Жампейісов Д.Ә. Еңбек құқығы және әлеуметтік қамсыздандыру құқығы. - Астана-2007.
3. Психология социальной работы // Под ред. Гулиной М.А. - СПб.: «Питер», 2002. - 352 с.
4.Политика доходов и качество населения/ под ред. Н.А.Горелова.- СПб.: Питер, 2011.- 653с.
5.Справочное пособие по социальной работе / Под ред. Панова А.М., Холостовой Е.И. – М.:
Юрист, 1997.
CОЦИАЛЬНАЯ РАБОТА В ПЕНИТЕНЦИАРНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ ОДНО ИЗ НАПРАВЛЕНИЙ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ НАСЕЛЕНИЯ
Сарбасова С. Б.
к.п.н., доцент КазУЭФиМТ
Сарбасова С. М.
магистр социальной работы
Прогрессивная международная пенитенциарная практика
показывает, что
разносторонней социальной помощью и поддержкой осужденных на разных этапах их
исправления и подготовки к жизни на свободе должны профессионально заниматься
специалисты – социальные работники соответствующей службы. Включенная в систему
средств исправления, ресоциализации и социальной реабилитации лиц, лишенных свободы,
пенитенциарная социальная работа способна значительно повысить результативность
деятельности исправительных учреждений.
Сегодня социальная работа с осужденными как вид профессиональной практической
деятельности находится на переходном этапе от формирования к становлению.
Проявлявшиеся ранее акты милосердия и сострадания, различные формы
благотворительности, попечения и поддержки со стороны граждан, их организаций и
объединений, а также непоследовательные попытки «послаблений» содержали в себе
элементы социальной работы, но не могли серьезно повлиять на антигуманную политику в
целом в отношении осужденных.
Современный период гуманизации и приведение уголовно-исполнительной системы в
соответствие с международными стандартами исполнения наказаний характеризуется
научно-теоретическим поиском и организационно-практическими усилиями, направленными
на системное формирование пенитенциарной социальной работы.
В вузах РК, занимающихся подготовкой будущих социальных работников, введены
дисциплины «Социальная работа в пенитенциарных учреждениях», «Социальнопсихологическая реабилитация» и т.д.
Наряду с активным изучением зарубежного опыта ведется научно-практический
поиск отечественной модели организации социальной работы с осужденными, осмысление
накапливаемого опыта.
Наиболее интенсивное развитие социальной работы в Казахстане началось в 90-е
годы XX века. На современном этапе развития социальной работы в Казахстане большое
значение имеет разработка ее теоретических основ.
Существует несколько моделей теоретического обоснования практики социальной
работы в обществе. Все эти модели можно свести к трем основным:
1) психолого-ориентированная
2) социолого-ориентированная
3) комплексно-ориентированная
253
Теоретическое обоснование различных направлений социальной работы в обществе
разработано в большей или меньшей степени. Так, например, изучение источников по теории
социальной работы показало, что если социальная работа с инвалидами, детьми, пожилыми,
женщинами, безработными и другими категориями населения имеет довольно разработанное
теоретическое обоснование, то теория социальной работы в пенитенциарной сфере в
отечественной науке фактически не рассматривается. Возможно, потому, что долгое время
считалось, что осужденные не могут быть клиентами социальной работы, так как они не
являются полноправными членами общества и отбывают заслуженное наказание, не имея
права на помощь социальных работников, т.е. по сути, феномен преступности
рассматривался с позиций морали и эмоций. Общество рассматривает преступников как
группы чуждых, стоящих вне общества элементов - «…В преступниках видят только
«монстров».
Однако на основе анализа данных о преступности, о преступных личностях можно
утверждать, что преступность – это разновидность человеческого поведения, а преступники
– это девианты. Правонарушение – одна из форм антисоциального поведения, поведения
нестандартного, отличающегося от норм, установленных в обществе как законодательно, так
и в морально-этической сфере. «Существует так называемая девиантная субкультура,
которой является такая система ценностей, норм и форм поведения, которая признает
определенная группа антиобщественных элементов и строит на ней свои отношения друг с
другом. Эта субкультура ведет себя внутри общества сравнительно отчужденно, что
порождает существование конфликта с обществом».
Деятельность социального работника должна быть направлена именно на
преодоление и предотвращение такого конфликта, и максимально возможное устранение
такой девиантной субкультуры [1. c.302]. Некоторые аспекты теории пенитенциарной
социальной работы обсуждаются в различных аспектах права, педагогики, психологии,
психиатрии, социологии, однако, тем не менее, единой теории пенитенциарной социальной
работы в Казахстане на данный момент не существует.
На современном этапе теоретическое обоснование пенитенциарной социальной
работы сводится к психолого-ориентированным, социолого-ориентированным и
комплексным моделям. На наш взгляд наиболее эффективной моделью пенитенциарной
социальной работы является именно комплексная модель. Существует и определенная
особенность пенитенциарной социальной работы, которая заключается в том, что она
больше, чем все другие направления социальной работы в обществе, изолирована от этого
общества. И регулируется юридическо-правовыми нормами в соответствии с уголовным
законодательством РК, тогда как все другие направления социальной работы опираются в
основном на гражданское, административное и социальное право. Этот факт, несомненно,
должен учитываться при подготовке специалиста по пенитенциарной социальной работе,
причем как профессиональной, так и нравственно-этической. Необходимо разработать
специальные программы обучения для подготовки именно социальных работников в
пенитенциарной сфере, в которых основной упор должен быть сделан на правовое
образование будущих социальных работников [1]. Также в рамках общей теории социальной
работы необходимо разработать единое теоретическое обоснование пенитенциарной
социальной работы, этого требует практическая деятельность пенитенциарной системы,
преобразование которой и перестройка самих принципов пенитенциарной политики с
репрессивных на гуманистически-ориентированные, усилиями одного МВД РК невозможно.
Необходимы общественные институты, которые могли бы эффективно регулировать
пенитенциарную систему. Одним из таких институтов и является социальная работа. Для
разработки теоретических оснований казахстанской пенитенциарной социальной работы,
возможно, обращение к международному опыту. В странах Западной Европы и США
институт социальной работы в пенитенциарной сфере довольно развит и хорошо
теоретически “ подкован “. Однако при этом следует учитывать специфику ситуации
сложившейся в пенитенциарной системе современного Казахстана. Это, конечно же, и
254
стереотипы в отношении осужденных сложившиеся в нашем обществе, и экономическая
ситуация.
Одной из важнейших функций социального работника в пенитенциарной сфере
является правовая поддержка и обеспечение осужденных. За годы существования Советской
пенитенциарной системы у персонала и администрации исправительных учреждений
создались стереотипы в отношении осужденных, в соответствии с которыми осужденные не
имеют никаких прав. Зачастую права осужденных нарушались вопреки существующему
законодательству, очень часто заключенные использовались в качестве бесплатной рабочей
силы, однако “труд заключенных не является самоцелью. Он должен всего лишь подготовить
его к жизни после выхода на свободу, а это возможно лишь тогда, когда тюремные
предприятия будут оснащены как обычные. Ибо труд является не наказанием, или средством
уменьшения расходов на содержание осужденных, а исключительный фактор
ресоциализиции осужденных. Воспитание трудом лишь предполагает приучение к труду, но
надо помнить, что труд всегда менее эффективен, чем образование об этом свидетельствует
практический пенитенциарный опыт. По исследованиям практики применения наказания в
федеральной системе США, американский ученый Даниэл Глейзер установил, что
продолжительное образование снижает рецидив. Следовательно, нужно использовать
средства и методы обучения в перевоспитании осужденных” [2 c.4]
Широкое применение репрессий в значительной форме обусловлено формирование у
населения своеобразного правосознания, связанного с применением к осужденному
жесточайших мер. Такое положение дел недопустимо, необходимо регулировать
правоотношения осужденных и общества. Ведь наказывается человек лишением свободы, а
не лишением условий к нормальному существованию.
Значение материально-бытового обеспечения осужденных проявляется в том, что
хорошо налаженный быт способствует нравственному изменению личности осужденного,
закреплению положительных привычек, приучает его к порядку и дисциплине. Материальнобытовое обеспечение включает в себя создание надлежащих жилищно-коммунальных
условий, организацию питания, вещевого обеспечения и торгового обслуживания. В
исправительных центрах регламентация большинства указанных направлений материальнобытового обеспечения осуществляется на основе норм общего законодательства РК.
Зачастую, осужденные не могут защитить свои права в области материального обеспечения,
и тут необходима помощь социального работника, который должен следить за выполнением
основных норм материально-бытового и правового обеспечения, и обеспечением законности
при исполнении наказания в виде лишения свободы, при несоблюдении этих норм
социальный работник должен сообщать об этом соответствующим органам и учреждениям.
Также социальный работник может осуществлять связь между родственниками
заключенного и заключенным, следить за беспрепятственным отправлением
корреспонденции осужденному и им самим, помогать осужденному в регулировании
финансовых вопросов, вопросов связанных с отправлением религиозного верования
осужденного. Причем, необходимо отметить, что отправление религиозного культа очень
важно для многих осужденных, так как из общего числа осужденных верующим считает себя
каждый третий. Работа конфессиональных организаций, приобщение к вере способствуют
улучшению взаимоотношений, укреплению дисциплины и порядка, расширяют контакты с
внешним миром, определяют возможность покаяния за содеянное, оказывают помощь в
нравственном воспитании, организации быта и досуга, трудового устройства. Деятельность
социального работника должна быть направлена на максимально эффективное
сотрудничество с религиозными организациями. В обязанности социальных работников
входит также подготовка к выходу заключенного из мест лишения свободы обеспечение
жильем и работой, (по возможности) или постановка на учет в центре занятости.
Социальный работник должен следить за выполнением условий труда осужденных и
получение осужденными, не имеющими никакой специальности получение начального
профессионального образования или профессиональной подготовки. “Труд осужденных в
255
основном регулируется законодательством РК о труде. В первую очередь это
кодекс законов о труде, в соответствии с которым на осужденных без каких -либо
ограничений и изъятий распространяются нормы трудового законодательства,
регулирующие рабочее время и время отдыха, нормы труда, заработную плату,
гарантии и компенсации, трудовую дисциплину и охрану труда. В соответствии с
указанными нормами осужденные к ограничению свободы, имеют право на
оплачиваемый отпуск, пособия по временной нетрудоспособности, льготы
предоставляемые женщинам и молодежи, в том числе связанные с обучением и.т.п.,
на осужденных к ограничению свободы распространяется государственное
социальное страхование” (cт. 99 УИК) РК В соответствии с этими нормами
социальный работник обязан контролировать выполнение всех этих условий по
отношению к осужденному, а также следить за выполнением права осужденного на
пенсию по старости, инвалидности, потере кормильца и других оговоренных
законом случаях. Без каких- либо дискриминаций в отношении к осужденным.[3]
Перспективы развития социальной работы в пенитенциарной сфере в нашей
стране очень велики, так как пенитенциарная социальная работа соединяет в себе
знания из различных отраслей наук об обществе и че ловеке, так как известно, что
социальная
работа
носит
междисциплинарный
характер,
позволяющий
использовать в своей деятельности методики различных наук. В пенитенциарной
социальной работе особенно важно то, что она носит универсальный характер,
позволяющий максимально точно и правильно рассмотреть проблему каждого
клиента и построить оптимальный именно для него выход из данной проблемы,
чего не может сделать ни психология, рассматривающая только психологические
аспекты, ни право,
рассматривающее только правовую сторону проблемы.
Социальная работа позволяет увидеть весь спектр условий необходимых для
помощи клиенту.
Институт пенитенциарной социальной работы важен еще и потому, что
зачастую человек, находящийся на воле может решить свою проблему путем
обсуждения ее с различными специалистами, к которым он может обратиться в
любой момент как только этого пожелает, осужденный в силу существенного
ограничения своих прав и свобод просто не имеет возможности обратиться к кому либо за помощью. Таким образом, можно утверждать, что социальная работа в
пенитенциарной системе играет очень важную роль в обеспечении необходимыми
условиями людей находящихся в местах лишения свободы, то есть в
пенитенциарной системе РК.
Литература
1. Социальная работа в пенитенциарных учреждениях.- Издательство: МПСИ,
МОДЭК, 2008 Флеров В.Н. Правовые аспекты осужденных, содержащихся в
исправительных учреждениях. – Москва, 2001.
2. "Уголовно-исполнительный кодекс Республики Казахстан" от 13.12.1997 N
208-I
256
ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕТІМДІК ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ МӘСЕЛЕСІ РЕТІНДЕ
Серикбекова А.С., Каирбекова Г.Е.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қазіргі қоғамда белең алып келе жатқан өзекті мәселелердің бірі – әлеуметтік
жетімдік. Ол жаңа құбылыс емес, кез келген мемлекетте, кез келген қоғамда жетім балалар
мен түрлі себептерге байланысты ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар болған, бар және
болады. Бұл жағдайда қоғам мен мемлекет осындай балаларды дамыту және тәрбиелеу
жауапкершілігін өз мойнына алады. Әлеуметтік жетім дегеніміз биологиялық ата-анасы
бар, бірақ ата-ана құқықтарының шектелуiне немесе олардан айырылуына, ата-анасы хабарошарсыз кеттi деп танылуына, олар өлдi деп жариялануына, әрекетке қабiлетсiз (әрекет
қабiлетi шектеулi) деп танылуына, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында
жазасын өтеуiне, ата-анасының баласын тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен
мүдделерiн қорғаудан жалтаруына, оның iшiнде ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе
емдеу мекемелерiнен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық
жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты ата-анасының немесе екеуiнiң де
қамқорлығынсыз қалған бала болып табылады /3, 314-318 б/.
Жетімдік – баланың психикалық дамуына қатты әсер етеді. Ата-анасынан айрылған
және интернат үйлеріне тәрбиеленуге түскен балалардың жалпы психикалық жағдайы
төмендейді, өзін-өзі реттеп-бағыттауы бұзылады, көңіл-күйі жабырқау болады. Балалардың
басым көпшілігінің өмірге құштарлығы жоғалып, өз-өзіне сенімсіздігі күшейіп, бойын үрей
билей бастайды. Эмоционалдық-танымдық талпынысы төмендейді де, интеллектуалдық
дамуы тежеледі. Отбасына деген қажеттілік – баланың ең басты қажеттіліктерінің бірі /2, 192
б /.
Әлеуметтік жетімдіктің негізгі себептері – отбасы рөлінің және ата-ананың бала
тәрбиесіндегі жауапкершілігінің төмендеуі; отбасының, әсіресе, жас отбасының материалдық-тұрмыстық қиындықтарға төзе алмауы; мектеп, отбасы және қоғам арасында қарымқатынастың жетіспеуі; отбасылық тәрбие құндылығының тиісті деңгейде насихатталмауы;
балалар мен ата-ананың денсаулық жағдайы; некесіз бала туудың өсуі; ажырасу санының
артуы; құқықты қолдану практикасының жетілмеуі.
Әлеуметтік жетімдікті болдырмаудың басты шараларының бірі – баланы қамқорлыққа
алу. Қазақта тастанды мен жетім баланың болмауы - ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан
ұлттық менталитет. ҚР 1998 ж. 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Заңында «Атааналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау» деген
арнайы тарау бар /1/. Бала асырап алудағы құқықтар мен міндеттер:
1. Баланы асырап алушы баланы тәрбиелеуге, оның денсаулығы, дене, психикалық,
адамгершілік және рухани жағынан дамуы жөнінде қамқорлық етуге міндетті.
2. Бала асырап алушы баланың пікірін және уәкілетті қорғаншы мен қамқоршы органдардың
нұсқамасын ескере отырып, заңға қайшы болмаған жағдайда өз бетінше тәрбие беруге
құқылы.
3. Бала асырап алушы баланың пікірін ескере отырып, оның міндетті орта білім алғанға дейін
білім беру мекемесін және баланы оқыту нысанын таңдауға құқығы бар және баланың
міндетті түрде орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті.
4. Шетелдік бала асырап алушылар Қазақстан Республикасының дипломатиялық
өкілдіктеріне және консулдық мекемелеріне асырап алған баланың денсаулық жағдайы
туралы есеп береді.
5. Шетелдік азаматтардың, соның ішінде балалардың туысқандары болып табылатын
адамдардың, Қазақстан Республикасының аумағынан тыс тұратын Қазақстан Республикасы
азаматтарының балаларды асырап алуы туралы істері аудандық (қалалық) соттарда
қаралады. Бала асырап алушының және асырап алынған баланың құқықтары мен міндеттері
баланы асырап алу туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап туындайды. Сот
257
баланы асырап алу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде
осы шешімнің көшірмесін шешім шығарған орны бойынша азаматтық хал актілерін жазатын
орган мен қорғаншы және қамқоршы органға жіберуге міндетті. Бала асырап алу азаматтық
хал актілерінің мемлекеттік тіркеуі үшін белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркелуге тиіс.
Қоғамдағы жетім балалар жайлы қалыптасқан теріс көзқарасты сейілту үшін
стратегия жасау, патронаттық отбасыларға балаларды қабылдаудың оң тәжірибесін таратуға
бағытталған үгіт-насихат жүргізу әлеуметтік жетімдіктің алдын алуға өз септігін тигізері
сөзсіз. Бұл мәселе бойынша, қоғамға әсер етудің мықты қаруы бұқаралық ақпарат құралдары
болып табылады. Ата – анасыз қалған балалардың демеу үрдісіне азаматтар мен ұйым
қызметкерлерін қатыстыру, мекемеаралық өзара әрекеттестік механизмдерін тудыру және
қоғамның толық мүшесі болуы үшін жетім балалардың жағдайын өзгертудің негізін салу қоғамның басты міндеті.
Әдебиет
1. «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы
N 321-І Заңы.
2. Қазақстанда жетім балалармен әлеуметтік жұмыс жүргізу мәселесінің құқықтық
негіздері. – Алматы: Ұлт тағлымы, 2005. – № 4. – Б.314-318.
3. Социальная педагогика: Курс лекций /Под общей ред. М.А. Галагузовой. - М., 2000.
С.192
ПРОБЛЕМА ТРУДОУСТРОЙСТВА МОЛОДЕЖИ В РК
Урузбаева Г.Т., Портнова О.
Евразийский Национальный Университет им.Л.Н.Гумилева
Молодёжь - будущее страны, и от стартовых условий их деятельности зависит её
последующее развитие. Молодежь является одной из особо уязвимых групп на рынке труда,
особенно в нашей стране. В условиях Казахстане, когда за последнее десятилетие
происходит резкое снижение качества жизни, здоровья юношей и девушек, обеспечения
занятости, усиление наркозависимости, рост преступности в молодежной среде, требуется
кардинальная активизация государственной политики по отношению к поколению,
самостоятельно вступающему в жизнь. Поэтому очень важна государственная поддержка и
стимулирование потенциала молодежи.
Серьезной проблемой молодежной занятости является несоответствие объемов и
профилей подготовки специалистов потребностям рынка труда, что создает предпосылки
роста безработицы среди выпускников учреждений профессионального образования. Это
приводит к тому, что наиболее активная и образованная часть молодежи, оканчивая учебное
заведения, вынуждена получать статус безработного. Сегодня среди безработных,
зарегистрированных в органах занятости, каждый третий - с высшим и средним
профессиональным образованием.
Безработица представляет собой макроэкономическую проблему, оказывающую
наиболее прямое и сильное воздействие на каждого человека. В современных условиях
экономического хаоса потеря работы для большинства людей означает снижение
жизненного уровня, часто вплоть до полной нищеты, и наносит серьезную психологическую
травму. Поэтому неудивительно, что проблема безработицы часто является предметом
многочисленных дискуссий и исследований /1/.
По состоянию на 1 января 2012 года общая численность молодежи в Казахстане
составляла 4 436 210 человек, то есть 27% от общей численности населения страны
258
/2/.Именно на молодёжь власти возлагают надежды, но, к сожалению не подкрепляют
соответствующей поддержкой.
Ежегодно рынок труда пополняется молодежью из числа выпускников
общеобразовательных школ без профессиональной подготовки, идет тенденция роста числа
безработных за счет молодежи, окончившей 9 и 11 классы школы. Часть идет учиться,
другая часть – работать. Сразу после окончания ВУЗа выпускник сталкивается с проблемой
поиска «престижной» работы, которая бы полностью удовлетворяла его потребности. К
сожалению ожидания не всегда остаются оправданы.
Официальные статистические данные демонстрируют беспрецедентные по своей
успешности показатели. Если верить приведенным данным, то уровень молодежной
безработицы в 3 квартале 2012 года составил всего 3,8%, что в 1,4 раза ниже общего уровня
безработицы по республике. В расчет берутся молодые люди в возрасте 15-24 лет.
Интересно, что в соответствии с законом «О государственной молодежной политике в РК»,
который определяет возраст молодежи с 15 до 28 лет, уровень безработицы сопоставим с
общереспубликанским и составляет 5,2% [1]. Но при этом доля наемных работников
составляет 58,2%. Остальная часть отнесена в категорию самозанятых, которая составляет
41,8% /3/.
Уровень безработицы в 2010-2012гг (в процентах).
Проблема связана не столько с самозанятым населением, сколько с реальным
сектором экономики. Для нас остается актуальной задачей диверсификация экономики и
наращивание производства. Людям негде работать. За 20 лет структура экономики сильно
изменилась по сравнению с советским временем. В этом нет ничего удивительного. Но в
результате закрывались заводы из-за низкой конкурентоспособности и рентабельности. В то
же самое время люди не смогли найти работу по специальности или в соответствии со своим
профессиональным опытом. Следует понимать, что безработица имеет многоплановое
измерение, речь идет не только об экономике, но и о социальных, а также психологических
аспектах. Нужно отметить, что, если человек не работает, это же не значит, что он просто
сидит дома и не ходит на работу. За годы вынужденного безделья он
депрофессионализируется, теряет наработанный годами опыт, иногда опускается на самое
социальное дно. Многим психологически трудно начать работать в коллективе после
вынужденных лет простоя /4/.
В концепции поддержки и развития конкурентоспособности молодежи на 2008 -2015
гг. «из-за низкой конкурентоспособности молодежи на рынке труда, обусловленной
недостатком профессиональных знаний, отсутствием квалификации и трудовых навыков
уровень молодежной безработицы продолжает оставаться высоким». Своеобразной
попыткой решения данной проблемы была акция «С дипломом в село». По данным
259
Министерства сельского хозяйства в 2009 году 6 582 специалиста социальной сферы
направились работать в сельскую местность. По словам вице-министра сельского хозяйства
М.Оразаева, 78% из них - учителя, а остальные - работники здравоохранения, социального
обеспечения, культуры и спорта. Как отметил М. Оразаев, в текущем году данная программа
будет продолжена. При этом, «вдобавок к тем деньгам, которые будут выделены в качестве
подъемных пособий, мы предусмотрели 3,5 млрд. тенге для предоставления бюджетного
кредита", подчеркнул вице-министр сельского хозяйства. Данная акция внесла свою лепту в
трудоустройство 6582 молодых специалистов, но это всего лишь чуть больше чем 1 % из
всего контингента 600 000 (Жоламанова Г.Е. Анализ ситуации на молодежном рынке труда
Республики Казахстан).
Рано или поздно молодежь трудоустраивается. К сожалению, многие выпускники
вузов не могут найти сразу работу по полученной специальности, а выпускники школ – по
душе. Практика показывает, если этого не происходит в первые три года, человек теряет
интерес к работе, а иногда и к жизни вообще. Проблема трудоустройства молодежи должна
решаться комплексно и всем обществом, считают и работодатели, и сами безработные.
В качестве путей решения проблемы трудоустройства молодых специалистов
интересными и полезными могут быть опыты других стран. Так, например, значительное
место в трудоустройстве молодежи Германии занимает развитие молодежного
предпринимательства и кооперации. Программы их поддержки со стороны государства
признаны в мировом сообществе в качестве эффективного средства борьбы с безработицей
молодежи. Развивая инициативу молодежи, государства по возможности обеспечивают
некоторые преимущества и льготы для нее. Например, принимаются законы, обязывающие
предпринимателей отдавать предпочтение молодым людям при заполнении вакансий,
образовавшихся в результате реорганизации производства и сокращении рабочего дня;
принимаются также законы, снижающие пенсионный возраст с последующей передачей
появившихся вакансий молодым работникам. Также интересен и опыт «Российского
университета дружбы народов, где студенты всех факультетов проходят обязательную
рабочую практику. В последующем, как показывает практика, опыт работы в процессе
обучения гарантирует студентам вуза успешное трудоустройство в крупнейших российских
и зарубежных организациях. Многие выпускники РУДН‚ стажируясь за границей,
принимают предложения о работе от западных компаний»(Фомин В.Н., Трудоустройство
молодых специалистов: политика государства и вузов: статья).
В молодежной политике разрабатываются программы, касающиеся вопросов
невостребованности выпускников на рынке труда. Данное направление работы
осуществляется не в полноценном объеме из-за отсутствия постоянного финансирования,
что может привести к ухудшению вопросов трудоустройства. Для успешного и
долгосрочного трудоустройства молодых людей дальнейшая работа по их профориентации
должна осуществляться совместно профконсультантами службы занятости, представителями
образовательных учреждений и работодателями. Каждая из этих трех сторон может и должна
вносить в нее свой неоценимый вклад для предотвращения ущерба жизненным интересам
молодых людей, системе общественных ценностей, а тем самым и стабильности государства.
Список литературы
1.Крылова Н. Молодежь и безработица [электронный ресурс]/Крылова Н.
// http://www.businesspress.ru.]
2.Проект: «Концепция государственной молодежной политики до 2020 года».
3. Агентство РК по статистике.
4. http://www.zakon.kz Сайт газеты «Литер».
260
СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ДЕТЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН И ПРОБЛЕМА
НЕЗАКОННОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ДЕТСКОГО ТРУДА
Урузбаева Г.Т., Әбдібек А.М.
Евразийский Национальный Университет им. Л. Н. Гумилёва
Социальная защита детей должна представлять собой завершенную систему,
опирающуюся на сформированную нормативно-правовую базу, организационную структуру,
работающую с разными группами населения (разными возрастными группами детей и
подростков), с семьей, учителями, с лицами, взаимодействующими с детьми. Социальная
защита детства проявляется в разных сферах жизнедеятельности, таких как:
 сфера семейных отношений;
 сфера образования;
 среда обитания ребенка.
В процессе социальной защиты детей должен быть защищен, во-первых,
определенный уровень жизни ребенка (витальные потребности, здоровье физическое и
психическое),
во-вторых,
должна
быть
обеспечена безопасность (физическая,
экономическая, социальная), в-третьих, право на самореализацию и развитие своих
способностей и возможностей.
Охрана прав и защита законных интересов детей — это одно из основных направлений
национальной
политики
Республики
Казахстан.
8 июня 1994 года наша страна ратифицировала Конвенцию ООН о правах ребёнка,
положения и принципы которой имеют силу норм международного права, регулирующего
взаимоотношения мира взрослых и мира детей, и определяют новую этику отношения к
детству. Казахстан представляет отчет в Комитете ООН по правам ребенка в г. Женеве о
выполнении положений Конвенции ООН о правах ребенка. В связи с этим, в соответствии
со статьей 44-й Конвенции ООН о правах ребенка и рекомендациями 33-й сессии Комитета
ООН по правам ребенка Министерством образования и науки Республики Казахстан
подготовлен второй и третий сводный периодический доклад о положении детей в
Республике Казахстан, который утвержден постановлением Правительства Республики
Казахстан (13 июля 2006 года № 670).
Проблема детского труда существует во всем мире, как в промышленно развитых, так и
в развивающихся странах. Опыт показал, что детский труд наносит серьезный, иногда
непоправимый вред физическому и психо-социальному развитию ребенка. Вовлекаются в не
по возрасту сложный труд, в основном, дети из наиболее уязвимых социальных слоев, из
малообеспеченных семей или неполных семей, как в сельской местности, так и в городе. Эти
дети вынуждены работать в опасных, вредных условиях для получения какого-либо дохода.
Более того, они имеют ограниченный доступ к образованию, услугам здравоохранения и
источникам дохода. Возникает порочный круг: привлечение детей к труду ухудшает их
перспективы в плане получения образования, что в свою очередь влияет на дальнейшее
трудоустройство. В конечном счете, детский труд оказывает негативное воздействие на
развитие человеческих ресурсов и общее социально-экономическое развитие
страны. Детский труд приобретает все большее распространение в Казахстане. Количество
детей, работающих в условиях формирующегося свободного рынка, стало быстро
увеличиваться. Дети становятся объектом манипулирования и эксплуатации при
недостаточном юридическом и административном контроле и отсутствии соответствующих
законодательных актов или их реального исполнения. Детский труд встречается практически
во всех производственных и непроизводственных сферах экономики, используется в
городской неформальной экономике, в сельском хозяйстве, мелкой торговле на местных
рынках, а также в домашних хозяйствах. На базарах, например, используется труд
несовершеннолетних, в основном при сортировке овощей и фруктов, погрузочных работах
(так называемые подростки - «тележечники»), и в редких случаях несовершеннолетние
261
младших возрастов могут эксплуатироваться как «попрошайки». Кроме того, по данным
Международной организации труда, наблюдается рост вовлечения детей в сферу
коммерческих сексуальных услуг (продажа или предложение ребенка в целях проституции,
порнографии или для производства порнографических материалов) и деятельность
криминальных групп (использование, продажа или предложение ребенка для вовлечения его
в противозаконную деятельность, в особенности в производство и незаконный оборот
наркотиков). По мнению Международной организации труда, к сферам и формам
использования детского труда в Казахстане относятся: Сельскохозяйственные работы
(хлопок, табак, виноград, и др. культуры); Домашнее хозяйство; Трудовая эксплуатация (718) (села, города), сельскохозяйственные школы (пришкольные участки, рынки,
животноводство (выпас скота), строительство, малый бизнес (в качестве чернорабочих,
работа на заправках); грузчики на вокзалах, разгрузка и перенос товаров на рынках
(нарушаются возрастные рамки и договорные обязательства); Транспортные услуги
(кондукторы на микроавтобусах);
Попрошайничество
(дети
местные,
мигранты,
здоровые
и
инвалиды);
Сексуальная эксплуатация (девочки 11-18 лет; трассы, сауны, квартиры);
Мелкие кражи; Наркотрафик (участие в сборе пыльцы конопли; в школах в качестве курьера;
за границу, внутри страны); Использование детского труда родителями, опекунами (занятие
проституцией, продажа детей); усыновление или оформление опекунства над детьми с целью
получения выгоды; нанесение детям увечья с целью получения социальных пособий,
выгоды;
Трафик детей (2-18 лет) внутренний, региональный, внешний (с целью трудовой
эксплуатации или сексуальной эксплуатации). Во времена Советского Союза детский труд
использовался только в сельском хозяйстве, где он считался естественной частью
жизненного цикла, в основе которого были земледелие и скотоводство.
Проверкой прокуратуры Урджарского района ВКО в общеобразовательных школах
района, в частности в Жогары-Егинсуйской, Каратальская и средней школе им. Ауэзова
выявлены факты незаконного привлечения несовершеннолетних учащихся к
сельскохозяйственным работам на земельных участках в нарушение требований Закона РК
"О правах ребенка", приказа и.о. Министра труда и социальной защиты населения
Республики Казахстан от 31 июля 2007 года № 185-п " Об утверждении Списка работ, на
которых запрещается применение труда работников, не достигших восемнадцатилетнего
возраста, предельных норм переноски и передвижения тяжести работниками, не достигшим
восемнадцатилетнего возраста". Так, вышеуказанными законодательными актами запрещено
привлечение детей на тяжелые физические работы и работы с вредными и (или) опасными
условиями труда, а также в сельскохозяйственное производство.
В ходе регулярно проводимых рейдов по оптовым рынкам города Петропавловска
«Алтын-базар» и «Шелковый путь» за 9 месяцев текущего года в ЦВИАРН ДВД СКО было
помещено 20 детей из стран ближнего зарубежья, все дети занимались торговлей пекарских
изделий либо товаром производством из Китая. Некоторые из несовершеннолетних прибыли
в Казахстан без сопровождения родителей, все дети с неполным средним образованием,
кроме того, для них родители и законные представители не организовали доступ
к образованию на территории нашей республики. В настоящее время департаментом
по защите прав детей и отделом по делам несовершеннолетних ДВД СКО ведется работа
по устранению данного негативного явления в Северо-Казахстанской области.
К сожалению, ни одному государству не удается избежать проблем незаконного
использования детского труда. И ни в одной стране не противостоят этому злу в одиночку.
Подключаются государственные органы, в том числе правоохранительные, НПО, не стоят в
стороне, как показывает опыт. Итоги такой совместной деятельности в Казахстане
обсуждались во время заседания «круглого стола» на тему «Об условиях труда работников,
занятых на сельскохозяйственных работах», организаторами которого выступили
262
Министерство труда и социальной защиты населения РК и Союз товаропроизводителей и
экспортеров Казахстана (СТЭК).
Участие в столь важной встрече приняли представители министерств сельского
хозяйства, образования, внутренних дел, Генпрокуратуры, Международной организации
труда (МОТ), дипмиссий, Комитета по защите прав детей РК, общественных организаций, а
также бизнес-кругов. Нужно отметить, что тема эта поднималась не раз. Так, в 2011 году уже
было проведено подобное заседание, и отрадно, что оно не стало мероприятием по типу
«поговорили и разошлись». По словам вице-министра труда и социальной защиты населения
РК Биржана Нурымбетова, принятые тогда рекомендации пошли в дело. Активные действия
были предприняты в Алматинской области – с привлечением госорганов и общественных
организаций.
И
принципы
ГЧП
имели
явно
социальную
направленность.
По словам директора по корпоративным связям ТОО «Филип Моррис Казахстан» Дмитрия
Белоусова, компания в 2012 году совместно с акиматами Алматинской области и
Енбекшиказахского района продолжает реализацию проекта, целью которого является
создание альтернативных возможностей занятости детей из табаководческих семей.
В рамках создания альтернативных возможностей занятости детей из табаководческих
семей были организованы следующие мероприятия:
отдых детей в летнем лагере «Огонек», для 150 детей фермеров и трудовых мигрантов;
завершены ремонтно-строительные работы в общественном центре для детей в поселке
Малыбай;
первая группа подростков поселка Малыбай прошла обучение в профессиональнотехническом училище.
Именно такое сотрудничество будет способствовать эффективному решению
существующих проблем в области трудовых отношений в сельском хозяйстве, убеждена
вице-президент СТЭКа Надежда Шашкова. Хотя в будущем – для большего результата –
подобные инициативы должны получить как административную, так и финансовую
поддержку из средств государственного бюджета. Рекомендации по «мировым стандартам»
озвучил международный эксперт-консультант из Германии Питер Матц, к которым,
отнесены следующие необходимые шаги в отношении социальной поддержки детей:
1) информационная работа, в том числе и в самой стране, откуда прибывает мигрант в
Казахстан;
2) некоторая финансовая поддержка семей, где есть несовершеннолетние;
3) создание базы данных на прибывающих детей;
4) обеспечение детей –мигрантов местами в казахстанских школах и другие.
5) необходимость мониторинга ситуации по доступу к обучению детей этой целевой
группы, а также продолжения работы по устранению существующих бюрократических
барьеров (Министерство образования, заместитель председателя Комитета по охране прав
детей МОН РК БахытАлибаева).
6) дети зарабатывают кровные на автомойках, заправках, при транспортировке грузов,
в торговых точках, в ночных клубах, в АПК (показывают проверки Минтруда РК).
1.
2.
3.
4.
Литература
www.ayalyalakansko.kz
www.grandars.ru/zashchita-detey.
Газета «Казахстанская правда», 14.10.2011г.
Журнал"Жасstar", № 3 (9) / Р.П. Шер, заместитель Председателя Комитета по охране
прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан.
263
СОЦИАЛЬНАЯ ПОМОЩЬ И БЛАГОТВОРИТЕЛЬНОСТЬ СЕМЬЯМ В
СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ РК
Урузбаева Г.Т., Абдукаримова З.А.
Евразийский Национальный Университет им. Л.Н. Гумилева
Глобальной социальной проблемой во всем мире стала устойчивость брака. Брак
утратил пожизненный характер. Свобода расторжения брака зафиксирована в правовых
нормах всех государств демократического устройства. Социологи, юристы, медики,
социальные работники и педагоги изучают причины нестабильности современной семьи.
К наиболее острым общим социальным проблемам семьи можно отнести: резко
продолжающееся расслоение общества на бедных и богатых; постоянный дефицит
государственного бюджета; демографическая убыль населения; миграция населения;
ухудшение здоровья нации, в том числе и семьи; рост числа неполных семей; повышение
иждивенчества; насилие и конфронтация в семье; увеличение социального сиротства;
изменение традиционных ролей, особенно женщины в семье и т.д.
Уменьшение рождаемости, сокращение населения могут привести к утрате
суверенитета страны, поэтому тревожные показатели демографии относятся к проблемам
государственной безопасности. Решить эту проблему может только семья.
Существующие проблемы таких семей обуславливают необходимость оказания им
помощи со стороны общества. Материальная и моральная поддержка семьям, создание
нормальных условий жизни в ней родителей и детей помогут решению демографической
проблемы в нашей стране, поэтому очень важно осмыслить как нынешнее положение семьи,
так и пути улучшения их положения. Для стабилизации и устойчивого развития семей
государство предпринимает определенные меры, однако все еще нет четкой системы их
социальной поддержки. Для успешного решения возникающих проблем необходимы
совместные усилия специалистов в различных областях деятельности, в том числе,
профессиональных социальных работников, владеющих различными технологиями решения
социальных проблем.
Создание эффективной системы социальной защиты семьи является неотъемлемым
условием развития нашего общества. Преодоление сложившихся в обществе негативных
тенденций потребовало от государства новых подходов к решению многочисленных
проблем социально-семейных отношений. Результатом целенаправленных усилий
правительства стало появление семейной политики, нацеленной непосредственно на
изменение и сохранение уровня жизни семей, повышения благосостояния и улучшения их
социального самочувствия.
У нас в республике работает центры социальной помощи семьям и детям, как
учреждения государственной системы социальной защиты населения, предназначенного для
комплексного обслуживания на территории страны, города, района или микрорайона.
Социальная помощь семьям в современных условиях Казахстана оказывается в виде
благотворительности. В любой стране, даже в самой развитой, есть дети, оставшиеся без
родительского тепла, есть малообеспеченные, многодетные семьи. Радует, что наше
государство к их проблемам неравнодушно, что по поручению нашего Президента
нуждающимся людям оказывается комплексная и разноплановая поддержка.
Лидер партии «НурОтан» Нурсултан Назарбаев привел Казахстан к нынешним
заметным успехам /1/. «Высокие доходы, крепкое здоровье, комфортное жилье, активная
трудовая ориентация – вот слагаемые конкурентоспособного человека. Таким я хотел бы
видеть каждого казахстанца», – подчеркнул Глава государства в своем Послании народу
Казахстана. Этот основополагающий посыл был развит и углублен в последующих
выступлениях, на XIII съезде НДП «НурОтан», на заседании Ассамблеи народа Казахстана.
Президент в Послании народу Казахстана «Построим будущее вместе!» четко определил
основные политические, экономические, культурные и социальные векторы развития
264
общества. И партия «НурОтан», как партия Лидера Нации, усилила работу по этим главным
направлениям, поставив перед своими первичными организациями задачу: мобилизовать и
направить общество по новому курсу развития /1/.
Опираясь на послание президента филиал «Бірлік» НДП «HypОтан», которое
объединяет более 4 000 членов партии, имеет 43 первичные парторганизации, проводят
ежемесячно благотворительную акцую направленную на улучшение жизни казахстанцев.
Это многоплановая комплексная работа. Ежегодно оказывается реальная социальная помощь
инвалидам, многодетным семьям, детям-сиротам и детским домам /1/.
Сегодня акции «Бірлік» приобрели более масштабный характер, их зримый итог –
сотни счастливых улыбок на детских лицах.
С 2008 года столичный филиал шефствует
над Первомайским психоневрологическим детским диспансером, в котором содержатся
70 ребятишек с очень серьезными заболеваниями. В основном это детки, у которых по
разным причинам отсутствуют родители. Это учреждение размещалось в постройке
1946 года. По поручению Главы государства филиал «Бірлік» совместно с Управлением
делами Президента РК методом «народной стройки», лишь за счет спонсорских средств
построили и сдали новое здание диспансера. Кроме того, филиал «Бірлік» НДП «НурОтан»
оказывает его коллективу постоянную спонсорскую помощь /1/.
Прошлым летом силами сотрудников филиала было собрано более 600 тыс. тенге на
покупку школьных принадлежностей, игрушек, продуктов питания для детей-сирот. Для
воспитанников детского приюта, детского дома и детей из многодетных малообеспеченных
семей перед началом нового учебного года была проведена акция «Соберем ребенка в
школу». С любовью и заботой собирали наши сотрудники ранцы-комплекты со всеми
школьными принадлежностями для 220 детей и подростков /1/.
Нужно было видеть довольные детские лица, ведь все наборы подбирались в
соответствии с возрастом и полом ребенка. А вдобавок каждый получил пакет сладостей.
Трудно сказать, чему дети радовались больше: красивым подаркам или праздничному
концерту в их честь, который сотрудники филиала организовали вместе с участниками
кружков и студий Дворца школьников.
В копилке у филиала «Бірлік» есть и акция, которой можно было бы дать название
«Подари мечту». И в этом нет излишнего пафоса. Каждый год первого июня, к
Международному дню защиты детей, ребенком с ограниченными возможностями дарят
крупные подарки /1/.
Например, благотворительный марафон «Творить добро» в Восточном Казахстане уже
работает несколько лет, марафон направлен на поддержку малообеспеченных граждан, на
осуществление программы по снижению бедности, созданию новых рабочих мест
посредством микрокредитования. В В ВКО стало традицией перечисление добровольных
взносов и однодневной заработной платы работающим населением области в регионального
фонда. Данная акция «Творить добро» проводится каждый год. в ходе марафона «Творить
добро» было собрано 6 млн 700 тыс. тенге /2/.
Все средства пошли на помощь малоимущим гражданам, а основная их часть - на
микрокредиты малообеспеченным, что помогло им открыть свое дело и иметь постоянный
доход.
Таблица 1. Благотворительная акция в Семипалатинской области «Творить добро».
Благотворительная
акция
в Направление
и
цели
области
«Творить благотворительности в РК.
№ Семипалатинской
добро».
1
Марафон организован отделом занятости, Снижение бедности,
по инициативе Восточно-Казахстанского рабочих мест.
регионального фонда для поддержки
малообеспеченных граждан
265
программ
создание
новых
2
3
Акция «Творить добро» проводится Перечисление добровольных взносов и
каждый год;
марафон стартовал 1 однодневной
заработной
платы
февраля, продлился до 26 апреля.
работающим населением в области
в
региональном фонде
Итоги марафона были подведены в ходе Было собрано 6 млн. 700 тыс. тенге; все
двухчасового
телемоста
«Усть- средства пошли на помощь малоимущим
Каменогорск – Семипалатинск».
гражданам; основная часть - на микро
кредиты малообеспеченным, что помогло
им открыть свое дело и иметь постоянный
доход.
Социальную помощь семьям в республике также оказывают частные
предприниматели, как ТОО «ПК Акниет», «Аджип ККО» и т.д. [2]
В Джезказгане прошел меморандум между Министерством труда и социальной
защиты населения РК, акиматом Алматинской области и ИП «Санат Сервис». ТОО «ПК
Акниет», в 2008—2009 годах построил:
благотворительный семейный детский дом
«Акниет», дом в Талгаре, по улице Глинки - 2-а, появился досрочно. В н.в. в детском доме
проживают 20 детей-сирот, три современных коттеджа общей площадью 1 000 квадратных
метров имеет спальные, игровые комнаты и комнату психологической разгрузки, сауну,
санитарные узлы, кухню, библиотеку, лагерь труда и отдыха, где дети проводят летние
каникулы, дом для выпускников детских домов на семь комнат /2/.
«Благотворительность» в городе Атырау ассоциируется с компанией «Аджип ККО».
Предпринимательство уделяет большое внимание детям из малоимущих семей, помогает
сиротам, школе-интернату, ветеранам войны, инвалидам, дому-интернату для престарелых.
Предприниматели развозят малоимущим семьям пакеты с продуктами, отправляют детей на
отдых в Италию, Алматы, Кокшетау, Железноводск, открыли швейную цех для женщининвалидов Макатского района, открыли детские сады и школы обеспечили мебелью,
помогли больным детям, которые сделали операцию за рубежом.[3]
Социальная помощь не перекрывает понятия «социальное обеспечение» и является
частью социальной поддержки населения, включая её государственные и негосударственные
формы. В Казахстане формируется законодательная база социального обслуживания
населения, создаются новые его формы, такие, как: реабилитационные центры; центры
психолого-педагогической помощи; центры для лиц без определённого места жительства;
садики и дома интернаты т.д.
Существуют виды стабильной социальной помощи семьям, находящимся на
длительном или постоянном иждивении государства.
К настоящему времени сложились три основные формы государственной помощи
семьям, имеющим детей:
Денежные выплаты семье на детей и в связи с рождением, содержанием и
воспитанием детей (пособия и пенсии).
Трудовые, налоговые, жилищные, кредитные, медицинские и другие льготы семьям с
детьми, родителям и детям. Бесплатные выдачи семье и детям (детское питание, лекарства,
одежда и обувь, питание беременным женщинам и др.).
Социальное обслуживание семей (оказание конкретной психологической,
юридической, педагогической помощи, консультирование и т. д.) /4/.
Литература
1. www.kazpravda.kz
2. www.liter.kz
3. www.egemen.kz
4. Социальная работа в системе социальной помощи семье. В кн. Агафонов А.Н.,
266
5. Менлибаев К.Н., Туганбеков К.М., Черная Г.Т. Социальная работа: теории и
технологии. - Астана.Изд. «Парасат-Әлем», 2005. - с.134-137.
ФОРМЫ СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ В УСЛОВИЯХ ГОРОДА С ПОЖИЛЫМИ И
ВЕТЕРАНАМИ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ
Урузбаева Г.Т., Манапова П.
Евразийский Национальный Университет имени Л.Н. Гумилева
Условия жизни в городах оказывают непосредственное влияние на здоровье и жизнь
людей. Негативное влияние города проявляется в возникновении психологического
напряжения, которое приводит к возникновению многих социальных проблем. Так как эти
проблемы тесно взаимосвязаны, возникновение одних влечет за собой возникновение
других, увеличивая тем самым масштабы воздействия. В современном обществе, в ряду
социальных слоёв и групп, которые можно и нужно рассматривать как объекты социальной
поддержки и помощи, одно из первых мест занимает такая категория как пожилые люди.
Социальная защита пожилых людей в современных социально-экономических условиях
города осуществляется по двум основным направлениям — социальное обеспечение и
социальная помощь. Для успешной работы этой категорией населения социальному
работнику важно быть в курсе не только социально-экономического положения, но и иметь
представление об особенностях характера, состояния человека, чтобы уверенно выстроить
программу поддержки в каждом конкретном случае.
Основными принципами деятельности в сфере социального обслуживания граждан
пожилого возраста являются:
1. предоставление государственных гарантий;
2. обеспечение равных возможностей при получении социальных услуг и их
доступности; преемственность всех видов социального обслуживания;
3. ориентация социального обслуживания на индивидуальные потребности граждан;
4. приоритет мер по социальной адаптации.
В Казахстане разработан проект Национального плана действий по улучшению
положения пожилых людей на 2011—2020 годы. Документ разработан Национальной
комиссией по делам женщин и семейно-демографической политике при президенте
Казахстана при поддержке Фонда ООН в области народонаселения (ЮНФПА). Проект
Национального плана предусматривает развитие сети учреждений социального
обслуживания нового типа, таких как дома-интернаты малой вместимости, центры дневного
пребывания, «школы здоровья» для пожилых людей, а также создание государственной
геронтологической службы, внедрение регулирования цен на лекарственные средства,
закупаемые государственными организациями здравоохранения. Помимо этого, планируется
увеличение занятости пожилых людей к 2020 году до 15% и размеров пенсий до 60%
от средней заработной платы. Предполагается ввести новый вид страхования —
на обслуживание (долговременный уход) в пожилом возрасте.
Основным доходом пожилых людей является – пенсия. Однако, размер пенсий во
многих случаях не удовлетворяют потребности пожилых людей. Поэтому, пожилых людей
можно отнести к социально уязвимой категорий людей. Для того что бы эта категория людей
жила достойно, получали свои потребности в полной мере государству нужно развивать
социальную политику относительно этой категорий людей. К потребностям относятся:
медицинские услуги, социально-бытовые услуги, социально-правовые услуги, потребность
питаться в должной форме, то есть соответствие ежедневной потребности пищи пожилому
человеку. Размер сегодняшней минимальной пенсий не может гарантировать
267
удовлетворению вышесказанных потребностей. Поэтому, совершенствование пенсионной
системы является одним из актуальных тем на сегодняшний день. К тому же нужно
предпринимать меры по улучшению благосостояния пожилых людей в сельских местностях,
так как они живут в не одинаковой позиций как проживающие в городских местностях.
Президент Республики Казахстан Н. А. Назарбаев в своих программных выступлениях
постоянно отмечает важность проводимых преобразований в социальной сфере, акцентируя
внимание на ее пенсионной составляющей. Проблема пенсионного обеспечения в мире с
каждым годом обостряется. Одна из основных причин – старение населения, вызванное
главным образом заметным увеличением продолжительности жизни. С 1 января 2013 года
правительством РК принято Постановление «О повышении размеров пенсионных выплат из
Государственного центра по выплате пенсий. Согласно указанному постановлению
произведено повышение размеров пенсионных выплат из Государственного центра по
выплате пенсий всем получателям пенсионных выплат на 9% от размера получаемых
пенсионных выплат. Минимальный размер пенсий с 1 января 2013 года составляет 19 066
тенге, базовая пенсионная выплата 9 330 тенге (50% от прожиточного минимума).
Максимальный доход, учитываемый для определения вновь назначаемых пенсий с нового
года, будет составлять 67 509 тенге (39 месячных расчетных показателей (МРП).
Задача социальных работников и близких людей сводится к оказанию пожилому
человеку материальной и моральной поддержки и уважения, а также улучшение социального
положения пожилых граждан.
В Усть-Каменогорске с начала февраля 2013 года для пожилых людей старше 70 лет
появились именные бесплатные проездные билеты. Выдача бесплатных проездных билетов
для пенсионеров в Усть-Каменогорске будет проводиться в течение всего 2013 года. Всего в
Усть-Каменогорске проживают более 20 тысяч пенсионеров от 70 лет и старше. Все они
могут оформить именные документы в любой день любого месяца.
Ежегодно, к Международному Дню пожилых людей, ветеранам Великой
Отечественной войны и пожилым людям, достигшим 70-и и более лет, оказывается
единовременная материальная помощь по 3000 тенге, в 2012 году количество получателей
составило более 20 тысяч человек. На 1 октября 2012 года в городе Астане проживают 52
тысячи пенсионера. Значительная поддержка людей старшего поколения оказывается
Управлением занятости и социальных программ города Астаны за счет средств местного
бюджета. Все организации и предприятия города проводят различные благотворительные
акции. Во всех организациях образования столицы 1 октября 2012 года проводятся
торжественные собрания, посвященные чествованию ветеранов труда, с поздравлениями,
концертами детской самодеятельности, праздничными чаепитиями. Акимами областей,
городов и районов, руководителями предприятий и организаций будут организованы
мероприятия по социальной поддержке пенсионеров, инвалидов, ветеранов войны и труда с
оказанием им материальной помощи, в ремонте жилья, представлением топлива, лекарства,
проезда, встреч в трудовых коллективах и других мероприятий, приуроченных ко Дню
пожилых. В Восточно-Казахстанской области в День пожилых людей организовываются
встречи, чествования с привлечением общественных организации предприятий, учреждений
всех форм собственности и посещения на дому ветеранов войны. Предусмотрено оказание
нуждающимся одиноким престарелым гражданам и инвалидам помощи в подготовке жилья
к зиме, заготовке топлива. На эти цели предусматривается средства предприятий и
организаций на сумму 82,1 млн.тенге. В Северо-Казахстанской области предусматривается
чествование пожилых людей, достигших 100-летнего возраста, супружеских пар, проживших
вместе 50,55,60 и более лет. Все пожилые граждане посещаются на дому с вручением
памятных подарков и оказанием материальной помощи. В лечебно-профилактических
организациях здравоохранения с 1 октября 2012 года началась акция «День открытых
дверей» для пенсионеров и инвалидов. Акция, посвященная заботе о ветеранах войны и
труда, будет проведена во всех регионах страны. Международный день пожилых людей
проводился в рамках акции «Ветеран живет рядом» в СШ № 6 г. Астана. В программу акции
268
входят обязательные атрибуты подготовки к проведению месячника заботы о пожилых
людях. Школьники
помогают пенсионерам по хозяйству, устраивают праздничные
концерты в школах, посвященные пожилым людям и ветерана. Проводятся заседания
«круглого стола», в ходе которых с ветеранами в неформальной обстановке общаются не
только учителя, лидеры-активисты от каждого класса.
Многие одинокие пенсионеры проживают в домах для престарелых. Эти социальные
дома предназначены для постоянного проживания граждан пенсионного возраста, а также
супружеских пар из числа сохранивших полную или частичную способность к
самообслуживанию в быту. Специальный дом предназначается для обеспечения
благоприятных условий проживания граждан пенсионного возраста, для предоставления
проживающим престарелым гражданам социально-бытовой и медицинской помощи,
создание условий для активного образа жизни, в том числе посильной трудовой
деятельности.
Дома- интернаты осуществляют:
- прием престарелых граждан и инвалидов по направлениям, выданным Министерством
труда и социальной защиты населения, столичным, областными и городским управлениями
труда и социальной защиты;
- уход и бытовое обслуживание престарелых и инвалидов, предоставление им согласно
утвержденным нормам Министерством труда и социальной защиты населения
благоустроенного жилья с мебелью и инвентарем, постельных принадлежностей, одежды и
обуви;
- организацию рационального и диетического питания с учетом их возраста и состояния
здоровья;
- создание благоприятного микроклимата и показанных режимов обслуживания;
- диспансеризацию, лечение, организацию консультативной медицинской помощи
специалистов, а также госпитализацию больных в лечебно - профилактические учреждения
органов здравоохранения;
- проведение санитарно - гигиенических и противоэпидемических мероприятий;
- проведение комплекса реабилитационных мер по восстановлению личностного и
социального статуса престарелого и инвалида и согласно рекомендации врача активизирующей терапии;
- обеспечение нуждающихся престарелых и инвалидов очками, слуховыми аппаратами,
протезно - ортопедическими изделиями, а также кресло - колясками;
- трудовое обучение и профессиональная реабилитация молодых инвалидов на базе
лечебно - трудовых мастерских и подсобных хозяйств интерната;
- организация совместно с местными исполнительными органами культурно - массовой
работы с учетом состояния здоровья и возраста престарелых и инвалидов;
- мероприятия по повышению качества обслуживания, содержания и ухода, внедрения в
практику передовых форм работы и методов обслуживания престарелых и инвалидов;
- совершенствование организации труда персонала и повышение его квалификации,
внедрение средств малой механизации;
- целевое использование помощи благотворительных обществ и фондов по социальной
защите престарелых и инвалидов на улучшение материально - технической базы и
благоустройство интерната.
1.
2.
3.
4.
Литература
Сергиенко Антон, Пыхтин Дмитрий, 24 KZ. 2013.02.06.
Mендыбаева Гульнара «Весенние дни добра», «Вечерняя Астана» 10.04.12.
Сейфуллина Зарина, Алтынтас Даулеткызы, Отызбаев Айтжан, 24 KZ. 2013.02.10.
ПОЛОЖЕНИЕ о доме-интернате для престарелых и инвалидов общего типа, Извлечение
из приказа Министра труда и социальной защиты населения Республики Казахстан от 13
октября 2005 года N 272-п
269
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСКЕР «ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАН- ӘЛЕУМЕТТІК
ПРОГРЕСКЕ» БАҒЫТТАЙТЫН СУБЬЕКТ РЕТІНДЕ
Турманова Ж.Е.
Қазақ гуманитарлық заң университеті, Астана қаласы
научный руководитель Тынышбаева А.А., д.с.н., к.психол. н., профессор
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
Тәуелсіз Қазақстан әлеуметтік-экономикалық әлеуетін нығайтқан сайын өркениет
биігіне шығып, халықтың әл-ауқатын жақсарту барысында қоғамыздағы әлеуметтік әлсіз
топтарға жан-жақты қамқорлық жасауды маңызды, әрі өзекті мәселе ретінде қарастырылады.
Қоғамда әлеуметтік жұмыскерлер халықтың әлжуаз топтарына мемлекеттің беретін
әлеуметтік көмегін үйлестіруші ғана емес, жоғарыда көрсетілген проблемаларды болдырмау
немесе солардың алдын алу шараларын жүргізуі қажет. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
«Жалпыға ортақ еңбек қоғамына 20 қадам» атты мақаласында «... мемлекет – шетсіз-шексіз
донор емес, азаматтар әл-ауқатының өсуі үшін жағдай туғызатын әріптес деген ұстаным
қалыптастыру маңызды. Мемлекеттің стратегиясы әлеуметтік қорғаудан әлеуметтік
прогреске бағытымен құрылады. Бұл масылдыққа жол жоқ дегенді білдіреді.Тек осындай
жағдайда ғана Қазақстан қоғамы патернализм инерциясын еңсере алады» деп, қазіргі
уақытта әр тұлға өзі үшін денсаулығын сақтауы, еңбек етуі және қоршаған қоғаммен дұрыс,
үлгілі қарым-қатынас жасай алатын тұлғалар қалыптастыратын уақыттың келгенін баса
айтады.
Қазірігі қоғамдық өмірдің дамуында ғылым мен техниканың рөлі өсіп, кәсіби
әрекеттің өзіне, маманына қойылатын талап деңгейі жоғарлауда. Осының негізінде кез
келген маман тұлғасынан ішкі бақылауды, кәсіби әрекет пен мінез-құлықты өзіндік реттеуді
жүзеге асыруды алға қояды. Бұл сол тұлғаның өзінің ішкі өміріне, өзін-өзі тәрбиелеуіне
деген көңіл бөлушілікпен байланысты. Қазақстанда саяси-экономикалық, әлеуметтікдемографиялық құбылыстардың ағымына қарай қоғам өмірінің әлеуметтік сферасы да
түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Халық дифференциациясының жоғарғы темппен өсуі, яғни
жетімдік, жалғыз басты аналар, аз қамтылған отбасылар, жұмыссыздық, оралмандардың
оралуы, кіріптарлық, міндетті түрде тұрақ-жайын ауыстырушылық, қолайсыз экологиялық
жағдай және демографиялық жағдайдың күрделілігі –мұның бәрі қазіргі қоғамның ащы
шындығы.
Осындай күрделі жағдайлар өзекті мәселелерді топтастырады, дәлірек айтсақ,
әлеуметтік көмек беру мен қолдау, әлеуметтік мәселесі бар белгілі бір топтың немесе
қауымның жеке тұлғаларын сауықтыру, көмек көрсету және оларға кеңес беру және т.б.,
осының бәрі әлеуметтік жұмыстың кәсіби кадрлары мен мамандарына қажеттілікті
тудырады. Бұл қажеттілік обьективті және субьективті сипаттағы мәселелерге шартталады,
олар[1; 52б]:
1-ден, әлеуметтік сфераны кадрлармен қамтамассыз ету жағдайы қанағаттанарлық емес,
сондай-ақ әлеуметтік қызметтерді мамандармен қамту перспективасында шешілмеген
күрделі жағдайлар қалып отыр;
2-ден, қазіргі заман адамының өміріндегі ғаламдық мәселелерді шешетін әлеуметтік
қорғау саласындағы, оның специализациясы мен технологиясын жетік білетін мамандарды
жаппай дайындау қажеттілігі туындауда;
3-ден, бүгінгі күні елімізде әлеуметтік жұмыскерлерді дайындау мәселесінің
координациясы бойынша құрылымдық саты жаңадан ғана қалыптасуда. Оның ғылымиәдістемелік, құқықтық, саяси-экономикалық негізі осы сала мамандарын ЖОО-да дайындау
тәжірибесімен бір уақытта жүзеге асырылуы қажет;
4-ден, әлеуметтік жұмыскерлерді дайындау кадрларды аттестациялау жоспары ретінде
реттелмеген, олардың қызметтік функциялары, этикалық және құқықтық нормалары
нақтыланбаған, әлеуметтік жұмыскерлердің кәсіби әрекетін зерттеу жоспарында әлеуметтік
270
аумақтағы еңбегі экономикалық қамтмассыз етілмеген және ынталандыру шаралары
қарастырылмаған, сондай-ақ осы кәсіптің мамандарының кәсіби қалыптасуына әсер ететін
факторлар өзгерісі ескерілмей келеді.
Осы жоғарыда айтылған әлеуметтік сфераның қарама-қайшылықтарды шешу үшін тек
әлеуметтік саясаттың ойлап тапқан тұрақты экономикалық жағдайына ғана сүйенбей,
мұндай жұмыстарды дұрыс ұйымдастыратын дайындалған мамандар қажет. Жоғары білікті
мамандарды дайындау айтарлықтай қиын, әрі ұзақ процесс және әлеуметтік жұмыскердің
өзін, олардың әлеуметтік сферадағы кәсіби әрекетімен тікелей байланыстырып дайындау
керек. Сондықтан қазіргі кезеңде болашақ әлеуметтік жұмыскер кәсіби әрекеттің субьектісі
ретінде жан-жақты білімді меңгерген, кәсіби өзіндік сана-сезімді, тұлғалық мақсатқа
бағытталған болып қалыптасуы өте маңызды.
Халықпен, оның әртүрлі санаттарымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік жұмыс
мамандарының алдында да «Қазақстандықтардың сапалы әлеуметтік үлгі-қалыптары мен
кәсіби біліктілігі жүйесін, әсіресе экономикалық белсенді тұрғындардың арасында жасап
енгізу міндеті тұр». Әлеуметтік жұмыстың тәжірибелік қызметі және әлеуметтік
қызметкердің кәсіби бейнесі ретіндегі ерекшеліктерін қарастырмас бұрын осы мамандықтың
негізгі ұғымын анықтап алған жөн. Оның ішінде Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 29
желтоқсандағы «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» N114-IV Заңында көрсетілген
мынадай ұғымдардың сол жұмысқа кілтті сөздер бола алады, атап айтқанда:
-арнаулы әлеуметтік қызметтер - өмірлік қиын жағдайда жүрген адамға (отбасына)
туындаған әлеуметтік проблемаларды еңсеру үшін жағдайларды қамтамасыз ететін және
оның қоғам өміріне қатысуына басқа азаматтармен тең мүмкіндіктер жасауға бағытталған
қызметтер кешені;
-арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін субъектілер - арнаулы әлеуметтік қызметтер
көрсету жөніндегі мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларда жұмыс істейтін жеке
және (немесе) заңды тұлғалар;
- арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету стандарттары - арнаулы әлеуметтік қызметтер
көрсету сапасын, көлемін және шарттарын белгілейтін нормативтік құқықтық актілер;
-әлеуметтік бейімсіздік - жеке адамның әлеуметтік ортамен өзара байланысының бұзылуы;
-әлеуметтік депривация - адамның (отбасының) негізгі өмірлік қажеттіліктерін өз бетінше
қанағаттандыру мүмкіндігін шектеу және (немесе) одан айрылу;
-әлеуметтік қызметкер - арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін және (немесе) арнаулы
әлеуметтік қызметтерге қажеттілікті бағалау мен айқындауды жүзеге асыратын, белгіленген
талаптарға
сәйкес
келетін
қажетті
біліктілігі
бар
қызметкер;
- әлеуметтік орта - адамның (отбасының) өмір сүруінің, қалыптасуы мен қызмет атқаруының
материалдық, экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани жағдайларының жиынтығы;
-өмірлік қиын жағдай - адамның тыныс-тіршілігін объективті түрде бұзатын, ол оны өз
бетінше еңсере алмайтын ахуал.
Болашақ әлеуметтік жұмыскердің кәсіби өзіндік сана-сезімінің қалыптасу мәселесі,
оның кәсіби әрекеттегі тұлғасының дамуы толық қарастырылып, зерделенген жоқ. Сондайақ, студенттерді кәсіби дайындау кезеңдерінде «Мен бейнесін» дамыту ерекшеліктері туралы
білімді әлеуметтік жұмыс саласындағы болашақ мамандарды оқыту және тәрбиелеуге
дифференциациялық келістің практикалық мақсатын көздеу үшін қажет[2; 71б].
Әлеуметтік жұмыскер болып қалыптасуда тұлғалық бейнесіне кіретін әлеуметтік мәні
бар кәсіби нұсқауларға, оның тұрақтылығы мен тұтастылығын қамтамассыз ететін
психикалық білімдер ең алғашқы қатарда үлкен мәнге ие. Оның ішінде әлеуметтік
жұмыскердің «Мен бейнесі» немесе «Мен-тұжырымдамасы» туралы білімдер де кіреді.
Кәсіби өзіндік сана-сезімнің құрылуы әрекет етуші тұлғаның субьективті позициясын
қамтамассыз ететін маңызды процесс болып табылады.
Резюме
В Казахстане пподготовка социальных работников имеет свои специфические
особенности. Из них, некоторые трудности практической подготовки специалистов,
271
обусловленные отсутствием сформированной устойчивой системы социальной помощи
населению; интенсивный рост научных исследований в области социальной сферы;
интеграция усилий по подготовке социальных работников.
In Kazakhstan preparation of social workers has the specific features: some difficulties of
the practical training of specialists caused by lack of created steady system of the social help to the
population; intensive growth of scientific researches in the field of the social sphere; integration of
efforts on preparation of social workers.
Әдебиеттер
1. Социальная работа: Введение в профессиональную деятельность: Учебное пособие/
Отв.ред. А.А.Козлов. М., 2004. – 366б.
2. 2 Шмелева Н.Б. Формирование и развитие личности социального работника как
профессионала: Учебное пособие.- М.: «Дашков и Ко», 2005.-196б.
ОРГАНИЗАЦИЯ СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ
В МОЛОДЕЖНЫХ ЦЕНТРАХ ЗДОРОВЬЯ В КАЗАХСТАНЕ
Шымырбекова А.Ш., Тынышбаева А.А.
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
У подростков и молодежи есть много проблем, обусловленных взрослением,
свойственным им стремлением к риску, экспериментированию с наркотиками, алкоголем,
ранним началом сексуальных отношений. Поведение, которое практикуется в настоящее
время многими молодыми людьми, может негативно влиять на их жизнь и здоровье
последующих поколений. Вопрос об организации социальной работы в медико-социальных
учреждениях является весьма актуальным. Социальная работа и социальная помощь,
предоставляемая
в
организациях здравоохранения, является составной частью
государственной социальной политики /1, /. А, деятельность социального работника в
медицинском учреждении во многом способствует доступу молодежи к государственным
социальным услугам и оказывает влияние на многие слои населения, в том числе и
молодежь.
Последние 10-15 лет во всем мире растет необходимость создания служб здоровья для
молодых людей, которые бы отвечали их потребностям. Понятие «подростковая медицина»
получило признание, а это значит, что профессионалы в области организации
здравоохранения и социальной помощи осознали важность создания специализированных
служб, ориентированных на подростков как отдельную целевую группу – «уже не дети, еще
не взрослые» /2, с. 45/.
Для специалиста оказывающего медико-социальные и психологические услуги
подростки и молодежь – сложная целевая группа, сточки зрения, их:
 возрастно-психологическими особенностями;
 сложностью построения коммуникативных отношений, неуверенности, робости и
несформированными навыками самостоятельного обращения за помощью;
 отношением к своему здоровью, рефлексии и
самоконтроля и адекватного
выражения своих чувств и мыслей;
 материальная и психологическая зависимость от родителей и других взрослых:
недостаточные средства для регулярного лечения, недоверия к окружающим и
нежелание сообщать о своих проблемах и заболевания.
272
Именно поэтому необходимо создание МЦЗ специально для подростков и молодежи –
чтобы снизить проявление вышеперечисленных факторов и оказать своевременную и
качественную помощь. Молодежные центры здоровья (МЦЗ) – это структурное
подразделение,
которое организуется в учреждениях первичной медико-санитарной
помощи и оказывает комплексную медико-психо-социальную помощь по проблемам
сохранения здоровья, обусловленным спецификой подросткового возраста, на принципах
добровольности, доступности, доброжелательности. Основная идея и методология МЦЗ
является оказание помощи подросткам и молодежи через актуальные психосоциальные
проблемы, которые связаны с личностным ростком и социальными рисками в поведении
которые может совершить молодой человек. Принципы оказания помощи направлены на
совместный поиск путей изменения поведения, сохранение здоровья.
Клиентами, посетителями и даже пациентами МЦЗ, помимо подростков, могут быть
их родственники, а также специалисты учреждений, работающих с молодежью. Молодежные
центры здоровья имеют открытую организационную структуру, подростки и молодые люди
могут в свободном доступе получить помощь, прежде всего: психологическую
консультацию, информацию о способах предупреждения нежелательной беременности,
инфицирования, диагностическую, медицинскую и реабилитационную. Их родственники –
чтобы получить информацию и консультации по вопросам урегулирования
взаимоотношений с детьми, сохранения здоровья и повышения уровня информированности
детей /4, с. 25/.
Этапы работы МЦЗ:
первый этап – медико, социально - психологическое
консультирование, и далее на всех этапах социально-психологические сопровождение.
Социальные услуги МЦЗ оказываются в зависимости от направлений:
информационно – консультативные, обучение и предоставление информации
по сохранению здоровья,
средствах своевременной профилактики, контрацепции,
учреждения и специалисты, оказывающие помощь;
диагностические и лечебные мероприятия, выявление заболеваний,
психодиагностика, оказание медицинской помощи, в связи с заболеванием, сопровождение
процесса лечения;
мероприятия по реабилитации: психологическое и физическое восстановление
здоровья после перенесенного заболевания, проблемы, социально-психологическое
сопровождение реабилитационного процесса;
психологические, социально – правовые мероприятия: псиконсультирование
молодежи по личностным проблемам, работа с целевыми группами и их ближнего
окружения, консультирование и коррекционная работа по модели изменения поведения,
адвокация интересов целевых групп.
Отделение социально-психологической помощи может быть или самостоятельным
подразделением, или входить в состав лечебного отделения. В таком случае специалисты
кабинета
психологической
помощи
проводят
диагностическую,
лечебную
и
реабилитационную работу в лечебном отделении. Содержание работы отделения зависит
от специализации центра. Цель: оказание психологической и социальной помощи молодежи.
В центре могут работать психологи, социальные работники, юрист, социальный педагог.
Психолог может понадобиться и для работы со специалистами клинического отделения по
профилактике синдрома эмоционального сгорания; в кабинете психологической разгрузки;
обучение персонала особенностям работы с подростками. Поэтому все эти и, возможно,
другие виды работы следует предусмотреть в должностных обязанностях и рабочего графика
психолога. Кроме того, следует включить его обучения и консультации с супервизором.
Юрист отделения осуществляет консультирование обратившихся в МЦЗ и по
необходимости защищает
права детей и молодежи, следит за правовой стороной
деятельности центра.
Функциональные обязанности социального работника
курирование детей и
подростков вне центра, оказание помощи по разрешению их проблем, связанные с
273
социумом. Например, добиваться в органах соцзащиты финансирования приобретения
лекарств или оплаты необходимых лечебных и диагностических манипуляций, которые не
могут быть оказаны в Центре; защищать интересы несовершеннолетнего в органах опеки,
комиссии по делам несовершеннолетних, если родители не могут или не хотят делать этого
(в том числе, если необходимо, и защищать несовершеннолетнего от его родителей или
опекунов). Социальный работник может курировать ребенка и по месту его учебы, работы:
договариваться о том, чтобы его отпустили или предоставили ему график работы, удобный
для посещения Центра.
Социальный педагог может заниматься диагностикой, социально - профилактической
и реабилитационной деятельностью в рамках профиля Центра среди «особых» групп
клиентов: детей, лишенных родительского попечения, находящихся в местах лишения
свободы, Центрах временной изоляции несовершеннолетних правонарушителей и т.д.
Возможно, в обязанность этих специалистов будет входить, в том числе, и работа на улицах
и в местах большой контрацепции представителей целевой группы/6, с. 31/.
Профессионалы в области сохранения здоровья подростков осознали важность
создания специализированных служб, ориентированных на подростков как на целевую
группу. К настоящему моменту в Республике Казахстан сложились предпосылки для
развития эффективных служб оказания медико-психо-социальной помощи подросткам и
молодым людям. Одним из таких подходов является создание Молодёжных центров
здоровья, где сфокусированы необходимые виды социально-медицинских, психологопедагогических услуг для подростков и молодёжи. Другими словами, в данном центре кроме
медицинских услуг и консультаций, которые доступны для подростков, могут быть
представлены совершенно, казалось бы, не имеющие отношения к медицине услуги.
Например, социально-психологическая служба, набор развивающих программ по
профилактике здорового образа жизни, клубная деятельность, волонтёрское движение и др.
Все эти услуги позволяют подростку эффективно социализироваться в обществе, стать
успешным в своей профессии и отношениях в семье, вырасти личностно. Именно при таких
условиях, когда человек удовлетворён всеми сторонами жизни, его физическое здоровье
находится в норме /6, с. 23/.
Основной целью Молодёжного центра здоровья является сохранение здоровья
подростков. Сотрудничество с подростками начинается на этапе когда они не «уже
больные», а когда они «ещё здоровы», то есть, оказываемая помощь рассчитана в первую
очередь на здоровых и больных людей. Модель сотрудничества: решение принимается с
участием самих молодых людей. Молодёжный центр здоровья тем самым осуществляет
свою деятельность, используя социальные, медико-психологические технологии,
направленные на сохранение здоровья, снижение рискованного поведения, социальное
сопровождение и защиту прав подростка, на основе принципов доброжелательности,
доступности, добровольности и доверия.
Таким образом, задачи Молодёжного центра здоровья: создать психологически
комфортные условия для формирования личности подростка; сформировать навыки
ответственного поведения с целью предотвращения болезней поведенческого характера;
оказывать специальные услуги, (профилактика заболеваний, проблем, рецидивов) связанных
с подростковым периодом развития; обеспечить качественное информационное и
консультативное сопровождение.
Услуги, дружественные к молодежи, существуют во всем мире. Первая такая служба
«Молодежный центр здоровья в медицинском учреждении «Демеу» была создана в городе
Астане при поддержке Детского фонда ООН в 2004 году. За прошедшие пять лет работы
СВА «Демеу» был накоплен значительный опыт работы с подростками и молодежью, он
стал своего рода «ресурсным центром» для центров, открывающихся в других городах
Казахстана /6, с. 13/. Идеология молодежных центров здоровья очень проста и универсальна
– оказывать бесплатную медицинскую и психологическую помощь на принципах
доброжелательности и конфиденциальности, учитывая психологические, физиологические и
274
социальные особенности подростков и молодых людей», - сказала на круглом столе
Представитель ЮНИСЕФ в Казахстане Ханаа Сингер /5, с. 12/.
Благодаря поддержке Правительства Республики Казахстан и местных органов власти
в настоящее время молодежные центры здоровья (МЦЗ) открыты в гг. Астана, Алматы,
Семей, Тараз, Шымкент и Уральск. В МЦЗ подростки и молодежь могут получить
квалифицированную консультацию по вопросам репродуктивного здоровья, планирования
семьи, профилактики инфекций, передаваемых половым путем, психического здоровья,
ВИЧ/СПИДа, профилактики алкоголизма, наркомании, табакокурения, рационального
питания, профилактики стресса и депрессивных состояний, несчастных случаев и
травматизма, проблем жестокости и насилия. Кроме того, в МЦЗ оказывается правовое
консультирование. Для работников МЦЗ подросток является не пациентом, а собеседником,
который пришел за конфиденциальной медицинской или психологической помощью. В МЦЗ
подростки и молодежь могут приходить и парами.
Сегодня в Казахстане открыты и успешно работают с подростками и молодежью 17
Молодежных Центров здоровья в городах Астана, Алматы, Талдыкорган, Караганда, Тараз,
Усть-Каменогорск, Семей, Шымкент, Уральск /3,с.26/.
В Молодёжном центре здоровья можно использовать и дополнительные услуги. Это
могут быть спортивные тренажёры, танцевальные, хореографические кружки, клубы по
интересам. В нашем центре использовались клубы и кружки. Одним из них стал клуб
волонтёров. Волонтёрское движение – это идеальное сочетание раскрытия социальной
активности, успешной реализации внутреннего потенциала, а также обретение значимости
для общества. В клубе волонтёров предоставлялась программа по здоровому образу жизни, в
ходе которой волонтёры получали не только информацию и навыки для использования в
собственной жизни, но и получили возможность реализовать себя и поделиться своими
знаниями со своими сверстниками с помощью собственного преподавания и участия в
социальных акциях. Самое замечательное здесь то, что подросток имеет возможность делать
что-то самостоятельно в своей жизни, без участия взрослых.
Таким образом, основой содержательного компонента в деятельности молодёжного
центра здоровья является интегральное видение человека, комплексный подход в
формировании личности подростка, с использованием инновационных технологий разных
социальных институтов (школа, семья, государство, социум), базирующихся на концепции
«образа жизни» и «качества жизни».
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Литература
Тынышбаева А.А. Приоритетные направления государственной социальной политики
по улучшению положения детей и семьи в Казахстане/ Гражданское общество и
социальный прогресс в ХХI веке: Материалы второго конгресса социологов
тюркоязычных стран и третьего конгресса социологов Казахстана. – Алматы, 2008.-577
с.- С.531-535.
Декларация и план действий «Мир, пригодный для жизни детей». – 2002 . – 9 с.
Европейская стратегия «Здоровье и развитие детей и подростков». – 2005 г. – с. 23.
Стратегия «Казахстан – 2030». Часть 2. – 1997 г. – 35 с.
Обухова Л. Ф. Возрастная психология. – М., 2006. – 460 с.
Абзалова Р. А. Социально-ориентированная Первичная медико-санитарная помощь. –
Астана., 2005. – 241 с.
ЮНИСЕФ. Клиники, дружественные к молодёжи. Пособие для организатора. –
Новосибирск, 2004 г. – 275 стр.
275
НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЗАЦИИ СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ В
СИСТЕМЕ ПАЛЛИАТИВНОЙ СЛУЖБЫ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Шакубаева Ж. Г.
научный руководитель Есимова Д.Г., PhD
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева
В настоящее время проблема злокачественных новообразований является
общемировой. В структуре смертности населения Республики Казахстан, смертность именно
от онкологических заболеваний занимает второе место. Отмечается, что в Казахстане число
онкологических больных ежегодно растет примерно на 5% [4, с. 5-6].
Актуальность развития социально-медицинской работы с онкологическими больными
во многом обусловлена необходимостью расширения мер социальной защищенности.
Неуклонный рост онкозаболеваемости вызывает необходимость реформирования системы
организации социальной работы с онкобольными. В первую очередь это позволит решать
прежние задачи на новом качественном уровне и обеспечить выполнение вновь появившихся
стандартов социально-медицинской работы в онкологии.
На наш взгляд, важную роль играет организация социальной работы в плане
реабилитации онкобольного не только в рамках амбулаторного учреждения, но и в
учреждениях паллиативной помощи, а также по месту жительства, а именно, оказание
помощи семьям, в которых живут онкологические больные. В таких семьях возникает
множество сложных проблем, в том числе социальных, медицинских, экономических,
проблем ухода, психологических проблем, связанных с тяжелым заболеванием и с
трудностями в установлении контакта с родными, имеющими онкозаболевание, проблемы
приобретения специального оборудования, социальные проблемы, связанные с
формированием специального уклада жизни семьи. Подтверждению этому служат данные
исследования, которое мы провели в алматинском центре поддержки детей с
онкологическими заболеваниям в феврале 2013 года в ходе написания дипломного проекта.
Заведующий центра поддержки детей с онкологическими заболеваниями бьет тревогу о том,
что им необходимы специализированные социальные работники в системе паллиативной
службе.. «Те социальные работники, которые приходят с акимата, занимаются лишь
благотворительной частью центра и организацией мероприятий». Тут же возникает вопрос:
«Кто же выполняет работу специалистов социальной работы?», а ответ такой: все функции
социального работника выполняют воспитатели и другие, не квалифицированные работники.
Из всего этого следует, что в системе паллиативной службы существует проблемы в части
организации социальной работы.
Человек с диагнозом «онкология», и его близкие, столкнувшиеся с такой трудной
ситуацией остаются один на один с тем комплексом проблемам, которые, по меньшей мере,
государство обязано решить, а именно, обеспечить такого рода учреждения всеми
необходимыми специалистами, в нашем случае специалистами социальной работы. В
последние дни, обреченный человек должен с достоинством прожить и уйти из этой жизни, в
окружение не только родных, близких и медицинских работников, но и ощутить ту
поддержку государства, высшими ценностями которого является человек, его жизнь, права и
свободы. Необходимо облегчить страдания людей, которых уже невозможно вылечить. У нас
же направление паллиативной помощи только начинает развиваться, причем исключительно
за счет энтузиазма немногих врачей, общественных деятелей. А в сельских регионах
Казахстана вообще нет такого направления. Кодекс здоровья приняли - в документе
признали, что паллиативная помощь важна. Но кто отвечает за реализацию задачи: как,
сколько и что нужно, каковы стандарты и правила оказания помощи - неизвестно. В
Казахстане много красивых законов без четких механизмов реализации.
Организация социально-медицинской помощи больным с далеко зашедшими
формами злокачественных опухолей представляет собой одну из сложных и нерешенных до
276
сих пор проблем. Однако не менее важной проблемой является оказание таким больным
социальной помощи, в которой они нуждаются не меньше, а может быть и гораздо больше. У
половины больных рак диагностируется в запущенных стадиях, когда полное излечение уже
невозможно. Большинство онкобольных получают симптоматическое лечение в домашних
условиях. Средняя продолжительность жизни таких больных колеблется от нескольких
месяцев до 1,5 - 2 лет, при этом последние месяцы жизни больного, как правило,
сопровождаются тяжелыми болями, связанными с прогрессированием основного
заболевания и нарастающей кахексией. Несомненно, что многие из этих больных нуждаются
в госпитализации. Однако специализированные онкологические стационары не могут взять
на себя заботу об этих пациентах, поскольку, в виду запущенности опухолевого процесса
они не подлежат радикальному лечению. Такие люди нуждаются в паллиативной помощи.
[2, с. 35-37]
Нa сегодняшний момент в Кaзaхстaне умирaют нa дому свыше 90 % онкологических
больных. К сожaлению, печaльная реaльность современного кaзaхстaнского здрaвоохрaнения
состоит в том, что больные с четвертой стадией онкологического процессa
«неперспективны» в плaне рaдикальных методов лечения. Онкологические больные
получают помощь либо участкового терапевта в виде назначения наркотиков, либо в
терапевтическом отделении по месту жительства. Отсутствие гарантий обезболивания, страх
боли, превышающий страх смерти, социальная и экономическая беззащитность и
беспомощность вызывает целую гамму реактивных состояний, что приводит порой к очень
трагическому финалу - суициду среди больных и их родственников. Все это свидетельствует
о необходимости создания хосписов и использования дифференцированного подхода при
составлении мероприятий, выполняемых по социально-медицинской работе, о потребности в
социальной защищенности, в медицинском наблюдении, в предоставлении паллиативной
помощи. [1, с. 21-24]. Хосписы и отделения паллиативной помощи являются медикосоциальными учреждениями. При этом причиной госпитализации в стационары хосписов и
отделения паллиативной помощи более 30 % пациентов являются социальные или
социально-медицинские показания, поэтому медицинский аспект помощи инкурабельным
больным неразрывно связан с деятельностью социального работника в хосписе. Социального
работника и медицинский персонал хосписа объединяет главная задача - облегчить боль и
страдание, создание для пациента и его семьи лучшего качества жизни, а при состояниях,
несовместимых с жизнью, - помочь больному достойно и без мучений встретить свой конец.
В организации работы хосписов состоит полноценная паллиативная помощь, т.е. цель
паллиативной помощи - обеспечить максимально возможное высокое качество жизни для
больного и его семьи, обеспечить достойное человека умирание.
На сегодняшний день паллиативная служба Казахстана имеет разрозненную
структуру и представляет собой функционирование специализированных учреждений в
основном в Северном и Восточном регионах республики: хосписы действуют в шести
городах республики - в Алматы, Павлодаре, Караганде, Усть-Каменогорске, Семипалатинске
и Костанае. В таких учреждениях содержатся не только онкобольные, но также и больные
пожилого и старческого возраста с терапевтической патологией, нуждающиеся в
поддерживающей терапии. Нужно отметить, что медсестры незнакомы в полной мере со
спецификой паллиативного ухода, а также с основами психологической поддержки
неизлечимых больных[3, с. 5-6]. Поскольку за небольшой срок существования в Казахстане
хосписов стали очевидными преимущества паллиативной помощи для группы неизлечимых
больных и необходимость дальнейшего развития хосписного движения, то совершенно
очевидна роль в этом специалистов по социальной работе. Именно специалисты по
социальной работе в сотрудничестве с врачами, психологами, способны успешно решать
стоящие перед ними задачи: оказывать помощь и достигать эффективного взаимопонимания
с учетом психологических и духовных потребностей тяжелобольных и умирающих
пациентов, а также психологических проблем семьи и других лиц, играющих важную роль в
жизни больного.
277
Еще одной проблемой в системе паллиативной службы Республики Казахстан,
является привлечения волонтеров в хосписы. Волонтеры вносят большой вклад. Но люди
неохотно идут в эту сферу. Даже в развитых странах такие слова, как «рак», «хоспис»,
вызывают негативную реакцию. Люди не хотят говорить о смерти. Нужно обучать,
проводить тренинги специалистов, возможно, выезды по совместным проектам на
стажировки за рубежом. Так же мы не должны забывать о том, что понимание «паллиатив» это не только медицинская помощь, но и психологическая. Но к большому сожалению, наши
психологи и социальные работники –выпускники вузов, без опыта работы. Мы будущие
специалисты, которые не видим всю суть этой не легкой работы, и стремимся в крупные
коммерческие компании. Необходимо повышать уровень профессионализма, создавать
специальности с медико-социальным уклоном.
Литература
1. Вязьмин А.М. Теория медико-социальной работы в онкологии. М., 2002. - С. 28.
2. Новиков Г.А. Практическое руководство по паллиативной помощи онкологическим
больным. М., 2004.
3. Отчет по паллиативной помощи в Республике Казахстан. Алматы, 2008.
4. Показатели
онкологической
службы
Республики
Казахстан
за
19972006г.//Статистические материалы, Алматы.
ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ
МАҢЫЗДЫ МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ
Айқынбаева Г.Қ-доцент, п.ғ.к
Халметова Ю-«Кеден ісі» мамандығының 4 курс студенті
Сердалиева Ш –«Әлеуметтік жұмыс» мамандығының 4 курс студенті
Абдигалиев М., Кеңесбек А-2 курс студенттері
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Жұмыссыздық — бұл жұмыс істегісі келетін енбекке жарамды халықтың өндірісте
жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігінің артпауы сонымен
бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе оның
құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми-техникалық прогрестің салдары
болуы мүмкін. Нарықтың экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық
жоқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді
орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.
Жұмыссыздыктың түрлері:
1.
Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс күшімен
атқаруға болады.
2. Фрикциондық жұмыссыздық — адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден
басқа жерге жұмыс ізденумен ауысуын айтамыз.
3. Маусымдык жұмыссыздык — жұмыс күшінің тек маусымдық кезенде жұмыс
жасауы; бұл кейбір ауыл шаурашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе қайта өндеу
өнеркәсібінде т.б.
278
4. Құрылымдық жұмыссыздық — өндірістік қуаттың жетіспеуінің нәтижесінде болады:
жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа
саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.
5. Технологиялық жұмыссыздық — адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі,
білікгілікгі өзгертуді немесе басқа мамандықгы игеруді талап етеді
6. Циклдық жұмыссыздық — өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономикалық
циклдың осы фазасымен байланысты.
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, шетел
авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын қарастырады.
Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша комиссиясының жүргізген
зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың әрқайсысының өзінің ерекше
«себептері» бар. Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп
қарайды.
Жұмыссыздықтың бірінші тобына — «жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен»
туындауын жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты айтамыз.
Жұмыссыздықтын екінші тобына — «жиынтық сұраныс өзгерісімен байланысты емес:
фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін» жатқызамыз.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы — қоғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады.
Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын
туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады.
ҚР "Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" (1991 ж.) бiрiншi заңына сәйкес
жұмыссыздардың бұрынғы жұмыc стажына, асыраудағы жандарына, жұмыстағы үзiлiстердiң
ұзақтығы мен өзге факторларға қарай жұмыссыздарға сараланған жәрдемақылар белгiлендi
[1]. Әлеуметтiк қолдау көрсетудiң анағұрлым жоғары деңгейi штаттың қыcқapyынa немесе
кәсiпорындарды тapaтқaн жағдайға байланысты жұмыстан босатылған қызметкерлерге
кепiлдендi. Сондай-ақ мамандыққа oқыту мерзімінде жұмыссыздарға стипендиялар төлеу
қарастырылды.
1999 жылы 1- қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының "Халықтың жұмыспен
қамтылуы туралы" жаңа заңы күшiне ендi, ол жұмыспен қaмту саласында белсендi саясат
жүргiзуге, азаматтарды жұмыc iздеуге уәждеуге, халықтың ең осал caнaттaрынa әлеуметтiк
қоpғay көрсетуге бағдарланды. Осы заңға сәйкес жұмыссыздық бойынша жәрдемақы едәуiр
азайтылды және ол айлық есептiк көрсеткiштiң 3,5 еселiк мөлшерiнде есептеле бастады.
Бұрын жұмыc iстемегендерге төленетiн жәрдемақы жойылды. Жұмыссыздарды кәсiптiк
даярлау (қайта даярлау) кезiнде төленетiн стипендиялар айлық есептiк көрсеткiштiң 3 еселiк
шамасында сақталды. Қазақстанда жұмыспен қамтудың белсендi саясаты мен еңбек
нарығының жаңа парадигмасына көшудiң амалсыздан және қаржылық пайымдардың мәжбүр
eтyiнeн болғанын атап кеткен жөн. Бюджет жaғдайының одан әpi нашарлауы небәрi 3 ай
өтпей жатып-ақ жаңа заңға түзетулер енгiзудi талап eттi [2].
ҚP 1999 жылғы 5 сәуiрдегi "Халықты жұмыспен қамту туралы" Қазақстан
Республикасының 3аңына өзгертулер енгiзу туралы" 3аңына сәйкес белгiленген тәртiпте
жұмыссыздар болып танылыған азаматтарға жұмысыздардың бойынша жәрдемақы
төленбейтiн болды. Оның орнына жергiлiктi бюджеттiң қаражаттары есебiнен атаулы көмек
көрсету қарастырылды, оны аудандың (қалалық) еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтiк
көмек көрсету (халыққа әлеуметтiк көмек көрсету орталықтары) бөлiмдерi жүзеге асырады.
Әлемдiк тәжiрибе мынаны айғақтайды, ел неғұрлым кедейлене түссе (халық та),
соғұрлым оның медицина жағынан мүмкiндiктерi азаяды, соған сәйкес денсаулық сақтаyға
жұмсалатын шығындардың жиынтық көлемiндегi жеке шығындардың үлесi жoғарылайды.
Жүргiзiлген халықаралық салыстырулар елдiң экономикалық даму деңгейi мен халыққа тeгiн
медициналық қызмет көрсетуге қатысты мемлекеттiк мiндеттемелер шарасы арасында өзара
тығыз байланыстың бар екендiгi туралы айтады.
279
Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 ж. 23 қаңтардағы
№ 149-П Заңы (2006.05.06. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) болған. Осы Заң
халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтық экономикалық және ұйымдық
қатынастарды реттейді [3].
Осы Заңда мынадай кейбір негізгі ұғымдар пайдаланылады:
1) жұмыссыздық - экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың бір бөлігінің еңбек
нарығында қажет болмай қалуына байланысты әлеуметтік-экономикалық құбылыс;
2) жұмыссыздар - өздеріне байланысты емес себептер бойынша табыс әкелетін еңбек
қызметімен айналыспайтын, жұмыс іздеп жүрген және еңбек етуге әзір, еңбекке жарамды
жастағы адамдар;
3) ұзаққа созылған жұмыссыздық - он екі және одан да көп айға созылған
жұмыссыздык;
4) жұмыспен қамтылу - азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясына,
заңдары мен өзге де нормативтік құқықтық актілеріне қайшы келмейтін жеке қажеттерін
қанағаттандыруға байланысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін қызмет;
5) еңбек нарығы - экономикалық тұрғыдан белсенді халыққа сұраныс пен
ұсынысты қалыптастыратын сала;
6) жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау - осы Заңда және өзге де нормативтік құқықтық
актілерде белгіленген тәртіппен мемлекет жүзеге асыратын шаралар кешені;
7) әлеуметтік жұмыс орны - жұмыс беруші нысаналы топтардағы жұмыссыздарды
жұмысқа орналастыру үшін жергілікті атқарушы органмен шарттық негізде құратын, жұмыс
берушінің олардың еңбегіне ақы төлеу шығындары ішінара өтелетін жұмыс орны;
8) жұмыска орналастыру - халықтың еңбекпен қамтылуын қамтамасыз етуге
жәрдемдесуге бағытталған ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық іс-шаралар
кешені және т.б.
Қазақстан
Республикасының жұмыспен қамту туралы заңдары
Қазақстан
Республиқасының Конституциясына [4] негізделеді, осы заңнан және өзге де нормативтік
құқықтық актілерден тұрады.
Жұмыспен қамту туралы заңдар Қазақстаң Республикасының азаматтарына,
шетелдіктерге және азаматгығы :жоқ адамдарға қолданылады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар осы Заңнан басым
болады және халықаралық шарттар, оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін
реттерді қоспағанда, тікелей қолданылады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері
және бағыттары. Мемлекет азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы
қамтылуына
жәрдемдесетін
саясат
жүргізілуін
қамтамасыз
етеді.
Қазақстан
Республикасының азаматтарына,
Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға кызмет пен кәсіп түрлерін еркін
таңдауға бірдей мүмкіндіктерді, әділ де қолайлы еңбек жағдайларын, жұмыссыздықтан
әлеуметтік корғауды қамтамасыз етуге, нәтижелі жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге,
жұмыссыздықты азайтуға, жұмыс орындарын ашуға; азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге
асыратын еңбек және кәсіпкерлік бастамаларын қолдауға, олардың өнімді және
шығармашылық еңбекке қабілетін дамытуға жәрдемдесугі; бар жұмыс орындарын сақтаған
және жаңа жұмыс орындарын, оның ішінде нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын
ашатын жұмыс берушілерді ынталандыруға;
2.Біздің экономика әкімшілдік-әміршілдік жүйесінен нарықтык тәсілге көшуі жұмыс
күшін босату процесін жеделдеттірді. Нарық жағдайында нақты жұмыс орны енді ешкімге де
кепілденбейді және еңбекті жалдаудың осы түрінің күшіне енуі шын мәнге ие болып,
көптеген адамдардың мүдделеріне кәдімгідей әсер етеді. Қазақстан Республикасында 1991ші жылы алғашқы рет жұмыссыздар тіркеліп, олар 4 мыңнан астам адамды құрады, оның
ішінде 75 %-әйелдер болды. Ал, 2003-шы жылы жұмыссыздардың арнайы тіркелген саны
499,0 мың адам болды.
280
Жұмыссыздық бойынша ақы АКШ-да жалақының 50%-ын құрайды, Жапонияда
жұмыссыздардың жас ерекшілігі мен басқада көрсеткішіне байланысты 3-12 айдың
жалақысының — 60-80% құрайды, Францияда — 1—2.5 жылдағы жалақының 42%-ын құрап,
косымша күніне 40 франк төленеді, ал 3 жыл бойы ерекше ақы төленеді. Ұлыбританияда 52
апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді. Жұмыс істейтіндердің жалақысынан шегеріліп, сол
жиналған сомалардан арнайы қорлар құрылады.
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы әртүрлі
категориядағы адамдарға, әсіресе жастарға дифференциалды түрде қарау көзделген. Осы
мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін арнайы бағдарлама жасалып, ол
қолданысқа ендірілді. Бұл бағдарламада кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс
орынын құру шараларына ерекше орын берілген, кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын
қаржыландырмаса, мемлекет кәсіби дайындыққа жұмсалатын шығындарды өз мойнына
алады.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды енбек биржалары (тұрғындарды
жұмыспен камту орталығы) алады. Еңбек биржасы — бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын
мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық ісәрекет жүзеге асады. Бұрынғы КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1930-шы жылы жабылып,
жұмыссыздықтың көзі жойылғандығы айтылды.
Бүгінгі қалыптасқан өмір шындығы, барлық енбек нарығы элементтерінің қайтадан
пайда болу қажеттілігін алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту
орталығы 1991-ші жылы шілденін 1-нен бастап жұмыс істей бастады. Қоғамдық
қатынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда гуманитарлық институт ретінде
пайда болып, оның мақсаты жұмыссыздарға кемек көрсету еді. Уақыт өте келе бұл елдегі
еңбек қатынастарының дамуына сай олардың міндеттері мен қызметтері өзгерді. Соңғы
жылдары еңбек биржасы еңбек нарығын реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен
камту саясатын жасап, әрі оны өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі
қызметтері мынау болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей
білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын және
жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген мамандарды оқытуды
ұйымдастыру және жаңа дайындыктан өткізу, жастар арасында кәсіби бағдар жұмысын
жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға
жәрдем ақы төлеу болмақ.
Мемлекет кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы енбек
нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама-кәсіпкер үшін ұсыныс болып
табылады. Себебі олар жұмысқа кімді аламын десе де тандау еркіне құқылы және өзінің
кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар.
Қазақстанның жұмыспен қамтылған халқының құрылымында санақ сәтінде ең көп
үлесті - 80,9% — жалданып жұмыс істейтін адамдар құрады, 15,7% халық жалдамалы
қызметкерлерді тартпай өз бетінше айналысу негізінде жұмыс істеді, төлем ақысыз
жұмыс істейтін отбасы кәсіпорындарынын қызметкерлері 2%-ды жұмыс берушілер - 0,8%,
өндірістік кооперативтердің мүшелері -0,6%-ды құрады [5].
2003 жылдың өзінде-ақ жалдамалы қызметкерлердін үлесі 60,6%, ал өз бетінше
жұмыспен айналысушылар - 39,4% болып белгіленді. Олардың ішінде 92,5% - өз бетінше
жұмыста, 2,7% — отбасы кәсіпорындарының ақы төленбейтін қызметкерлері, 2,5% өндірістік кооперативтерде, 2.3% - жұмыс берушілер.
Тұтастай республика бойынша 2006 жылғы бір қызметкердің орташа айлық атаулы
жалақысы алдын ала деректер бойынша 28329 теңгені құрады, ал экономикалық қызмет
түрлері бойынша ең жоғары орташа айлық жалақы қаржы қызметінде. Көлік пен байланыста,
қонақ үй және мейрамхана бизнесінде. Ең төменгі жалақы балық аулау, балық өсіру, сондайақ ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығында денсаулық сақтау мен
әлеуметтік қызмет көрсетуде [6].
281
2004 жылы жұмыспен қамтылған халық — 718І.8 мың адамды құрады олардан
еркектер - 3718.5 және әйелдер 3463-3 мың адам. Жұмыспен қамтылған халықтық
жұмыспен қамтылдық деңгейі 91.6%, олардан еркектер - 93.0% Ал әйелдер 90.2% құрады.
Жұмысқа қабілетті жастан халық 6971.0 мың адам, олардан еркектер - 3642.0 және
тәсілдер -3329.0 мың адамды құрады. Жұмысқа қабілетті жастағы халықтың
жұмыспен қамтылғандық деңгейі - 91.4%, еркектер мен әйелдерде 92.9 және 89.9%.
Жұмыссыз жастардың саны 2011 жылы 191,6 мың адамды құрады. Бұл барлық
жұмыссыздардың 29%, аталған жастарымен 5%. Жастар жұмыссьздығының деңгейі 14.3%
құрады.
Еңбек нарығында бәсеке жарамдылардың сипаты бұрын-қысынша әйелдер мен жастар
болып отыр. Жұмыссыз әйелдер санының артықшылығы әлі сақталуда. 20011 жылы
олардың саны еркектерге қарағанда 97 мың адамға немесе 34%-ға көп болып, 378 мың
адамды құрады. Әйелдер жұмыссыздығының деңгейі 9.8% ( 2003 ж. – 10,4%). еркектер 7% (7.2%) болды.
Қалалық жерлерде тұратын жұмыссыздар саны 609.8 мың адамды құрады,
жұмыссыздардың жалпы санындағы үлесі 67.4%-ға асып түсті ауылдық жерлерде - тиісінше
295 мың адам және 32,6%..
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға дейін
ұлғаюы мүмкін. Бұл үдеріске мемлекет дайындалғаны жөн және әлемдік тәжірибеге сүйене
отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекетгік
реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы мекемелер бөлімшелерін, экономикалық
тетіктер жүйесін ендіреді. Осы жағдайда мемлекет әлеуметтік саясатта оң шараларды
жүргізуге міндетті: әсіресе, жұмыссыздарға жәрдемақы төлеу, білікгілікті арттыру мен жаңа
жұмыстардың орнын құру және т.б.
Әдебиет
1. ҚР "Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" Заңы 1991 ж
2. Қазақстан Республикасының "Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" жаңа заңы
1999 жыл 1 қаңтар
3. Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 ж. 23 қаңтардағы
№ 149-П Заңы (2006.05.06. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. Қазақстан Республиқасының Конституциясы.
5. Менлибаев К.Н., Туганбекова К.М., Черная Г.Г., Каргин С.Т. Социальная работа:
Учеб. пос. Караганда: Изд – во Кар.ГУ, 2000. 276 с.
6. Абдирайымова Г.С. Социальная работа с молодежью: учебное пособие для студентов
гуманитарных вузов. –Алматы: Казак Университетi, 2006. – 109 с.
КЛЕПТОМАНИЯ – АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ РЕТІНДЕ
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің «Әлеуметтік жұмыс» мамандығы
3 курс студенттері, Отарова Ш.Ш, Жангалиева М.А.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Досмурзаева Д.О.
Қазіргі қоғамда адамдар арасында, әсіресе жастар ортасында, аддиктивті мінезқұлықтардың таралуы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Аддиктивті мінез-құлық –
интенсивті эмоциялардың дамуымен, кейбір заттардың немесе тұрақты сыртқы ортаның
ықпалының әсерінен шынайы өмірден бас тартумен сипатталатын деструктивті мінез-құлық.
Бұл процестің адамды баурап алатындығы соншалық, оның өмірін басқаруға көшеді.
282
Адамдар өз сезімдерінің алдында әлсіз қалыпқа түседі. Ол адамның өмір шартының
бұзылуына, отбасылық жанжалдардың туындауына, туыстары мен жақындарын жоғалтуына,
күрделі эмоционалдық жағдайға тап болуына, стереотиптер мен әдеттердің күрт өзгеруіне
алып келеді. Адамзат қоғамында түрлі сипаттағы девиантты жүріс-тұрыстардың көптеп
таралуы мұны ғылыми тұрғыда талдап, биологиялық, медициналық және әлеуметтік
жағынан қарастыруды талап етті.
Адам санасын түгел жаулап алушы түрлі заттарға тәуелділіктер мен құштарлықтар
ғылыми атуға ие болып, көптеген ғалымдар тарапынан зерттеу объектілеріне айнала
бастады. Мұндай психикалық тәуелділіктерге мысал ретінде маскүнемдік, нашақорлық,
токсикамия, анероксия, булемия, клептомания құбылыстарын атауға болады.
Клептомания – тәуелді мінез - құлық формасы, науқастық жағдай. Клептомания атауы
грек тілінен аударғанда «klepto» - ұрлау, «mania» - ақылсыздық деген мағынаны білдіреді.
Ұрлауды жаны қалап тұратын, бір демде пайда болатын дертті құмарлық. Жүйкесі тұрақсыз,
қай кезде болары белгісіз тітіренушілік-торығушылық көңіл-күйдегі адамдарда кездеседі.
Ұрлыққа бейсаналы, мотивацияланбаған ұмтылу психиатр ғалымдарға бұрыннан белгілі.
Олардың пайымдауынша, клептомандар ұрлық кезінде рахатқа бөленеді. Клептомандарда
ұрлық жасау өзінің психологиялық мәселелерін шешудің жолы немесе басқалардың есебінен
баюдың тәсілі емес. Клептоман үшін эмоционалдық тәуелділіктің агенті және ішкі қысым
мен дискомфорттан арылу жолы болып табылатын, ерекше психо-эмоционалды комплекске
ие ұрлықтың өзі маңызды. Ұрланған заттар олар үшін қажетсіз болып табылады. Олар оны
тек жинайды. Аурудың шынайы себебі терең сананың түбіне жасырынған, әдетте балалық
шақта қалыптасады.
Клептомания – бұл импульсивті пайда болатын ұрлық жасауға деген патологиялық
құштарлық. Ал ұрлық – алдын ала жоспарланған, материалдық құндылықтарды иемденуге
бағытталған әрекет. Клептоманиялық ұрлық материалдық пайданы көздемейді. Бірақ сол
қызбалық жеңе алмайтындай дәрежеде, ұрлық барысында клептоман қанағаттанушылықты
сезінеді. Кейінгі жағдайда фрустрацияға бой алдырып, ұят пен өзін-өзі кінәлау сезімі
қалыптасады. Клептомания мен ұрлықты салыстыра отырып, ұры адам үшін нәтиже, ал
клептоман үшін сол бір процесс маңызды деген қорытынды жасауға болады. Аурулардың
халықаралық классификациясында клептоманияға патологиялық ұрлық ретінде F63.2 шифры
берілген. Клептоманияның негізгі ерекшелігі кезеңдік түрде субъектіде туындайтын
материалдық құндылық болып саналмайтын, жеңілмейтін импульс. Ұрланған заттар
тасталады, жасырын түрде иесіне қайтарылады немесе таса жерде ұстайды. /1, 35б/
Клептоманияның диагностикасы
Клептоманияға арналған диагностикалық критерийлер:
A. Субъектінің жеке пайдалану қажеттілігі және материалдық құндылық болып
табылмайтын заттарды ұрлаудағы пайда болатын меңгерілмейтін импульстер;
B. Ұрлық жасаудан алдын күшті қысым сезімінің артуы;
C. Ұрлық жасау кезіндегі қанағаттану және жеңілдеу сезімі.
D. Ұрлық ашу немесе өшпенділік ретінде жасалмайды;
E. Ұрлық мінез-құлықтың бұзылуымен және тұлғаның антисоциалды типтілігімен
байланысты емес.
Клептомандарда ұрлаған заттарына айырбастайтын ақша болады. Клептомания алдын ала
жоспарланбайды. Ұрлықтан соң клептомандар өзін-өзі кінәлау мен мазасыздықты сезінсе де
ешқандай ашу мен өшпенділік пайда болмайды. Қазіргі қоғамда клептомандар аз кездеседі.
Статистикалық мәліметтер бойынша тұтқындалған ұрылардың 5% ғана клептоман екендігі
анықталған, дегенмен олардың көпшілігі ситуациядан шығу үшін бұл диагнозды
пайдаланады. Мұндай құбылыстың ерлер мен әйелдер арасындағы таралуын қарастырғанда,
ұрлықтың әйелдер арасындағы көптеп кездесетіндігі анықталған. Клептомания көбінесе,
созылмалы депрессия, жүйке анорексиясы, пиромания сияқты, басқа да психикалық
283
бұзылыстармен қатар көрініс табады. Клептоманияның симптомдары стресс кезінде
туындайды. Аналитиктер балалар мен жасөспірімдердегі ұрлыққа ерекше көңіл бөледі.
Клептомания термині негізінен Бұқаралық ақпарат құралдарында атақты тұлғалардың
өмірі жайлы айтылғанда кеңінен қолданылады. Турасына келгенде, тәуелді мінез-құлық
болып табылатын клептомания сирек таралған. Соттық психиатр-эксперттердің айтуынша,
он жыл ішінде орындалған клептомандардың жасаған ұрлықтарын саусақпен санарлықтай аз
болып келеді.
Ресей ғалымдары клептомандар туралы нақты статистика көрсетпеген. Бірақ, батыстық
статистика бойынша, дүкен ұрыларының шамамен 5% клептомандар болып табылады.
Клептоманияның жалпы популяциясынан 0,05% адамдар жәбір көреді. Қалған 20% ұрлыққа
мотивацияланбаған, яғни жасырын мотивтермен, ішкі психологиялық конфликтілермен,
депрессиямен байланысты. Сонымен қатар, 5%
ұрлыққа баратындар үмітсіздік
жағдайындағылар, ал 70% басқалардың мүлкін иемдену мақсатындағы қалыпты адамдар
болып табылады. Нейропсихология профессоры Евгений Шапочниковтың айтуынша,
клептомания 50% әйелдер, 10% ерлер арасында кездеседі. Канада ғалымдарының зерттеулері
бойынша клептомания көп кездесетін әйелдердің орташа жасы – 36 құрайды.
Ғалымдар осы уақытқа клептоманияға қатысты сұрақтарға жауап іздеп бірнеше рет
зерттеулер жүргізген болса да, әзірге клептоманияның толық клиникалық бейнесі
жасалмаған. Клептоманияны диагностикалауға арналған бірнеше критерийлер бар:
a) Белгілі уақытта қайталанатын ешқандай жеке қажеттілік немесе материалдық
құндылық болып табылмайтын қандай да бір затты ұрлауға деген қарсыластықтың
сәтсіздігі;
b) Тікелей ұрлық жасаудан алдын қысымның немесе қуаныштан дәмелену жағдайының
күшеюі;
c) Ұрлық уақытында және одан кейінгі қанағаттанушылық және жеңілдеу сезімдері;
d) Ұрлық өшпенділік, ашу немесе қозу жағдайында орындалмайды;
e) Ұрлық жасаушы шизофрения науқасы болып табылмайды;
f) Клептоманиялық ұрлық ассистентсіз жүзеге асады, мұнда бірлескен факт мүмкін
емес;
Клептоманияның туындау себебіне байланысты бірнеше типтері және түрлері бар. Осы
себептер бұл ауытқушылықтың терапиясын қалыптастырады. Сонымен, клептомания
келесілердің салдарынан болуы мүмкін:
1. Сексуалды перверсиялар. Бұл жағдайда ұрлық процесінің өзі қанағаттанушылық
сезімімен қабылданады және сексуалды құштарлық артуы мүмкін.
2. Ауызша импульстер. Ұрлықтың бұл жағдайында адамның невротикалық регрессиясы
байқалады.
3. Невротикалық ұмтылыс. /1, 56б/
Халықаралық клептомания ауруларының классификациясы бойынша сексуалды
бағдарланған түрлері: сексуалды девиация, сексуалды ауытқушылық.
Клептоманның психологиялық портретін қарастырғанда, оны алдымен ұрылармен
салыстыру қажет. Әдеттегі ұрылар, осы кәсіпті өздері таңдаған, өздерін криминалды әлемде
қолайлы сезінеді. Оларды ұрлық кезінде және кейінгі уақыт аралығында оның ұсталуы
немесе ұсталмауына қатысты сұрақтар ғана толғандырады. Клептомандар қысқа уақыттық
эйфориядан кейін фрустарция, арының қиналу жағдайын сезінеді. Бірақ ұрлық жасамау да
қолынан келмейді. Клептомандар өзін-өзі бағалауы төмен болуымен, жалғыздық сезімі және
бейсаналы түрде осындай жаман адам болғанына жаза тілеуімен ерекшеленеді.
Ұрлыққа баратын көптеген балалар мен жасөспірімдерде клептомания байқалмағанымен,
ол балалық шақтан басталуы мүмкін. Клептоманияның өту ағымы күшею және әлсірреу
периодтарымен сипатталады, бірақ толығымен алғанда созылмалы болып табылады. Қашан
аурудан айығуы белгісіз. Күрделі бұзылу және қиындықтар әдетте тұтқындалған соң пайда
284
болады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, көптеген субъектілер өз әрекеттерінің салдары
жайлы ойланбайды, клептомандар – жаман ниетті адамдар, сондықтан ұрлықпен
айналысады. Көптеген субъектілерде ұрлық жасау импульсіне қарсы тұра алмаудан
апталарға немесе айларға созылатын талма ауралар байқалады. Негізінен, аурудың бұл түрі
субъктінің әлеуметтік қалыпты өмір сүруіне және кәсіби қызметіне ешқандай кедергі
жасамайды. /2, 155б/
Клептоманияны емдеу жолдары
Қазіргі заманғы психологиялық практика көптеген жағдайларда позитивті шешімдер
табуға жол ашып отыр. Бүгінгі күні адамдарға көмек көрсетудің шынайы практикадағы
үлкен тәжірибесі қалыптасқан. Клептоманиялық жүріс-тұрыс қаншалықты ерте балалық
шақта қалыптасқан сайын, қайта қалыптасуы саналылықта талап етеді. Көптеген
психологиялық бағыттар мен техникалардың ішінен ең жақсы нәтижеге жеткендері нейролингвистикалық бағдарламалау, мінез-құлықтық психотерапия болып табылады. Өзара сенім
мен түсіністікке негізделген психологиялық жұмыс әрқашан күтілген нәтижелерге жеткізеді.
Клептоманиямен науқастанушы адамдарға көмек көрсету стратегиясы мен тактикасы
көбінесе басқа мінез-құлықтық тәуелділіктерде де қолданылатын идентификациялық негізде
болуы мүмкін. Әрине, клептомания барысында байқалатын симптомдар мен синдромдарды
ескеру керек. Сонымен қатар, тұлғаның индивидуалды ерекшеліктерін және жақын адамдары
мен туыстарымен өзара қарым-қатынастарымен танысу қажет. Дәрі-дәрмектер көмегімен
емдеу жүргізу органиктердің есебімен таңдалуы мүмкін. Егер клептомания басқа мінезқұлықтық тәуелділіктермен, мысалы, сексуалды – мұндай жағдайда гормональды терапияны
да пайдалануға болады.
Клептоманияны емдеуге қатысты пікірлер көптеп таралған. Миннесота штаты
университетінің ғалым-психиатры, доктор Джон Грант клептоманияға емдік дәрі жасап
шығарды. «Naltrexon» деп аталатын препарат бас ми рецепторларымен өзара әсерлесе
отырып, пациентте ұрлау және басқа да кері әрекеттер жасаудан айнытатын босаңсу және
қанағаттанушылық сезімін тудырады. Негізінен, бқл препарат пайда болғаннан соң
алғашында химиялық тәуелділіктерді (героинды, маскүнемдік және т.б.) және құмар
ойындарына тәуелділікті (лудомания) емдеуде, ониомания (сауда жасауға құмарлық)
емдеуде кеңінен қолданылады.
Ешқандай препарат себебін жоюға бағытталған психологиялық жұмыстың орнын баса
алмайды. Налтрексон препараты тек қана клептоманияның салдарын жоюға ғана
көмектеседі. Канадалық психиатр, 27 жыл бойы клептомания және ұрлық жасау
мәселелерімен айналысқан Уилл Купчик бұл мінез-құлықтық тәуелділікті кеңінен зерттеді
және ол клептоманиялық жағдайдың жетік білгірі болып табылады. Ол мотивацияланбаған
және күнделікті салыстыра және қарастыра отырып, клептоманияның терапиясына
оптимистік тұрғыда қарау керек деген қызық қорытынды жасады.
Дәрігерлер клептомандарды препараттармен айықтыруда алкагольдық тәуелділікті
емдеуде қолданылатын методиканы ұсынды. Бұл екі жағдайдың психологиялық
симптомдары бірдей болып келеді. Маскүнемдер сияқты патологиялық ұрыларда өткір өзінөзі кінәлау сезімін бастан өткереді және депрессияға түседі, өз-өзіне қол жұмсауға жиі
ұрынады. Стәнфорд университеті зерттеушілері ұсынған мәліметтер бойынша,
антидепресанттар клептоманиямен ауыратын адамдарға әсер етпейді. Ал Нью-Йорк
университетінің психиатры Norman Sussman берген түсініктеме бойынша: « Клептоманияны
емдеудің қарапайым әдістері жоқ. Көптеген жағдайларда тіпті психотерапияның өзі
нәтижесіз болады. Қандай да бір затты ұрлау тілегі соншалықты жабысқақ, пациенттер
ұрлауды айыпталғаннан соң да жалғастыра береді. Lorrin Koran айтуынша: « клептоманиядан
жәбір көруші адамдар жазадан қорыққандықтан немесе бұл аурудың емі туралы
білмегендіктен медициналық көмекке өте сирек жүгінеді.» Клептомандар әдетте қажетсіз
арзан заттарды ұрлайды. Мұнда ұрлық алдын ала жоспарланбайды, оның негізінде
қаржылық мотивтер жоқ.
285
Психопатологиялық моделдері бойынша клептоманияға жақын бірнеше бұзылыстарды
қатарын атауға болады.
 Қаңғыбастыққа құмарлық (дромомания, пориомания, вагобандаж);
 Пиромания (адам оттың түрінен қанағаттану және өрт шығару);
 Булимия (қомағайлыққа құштарлық), анорексия (тамақтан бас тарту);
 Лудомания (құмар ойындарына тәуелділік);
 Сексуалды «қозғау». /3, 263б/
Қорыта келгенде, клептомания ұрлық жасауға тәуелділікті білдіретін девиантты мінезқұлықтың бір түрі екенін айта аламыз. Клептомандардың негізгі әрекеті материалдық
құндылық болып табылатын заттарға ие болу емес, сол ұрлық жасау процесіне психикалық
тәуелділік болып табылады. Көптеген шетел ғалымдарының зерттеу нәтижелері бойынша
клептомания құбылысы ер адамдарға қарағанда әйелдер арасында кең таралғандығы
анықталған. Клептоманияның тәуелді мінез-құлық түрі ретінде ғылыми диагностикасының
жасалуы оның емдеу жолдарының пайла болуына түрткі болды. Клептомания адамзат
қоғамында өте сирек кездессе де, оның жалпы сипаттамасымен ақпараттандыру маңызды
мәселелердің бірі.
Әдебиет
1.
2.
3.
4.
Борюк Яна Юрьевна, научная статья на тему «Аддиктивное поведение - клептомания»
С.Л. Суханов. Психиатрия
Зиновьев П.М., 193I Психиатрия
Свядощ A.M., 1982.
286
МАЗМҰНЫ
ПЛЕНАРЛЫҚ МӘЖІЛІС
ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ
PLENARY SESSION
Джумагельдинов А.Н.
Здоровье как объект изучения в психологии в контексте его актуальности в эпоху
глобализации..........................................................................................................................
Митина Л.М.
Психология здоровья человека в глобализирующемся мире: системный личностноразвивающий подход.............................................................................................................
Knud S. Larsen.
Cultural injustice and human health.......................................................................................
Ерментаева А. Р.
Денсаулық психологиясының субъектілік негізі................................................................
Dittrich E.
Remarks on sociological ideas concerning health and illness.................................................
Тынышбаева А.А.
Социальная работа в сфере здравоохранения Казахстана: Социальная ценность и
действенность........................................................................................................................
3
6
11
15
20
23
СЕКЦИЯ 4
ТҰЛҒА ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ КОНФЕССИОНАЛДЫҚ, ЭТНОМӘДЕНИ
ЖӘНЕ КРОССМӘДЕНИ АСПЕКТІЛЕРІ
КОНФЕССИОНАЛЬНЫЕ, ЭТНОКУЛЬТУРНЫЕ И КРОССКУЛЬТУРНЫЕ
АСПЕКТЫ ПСИХОЛОГИИ ЛИЧНОСТИ
CONFESSIONAL, ETHNO CULTURAL AND CROSS-CULTURAL ASPECTS OF
PSYCHOLOGY OF PERSONALITY
S. Regina Matos, G.Pérez-Caraballo, N-M. Acioly-Régnier.
Frontières et territoires culturels dans un monde globalisé : quelle place pour
l’interculturalité ?...................................................................................................................
Zhumagaliyeva B.K.
Ethno-Linguistically Cultural Specifics of Worldview..........................................................
Абельдинова А.Т.
Религиозная принадлежность, как фактор, влияющий на установления
межличностного контакта...................................................................................................
Аязбаева С. К.
Тұлғадағы мінез-құлықтың ауытқу мәселелері.................................................................
Байжұманова Б.Ш.
Психикалық саулық және тұлғаның өзіндік бағасы........................................................
Баймолдина Л.О., Акымбек Г.Ш., Дуйсенбеков Д.Д., Калымбетова Э.К.
Формирование социально-правовой активности молодых репатриантов......................
287
30
35
40
44
46
48
Бекова Ж.К., Алтынбекова М.
Влияние темперамента на изучение иностранного языка............................................
Биболова Г. С.
Қазақ халқы табиғаттың тынысын жүрегімен тани білген.............................................
Жомартова Т. Б.
Қазақ тілін оқытудың жолдары.....................................................................................
Жунусова Г. Т.
Социальное предопределение, как основа индивидуальности личности.......................
Жумарова С.Т.
Религиозные течения в Казахстане и их особенности......................................................
Иргалиев А.С., Нажмутдинова Б.Р.
Педагогические идеи казахстанских мыслителей о формировании моральнонравственных качеств учащихся........................................................................................
Карибаева Г. М.
Қазіргі қоғамдағы ұлттық мінезді зерттеудің өзекті мәселелері.....................................
Куатов А.К., Куатова А.С.
Особенности временной перспективы современной молодежи Казахстана
различной этнической принадлежности...........................................................................
Кукубаева А.Х.
Вопросы взаимосвязи основных компонентов культуры и личности в психологии.....
Расулова Е. А.
Қазақ тілі сабағында халықтық педагогиканы қолдану...................................................
Ромашева Ж. Ж.
Личностно-психологические факторы возникновения экстремизма..............................
Сатиева С.Ш., Айнамкулова Н.Т.
Шығыс қазақстан облысы жұртшылығына экологиялық фобиялардың адам
психикасына әсері................................................................................................................
Сыздықова С.С.
Қазақ тілі сабағында деңгейлеп оқыту..............................................................................
Тоқсанбаева Н.Қ., Нағашбекова М.
Қарым-қатынасты қалыптастырудың этнопсихологиялық мәселелері.......................
Шадрин Н.С.
Медитативная музыкальная культура в контексте традиций тенгриантсва,
шаманизма и суфизма..........................................................................................................
Ырымбаева Н.А.
Студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеудің бағыттары................................................
51
53
57
60
65
68
71
74
79
83
86
89
93
96
100
103
СЕКЦИЯ 5
ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІКПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ИНСТИТУТА СЕМЬИ
В СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ
SOCIO-PSYCHOLOGICAL INSTITUTIONAL PECULARITIES OF THE FAMILY
IN CONTEMPORARY SOCIETY
Абдигалиева А. Б., Исаева Ж. Қ.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтендіру............................................................... 106
288
Агеева И.А., Лысенкова И.А., Коржова О.А., Нелюбова А.В.
Кросс-культурный аспект взаимоотношений между матерью и дочерью........................................
Жорабекова Д.А., Айтышева А.М.
Қазіргі отбасының психологиялық мәселелері...................................................................
Исаева Ж. К., Бутабаева М.
Теоретические аспекты компенсирующего воспитания в семье детей с умственной
отсталостью.............................................................................................................................
Кулжабаева Л.С.
Культура семейно-брачных отношений и социализация личности.................................
Кунанбаева А. Ж.
Ерлер мен әйелдерден талап етілетін дәстүрлі шектеулердің мәні..................................
Малёнова А.Ю.
Альтернативные формы брака, предпочитаемые современной молодежью..................
Мустафа А. К., Ахметова Ж.К.
Кіші оқушылар ата-аналарының өз балаларына қатынас жасау ерекшеліктерінің
көріністері...............................................................................................................................
Рахимжанова Б. Х.
Отбасындағы бала тәрбиесі...................................................................................................
Рыскулова М.М.
Интернет – зависимость как социально-психологическая проблема современного
общества..................................................................................................................................
Садвокасова С.Б.
Педагогическая культура родителей как компонент воспитательного потенциала
социально неблагополучной семьи......................................................................................
Судиловская Н. Н.
Влияние инвалидности ребенка на социальную адаптацию..............................................
Сүлейменова Г. Т.
Отбасылық қарым-қатынастың балаға әсері.......................................................................
Уразалина С.Е.
Социальное положение семей, имеющих детей с ограниченными возможностями в
Казахстане...............................................................................................................................
Умирзакова А. М. Айқынбаева Г.К.
Жас отбасылардағы ерлі-зайыптылардың қарым-қатынас жасау ерекшеліктері............
108
113
116
120
125
128
133
138
141
144
148
149
153
155
СЕКЦИЯ 6
ЖАҺАНДАНУ АЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕПТТІК ЖҰМЫСТЫН ТЕОРИЯСЫ
МЕН ПРАКТИКАСЫ
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ В КОНТЕКСТЕ
ГЛОБАЛИЗАЦИИ
THEORY AND PRACTICE OF SOCIAL WORK IN THE GLOBALIZING
CONDITION
Francesco Villa
Globalisation, cosmopolitism, democracy and human rights: what kind of relationship ?..... 160
Абенова С. У., Тынышбаева А.А.
Психологическое здоровье семьи в современном обществе .......................................... 173
289
Айқынбаева Г.Қ. Мырзақұлова Ұ., Исина А.Т.
Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық кеңістікте жүзеге асырылуы.........................
Алпысбаева М.Б., Сагадатова А.Т.
Кемшіліктері бар балаларды әлеуметтік бейімдеу.............................................................
Асанова Г.Е.
Социальная реабилитация детей-инвалидов в Республике Казахстан............................
Бражник Е.И.
Адаптация детей-мигрантов и особенности социальной работы в контексте
глобализации..........................................................................................................................
Григорова Ю.Б.
Влияние типов личности на продуктивность совместной деятельности..........................
Даулетова А. М.
Жанұяға қолдау көрсету аясындағы әлеуметтік жұмыс....................................................
Джумасова Г., Есимова Д.Г.
Проблемы эффективной реализации механизма социального партнерства в сфере
защиты
и
охраны
трудовых
прав
работников
в
республике
Казахстан................................................................................................................................
Досмурзаева Д. О.
Балалар денсаулығын қорғаудың құқықтық мәселелері...................................................
Иргебаев М.И.
Использования оздоровительных походов в подготовке будущих менеджеров в
туристской индустрии...........................................................................................................
Исахова Г.Д.
Жетім және ата ананың қамқорлықсыз қалған балалардың әлеуметтікпсихологиялық жағдайларын теориялық талдау. ..............................................................
Кабакова М.П., Шопалова А.А.
Социально-психологическое исследование модели будущей семьи и семейных
отношений у воспитанников детского дома ....................................................................
Кәмен Д. Қ., Досмурзаева Д. О.
Қоғамдық нормадан ауытқыған мінез-құлық әлеуметтік мәселе ретінде...................
Коняхина А. А. Деятельность социального проекта по укреплению семьи как
практический пример работы НПО с семьями, находящимися в трудной жизненной
ситуации..................................................................................................................................
Костанова С.С., Кайникенова Г.К., Калымова А.К.
Ата-ана қамқорлығынан айырылған балалармен әлеуметтік жұмыс жүргізу.................
Мухсым А.Х., Урузбаева Г.Т.
Социальная поддержка детей в Казахстане........................................................................
Мухтарова Ш.М., Алпысбаева М.Б.
Конфликт как объект изучения теории социальной работы..............................................
Нурахунова А.А.
Социально - психологические особенности отношения
подростков к своему
здоровью ...............................................................................................................................
Нурахунова А.А., Айдарбеков К.А.
Психологические особенности влияния насильственного поведения
на
эмоциональное здоровье подростка.....................................................................................
Пахомова Н., Тынышбаева А.А.
Модель
психологического
консультирования
и
сопровождения
семьи,
воспитывающей ребенка с расстройством аутистического спектра...........................
Тынышбаева А.А., Айкинбаева Г.К., Жандуллаев Ж.
Тәуелсіз қазақстандағы көші-қон мәселес және оның қазіргі таңдағы жағдайы...........
290
176
181
184
187
191
194
195
200
204
206
210
214
217
222
227
230
235
239
241
245
Сарбасова С. Б., Сарбасова С. М.
Cоциальная работа в пенитенциарных учреждениях - одно из направлений
социальной защиты населения..............................................................................................
Серикбекова А.С., Каирбекова Г.Е.
Әлеуметтік жетімдік қазіргі қоғамның мәселесі ретінде...................................................
Урузбаева Г.Т., Портнова О.
Проблема трудоустройства молодежи в РК......................................................................
Урузбаева Г.Т., Әбдібек А.М.
Социальная защита детей в республике Казахстан и проблема незаконного
использования детского труда..............................................................................................
Урузбаева Г.Т., Абдукаримова З.А.
Социальная помощь и благотворительность семьям в современных условиях РК........
Урузбаева Г.Т., Манапова П.
Формы социальной работы в условиях города с пожилыми и ветеранами великой
отечественной войны.............................................................................................................
Турманова Ж.Е., Тынышбаева А.А.
Әлеуметтік жұмыскер «әлеуметтік қорғаудан - әлеуметтік прогреске» бағыттайтын
субьект ретінде ......................................................................................................................
Шымырбекова А.Ш., Тынышбаева А.А.
Организация социальной работы в молодежных центрах здоровья в Казахстане.........
Шакубаева Ж. Г.
Некоторые проблемы организации социальной работы в системе паллиативной
службы республики Казахстан............................................................................................
Айқынбаева Г.Қ., Халметова Ю., Сердалиева Ш., Абдигалиев М., Кеңесбек А.
Жұмыссыздық қоғамның дамуы мен қалыптасуындағы маңызды мәселе ретінде.........
Отарова Ш.Ш., Жангалиева М.А., Досмурзаева Д.О.
Клептомания - аддиктивті мінез-құлық ретінде..................................................................
291
253
257
258
261
264
267
270
272
276
278
282
ПСИХОЛОГИЯ ЗДОРОВЬЯ ЧЕЛОВЕКА
В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ
Научное издание
Сборник статей
Международной научной конференции
25-26 апреля 2013 г.
ІІ том
Печатный лист 18,25 п.л.
Тираж 60 экз. Заказ №474
Типография ЕНУ им. Л.Н.Гумилева
г. Астана, ул. Кажымукана, 13.
292
293